Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Cilt ID/Say 2/Aralk 1993/ss:21- 44

PASCAL'DAK

MONTAlGNE
Do. Dr. KP-mA1ZMEN*

"Peld nedr yleyse bu bo hayal? Bu ahtlmamhk, bu rku yaratk, bu kaos, bu elild yumal, bu oJaganstiilk? He. eyin yarglaycs, sefil toprak kurdu, geretn emanetll, benrslzlik ve yanlg dolu pislik kuyusu. evrenin VDC

.. artJb.?KIm~

budgmii'l" Pucal

firkiln dAhI Bla1se Pascal, 1662 ylnda 39 yanda felten ldgnde geriye uzunluklar bir cmle ile birka sayfa arasnda degien bin dolaynda notlar brakmt. 1656 ylndan Itibaren hastalgnn msaade ettigi lde tuttugu bu notlar iki temel konu erevesinde oluturulmutu: nsanlk durumu ya da tanrsz insann sefaleti ve inanan insann mutluligu ya da hristiyanlga vg. Oaganst zekasyla daha on bir yandayken sesler ile ilgili bir kitapk kaleme alan ve otuz yana gelinceye kadar matematik. fizik ve geometri alannda agnn ok tesinde artc bilimsel sonulara ufaan "Orku d4h1nin (Chateaubriand) ya da yce deiin1n (Voltaire) evrenselletirdigi bu ikilemi. bir hristiyan gizemcisinin dnceleri olmann tesinde. temelde derin bir ahlaki, metafizik ve dinsel tedirginlik olarak alglamak gerek. Kukusuz. dncesindekl bu eitlilik kiUlgindeki kannak zelliklerden kaynaklanmakta: bagnazlk derecesinde baglandg Jansenist kurarnn dnsz katg,hem gizemeL, hem kukucu. yan. XVi. yzyl klasik hman1zmasma kar gelitireligl yeni hmanist kimltgi ve insanlk durumunun sefaletini ortaya koyduktan sonraki misanthrope tavnyla (insandan kama) bir eliki yumag olan Pascal, Montaigne'in miseria hominlllni bir varolu buna1npa kadar tarken

Hacettepe

Dal Ogrctlm yesi

niversitesi

Edebiyat

Fakltesi

FranSlZ

D1li ve Edebiyat

Anab1l1m .

21

Edebiyat Fakltesi Dergisi

kukusuz dncesinin ulat bu modern duyarlgm yannda insann btn kannaasn evrensel bir boyutta yakalayan tam bir klasik yazar rnegi veriyordu. XX. yzyl varoluu dnrlerlnin bilin bunalm diye adlandracaklan bir varolu tedlrginlijine kadar genileyecek olan bu metafizik sorgulama, XVI. yzyl klasik hmanizmasma bir tepki olarak bir tr anti-hmanizma ya da neohmanizma gibi de dnlebilir. Bununla birli~te. Pascal'm inansz (tanrtanmaz) insana. insanlk durumunun trajik bilincinin umarszlgn gsterdikten sonra, hristiyanlk inancn kapandan kurtuluun tek seeneg olarak sunmas kukusuz ister klasik, ister varoluu olsun hmanist kuram ile el1ir. Ancak, Pascal' XX. yzyla ulatran :lzginin hristiyanlk olmadg da aktr. Kald ki, Jansenist Pascal'm yz yl boyunca hristiyan yazarlardan da fazla :Ilgi gnnedigi bir gerek. rkftn dahinin gncelligini Jean Steinman'm satr aralarnda bulmak olas: "nsamn iyi oldugu hayaliyle, bilimsel bilgUerdeki gelimeleri izleyecek olan ahJ.ak.i ilerleme hay3liyle, mutlak br zgr1~ saglayacaj! yararlann hayaliyle yaadk durduk. imdi, bu dncemizden btnyle vazgemi bulunuyoruz. Pascal, bunu ylesine iyi anlamt k, imdi, 1954 ylnda, o inanan insan gnmz inanszlanna kukucu Voltaire'den akl almayacak kadar daha yakn. Voltaire'nin inanszlk nedenleri radikal-sosyalist bir kasaba danmannkinden farkszd. Oysa, gnmz dnyasn tedirgtnlik. kemlrlp duruyor, nsan, korkun bir dramn penesinde bir ykm yayor. lmn karsnda yapayalnz, aresiz..." (I) Gerekten de. PascaL. kendine zg kanitlama yntemiyle insann kendi iinde ve evrendeki konumunu btn rkn plakl)yla kesinIerken, ne kendisinden yaklak yetmi be yl nce ,bu konuyu irdeleyen Montaigne'den, ne de kendisinden yz yl sonra agmzda varoluu sorgulayan dnsel hareketten ok farkl bir :lzgideydi. Sonuta, hangi amala kaleme alnm olursa olsun, Diinceler'den ortaya kan insanlk durumu geregi, ne kadar artc ya da elikli grnrse grnsn tedirgin dahi hristiyan Pascal'n da geregidir.

(1) Bu incelemede, franslZca eserlerden yaplan alnllar tarafmzdan evrilmitir. Jean Steinnan, Pasca!, Editian du Cerf, 1954, s. 444. 22

Kemal ZMEN

"Denemeler" ya da "protan ncil'

"i,._nhk durumu:
DellkenBk, sknt, tedlrgtnllk." (2) Pascal'n szckle zetledigi bu durum, iinde kendisinin de bulundugu btn insanlg kapsamaktadr; btnlk iinde dnldgnde, bu durum, bir laszlg vurguladgndan, hem bir balang, hem de bir var noktas olarak da alglanabilir. Kukusuz. bu ba ve sonu belli gsterinin bir muhatab var; XVII. yzylda adna "bertin (liberten) denen ve ilkag materyalizmi ve epikurosculugundan oldugu kadar. XVI. yzyl aklchgndan. zellikle de Montaigne'in kukueuIugu ve duyumculugundan beslenen, dinsel dogmalar ve ahlaki kurallar karsnda bireysel vicdan haktanndan sz eden deist ya da tarn tanmaz kiiler... Pascal'a gre, Denemeler'inde, yer yer tarn tarumazlara kar dini ve tarny savumnu grnse de, Montaigne, Ubertenlerin manevi babas. akl hocas. dahas. tannsal bir bagtan nasibini. alamam bir insanlgi1 tangdr (3). Bu inanszlk hareketinin. genel anlamda dinsel i1gisizligiI1 ba kitab olan Denemeler ise htistiyan ahlaka ve tanrsal gereklere baglanmak yerine klasik Yunan ve Roma'mn pagan kltrn ycelterek insanlan hr1st1y~lktan uzaklatrmaktadr. Bu baglamda. Pascal'n, Diinceler'ini MontaJgne'in Denemeler'inden hareketle yazdg sylenebilir. Nitekim. 11berteni ya da Montaigne'in mezin1. insanlk durumunun kmazm, zmszlgn, umarszlgn gstetip hristiyanlgn , getirdigi zme ekmeye alrken, sklkla Denemeler'e ve Montaigne'e eletirel baglamda gndermelerde bulunur, Ancak. eletiri yapmadg durumlarda, Montaigne'in ve Denemeler'in adn vermeden. zellikle insanlk durumu ile ilgili a,rmalar (plagiat) yapar, rnegin. Monta1gne'in Denemeler'inde latin yazar ve dnrlerden yaptg ok sayda latince alntdan otuzunu Dnceler'inde yine latince olarak kullanr (4), Montaigne'in bti"n plaklgyla ortaya koydugu aaj:1anm insan imajn artc bir benzerlikle ne kadar benimsemi olsa da, Pascal, Montaigne'e kar kendisini savunma gereksinImi duyar: "Kendimde grdAm her eyi, Montalgne'de degu.. kendiiimde bu1uyorom." (5)
(2J BIaJ.se pascal, oeuvres compete, Editfon du seu1l, Par1s, 1963, s, 503. . 3 1 Hugo Frted1ch, Motaigne, Tel Gallimard, 1968, s. 183. (41 Dnceler'in LI, blmnde, dgc. Insann bol~ ve e@.ence, l. blmde, tanntammaz, V. blmde, yasalai ve gelenekler, VI. Dlmde, pfronculuk konulannda Denemeler ile arpc bem:erlikler dikkat ekyor. (5) Blaise pascal. OI:uvre competes..s. 591.

23

Edebiyat Fakliesi Dergisi

1580 ile 1669 yllar arasnda otuz yedi basks yaplan (6) ve her eyden nee Paseal'a insann degiken dogasn saysz aynnlda gstenni olan Denemeler, Hugo Friedrieh'tn de vurguladg gibi, iini kukular kemiren. skntl. tedirgIn ve karamsar Pasearn bir dnem elinden dnnedgi profan ncil'idir (7). Bununla birlikte. Pascal, Montalgne'in dogutan eksik ve kusurlu insanuun durumunun. genel anlamyla miseria hominis'in boyutlanm olabildigtnce geniletirve tam birvarolu boguntusuna dntrr; ne ki. o bu noktada da kalmaz. BylesIne rkn, umarsz, ksz, sefiL. sakat, sonu olarak trajIk bir insanlk durumuna kat1anlab1l1mnesInin aneak hristiyanllda gerekleebilecegini savunur. Sonuta, Pascal ile Montaigne arasnda Insanlk duru~-u ile ilglli temel farkllk saptamalarda (aallanm insan) degil. nerdilderi zmde yatmaktcdr. Bu anlamda. Montaigne. dignltas hominls'ten miseria hom!nIs'e, Pascal ise miserla homJ.nis'ten dIgnltas homlnls'e gitmektedir... Denemeler'den
d1U1J111u

Dnceler'e

aaglaruru insan ya da Insanlk

Pascal da Montatgne gibi insanlk durumunu aklarken.. Insan qogas ile ilglli kimi vurgulamalar dnda. hrIstIyanlktan yola .kmaz. tnsam, materpatk, fzik, geometri ve bIyolojinin kimi veri~rInden hareketle bilimsel br bak asndan tanmlamaya giriir; bununla bIrlikte. akl-iman. din-bilim ztlg Paseallm -aamadg en byk elikisidr.- Pascal. bu ikilemi akl ve bilimin snrl, iman ve dinIn de deney d oluuyla ksmen dengelemi grnmektedir. Dnceler'deki temel sorun Denemeler'deki sorunun aynsdr: insan nedr? Bu soruna aklk getinneye alrken her ki dfnr olmas gerekenden degil. somut olarak var olandan l,lareket ederler; insarun gerek dogas, z nedIr? nsan, gerekten doga ve evren Iinde ayrcalkl bir varlk mdr? Bu sorular. kukusuz temelde insann kendIsini taunas konusunda odakla.maIrta. Montatgnen Sokrates'ten alntlad: nl kendini tan s~ne Pascal da katlnu grnr: "nsann kendisini tanmas gerek; bu, her ne kadar doj'ruyu bulmaya yardmc olmasa da, en azndan 'l'II_l'IInkendi ha~b,nI dzenlemesine yardmc olur ki. bundan da daha dou br ey olamaz." (8).
(6)" Denemeler. 1676 ylnda kilise tarafndan tehlikeli tWise. bu tavnyla. Ilbertlnage (libertinaJ) hareketinin ~alamtr. s. 158. .-t?!- !:f~ Frtedrtch, Montaipe, Pascal. oeuvres cOmpIete, s. 508. . .~i~ ; kitap diye rn1mlenecekttr. ana kaynag.m kumtnay

Kemal ZMEN

Ancak., daha ileride deginecegimiz gibi Pascal. Montaigne'in kendini taruma biirn1ne kar karak eletirecektir. Montalgne, aajlanm insan imajnn, gerek insann kendi dogasndaki olumsuzluklar ve kusurlar. gerekse de insann bir mikrokozm olarak evrendeki konumu lle ilglli oldugunu belirterek, insann fiziksel gszlgn, fnsan dogasnn degikenligi ve .eit1iliginl. insan aklnn ve duyulanmn snrllg. yetersizlig, belirsizllgi. gvenilmezligini, insann yaadg toplumda geleneklerin. yasalann, ahlakn, adaletin deikenligi ve greceliUgtni. fnsanIk durumunun sreklilikten ve yetkinlikten ne' kadar uzak oldugunu vurgular. nsarun dogas geregi srekli bir istikrarszlk, belirsizlik ve aray iinde oldugunu, btn bllgllerimizin duyulardan geld1gtn1ve duyulann da son derece yanlt~. aldatc olmas nedeniyle kesin bir bilgiye ulamamzn olanakszlgna dikkat eker. Sonuta, hep var olan bir tek tann vardr ve. ''nsanJ4m stne ve tesine geemed1ke hep a-jJ111:: kalacak olan Insan denen yaratk" 19). hep bir g8:zlgn. eksik1@n simgesi olarak, daha dogrtlsu hep kendisi kalacaktr. O. hibir zaman, insanlgm tesine geemeyecektir. ~, "yumruj:u elden. kol aklgn koldan. adm bacak.!ardan daha byk yapmak olanakl degJ" (LO). nk, insan kendisiyle snrldr: kendi duyulanyla alglar, kendi aklyta yarglar. Montalgne, fnsarun fiziksel ve ahlaki planda btn olumsuzluklanm yzlerce rnekle ortaya koyar. Varoluu konusunda kesin bilgisi olmayan, davranlanndaki degikenl1k yznden kendisini tarumlamakta zorlanan ve tannnn kendisine benzeterek yarattg savlanan varlk gibi hi olmayan ve tanndan ok hayvana yakn olan insarun yazgs, dogadaki teki canllardan farkl deglldir. Tanr. onu diger varlklar gibi kendi haline brakmtr. nsann. kendisine ayncalk, saygnlk kazandrdgw syledigi niteliklerin hepsi hayvanlarda da var. Oysa, insan, yarathn dger canllann dzeyine imnek korkusuyla. iinde tann lle bir olmak zlemiJ1i hep canl tutmutur: "Ancak.. bu budalaca vngenlljl. ayaklar altnda lp.eyerek. bu grlerln dayaochj>. gln temoDerl ce(9) Montaigne, geuvres compces, Ed1t1onsdu Seu1l, 1967, s. 25t. (10) .A.g.c.,s. 25. 25

Edebiyat Fakiiltesi Dergisi

, ~

saretle yerinden sarsmak gerek. Kendine zg br gcnn olduluna 1nand4srece, Insan kendisini var eden e kran borcu duymas gerekt1lJ.n1 kabul etmeye. cektl" (11), nsanhk durumunun bu sefil ve zayf yamn dengelernek iin olsa gerek, doga insana kendini begenmilik duygusu vennitlr. Oysa, "amurdan yaratldn, sen; bunda gnenecek ne var'1" (12) Gegelelim, "Kendimizi bejlenmlllk duygusu bizim dojla] ve ilk hastablmzdr. Varbk1ar Iinde en zayf, en dayank8z. en bela dolu ve en klblrU olan Insandr. O. bu dnyann amwu ve pIsIIiIIlinde, evrenin l, durgun ve koIwmU bu lusmma sk skya bsiIJanntI" (12). Montaigne, insana zg olan tek eyin bilgisi ve dncesi oldugundan hareketle, insann bu sayede dogay. gkyzn, yeryzn, denizleri kefetUgini, yine bu sayede dini, hayat. mutlu yaamamn yollann grendigtni syler. Ancak. bilgi ve merak duygusu insanlgn ykmn da hazrlayan eydir. Bilgi. dolaysiyle dnce insann hem gc, hem de gszlgnn, bolugunun bir kantdr: -''nsann vebas bl1gtd1r' (13). nk. bilgi. insan alakgnlllkten ve boyunegmeden alkoyacaktr ve onu kibtrle dolduracaktr, oysa, insan, gururdan. kibirden. kendini begenmilikten vazgetigi. kendisini diger canllann yazgsndan farkl dnmedigi, kendini. daha dogtusu haddini bildigi lde somut geregine ulaabilir; bir anlam olmayan bo geregtne: ''Btn bo eyler nde en bo olsm \nSSn kukusuz. Bilgisine bu kadar ok gvenen insan. daha bUgJnln ne oldutunu bllmJyor. Hibir eyi olmayan Insan, br ey olmay dndfiinde kendi kendisini kandnyor ve aldanyo" (14). Montaigne, ogun1ukla fanted diye nitelendirdigi ve inSann bunca vndg aklnn da gerekte gvenilir bir ey olmadgru be(ll) Montaigne. Oeuvres completes, s. 203. (l2) A.g.c.. s. 187.
13) A.g.e.. so202. (i4) A.g.c.. s. 183.

26

Kemal ZMEN

Iirterek, hibir zaman hibir eye tam olarak baglanamayan insann degimeyen, kesin bilgileri olmadgm vurgular; evremizde. gnnedigimiz, alglayamadg:mz ve anlamadgmz dnya kadar eyin olmas, btn bilgilerimizin kaynag duyularmzm ve yarglama yetimizin zayflgndan ya da eksikginden kaynaklaruyar. imizde, bir, iki. ya da daha fazla duyunun eksik olmadgn nereden bilebilitiz? E:er, gerekten duyu olarak bir eks1k1igimiz varsa aklnz bunun eksikligini duyallaz. Dogutan kr olan birisine. sen grmyorsun demekle ona bu eksikIigni nasl anlatabiliriz? D dnyay. oldugumuz eyle. bize grnd: biimiyle alglad:mz iin, zayflkve ya1an1adolu" (15). "nsanm hem ' hem de d O halde. bir eyin gereg:ini tam olarak bilmemiz olas degil; nk her ey bize duyularrnlZ araclg:yla arplln olarak geliyor: "Aym br konu evresnde yz luu>t grnmde olabilen akl, her trlbak biiDne ve her trl lye uyabnen, her biime glrebUen br alettil" (16). Sonu olarak, .ne kendi varl;mz. ne de kendi dmzdaki nesneleTin varh;yla ilgili olarak de:imeden kalabilen bir ey yok. Biz. aklnuz. yargmz. btn gellp geici eyler durmadan degiiyar. akp gidiyor. Bu evrensel degi:lm ve dnm iinde. Montalgne, zayf, bela dolu.. sefil, kt, sagduyudan yoksun. kr, bilgisiz, kusurlan hemcinslerini rahatsz eden tek hayvan, dogann egemeni degi, do;ann. amaz dzem iinde teki varlklardan ayr tutmad; bir varlk olarak grdg insaru, hem klasik hmanizmann yaptg gibi yceltip evrenin merkezine koymaz. hem de hristiyanlka do.gasna eklenen byklk ve saygnlktan onu soyutl8.yarak teki dnya tedirginUginden uzaklatnr; onu ayaklan zerine oturtarak somut geregine ulatnnak ister, Ancak. unu belirtmekte yarar var: Montatgne, Deneme~er'in hibir yerinde Pascal ve JansemsileTin gnnek istedigi biimde hristiyanlg yadsmaz; ilk gnah dahil olmak zere hibir ~ristiyanlk dogmasn, reddetmeyi brakalm. tartma konusu yapmaz; dahas. Rabelats gibi dine kar alayc bir slup taknmaz, stelik, kiliseye dzenli gider. Montalgne'! Pascal ve Jansenistlerden din konusunda ayran temel fark din anlaynda yatyor:
(15) Monta1gne, Oeuvres compretes, s. 248. (16) A.g.e., s, 235. (17) A.g.e., s. 184.

zl

Edebiyat Fakilltesi Dergisi

"Nasl perigordln'U luristlyuz" (17).

ya da Alman

lsek.

yle

de

Pasal da genel boyut1an iinde insann son derece karmak 11If" varlk oldugunu belirterek, onun gszlgne. acizllgine. sefaletlne dikkat eker. nsann yapt!~:btn eylemlerin kkeninde, btn benligine kk salnu zsayg vardr. Bu nedenle, o sadece kendisini begenir. sever, kendi kanm kollar; bozulmu dogasma karn ii kibirle doludur. Yalanclk. adaletsizlik. bencillikle dolu varlg gerege, adalete, bara. . mutluluga hibir zaman tam olarak

ulaamayacaktr:

''Ne gerele. ne de lYIL14e n1AJIIRmz olas" (18).

...

''nson,n kalbi oyuktur ve ' PISHk doludu" 119).

...
"DAyanm bo~unu grmeyinin kendisi de botur. Grltii patJrt nde yaayan ve kendJlelnl ellenceye ve gelecek dncesine kaptrm, gen Insanlarn dmda km grmez id bmu. Bir an iin onlan elleneelerinden alkoyun. hepsinin skntdan pat1~tbIJru grrsnz. te o an, ne oldulunu tam an1ayamadtk1an blUklerini duymaya balarar" 120). nsan. kendisini bu dnyaya baglayan ve insanlk durumunun trajikligini dnmekten alkoyan geici ve aldatc eylerden 60yut1andgnda hiligini. terkedilmillgini, acizligini, bagml1gID, bo br ey oldugunu duyumsamaya balar ve ruhunun detinllklerinden danya slont, znt, fke, umutsuzluk taar. te bu nedenle, in6an bu duruma, Insanlk durumuna kolay kolay katlanamaz: daha dogrusu onunla yzleemez. onunla bir hesaplama iine giremez. Yaptgl tek ey. kamak ve unutmaktr: ''Bizi semgtmlz karsnda avutan tek eyolan eDence, ayn ~mRnda sefll1t1dp.dmizIn de en b:yiiid" (21). derken kukusuz yapar.
PB) BIa1se A.g.e., A-g.c., (21) A.g.e..

Montagne'in
complCte8. s. 503.

epikuroscu

ahlakna

gnderme

~i
28

pacal. oeuvres s. 518. 5. 504. s.549.

Kemal ZMEN

Pascal da Montagne gibi her eyin belirleyicisi aklaycs, yarglaycs oldugu sylenen akln snrl oldugundan sz ederek. onun ne iimizdeki elikileri, ne de iinde kaybolup g.1ttlgimiz sonsuzlugu bize ak1ayabildigini belirtir; "Aablayabl1cllilln kadar aaj!la kendini aciz akll

Ben elea... _

apta1cogar'(22).
dirensiz br yetisine

Pascal. Montaigne'in, ''byk br denizde frtnaya tut~u kayk glbf' (23) sallanp duran, gidip gelen insan ynelttig:i eletlI1den ok honuttur;

akl ve yarglama

"Size unu Itiraf edeyim k, bu yazarda (Montalgne muhteem akln kend sllahlanyla bylesine ayaklar altna ahnmasn grmekten zevk duymaktayun" (24). Akl, ancak tann tarafndan ynlendirilirse gerege ulamamza yardmc olur; yoksa, o kendi iinde sakattr ve dgc, gelenekler, tutkular ve zsayg onu srekli olarak yanl ynlendirir ve yanltro nsanlk durumuna. insann kendi iinden baktklannda Montaigne ve Pascal. insann kendi kendisine kazandnnaya altg byklk ve ayncalgm sadece bir iinme oldugunda blrleir1er. Kendi iinde. Montaigne'e gre "dej!lk Pascal'a gre de "cioj!ai YUUJgdolu br konu" 126) olan tnsann iinde yaadg doga, dahas evrendeki yer ve konumu konusunda da her tki dnr arasndaki kout1uk arpcdr. Montaigne. kendisini bile tanmakta zorlanan insann kendi dndaki eyleri net olarak tanmasnn olanakszlgna dkkat ekerek. varlk olarak snrl ve gsz ve tannrun dogast ve ideal niteligini hibir zaman kavrayamayacak olan ve sadece oldugu ey olan insan. insanlk durumunu evrenin sonsuzlugunda Irdelemeye koyulur;
22) 23) [24) [25) (26) 81aIsePascal. Oeuvresoo

kaannz .. eitlilik gsteren br konu' (25)

Montaigne, euvres com o

, s. 235. M. Dreano, La Religion Montaignc, Ubrairte A-G. Nzet, Pa1s, 1969, s. 302. Mmtaigne, 0eune8 OOmPICte&, . i86. s Blaise Pascal, 0e1meI ccnapleta, s. 505. 29

s. 515.

Edebiyat Fakilltesi Dergisi

"nsan kendi bana ve yardmna gelecek kimsesi olmayan, sadece kendi silahlaryla donanm, btn onuru, gc ve varhgnn dayanag olan tannsa1 bajf.tan ve bugtden yoksun dneBm ve kendi kendisine verdt4i byklk grnts iindeki gerek dunmunu anJamaya alalm. O, nceUkle dogadaki diger yaratklar zerinde kudP sylecn stnlklerin! hangi temele dayand.rdg konusunda beni ikna etsin.Yzyllardan bu yana sregelen gkkubbenin bu hayranlk. uyandran salnmmm, bann stnde gururla dnp duran bu meelalerin sonsuz imm, adma evren dedigtmtz bu sonsuz denizin rknt uyanduan hareketlerinin kendi~ s, kendi rahatbj ve keyfi n var olduluna onu kim inandrd? Her trl 8fl4J1Rilmayla yz yze olan bu sem ve enmstz yaratjn sadece kendi kendisine hkmeden olmadJ.gn, ayn zamanda en kk parasn bile anlamaktan aclzken ona hkmettijlnl ilan ettill evrenin efendisi oIduPu sylemesinelen daha gln btr ey oJamaz. Bu byk ve grkem yap Iinde tek bana oldugunu syleyebllme aynca1jn. bu yapnn btn gzeJH4lnl ve para\ann tarnyabllme gcnn olduPu, bu yapnn mlmanna sadece kendisinin kran borlu o1cJuIunu. dnyann konumu ve gidiatm sadece kendisinin anlayabl1dlgl ayncal$m km verdi ona?" (27). nsann hiligi. evrenin merkezi olmadg, evrende sadece bir nokta oldugu saptamasyla daha da belirgnlemektedir. Montaigne'in ayak1an stne oturttugu insaru, Pascal, kendisinin semecligi br uzam ve zamann iine frlatlp atlm. evrenin rknt veren gizemini anlamaktan aciz br varlk olarak grr. zellikle. Galile ve Kopemik'In ortaya koydugu yeni dnya ve evren maJ. dnyann ve evrenin sadece insan iin yaratldgu savunan dinsel gretllert sarsmalda birlikte, Montaigne dahil, henz hi kimse Pascal'm ulatg. dzeydeki kadar. insann evrendeki konumuna bylesine aklk gettnnemitlr. Pascal. her eyden nce inansza tannsz bir evrenin ne derece rkn oldugunu, onun varoluunu temellendirclig! akl ve bilime dayandrarak aklamak zorundadr. Konuya dinsel br perspektiften yaklatg takdirde hibr biimde inandre olamayacagnn bilincindedir. Kald ki. zaten liberten. insann ve evrenin dinsel konumunu yadsmaktadr. te bu nedenle. Pascal olabil{27) Monta1gne. Oeuvres compIetes. s. 186.

30

Kemal ZMEN

digince inandrc ve ikna edici olmaya zen gstermektedir. nansz insarun, tek gvencesi, tek silah, tek vnc olan aklna, doga1gna ragmen, varoluu konusunda tam bir bilgisizlik iinde yaadg saVlndan yola karak ona insanlk durumunun amazn gsterir; iine yuvarlandg uyuukluk, ilgislzlik ve bilgislzl1ge dikkat ekerek onu ona anlatr, gstertr sabrla. Drt bir yandan nasl sonsuzun bilinmeziyle kuatldgn, dogasndald artc degiikllkler yznden kenisini tanmakta ve tanmlamakta nasl zorlandgna iaret eder. Paseal'n, inanslZa btn 'plaklg ve arpchgyla gsterdigi bu durum bir anlamda hristyan Pascal'n en byk elikisidir; kendisinin gerekten inanmayacag, duymayacag bir korkuyu, btnyle mekanik yasalarla aklanan tannslZ bir evrenin yarataeag rknty inansz bir insana nasl kabul ettirebilecektir? Bu noktada, Pascal'n katksz bir hristiyan oldugu savna katlmak olas deil. Saf varolutan yola karak tannsz bir dnyada akld ve anlalmaz, rknt veren sessiz ve sonsuz karanlklarda umars1Z bir terkedilmilik ve yalnzlk duygusuna ulaan insan sorgulayan bir hristyan olamaz; olsa olsa, .-akl ve bilimin durdugu noktada, inanmann dnda bir baka yol bulamayan tedirgin bir varoluu... Pascal, bu noktada Montrogne'in lzdi:t 'snrlarn tesine gemitr; "te grdtm ve beni alt st eden ,ey. Her taraftan bakyorum ve her yerde sadece karsnh1r1al'gryorum. Do'a, bana kuku ve tedirgtnUlfn dnda birey sunmuyo" (28).

...

''Bu sonsuz uzamlann ezell sessizlID rknt veriyor bana" (29).

...

"(Varotuumdan) nceki ve sowald sonsuzluk iinde kaybolmu hayatmn mack sresini. igal ettigJ.m ve hi .bilmediglm ve beni bilmeyen uzamlarn sonsuz byklg nde bozulup yok oldugunu grdlm bu kck uzam dndumde, kendimi neden urada delil de burada grdl6me ,a,nyorum ve bundan rkot d_nun. k. nedeo ,urada ce de burada old""""un br OeCIenIyok. Km beu1 bwaya koydu? KImIn

oldu?' (30). IsteitYle bu yer ve bu _man banaVerUmi

(28) Bla1se Pascal, Oeuvres completes, s. 555. (29) A-g.e., s. 528. (30) A.g.e" s..508. 31

Edebiyat Fakltesi Dergisi

"nsann kr11 ve sefaletln1, btn evrenin sessi7.111tnl hibir yol gstericisi olmayan Insamn kendi yazgsna terkedUmiUjlnl, evrenln bir kesinde kaybolmu ve buraya kimin getirip koymu oldugunu, buraya ne yapmaya ge1ml oldugunu, ldkten sonra ne olacalm bitmeyen, hibir bilgiye ulamas olanakl olmayan lsann durumunu grnce, uykudayken ssz ve korkun br adaya birneri tarafndan tanm ve ertes sabah uyandjnda bana neler gelmi oldugunu ve buradan nasl nealm blbneyen bir insan gibi byk br rkntiiye kaplyorom" (31).

"nsan bttin grkemi Iindeki dolay seyre dalsm ve baklanm kendisini epeevre kuatan nesnelerden telere tasm. Evreni aydnlatmak iin sonsuz bir lamba gibi asl duran bu panltb l,tla. bu yldzn evresindeki ok byk alan Iinde bir nokta olan dnyaya baksm. bu gen aJann da, gkkubbede dolap duran yldzlann oluturdugu alan Iinde br nokta olduuna anp dursun (...) Merkezi her yerde. evresi hibir yerde olmayan bir kre. Nedir id bir insan sonsuzluk Iinde? Sonsuzu. oranla br bi. biilge oranla br btn. sonu olarak hiUkle bti1nlk arasmda bir ey I...) nsan, ne ge1dI4t. var oldun. Iinden kt# biUi1 anlayublllr. ne de yutu1Ip gltt!tt sonsuz$" (32).

"Gere istiyoruz. ancak Iimizde sadece bellrsiz1ik bu. Iuyonz. Mut1u1uu anyonz. ancak sefaleti ve lm bu. luyoruz. Gereli ve mut1u1u1u istemeden edemiyoruz: ancak. sonuta ne kesng. ne de mutluugu buluyoruz" (33). .. "Kesin olarak bUmekten acb ve mut1ak olarak b11miyor olmayaninsan 811111,11t'11117. rkn bir yaratktil" (34).

(31) {3Z (331 (34) 32

BIaiSe Pascal. Oeuvres completes, s.' 525. A.g.e., s. 525-526. A.g.e., s. 548. A-g.e., s. 515.

Kemal ZMEN

Aslnda, Pascal'n inansza gsterdigi bu rkn tablo, ilgintir. inanszn savundugu ilkelerle artc bir benzerlik iinde. Liberten. Montaigne'in de vurguladg gibi, hereyin degiken. geici ve greceU oldugu fikrinden hareketle akla dayal evrensel bir insan znden sz ediIemeyecegini belirtir. Belirli bir materyalist yaklamdan yola karak maddenin sonsuz oldugunu ve evrenin insan aklu aan karmak, ancak grkemli bir sreklilik, oluum ve dnm iinde bulundugunu bunun da insan dehete dnnek yerine onda hayranlk uyandrdgnda israr eder. Gerekten de Dnceler'in hibir yerinde, PascaL, libertenin akbin aga formle ettigi bu tr aklamay mahkm etmemekle birlIkte. yine .

de libertenin yannda grunekten kaar. Zaten, Pascal gibi agnn

bilimsel gelimelerine bylesine ak bir beynin bu sava kar kmas da, bir noktada dayand.~:bilimsel dnceyle de eliir. Bize yle geliyor ki, eger libertenler her eye ragmen inanl insanlar olsalard. ya da en azndan bilim ile inanc birbirlerinden ayrdedebilselerdl. Pascal'n Dnceler'inin seyri baka trl olacakt. nk. libertenIere kar Dnceler'ini yazmasna ramen onlann aklc bir mekanizmaya indergedikleri evren aklamasna kar kmyor. Dn,Jardan aynldg tek nokta, sadece bylesine 'rknt veren bir grkemln ancak her eye gc yeten bir tanrmn eseri olabileceg. Libertenlerin dncelerindeki ve mantk yrtmelertndeki aklk. keskinlik ve kesinlik konusunda hayranlgn gizlemeyen Pascal'n onlarda grdg en byk eksiklik iman ya da inan. Nitekim, Pascal, Montaigne'den daha az bir katlkla ve daha ok bir hogryle yaklayor onlara; "Onlara. kendilerini hor gnnesin diye hor grdkleri dinin btn hogrsyle yak1amal: 4. dogru yolu buldururuz inancyla onlar birka adm atmaya aj!mah" (35). Sonu olarak. ister Pasea1'n isterse Ubertenin optiginden bakalm. insann ne kendi varlg ne de kendi dndaki varlklar ve evrenle ilgili mutlak bir bilgiye ulamas mmkn grnmyor. Bunca gvendigi 'aklnun, bilgisinin, bunca aba sonunda ona ka. zandrdg sadece gszlgn, zayflgn grenmek olmutur. nsan, iinde zaten var olan bilgisizligi dogrulamann, pekitinnenin tesinde bir baka kesinltge imdili*- ok uzak. nsanlk durumu hala iki sonsuzluk arasnda aaglanmadan saygnlga ykselmenin zlemiyle bir k yolu aryor. Zaman dzleminde, varolutan nceki ve onu izleyecek olan sonsuzluk,
(35) BlaisePaseal.Oeuvres compIetes,s. 538. 33

Edebiyat Fakttesi Dergisi

varik dzleminde. evrende akl snrlarnn tesine geen byklkler ile gzle grlemeyecek derecede kk organizma1ar. bilgi dzleminde duyulannzla snrl oldugumuz ve gnein aydnlattg kadar grebildigimiz geregi ile evrenin sonsuz karanlldan arasnda bir ara varlk olan insan her yerde kmaza ve kartlklara ulayor.

Deuemelerden Kar Denemeler'e Pascal. zellikle insanlk durumu ile ilgili olarak byk lde yararlandg ya da esinlendigi Montaigne'i pek ok alanda eletirip, dahas mahkm etmeden nce onun k1m1erdemlertnden sz etmeden de duramaz. Monta:igne'in kukuculugunu hristiyanlg savumnada kul1amlgn belirterek, ncil'in anlamna sadece kendilerinin nfuz edebildigini syleyen hh~tlque'eri (katolk mezhep kartlan) ve tanrnn var olmadgIl1 ne sreruerin korkun dlnslzUklerini karlwnmaz br kararbbk ve iddetle eletirdgn vurgular; "Montalgne, tanntanmazlan. zellikle Raymond Sebon'un saVl1n111Ar.I'nda, trl tann es'nlnden kend her isteklerlyle soyutlanm ve kendilerini dola Jdarna (akl) 'terketmi olan tanntan1111.~'1an. dolann en kk parasn bUe tanmaktan aclzken, hangi yeWyIe kend tannuyla sono"" olzn Yce varltt yargdayabUdIklerlnl sorgular. Onlara hangi Ilkelere dayadJdann sorar. Onlan bu ilkelerl aklamaya zorlar; ne stirdtiklerl gerekelerlinceler ve kendilerini en bUglU ve en kararl grenlerin bolulunu' stn yeteneline gzler nne see" (36) Montaigne'in insan aklru ayaklar altna alp llnemeslnden dolay duydugu memnuniyeti dile getiren Pascal. Montaigne'in hristiyan ahlak ilkIerine sonuna kadar bagl kalabilmi olsayd. ok yarb olarak aaltlam, oldulu insanlar dogru yola ekebilecegtnJ. ancak ne yazk ki Monta1gne'in bir pagan gibi davrandgn. btnyle duyulan ve igdlerine gre hareket ettigtni belrtir; keyif verici, baka br deyle oIgmca br enlem" (37)
(36) ,

"Montaigne'ln erdemi Saf. herkes~lbU1nen.eJlence1i,

M. Dreano, La relJg10n de Montaigne. s. 302.

303.

(37) 34

-Kemal ZMEN

Gn1ldg gibi Pascal. birazctan sz edecegimiz ballanmaz

ku-

surlarna ragmen, Montrogne'i kendi amalan dogrultusunda - bir

tutum iinde grdg an vgde kusur etmez. Ancak, Montaigne, gerek insan dogas. gerekse de tanntanmazlara kar takndg tavrlanyla ilgili aklamalarnda hristiyanlk fikirlerini sonuna kadar savunmaz; zellikle eksik ve kusurlu yaratlm insann tannnn bir benzeri old~ ve inancyla bu aaglamnadan kurtulma ans bulundugu fikrine itibar etmez. Nitekim, Montaigne'nin insan. Pascal'nkinden farkl olarak tanndan ok hayvana yakndr. Evrende bir nokta olan, umutsuz, kendi yazgsna tanns tarafndan t~rkedilmi insan, kendisini epeevre kuatan sonsuz saydaki varlkla bir arada yaar. Hepsi bu... Hristiyanlgn insana fazladan kazandrdlg. ok ey yok.- O, insan dncesi iinde bir ola~ naktr, ancak pek ok olanaktan biridir sadece. Bu dnya hayat iin. hayat oldugu gibi kabul edip ona katlanan bilgelik en iyi yoldur. Montaigne. insana oldugu eyi gsterirken Pascal'n yaptgl gibi onu rktp korkutmaz. Onu umutsuzl-ga. bu dnya hayatndan vazgeirtecek davranlara itmez; dahas. mr boyunca tannsal bag beklentisi ile koullandrmaz. Bedeninden tiksimneye degil, ondan zevk ve doyum olmaya isteklendirir. Montalgne, grldg gibi insann smrlan iinde durur ve tesine gemez. Pascal ise, bu snrlan kabul1emnekle birlikte snrlarn tesine yani tinsel ve dinselolana ynelir. Pascal, insanlk durumunun k yolu oldugunu var sayar. gnah ile birlikte bozulmusa bir eseri olmas dolay:51yle bir bunu da dncesinele bulur, btn sefaletine ragmen. yine de bir nsan, her ne kadar. zellikle de ilk da iinde, her eye ragmen, tanrnn byklk potansiyelolarak vardr ve

''Biltim byklgmz dliiincemlzden Ibaret" (38)

..
''Evren beni iine abyOr ve br nokta gibi yutuyor. Bense onu dncem" !<aVItyorum." (39) nsann byklg dnen bir varlk lcegn bilir. Oysa, dnen bir kam olan onu yok ettlginin farknda bile degil. nsann onu diger varlldardan ve nesnelerden ayrr.
(38) Blaise Pascal, 0etr\0reB co:apleteB, s. 597. (39) A.g.e.. S. 513.

olmasnda. Her insan insan ezip geen evren sahip oldugu bu bilin Doganuz geregi

35

Edebiyat Fakltesi Dergisi

"Sem. gsz bir varlk oldugumuzu bilmek byklktr" (40) nsan gsz bir varlk oldugunu bildigi lde byk. byk oldugunu blldigi lde de zavall bir varlktr. nsan smrb ve karmaktr. Oysa, materyel evren nispeten daha sade, ancak snrszdr. nsan sonsuz derecede byk()lana oranla bir hi. sonsuz derecede kk olana oranla da hayranlk uyandran bir varlkbr. nsan, hililde btnlk arasnda bir ara evredir. Paseara gre iimizdeki ve dmzdaki bu elikiyi bize hristiyanlk aklar: nsan tanrsal niteliklerinden dolay Ilk giinah ncesi byk ve Ilk gbab sonrasnda bozuhnu oldugu iin de kk ve semdir. Ancak. insan, hereye ragmen btnyle bozulmam olmal ki. kaybedilmi bir cennetin zlemini. hep duyar. Bununla birlikte. insan bu zlemi kendi kendisine gerekletiremez; tek bana kendisini mutlu klamaz. te bu noktada iman. tannsal ba kurtulu iin mutlaJ< bir zorunluluktur ve insan da inanc lsnde buna layktr. 'nk, o varlklar iinde btn kusur ve eksikliklerine ragmen yine de en soylu olandr:. Doga dahil. yaratlm ne varsa her ey ona sunulmutur. Bu noktada. ontoloJik anlamda Pascal ile Montaigne arasndaki farkllk arpcdr. Monta1gne'in hristiyan sulamasndan kurtardg.tn Pascal hristiyanlga iade eder. (4) Pasea1'n Denemeler'de en fazla tepkisini eken konularn banda Montaigne'in ''kendini tan" sznden harektle kendi ben1n! kitabnn ana konusu yapmasdr, Kendi benine bu denli deger vermesinin neden!. insan, kendi beninden hareketle kim, ne oldugunu. dogada ve evrende nasl bir yer igal ettigini, varoluunun anlamnn ne oldugunu bilmesini istemesidir. Bunu bilmek iin de, uzun, aynn,bl ve sabrl bir gzlemle kendi labirentine, kendi cehennemine inmesinin geregtni bel1rtir; nk, "Tekil olan evrensel olandan daha zengJftc:U'I" hibfr za~ ve man bu dern insan Jablrentlnln sonuna u!a.lamllZ" (41). kartacak derecede saysz ayrnty dile getirir. Montaigne iin, insann kendisini tanmas, dndaki her eyi tanmasndan daha ncelig! olan bir eydir. nsan ne kadar zayf olursa olsun, kendini tanmaya alarak, kendini tandka zayflmn, kusursuz olmamasnn hi de her eyn sonu olmadgm ve- hayatn bu bilin zerine daha agItld birbiimde kurabilecegW syler. Montaigne'in
(40) BIa1sePascal.0euve8conpletes, s. 513. (41) Hugo Fiooich. Monteignc, s. 158. (42) A.g.e., so220. 36

.Bu

nedenle

Montalgne,

kendi

hayat

ile ilgili, Pascal'

ileden

,.-,

Kemal ZMEN

.
beni kusurlu dogasndan dolay hibir zaman ne derin bir sululuk, ne karamsarlk duyar. ne de yaknr. O. sadece oldugu eydir ve ona boyun eger; "Sokrates gb dojlal yapm akJn giicyle de4ltlrmeye almadm. Do4a1 ej!lllmledme mdahale edip dzelt. meye kat1n,madun. Kendimi oldulum gtb1 kendi hallm.e _tm. imdeid hibir eyle savmyorum" (42). zn degttinnek insann elinde degildir. O halde, kusurlu ya da eksik ise. insan neden pimanlk ya da znt duysundu? ''E4er dOyaya yeoIden gelseydln. nasl yaulyaam yle yaardm. Ne gen1tm ardndan ya1unnm. ne de gele. celrten korkanm" (43). Montaigne'in, bylece kendi benini tanmasndan hareketle ulatg felsefe (bilgelik), oldugu gib.i kabullendigi beni ile doga ya da dnya arasnda kurulan uyumdur; kukuculuk, lmllk, lllk. yumuakballk, boyunegme. kendini dogaya uydunna bilgeligin, dolaysyle mutlu yaamamn temel koullardr. Bunun dnda, inSaIUn kendisini yetkinletinnesi diye bir ey sz konusu olamaz. Paseal. Montaigue'in kendi beninden bylesine ok sz ebnekle yaratandan (tanr) ok yaratlm olana (insan) nem vererek tanny ikinci plana ittigini. insarun kusurlu dogasm iyiletinnede dinin roln yadsd.gm. kitabn hristiyan ahlaka aykr biimde pagan. eplkuroscu szlerle doldurdugunu belirtir. Sanki. dnyann. hayatn. insanlgn ls kenclisiy:mi gibi tutup kendi dogasndan, -begenilerinden, fantezilerinde, egil1In).erinden. erdemlerinden, ku~ surlarndan, hastalklarndan uzun uzadya sz ederek her eyi ev~ rensel bir kukuculuk ilkesine gre degerlendir:iyor. Montaigne'in kukuculugu.zellikle Montaigne onlar kesin bir dille mahkum etmi grnse de. hristiyanhgn katolik yorumunu eletiren ve ncil'in gerek anlamn sadece kendilerinin anlayabild1gini syle~ yen protestanlar ile materyalizmi temel ilke alan tanrtanmazlan gerek hristiyanlar karsnda yreklend1nnitir. Bu baglanabi~
]jr br ey deg:

"Monta1gne'ln kendini anlatma konusundaki. aptalca ulrat Bu her zaman grlebilen. her Insann yaPt trden br ey del11; Montalgne kendisini bUinli br
(42) Montaigne. oeuvres compJetes, s. 426. 143) ,.331.

37

Edebiyat

Fak.1.tesi Dergisi

biimde nk ve temel br ama olarak anlatyor. nsann tesadfen ve zayflk sonucu samalklar sylemesi zerinde pek durulacak bir ey delU; ancak., bu samalklan amal sylemesine dogrusu katlanma][ zor, hele bu trden o&n1Ara."(44) Pascara gre insann kendi beninin anlatp dunnas kadar bo. gereksiz br eyolamaz. KendiSinden. Montaigne'in yaptg gibi sz eden insan ne hannete homme (davranlaryla oldugu kadar dnceleriyle de saygnlk uyandran kibar insan; bu kavram XVII. yzyl monden ahlaknn da temel ilkesidir); ne de hristiyandr. Pascal. burada XVII. yzyl klasik edebiyat ve uygarlgrun temel zelliklerinden biri olan ve baru Bossuet. ui Roehefoueauld ve La Bmyere'in ektlg ''Ben, tiksint! vericidir" (45). lkesine bagl grnr. Kukusuz. buradaki ben. insann kendisine duydugu zsayg. kendi karn beneilce koruma istegi anlamndadr; "zetle benin Ud-nlteUgl var: o, kend. iinde hAkm"-dJr. nk, kendisini dnyann merkezi yapar; bakaJann rahatsz eder; nk. onlan kend.ts1ne boyun egm.eye zorlar: her ben dmandr ve bakaannn despatu olmay rzuar' (46). nsann bakasm sevebilmesi iin kendi iindeki bu ben duygusundan kurtulmas gerekir. nsan. kendisini sevdike bakasn sevemez. te bu nedenle sa. "kendinizi sevintz" degil. ''birbirinizi seviniz" demitir; "Hristiyanlk. dnda hibir din kendinden bylesine #iitlememlt!" (47). nefreti

nk. hristiyanlk kendini begenmil1gl. kibfr:l. insan iiren bilgiyi. bencilUgi. karelg. agzttg, ehvet! mahkm edip alakgnUlg ve boyunegtney g-ctlemekted1r; "Sadece tanny sevm.eU kendinden nefret etmelidir. Ejler, ayal: br vcuda bajlmb olduunu bUmeyip de, br gn ona bagunl old~u penseyd!, sadece kendisini
(44) (45) (46) (47) 3B B1a1sePascal. oeuvres oompR:tea. s. 599. A.g.e.. s. 584 A.g.e.. s. 584. .\.g.I!:.. s. 530.

Kemal ZMEN

tamyP. bWp. kendisinisevip de br gn b$mh oldU#u bir vcudun varhlm lrenseydi, kendisini var eden viicuda ne kadar Yar&I8JZ ohnu oldu#UDu. viieudun kendisini dlamas durumunda nasl yok olmu o1aca.lm griip, geml hayat ne UgIILne biiyk plmanhldar ve kankhldar Iine derdi. O viicuttan kopmamak n de ne dualar eder. viicudu yneten irade nnde ne byk br Inanla boyun $rdI" (481. Nereden baklrsa baklSlIl, kendini anlatmak bo ugra ve Pascal'a gre kendinden sz etmek Montaigne'nin tek kusuru degtl; ~ y dlyebnecegtmlz br ey bulmak g. "Montalgne'de KtiI ohma geUnce. eger birisi kp ca nca ok fazla 1Ik4ye anlattJgu ve kendisinden gerejllnden ok SZetttglnl syleml olsayd bunu dze1lmek kolay oIablUrdl149). Kendinden sz etmek, Montaigne'in teki byk ve baglamnayacak kusurlannn belki de en kg; o, Pascal'n da katldg ..atlanm Insan imajun btn aynnllannda ortaya koyduktan sonra insa1u bu sefil durumdan kurtarmak iin hibir ciddi abann iine ginniyor. nsanlk durumunun senillgi bilinci onda ne tedlr-gtnlk, ne de umutsuzluk yaralyar. Bu bilin, tannsa! bal stne elanek iin teki dnya tedrg1nl1giyle insam ileci bir. yola sevketmedigi gibi, insanda ne sululuk, ne de gnahkarlk duygusu doguruyor; insana, sadece bu kusurlu geregtne boyun egmeyi gftleyerek, bundan byle hayatn diled.gi gibi hoa geiTInesini ve lm karsnda dogaya uymasn salk veriyor; "Montaigne'in kusurlan byk. ehvetB szckler. br ey yok. Bayan Goumzy'1n z TUIa..gmen d~ Saf, gzsz insanlar, cahil, gereklemesi ol.nA1:_1z eyler, daha bYkdnya (50). isteyerek adam ldilrme ve lm konusundaki dnceleri. Korku ve plmanbk duymadan kurtulu konusunda vurdumduymazll telldn .ediyor. Kitab, Insanlan dindar"'. gtilrmek anacyla
yazlmam., zaten kendisIDI buna mecbur hissetmemi:

ancak, dindarlktan vazgemeylz. Hayatn beUrll a1anlanyla IIgW 1dmi rahat ve ,ehvetB dnertn1 ho
(48) B1aise pascal. ocune& COmPIkee, s. 546. (49) A4.e..S.588. (50) Montaigne, Raymond Sebond'un Savunmas'nda, gzsz insanlardan sz dttgim!e saf, gereklemesi olanaksz eyler ve daha byk dnya.dan sz ettgncle de calill birisidir. 39

Edebiyat Fakltesi Dergisi

grebiHrlz; ancak, lm konusundaki btnyle pagan dncelerini ba4layamayz. nk, en azndan hristiyanca bnemey11stiyorsak, her trl dindarlktan da vazgememiz gerekir; OYSaMont:algne'ln. btn kitab boyunca dndiil tek ey var, o da korkaka ve tembel tembel lmeyi bekleme"" 151) PascaI'a gre Montaigne birey gretmez: o. sadece kendisini anlatr (52). Oysa, kendisi, inansz insan snrl aklyla iinden kamayacag rkn insanlk durumu konusunda aydnlatr. bilgilendirir, ona zm yollan sunar; onu inanca ekmek iin nce rktr,.sonra da ona kurtuluu arzu ettirir. ki sonsuzluk arasnda varlgm ne derece orantsz oldugunu gstererek, ona kendi varlgnn gerek bilincini kazandrr. Ona sorular sorar, sordurtur; onu kayglandnr: sen sefil, zavall. gsz, ne. kim oldugu konusunda hibir zaman kesin bilgisi olmayacak kannak, karanlk bir varlksn. Kendin, kendi akln dnda gvenecegin, baglanac<rgn hibir silahm yok. Kald ki. evrenin sonsuzlugunda, akln, dahc:.s dgcn de seni yan yolda brakyor. Fiziksel anlamda gl ve byk degilstn; ancak iinde bulundugun bu nne geilmez aag1amnaya ragmen. ben sana dncenle doga zerinde tinsel bir stnlgn, ayncalgn oldugunu gsteriyorum. Btn bu gsteri boyunca, Ilgintir, Pascal. Montalgne'ln mezlne kar sert, acmasz, hogrsz bir tavr takrunaz. Onu uurumun dibinde kendi yazgsna terketmez-. nk, Pascal, insan kt degil, zayf olarak grr. lk gnah insann kusurlu oluunun kantdr. Ancak. kusurlu olan insann z degildir; onun gerek z tannya benzer olarak yaratlmtr ve bu z kurtuluuna olanak tanmaktadr. Grldg gibi Pascal. insann byklg ve sefaleti arasnda gidip gelmektedir. O. insan ne tam olarak ycel'Pfuekte, ne de tam olarak aaglamaktadr: "nsan kend1sin1 verse, onu aa4Ianm. Kendisini 8"fRg,rsa, onu verim. Ve her zaman bunun tersini sylerim, Anlalmaz bir varlk oldugunu anlayncaya kadar". (53)

..

Ilmz
{SI) {52) (53) (54) 40 Bla1se Pierre BlaIse A.g.e..

oldugu lde

insanda

dah

ok byklk

ve

daha ok aatIanma buluyoruz" (Sil,

pasca1, Oeuvres Completc&. s. 590. MicheL. Mont:aigDc. s. 39. . Pacal, Oeuvres eomplCtes. s. 514. s. 586.

Kemal ZMEN

Pascal'n Montaigne'de mahkum eWgi bir diger nemli konu da dolay Izleme; Montalgne'de dogaya kar tam bir hayranhk. ululuk, ycelik duygusu vardr. Doga. btn grkemi. sonsuz eitliligi ve snrsz alan iinde bir anlamda tann ile eanlamldr ve evrende bir nokta da olsa, insan dlarnamaktadr. Doga, onu korumas altna a1rutr; diger canllar gibi ona da hayatn en iyi koullarda srdrmesine olanak tanyacak yettler kazandmutr; '1Ititn kalbimle ve kran duygulanmla, dojlanm benim n yaptl her eyt kabulleniyorum, bunda'n zevk

duyuyorum ve vtin)'OrUDl." (55)

Montaigne'in dogann yol gstericHigine olan inanc, gveni. dogann yarattg biimden hareketle hayat yaanlr klmann yollann arama istegini pe)dtirir. Btnyle ilka: dnrlerinin doga anlaym yanstan bu gr. "kendi bedeninden drste zevk ahnay bUmek., mutlak ve tannSaI bir yetklnUktl" (56) szyle arpc bir somutluga tilamaktadr. Pascal, baglandg Heci ahlak anlaynn da bir geregi olarak. insan her anlamda bu dnya hayatna baglayan eyleri tehlikeli ve zararl grr. Dnya zevkten tikslnrne duyulmas gereken beni olabildigince limekte ve onu dnyan, hayatn, her eyin merkezi, btn abalarmzn yneldigi tek ama yapmaktadr. nsann tann tarafndan onun bir benzeri, olarak yaratlm oldugunu. Insann ilk bykl:n. Ilk gnah, hristiyan dogmalarn. tannsal bag. kurtuluu dlayan ve agzllgn peinde srklemneyi bilgelik sayan. kendisini zayf ve gsz ilan edip ne yapaynn kendimi dzeltrnek olanaksz diyerek materyel bir dnyann aldatc, geici. bo zevklerine kendini brakan insann. ben, beni yaratan dogay jzlemekten baka bir ey yapnuyorum sav Pascal'a, ne oldugu alana kavranamayan evrenin sonsuz karanlklan, dipsiz derinlikleri ve derin sessizliklen kadar rknt verir. Sonu Pascal'daki Montalgne. bir Montalgne aklamas ya da yorumu olmaktan ok. Pascal'n. ruhunun derinliklerinde yaadg metafizik/ gizemci tedirginligi dolayl yoldan anlatmasna olanak tanyan
(55) MontaJgne, oeuvres (56) A.g.e., s. 449. compJetes, . 448.

41

Edebiyat Fak1ltesi Dergisi

bir aratr. Montaigne, Pascal'n aynasdr; iinde agnnkarklklarn. tartI]1alann. kendisini, derinliklerini. ka~ ranhklarn, karmaklgn. elikilerini. skntsn. boguntusunu. zmszlkleIini buldugu biT ayna; sempatisini oldugu kadar fkesini ve nefretini da vurdugu ve balo:naktan kendisini bir trl alkoyaroadg bir ayna; XVI. yzyl hmanist dncesinin gn gna kard~. XVII. yzyl klasik edebiyabnn da derinliklerini yoklayp ,durdugu, kimIigini ya da anlamn arayan insann evrensel yanstcs: klasik hmanizmann skolastik cendresinden kurtanp ycelttlgi. dogaya egemen klp evrenin merkezi yapacak kadar ykseklere tadg insann somut geregi olan miserta homini'in belirleyicist.. Montaigne'in. Denemeler'in sonunda ulatgt zm, Pascal'n yaptg gibi srarla biT an nce ulamak istedigi ve kafasnda nceden belli olan bir zm degUdi; o, szcgn tam anlamyla kanlmaz bir zorunluluktu: sabrla, btn aynntlannda didiklenmi insan ruhuna, ayaklan zerine oturtulmu ve dinsel anla."Dda tedirginlikleri olabildigince hafifletilmi insan vargnn kendi gerek dogasma uyarlamni ve saglam bir temele oturtulnu otantik br zmct... Oysa. Pascal'n zm kendi kafasnda nceden vard: daha balang noktasnda hangi sonuca ulaacag bell1ydi; nk. Bbertene. iki sonsuzluk arasnda skrw insann nsanlk durumunun zmszlgn gstemeden nce. o zaten hristiyand; inanyordu ve hnstiyanlk a prlort bir kavram olarak kafasnda varolua bir aklk getiriyordu. O halde. zln kesin bir biimde nceden hazr olmasna ragmen Pascal. neden MontalgDe'ntn mezi olarak grdg ve bir bakma Dnceler'inin hareket noktasun oluturan liberteni bu kadar ciddiye ald? XVll. yzylda nem asndan bir elin be parmagn gemeyecek kadar az olan ve o a,gda. ne edebiyat. ne sanat. ne de dnce alannda gnmze kadar gelebilmi eser ortaya koyamam bu kukucu insanlan hristiyanlga ekmek ok mu nemliydi? Aralannda Pascal'n da yakndan grutg Milton'un da bulundugu bu zgr dfinceli insanlar, katdlik k.1lisesinin yldnmlann zerine eken protestan1ar kadar rgt. onlar kadar hristiyan dnyasm blen tehlikeli kiiler miydi? Oysa, onlar inanlarm, daha dogrusu inanszlklarn kiisel/ dnsel dzeyde yaayan, dindar kiilerin kendileriyle ugratgndan ok daha az onlarla biT savann iinde olan. kkenleri ilkag materyal1zmi ve natral1zmine dayanan zgr dnceye baglanm, ne toplumsal, ne de 'siyasal dzen zerinde. rnegin bir bujuva-ar1stokrat atmasnda oldugu gibi

byk emelleri olan. ne de Inanszlg Inancn karsna yeni br 42

Kemal ZMEN

tinseloluum olarak karan kiilerdi; onlar, sadece akln ve bilimin verilerinden yola karak maddeyi ve varlg materyalist bir perspektiften tanmlamaya ve ahlak da dinden bagmszlatrarak do:al bir temele oturtmaya al-yorlard. Kukusuz, sorun inancn kapsam, kapsadg alanla ilgiliydi daha ok; din, sadece inananla tanrs arasnda en iten, en dolaysz biimde kurulmu br inan sistemi miydi. yoksa inantan daha fazla bir ey miydi? LJbertenler, bir bakma Inanc insann, do:ann ve evrenin aklamasndan, tanmndan, yorumundan soyutlarken, onu at olmas gereken yere itmi oluyorlard; yani bilim ile din arasmdaki ayrma kesin ve net bir izgi ekiyorlard. Kald ki. inamy! dan ok ben inanmyorumu benimsemilerdi. Btn bu nedenlerin hibiri, Pascal'a Dnceler'ini kaleme aldrtacak kadar rahatsz edici nedenler gibi gelmiyor bize. Pascal, zaten otuz yana kadar bir bilim adamyd ve a:nn ilk ve en byk geometricisi, fizikisi ve mhendislerinden biriydi; bu alanda eitli bululan ve be nemli kitab vard. Deney, gzlem ve eletirel dnceye dayal saglam bir bilim kafasna sahip olan ve otuz drt yanda geirdigi dnsel biT kriz sonunda hristiyan1ga her zamankinden daha ok baglanarak kendisini toplumdan soyutlayan Pascal, ilgintir llbertene insan, do:ay ve evreni aklarken btnyle inanc ve tanny dlyor ve bilimin verilerinden yararlanyordu. Yani, onu aldatp, gerekleri saptnp dine elanek yerine, ona geregi gsterip rktme yolunu seiyordu. Oysa, PascaL. bu noktada byk bir eUki iinde olmalyd: e:er dnyay ve evreni tannsz dnebiliyorsak ve dahas buna inanabilfyorsak, naslolur da bu saptamay, onunla tam bir kartlk iindeki bir baka saptamayla uzlalrabilecektik? nansz, kolay kolay rtlemeyecek bilimsel bir kantlamann ardndan rkttkten sonra. ona sunaca.gmuz tannl bir dnyaun mutlulugu ne derece inandnc olacakt? Ortaya. mekanik, materyel, sonsuz ve gizem dolu kendi kendisine olumu, antrOw posan~rlzmi (insan merkeziyetilik) dlayan bir evren modeli sunduktan sonra hangiinandnc gerekelerle teosantrlk (din merkezli) bir evreni savunabilecektik? Btn bu sorular havada kalyor. Pascal, bu adan Rameau'nun ye:enine ne ok benziyor! Tpk, Diderofnun aka sze dkmekten korkup ekiluilgi dncelerini sinik ve amoral Rameau'ya sy~tmesi gbi Pascal da iini kemiren tedJrginligini Montalgne'in inanszma anlattnyar. Genelde. Montagne'den beslennesinin ana neden1 de bu olsa gerek. Nitekim, Montaigne'de eletirdigi, Montagne'in aa:lad: insann somut gereg degil, hristiyanlkla ilgili eksiklikler; insann korku ve pimanlk
43

Edebiyat Fakidtesi Dergisi

duymadan. gnahkar oldugunu unutarak tam bir vurdumduymazlk iinde bu dnya hayatna bagarunas. Benzer biimde, Ubertende de eletirdigi materyalist insan ve evren modeli degil, inanszlk... Neresinden bakarsak bakalm, Pascal'daki Montaigne. bHirnsel aklamalann bir noktadan sonra ulatg bilinemezLg1n. sonsuz ve sessiz karanlk1ann, akL tesln1n yol atgt derin tedtrg1nlik tIe bir baka bilinemezlik. ve akl dlgm tarn olarak yok sayarnadg ve doyuramadg bir tedirginlik' arasnda. ne birini. ne de tekint dlarnadan bir orta yol aray iindeki Paseal' rahatlatc bir zm getimtyor. Ne bilimsel adan tannnlanm tannsz bir evren. ne de dinsel adan. yonrn1amn tannl bir evren yaarlg elikiyi zmyor.

44