Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.

5/6, 415 - 435

Modern Ynetim Muhasebesi Anlayna Post-Modern bir Yaklam

Hayrettin USUL
Yrd. Do. Dr., letme Blm, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Sleyman Demirel niversitesi zet Post-modern ynetim muhasebesi anlay yeni bir muhasebe ekol deil, modern ynetim muhasebesinde var olan eksiklikleri tamamlayc bir sretir. Modern ynetim muhasebesi karar alclara salam olduu finansal tabanl bilgiler ve kullanm olduu matematiksel modeller ile karar alma ilevlerini kolaylatrrken, uygulayclar gzard etmitir. Karar alma saysal verileri kullanma ilevi olduu kadar, alnacak bu kararlar hayata geirecek insanlar da motive etme ilevidir. Bu balamda, post-modern ynetim muhasebesi anlaynn merkezinde insan vardr. Dolaysyla bu anlayta, saysal veriler veya kullanlan matematiksel modeller, uygulayclar tarafndan kullanlmayacaksa bir anlam ifade etmeyecektir. Post-modern ynetim muhasebesi anlaynda, kurulacak karar modellerine insanlarn davransal srecini de dahil etmek gerekliliini kabul etmektedir.nk davransal sre, iletmede alanlar kadar, iletmenin ilgili olduu tm kurumlar da kapsamaktadr. Anahtar kelimeler: Modern Ynetim Muhasebesi, PostModernite, Bilgi Toplumu.

415

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

1. Giri letme eylemlerinin planlanmas, rgtlenmesi, yrtlmesi ve denetlenmesi olarak tanmlanan ynetim ilevinin vazgeilemez bir paras olan ynetim muhasebesi; iletme ynetiminin karar alma aamasnda en byk yardmcsdr. Karar alma; bir sonuca ulama, seenekler arasnda tercih yapma ilevi olarak tanmlandna gre, ynetim muhasebesi, gemiteki durumu saysal biimde ortaya koyarak gelecee dnk planlar yapmak (Bykmirza;1995:25) ve planlanan sonular ile gerekleen sonular karlatrp kontrol fonksiyonunun yerine getirilmesinde yadsnamaz neme sahiptir.(Ergin;1997:13) Ynetim muhasebesi bu ilevi ile bilgilerin ham veri olarak toplanmasndan balayp, sonuta ihtiyalara uygun raporlarn dzenlenmesine kadar iletme yneticilerini hedef alarak yrtlen tm muhasebe almalarnn zincirini oluturur.(Bykmirza; 1995:16) Verilen bu tanmlara baktmzda ynetim muhasebesi iletme ynetiminin ihtiyac olduu bilgileri salayan, gerekli muhasebe verilerini toplayan ve analiz eden bir muhasebe sistemidir.. Muhasebenin alt dal olan ynetim muhasebesi, iinde bulunduu an ihtiyalarna gre deiim ve geliim gstermitir. rnein, 19. yzyln balarnda kullanlmaya balanan maliyet muhasebesi iinde yer alan ynetim muhasebesi sanayi devriminin gereklemesi ile aama kaydetmitir. Sanayi devrimi ncesi, iletmeler genelde kk iletme iken, piyasa fiyat iletmelerin verimliliini len tek lt olarak bilinmekteydi. Sanayi devriminden sonra byk lekli iletmelerin kurulmas, ve ara mallarn retiminin verimliliinin llme zorunluluu ile kalite kontrol anlaynn yerlemesi, maliyet muhasebesinin gelimesine ve ayn zamanda da, ynetim muhasebesinin domasna neden olmutur.(Grsoy; 1997: 6-7) Ynetim muhasebesinin bu evredeki amac; rn maliyetlerinin tam

416

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

llmesi ve maliyetlerin drlmesi idi. Bu amala standart maliyetler ile bteler; ynetim muhasebesinin odak noktasn oluturuyordu.(Birnberg and Shieldes; 1989:24-27) 1960l ylardan itibaren, gerek teknolojide gerekse retim ynetimlerde oluan hzl geliimle beraber, ynetim teorilerindeki yeni anlaylar modern ynetim muhasebesinin maliyet muhasebesi bnyesinden ayrlarak yeni bir muhasebe disiplini olmasna neden olmutur. Bu dnm altnda; farkl kararlar iin farkl bilgilere gereksinim anlay yatmaktadr. Bu yllarda yneylem aratrmas, matematiksel iktisat, istatistik gibi dier bilim dallarnca gelitirilen biimsel analiz teknikleri modern ynetim muhasebesi anlaynda aktif olarak kullanlmaya balanmtr. (Grsoy; 1997:9-10) Bu sre iinde ynetim teorilerinde gelimeler; modern ynetim muhasebesi anlayndaki gelimelerin ok ilerisinde olumutur. rnein, modern ynetim muhasebesi, iletme ynetimini ekonomik temelli karar alma modelleriyle tantrmasna ramen, tipik bir ynetim srecinde, alnan kararlara kar gsterilen insan davranlarn yok kabul etmitir. Dier bir ifadeyle, modern ynetim muhasebesi anlaynda gelien matematikselsel modeller davransal sreci gzard etmitir. Bu nedenle aada tartacamz zere modern ynetim muhasebesinde yeni anlaylarn ya da modern ynetim muhasebesine yeni katklarn yaplmas zorunlu hale gelmitir.(Birnberg; 2000:15-17) 2. Post- Modernizm Kavram Bu almann konusu olan ynetim muhasebesine post- modernizm yaklam anlayn irdelemeden nce postmodernizm kavramn aklamaya almakta fayda vardr. Aslnda, post- modern kavram zerinde mutabakata varlm bir tanm yaplmamtr. Sosyal bilimlerde bir dnce biimi olan post- modernizm yerlemi dnce kalplarndan

417

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

kurtulmay hedefleyen, her trl bilimsel aratrma ve bilgi birikimini eletiren ve yerleik dzene ba kaldran ve tm deerleri izafi gren bir bak asdr. eklinde tanmlanabilinir.(zbilen;Mays 2003:25) Post- modernizm, bilgi toplumunun temelini oluturan felsefi bir akmn sonucudur. Bilgi toplumuna geiin dnm noktas olan retim sektrnden hizmet sektrne gei, profesyonel mesleklerin itibarndaki art, yeni entelektel teknolojilerin gelimesi, liberal siyasal ve ekonomik pradigmann egemenlii gibi yapsal dnmleri ve deiimleri tanmlamak, moderniteyle aklamak yeterli olmad iin; yeni dneme ve dnmlere ilikin kavrayc bir kavramn telaffuzu gerekli olmutu. Bu kavram da postmodernizmdir.(Akdemir; 1998: 45) Modernlie tepki olarak gelien post- modernizm, gcn modernliin baarszl zerine gelitirdii eletirisel yaklamlardan almaktadr. Modern dnceye ynelttii en byk eletir ise, modernliin akl ve rasyonalite zerine kurulu yaklamdr. Post- modernizme gre her durum farkldr ve zel olarak anlalmas gereklidir.Bu balamda, her biri kendine ait bir mant sahip olduu iin btn paradigmalarn eit olduu bir dnyada evrensel akla yer yoktur. Ayrca, akl modern bilimin ve batnn bir rndr ve dolaysyla tahakkm edici ve baskc ve de totaliter bir eydir. (Bauman; 1998:45-55) Post modernizme gre, insanlara dorudan empoze etmek yerine onlar tamamen serbest brakmak ve kendi isteklerini yapma konusunda; brokratik ve formal yaplar yerine onlarn inisiyatiflerini kullanmalarna, etkinlik ve motivasyonu artraca beklentisiyle imkan verilmelidir. Bu durum bizleri bireycilie gtrmektedir. Bireycilik ise, bugn bilgi toplumunun temelini oluturmaktadr. (Oku; 2003:97103)

418

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

Post - modernizm, kelime kurgusu olarak modernizm sonras gibi bir anlam tasa da, bu doru bir adlandrma deildir. Post- modernizm modernlie ynelttii eletirisel zelliklerinden dolay bir anti- modern yaklamdr. Amac, modernitenin eksik brakt yeri tamamlamaktr. Bu makalenin konusu olan post- modern ynetim muhasebesi anlay, retim teknolojilerinde yaplan radikal deiikliklerin, buna bal olarak da gelitirilen ynetim teorilerinin modern ynetim muhasebesine uygulanmasdr. Bu amala, nce modern ynetim muhasebesinin eksik kalan taraflar tespit edilmeye ve daha sonra bu eksikliklerin nasl giderileceine dair yeni bir bak as verilmeye allacaktr. 3. Modern Ynetim Muhasebesi Anlayn Deitiren Gelimeler Daha ncede belirttiimiz gibi, amzn bilgi a olarak tanmlanmas ve bilgi ann insan faktrne ar vurgu yapmas ve de retim faktrlerinin yeni bir tanmlanma ihtiyac gstermesi modern ynetim muhasebesi anlaynda da bir deiiklik yaratma zorunluluu dourmutur. Aada modern ynetim muhasebesi anlaynda deiime neden olan faktrler verilmeye allmtr. 3.1 Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Gei letmelerde post- modern ynetimin anlaynn temelinde, insan makine sinerjisine dayal retimden bilgi ve teknolojiye dayal retim anlayna geilmesi yatmaktadr. (Simons R;2000:80-85) Bu dnmn temelinde de insan yer almaktadr. Aslnda amzn tanm olan bilgi toplumu kavram, retim faktrleri arasnda bilginin nemini dier faktrlere gre ncelikli yapmaktadr. nk karar almadan, g kazanmaya kadar uzanan eitli alanlarda bilgili olmak, bilgiye ulamak ve bilgiyi kullanmak baarnn

419

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

temel argmanlar olmaktadr.(Akdemir A; 1998: 46-47) Bu balamda bilgi her zaman insann iindedir ve insan tarafndan renilir veya retilir. Bu durum insan dorudan merkezi konuma yerletirir. Bilginin oluumuna katk salayacak ve bilgiyi kullanacak olan insandr. Dolaysyla, dnsel anlamda emek faktrnn gelimesi, insana yaplacak yatrmlarla n plana kmaktadr. Bilgi toplumu, sanayi toplumunun sosyo- ekonomik gelime srecinde yol at gelimelerden daha farkl olarak karar birimlerinin ve iletmelerin yapsnda hzl bir deiimi ve yeniden yaplanmay zorunlu klmaktadr. Bu zorunluluk beraberinde de alnacak kararlarn yapsnda insan faktrnn verimlilie etkilerinden dolay ekonomik sonular ile sosyal, siyasal ve kltrel alanlarda da hzl yapsal deiimleri beraberinde getirmektedir.(Aktan ve Tun; 1998:118-120) Bu deiimlerin bir tanesi de iletmelerin karlam olduu entelektel sermaye kavramdr. Entelektel sermaye anlay; iletmeye piyasada rekabet anlay salayan, iletme elamanlarnn bildii her ey olarak tanmlanmaktadr. (Sipahi; Ekim 2004: 147) letme alanlarnn iletme faaliyetlerini en verimli ekilde yerine getirebilmesi iin edinip kullandklar bilgi birikimleri ve birlikte oluturduklar rgt kltr entelektel sermayeyi oluturan bileenlerdir. Bu bileenler iinde en nemli unsur bilgidir. Dolaysyla bilgi, iletmenin bir varln oluturur. (elik ve Perin; Ekim 2000:112) Ancak, bu gnk modern ynetim muhasebesi sistemimiz fiziksel varlklarn lmn yaparken, entelektel varlklarn (bilginin) lmn gerekletirememektedir. Oysaki amzda lmenin odan fiziksel varlklar deil, entelektel varlklardan (bilgiden) oluan yeni bir modern ynetim muhasebe anlay gerekmektedir. (Eliot; 1992: 68-69).

420

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

3.2. Ynetim Teorisindeki Gelimeler Sanayi toplumundan bilgi toplumuna gei, ayn zamanda ynetim anlaynda da nemli deiiklikler getirmitir. Ynetim literatrnde nemli yere sahip Taylor ve Fayolun gelitirmi olduklar X kuram yerine, Y teorisi ad verilen beeri ilikiler kuram gelitirilmitir. Her iki kuram arasnda var olan farllklar, ynetim anlaynda da deiiklie yol amtr. X kuram, kat mant ile insanlar bir robottan farkl tutmamakta ve insanlarn duygu ve dnceleri ile hareket ettiini kabul etmemektedir. (Eren;1991:31) Buna karlk, Y teorisi X kuramnn bu yaklamna iddetle kar kmakta ve yeni yaklamlar getirmektedir. Buna gre; insanlar iten kanmazlar, iini severlerse ve rgte balanrlarsa faydal olurlar, sorumluluk almay severler. nsanlar yeteneklidir ancak bu yetenei kullanmay bilmelidir, denetim ve ceza insanlarn baarl olmasn salamaz.(Birnberg; 2000:18) Zamanla Y teorisindeki bu anlay da deimi, yeni bir ynetim teorisi olan Z teorisini gelitirmitir. Bu teori insan unsuruna daha nce ifade ettiimiz teorilerden daha fazla nem vermitir. Bu ynetim teorisine gre gre; iyerinde srekliliin salanmas ve katlmclk, verimlilik asndan son derece nemlidir.(Aktan; 1999:68) Dolaysyla Z teorisi, Y teorisinin bir adm nne gitmekte, ynetimde katlmcl n plana karmaktadr. letmenin ynetim biimlerinde oluan bu deiimlere modern ynetim muhasebesi ayak uyduramamtr. Modern ynetim muhasebesi ynetim/ alan ilikisini X ynetim teorisinde kalm olan ve gnmzde geerliliini kaybeden yntemle aklamaya almaktadr. Oysaki, gnmz bilgi adr. Bilgi ann merkezinde de insan vardr. Bu nedenle, gelitirilen ynetim teorilerinin merkezi de insana dayaldr. Bu nedenle, daha nce belirttiimiz gibi, gnmzde iletmeler tarafndan Y ve Z ynetim teorileri

421

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

benimsenmektedir. zellikle Z teorisi, birey ile orgt arasnda hedefler bakmndan uyum olduunu kabul eder. Bu anlam ile Z teorisi bilgi ana uygun olarak gelitirilmi ve katlmcl da tevik eden bir ynetim eklidir. Bu balamda, modern ynetim muhasebesi ynetim ve lm metotlarn insan merkezli olarak yeniden dizayn etmelidir. 3.3 Bilgi Ekonomisi Yaklam Modern ynetim teorisindeki bir baka yenilik henz kavramsal dzeyde kalmaya devam eden bilgi ekonomisi yaklamdr. Bu anlaya gre bilgi maldr, dier mallar gibi bir fiyat vardr. Bu fiyat ise iktisat kurallarnda olduu gibi arz ve talep belirler. Bu balamda yneticiler bir mal olarak kabul edilen bilgiyi talep ederler. Bu yaklama gre bir iletmenin sahip olaca modern ynetim muhasebesi sisteminin nicelik ve nitelii, bilginin marjinal faydasnn, bilginin marjinal maliyetine eitlendii noktada belirlenecektir. Bu kesime noktas saa kaydka, sistem daha da gelitirilecek, sola kaydka daraltlacaktr.(Grsoy; 1997: 10) Bilgi ekonomisi yaklamnn zorluu ise, bilginin yarataca faydann llmesinde yatmaktadr. Dier bir ifadeyle somut bir mala uygulanabilecek fayda-maliyet analizinin llmesi bu zorluu oluturmaktadr. Yine de, bilgi ekonomisi yaklam modern ynetim muhasebesi anlaynda bir deiiklie gitme asndan etkin olmaktadr. rnein; muhasebe verileri tek bana bir anlam tamamaktadr. Eer bu veriler karar alclarn iine yarayacak enformasyon ve bilgiye dntnde deer kazanacaktr. Dolaysyla, bilgi ekonomisi yaklamnda saysal veriler, kullanclar asndan bir anlam ifade ettiinde bir deer kazanm olacaktr. Eer bir saysal veri, kullanclar asndan bir anlam ifade etmiyorsa; bu verinin bir ekonomik deeri sz konusu olmayacaktr.

422

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

3.4 Temsilcilik Teorisi Yaklam Modern ynetim muhasebesini ilgilendiren bir baka gelime ise agency theory olarak adlandrlan temsilcilik teorisidir. Temsil, bir ya da daha fazla kiinin karar verme yetkisini kendi adlarna baka bir kiiye devir etme ilemidir. Temsil teorisi iletme sahipleri ile yneticiler arasnda kar ortakl anlamas yaplmas ve uygulanmasdr. Bu anlamalarn temel zellii, yneticileri iletme sahiplerinin yararna almas iin zendirilecek mali sitemlerin gelitirilmesidir. Dardan temsilci olarak atanan yneticiler, hissedarlardan ok kendi menfaatlerini ve de kendilerini ie alan kiilerin menfaatlerini n plana alabilirler.( Demesetz, and Lehn; 1985: 58) Temsilcilik teorisinin temelinde patron karlarn maksimize edecek optimal szlemelerin yaplmas yatmaktadr. Szleme koullarnn yerine getirilip getirilmediinin incelenmesinde ise modern ynetim muhasebesinin salayaca bilgilerin rol olduka byktr. Aslnda yaplan bu kontrol bir ynetsel kontrol ilevidir. Ynetsel kontrol sistemi, irket hissedarlarn temsil edecek ste kademe yneticileri tarafndan planlanan ve uygulamaya konulan bir sistemdir. Ynetsel kontrol sistemi aslnda bir insan ilikileri sorunudur. Bu sorun, st kademe yneticilerinin alanlar motive etmesi eklinde gerekleir. Dolaysyla, bu ilevin gereklemesi iinde modern ynetim muhasebesine ihtiya vardr. Modern ynetim muhasebesi; bteleme, uygulama ve sonularn kaydetme, raporlama ve analiz gibi ilevleri ile bu grevini yerine getirmeye almaktadr.(Grsoy; 1997: 600) Ancak, modern ynetim muhasebesi bu ilevlerini yerine getirirken sadece para cinsinden hareket etmektedir. Oysaki ada anlayta ynetsel kontrol, kan sonularn irdelenmesinden ok, alanlarn motive edilmesi gereklilii zerinde durmaktadr.

423

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

3.5 Performans lmnde Yeni Yaklamlar 21. yzyln beraberinde getirdii bilgi toplumu kavram ve bu kavramn bir sonucu olarak deien ynetim anlay, modern ynetim muhasebesinin kullanm olduu performans lm sistemlerini de deitirmitir. Modern ynetim muhasebesi, geleneksel olarak lmlerinde kar ve verimlilik zerine odaklarken, (Brinberg; 2000:10) ie dnk bir yap izlemekte ve saysal verileri benimsemektedir. Oysa ki, yukarda da belirttiimiz gibi, eer saysal veri kullanclar asndan bir anlam tamyorsa ve ekonomik bir deere sahip deilse, biraz sonra anlatacamz zere, karar alclar asndan bir anlam ifade etmemektedir. Bu balamda, bilgi anda iletmeler kullanaca performans ltlerini; iletmenin vizyon, misyon ve stratejilerine uygun olarak tespit etmelidir. ada performans lmnde kullanlan iki yntem sz konusudur. Bunlar, mkemmellik modeli ve dengeli deerleme kart modelleridir. Mkemmellik modeli; toplam kalite ynetimi mantn kabul etmi bir performans lm sistemidir. Dolaysyla bu yntem, gemiteki performans gsteren finansal sonularn yan sra, iletmenin gelecekteki finansal performansna etki edecek nc gstergelerle de ilgilenmektedir. Bu nc gstergeler ise; mteri tatmini ve ball, alanlarn motivasyonu ve yeterlilikleri ile genel olarak toplumun tatminine ilikin olarak llm mkemmellik sonularn ierir. (Ergun;Mart 2002:6) Dolaysyla, sistem organizasyona btn olarak bakarak deerlendirme yapmay yeler. letmenin faaliyetleri girdi olarak kabul edilirken, bu faaliyetlerin salam olduu sonular ise kt kabul edilir. Bu balamda, girdi ve ktlara belirli bir oran verilerek, iletmenin performans llme yoluna gidilir.(Ergun; Mart 2002:6-7)

424

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

amzn getirdii performans lmlerinden bir dieri ise dengeli deerleme kart modelidir. Dengeli deerleme kart modeli (balanced scorecard); modern ynetim muhasebesinin kulland finansal tabanl lmleme sistemlerine kar olarak gelitirilmi bir dier performans lm sistemidir. Bu sistemi benimseyenlere gre; finansal tabanl maliyet sistemleri artk gnmzde artan rekabet ortamlarnda iletmeler iin bir avantaj getirmemektedir. Modern ynetim muhasebesinin kullanm olduu deerleme ltleri gemie dnk ve yalnzca parasal terimlerle ifade edilmekte, dier parasal olmayan bilgi kaynaklar ile ilikileri olduka snrldr. Bu durum gnmz iletmeleri iin olduka elveriiz bir durum yaratr.(Walker;1996:24-24) Dengeli deerleme kart lm uygulamas, rgtn misyon ve stratejisini, finansal a, mteri as, rgt ii sreler as ile renme ve byme as olmak zere drt farkl adan ele alarak faaliyet hedeflerine ve baar llerine evirir.(Erden; Ekim 2003:87) Dolaysyla sistem, iletme stratejilerini uygulamaya dnk hedeflerle ilikilendirmek ve bu ilikileri temsil eden gstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonulara ulap ulamadn kontrol etmek ana fikrine dayanmaktadr. Sistem st ynetim kararlar ile alanlar arasnda balant kurmaya almakta, nicel amalar (kalite, mteri hizmeti, personel gelitirme gibi.) niteliksel hale getirmektedir. Bylece dllendirme finansal sonularla snrl olmaktan kmaktadr.(Akgl; Ekim 2004:75) Dier bir ifadeyle, performans lm bugnk modern muhasebe anlaynda olduu gibi, fiziksel veya saysal olarak lmleme yerine, saysal olmayan verilerin ve davransal srecinde dikkate alnarak lmn gerekli klmaktadr.

425

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

4. Post-Modern Ynetim Muhasebesi Yaklam Her eyden nce post-modern ynetim muhasebesi yaklam, modern ynetim muhasebesine alternatif bir yaklam deildir. Yukarda, post-modern kavramn incelerken, bu kavrama post kelimesinden dolay tesi kavramn yklemenin yanl olacan ve modernitenin eksik kalan taraflarn tamamlamak anlamnda anlalmas gerektiini belirtmitik Bu balamda, bu almada postynetim muhasebesi yaklam, yeni bir ynetim muhasebesi teorisi oluturma yerine; var olan modern ynetim muhasebesinin eksiklerini tamamlamak ve daha ileriye gtrme olarak alglanmaldr. ok sayda iletme her gn deiik konularda deiik ekillerde karar allar. Karar alclara bilgi salayan ve karar alnmasn kolaylatran ve alnacak kararlarn isabetli olmasn salayan en nemli aralardan birisi de modern ynetim muhasebesidir. Modern ynetim muhasebesi; maliyet lm, bteleme, planlama yapma, analiz etme gibi unsurlar kapsarken, kullanm olduu tekniklerle operasyonel konularda ynetime yardmc olmaktadr. Ynetim, modern ynetim muhasebesinin salam olduu bilgileri kullanarak optimum retim karmasn oluturmakta veya optimum zme ulaabilmektedir. Ancak, asl sorun bu zmn uygulanabilir hale gelmesidir. Dier bir ifadeyle, bulunan optimum zmnn uygulanmas gereklilii konusu alanlara veya ortaklara nasl izah edilecektir. te bu noktada modern ynetim muhasebesi, sadece analitik modellerle ve kantitatif olaylarla ilgilendiinden, bu sorunla ilgilenmemekte; optimum zm modelini kurarak, iinin sona erdiini kabul etmektedir. Dier bir ifadeyle, modern ynetim muhasebesi bireylerin ya da gruplarn alnan bu kararlara nasl tepki gstereceini nemsememekte, davransal bir sreci gz ard etmektedir.

426

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

Aslnda modern ynetim muhasebesinin bu sorunlarla ilgilenmemesi, rasyonel beklentiler yaklamna dayanmaktadr. Rasyonel beklentiler yaklamna gre; ekonomik birimler karar alrken ve beklentilerini olutururken rasyonel (aklc) olduklarn ileri srmektedir. Rasyonel ekonomik birimler, gelecek konusundaki beklentilerini gemiteki tecrbelerinin yan sra cari dnemde de elde bulunan tm bilgileri analiz ederek oluturmaktadr.(Tunay; Haziran 2003:69) Rasyonelite yaklam iki ynl bir varsayma dayanmaktadr. Bu varsaym, insanlarn yalnz kiisel kar drts temelinde hareket ettiklerini ve ayn zamanda da amaca ulaabilmek iin karlarn maksimize etmek amacyla seebilecekleri en iyi yntemi bildiklerini ileri srer.(Bura; 1999:18-19) ktisat teorilerinin yaklam olan bu varsaym, baz yazarlar tarafndan iktisatn psikolojiden kopuk olduunun bir gstergesi olarak tanmlanmaktadr. Bu iktisatlara gre, bireyler karar alrken eitli evresel etkenler kiilerin karar alma srecini etkilemektedir. (Bura; 1999: 298) Aslnda bireyler karar alrken rasyonel ekilde davrandklarn varsaysalar bile, eitli ekilde bask altnda kalrlar. Karar alcy etkileyen bu etmenleri; isel ve dsal faktrler olarak irdeleyebiliriz. sel faktrler olarak tanmlayabileceimiz inanlar ve tutumlar, kiilerin dnsel yaplarn ve ilkelerinin kaynan oluturur (Eren; 1991:173) ve bireyin bir nesneye, bir kiiye ya da bir olaya bak asn gsterir. Dolaysyla bu faktrler bireyleri dier kiilerden ayrc zellikler tamaktadr.(zkalp ve Kral; 1996:93) Tm bu isel inanlar kiilerin alacaklar kararlarda davran ekillerini belirler. Bireyin bilgisi, inanc, hisleri ve dnya grleri onda bir takm dncelerin olumasna olanak verir. Bu olanak bireylerde bir davran kalbn oluturur. Bu kalplar da, modern ynetim muhasebesinin

427

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

salam olduu bilgileri analiz etmede ve yorumlamada ve de kan sonucun uygulanmasnda btn iddetiyle kendisini gsterir. Karar alclarn davransal eklini belirleyen bir baka faktr de dsal faktrlerdir. Dsal faktrler, karar alcnn iinde bulunduu kltrel yapdr. Kltr, inanlar, bilgiler, davran kurallar ile gelenek ve greneklerden oluur. ster tinsel kltr olsun, isterse maddi kltr olsun, kltr bireylerin davran ekillerini yanstr. (Ozankaya; 1984:113) rnein, Gray kurmu olduu modelde, maddi ve tinsel faktrlerin muhasebe deerlerinin benimsenmesinde olduka etkin olduunu ispat etmitir.(Gray;1988:8-11) Modern ynetim muhasebesine getirilen bir baka eletiri ise, rgtlerin (iletmelerin) organizasyon yaplrnda oluan hzl deiime ramen, modern ynetim muhasebesinin ayn hzda deiememesidir. rnein, maliyetlerin llmesi veya muhasebe standartlarnn oluturulmas sadece rgtn bilgi kullanm iin deil, evreye uyum iin de gerekli olmutur. Dolaysyla, muhasebe bilgilerinin kullanm kadar, davransal hareketlerin lm de nemli hale gelmitir. Bu nemlilik; problemlerin zlmesi, yeni rnlerin dizayn, etkinlik ve etkenliin llmesinde yeni yaklamlar gibi ihtiyalara cevap verme gereksiniminden domutur. Bu gereksinim modern ynetim muhasebesinden beklentileri de deitirmitir.(Binberg; Nov 2000:9-10) rgtler bir muhasebe fenomeni ile karlatklarndan gsterecekleri tepkilerde farkldr. Bu farklln temelinde rgtlerin kltr yaplarndaki deiikliklerden kaynaklanmaktadr. Deiik organizasyon fenomenleri ve karakteristikleri her rgt iinde farkl bir kltr yaratr ve yaratlan bu kltr rgt iinde oluturulacak muhasebe sistemine etki eder. Deiik rgtlerde deiik ekilde ortaya kan metafor, semboller, zmseme, ynetim modelleri ve

428

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

yneticilerin yetenekleri ile organizasyon yaplar ve sosyalletirmeler; muhasebe fenomeni ile karlalmas durumunda hareket tarzn belirleyecektir. Dier bir ifadeyle, rgt yapsnn brokratik veya yetki geriminin olup olmad; yneticinin pheci, karamsar, endieli, zorlayc, demokrat ve tarafszl; rgtn bilgisi, stratejisi, ve misyonu; rgt yapsnn kolektif veya bireysellii; yine rgt yapsnn formal veya informal oluu gibi unsurlar ile yneticilerin rgt iinde yaratm olduklar kltrn zellii muhasebeden beklentileri deitirir ve dolaysyla muhasebe sonularnn kullanm dzeyini etkiler. te bu nedenlerden dolay, modern ynetim muhasebesi; ileri ve alanlar takm odakl kltre motivite edecek muhasebe raporlar gelitirmek, ayrca bu norm ve deerlere uyumlu lm sistemi oluturmak zorundadr. Dolaysyla, modern ynetim sistemi iletme deer ve kltryle uyumlu olmak zorundadr. Dier bir ifadeyle, modern ynetim muhasebesinde davransal konularn olmamas, meydana gelen kritik deiimlerin ekonomik temelli karar vermek modelleriyle anlatlmas, byk bir eksikliktir. Oysa ki; modern ynetim muhasebesinin amac karar verme ilevini yerine getirme ve ynetime karar alma ilevinde yardmc olmaktr. Bu unsurlarn hareket geirilmesi ve sonularn karlatrlmasnda modern ynetim muhasebesi sadece kar ve verimlilik gibi saysal veriler zerine odaklamasnn neden ise, bu muhasebenin ie dnk bir yapya sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Oysaki gnmzn iddetli rekabet ortamnda iletmeler; frsatlar renme veya farkna varma, yeniliklere akl, dnm hz ve zaman, kalite, esneklik, gvenirlilik ve sorumluluk gibi birbirleriyle yarmaktadrlar. Bu yarma sonucunda ayn zamanda iletmeler arasnda iblm ve karlkl ilikiler kurulmasna yol amtr. Dolaysyla, iletmeler rekabete

429

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

kar koymak amacyla uzman olduklar konularda birbirini tamamlama yoluna gitmektedirler. Bu durum iletmeleri tek bana rekabet eden bir birim olmaktan karp, bir deer zinciri iinde rekabet etmelerini salamaktadr. Bu balamda, iletmenin kendi i dnyasna ynelik finansal bilgilerin lm arac alarak kullanm gemitir. Bundan byle rekabeti baar; yneticilerin ve alanlarn ile ilgili olarak ne dndkleri, zamanlarn ve kaynaklarn nasl harcadklar, deer zinciri iinde olan iletmelerin rekabet anlay, saysal olmayan alanlara kaymaktadr. Modern ynetim muhasebesine getirilen dier bir eletiri de, yukarda da ifade ettiimiz gibi, halen performans lm sisteminde finansal verilere dayal bir lm sistemi kullanmasdr. Bu lm sistemleri neyin ve nasl olduunu ortaya koymakla beraber yalnzca gemii yanstan, ancak sonucun nasl gerekletiini aklayamazlar. Oysaki, bir lm sistemi gemii yorumlarken, gelecekle ilgili tahminlerde de bulunmas gerekmektedir. Ancak, bu tahminleri yaparken de, odakta olan insan faktrnn davransal durumlarn da gzard etmemelidir. Bu balamda, kullanlmas gereken lm sistemi; iletmenin veya ynetimin performansn ortaya koyarken, ayn zamanda mteri ilikilerini, alanlarn motivasyonunu da iine alacak ekilde daha genel ve entegre edilmi bir lm sistemi kullanlmas gerekmektedir. (Kaplan and Norton; 1996: 31) Tm bu tartmalardan sonra; post-modern ynetim muhasebesi yaklam nedir? sorusuna cevap vermek ok zordur. Bunun nedeni ise, daha nceden de tarttmz zere post kelimesine yklenen anlamda yatmaktadr. Ancak, biz bu almada post-modern ynetim muhasebesi anlayn; modern ynetim muhasebesi srecinin grmedii davransal srecin modern ynetim muhasebesine katlm olarak kabul ettik. Dier bir ifadeyle post- modern ynetim muhasebesini;

430

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

modern ynetim muhasebesine ilaveten, iletme ynetiminin karar almak amacyla elde etmi oldu saysal verilerle beraber, saysal olmayan ve davransal bir sreci kapsayan verilerin ortak olarak gz nne alnmasdr eklinde tanmlayabiliriz. Tm bu tartmalar post-modernitenin, modern ynetim muhasebesinin bu eksiklerini nasl giderecei sorusunu gndeme getirmektedir. Modern ynetim muhasebesi derslerinin kapsamna davran bilimleri de eklendiinde; dier bir ifadeyle, muhasebenin bir de davransal boyutunun olduu gereini ve muhasebe ilevlerinin sadece kantitatif ilemlerden ibaret olmadn, kalitatif ilemlerin de en az kantitatif ilemler kadar nemli olduunu kabul ettiimizde, modern ynetim muhasebesi kendisinden beklenen ilevleri yerine getirmesinde daha baarl olacaktr. 5. Sonu Bilgi ann beraberinde getirdii ve felsefi bir akm olan post-modernite kavram her ne kadar kelime itibariyle tesi anlamn verse de, aslnda bu kavram modernitenin eksik brakt baz etmenleri tamamlamaya ynelik bir anlam tamaktadr. Bu balamda, post-modern ynetim muhasebesi kavram, yeni bir muhasebe ekol deil, modern ynetim muhasebesinin eksik brakt taraflar tamamlamaya ynelik bir akm olarak tanmlayabiliriz. Modern ynetim muhasebesi, ekonomik karar alma modelleriyle iletme ynetiminin karar alma ilevini kolaylatrrken, kurmu olduu matematiksel modellerde insan davranlarn gzard etmektedir. Dier bir ifadeyle, modern ynetim muhasebesi optimum zm bulunca iinin bittiini kabul eder. Bu tutumuyla, modern ynetim muhasebesi, insan tembel kabul eden X ynetim teorisinin kurallarn benimsemekte, performans lmleri de kar ve verimlilik zerine odaklanmaktadr.

431

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

Oysa, bilgi toplumunun merkezinde insan vardr. Dolaysyla, alnacak kararlar hayata geirecek olan insandr. nsan davranlarn da eitli faktrler etkiler. Bu faktrlerin bilinmesi ve kurulacak modele de bu faktrlerin eklenmesi, iletmenin doru karar almasnda en nemli etmendir. Modern ynetim muhasebesinin saysal verileri, karar alclarn iine yarayacaksa bir anlam ifade etmektedir. Dier bir ifadeyle, bu saysal veriler insanlar tarafndan iletme hedef ve amalar dorultusunda kullanlacaksa deer kazanacaktr. Dolaysyla, insanlar tanmak, onlarn duygularn, dncelerini, psikolojik yaplarn, tinsel ve maddi deerlerini bilmek ve bunu karar modellerinde kullanmak ve de lm sistemlerini de bu norm ve deerlere uyumlu hale getirmek, modern ynetim muhasebesinin zorunluluu arasndadr. Dier taraftan, iletmeler dinamik bir evrede yaamaktadrlar. Bu dinamik evre ve artan rekabet koullar, iletmelerin organizasyon yaplarn daha esnek ve i ve d deiimlere kar daha kolay cevap verecek ekilde dizayn edilmesini zorunlu klmtr. Daha esnek organizasyon yaplarna karlk modern ynetim muhasebesi kendini yenilememi dier bir ifadeyle esneklie ayak uyduramamtr. rnein, modern ynetim muhasebesinin koymu olduu standartlarn, hzla deien evre koullarnda ne kadar kullanl ve geerlii tartmaldr. Bu nedenle, modern ynetim muhasebesinin, alan veya tketici davranlarn gzard eden yaklam, retim faktrlerinin en bana yerleen bilgiyi lememesi gibi eksiklikleri karar almay zorlatrmakta veya alnacak kararn yanltc olmasna neden olabilmektedir. Bu nedenle, modern ynetim muhasebesinde bu eksikliklerinin giderilmesi, ve davransal sreci de lmlemesini salayc bir modelin kurulmas gereklidir.

432

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

Kaynaklar AKDEMR, A. 1998. Vizyon Ynetimi, Avrupa nsan Kaynaklar Merkezi Yay., stanbul. AKGL, B. A. 2004. letmelerde Yeni Performans lmleme Sistemleri, Muhasebe Finansman Dergisi, Say:24, Ekim. AKTAN, C.C. 1999. 2000li Yllarda Ynetim Teknikleri (4): nsan Mhendislii, TGAD Yayn, stanbul. AKTAN, C., ve TUN, M. 1998. Bilgi Toplumu ve Trkiye, Yeni Trkiye Dergisi, Ocak-ubat. BAUMAN, Z. 1998. Post Modern Ethic, ev. Alev Trker, Ayrnt yay., stanbul. BNBERG, J. 2000. The Role of Behavioral Research in Managemenet Accounting Education in The 21st Century, Issues in Accounting Education, Vol:15, Iss:4, Nov. BRNBERG J., and SHELDS, J. 1989. Three Decades of Behavioral Accounting Research:Search for Order, Behavioral Accounting Research 1. BURA, A. 1995. ktisatlar ve nsanlar, letiim Yaynlar 283, stanbul. BYKMRZA, K. 1995. Maliyet ve Ynetim Muhasebesi, Ankara. BYKMRZA, K. 1985. Ynetim Muhasebesi, Gazi niversitesi Yaynlar 68, Ankara. ELK, A., ve PERN, S. 2000. Entelektel Sermayenin letme Baznda llmesi ve Deerlendirilmesi, Muhasebe ve Denetime Bak, Yl:1, Say:2, Ekim. DEMESETZ, H., and LEHN, K. 1985. The Structure of Corporate Ownership: Causes and Consequences, Journal of Political Economy, Vol:93. ELLOT, R.K. 1992. The Third Wave Breaks on The Shores of Accounting, Accounting Horozions, Cilt:6, No:2.

433

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

ERDEN, S.A. 2003. Yatrm Merkezi Baar Deerlemesinde Kullanlan Ekonomik Katma Deer ls le Dengeli Deerleme Kart Uygulamas, Muhasebe Finansman Dergisi, Say:20, Ekim. EREN, E. 1991. Ynetim ve Organizasyon, letme Fakltesi Yayn No:236, stanbul. ERGN, H. 1997. Stratejik Ynetim Muhasebesi, Ekspres Matbaas, Ktahya. ERGUN, . 2002. Ynetsel Performansn Gelitirilmesinde Yeni Yaklamlar: Mkemmellik Modeli ve Balanced Scorecard, Muhasebe Bilim Dnyas Dergisi, Cilt:4, Say:1, Mart. GRAY, S..J. 1988. Towards a Theory of Cultural Influence on The Development of Accounting Systems Internationally, Abacus, VoL.24. GRSO,Y. 1997. Cudi Tuncer, Ynetim ve Maliyet Muhasebesi, Lebib Yalkm Yaynlar, stanbul. KAPLAN, R and NORTON D.P. 1996. Using The Balanced Scorecard as a Strategic Management System, Harvard Business Review, January- February. KARADAL, H., ve SAVA, O. 2005. Bilgi Toplumu Srelerinin Geleneksel Maliyet ynetimi Anlaynda Oluturduu Dnmler, www.Bilgiynetimi.org/cm/pages, 18.8. OKU, M. 2003. Postmodernizm ve Kamu Ynetimi, ada Kamu Ynetimi I, Ed. Muhittin Acar ve Hseyin zgr, Nobel. ZBLEN, . 2003. Globalizm Hegemonyas ve Global Demokrasi, Finans Dnyas, Say:161, Mays. ZKALP,E., ve KIRAL, . 1996. rgtsel Davran, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir. OZANKAYA, . 1984. Toplumbilimine Giri,S Yaynlar, Ankara.

434

Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.5/6, 415 - 435

SMONS, R. 2000. Performance Measurement& Control Systems for Implementing Strategy, Prentice Hall, New Jersey. SPAH, B. 2004. Entelektel Sermayenin Finansal Tablolarda Raporlanmasna likin Yaklamlar, Muhasebe Finansman Dergisi, Say:20, Ekim. TUNAY, K.B. 2003. Trkiyede 1980 Sonras Dnemde Enflasyon Beklentilerinin Rasyonelliinin Snanmas, Ekonomi ve Ynetim Bilimleri Dergisi, Say:1, Cilt:2, Haziran. WALKER, K.B. 1996. Corporate Performance Reporting Revisited. The Balanced Scorecard and Dynamic Managemenet Reporting, Industrial Managemenet and Data Systems, 96/3, MCB Universty Press.

435