T.C.

DOKUZ EYLL N VERS TES ATATRK LKELER VE NK LAP TAR H ENST TS

I. VE II. KRFEZ SAVAININ TRK YEYE ETK LER

YKSEK L SANS TEZ

Hazrlayan ALPTAN ULUTA

Danman Yrd. Do. Dr. AHMET MEHMET EFEND OLU

ZM R2006

Yksek Lisans Tezi olarak hazrlam olduum, I. ve II. Krfez Savann Trkiyeye Etkileri adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olduunu, bunlara atf yaparak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

.../..../2006 Alptan ULUTA

TUTANAK

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Enstitsnn ..05../05./2006 Tarih ve ..............562/2.............. sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim Ynetmeliinin ...18... maddesine gre Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Alptan ULUTAn I. Ve II. Krfez Savann Trkiyeye Etkileri konulu tezini incelemi ve adayn ..31./ .05./ 2006 tarihinde, saat 11:00da jri nnde tez savunmas hazrlanmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra 60 dakikalk sre ierisinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarnda jri yelerince sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin .......Baarl........ olduuna oy ...birlii....... ile karar verildi.

BAKAN
Yrd. Do. Dr. Ahmet Mehmet Efendiolu

YE
Yrd. Do. Dr. Trkan Bayiit

YE
Yrd. Do. Dr. Leyla Krkpnar

YKSEKRET M KURULU DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU

Tez No : Konu No: niv. No:

Tez Yazarnn : Soyad: ULUTA Ad : Alptan

Tezin Trke Ad: I. Ve II. Krfez Savann Trkiyeye Etkileri. Tezin ngilizce Ad: The Effects of First and Second Gulf War on Turkey Tezin Hazrland niversite Enstit Yl Tr : Dokuz Eyll niversitesi : Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Enstits : 2006 : Yksek Lisans Dili : Trke Referans Says :119

Sayfa Says : 225 Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Ahmet Mehmet Efendiolu

Trke Anahtar Kelimeler : 1 Krfez 2 Sava 3 Politika 4 Birlemi Milletler 5 Kriz

ngilizce Anahtar Kelimeler : 1 Gulf 2 War 3 Politics 4 United Nations 5 Crisis

Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir. Yazarn mzas : Tarih :

 NDEK LER Sayfa No ZET ABSTRACT NSZ GR I- ORTADOU, IRAK VE PETROL A- ORTADOUNUN TANIMI B- OTADOUNUN JEOPOL T K VE JEOSTRATEJ K NEM C- IRAKIN KONUMU VE ETN K YAPISI 1- Irakn Konumu 2- Irakn Nfusu ve Etnik Yaps 3- Irakn Jeopolitik ve Jeostratejik nemi D- AMER KANIN PETROL VE IRAK POL T KASI IV VII X 1 6 6 9 12 12 12 15 19

II- B R NC KRFEZ SAVAI A-IRAK TAR H B- RAN-IRAK SAVAI C- KUVEYT N GAL D- B R NC KRFEZ HAREKTI

30 30 36 40 42

III- B R NC KRFEZ SAVAININ TRK YEYE ETK LER A- TRK YEN N VE DI POL T KASINA ETK LER B- TRK YE EKONOM S NE ETK LER 1-D Ticarete Etkileri 2- thalata Etkileri 3- hracata Etkileri 4- Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hatt 5- Ham Petrol thalat ve Petrol Fiyatlarna Etkileri 6- Mteahhitlik Hizmetlerine Etkileri 7- Turizm Gelirlerine Etkileri 8- i Gelirlerine Etkileri C- B R NC KRFEZ SAVAINDAK MLTEC LER N TRK YEYE ETK LER

59 59 65 67 69 71 73 73 75 76 77

77

IV- B R NC VE K NC KRFEZ SAVAI ARASI DNEM

84

A- EK G VE KE F GN ETK LER B- 11 EYLL SALDIRISI C- AFGAN STAN SAVAI V- K NC KRFEZ SAVAI

84 91 98 109

A- K NC KRFEZ SAVAINA KADARK SRE B- K NC KRFEZ SAVAI VI- K NC KRFEZ SAVAININ TRK YEYE ETK LER

109 119 134

A- TRK YEN N VE DI POL T KASINA ETK LER B- TRK YE EKONOM S NE ETK LER 1-D Ticarete Etkileri 2- thalata Etkileri 3- hracata Etkileri 4- Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hatt 5- Ham Petrol thalat ve Petrol Fiyatlarna Etkileri 6- Mteahhitlik Hizmetlerine Etkileri 7- Turizm Gelirlerine Etkileri 8- i Gelirlerine Etkileri SONU

134 150 151 152 153 156 156 157 158 159 160

KAYNAKA

167

EKLER

175

KISALTMALAR

225

NSZ

Souk savan sona erdii ve dnyann tek kutuplu bir grnm kazand, ancak beraberinde belirsizliklerin, istikrarszlklarn ve ok ynl tehditlerin yer ald 1990 sonrasnda, ABDnin souk savan galibi olarak kmas ile birlikte yaylmac bir politika izlemesi neticesinde Ortadoudaki dengelerin yeniden deimesine, blgedeki ilikilerin yeni bir boyut kazanmasna neden olmutur. 1990 ylnda Irakn Kuveyti igali ile balayan ve Irakn fiilen e blnmesiyle sona eren Krfez Sava, blgedeki gelimelerde yeni bir dnemin balangcn tekil etmitir 11 Eyll 2001 tarihinde, ABDde ikiz kulelere dzenlenen terrist saldrlarn ardndan, ABD uluslar aras terrizmle mcadele etme politikasn uygulamaya koydu. Pearl Harbordan sonra evinde ilkez vurulan ABDnin yeni tehdit alglamalarnda; terr, radikal slam rgtleri ve ulus-ar siyasi slam hareketleri n plana kmtr. Bu kapsamda terr rgtlerini barndrdn idda ettii ve er Ekseni olarak adlandrd Irak, ran ve Suriye ile mcadele edeceini aklad. ABD Bakan Bush tarafndan 20 Eyll 2002 tarihinde aklanan nleyici eylem stratejisi ile ABDnin istedii zaman, istedii yere, ister NATO erevesinde, mmkn olmazsa tek bana g kullanabilecei belirtilmitir. Bu aklamadan sonra ABD Afganistana mdahale etmitir. Bunun bir son olmayacan ispatlarcasna, Afganistana yaplan mdahalenin ardndan, BM Gvenlik Konseyi tarafndan bu ynde bir karar alnmamasna ramen, btn uluslar aras hukuk kurallarn hie sayarak, 20 Mart 2003 tarihinde ABD ve ngiliz askerlerinin oluturduu koalisyon gleri ile Irak gal etmitir. zellikle blgeye yaknl ve tarihi balar nedeniyle Trkiye, her iki Krfez Savandan da etkilenen lkelerin banda gelmitir. Bu almann yaplmasnda ki ama, Birinci ve kinci Krfez Savann oluumu esnasnda meydana gelen olaylar ve her iki savan Trkiyeye etkilerini ele almaktr. almalarm esnasnda bana yardmlarn esirgemeyen Sn. Dr. Tamer Havaya, Sn. Prof. Dr. Osman ztrke, bana yol gsteren ve her konuda desteini fazlasyla grdm Sn.

Hocam Yrd. Do. Dr. Ahmet Mehmet Efendioluna, hibir zaman bizleri krmadan, her an yanmzda olan Sn. Yrd. Do. Dr. Kemal Arya teekkr bir bor bilirim. Sayglarmla.

Alptan Uluta zmir, 2006

GR

Medeniyetin beii olarak bilinen Mezopotamya 1535te Badatn fethi ile Osmanl mparatorluunun hkimiyeti altna girmi ve Birinci Dnya Savana kadar olan 400 yllk srete bu egemenlik devam etmitir. Blgenin ticaret yollar zerinde bulunmas, su kaynaklarna, verimli topraklara ve byk dinin merkezi konumunda olmas sebebiyle batl devletlerinin itahn kabartmtr. 19uncu yzylda blgede zengin petrol yataklarnn olduunun tespit edilmesinden sonra bata ngiltere olmak zere birok batl devlet blgeyi ele geirmek iin eitli yollar denemilerdir. Birinci dnya savann balamasyla birlikte emperyalist bir lke olan ngilterenin Arap milliyetiliini kendi karlar dorultusunda kullanmaya balamasyla, yeni smrge alan olarak tespit ettii bu blgede hkimiyeti ele geirmi ve kinci Dnya Savana kadar da blge zerindeki etkisini srdrmtr. kinci Dnya Savann sona ermesine mteakip balayan ve yaklak 45 yl sren Dou-Bat cephelemesinin sava veya scak atmaya gerek kalmadan bar ve demokratik yollarla zm araylar, 1980li yllarda Sovyetler birliinde meydana gelen deimeler neticesinde sona ermitir. Souk Savan sona ermesi dnyada birok kesim tarafndan Batnn ve zellikle Amerika Birleik Devletlerinin zaferi olarak yorumland.1 Sovyetlerdeki kn balangc ABDnin giderek Tek Sper G olmas sonucunu dourdu. Artk dnyada ki Kutuplu Sistem sona eriyor ve Tek Kutuplu Sistem balyordu. Sovyetler Birliinin dalmas ile ABD dikkatini Ortadouya yneltti. Bundan sonra ABDnin blgedeki politikalar nemli hedef zerine kurulacakt. Bunlardan birincisi, ikili evreleme politikasyla blgenin en gl iki lkesi olan Irak ve ran zayf brakma, ikincisi Arap- srail Bar Srecinin baarya ulamasn salayarak srailin gvenliini garanti altna alma ve bylece Ortadouda kendine hem

dris Bal, 21. Yzyl Eiinde Trk D Politikas, Alfa yay., stanbul, 2001, s.41-42.

bir mttefik hem de bir s salamak,2 ncs ise blgenin zengin petrol kaynaklarn denetleyerek Batya petrol aknn kesintisiz ve sabit fiyatlarla salanmas olacakt3. zellikle souk sava dneminde iki sper g olan ABD ve Sovyetler birlii arasndaki rekabetten kaynaklanan silahlanma yar dier lkelere de sirayet etmitir. Ar silahlanma yarnn en ok grld blgelerden biri de Ortadou olmutur. Bunun balca sebebi blgedeki petrolden kaynaklanan adaletsiz paylam ve devletlerin birbirlerine kar olan gvensizlikleriydi. ran ile Irak teden beri birbirlerine gvenmezken, Suudi Arabistan ve dier Krfez lkeleri hem rana hem de Iraka gvenmemekteydiler. Ayrca blgede srailin olmas, blge lkelerinden inan ve rk olarak ayr bir yap arz etmesi gvensizlik ortamn daha da artrmt. Blgede yaanan bu gvensizlik ortamnda, ABDnin de katklar ile ran-Irak Sava patlak verdi. 8 yl sren Sava mddetince her iki lke de petrol gelirlerinin byk bir ksmn silahlanmaya yatrm ve binlerce insann lmne sebep olmulard. zellikle de Halepede kendi halk zerine kimyasal silah kullanan Irak bir insanlk dramnn yaanmasna sebep olmutu. Bu savan sonunda Irak, kendisine ranla sava srasnda parasal olarak yardm eden komusu Kuveyti bir gecede igal etmitir. ABD, Irakn Kuveyti igal etmesini sebep gstererek, blgedeki dengeleri kendi lehine evirmek maksadyla Birlemi Milletlerin de desteini alarak 1991 yl Ocak aynda Iraka mdahale etmek iin kendi liderliinde bir koalisyon gc oluturdu. 17 Ocak 1991 tarihinde balayan ve I. Krfez sava diye de adlandrlan bu sava, Irakn, Kuveyt topraklarndan ekilmesine ve kendi topraklarnn e blnerek hkimiyetinin kstlanmasna neden olmu, hedeflenen amaca azda olsa ulalmtr. Komusu olan Irakn byle bir igal giriiminde bulunmas ve ardndan meydana gelen kriz ve savatan Trkiye nemli lde etkilenmitir. Ayrca bu sava Trkiyenin Ortadou politikasnda deiikliklere de sebep olmutur. Souk Savan sona ermesinden sonra Dou Blou karsnda oluan Bat ittifak ister istemez zlmeye balamt. nk artk Dou Blou veya Sovyetler Birlii diye bir tehlike bulunmamaktayd. Bu

Ramazan Kln, Souk Sava Sonras Basra Krfezi, Avrasya Dosyas Dergisi, Arap Dnyas zel Says, Cilt:6 ( lkbahar 2000), s.627. 3 Baskn Oran, Trk D Politikas, letiim yay., stanbul, 2002, s. 551.

10

gelime ise stratejik adan Batnn gvenlii iin Trkiyenin stratejik neminin azalmasna neden olmutu4. Irak sava kaybetmitir. Ancak bu durumu frsat bilen Irakl Krt ve ii gruplarnn ayaklanmas neticesinde Irak kuvvetleri tekrar toparlanarak ayaklanmay bastrmak iin saldrya geti. Bu saldrdan kaan binlerce snmac Trkiye ve ran snrlarna yld. Trkiye snrna 460.000 snmacnn ylmas o dnemde hem ekonomik hem de siyasi ynde sknt yaayan Trkiye iin byk bir sorun tekil etti. Dnemin Cumhurbakan Turgut zaln youn diplomasisi sonucu Trkiye snrnda ylan ve yaam mcadelesi veren binlerce snmacnn barndrlmas ve gvenlii Trkiye tarafndan salanmtr. Irakn bu blgedeki Krtlere saldrlarnn nlenmesi maksadyla Trkiyenin de giriimleri sonucu eki G oluturulmutur. O gn iin Trkiye asndan olumlu kabul edilen eki G ilerleyen zamanlarda Trkiye iin byk sorun tekil etmitir. Birinci Krfez Harektndan sonraki srete ABD, Irakta ngrd siyasi deiiklii salamak istememi veya salayamamtr. Souk savan sona ermesinden sonra tek kutupluluk ve belirsizliin hkm srd ortamda 11 Eyll saldrs gerekleti. 11 Eyll 2001 tarihinde, ABD Pearl Harbourdan sonra ilk defa kendi evinde vurulmutur. Trkiyenin yllardr urat ve binlerce insann ehit verdii terrizm atk dnyann yenilmez tek gc olarak bilinen ABDnin bana bela olmutur. Dnyada byk yanklara sebep olan ve bir bakma ABD hegemonyasn bozan bu terrist saldrlarn ardndan, ABD uluslar aras terrizmle kresel lekte mcadele balatmtr. Balatlan bu politika blgede bulunan Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik konumunu n plana kartmtr. Bu saldrlar, dnyann tek hakim gc olan ABDnin gvenlik politikalarn yeniden tanmlamasna neden olmu, ksaca asimetrik tehdit olarak adlandrlan ve uluslar aras sistemde terrist gruplar gibi kk aktrlerin, byk glere ar kayplar verdirmesini ifade eden yeni bir tehlikeyi gndeme getirmitir. ABDnin yeni tehdit alglamalarnda terr, radikal slam rgtleri ve siyasi slam hareketleri n plana kmtr. Bu kapsamda eskiden beri terre destek veren lkeler er Ekseni olarak tanmlanarak bu mcadelede hedef alnmtr.

dris Bal, a.g.e., s. 42.

11

ABD, 11 Eyllden sonra NATO da dahil olmak zere uluslar aras kurum ve kurallara daha az bal bir ekilde hareket edeceini aka ortaya koymu, Kitle imha silahlarnn terr ebekelerince kullanlmas ve petrol kaynaklarna eriim imkanlarnn snrlanmas gibi tehditlerin gereklemesini beklemeyeceini aklamtr. ABDye gre mukabelede bulunmak iin, klasik uluslar aras hukukun gerektirdii saldrnn ortaya kmasn beklemek anlay dnemi artk uygun deildir ve saldr gerekletiinde ok ge kalnm olacaktr. Bu nedenle ABD Bakan Bush tarafndan 20 Eyll 2002 tarihinde resmen aklanan nleyici Askeri Mdahale Doktrini ile ABDnin istedii zaman, istedii yere, NATO erevesinde eer bu mmkn olmazsa tek bana g kullanabilecei belirtilmitir. Bu anlay klasik uluslar aras hukukun da bir bakma sonu anlamna gelmektedir. ABD, yapt aklamalar takiben uluslar aras ortamn uygun olmasndan da istifadeyle, Afganistana mdahale etmi ve bunun bir son olmadn, srann terr barndran veya terre destek veren dier lkelere de geleceini, bunun uzun soluklu bir mcadele olacan da beyan etmitir5. 11 Eyll 2001den sonra konuulmaya balanan Irakta sava seenei, Afganistana yaplan mdahalenin ardndan, BM Gvenlik Konseyi tarafndan bu ynde bir karar alnmamasna ramen, btn uluslar aras hukuk kurallarn ykarak, 20 Mart 2003 tarihinde ABD ve ngiliz glerinin hem havadan, hem de karadan ayn anda balattklar harekt ile fiiliyata gemitir. Bu tarihten sonra Ortadouda yeni bir sre balamtr. Harektn balad tarihten itibaren; Irakta ABDnin baarl olamayaca ve Irak ordusunun ABD kuvvetlerini yenilgiye urataca tezleri ortaya atlm, ancak ABD, gerekletirdii harekt ile 01 Mays 2003de, bu tezlerle birlikte Saddam Hseyin rejimini de ykmtr. Harektn sona erdii tarihten bugne kadar devam eden srete ise ABDnin blgede barnamayaca, Irak halknn ABDyi blgede istemedii, halkn byk bir direni gsterecei ve ABDnin blgede byk bir kmaza girmek zere olduu tezleri ortaya atlmtr. Ancak ABD, bu tezleri de ksmen ykmtr. kinci Krfez Sava Trkiyenin siyasi ve ekonomik olarak skntl olduu bir dneme rastlamtr. ABDnin Iraka dzenleyecei harekt ncesi Kuzey Cephesini Trkiye zerinden amak istemesi, ABD ile diplomatik ve politik problemler
5

Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003, s.288.

12

yaanmasna sebep olmutur. ABD askerine, Trkiyede konulanmasna izin veren 1 Mart tezkeresinin TBMMde kabul edilmemesi mevcut sorunu bytmtr. Iraka ikinci defa yaplan mdahale, birincisinde olduu gibi Trkiyeyi hem ekonomik hemde siyasi ynden etkilemitir. ABDnin blgeye dzenledii ikici harekttan sonra bu gne kadar yaanan olaylar; Irak blnmenin eiine getirmitir. ABDnin blgede uygulad politikalar her an baka gelimelerin yaanmasna sebep olabilecek niteliktedir. Bu gelimelerden bazlar ise u an gndemde olan ABDnin, Iraktan sonra rana ve sonra Suriyeye mdahalesidir. ABD uygulad nkleer program ve blgedeki terrizme verdii destekten dolay rana nleyici taarruz dzenleyerek rann blgede nkleer bir g olmasn engelleyebilecektir. Byle bir saldrnn vuku bulmas, zaten kaynamakta olan Ortadoudaki kriz ve atma ortamnn daha da genileyerek Trkiyeyi de iine alacaktr.

13

I- ORTADOU, IRAK VE PETROL

A- ORTADOUNUN TANIMI Bugn Ortadou iin kesin bir corafi snr ve kapsam belirlenmi deildir. Bununla birlikte eitli kaynaklarda deiik snr tanmlamalarna rastlamak mmkndr. Kukusuz bu konuyu ele alanlarn bak asna gre deitii gibi, lkelerine ve dnya siyasetine gre de deimektedir. Bu tanmlama, gl devletlerin genel dnya politikalarna uygun olarak deikenlik gsterir. Baz kaynaklar Ortadounun Fastan Afganistan ve Pakistana kadar uzanan kk byk 18 lkeyi kapsadn belirtmektedir6. zellikle 20. yzyln ortaya kard milli devletler, irili ufakl arazi ve nfuslaryla Ortadou blgesinde oluma ve gelime srecine girmilerdir. Corafi yada siyasi anlamda blgeler ortak ve yakn zelliklerine gre snflandrlrlar. rnein ktalar, denizlerle evrili geni toprak paralardr. Yarmadalar, dalar, nehirler vs. blgelerin snrlarn belirler. Dinler, mezhepler veya konuulan dil ve leheler vs. de blgelerin tanmlanmasnda kullanlabilir. Gelir dzeyi de blgelendirmede yararl olabilir. Ksacas bir toprak parasnn dierlerinden ayrlabilmesi iin anlaml zelliklerinin olmas ve en azndan bir ynden ortak zelliklere sahip olmas gerekir. lke tanmlamalar, tanm yapann durumuna gre de deimektedir. rnein Akdeniz, Amerikann dousunda bulunduu halde, Hindistana gre batdadr. Bir lkeye gre corafi bir blgenin yeri, onun dnya zerindeki konumuyla ilgili olup, bu ok kere bulunulan yere uygun olarak tanmlanr ve greceli bir kavramdr. Yukarda bahsedilen konu kapsamnda Ortadou ismi deerlendirildiinde; Ortadou kelimesi ilk olarak Eyll 1902de Londrada yaynlanmakta olan National Reviewda grlmtr. Kelimenin mucidi Amerikal bir deniz subay ve retim yesi olan Alfred Thayer Mahandr. Mahan dnyaya hakim olacak gcn, denizlere hakim olan g olduu kuramnn sahibidir. Mahann National Reviewdaki makalesinin ad The
6

M.Zekai Doan-A.Fikret Atun, Orta Dounun Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Deerlendirilmesi Krfez Harbi ve Alnan Dersler, Nurol yay., Ankara, 1994, s.431.

14

Persian Gulf and International Relationsdr. Mahana gre Hindistan ve Uzak Dounun gvenliini temin etmesi gereken Britanyann bu blgelere giden yolu da gvenli tutmas gerekir. Bu da Basra Krfezinin gvenli olmasndan geer. zellikle Rusyann TransSibirya hatt ve Orta Asyadaki ilerlemeleri, Ruslar Hindistana ve Pasifike tehlikeli bir ekilde ok yaklatrmtr. Bu ortamda Basra Krfezi, Svey Kanalndan sonra Hindistana geite en nemli atlama ta olmutur. Britanya, Rusyay engellemek iin gerekirse Almanlarla da ibirlii yapmal ve Ruslar gzaltnda tutmaldr. te Mahana gre Ortadou bu blgedir, yani Basra Krfezi ve evresi7. Corafi kavram olarak, Ortadou, kinci Dnya Savandan nce Avrupal

corafyaclar tarafndan ortaya atlmtr. Bu kavram, ngilizlerin dnya zerindeki kontrol ve egemenlikleriyle ilgili olarak, Avrupa ktasndan Asya ktasnn dousuna kadar olan uzaklklar, belirli blmlere ayrmak suretiyle, blgesel olarak tanmlama ihtiyacndan domutur. Bu blnmede, Avrupa esas olmak zere, douya doru corafi uzaklklar esas alnmtr. Bunlardan biri Frat ve Dicle nehirlerinin vadilerinden geen rann bat snr hatt, kincisi ise ngiliz imparatorluunun zenginlik kayna Hindistann dou kylarndan geen Seylan-Burma hattdr. Avrupal corafyaclar Frat-Dicle nehirleri vadilerinin belirledii hattn batsnda kalan topraklar Yakndou, bu hat ile Seylan Burma hatt arasnda kalan topraklar Ortadou, bu hattn daha dousundaki corafi alanlara da Uzakdou olarak kabul etmilerdi8. Birinci Dnya Savandan sonra Ortadou kavram resmiyet kazanmtr. ngiltere hkmetinde Smrgeler Bakanl bnyesinde Middle Eastern Department adyla bir idari tekilatn oluturulmasyla sz konusu resmiyet gereklemi oldu. Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinden koparldktan sonra ngiliz manda ynetimine verilen ve Milletler Cemiyeti tarafndan da onaylanan Filistin, Mavera-i rdn ve Irak ynetimleri bu tekilata balanmtr. Bu arada ngilteredeki Corafi Adlar Daimi Komisyonu, Yakndouyu sadece Balkanlar ifade edecek ekilde yeniden tanmlarken Ortadou kavramn da Trkiye, Msr, Arap Yarmadas, Krfez blgesi, ran ve Irak kapsamna alacak ekilde snrlarn belirlemitir. Bylece 20. yzyln balarnda stanbul

Bernard Lewis, Orta arkn Tarihi Hviyeti, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Say:12 ( Kasm 1994), s.75. 8 Ortadou Bar sreci ve Trkiye zerine etkileri, HAK. yay., stanbul, 1996, s.3.

15

Boazndan Hindistann dou kylarna kadar uzanan blge Ortadou olarak isimlendirilmi oldu.9. Ortadou kavramnn kullanm kinci Dnya Savandan sonra zellikle Anglo-Sakson etkisindeki yerlerde hem sivil ve akademik evrelerde, hem de resmi alanlarda yaygnlarken Yakndounun kullanm giderek gerilemitir. Mihver Devletlerinin Avrupada, Akdenizde, Afrika ve Gneybat Asyada ki faaliyetleri ve tasarlar ngiltere ve mttefikleriyle atnca, zelikle ngiltere iin Svey Kanal ve evresi nem kazand. Bu dnemin balangcnda Msr ngilterenin himayesindeydi. ngilterenin Nil Ordusu da Msrda slenmiti. ngilterenin Ortadou Komutanl da Kahireye yerletirilmiti. Ortadou Terimi kinci Dnya Savanda, Msrdaki askeri birliklerini Ortadou Komutanl olarak adlandran ngilizler tarafndan kullanld. O zamanlar terim, kuvvetli Singapur ve Hong Kong gibi Uzak dou topraklarnda ve Bat Avrupa ve Kuzey Bat Afrika gibi ngiltereye yakn topraklarda savaan Londradaki ngiliz Genelkurmay Bakanl iin bir anlam tayordu. Ksacas terim sadece, dnyay Londradan gren birinin bak asndan bir anlam tar hale geldi. Bu taraflln farknda olan baz yazarlar Merkezi Blge yada Orta Blge gibi baka terimlerde nerdiler ise de bu terimler fazla kullanlmad10. Yine baz terimler gl devletlerin dnya siyasetleri ile balantl olarak deiiklik gsterebilmektedir. Siyasi corafya deyimlerinin ieriini belirlemede kltrel ideolojik n yarglar kadar siyasi hesap ve emeller de etkili olmaktadr11. Bu anlamda Ortadounun snrlarnn greceli olmas, konuya bak asnn farkllk gstermesine ve konunun hangi lke tarafndan ele alnacana da bal olmaktadr. Bu kapsamda ngiltere, Fransa, Almanya, talya ve Rusya gibi devletler iin Orta Dou, ktann kesitii, stratejik neme haiz bir geittir. ABD asndan Orta Dou, batda Atlantik Okyanusundan, douda Orta Asyaya kadar uzanmakta, Pakistan ve Afganistan kapsayarak, kuzeyde Kafkaslara dayanmakta, gneyde Basra Krfezini iine alarak, Hint Okyanusuna kadar uzanmaktadr.12

10

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ortado%C4%9Fu Ceylan Kalhan Karaaa, Gemiten Gnmze Ortadoudaki stikrarszlk, Beykent nv. (Yaynlanmam Bitirme Tezi), stanbul, 2002, s.29. 11 Muzaffer zda, Trkiye ve Trk Dnyas Jeopolitii zerine, ASAM yay., Ankara, 2001, s.374. 12 Mehmet Kocaolu, Uluslar Aras likiler Inda Orta Dou, Genkur. yay., Ankara, 1995, s.7.

16

Sonu olarak Ortadou en geni anlamda batda Fas, Tunus, Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve Msrdan balayarak douda Umman Krfezine kadar uzanan ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Umman iine alan, kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerini kapsayan, ayrca ran, Afganistan ve Pakistann da dahil edildii, gneyde ise Suudi Arabistandan Yemene uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan, rdn, srail ve Filistinin yer ald corafya olarak tanmlanabilir13.

B-ORTADOUNUN JEOPOL T K VE JEOSTRATEJ K NEM Ortadou, insanlk tarihinin hemen her dneminde, tad nem nedeniyle bir scak atma blgesi olmutur. Blge, ktalar aras durumu ve corafi konumu ile dikkatleri zerinde toplamtr. Corafya ve Jeopolitik otoritelerinin Dnya Adas olarak nitelendirdikleri Asya-Avrupa ve Afrikadan oluan ve zaman zaman Eski Dnya olarak da anlan bu ktalar topluluu, birbirleriyle Ortadouda kesiirler. Avrupa ktas, Anadolu Yarmadas zerinden Ortadouya uzanr. Asyadan, ran-Anadolu istikametini takip ederek, Avrupaya atlamak mmkndr. Bunun gibi yine doudan Mezopotamya zerinden gelen yollar Dou Akdenize ve Sina Yarmadas zerinden Msra ve Afrika ktasna ular. Bundan baka, Dou Akdeniz kylarndaki belli bal yollarn Anadolu ve Irak- ran zerinden Asya ktas ierilerine doru uzanan durumlar, Ortadounun deerini daha da artrr. Tarihi olaylar hatrlanacak olursa, Avrupal kavimlerden Frigler, Galatlar ve Makedonyallar, Balkanlar zerinden gelerek Boazlar amlar ve Anadolu Yarmadasn bir kpr gibi kullanmlardr14. Sovyetler Birliinin 1990 yl balarnda dalmasyla birlikte ortaya yeni bamsz devletler km, kinci Dnya Harbi sonrasnda Bat ile Dou bloklar arasnda balayan ve zamanmza kadar sre gelen Souk Sava sona ermitir. Bununla beraber dnyann baz kritik blgeleri hassasiyetini kaybetmeyerek, dnya bar, huzuru ve refah asndan hayati nemini muhafaza ettiler. Hayati bu blgeler, dnyada meydana gelen
13

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa Yay., stanbul, 2004, s.25. 14 Muzaffer Erendil, ada Ortadou Olaylar , Genkur. yay, Ankara, 1992, s.5.

17

kkl deiiklikler karsnda ok daha fazla nem kazand. Ortadou jeopolitik konumu ve sahip olduu zengin petrol yataklar itibar ile anlan blgelerin banda geliyordu15. Ortadou, dnyann kilit blgesi olarak kabul edilen ve Kalpgah Blge adyla anlan merkezi blgeye yakndr. Baka bir tabirle Ortadou, bu blgeye etkili olabilecek bir mevkidedir. Bamsz Devletler Topluluunun egemen olduu Avrupa topraklarndan balayp, Bat Asyay da kapsayan bu blge, dnya egemenliinde kilit blge olarak nitelendirilmektedir. Bu blgede Anadolu Yarmadas, merkezi blgeden gneye yaplacak hareketler iin snrlayc bir engeldir. Kalpgah Blgesinden deniz yoluyla gneye yaplacak tamalar, Boazlarda kontrol edilebilir. Kafkaslar zerinden Basra Krfezine ulaan yollar, Anadolu ve ran yaylalarn amak zorundadr. Yine ayn ekilde Bat Trkistan zerinden Arabistana ve Arap Denizi zerinden Hint Okyanusunu amalayan sarkmalar, ran Yaylasn amak zorundadr16. Bu merkezin en gl noktas da blgenin bir ucunda yer alan Trkiyedir. Bu kska kapanacak olursa, ktann en nemli blgeleri ele geirilebilir. Tersine manivela noktasnda ne kadar g toplanabilirse, kollar o kadar zor hareket edecek, tehlikeli ularn birlemesi de o oranda zorlaacaktr. Blgenin bu jeopolitik yaps, zellikle sper gler arasndaki atmalar alevlendiren bir nitelik olmaktadr. Ortadou Dnya Adasnn tam merkezinde bir mentee durumundadr. Sahip olduu stratejik zellikleri nedeniyle asrlardan beri olduu gibi dnyada mevcut g odaklarnn ilgi ve menfaat alandr. Ortadouyu g odaklarnn hedefi haline getiren stratejik olgular unlardr17. 1- ktay birletiren karayollarnn dm noktas oluu, 2- Avrupadan Afrikaya ve Asyaya uzanan demiryolunun Ortadoudan gemesi, 3- Btn g merkezlerini ilgilendiren suyolu ve geitlerini kontrol etmesi, 4- Avrupa-Asya havayolunun zerinde bulunmas, 5- En nemli stratejik hammaddelerden birisi olan petroln dnya rezerv durumuna gre 2/3nn bu blgede bulunmas,

M.Zekai Doan-A.Fikret Atun, a.g.e., s.431. Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre yay., stanbul, 2001, s.324. 17 Mehmet Kocaolu, a.g.e., s.174.
16

15

18

6- Petrol ve doal gaz boru hatlarnn bu blgede youn olmas, 7- Tarihin en zengin kltr hazinelerine sahip olmas ve turizm asndan nemi, 8- Dnyadaki tek tanrl byk dinin merkezi olmasdr. Blge, geleneksel olarak kltrlerin ve dinlerin kesime noktas olmasnn yannda son yzylda zellikle de sahip olduu petrol zenginlii nedeniyle g ve egemenlik mcadelelerine sahne olmu, bu yzden de dnyann en istikrarsz blgeleri iinde ilk sralarda yer almtr. 20. yy. balarnda petroln nem kazanmasyla birlikte blge kendi doal sosyo-politik ve sosyo-ekonomik geliim srecinin tesinde, sper glerin kontrol ve egemenlik planlar iinde yapay srelere ynlendirilmitir. Bu nedenle, Ortadou hala dnyann demokratikleme sorunu yaayan en nemli blgesi niteliini korumaktadr ve g mcadelesine ynelik ittifak ilikileri blge snrlarn aan boyutlara ulamaktadr. ABD eski Dileri Bakanlarndan Henry Kissinger 14 Kasm 1974 ylnda yapt bir konumasnda petrol, Dnyann en nemli stratejik maddesi olarak tanmlamt. Arap yarmadas, Yemen hari varln sahip olduu petrol ile srdrmektedir. Ayrca Basra Krfezindeki petrol yataklar, bu gn olduu kadar, gelecekte de dnya ekonomisi iin hayati nem tamaya devam edecektir. Zaman ierisinde doal gaz, petroln ykn azaltacak bir konuma erimi bulunmaktadr. Bu bakmdan Krfezde bulunan zengin doal gaz yataklar blgenin nemini her geen gn biraz daha artrmaktadr18. Ayrca halen blgenin zengin petrol kaynaklarna odaklanan atma noktalarnn, yakn bir gelecekte su sorununu da iine alacak ekilde genilemesi ihtimal iindedir. Byle bir gelimenin, zellikle blgeye ulaan su kaynaklarnn kontroln elinde bulunduran lkemizi yakndan ilgilendirecek mahiyette olmas olaylarn dikkatle izlenmesi ve deerlendirilmesini zaruri klmaktadr19.

18 19

M.Zekai Doan-A.Fikret Atun, a.g.e., s.431. Ceylan Kalhan Karaaa, a.g.e., s.17.

19

C- IRAKIN KONUMU VE ETN K YAPISI

1- Irakn Konumu Krfez lkeleri arasnda bulunan Irak, Suudi Arabistan ve randan sonra 437.072 km ile blgede en byk yzlmne sahiptir. Arap olmayan dnya ile komu tek Arap krfez devleti Irak, kuzeyde Trkiye, batda Suriye ve rdn, douda ran, gneyde Suudi Arabistan ve Kuveyt ile evrilidir. Irakn Krfez ile ilgisi denize ok ksa olan cephesinden kaynaklanr, 924 km su alanna sahiptir. Bu grnm ile tipik bir kara devleti olarak Irak, snrl bir stratejik derinlie sahip olan Kuzey Iraktaki dalk arazi dnda her taraftan savunmasz snrlarla evrili olup denize ulam ise yetersizdir. Krfezin byklerinden Irakn komular olan ran ile 1.458 km, Suudi Arabistan ile 814 km, Suriye ile 605 km, Trkiye ile 331 km, Kuveyt ile 242 km ve rdn ile 181 km olmak zere toplam snr uzunluu 3.631 km.dir20. Kuzey ve kuzeydouda ykseklii 4000 metreye ulaan da silsileleri, batda Suriye ile Nufad l arasnda kalan Irak arazisi, Frat ve Dicle Nehirleri tarafndan sulanan kuzeybat - gneydou istikametinde genie bir koridor manzarasndadr. Arazi genel olarak kuzeyden gneye, doudan batya alalan, kuzey ve kuzeydou ksmlar dalk, bat ve gneybat blgeleri l, orta ve gney blgeleri ise iinden geen Frat ve Dicle nehirlerinin meydana getirdii geni bir knt grnndedir. Irakta iklim, blgeden blgeye deiiklik gsterir. Alvyon ovalar, ller ve teki dzlk alanlarda scak ve kurak bir iklim hkm srerken, lkenin daha yksek olan kuzeydou kesiminde, nemli ve daha serin bir iklim grlr.

2- Irakn Nfusu ve Etnik Yaps Ulus devlet oluumunda zorluk eken lkelerden birisi olan Irak, temelde drt blgeden olumaktadr. Gneyde dini bir topluluk olan ve aslen nfusun ounluunu
20

http://tr.wikipedia.org/wiki/Irak_Federal_Cumhuriyeti

20

tekil eden ii Araplar, kuzeyde etnik gruplar olan Krtler ve Trkmenler, bu ikisinin arasnda da nfusta aznlk olan, ancak Saddam rejimi zamannda iktidar ellerinde bulunduran Snni Araplar bulunmaktadr21. Araplarn byk blm lkenin orta ve gney blgelerinde yaarlar. En byk aznlk olan Krtler ise, kuzey ve kuzeydoudaki dalk blgede yaarlar. Tahmini olarak lke nfusunun yaklak yzde 20sini olutururlar. Irakn kuruluundan beri merkezi ynetim ile atma iine giren Krtler krsal bir hayat yaarlar ve ounlukla hayvanclkla geinirler.22 Tablo 1.de de belirtildii zere Irakn Ocak 2003 itibar ile Dnya Salk rgt verilerine gre kaytl tahmini nfusu 23,820 milyon kadardr. Irak nfusunu etnik olarak incelediimizde, Araplar % 65.7, Krtler %18.1, Trkmenler % 11.4, Asuriler ve Sryaniler % 2.8, dier aznlklar ise % 2 oranna sahiptir. Dini yap bakmndan ise nfusun % 97si Mslmandr. Mslman nfusun % 55i ii, % 42si Snnidir. Hristiyan ve dier dinler ise nfusun % 3n tekil etmektedir. Frat ve Dicle havzalar nfus dalmnda belirleyici bir rol oynamakta ve halkn byk blm kentsel blgelerde yaamaktadr. Ayn zamanda Irakn Bakenti olan Badat, 6,5 milyondan fazla nfusuyla en kalabalk ehirdir. Irak'ta halkn yaklak %30u ilkel ky koullar altnda yaamaktadr. ehir ve kasabalarda yaayan halkn sosyal yaants, orta veya daha aa derecededir23. Irak nfusunun ana unsurunu tekil eden Araplar iki dini gruba ayrlmtr. ii Araplar en byk sosyal gruptur. iiler, Badat ve gneyindeki vilayetlerde youn olarak yerleik durumdadrlar. iileri eski Saddam rejiminin temel ta olan Snni Araplar takip etmektedir. Snni Araplar ise Selahaddin, Diyala, Badat ve El-Anbar vilayetlerinde youn olarak yerlemilerdir. lkenin birinci etnik unsuru olan Araplar, Krtler takip etmektedir. Krtler ise youn olarak kuzeydeki Dohuk, Erbil ve Sleymaniye vilayetlerinde yaamaktadrlar.

21

22

Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003, s.93. smet Kkkaragz, Irakta Trkmen Varl, HAK yay., stanbul, 2000, s.19. 23 A.g.e., s.19.

21

Tablo-1 Irakn Demografik Durumu24 Etnik Grup Arap Krt Trkmen Asuri/Sryani Dier Aznlklar Toplam Tahmini Nfus Oran % 65,7 % 18,1 % 11,4 % 2,8 %2 Tahmini Nfus 15. 628. 000 4. 311. 000 2.715. 000 670. 000 476. 000 23.820. 000

Iraktaki nc byk etnik grup olan Trkmenler 911nci yzyllarda blgeyi yurt edinmi, gnmzde Irakn orta, kuzey ve kuzeybat blgelerinde yaamaktadrlar. Osmanl dnemine kadar srekli Trk gleri ile beslenen Irak Trkmenleri, Krtlerden sonra ikinci byk aznlk olarak nfusun yaklak yzde 12sini tekil ederler.25 Trkmenler, Irakn kuzeybat-gneydou istikametinde uzanan; Telafer, Musul, Erbil, Altnkpr, Kerkk, Tuzkhurmatu, Kifri, Karatepe, Hanekin, Mandal, ve Badrah ile evrelerini kapsayan bir hat zerinde yerleiklerdir. Trkmen nfusun youn olarak bulunduu balca yerleim birimleri; Kerkk ili bata olmak zere Tazekhurmatu, Tuzkhurmatu, Kifri, Altnkpr, Hanekin ve Musuldur. Bu hatta yaayan Trkmenlerin %65i Trktr, Trklerin oran, Badat evresinde %10 ve gneye inildike %5lere dmektedir26. Irak halknn yzde 96sna yakn Mslmandr. Nfusun yzde 4n oluturan Hristiyanlar; Sryani, Keldani ve Nasturi gibi topluluklara ayrlrlar. Mslman nfusun yaklak yzde 55i ii, yzde 45 civar da Snnidir. Snniler iilere oranla az olmalarna ramen lke ynetimine hakim olmulardr. Irakl Snniler, her zaman iileri, Mslman toplumun blnmez bir paras olarak grmlerdir. iilerin ounluu
24 25

A.g.e., s.19. A.g.e., s.19. 26 Mustafa Kayar, a.g.e., s.98.

22

iftilikle uramakta, ok az bir ksm ise ticaret yapmaktadr. Irak Anayasas, devletin dinini slam olarak kabul etmekle beraber uygulamada tm Irakllara din zgrl tanmaktadr. iilerin mukaddes yerleri, Irakta bulunmaktadr. Necefteki Hz.Alinin Trbesi ile Kerbeladaki Hz.Hseyin ve Abbasn Trbeleri mukaddes yerlerdir. Abdlkadir Geylaninin Badattaki trbesi de Snnilerce olduu kadar iilerce de mukaddes saylmaktadr. Ayrca lkede Hristiyanlarn bal olduklar mezheplere ait kiliseler de mevcuttur27. ounluu Snni olan Trkmenlerin yzde 23 ii mezhebine mensuptur. Mezhep ayrm siyasi hayatta Araplar arasnda nemli bir rol oynarken; Trkmenler arasnda, hibir srtmeye ve ayrla yol amamaktadr. Kerkk yresinde yaayan ve nceleri Kerkk Kalesinde topluca yaadklar iin, halk arasnda Kale Gavurlar diye adlandrlan Trkmen Hristiyanlarn saylar azalmtr. ou blgeden g eden bu Hristiyan Trk topluluu; dini ayinleri, konumalar ve gelenekleri ile tamamen Trk olan bir kltrel yapya sahiptir28. Resmi dilin Arapa olduu Irakta Arapann dnda Krtlerin yaad blgelerde Krte konuulur. Trklerin yaad Musul evresi, Erbil, Kerkk ve Diyala iline bal Hanekin, Karatepe, Mendeli gibi kasabalarda ve hatta Badatn iinde olan birka mahallede yaayan 300.000e yakn Trk topluluu Trke konumaktadr29.

3- Irakn Jeopolitik ve Jeostratejik nemi Ortadouda bulunan Irak, blgede bulunan lkelere oranla ciddi miktardaki petrol rezervleri, kayda deer su ve tarm kaynaklar ile devlet olma gemii olan ve bu deerleri nfusu ile birletirebilen tek Arap lkesidir. Blgede zengin petrol yataklarnn bulunmas, Ortadou petrol rezervlerini kuzeyden ve batdan kontrol etmesi, kuzeyden scak denizlere uzanan ilerleme istikametleri zerinde bulunmas, birok etnik nfusu zerinde barndrmas ve Ortadounun merkezinde yer almas bulunduu konum itibari ile jeostratejik nemini artrmaktadr.
27

Macit obanolu, Trkiye-Irak likilerinin Dn Bugn Yarn, HAK.yay., stanbul, 1994, s.8-10. Suphi Saati, Tarihi Geliim inde Irakta Trk Varl, TTT Vakf yay., stanbul, 1996, s.21. 29 smet Kkkaragz, a.g.e., s.20.
28

23

Osmanl mparatorluunun 400 yla yakn sre ile hkimiyeti altnda olan Irak, Birinci Dnya Sava sonunda, ngiltere tarafndan Badat, Basra ve Musul eyaletleri zerinde kilit bir devlet olarak kurulmutur. Irak, uzun yllar ngilterenin hkimiyeti altnda idare edildi30. 1930 ylnda Irakn bamszln kazanmasyla birlikte ngilterenin blge zerindeki hakimiyeti zayflam ve 1971de Ortadoudan tamamen ekilmesiyle birlikte blge zerinde emelleri olan ABD etkili olmaya balamtr. Souk Sava sonras Ortadouda etkisini artran ABDnin Iraka stratejik konumu itibari ile ilgisi artmtr. Son dnemdeki Irak tarihi, ABDnin blgeye uygulad politikalar nedeniyle ekillenmitir31. Irak, Orta Asya ile Akdeniz arasnda bir gei blgesi olmas sebebiyle stratejik adan byk neme sahiptir. Bu lke, Gney Bat Asyann merkezindedir. Arap dnyasnn ran ve Trkiyeye kar snrn oluturan Irak, Frat ile Dicle havzalarn kontrol altnda tutmakta ve Basra Krfezinin nemli petrol kaynaklarn bnyesinde bulundurmaktadr. Bu nedenlerden dolay Irak, Ortadoudaki g dengeleri asndan anahtar lke konumundadr. Dnyann en nemli petrol rezervlerine sahip Krfez Blgesindeki lkeden biri olan Irak, bu nedenle de byk nem tamaktadr Dnyada sanayi devrimi ile birlikte ABD ve ngiltere olmak zere sanayilemi batl devletlerin blge ile ilgili politikalarnn temelini petrol oluturmaktadr. Irakn stratejik neminin temel dayana olan doal enerji kaynaklarnn rezerv, fiyat, kar, gelir deikenlerini ieren kstaslar Tablo2 ve Tablo-3de sunulmutur. zellikle dnya petrol rezervlerinin %11nin Irakta olmas bu topraklarn nemini daha da artrmaktadr.

30 31

mit zda-Sedat Lainer-Serhat Erkmen, Irak Krizi (2002-2003), ASAM yay., Ankara, 2003, s.23. A.g.e., s.89-100.

24

Tablo-2 Irakta Mevcut ve Tahmin Edilen Petrol Rezervleri32 IRAK PETROL REZEVLER Mevcut Durum Arama-retim Masraf (dolar/varil) Petrol Fiyat (dolar/varil) retilebilir Rezerv (milyar varil) Brt Gelir (milyar dolar) Net Yatrm (milyar dolar) Net Kr (milyar dolar) Kr Oran Yllk Gelir (milyar dolar) 1,5 20 112,5 2.250,00 168,75 2.081,25 1/13 42 Tahmin Edilen Miktar 1,0 25 300 7.500,00 300,00 7.200,00 1/25 72

Tablo-3 Irakta Mevcut ve Tahmin Edilen Doal Gaz Rezervleri33 IRAK DOAL GAZ REZEVLER Mevcut Durum Arama-retim Masraf (dolar/1000m3) Petrol Fiyat (dolar/1000m3) retilebilir Rezerv (milyar m3) Brt Gelir (milyar dolar) Net Yatrm (milyar dolar) Net Kr (milyar dolar) Kr Oran Yllk Gelir (milyar dolar) 7 80 3.000 240 21 219 1/11 4,4 Tahmin Edilen Miktar 5 100 9.000 900 45 855 1/20 8,6

32 33

A.ner Pehlivanolu, Ortadou ve Trkiye, Kasta yay., stanbul, 2004, s.29-32. A.g.e., s.33-35.

25

Irakta bulunan petrol ve doal gaz gelirlerinin tahmini rezervleri zerinden bir hesap yapld takdirde 8 trilyon dolara yakn bir gelir ortaya kar. Bu gelirin en nemli unsurlardan biri, Irak petrol sahalarnda grlen ok yksek verimdir. Ortalama olarak bir Irak petrol kuyusu gnde 13.700 varil petrol retirken, ABDde bu ortalama 17 varildir. Dier taraftan bu geliri salayan bir dier unsur da, Irakta petrol retim maliyetinin dnyadaki dier petrol reten lkelere nazaran dk olmasdr. Ayrca Irak, rettii petrol d pazarlara ulatran Trablusgarp, Hayfa, Sayda, Baniyas ve skenderuna balants olan, Petrol Boru hatlar vastas ile kolaylkla batya ulatrlabilecek bir konuma sahiptir. Irak; Krt, Asurlu Hristiyan, Trkmen, Yahudi, Snni ve ii Araplar gibi birbirinden ok farkl topluluklar barndran Musul, Badat ve Basra eyaletlerinin birletirilmesi ile oluturulmutur. Irakn 1930 ylnda bamszln kazanmasndan sonra Irakta baa geen liderler farkl rejimler uygulayarak bu heterojen yapy birletirmeye ve istikrarl bir devlet yaps kurmaya altlar34. Irak snrlar iindeki arazinin olduka farkl zellikler gstermesi sebebiyle lkede ar ayrmalar sklkla grlmtr. Topraklarndaki bu farkllk ierisinde Irak corafyasnn birletirici zellii, Frat ve Diclenin oluturduu ikiz nehir sistemi olmutur35. Irak, randan Zagros Dalar ve Trkiye ile yksek da sralar ile ayrlrken gney ve bat komular olan Suriye, rdn, Suudi Arabistan ve Kuveyt ile aralarnda keskin fiziki zellikler yoktur. Irakn bu siyasi snrlar doal ekillere uyum gstermemektedir. Irakn snrlar etnik ve kltrel farkllklara da uygun deildir36. Iraktaki farkl etnik yap nedeniyle, zellikle Kuzeyde Krtler, merkezde Snni Araplar ve gneyde ii Araplar arasnda paralanma tehlikesi ile kar karyadr. Bu durum Ortadounun stratejik dengesini deitirecek bir oluum demektir. zellikle Irak topraklarnda emelleri olan d glerin bu oluumu kullanarak Irakn yapsn

34 35

mit zda-Sedat Lainer-Serhat Erkmen, a.g.e., s.101 A.g.e., s.102 36 A.g.e., s.104

26

bozabilirler. Bu yzden Irakn toprak ve demografik btnln korumas tm blge lkeleri, zellikle Trkiye iin nem arz etmektedir37.

D- AMER KANIN PETROL VE IRAK POL T KASI Kara altn olarak tasvir edilen petrol Keif edildikten sonra 20nci yy. en kymetli maddesi haline gelmitir. Gnmzde petrol, nsanolunun kurduu medeniyetlerin refah ve gelimesinde birinci derecede rol oynayan nemli bir unsur olmutur. Medeniyetler bilim ve teknoloji alannda ilerledike, enerji sorunu da bu ilerlemeyle birlikte ortaya kmaktadr. Hzla artan dnya nfusunun, an gerektirdii imknlardan faydalanmas ve insanln doal geliim srecini kesintisiz srdrebilmesi iin yeterli enerji salanmas gerekmektedir. Milletlerin kendi aralarndaki var olma ve egemen olma yolundaki mcadeleleri enerji kaynaklarnn kontroln ve enerjiyi en etkin ve ekonomik ekilde kullanma gayretlerini bir yar hatta bazen bir sava haline getirmitir38. 19uncu yy.daki sanayi devrimiyle birlikte enerji kaynaklarna sahip olmak, retimini elde tutmak, tama gzerghlarn denetim altnda bulundurmak ve bu uurda uluslararas mcadelede baarl olmak devletlerin temel aralar arasnda yer almtr. Bu bakmdan tarih srete nemli birok sosyopolitik olayn arkasnda enerji kaynaklarnn kullanm, elde edilmesi veya nakli ile ilgili kar atmalarnn yatt grlmektedir. Gnmzde yeni byk oyun diye adlandrlan uluslararas mcadelenin arka plannda da yine enerji kaynaklarnn kullanm, elde edilmesi veya nakli ile ilgili kar atmalarnn olduu grlmektedir39. Petroln sanayi ham maddesi olarak kullanlmaya balamasyla birlikte dnya petrol rezervlerinin byk bir ksmn corafyasnda bulunduran Hazar ve Ortadou, birok atma ve savalara sahne olmutur. Hazar ve Ortadou, bulunduu corafyann stratejik nemi itibar ile teknolojik olarak gelimekte olan lkelerin, enerji kaynaklarna duyduklar ihtiyacn artmas ile ilgi alanna girmitir. Dnyada souk savan bitmesiyle
37
38

A.g.e., s.107 Raif Karada, Petrol Frtnas, Divan yay., stanbul, 2004, s.9. 39 Osman Nuri Aras, Avrasya Enerji Kaynaklarnn Yeri ve nemi, 2023 Dergisi, Say:7 (Kasm 2001), s.34.

27

iki kutuplu sistemden tek kutuplu sisteme geilmesi, ilerleyen yllarda dnya zerinde tek hkim g gzken Amerika Birleik Devletleri ile ikinci ve nc kutup olma yolunda ilerleyen Avrupa Birlii ve in Halk Cumhuriyeti arasnda byk enerji mcadelesine sahne olmaktadr40. Teknolojik olarak sper g olan Amerika Birleik Devletine baktmzda, toplam enerji ihtiyacnn yaklak %40n petrolden salamaktadr. Bu lkenin petrol tketimi, dier lkelerle kyaslanmayacak kadar fazladr. rnein Amerika, dnya nfusunun %5ni oluturmasna ramen, dnya petrolnn %25ini tketiyor ve bu tketim hzla artyor. Amerikann gnlk petrol tketimi 1992 ylnda 17 milyon varil/gn iken, 2001 ylnda 19,6 milyon varil/gne41 ulam olup 2025 ylnda bu rakam ylk 28,3 milyar varile ykselecektir. Amerikann 345 milyar varil olarak tahmin edilen rezervlerinin nemli bir blm tketildiinden dolay mevcut yerel retim gnde 5,7 milyon varilden 4,6 milyona inecektir. Bu da Amerikann, 2025 ylnda ulalacak tketim dzeyini karlamak iin, gnde 10 milyon varil petrol daha ithal etmek zorunda kalacan gstermektedir. ABDnin ithal petrole bamll 2001 ylnda %58 iken, 2025 ylnda %70e ykselecektir. stelik sadece Amerikann deil, dnyann btn sanayilemi lkelerinin, hatta gelime yolundaki lkelerin petrol ihtiyac byk hzla artacaktr. Gelime yolundaki Asya lkelerinin petrol tketiminin nmzdeki 25 yl iinde iki misline karak gnlk 15 milyon varilden 32 milyon varile ulaaca hesaplanmaktadr. Tek bana inin tketimi gnde 2,1 milyon varilden 5,3 milyona kacaktr42. Petrol konusunda yaanacak skntnn farkna varan Amerika Bush ynetiminin ilk dnemlerinde uzun vadeli petrol politikalarn oluturmak zere, Ulusal Enerji Politikas Gelitirme Grubu (NEPDG) isimli bir kurulu meydana getirildi. Bu kurulu hazrlad raporda, 20 yl sonra Amerikann tkettii petroln te ikisini ithal etmek zorunda kalacan bildirdi. Bunun anlam, ABDnin, her zaman kendisiyle kar birlii iinde baz petrol reticisi lkelere baml olmas demekti43.

40

Kazm tk, Avrasya Ekseninde Enerji pek Yolu, 2023 Dergisi, Say:2 (Haziran 2001), s.32. A.ner Pehlivanolu, a.g.e., s.27. 42 Onur ymen, Ulusal karlar Kreselleme anda Ulus-Devleti Korumak, stanbul, 2005, s.369. 43 A.g.e., s.370.
41

28

ABD ilerde ihtiya duyaca petrol elde etmek iin Bakan George W.Bush dneminde Babakan Yardmclna getirilen Dick Cheney, Savunma Bakan Donald Rumsfeld ve Savunma Bakan yardmcs Paul Wolfowitz, bu grubun ncleri olarak daha 1992 ylndan Savunma Bakanl iinde bir alma yaptlar ve 19941999 yllarn kapsayacak bir savunma planlamas ynergesi hazrland. Balangta gizli bir alma olan bu belge daha sonra basna szmtr. Bu belgede nerilen gr, ABDnin srekli olarak bir askeri stnlk salamas ve dnya egemenliini elinde bulundurmasyd. Bunu salamak iin hibir lkenin ABDye rakip olmasna izin verilmemeli, Sovyetler Birlii ile evvelce yaanan iki kutuplu dnya erevesinde rekabet durumuna bir daha gelinmemeliydi. Bu nedenle dnyann enerji kaynaklarn Amerikadan baka bir gcn kontrol etmesine hibir ekilde izin verilmemeliydi. Hedef, yalnz Rusya gibi lkeler deildi. AB lkelerinin de kendi balarna bir askeri g oluturmalarna izin verilmeyecekti44. Amerika ilerde oluabilecek enerji sorunu ile ilgili planlar yaparken, seimle Bakan George W.Bushun i bana gelmesi Amerikada ki Muhafazakrlara g kazandrd. Siyaset adamlar ve hatta askeri ahsiyetler Basra Krfezindeki petroln nemini vurgulamaya baladlar. CENTCOM Komutan General Tommy Franks, kongrede yapt bir konumada dnyann bilinen petrol rezervlerinin %68nin bu blgede olduunu belirtiyor ve dnya petrol ticaretinin %43nn Hrmz Boazndan getiini aklyordu. Ayrca Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan gibi Orta Asya lkelerindeki petrol ve doal gaz yataklar da ok nemli olduunu vurgulamt. Amerika, btn unsurlar dikkate alarak bu blgede de askeri varlk bulundurmalyd. 11 Eyll saldrlar bu konu iin ok iyi bir zemin hazrlam ve Afganistann durum da buna iyi bir gereke olmutu. Amerika Afganistandaki durumu gereke gstererek Krgzistan ve zbekistanda sler kurdu Ama belliydi Orta Asyadaki petrol ve doalgaz rezervlerini kontrol etmekti 45. 17 Mays 2002 tarihli ABD Bakan yardmcs Dick Cheney imzal National Energy Policy Development Group raporunda, ABDnin ilk ncelii arasnda yabanc lkelerden yeni petrol rezervleri salanmas belirtilmitir. Rapor 25 yllk bir srete
44
45

A.g.e., s.370-371. A.g.e., s.371.

29

ABDnin petrol ihtiyac iin strateji gelitirmekte ve bu petroln nerede ve ne ekilde salanacan belirtmektedir. Amerikann petrole olan bamll bir yana dnyadaki petrol durumuna bakldnda Tablo4 ve ekil-1de 2003 ylna kadar olan srete lkelerin kantlanm petrol rezervleri gsterilmektedir. Tabloya bakldnda 2003 yl itibari ile dnya zerinde ki petrol rezervlerinin yzde 63,3 Ortadou blgesin olduu grlmektedir. lkeler iinde Suudi Arabistan tek bana rezervlerin yaklak yzde 23ne sahip bulunmakta ve onu yzde 11,4lk payla ran, yzde 10 ile Irak, yzde 8,5le Birleik Arap Emirlikleri ve yzde 8,4lk payla Kuveyt izlemektedir. Blgenin rezervleri zellikle 1980li yllarda byk art gstermi, daha sonra 90l yllarda Irak ve Katar rezervlerinde srasyla 12,9 ve 9,5 milyar varil artn dnda genel olarak sabit kalmtr. Ortadou blgesinin petrol rezervleri bakmndan zengin olmas, hidrokarbon kaynaklar bakmndan da dnyann en zengin blgesi olmasn salamtr. Hazar Denizinde ve Orta Asyada yeni petrol rezervleri kefedilmi olmas Ortadou blgesinin stratejik nemini azaltmamtr. Dnya petrol rezervlerinin yaklak te ikisinin blgede bulunmas ve ileme maliyetinin dk olmas gerei, dier taraftan Tablo-5de gsterilen dnyann bilinen doalgaz rezervlerinin te birinden fazlasnn (%36,1) Ortadouda bulunmas blgeyi cazibe merkezi haline getirmekte ve d glerin itahn kabartarak blgeye mdahale etmeleri iin zemin oluturmaktadr46.
ekil-1 Dnya Petrol Rezervlerinin Dalm (%)
Avrupa ve Asya 9% Gney ve Orta Amerika 9% Kuzey Amerika 6% Dier 9% Asya Pasifik 4% Ortadou 63%

46

Mustafa Kayar, a.g.e., s.209.

30

Tablo4 Dnya Petrol Rezervlerinin Dalm47 LKELER ABD Kanada Meksika Toplam Kuzey Amerika Toplam Gney ve Orta Amerika Azerbaycan Kazakistan Norve Rusya Toplam Avrupa ve Asya ran Irak Kuveyt Katar Suudi Arabistan BAE Toplam Ortadou Toplam Afrika in Toplam Asya Pasifik Toplam Dnya 1983 35.648 9.6 49.9 95.2 33.7 3.8 100.1 55.3 65.0 67.0 3.3 168.8 32.3 396.9 58.2 18.2 39.0 723.0 1993 30.2 10.0 50.8 91.0 79.1 9.5 80.4 92.9 100.0 9.5 3.1 261.4 98.1 660.1 60.9 29.5 52.0 1,023.6 2002 30.7 17.6 17.2 65.5 100.5 7.0 9.0 10.4 67.0 104.3 130.7 115.0 96.5 15.2 262.8 97.8 726.8 101.7 23.7 47.5 1,146.3 2003 30.7 16.9 16.0 63.6 102.2 7.0 9.0 10.1 69.1 105.9 130.7 115.0 9.5 15.2 262.7 97.8 726.6 101.8 23.7 47.7 1,147.7 Toplam indeki Pay 2003 (%) 2.7 1.5 1.4 5.5 8.9 0.6 0.8 0.9 6.0 9.2 11.4 10.0 8.4 1.3 22.9 8.5 63.3 8.9 2.1 4.2 100.0

47 48

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, II.Krfez Sava, Platin yay., Ankara, 2006, s.334. Milyar varil

31

Tablo5 Dnyann Bilinen Doalgaz Rezervleri49 BLGELER Eski Sovyetler Birlii Blgesi Ortadou Asya Pasifik Afrika Kuzey Amerika Gney ve Orta Amerika Avrupa M KTARI (%) 36,2 36,1 7,9 7,2 4,9 4,6 3,1

Mevcut Petrol rezervlerinin yannda lkelerin 19922001 yllar arasndaki petrol tketimine bakldnda ortaya bir at kmaktadr. Bu artn nmzdeki onar yllk periyotlarda da devam edecei ve 20012025 yllar arasnda ABD, in, Japonya ve Asya Pasifik lkelerinin ham petrol tketimlerinin Tablo-6da gsterildii gibi artaca deerlendirilmektedir. Bylelikle, ortaya kan ham petrol ihtiyacnn karlanmas iin Tablo-7de gsterilen ve Ortadounun ana ham petrol sleri olan ran, Irak, Kuveyt ve BAE petrol rezervlerinin elde tutulmas gerekmektedir. Bu tabloda Irakn 20 yl akndr devam eden sava ve uygulanan ambargolardan dolay petrol retimi %41,2 orannda azald grlmektedir. Ancak gerekli yatrmlar yapldktan sonra Tablo-8de gsterilen petrol rezervleri kullanlabilecektir.

49

A.g.e., s.210.

32

Tablo6 20012025 Yllar Arasnda Tahmini Ham Petrol Tketimi50 TKET M ARTII 19922001 %15,3 %87 -%41 %67 %47 %2,6 %64,7 %16 2001 Mv/g 19,649 4,975 2,595 2,130 2,140 5,421 21,222 77,125 3,557 3,146 5,562 34,952 89,465 7,132 5,365 5,779 57,566 112,000 2010 Mv/g 22,655 9,303 2025 Mv/g 26,121 17,396

LKELER ABD in Rusya Hindistan Gney Kore Japonya Asya Pasifik Dnyan Ham Petrol Tketimi Talebi

Tablo7 19811990/19912001 Dnemlerindeki Yllar Arasnda Ham Petrol retimi Karlatrlmas51 LKELER ran Irak Kuveyt Suudi Arabistan BAE 19811990 RET M Mv/g 129 83 91 427 117 19912001 RET M Mv/g 179 55 119 529 170

FARK %38,7 -%41,2 %30,9 %24,0 %44,8

50 51

A.ner Pehlivanolu, a.g.e., s.28. A.g.e., s.29.

33

Tablo8 Ortadou Petrollerinin Dalm52

LKELER Suudi Arabistan Irak BAE Kuveyt ran TOPLAM

PETROL REZERV 261,853 112,5 97,8 96,5 89,7 685

lkelerin mevcut rettikleri petrol kendi tketimlerini karlayamaynca Tablo 9da gsterilen miktarlarda Petrol ithal etmek zorunda kalmlardr. Petrol ithal eden balca lkeler ABD, Japonya ve indir. Blge toplam olarak Avrupa ve uzak dou lkelerinin petrol ithalat yksektir. 2003 yl itibari ile ham petrol ithalatnn yaklak yzde 27si ABD, yzde 26s Avrupa ve yzde 12si Japonya tarafndan yaplmaktadr. Petrol ithalatnda ABD, Avrupa ve Japonya dnda kalan lkelerin pay 1993 ylnda yzde 28 iken, 2003 ylna gelindiinde yaklak yzde 35 olmutur. Bu artn temel nedeni, in, Hindistan ve dier gelimekte olan lkelerin yllk yzde 7 civarnda ki byme oranlarna paralel olarak artan petrol tketimleridir.

52 53

Mustafa Kayar, a.g.e., s.210. Milyar varil

34

Tablo9 2003 Yl Petrol thalat54 PETROL M KTARI 12.25455 11.993 5.314 45.799 TOPLAM NDE K PAYI (%) 26.8 26.2 11.6 100

THALAT

ABD AB Japonya TOPLAM DNYA

Dnya Petrol piyasasna bakldnda Piyasann siyasi istikrarszlk ve savalardan youn bir ekilde etkilendii grlr. Bu sebeple petrol fiyatlar istikrarsz hale gelmekte ve zellikle lkelerin petrole bal ekonomileri iin byk bir risk oluturmaktadr. Dnya petrol rezervlerin de en byk payn Ortadou, Orta Asya, Kafkaslar ve Orta Amerikada bulunan gelimekte olan lkelerin elinde olduunu grrz. Ancak, petrol tketiminde ABD, AB ve Japonya gibi gelimi lkelerin ba ekmektedir. Ayn tezat petrol ihra ve ithal miktarlar iin de geerlidir. Buda petrol gibi stratejik ve ok nemli bir mala sahip olan lkeler ile gl ekonomiye, yksek petrol talebine ve gl ordulara sahip lkeleri srekli olarak kar karya getirecektir. Bylece zengin petrol rezervlerine sahip lkeler ounlukla atma ve kaos ortam iinde kalacaklardr. ABDnin, Irak, dolaysyla Ortadou, Afganistan dolaysyla Orta Asya ve Kafkaslar kontrol etme politikas, byk oranda ekonomisinin petrole olan yksek bamllna dayanmaktadr56. Irakta tahmin edilen petrol rezervlerinin ABDnin 100 yllk ham petrol ihtiyacn karlayacak boyutta olduu dnlmektedir. Gerekli yatrmlar yapldktan sonra Irakta ki tm petrol kaynaklarnn iletilmesi durumunda rezervlerinin 300 milyar varili aaca

54 55

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.341. Gnlk bin varil 56 A.g.e., s.342.

35

ve 5 yl iinde, petrol rezervi 260 milyar varil olan dnyann en byk petrol reticisi Suudi Arabistan bile geecei deerlendirilmektedir57. Rezerv bykl olarak blgede bulunan iki lkenin petrol kalitesine bakldnda, Suudi Arabistan ve Irakn petrol yksek kalitede, Irakn retim maliyeti ise en dk seviyededir. Dolaysyla dnyann en karl petrol rezervleri Iraktadr. Global enerji kaynaklar asndan Irak petrollerinin nemi gittike artmaktadr. nk nmzde ki 1015 yl ierisinde petrole olan talep ok fazla art gsterecektir58. Irak petrol blgeleri olan Mecnun, Rumeyla, Kerkk ve Musulda toplam tahmin edilen 112,5 milyar varillik rezervi ile dnya petrol rezervlerinin yzde 11ini tekil etmektedir. Mevcut petrol ile Irak, Suudi Arabistan ve randan sonra nc nemli petrol lkesidir. Irakta petrol rezerv aratrmalar, ran-Irak ve Krfez savandan dolay yaplamamtr. Uzmanlara gre Bat lnde olmas muhtemel petrol rezervleri ile toplam rezervlerin 220 milyar varilin ok daha zerine kabilecei tahmin edilmektedir. Yeni petrol aratrmalar ile bu rakamn 300 milyar varile kaca iddia edilmektedir ki bu miktar ile Irak, dnyann en byk petrol rezervlerine sahip lkesi olacaktr59. Dnya petrol sektrnde Irak nemli bir konuma gelmesini salayan konu, petrol karma maliyetinin dnya leinde en dk fiyattan yaplmasdr. Bu durum irketlere nemli lde bir kar marj brakmaktadr. Irak 1991 ylndan sonra lkesinde bulunan petroln karlmas, ilenmesi ve dnya piyasalarna srlmesi iin Fransz, Rus ve ine ait petrol irketlerine retim imtiyaz tannmaya balamtr. Ancak, 1970li yllarda Irak petrollerinin milliletirilmesi ile lkeden dlanan ABD ve ngiltere firmalar, son Irak sava ile birlikte tekrar bu blgeye girme ans elde etmilerdir. ABD ve ngilterenin Iraka kar girimi olduu saldrya kar kan lkeler, zellikle 1991 yl sonras blge petrollerini kontrol altna alan irketlerin bal olduu lkelerdir. Dolaysyla, son savala beraber Fransa ve Rusyann blgede ki etkinliinin sona erecei aktr60.

A.g.e., s.336. Mustafa Kayar, a.g.e., s.211. 59 A.g.e., s.337. 60 A.g.e., s.338.
58

57

36

ABD ekonomisinin 2001 ylnda girdii ekonomik daralma sreci ve ekonomik gstergelerde ki zayflklar, ABD dolarnn deer kaybetmesine yol am; Bata in olmak zere birok lke uluslar aras rezervlerde ki dolar miktarn azaltma ve zellikle Euro miktarn arttrma kararn almtr. Bu kapsamda, Irakn petrollerinin uluslar aras piyasalara kn 1999 ylndan sonra Euroya endekslemesi dolarn uluslar aras alanda ki anahtar para olma roln kaybedebilecei ynnde tartmalar yol amtr. 2002nin ikinci yars ile 2003n ilk gnlerinde, ABDnin Krfeze yeni bir mdahalesi gndeme gelmitir. ABD yetkililerinin, Irakn elinde bulunan kitle imha silahlarnn etkisiz hale getirilmesi maksadyla byle bir harektn zorunlu olduunu aklamalarna karn, yaygn olan gr ABDnin amacnn dnyann en nemli petrol rezervlerine sahip blgeyi kontrol altna almak olduu eklindedir. nk bir zamanlar dnyann en byk reticisi olan ABD, bugn petrol tketiminin yarsn dardan ithal etmek zorundadr ve lkenin stratejik konumu giderek zayflamakta ve bte a daha da bymektedir.61 Bu durum ABDnin asl niyetinin petrole dayal olduu dncesini desteklemektedir. Daniel Yergnin yorumu ise ABD ile Irak arasnda yaanan krizde elbette Badat ynetiminin elinde bulunan kaynaklarn rol var. Ancak, asl ama dnya pazarnn gereksiniminin %3n karlayacak orana kadar den Irak petrolnden pay almak deil, dnya petrolnn %25inin getii Krfezdeki istikrar ve gvenlii salamaktr. eklindedir.62 ABD Bakan Cartern, 1980 ylnda Her hangi bir d gcn Basra Krfezini ele geirmeye ynelik teebbs ABDnin blgedeki hayati karlarna bir tecavz olarak kabul edilecektir. Tecavz askeri g dahil gerekli grnen her vasta ile nlenecektir.63 eklindeki aklamas, Krfezdeki petrol kaynaklarnn tad nemi ve ABDnin karlarn korumak iin izleyecei hareket tarzlarn ak olarak sergilemektedir.

Daniel Yergin, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, Bankas yay., Ankara, 1995, s.X . Daniel Yergin, a.g.e., s.XI. 63 Vehbi Kara, Petrole Dayal Stratejiler ve Uluslar Aras likilerde Petroln nemi, stanbul nv. Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1997, s.6.
62

61

37

II- B R NC KRFEZ SAVAI

A-IRAK TAR H Medeniyetin beii olarak tanmlanan Mezopotamyada kurulan devletlerin tarihi Smerlerin Gney Mezopotamyada site devletleri kurduklar M..3000 yllarna kadar dayanr. M.. 2400 yllarnda Smerler Kuzey Mezopotamyada hkm sren Akat mparatorluunun Sami kltr ve dilinin etkisi altnda eriyip giderler. Daha sonra bu blge Byk Babil mparatorluunun bir parasn oluturur. Bereketli Mezopotamya topraklar zamanla Mekodonyallarn, Perslerin Romallarn Sasanilerin istilasna urar. M.S. VII. yzylda slamiyetin yaygnlamas, Arap fetihleri sonucu blge slam medeniyeti ve Arap kltrnn etkisi altna girer. Blge Orta Asya ile Akdeniz arasnda bir gei noktas olmas nedeniyle dnya zerinde nemli bir yer tekil etmitir. Amerika ktasnn ve Hindistana giden alternatif yollarn kefinden nce pek Yolu vastasyla batya giden hammadde kaynaklarnn gzergh zerinde bulunan Mezopotamya, bu hammadde akn kontrol etmek isteyen glerin daima dikkatini ekmitir. X. yy.la kadar eitli Trk kavimleri inin batsndan, pek Yolunu kontrol altna almak iin gzergh boyunca srekli batya g etmilerdir. Bir ksm boylar Hazarn kuzeyini tercih ederken ilerinden Ouz boyunun da bulunduu baz boylar gneye yani Mezopotamyaya kadar gelmilerdir. Daha sonralar bu topraklar byk Seluklu Trklerinin, Moollarn, Karakoyunlu ve Akkoyunlu gibi Trk boylarnn, Safevilerin aknlarna ve igallerine hedef oldu64. 1055 ylnda ir Bveyhoullar saldrrlar karsnda Halifeyi koruyan Seluklu Sultan Turul Bey, blgede yaklak dokuz asr srecek bir Trk hkimiyeti dnemi balatmtr. Turul Beyle birlikte ok sayda Trk, Irak topraklarna gelmitir. Bayat airetinin de Iraka gelmesi, yine Seluklular zamannda olmutur. Tarihiler tarafndan, Irak Trklerinden, slamiyeti kabul eden Ouzlara Trkmen denildii kabul

64

Krfez Krizi, HAK yay., stanbul, 1990, s.2.

38

edilmektedir65. Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda aldran zaferinden sonra blge Osmanl mparatorluunun hkimiyeti altna girdi. Yavuz Sultan Selimin bu blgeyi hkimiyeti altna almasnn en nemli sebeplerinden birisi pek Yolu vastasyla Dou Akdeniz Limanlarna gelen kervanlar kontrol altna almakt ve bu sebepten dolay Irak, Osmanl mparatorluunun nemli bir blgesi haline geldi. Kanuni Sultan Sleymann 1535 Badat seferinden sonra blge tamamen Osmanl hkimiyetine girmi ve blge Musul, Badat, Basra olmak zere vilayet halinde tekilatlandrlmt. Irak XVI yy.da ran-Osmanl savalar srasnda, zaman zaman Celali Ekyalar isyanlarna sahne oldu. XVII. yy.da Irakn baz yerleri rann eline geti. Ancak, Irakn 1639 ylnda yaplan Kasr- irin Antlamas66 ile Osmanl hkimiyeti altnda olduu ran tarafndan da kabul edildi67. Mezopotamya, tarih boyunca Ortadouyu besleyen tahl ambarlarndan biri olmutur. Avrupa tekstil sanayisinin ihtiya duyduu pamuk retimi iin elverili topraklara sahip olan blgede, XIX. yy. sonlarnda insanolunun yeni ve stratejik madde olarak tanmlad petrol Musulda kefetmesi ile Emperyalist devletlerin Mezopotamya blgesine olan ilgisi de artmtr68. Mezopotamya ve Musul, byk glerin petrol arama ve imtiyaz kapma yarna giritikleri blge haline gelmitir. 1871 ylnda blgede aratrma yapan Alman uzmanlar heyetinin Mezopotamyann zengin petrol kaynaklarna sahip olduunu Osmanl Devletine bildirmesine mteakip II. Abdlhamit blgedeki petrol arama faaliyetlerine hz verdirmi, 1898 ylnda yaynlad iki fermanla Musul ve Badat vilayetlerindeki petrol sahalarn Hazine-i Hassaya balamtr.
Suphi Saati, Tarihi Geliim inde Irakta Trk Varl, TTT Vakf yay., stanbul, 1996, s.42. Trkiye- ran hududunu tespit eden Osmanl-Safevi Antlamas. Osmanl Sultan Drdnc Murad Hann 24 Aralk 1638de Safevilerden Badat geri almasyla, ran sulh istedi. Osmanl Devleti'ni Veziriazam ve Serdar- Ekrem Kemanke Kara Mustafa Paa, Safevileri de Sar Han bakanlndaki ran heyeti temsil ediyordu. 14 Mays'ta balayan mzakereler neticesinde, 17 Mays 1639da antlamaya varld. Osmanl Sultan ve ran ah tarafndan tasdik edilen Kasr- irin Antlamasna gre: a. Badat, Basra, Kerkk ve Dou Anadolu, Osmanl Devletinde kalacakt. b. Revan, Safevi Devletinin olacakt. c. Kotor, Mokur ve Kars taraflarndaki kaleler, iki tarafa da yklacakt. d. Safevler, randa, Eshb- kirama, slm limlerine ve eserlerine svlmesini yasaklayacaklard. Kasr- irin Antlamasnn maddeleri, hemen hemen bugnk Trkiye ile ran devletlerinin hududunu tespit mahiyetinde olduundan nemlidir. Kerkk, Basra, Badat ve Revan dndaki Trkiye- ran hududu, bu antlamaya gre bugne kadar aynen kalmtr, bkz. http://www.dallog.com/ antlasmalar/kasrisirin .htm 67 Meydan Larousse, Mad.Irak, Milliyet yay., stanbul, 1986, s.289. 68 Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003, s.43.
66 65

39

Almanya 1899 ylnda Osmanl Sultanndan stanbul-Badat ve daha sonra Basraya kadar uzatlmas ngrlen demiryolu projesini alarak, 1500 km.lik demiryolu yapm ile ayn zamanda demiryolunun her iki yannda bulunan karlkl 30 km.lik geniliindeki alanlarda petrol arama imtiyazn da elde etti69. Bu arada Amerikallarda Musul petrollerinin mevcudiyetiyle ilgilenmeye balayacaklar ve Amiral Chester vastasyla demiryolu ve petrol imtiyaz iin Osmanl devletine bavuracaklardr. Bu olay Amerikann blgeye gstermi olduu ilginin ilk iaretidir. na edilecek demiryolunun Hindistandaki ngiliz varln tehdit edecei endiesi ve Mezopotamyadaki zengin petrol yataklarnn mevcudiyetinin tehlikeye dmesi ngilizleri de harekete geirdi. ngilizlerin Anglo-Saxon petrol irketi ile Almanlarn DArcy grubu ve Deutsche Banknda ibirlii neticesinde 19 Mart 1914 ylnda imzalanan anlama ile %50 paya sahip bir ortaklk kuruldu. Ancak I. Dnya savann balamas ve Osmanl Devletinin 1 Kasm 1914de Almanya safnda savaa itiraki ile ngilizler elde ettikleri imtiyazlardan yararlanamamlardr. ngiltere, Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana girmesinden bir gn sonra 22 Kasm 1914 tarihinde Basray ele geirdi. ngiltere blgedeki gcn ve stnln artrmak iin Araplarla ilikilerini hzl bir ekilde gelitirerek 1914 ylnda Kuveytin bamszln tanm ve Msr zerinde ngiliz koruyuculuunu ilan etmitir70. ngiltere Birinci dnya sava esnasnda 3 Ocak 1916 tarihinde Fransa ile Sykes-Picot71 gizli antlamasn yaparak zengin petrol rezervlerinin olduu Musulu Fransaya brakmt. Yaplan gizli anlamayla Mezopotamyann nemli blmn ngiltere alrken mttefikler aras ahengi koruma dncesi nedeniyle Musul ve yresini kt zerinde Fransaya brakmt. 30 Haziran 1915te Sir Maurice Bunsen bakanlnda kurulan Asya Trkiyesini nceleme Komisyonunun hazrlad raporda Musuldaki petrol ve tm

69

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa Yay., stanbul, 2004, s.103. 70 Murat elik, Krfez Sava ve Mlteci Sorunu, D.E..A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2004, s.31. 71 Bu Anlamayla Suriyenin Akkadan itibaren kuzeye doru btn ky blgesi (Beyrut dahil), Adana ve Mersin blgeleri Fransann olacakt. BadatBasra arasndaki Dicle ve Frat blgesi de ngilterenin olacakt. Geri kalan topraklarda bir Arap devleti veya Arap devletleri federasyonu kurulacakt. Ayrca Filistinde ise uluslar aras bir ynetim kurulacakt. ngiltere ile Fransa arasnda yaplan anlamann mzakerelerini Fransa adna General Jorj Picot ve ngiltere adna da Sir Mark Sykes yrtt iin, bu Anlamaya Sykes-Picot Anlamas denir, bkz., Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yay., stanbul, 1986, s.126. Ayrca bkz., Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 1995, s.129.

40

ekonomik imtiyazlara sahip kmann ngiltere asndan vazgeilmez bir hedef olduu vurgulanmt72. Birinci Dnya Savandan sonra ngiltere, dnyann bir numaral devleti haline gelmi ve Ortadouda en byk pay alarak blgenin egemen devleti olmutu. Bylece ngiltere, Libya snrndan Hayfaya kadar uzanan btn Akdeniz kysn nfuzu altna alm oluyordu. Ortadouda kurulmu olan bu dzen ngiltereye ekonomik, politik ve askeri alanlarda byk stnlk salad. ngiltere, blgedeki karlarn srdrecek bir politika izlerken, Trk topraklar zerinde bir Ermeni devleti kurulmas fikrinin arkasndan ngiliz hkmetinin kmas sonucunda blgede bulunan airetler ngiltereden soumu ve ngiliz boyunduruundan kurtulmann arelerini aramaya baladlar73. San Remo Konferans srasnda ngiltere ile Fransa arasnda 24 Nisan 1920 tarihinde imzalanan anlama ile Sykes-Picot anlamas gerei Fransz nfuz alan olarak kabul edilen Musul, ngiltereye brakld. Musulun ngilizlere terkine karlk olmak zere Musul petrollerinin iletme paynn %25i Franszlara veriliyordu. Ayrca ngiltere Ruhr blgesi zerindeki Fransz iddalarn destekleyecekti. ngiltere San Remo Konferans ile Irak manda himayesine ald ve szde yaplan bir halk oylamas sonucunda 23 Austos 1921de Haimi ailesinden erif Hseyinin olu Emir Faysal Irak Kral olarak baa geirdi. ngilterenin amac para yardmlar ile feodal bir sistem kurarak lkeye hkim olmakt74. Meruti kralln ilk Anayasas 1924te kt ve 1925te parlamento topland. Lozan Konferans grmeleri srasnda karara balanamayan Trkiye-Irak snr 1926 Ankara Antlamas ile tespit edildi75. Emir Faysal dneminde Osmanl mparatorluunun hizmetinde bulunmu

subaylar ve aydnlarn abalaryla Irakta ngilizlere kar mcadele balad. Bunun sonucu olarak ngiltere, 1922 ve 1927 yllarnda Irak ile bu lkelerdeki kontroln azaltan anlamalar yapt. 30 Haziran 1930 ylnda yaplan ttifak Antlamas ile ngiltere Irakn bamszln tand76. Bu antlama, Irak ve ngiltere arasnda 25 yllk bir ittifak n gryordu. ngiltere ueybe ve Habbaniye hava slerini muhafaza ediyor ve Irak
72

Mustafa Kayar, a.g.e., s.48. Rifat Uarol, Siyasi Tarih, Filiz yay, stanbul, 1995, s.545. 74 Murat elik, a.g.e., s.32. 75 Meydan Larousse, ayn mad., s.291. 76 Rifat Uarol, a.g.e., s.550.
73

41

topraklar zerinde birliklerine serbeste yer deitirme hakkna sahip oluyordu. Fakat 1933te Faysaln yerine geen Gazi-I zamannda Filistindeki oldu77. 19361941 yllar arasnda Irakta yedi hkmet darbesi yapd. Gazi-Iin 1939 ylnda lm zerine drt yandaki olu Faysal IInin, Gazinin amcas Abdullahn naipliinde Kral ilan edilmesinden bir sre sonra, Nazi Almanyasna sempati besleyenlerin temsilcisi olan Reit Ali 1941 ylnda yapt bir hkmet darbesiyle iktidara geldi. Hindistana giden ulam yollarnn gvenliinden endieye den ngiltere bu duruma derhal mdahale ederek Irak igal etti. Abdullah tekrar kraliyet naipliine getiren ngiltere, Irakn 1943 ylnda mttefikler safnda savaa girmesini salad78. kinci Dnya Savandan sonra Nuri Said Paa gibi, ngiltere ile anlama taraftar siyasetilerin faaliyetlerine ramen, Filistine Yahudi glerinin hzlanmas, halkta ngiltere dmanln arttrd. Irak hkmeti; 1930 ittifak anlamasnn yeniden gzden geirilmesini ngiltereye kabul ettirdi ve 1 Ocak 1948de Portsmouth anlamasnn imzalanmas srasnda olduka nemli tavizler elde etti. Fakat Irak halk kaldrlmasn istedii anlamann yrrlkte kalmasna kzm ve Badatta yaplan kanl gsteriler sonunda Salih Cebrin banda olduu hkmet dmt79. 19481949 Arapsrail savanda Arap leminin yenilgisinin yol at utan duygusu Irakta, ngilizlere kar duyulan nefreti giderek arttrd. 1955 ylnda Irak, Trkiye, ran ve Pakistan arasnda imzalanan Badat Paktna ngiltere ve Amerikann itirak halinde ye olmas, dier yandan ubat 1958de Irak-rdn Federasyonunun ilan baz subaylarca tepkiyle karland. 14 Temmuz 1958de General Kasmn ynettii ihtilal hareketinde gen Kral Faysal ve naibi ldrld. General Kasmn ynetimindeki Askeri Komite Monari rejime son vererek Cumhuriyeti ilan etti80. Ortadoudaki son gelimeleri gzden geirmek ve ihtilal sonras Badat Paktnn durumunu grmek zere, Irak hari Badat Paktnn dier yeleri ile ABD Dileri Bakan 2829 Temmuz 1958 ylnda Londrada bir toplant yapt. Bu toplant ile ABD,
Meydan Larousse,ayn mad., s.291. Krfez Krizi, s.7. 79 Meydan Larousse, ayn mad., s. 291. 80 Krfez Krizi, s.7-8.
78 77

ngiliz siyaseti ve

Yahudilerin gleri, ngilizlerin abalarnn byk ksmn etkisiz hale gelmesine sebep

42

Pakt yeleri ile ayr olarak gvenlik anlamas yapmay kabul etmitir. Yine bu toplant sonucunda Trkiye 31 Temmuz 1958 tarihinde yeni Irak hkmetini tanmtr. Badat Pakt Konsey toplantlarna katlmamaya balayan Irak, Mart 1959a kadar bu tutumunu srdrm ve 24 Mart tarihinde Pakttan ekildiini ilan etmitir81. General Kasmn 1961 ylnda Kuveytten toprak talebinde bulunmas Irak d politikada bir kmaza girmesine sebep olmutur. Nasr yanls Birliki Unionistlerin ve zellikle Baas Partisinin82 milliyeti kanadnn desteiyle bir ksm askerin 8 ubat 1963te gerekletirdii hkmet darbesinde General Kasm ve yardmclar idam edildi. General Abdlselam Arif Ulusal Devrim Konseyi Bakanlna getirildi83. Abdlselam Arif 1966 ylnda bir uak kazasnda ld ve boalan iktidar kardei Abdl Rahman Arif doldurdu84. Irak, 3 Haziran 1967de Msr-rdn Ortak Savunma Paktna katlarak 5 Haziran 1967de sraile sava ilan etti. rdne kk bir birlik gndermitir ancak savaa byk lde katlmamtr. Yine bu dnemde petrol satn Anglosakson lkelerine kar durdurmutur. srail ile yaplan savata Arap lkelerinin yenilgisi lkede huzursuzluk yaratt. rencilerin, parlamentoya dayal hkmet istei gsterileri, baz gazetelerin kapatlmas, bakanlardan birkann istifa etmesi, Krtlerle olan ilikilerin gergin olmas neticesinde 17 Temmuz 1968 ylnda yeni bir hkmet darbesi ile lke ynetimi sa grl Baaslardan oluan devrim konseyince ele geirildi. Bu konsey Baas General olan El-Bekr, Tikriti ve Amma ile drt albaydan olumaktadr. Bu devrimde Saddam nemli rol oynamtr85. 30 Temmuz 1968 de Bekir, Devrim Komuta Konseyi Bakan ve Cumhurbakan olunca Saddam Gvenlikten Sorumlu Konsey Bakan Yardmclna getirdi86. 1968 ihtilali ile i bana gelen hkmet Krt meselesini bir zme balayamam, bu kez hkmet ile anlama taraflar Celal Talabani ile buna taraftar
81 82

Fahir Armaolu, a.g.e., s.528. Baas Partisi, Yakndou Arap devletlerini laik ve sosyalist tek devlette birletirmek amacyla 1953te Suriyede kurulan siyasi parti Suriyeli Miel Eflak ve Salah el Bitarn Arap Dirili (Baas) Partisiyle Erem el Havaraninin Arap Sosyalist Partisinin birlemesiyle kuruldu. 1963te Suriyede, 1968de Irakta iktidar ele geirdiyse de dier Arap devletlerinde baar kazanamad, hatta yasakland. Suriyede Hafz Esadn Irakta Saddam Hseyinin ynetiminde lkenin tek partisi haline geldi. Ne var ki bu iki parti de ayn amala kurulduklar halde, birbirine hasm olmaktan ve aykr politika gtmekten geri durmad, bkz., Yeni Rehber Ansiklopedisi, Mad.Baas, hlas yay., stanbul, 1985, cilt:3, s.109-110. 83 Krfez Krizi, s.8. 84 Turan Yavuz, ABDnin Krt Kart, Milliyet yay., stanbul, 1993, s.37. 85 Krfez Krizi, s.8. 86 M.Hulki Cevizolu, Krfez Sava ve zal Diplomasisi, Form yay., stanbul, 1991, s.57.

43

Mustafa Barzani arasnda atma balamtr. Talabaninin yenilgisi zerine Irak, Barzaniye mdahalede bulunmutur. Ayn zamanda lkede ABD ve srail hesabna casusluk yapt iddias ile ok sayda idamlar gereklemitir. Bu idamlara zellikle Batl devletlerce tepki gsterilmitir87. 16 Temmuz 1979da Mareal Bekir salk nedenleri gerekesiyle Baas Partisindeki ve devlet ynetimindeki btn grevlerinden istifa ederek yerini en yakn yardmcs ve kuzeni olan Saddam Hseyine devretti88. Saddam Hseyin Irak Devlet Bakan olur olmaz ilk icraat, parti iinde kendisine muhalif 20den fazla parti yesini ldrtmek ve mevkiini devlet terr ile salamlatrmak olmutur. Ynetimde kilit noktalara aile fertlerini ve yakn arkadalarn getirmi, en kk phe zerine yakn arkadalarn bile ldrmekten ekinmemi ve tam anlamyla Irakn tek sz sahibi diktatr olmutur89.

B- RAN-IRAK SAVAI Irak 1975 Cezayir Antlamas ile at-l Arap nehrinde, milletleraras hukuk kurallarna uygun olarak, Thalweg90 izgisini ran ile Irak arasnda snr olarak kabul etmekteydi. Yine Cezayir anlamasna gre taraflar iyi komuluk ve dostluk mnasebetleri kuracaklar ve karlkl ibirliinde bulunacaklard. Cezayir anlamas her iki lkenin yararnayd91. Bu anlamann arkasndan Irak askeri gcn artrmak iin Fransa ve Sovyetler birliinden silah almn hzlandrd. Bu arada 1978de Arap Birlii zirvesine ev sahiplii yaparak hem siyasal prestijini artrm hem de Msrn tecrit edilmesine nclk etmiti. Camp David92 antlamasyla birlikte Msrn Arap
87

Murat elik, a.g.e., s.35. Krfez Krizi, s.8. 89 M.Hulki Cevizolu, Krfez Sava ve zal Diplomasisi, s.57-58. 90 Thalweg; Devletler arasnda snr tekil eden nehrin en derin yerinden getii farz edilen hat. 91 Fahir Armaolu, a.g.e., s.775. 92 1977 Kasmnda Msr Cumhurbakan Enver Sedatn srpriz Kuds ziyareti bu yolda nemli bir adm oldu. Sonuta ABD.nin srekli abas ve her iki devlete grlmemi miktarda ekonomik yardm sz karlnda Msr Cumhurbakan Sedat ile srail Babakan Begin 1978 Eyllnde Camp Davidde bir araya geldiler ve 17 Eyllde Camp David Antlamalarna imza koydular. Antlamalar Bat eria, Gazze, Filistin ve Sina Yarmadas konularn kapsayan ve iki devlet arasnda gerekleecek barn esaslarn belirliyordu. Buna gre srail ile Msr ve rdn arasnda yaplacak grmelerle Bat eria ve Gazzede yaayan Filistinlilere zerklik tannacaktr. Sina Yarmadas bu antlamalardan sonraki ay iinde
88

44

dnyasndaki liderliini ve nc dnya lkelerinin arasndaki prestijinin sarslmas, Irakn Msrn brakt boluktan yaralanarak gerek Arap dnyasnn gerekse nc dnya lkelerinin liderliini yapma isteini dourmutu. ahn dmesi Saddamn blgede ortaya kan g boluunu doldurma ynndeki isteklerine nemli lde katkda bulundu. Siyasal bakmdan kendi yerini salam gren Saddam, ekonomik olarak da kendini olduka gl hissediyordu. Petrol rezervleri bakmndan % 11lik payyla Suudi Arabistandan sonra dnya da ikinci srada yer alan Irakn 1970lerin ikinci yarsnda bir taraftan petroln milliletirilmesi dier taraftan OPECin fiyatlar artrmasndan dolay, 1973te 2 milyar dolar olan yllk petrol geliri 1980de 26 milyar dolara ulamt93. randa 1979 ylnda ahn devrilmesi ve yerine geen Humeyninin ii rejimi, Irakn hem d gvenlii hem de i gvenlii asndan tehditler iermekte ve Saddamn emelleri nnde nemli bir engel tekil etmekteydi. Devrimin, %90 ii olan bir lkede gereklemesi blgede bulunan siyasal ve ekonomik bakmdan geri kalm ii toplumlarn harekete geirmiti. Bu dorultuda randaki devrimden bir sre sonra nfusu % 6065ini oluturan Iraktaki iiler arasnda da kprdanmalar balam, Necef, Kerbela ve Badatta 1979 ubatnda ve 1980 banda yer yer olaylar kmt. Irakn ranla ilikilerinin gerginlemesine neden olan olaylar zincirinden en nemlisi, 1980 ubatnda devrimin yldnm dolaysyla Tark Azize suikast ve Mstansiriyah niversitesine saldrlmas olaylaryd. Irak Dileri Bakan, bu olaylarn Davann Kumda bulunan liderleri tarafndan ve Irak hkmetini ykmak amacyla planlandn, bunun da mam Hmeyninin emriyle gerekletirildiini ileri srd. Saddam ve Baasn ileri gelenleri Davann Iraktaki eylemlerinin Hmeyni ile dorudan balantl olduu zerinde duruyorlard. 1980 Nisanna gelindiinde, Badat ile Tahran arasndaki ideolojik ve psikolojik sava tamamen kzmt. Bu olaylarn etkisiyle Irakl

imzalanacak bar antlamasndan sonraki ay zarfnda srail tarafndan boaltlacakt. ngrlen Bar Antlamas 26 Mart 1979da Washingtonda imzaland. Bu antlama, Filistin Kurtulu rgt ile hemen hemen btn Arap dnyasnda tepki ile karlanm, Msra kar geni bir siyasi ve ekonomik boykota giriilmitir. te yandan srail, 1979 Eyllnde Sina Yarmadasndan tamamen ekilmitir, bkz. http://www.turkcebilgi.com/Camp David Andlamalar 93 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.554.

45

iilerin lideri Bekir El-Sadr ve kz kardeinin idam edilmesi zerine iki lke arasndaki ilikiler daha da gerginleti94. ran ve Irak arasndaki en ciddi sorunlardan biride yllardr devam eden att-l Arap zerindeki egemenlik sorunu ya da ksaca snr sorunuydu. ki lke arasnda 1975 Martnda imzalanan Cezayir antlamas ile bata Krt sorunu ve Suyolunun Denetimi95 sorunu olmak zere pek ok sorun zme kavuturulmu ancak Saddam zorunlu artlar altnda imzaladn iddia ettii bu antlamadan memnun kalmamtr. ran kuzey snrnda 1979 Hazirannda Cezayir antlamas gerei yerine getirmesi gereken devriye grevini terk etmesi zerine Krdistan Demokratik Partisine bal Pemergeler Irak hkmetine ynelik saldrlara baladlar. ran ve Suriye tarafndan da desteklenen ve Saddam hedef alan bu olaylarda 1980 bandan itibaren art olmutur. Krtlerin hareketi esas itibariyle Baas partisinin ynetimi tamamen ele geirdii 1968 ylnda balam ve o zamandan beri Krtler lkenin kuzeyinde kontrol ele geirmeye almlard. Krtlerin kuzey snrndaki ehirlere dzenledikleri saldrlar 1974 ylnda rannda desteiyle younlamtr. Irak hkmeti olaylarn artmas zerine 1970 de nerilen ancak yrrle sokulmayan zerklik Anlamas zerinde deiiklikler yaparak 1974 ylnda tek tarafl yrrle koymutur. 1975 Cezayir Antlamas ile birlikte ahn yardm kesmesi zerine Krt hareketi bastrlm ve Irak zerklik Anlamasn uygulamaktan vazgemitir96. randa ahn devrilmesi ile otorite kaybolmu, ran Krtlerinin bamszlk hareketleri ve snrda ran topraklar iinde kalan blge Irak Krtleri iin bir snak haline gelmiti. Irak kuvvetlerinden kaan Krtler rann bu ksmna snyordu. Irak kendi lkesindeki Krt ayaklanmalarn bastrmak iin Trkiye ve ranla ibirliine
Tayyar Ar, Basra Krfezi Ve Ortadouda G Dengesi 1978-1996, Alfa yay., stanbul, 1996, s.179. ki lke arasnda tarihsel bir sorun olarak att-l Arap su yolunun paylalmas ve denetimi sorununun kkeni, Osmanl dnemine kadar dayanmaktadr. Bu sorunun zm iin 1823 ve 1837 de Erzurum Antlamalar yaplm ise de sorun zlmemi ve Osmanl mparatorluunun knden sonra ngilterenin desteiyle kurulan Irak Krall ile ran ahl arasnda sorun devam etmitir. 1937 de ilgili taraflarn katlmasyla gerekletirilen Antlama ile att-l Arapn denetimi nemli lde Irakn eline gemitir. Bu nedenle 1969da 1937 antlamasn tek tarafl feshetmi ve att-l Arapn denetiminin kendisine ait olduunu aklamtr. bir yenilgiye uratarak blgede hakim g haline gelirken attl arap zerinde mutlak egemenlii tesis etmeyi bunu yaparken de Krtlere yaplan ran desteinin Kuzistan Araplaryla dengelemeyi dnyordu, bkz. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.554. 96 A.g.e., s.558.
95 94

46

girmesi gerekiyordu. Bunun iin Irak, Trkiye ile 20 Nisan 1979da bir anlama imzalad. Fakat ranla benzer bir ibirlii gerekletirmek mmkn olmamt. Irak, blgesinde bulunan Krtlerle ran Krtleri arasndaki ba kesmek ve onlar uyarmak amacyla 4 Haziran 1979 gn sona erdirmedi. Irak blgedeki gcn ve yerini salamlatrmak iin, Tahrandan sonra lkenin 2. sanayi blgesi olan Ahvas, Hrremehir, Abada, Bender humeynin gibi petrol ve doal gaz merkezlerinin bulunduu Kuzistan blgesinde yaayan bir buuk milyon dolayndaki Arap halkn zerklie kavuturulmasn amalyordu. Bylece hem bu nemli petrol ve endstri merkezi rann elinden km olacak hem de Krtlere yaplan ran destei Kuzistan Araplarnn Iraka yapaca destekle dengelenmi olacakt. Sava, Saddamn i muhalefeti bastrmasn ve otoritesini tekrar salanmasna da yardmc olacakt nk Saddam, savatan hemen nce lke iinde ciddi bir muhalefetle kar karya bulunuyordu. 1980 yl iinde bu muhalefet daha da iddetlenmiti. ounlukla iiler tarafndan desteklenen Dava Partisi bu siyasi muhalefetin en nemli temsilcisi durumundayd. Kald ki sz konusu muhalefet, desteklenmekteydi97. Irak iin yaplacak tek ey kalmt, Savaa resmen balamak. 17 Eyllde Saddam Hseyin Milli Mecliste yapt konumada, 6 Mart 1975 tarihli att-l Arap anlamasn feshettiini ilan etti. Yani Irak, nehrin iki yakasnn da kendisine ait olduunu sylemek istiyordu. 22 Eyll 1980 gnnden itibaren de Irak ordular, baskn eklinde kuzeyde Kasr- irin, ortada Mehran ve gneyde de Susangerd, Ahvaz ve Hrremehir blgelerinde olmak zere 700 km.lik bir cephede ran topraklarna girmeye balad. Sekiz yl srecek olan Irak- ran sava resmen balamt98. ran 1981 Eyllnde dzenledii mmetin Kurtuluu harekat ile 150 kmlik topran geri alrken 1800 dolaynda Irak askerini de esir almtr. Bu harekat Kuds Yolu, afak Serisi, Kerbela ve Fetih Serisi taarruzlar ile kaybedilen ran topraklar geri alnm ve Irak geri ekilmek zorunda kalmtr.
97 98

rann Sonanda blgesindeki Krt kylerini bombalad. Bu

bombalama olay bir sre iin netice verdi lakin ran ile Irak arasndaki snr atmalarn

ran ve Suriye tarafndan da

A.g.e., s.559. Fahir Armaolu, a.g.e., s.777.

47

ran Irak savanda, Arap dnyasndan Suriye ve Libya ran, Msr ve rdn Irak desteklemitir. Iraka maddi konuda asl destek Kuveyt ve Suudi Arabistan tarafndan gelmitir. rann devrim ihra abalar, krfez lkelerinde ibirliine neden olmutur. Irak ran savann balamasndan drt ay sonra Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Katar ve Umman arasnda 45 ubat 1981 tarihinde Krfez birlii Konseyi99 kurulmutur. Bu konseyin bir askeri ittifak olmayp askeri alanlar dnda ibirlii amalamasna ramen, sava balangcndan hemen sonra kurulmas ve katlan devletlerin hepsinin Irak desteklemesi anlamldr100. Sonu olarak Sava Saddamn tahmininin aksine sekiz yl srd ve Saddamn Bakomutanlk zentisi iinde ynetmeye alt bu sava Iraka 120.000 l, 300.000 yaral ve 65.000 sava esirine mal oldu101.

C- KUVEYT N GAL Kuveyt, 1759dan beri El-Sabah ailesi tarafndan ynetilen bir emirlikti. 1899da burasn kontrol altna alan ngiltere, 1961 ylnda bu lkeye bamszln vermitir. Fakat bu arada da, 1946dan itibaren Kuveytte petrol retilmeye baland. Kuveyt 1961 Kasmnda bamszln ald zaman, o zamanki Irak lideri General Kasm, bu bamszl tanmam ve Kuveyt topraklarnn, Osmanl devleti zamannda Basra vilayetine dahil olduunu dolaysyla, Kuveytin Irak topraklarnn bir parasn tekil ettiini ileri srmt. Bununla beraber, Abdsselam Arif ve Baas iktidar, Kuveytin bamszln 1963de tanm fakat Kuveyt ve Irak arasndaki snr konusundaki anlamazlk o zamandan beri devam etmekteydi.
99

Krfez birlii Anlamas metni 4 ubat 1981de Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri Dileri Bakanlarnn Riyadda yaptklar toplantda kabul edilmitir. Anlama bu lkelerin devlet bakanlar tarafndan 25 Mays 1981de Abu Dabide imzalanarak yrrle girmitir. Krfez birlii Konseyinin amalar; lkeler arasnda entegrasyonu salamak, ye lkeler arasnda her alanda ibirliini salamak, blge insanlar arasndaki ilikileri ve balar glendirmek ve derinletirmek, hukuksal ve ynetsel ilikilerde, turizmde, salk ve sosyal gvenlikle ilgili konularda, kltr ve eitimde, iletiim, gmrk, ticaret sanayi, tarm alanlarnda benzer ve uyumlu dzenlemeler oluturmak, eitli alanlardaki teknolojik ve bilimsel yenilikleri tevik etmek, bilimsel aratrma merkezleri kurmak ve ortak projeler yrtmek, zel sektr araclyla ibirliini tevik etmek gibi konulardr, bkz., http://www.dtm.gov.tr /DUNYA/ulus/80krfez.htm 100 Murat elik, a.g.e., s.37-38. 101 Krfez Krizi, s.10.

48

Irak-Kuveyt mnasebetlerinde ikinci gelime, Irak- ran sava srasnda oldu. Daha nce, Irak ile ran arasnda 1975 Martnda yaplan bir antlama ile at-l Arab topraklar, Irak ve ran arasnda paylalnca Irakn Basra Krfezine k daralmt. Irak, ran ile savaa balaynca, 1975 antlamasn feshederek, at-l Arabn tamamn kontrol altna aldn ilan etti. Lakin ran, 1986 ubatndaki Kerbela Yolcular harektnda, at-l Arabn azndaki Fao (al-Faw) adasn ele geirince, Irakn Basraya k yine daralmt. Zira Faonun batsnda, Kuveyte ait Varbah ve Bubiyan adalar bulunuyordu102. Irak 1972nin balarnda Bubiyan ve Varbah adalarn kendisine kiralamas ve kendi istekleri dorultusunda bir snr anlamas yapmas iin Kuveyte bask yapmaya balam, kabul etmeyince de Kuveyt snrn igal etmitir. Ancak bir taraftan da Suudi Arabistann Irak snrna kuvvet kaydrmas dier taraftan Arap Birliinin diplomatik temaslar ve uygulanan mali yaptrmlar karsnda Irak igal ettii snr blgesinden ekilmek zorunda kalmtr. Bununla beraber Irak, muhtemel bir ran tehdidi karsnda limann korunmas iin gerekli olduunu ileri srerek Umm Kasrn gneyindeki ky eridinde bulunan birliklerini ekmeyi reddetmiti. Irak bu esnada (1975) Varbah adasn kendisine brakmas Bubiyan adasnn ise yarsn 99 yllna kiralamas iin Kuveyte bask yapmaktayd. ran ile Irak arasnda 1975de Cezayir Antlamasnn imzalanmas ile birlikte Irakn Umm Kasrn aznda kuvvet bulundurmasnn gerekesi de kalmamasna ramen Irak, sz konusu blgeden ancak 1977de yani Krfezdeki komularyla ilikilerini gelitirmeye karar vermesinden sonra ekilmitir103. Irak- ran savann baka bir sonucu, Saddamn Kuveyte kar husumetini daha da arttrd. Irak bu sava srasnda darya 80 milyar dolar kadar borlanmt. Bunun 30 40 milyar dolar da Kuveyt ile Suudi Arabistana idi. Saddama gre bu iki devlet bu paralar yardm olarak verdikleri halde sonradan bor haline getirmilerdi. Bu yardm-bor anlamazl zerine Saddam, Kuveyte kar yeni iddia ve ithamlarda bulundu. Buna gre Kuveyt, Iraka ait fakat Kuveyt snrlarnda bulunan Rumeyla blgesinden, 1980den beri petrol karmaktayd ve bu suretle de Irak 2.4 milyar dolar zarara sokmutu.
102 103

Fahir Armaolu, a.g.e., s.879. Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 19781996, s.209210.

49

Saddamn Kuveyt ve hatta dier Krfez lkeleri hakknda ileri srd iddialardan bir dieri de, bu lkelerin petrol retimlerinde OPECin tespit ettii gnlk/varil kotalarn amalar dolays ile petrol fiyatlarnn, dnya pazarlarnda dmesine sebep olduklar ve bundan da Irakn byk zarar grd idi. Bu iddia ok da haksz olmamal ki, Irakn istei zerine 27 Temmuz 1990da OPECin Cenevrede yapt toplantda, petroln varilinin 18 dolardan 21 dolara karlmas ve retim kotalarnn muhafazasnda sk bir koordinasyon karar alnmtr104. Irakn Arap Birliine sunduu 16 Temmuz Memorandumundan sonra, gerek rdn, gerek Msr tarafndan bir takm araclk teebbsleri yaplm ve hatta 31 Temmuzda Ciddede, Irak ve Kuveyt temsilcileri bir araya gelmilerdir. Cidde toplantsnda Irak, Rumeyla petrol blgesi ile Varbah ve Bubiyan adalarnn kendisine terk edilmesini ve Irakn Kuveyte olan 15 milyar dolarlk borcunun silinmesini istemi, fakat Kuveyt bu istekleri reddetmitir. Bunun zerine, Temmuzun son haftas iinde Kuveyt snrna ylm olan uaklar ve zrhl tmenlerle desteklenen Irak kuvvetleri, 1 Austos 1990 sabahndan itibaren, Kuveyt topraklarn igale balad105. Irakn Kuveyti igaliyle ortaya kan Krfez krizi srasnda BM rgt ve zellikle Gvenlik Konseyi uluslar aras bir soruna ynelik olarak, 1945den sonraki dnemde daha dorusu kuruluundan bu yana hi olmad kadar etkin bir konumda grnmtr. 50 yldr derin dondurucu da bulunan Gvenlik Konseyi adeta yeniden kefedilmiti. Elbette bunda Dou Blounda yaanan gelimelerle beraber Souk Savan sona ermekte oluunun etkisi byk olmutur. Ayrca sorunun ABDnin ve Batl lkelerin karlarn ayn ynde etkilemekte oluunun da bunda pay byktr.

D- B R NC KRFEZ HAREKTI Irakn Kuveyti galinin ardndan, ABD ve Sovyetler Birlii bata olmak zere, tm dnyann bask altna ald Irak 4 Austos 1991 tarihinde igal ettii Kuveytten ekileceini aklad. Ancak Irakn bunu yapamayacana inan ABD, tm dnyaya

104 105

Fahir Armaolu, a.g.e., s.879. A.g.e., s.879.

50

ekonomik ambargo ars yapt. lk etapta bu arya ngiltere ve Fransa uymu, Japonya da Iraka verecei krediyi askya almt. Kahirede toplanan Arap lkeleri Dileri Bakanlar Irakn Kuveyti igal etmesini knayarak, Irakn koulsuz ve derhal Kuveytten ekilmesini istemilerdi106. Blgede youn bir diplomatik sre balatld. Arap liderleri, olaanst bir Arap zirvesi toplanmas konusunda gr birliine vardlar. Amerikan Kongresi, Iraka kar askeri mdahale iin Bakan Busha yetki verdi107. 04 Austosta ABD Genelkurmay Bakan Colin Powel st dzeydeki danmanlara Amerikann olas hal tarzlar ile imkan ve kabiliyetleri hakknda brifing sunarken, ABD donanmasna ait 50 sava gemisine Krfez blgesine intikal emiri verildi. Krfez blgesinden sorumlu Merkez Kuvvetleri Komutanlna da askeri hazrlklara balanmas bildirildi108. Trkiyeye 5 Austosta gelen Irak Babakan Birinci Yardmcs Taha Yahsin Ramazan, Cumhurbakan Turgut zalla yapt grmede; Trkiyenin tarafsz kalmasn, Petrol boru hattnn kapatlmasnn iki lke arasnda gvensizlik ortam douracan, ayrca lkesine uygulanan ekonomik ambargonun ve yaplacak mdahalenin kendi karalarn etkilemeyeceini belirtmitir109. Bu tarihte BM Gvenlik Konseyi 661 sayl karar alarak; Irakn 660 sayl karara uymadn bu nedenle btn lkelerin insani yardm ve tbbi yardm dnda her trl ticari ilikilerden kanlmasn istedi. Bu karara istinaden Trkiye; Kerkk-Yumurtalk boru hattn kapatt ve Kuveyt ile Irakn Trkiyedeki mal varlklarna el koydu. Irak 8 Austos tarihinde Kuveytin kendi paras olduunu ve hatta 19 uncu ili olduunu ilan etti. Saddam Hseyin tm Arap dnyasnn kendi yannda savaa girmesini istedi. Bu arada Saddam Hseyin yaplacak mdahaleye kar geni apl tedbirler alrken Kuveytte bulunan bata Amerikan vatandalar olmak zere yabanc devlet vatandalarn, stratejik ve ekonomik hedeflere kalkan yapmak iin toplamaya balad. BM Gvenlik Konseyi, Kuveytin Irak tarafndan lhak edilmesini tanmadn bildiren 662 sayl karar ald110.

106 107

Krfez Krizi, s.29. A.g.e., s.30. 108 Hrriyet, 3 Austos 1990 109 Krfez Krizi, s.30. 110 Murat elik, a.g.e., s.49.

51

Saddam Hseyin Irak ve Kuveytte bulunan yabanc lke vatandalarn stratejik ve ekonomik hedeflere yerletirerek ABDden saldrmama gvencesi almaya alm ancak bunda baarl olamad gibi uluslararas kamuoyunun da tepkisini ekmitir. ABD Bakan, Irakn Kuveytten ekilmesini salamak iin, Suudi Arabistan merkez olmak zere Uluslararas G oluturmasn istedi. Bu istee ngiltere ve Msr destek verirken; Almanya, talya ve spanya ABD kuvvetlerine destek taahhdnde bulundular. Nitekim Irakta, hava savunmasn glendirerek kimyasal silah tayan hava aralarn kalka hazr hale getirdi. Amerika blgede ynaklanmaya devam ederken Irak lideri Saddam Hseyin Kuveyte olan borlarnn silindiini ve Kuveytte bulunan yabanc diplomatik misyonlarnn Badata tanmas iin iki hafta sre verdiini ilan etti. Bu olay karsnda lkelerin ou Kuveytteki eliliklerini Badata tamayacaklarn bildirdi111. Bu arada, Avrupa Topluluu dnem bakan De Michelis, Trkiyeye olas bir Irak saldrsna kar NATO gvencesi verildiini syledi. Trkiye Byk Millet Mecliside olas Irak saldrsna derhal karlk verilmesi maksadyla 12 Austos tarihinde Bakanlar Kuruluna Trk Silahl Kuvvetlerini kullanma ve sava hali ilan etme yetkisi verdi. Kahiredeki Arap zirvesinde Suudi Arabistana ortak Arap gc gnderilmesi kararlatrld. ngiltere Savunma Bakanlnn yapt aklamaya gre 12 Jaguar sava uandan oluan bir filo ile C130 kargo uaklar ile 250 ngiliz askeri ok uluslu gce katlmak iin hazrland bildirildi. Irak lideri Saddam Hseyin; Blgedeki tm igallere son verilmesi halinde Kuveytteki durumun ele alnmasn kabul edebileceklerini ayrca srailin igal ettii Arap topraklarndan ekilerek Filistin devletinin kurulmasnn kabul etmesi durumunda Kuveytte de benzer dzenlemelere gidilebileceini bildirdi112. Irak lideri Saddam Hseyin ABDye meydan okumay srdrrken bir yandan da ambargoya direnmesi gerekiyordu. Bunu baarmak iin 15 Austos tarihinde randaki tm askerlerini geri ekeceini, ranl tm sava esirlerini brakacan ve 1975 tarihli Cezayir Antlamasn tanyacan aklad. Bylece ambargoyu deleceini hesaplayan

111 112

Krfez Krizi, s.36. Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 19781996, s.216.

52

Saddam Hseyin ran aracl ile petroln bir blmn ihra ederek elde ettii kazanla gda ve acil ihtiya maddelerini temin edecekti113. Irak 18 Austostan itibaren ranl esirleri serbest brakmaya, gal ettii ran topraklarndan ekilmeye ve rehine olarak tabir ettii yabanc lke vatandalarn da stratejik ve ekonomik hedefler ile mevzilere yerletirmeye balad. Bu durum karsnda BM Gvenlik Konseyi 664 sayl karar alarak daha nce karlan 660, 661, 662 sayl kararlar hatrlatarak, rehinelerin braklmasn, yabanc uyruklu kiilerin emniyet ve salklarn tehlikeye drecek davranlardan kanlmasn istedi114. BM Gvenlik Konseyi be daimi yesinin, 25 Austosta Iraka uygulanan Ambargonun delinmesi ve tam olarak uygulanabilmesi iin askeri g kullanmna izin veren 665 sayl karar kabul etti. Sovyet lideri Mihail Gorbaov Irak lideri Saddam Hseyin ile grerek zaman geirmeden BM kararlarna uymasn istedi. Saddam Hseyinin geri adm atmas zerine ABD Savunma Bakanl Bakan Bushun emri zerine 50.000 yedei silhaltna alrken, Suudi Arabistandaki askeri ynan da arttrmaya devam etti115. Irak lideri Saddam Hseyinin BM sekreteri Perez De Cuellar ile grmeye hazr olduunu aklamas ve bu grmenin 30 Austos gn Ammanda Irak Dileri Bakan Tark Aziz ile BM Genel Sekreteri De Cuellar arasnda yaplacan aklad. Irak Devlet Bakanlnca 29 Austosta yaynlanan bir genelge ile Kuveytin, lkenin 19ncu ili olduunu ve adnn Kadima olduunu bildirdi. Bu arada Irak lideri Saddam Hseyin ABD Bakan George Bush ile grmeye hazr olduunu bildirdi. Ancak bu grme istei iki lider tarafndan da ret edildi. Suudi Arabistanda bulunan ve slam dnyas tarafndan kutsal saylan yerlerin korunmas amacyla, Pakistan ve Bangladein gnderdikleri askeri birliklerin bir blm Suudi Arabistanda bulunan ok uluslu gce katldlar116. Yaplan diplomatik grmeler sonunda, Irak Hkmeti 1 Eyllden itibaren elinde rehin tuttuu eitli lkelere ait ocuk ve kadnlardan oluan guruplar hava ve kara
Dou Ergil, Krfez Bunalm, Gndoan yay., Ankara, 1990, s.45. M.Zekai Doanay-A.Fikret Atun, a.g.e,. s.509. 115 Krfez Krizi, s.46. 116 A.g.e., s.46.
114 113

53

yoluyla lkelerine gndermeye balad. Kara yoluyla gelenler rdn ile Trkiyenin Habur snr kapsndan gei yapmaya baladlar. Bu arada Kuveytin igaline mteakip kamu kurum ve tarihi eserlerinin, ahslara ait tanabilir mlkler, altn rezervleri ile fabrikadaki makine ve bankalarn dviz rezervlerini lkesine tayan Irak elinde bulunan misafir ve rehine saysn 11.000 olarak bildirdi117. ABD ve Sovyetler Birlii 1 Eyllde aldklar karar neticesinde 9 Eyll 1990 tarihinde Krfez Krizini grmek zere Finlandiyann bakenti Helsinkide buluacaklarn aklad. Helsinkiden yaplacak grme zerine Irak Devlet Bakan yardmcs Tark Aziz 6 Eyllde Sovyetler Birlii Bakan ile grm, yaplan aklamada Sovyetler Birliinin Irakn Kuveyti igalini knadn ayn zamanda ABDnin Krfez blgesine kuvvet ymasnn endie verici olduu aklanmtr. Helsinkide yaplan grme neticesinde liderlerin yapt aklamada, Irakn bir an nce Kuveytten ekilmesi ve BM kararlarn uygulanmas konusunda hem fikir olduklarnn belirttiler. Ayrca iki lider kuvvet kullanm konusunda fikir ayrlna dt, konunun barl yollarla zlmesi gerektiini bildirdiler. Bu arada ABD Bakan Bush srailin krizin iinde yer almamalarn istedi. Bylelikle Saddam Hseyin sraili hedef gstererek kendisine taraf toplayamayacakt. Ancak srail ABD hkmetine Irak fzeleri tehdidi altnda kalrsa, Irakn fze rampalarn bombalayacaklarn bildirdi. Sz konusu fzelerin 500700 km menzili olmas ve kolayca ynlendirilmesi srail devletini endielendiriyordu. Bu maksatla da srail Haber Alma rgt, casus uydular araclyla bu fzeleri izliyordu. ABD lideri Bakan Bush Amerikan Kongresinde yapt konumada ABD halknn ve ynetiminin Irak halk ile hi bir derdi olmadn asl hedefin Irak Liderinin diktatr ve saldrgan tutumunun olduunu syledi. Bu arada Iraktaki en yksek dini kurum olan Ulama Konseyi ABDye kar cihat ars yaparak ABDnin varl Mslmanlarn onur ve saygnln ile kutsal yerlerini kirletmitir diyerek Mslman cihada katlmasnn kutsal grevleri olduunu syledi. Buna kar merkezi Mekkede bulunan Mslman Dnya Birlii toplantsnda, 60 lkeden gelen yzlerce din adam

117

Murat elik, a.g.e., s.50.

54

saldrgana kar koymak iin, yabanc yardmn istenmesinin eriata uygun olduu grn bildirdi. Bunun zerine Irak elinde bulunan rehinlere yiyecek vermeyi kestiini bildirmesi zerine BM Gvenlik Konseyi 666 sayl karar alarak, Iraka yabanc uyruklu kimselerin gvenlii ve refah ile ilgili olarak Cenevre ve uluslararas nsan Haklar kanunlarn hatrlatt. Irak hkmeti BM Gvenlik Konseyinin ald 666 sayl kararn akabinde Fransa, Kanada ve Belika eliliklerini igal ederek, Fransz diplomatlarn da gzaltna ald. AT lkeleri D leri Bakanlarnn Brkselde yaptklar toplant sonucunda topluluk yesi lkelerde grev yapan Irakl diplomatlarn hareket zgrlklerinin kstlanmasna ve Irakl askeri personelin snr d edilmesine karar verdiler. Irak 20 Eyll 1990da Devrim Komuta Konseyi tarafndan karlan bir kanunla; Iraka kar ambargo uygulanmas yapan lkelerin hkmetlerine, kurumlarna, irketlerine ve bankalarna ait bulunan btn para ve gelirlerine el koydu. Ayrca herhangi bir saldrya uramas halinde, blgedeki tm petrol yataklarn imha edeceini, bu yaptklarnn ise Filistini kurtarmak iin olduunu bildirdi118. Irak devlet bakan Saddam Hseyin, 22 Eyllde Irak halkna bu gne kadar geldikleri noktadan geri dnmenin sz konusu olmadn syleyerek savaa hazr olun dedi. Bu arada rdn, Suudi Arabistann ABDye uaklk yapmakla sulamas neticesinde iki lke arasndaki diplomatik ilikilerin bittiini aklad. BM Gvenlik konseyi ald kararlar etkinletirmeye devam ederek, 24 Eyll ile 25 Eyll tarihlerinde 669 ve 670 sayl kararlar ald. 669 sayl kararnda; BM Anayasasnn 50nci maddesine gre Kuveyte yardm etmek isteyen lkelerin yardm etme isteklerinin inceleme ve takip grevinin Genel Sekretere verildii bildirilmektedir. 670 sayl kararda ise Irakn daha nceki kararlara ve BM Anayasasna uymamas tenkit edilerek, daha ciddi admlar atlaca bildirilmektedir.119 Resmi tatilde olan TBMMnin 1 Eyll 1990 tarihinde dnemin Cumhurbakan Sayn Turgut zaln yapaca al konumas ncesinde Cumhurbakannn sava yanls politikalarn sert bir dille eletiren muhalefet partileri tarafndan boykot edildi.

118 119

Krfez Krizi, s.52. Murat elik, a.g.e., s.52.

55

Cumhuriyet Gazetesinin 28 Austos 1990 tarihli, zal konuursa biz yokuz120 balkl haberinde Sosyal Demokrat Halk Partisi (SHP) Cumartesi gn alacak TBMMye Cumhurbakannn bir konuma yapmaya gelmesi durumunda SHPnin oturumu terk edeceini yazyordu. 2 Eyll tarihli sabah gazetesinde zal Meclisten gnderme izni istedi121 balkl yazsnda Cumhurbakannn konuma yapt birleime SHP ve DYPnin katlmad, Cumhurbakan Turgut zaln hkmete, Anayasann 92nci maddesinde yer alan sava ilan dndaki haller iin yetki kullanma izni vermenizi tavsiye ederim demekteydi. Sovyetler Birlii Dileri Bakan evard Nadze NBC televizyonuna Krfeze BM bayra altnda asker gndermeye hazrlandklarn syledi. Bu aklamadan bir ka gn sonra srail askerlerinin Dou Kudste gsteriler srasnda 22 Filistinli Arab ldrmesi Saddam Hseyinin sraile byk tepkisine sebebiyet vermi, olay bir katliam olarak deerlendiren Saddam Hseyin misilleme tehdidinde bulunarak srailin Filistini terk etmesi arsnda bulunmutur. Trkiyede Iraka ambargonun derhal uygulanmas neticesinde hkmet ile Cumhurbakan Turgut zal arasndaki rahatszlklar trmanmaya balamt. lk olarak 12 Ekim 1990 tarihinde Dileri Bakan Ali Bozer istifa ettiini aklamtr. Milliyet gazetesinin 13 Ekim tarihli saysnda, Bozerden imal istifa122 balkl haber ile Trk kamuoyunu duyurulan istifa haberinde Dileri Bakan Ali Bozerin Trkiyenin Iraka uygulayaca ambargo konusunda aceleci davrandn, ambargo uygulamasnda belli bir sre beklenerek dier lkelerin tutumlarnn izlenmesini istediini belirtmi, ancak Cumhurbakan Turgut zaln ambargo uygulamasnn hemen yaplmasnn Trkiye asndan faydal olacan deerlendirerek Dileri Bakannn haberi olmadan uygulamay hemen balattn, bununda aktif tarafszlk politikasnn braklarak aktif tarafllk politikasnn tercih edildiini, ayrca Dileri Bakanl, Krfeze asker gnderilmemesini istemekte ancak Cumhurbakan bandan beri Krfeze asker gnderilmesine taraf olmas, Dileri Bakan Bozer ile Cumhurbakan Turgut zaln ters dmesini salam neticede Bozerin istifasna sebebiyet vermiti123.

120

Cumhuriyet, 28 Austos 1990 Sabah, 2 Eyll 1990 122 Milliyet, 13 Ekim 1990 123 Grkan Tekin, 1991 Krfez Sava ve Trk Kamuoyu, Hacettepe .A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2004, s.73.
121

56

Irak 15 Ekim 1990 tarihinde Krfez krizinde yeni bir dnemin balamasn salam, 8 yl kyasya savat ve ezeli dman kabul ettii ran ile dorudan Diplomatik ilikiler kurarak, karlkl elilikler amtr. ki lke arsndaki bu yaklam batl lkelerin bu konuda endielendirmitir, ayrca Irak lideri Saddam Hseyin Suudi Arabistana uzun menzilli fzeleri ile vuracan aklarken Filistin Kurtulu rgt (FK) ve Arap Kurtulu Cephesi (AKC) Iraka mdahale edecek her lkeye kar terr eylemlerinde bulunacan ifade ettiler. Irak lideri Saadam Hseyin btn bu gelimeler yaanrken ABDnin saldracana ve Amerikan ynetiminin byle bir sava gze alamayacan deerlendiriyordu. Hatta Irak Sanayi Bakan General Hseyin Kamil bir aklamasnda ABDnin Irakla kacak bir savan faturasnn hazr olduunu sanmyoruz diyordu. Irak lideri Saddam Hseyinin, ABDnin nceki yllarda Vietnam124 hezimetinden sonra ABD halknn byle bir sava gze alamayacaklarn deerlendirmitir. Ayrca Saddam Hseyinin bu denli bir politika izlemesini, Sovyet Birliini Irak liderine verdii destek de etkilemi, ABDnin g kullanmasna Sovyetler Birliinin msaade etmeyeceini dnmesini salamtr. Nitekim Sovyetler Birlii devlet bakan Mihail Gorbaov 29 Ekim de yapt aklamada Krfez krizinin siyasi yollarla zlmesi ve savatan kesinlikle kanlmasn hatta Krfez Krizinin silah zoruyla zlr ise, uluslararas toplumun souk sava dnemine tekrar geri dnleceini syledi125. BMGK; 29 Ekim 1990 tarihinde 674 sayl karar alarak daha nceden alnan ve zellikle 660, 662 ve 664 sayl kararlara Irak Hkmetini uymaya, Kuveytin bamszln, egemenliinin ve toprak btnlnn yeniden tesis edilmesine, yasal hkmetin yeniden i bana getirilmesine davet etti126. Amerika btn hzyla ynaklanmasna devam ederken, Irak Hkmeti, kendisine kar bir saldr olduu takdirde Irak ve Kuveytte bulunan petrol kuyularn havaya uurup petroln denize dklmesini salayp, denize dklen petrol de atee vererek ateten siper ile savunma yapacaklarn, hatta snra yakn kylarda 3 yakt tankerinin bulunduunu aklad.

124

ABD 1965 ylnda Komnizme kar mcadele kapsamnda Vietnama binlerce askerini gndermi, yaplan 8 yl akn mcadele sonucunda 55 bin civarnda kayp vererek 1973 ylnda ekilmek zorunda kalmt. Daha geni bilgi iin bkz. Fahir Armaolu, a.g.e., s.673-689. 125 Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 19781996, s.218. 126 Murat elik, a.g.e., s.53.

57

Sovyetler Birlii lideri Gorbaov krfezde BMnin alaca karara gre hareket edilmesini dile getirirken, Sovyetler Birlii zel temsilcisi Primakov, Rusyann, Irakn Kuveytten koulsuz kmasn istediini, son are olarak yaplacak bir askeri harekta kar olmadklarn bildirdi127. Irak lideri Saddam Hseyin ile bir grme yapan Almanya eski babakan Willi Brandt Alman ve Batl rehineleri kapsayan 206 kii ile birlikte Badattan ayrlrken, Irakta ayn zamanda batl baz rehineleri koulsuz brakmaya balad. 06 Aralk 1990 tarihinde srpriz bir aklama yapan Irak Hkmeti elindeki tm rehineleri serbest brakacan ve canl kalkan olarak kullanamayacan bildirdi128. Krfez Krizinin askeri zm noktasna gitmesi Saddam Hseyini

endielendirmi, BM Gvenlik Konseyinin ald askeri g kullanm kararn veto edebilecei dncesiyle in Halk Cumhuriyeti Dileri Bakan Kien Kien ile Badatta yaplacak grmeye ynelmiti. in Dileri Bakan Kien Kien ise Ammanda yapt aklamada Irakn Kuveytten kabilecei umudu olduunu ve Krfezde yaplan ynan ok nemli boyutlara ulatn belirten Kien aksi halde Irakn Kuveytten zorla karlacan aklad. 14 Kasm 1990 tarihinde Amerikan askerlerinin aileleri ulusal dzeyde bir grup oluturarak, askeri harekta kar ktlar. Bu arada 15 Kasmda ABD Genelkurmay Bakan Powel, savan hemen patlak vereceine inanmadn, blgeye yaplan askeri ynan Saddam Hseyini caydracan, blgedeki askeri gcn arttrlmasnn sebebinin sorunun zlmesi ynnde elimizde yeterli gcn olduunu gstermek olduunu syledi. Ayn gn ABD tarafndan 1100 sava ua, 16 sava gemisi ve binlerce askerin katld ve Kuveyt hududunun 100 km gneyinde yaklaan frtna isimli tatbikat yaplmaya baland129. Irak ABDnin yapt askeri ynaklanmaya kar bo durmamakta 20 Kasmda yapt aklamada Kuveyte 250.000 asker gnderilmeye baladn bildirdi. Bylece Kuveytte Irak askeri kuvvetinin 700.000 civarna kaca deerlendiriliyordu.

127 128

Krfez Krizi, s.63. A.g.e., s.64. 129 A.g.e., s.66.

58

BMGK 28 ve 29 Kasm tarihlerinde 677 ve 678 sayl kararlar aldlar. zellikle 678 sayl karar, Irakn 15 Ocak tarihine kadar Kuveytten kmamas durumunda bu lkeye kar kuvvet kullanlmasna izin veren karard. BMGKnn ald 678 sayl kararn mteakibinde rak ynetimi bu karar ret ettiini aklad. Alnan 678 sayl karar ayn zamanda Bar rgt olan BMGKnn alm olduu ilk sava karar idi130. ABD Bakan George Bush, Irak Lideri Saddam Hseyini, sorunu barl

yollardan zmek iin dorudan grmelere ard. Irak Ynetimi ABDnin yapt ary ilke olarak kabul etti. Varlan anlama erevesinde Irak Dileri Bakan Tark Aziz Washingtona, ABD Dileri Bakan James Baker da Badata gidecekti. Ancak dnya kamuoyunda bar iin umut olan bu grmeler tarih konusunda kan anlamazlklar neticesinde yaplamad. Komuda meydana gelen gelimeleri yaknda takip eden Trkiyede ise Krfez krizi ile birlikte Iraka kar uygulanan politikalarn yaratt olumsuz durum devam etmekte ve 4 Aralk tarihli Milliyet Gazetesinin , Uyar gibi istifa balkl haberinde Genelkurmay Bakan Necip Torumtayn nandm prensiplerle ve Devlet anlaymla hizmete devam mmkn grmediim iin istifa ediyorum. diyerek grevinden istifa ettiini yazyordu. Ayrca Gazetede Torumtayn istifa sebepleri yle sralanyordu. 1-Cumhurbakan Turgut zal Krfeze birlik gndermek istediini ancak Hkmetin buna yetkili olmadn bu olayn ancak ikili anlamalarla mmkn olabileceini, 2- ncirlik Hava ssnn ABDye kullanma almasnn Savunma ve Ekonomik birlii anlamas (SE A)131 kapsamnda mmkn olmad, 3-ankayann izledii krfez politikasnn Trkiyeyi savaa sokacan belirtiyordu. Ertesi gn Yeni Asr Gazetesinde Artk darbe olmaz diye de ilgin bir manet ortaya kmtr132.

130 131

M.Hulki Cevizolu, Krfez Sava ve zal Diplomasisi, s.139. SE A; 29 Mart 1980 ylnda ABD ile Trkiye arasnda yaplan ve Trkiyedeki stlerin savunma amal kullanlmasna dair antlamadr. 5 yl iin imzalanan 9 maddelik bir esas anlama ile 3 tane tamamlayc anlamadan meydana gelmitir. Daha geni bilgi iin bkz. Fahir Armaolu, a.g.e., s.967. Ayrca bkz., T.C. Resmi Gazete, 01 ubat 1981, No.17238, s.2-47 132 Grkan Tekin, a.g.e., s.75.

59

Trkiyedeki olaylar devam ederken Irak Lideri Saddam Hseyin 18 Aralkta yapt aklamada BM karalarn ve tm bar grmelerini reddettiklerini ayrca Kuveytinde sonsuza kadar Irakn blnmez ve ayrlmaz paras olarak kalacan ilan etmiti. Ayn tarihte Irakn Kuveytteki nsan Haklarn ihlal etmesi BM tarafndan knand. Trkiye, 20 Aralk 1990 tarihinde ABDnin Iraka taarruz etmek iin Trk topraklarn kullanmak isteini ret edildi. Bu arada Irak Lideri Saddam Hseyin 24 Aralkta yapt aklamada sava kt takdirde ilk hedeflerinin srail olduunu, Irak Ordusunun 60 Tmene ulatn ve ayrca Irak Devrim Konseyinin de Irakn Kuveytten ekilmesini ngren her trl teklifi ret etme karar aldn aklad133. Irakn Trkiyeye olas saldrsna kar, Trkiyeye koruma salamak maksadyla 2 Ocak 1991 tarihinde alnan kararla NATO ittifakna bal kuvvetlerin Trkiyede kullanlmas onayland. ABD Bakan George Bush Iraka kar yaplacak Sava ve Barn 9 Ocak tarihli Cenevredeki grmeler neticesinde netleeceini bu maksatla Tark Azizle James Bakerin Cenevrede grmesini nerdi. Irak Hkmeti bu neriyi 9 Ocakta yaplmas kouluyla kabul etti. Ancak yaplan Baker-Aziz grmeleri de bir sonu vermedi. Bu arada AT, Tark Azizi Lksembourga davet etti fakat Irak bunu kabul etmedi134. ABD Savunma Bakanl Pentagonun yapt aklamada Krfezde 540 bin Irak askerine kar ok uluslu gce bal 605 bin asker bulunduunu aklad. BM. Genel Sekreteri Perez De Cuellar son bir bar giriiminde bulunmak maksadyla Paris ve Cenevre zerinden Badata gitti135. Avrupa Mttefik Komutanl Mobil Kuvvetlerinden bazlar 10 Ocaktan itibaren Trkiyeye gelerek konulanmaya balad. Iraka ynelik taarruz hazrlklar iin Amerikan ve ngiliz zel Kuvvetleri Kuveytte bulunan bir Irak Hava Savunma Radar personelini dokmanlar ile birlikte esir alarak Suudi Arabistana getirdi136.

M.Hulki Cevizolu, Krfez Sava ve zal Diplomasisi, s.140. A.g.e, s.140. 135 A.g.e., s.140. 136 Murat elik, a.g.e., s.55.
134

133

60

15 Ocak 1991 tarihinde BMnin Kuveytten ekilmek iin Iraka tand sre doldu. Ayn gn iinde Suudi Arabistan savunmak iin l kalkan plannn asli kuvveti olan 6. kolordusunun intikalini tamamlamasyla Amerika Birleik Devletleri blgedeki ynaklanmasn tamamlad. Bu arada BM Genel Sekreteri Irak, son kez Kuveytten ekileceini aklamaya ard. Fakat beklenen yant gelmedi. Tm diplomatik giriimler ve ambargo ile caydrmaya ynelik kararlara ramen bir sonu alnamaynca, BMGK ald 678 sayl kararnda belirtildii gibi 15 Ocak 1991 gece yarsna kadar Irakn Kuveytten ekilmemesi zerine 17 Ocak 1991 sabah, Badat saati ile 02.38den itibaren Irakn batsndaki iki savunma radarna Hellfire gdml fzeleri ile donatlm 8 adet Apache137 helikopteri ile balamtr. Hava koridorunun almasna mteakip Suudi Arabistandan kalkan yzlerce Amerikan ve ngiliz sava ua, Iraktaki askeri hedefleri bombalamaya balad. Bu arada Saddam Hseyin Kuveytteki savunmasn pekitirmeye devam ediyordu. Kasmdan bu yana 13 Tmen ilavesi ile, muharebe alannda 41 Irak Tmeni bulunuyordu. Yeni birliklerden bei ky ve ileri savunma birlikleri olan, Piyade Tmenleri idi. ilave zrhl Tmenin Kuveyt hareket alannn hareket ihtiyacn tekil etmek iin iki Kolordu eklinde tekilatlanmasn tamamlad. Bu arada Saddam Hseyinin ok gvendii ve bir nevi savan kaderini izecek olan Cumhuriyet Muhafz Birlikleri ise Badat evresinde tertiplenmelerine devam ettiler138. lk etapta alan hava koridorundan radara yakalanmayan sava uaklar, ar bombardman uaklar, ngiliz Tornado uaklar sava gemilerinden ve denizaltndan atlan gdml fzeler ile daha nceden uydudan yaplan keifler neticesinde Irakta Musul, Erbil, Kfcuk ve Ninevy; Gney Irakta Samarra, Badat, Mippur Lagash, Uruk ve Basrada bulunan stratejik ve ekonomik hedeflerin yok edilmesiydi. Ayn tarihte ABD Bakan Bush, Kuveytin kurtarlmas iin harektn baladn tm dnyaya
AH-64 Apai helikopteri, Amerikan kara kuvvetlerinin nde gelen taarruz helikopteri. zellikle zrhllara kar kullanlan AH-64ler, Birinci Krfez savanda 800den fazla Irak tankn imha etti. 1984te kullanlmaya balayan AH-64A modeli, yava yava yerini Boeingin rettii AH-64Dye brakmakta. Radar sayesinde 360 derece gr salayabilen helikopterin boyu 17.73 metre. Her trl havada ve geceleyin ate gcne sahip olan helikopter; Hellfire, Sidewinder, Sidearm tipi fzeleri atabiliyor. 482 kilometre menzile sahip helikopter, 273 kilometrelik hz yznden sava jetlerine kolayca av olabiliyor. Bu yzden yerden lojistik destek alyor, bkz. http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/ iraksavasi/ sayfa3.asp 138 Robert H.Scales, Kesin Zafer, Birleik Devletler Ordusu Genkur.Bk.Dairesi, Washington D.C., 1993, s.160.
137

61

duyuruyordu. Harektn balamasna mteakip Irak, ok uluslu gce kar verdii ilk cevap topu ateiyle balad. Irak topularnn menzili iinde olan Suudi Arabistann Khafji kasabasnda ve kasabann yaknnda bulunan petrol rafinelerinde yangn balad139. Irak kuvvetleri 18 Ocakta Mttefiklerin hava taarruzlarna misilleme olarak 86 modernize edilmi Scuddan ilkini sraile, ikincisini de Suudi Arabistana kar frlatt. Ertesi gn 8 fze daha sraile dt, 47 kii yaralanrken sivil yerleim alanlarnda ok byk apta hasara yol at140. Sava btn hzyla devam ederken Irakn Scud fzelerine kar Patriotlar141 kullanlmaya baland. Irakn modernize edilmi Scudlarn kaba saba yaps Patriotun rekabet gcn arttrd. Austos ayndan itibaren Suudi Arabistana yerletirilen Patriot fzeleri ile byk baar elde edilmi, bundan da srailin ders karmas salanmt. srail kendi Patriotlarna sahip olmasna karn savan balad tarihte mrettebatnn ABD Hava Savunma Okulunda eitimde olmas nedeniyle ilk etapta kullanamam nitekim Scud fzelerinin lkesine isabet etmesi zerine daha nceden ABDnin teklif ettii ve Amerikan Askerleri tarafndan kullanlmas n grlen Patroitlar kabul etmeyen srail bu tutumundan vazgeerek anlamay kabul etmi ve 27 saat iinde Almanyadan bulunan Patriot bataryalar ABD tarafndan getirilerek sraile konulandrlmt. Saddam Hseyinin sraile saldrmasndaki temel ama, savan ynn baka tarafa evirmekti. Saddam Hseyin sraile saldrmakla bunu bir Mslman-Yahudi sava noktasna getirmek ve bylece slam-Arap birliini arkasna almay sonuta, Savata yalnz kalmamay dnyordu. Krfez harekt devam ederken harekta damgasn vuran Scudlarn bulunmas ve imha edilmesi maksadyla 877 kiilik zel harekt Grev Kuvveti meydana getirilerek ngiliz zel kuvvetleri ile birlikte hareket blgesinde kullanld. Ancak ok uluslu gcn kulland fze savarlar ve zel birlikler gerekli sonucu elde edemediklerinden dolay
Murat elik, a.g.e., s.56. Robert H.Scales, a.g.e., s.181. 141 Scud katili Patriot fzeleri anlam itibari ile yurtsever anlamna gelmektedir. Lexingtonun Ruytheon irketi tarafndan retilen Patriotlar 5,31 m uzunluunda ve 40 cm apnda olup piyasa deeri 600 ABD Dolardr. Daha geni bilgi iin bkz., http://www.netbul.com/ superstar/ ozeldosyalar/ sicakhaber/ iraksavasi/sayfa3.asp
140 139

62

hava harekt bir hafta uzad. Buda Merkezi Ordu Komutanlnn (ARCENT) hedeflenen amalarna, kara savann balamasndan nce ulaamayacaklarn gsterdi142. ok uluslu Hava Kuvvetleri 24 Ocak tarihine kadar 15.000 sorti gereklemi, belirlenen bir ok hedef vurulmutur. Irak Lideri Saddam Hseyin hava taarruzlar ve savunmasnda baarsz olarak deerlendirdii Irak Hava Komutan ile Hava Savunma Komutann grevlerini yapamadklarndan dolay idam ettirdii akland. Saddam Hseyin havadaki stnl elde edemeyince kara taarruzuna yneldi. 22 Ocaktan itibaren Khafjinin kuzey blgesi ileri snrnda hazrlklarn hzlandran Irak, 29 Ocaktan itibaren Suudi Arabistan snrn at. lk etapta Mttefik kuvvetlerin youn hava ve fze taarruzlarna arparak geri ekildi. Mteakip harektnda ise mttefik glerin kara ve hava taarruzlar ile geri atlncaya kadar Khafjiyi elinde tuttu. Ancak koalisyon kuvvetleri rak taarruzlarn kesin olarak sona erdirerek Khafjiyi tekrar geri almtr143. ubat ayna gelindiinde koalisyon glerinin toplam sorti says 35.000i at. ABD Savunma Bakan Dick Cheney Irakn kimyasal silah kullanmas halinde misli ile karlk verileceini belirtirken, rdn Kral Hseyinin televizyonlara verdii demete bata srail olmak zere Batl devletlerin Iraka kar bu tecavzn nc Dnya Savana neden olacan syleyerek Irak desteklemeye devam etmektedir. Irak 7 ubattan itibaren hem hava gzetlemesini engellemek hem de uydular vastas ile yaplan kefi nlemek ve bylece koalisyon glerinin hava taarruzlarnn etkisini azaltmak, ayrca Tm Dnyaya petrol kozunu gsterebilmek iin Kuveytteki kuyular atee vererek tahrip etmeye balad. Sovyetler Birlii Lideri Mihail Gorbaov 10 ubatta yapt konumada Krfez savann muhtemel yaylma tehlikelerinin bulunduu ve ABDnin BM kararlarnn tesine gemeye baladnn uyarsn yapmt. Bu arada bu tarihe kadar yaplan sorti says 60.000i gemitir144. Irak Devrim Komuta Konseyi tarafndan 15 ubatta yaplan, Kuveytten ekileceklerine dair aklama, dnya kamuoyunu bar iin umutlandrmt. Badat
142 143

Krfez Savanda Alnan Dersler, EDOK. yay., Ankara, 1996, s.1-6. Kesin Zafer, s.192. 144 Murat elik, a.g.e., s.59.

63

radyosu tarafndan yaplan aklamada ise BMnin 660 sayl karar dorultusunda Kuveytten ekilebileceini bildiren Irak aadaki artlar ne srmektedir. 1- Havada, karada ve denizde kapsaml bir barn yaplmas, 2- ttifak lkelerinin Irak yeniden ina etmeyi slenmeleri, tm borlarn silmeleri ve btn BM kararlarnn ve onlarn Irak zerindeki olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmasn, 3- ABD ve mttefiklerinin blgeden tm askeri glerini bir ay iinde ekmelerini, blgenin yabanc askerlerden ve yabanc slerden arndrlm bir blge haline dntrlmesini, 4- srailin igal ettii Filistin topraklar ile Golan ve Gney Lbnandan ekilmesi veya kendisine konan BM yaptrmlarnn, onun iinde sz konusu olmasn, 5- Kuveytin geleceinin, El-sabah ailesinin ynetim
145

hakknn

ortadan

kaldrlarak yeni ve demokratik bir ynetimin belirlenmesi

Beyaz Saray tarafndan kt bir oyun olarak nitelendirilen Saddamn nerileri krize ynelik gelimede bir deiiklik yapmad. Yine dnya kamuoyunu umutlandran dier bir giriimde Sovyetler Birliinden geldi. Sonusuz kalan bu giriimde ABD lideri Bush tarafndan ret edildi146. Koalisyon glerinin hava taarruzlar devam etmi, ubatn 20sine gelindiinde sorti says 86.000i bulmutu. Ayrca bu sortilerden 3.500 Trkiye zerinden yaplmt. Yine bu tarihte koalisyon gleri tarafndan ele geirilen esirlerden alnan bilgilere gre zelliklede Psikolojik Harbin etkisiyle Irak Askerlerinin moralinin ok bozuk olduu, toplu firarlarn balad, yiyecek ve su skntsnn hat safhaya ulat renilmiti. ABD Bakan Bushun yapt aklamada; Irakn 23 ubata kadar Kuveytten koulsuz olarak ekilmelerini, aksi takdirde kara harektna balayacaklarn bildirdi. Kara Harekt (l Frtnas) 24 ubat tarihinde yerel saat ile 04.00te balad. Mterek Komuta Merkezinin nderliinde, 37den fazla lkenin 620.000 askeri, 545.000

145 146

Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 19781996, s.224. A.g.e., s.225.

64

civarnda olduu tahmin edilen Irak kuvvetlerine taarruz etti147. Bu harekt hava bombardmanlar ve denizden de topu ateleriyle desteklendi. Harekt plan; ana hatlaryla Kuveytteki Irak kuvvetlerini tali kuvvetlerle tespit ederken, Krfezdeki Kuveyt kylar ile Faylaka adasna amfibi harekt ve buna paralel olarak asl kuvvetle (ABD Kolordusu) Kuveyt batsndan, Basra (Frat nehri) istikametinde kuatma harekt icra edecek ekilde planlanarak icra edilmiti148. Kara harektnn lk gnnden itibaren koalisyon gleri Kuveyt ilerine doru hzl bir ekilde ilerleyerek 45nci Irak Tmeninin ounu imha etmi ve Irak askerlerinden 5.500n esir almtr. kinci gnnde Irak Birlikleri savunma harektnda baz blgelerde direndilerse de baarl olamamlar ve esir says 20.000 civarna kmt. nc gne gelindiine 21nci Irak Tmeni imha edilmiti. Kara harektnn 4nc gnnde yaplan aklamada Kuveyt kurtarlm ve Irak Birlemi Milletleri temsilcisi bir aklama yaparak; Birlemi Milletlerinin 660, 662 ve 664 sayl kararlarn kabul ettiklerini, Kuveyt zerindeki iddialarndan vazgetiklerini, Kuveytten tamamen ekileceklerini bildirmi ve yerel saat itibar ile saat 06.00 da koalisyon kuvvetlerinin ilan ettii atekes neticesinde kara harekt sona ermitir149. Bu harekt sonras: 1- Blgede kullanlan 45 Irak tmeninden 41 adeti Muharebe d brakld. Bu 41 tmenden 29 tmen tamamen imha edilmiti. 2- 4.000 ana muharebe tankndan 3.000 adeti, 2.870 adet zrhl muharebe aracndan 1.900 adedi, 3.110 adet toptan 2.100 adeti tahrip edilmi, bylelikle Irak ar silahlarnn %80nini kayp etmi; 3- Mttefik komutanlklarnn resmi aklama yapmamasna karn tahminen Iraka ait personel zayiatnn 100.000 olduu deerlendirilmekte; 4- Irak tarafndan Kuveytteki petrol kuyularndan 590 adedi yaklm; 5- Koalisyon gerekletirmi;
147 148

kuvvetleri

sava

bitimine

kadar

toplam

115.000

sorti

Krfez Savanda Alnan Dersler, a.g.e., s.1-9. Muzaffer Erendil, ada Ortadou Olaylar, Gnkur. As. T. ve Str. Ett Bk. yay., Ankara, 1992, s.147. 149 Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 19781996, s.226.

65

6- Koalisyon glerinin zayiat 138 l, 56 yaral ve 13 esir kayp olarak rapor edilmitir150. Irak ve Mttefik glerin askeri heyetlerinin bir araya geldii 3 Martta ki toplantda atekes ilan edildi. Mttefiklerin artlarnn Irak yetkililerine kabul ettirilmesi eklindeki atekes antlamasna hukuki erevesi ise BM Gvenlik Konseyinin 679 sayl karar ile belirlendi151. 6 Mart 1991 tarihinde Amerika Birleik Devletleri Bakan Bush, Amerikan Kongresinde yapt konumada Kuveytin yaplan mdahale sonucunda zgrlne kavuturulduunu ilan etmitir. Ayn tarihte Trkiyede konulandrlan Avrupa Mttefik Komutanl Mobil Hava Kuvveti de ayrlmaya balamtr. 3 Nisan 1991 ylnda BM Gvenlik Konseyi 2981nci oturumunda tam bir atekes salayan geni kapsaml 687 sayl karar ald. Irak BM Gvenlik Konseyinin 687 sayl kararn kabul ettiini 10 Nisan 1991 tarihinde duyurmu, bylelikle resmen atekes ilan deklare edilmitir. ise Kuveyt-Irak snrnn sorumluluunu devralmtr152. Sava sonunda Irakn tm nkleer ve kimyasal tesisleri yok edilmi, askeri gc yok denecek kadar azalm, ekonomisi ise ok nemli bir darbe yemitir. Ksacas Irakn yanl bir kararla Kuveyti igal ettii ortaya kmtr. Blgedeki g dengesinin Irak tarafndan bozulmas nlenmi ancak bunun yannda Irakn her adan kt bir duruma gelmesi blgede yeniden dengesiz bir durum ortaya kmasn salamt. Blgede Koalisyon ve Amerikan varl devam etmekte, Birlemi Milletler Gzetleme Kuvveti

150 151

Sabah, 1 Mart 1990 Grkan Tekin, a.g.e., s.87. 152 Murat elik, a.g.e., s.62.

66

III- B R NC KRFEZ SAVAININ TRK YEYE ETK LER

A- TRK YEN N VE DI POL T KASINA ETK LER Souk Savan bir simgesi olarak grlen Berlin duvarnn 1989 ylnda yklmas ile birlikte uluslar aras ilikiler yeni bir biim alamaya balamtr. Birinci Krfez Krizi esnasnda imdiye kadar kar taraflarda yer alan ABD ve SSCB bu kriz esnasnda grlmedik bir ibirlii rnei ortaya koyarak BM bnyesinde pe pee karalarn alnmas salanmlardr. Irakn Kuveyti 2 Austos 1990 tarihinde igali ile balayan ve ABD nderliindeki Koalisyon glerinin 28 ubat 1991 tarihinde Irak malup etmesi sonucunda Birinci Krfez Sava resmen bitmitir. ABDnin Krfezin gvenliini salamak ve petroln dnya piyasalarna gvenli bir ekilde aktarmn srdrmek amacyla balatt askeri operasyon, blgede ki Arap lkeleri kadar Trkiyeyi de dorudan etkilemi ve Trkiyenin Bat dnyasnda gvenlik asndan ve blge politikalar asndan nemini yanstan bir olay olmutur153. Irakn Kuveyti igali Trkiyeyi birbiriyle elien iki alternatifle kar karya brakmt. Bir yanda, Trkiye ile Irak arasnda ok sk ve ok ynl ilikileri bulunmakta, dier taraftan, Irakn Kuveyti igali kabul edilemez bir hareket olarak alglanmaktayd. Eer Irak saldrgan tutumunu brakmazsa, bu ileride daha byk sorunlara yol aabilirdi. Bu nedenle Trkiye Iraka kar oluan Koalisyon gcne katlmas gerekmekteydi. Trkiyenin Krfez Koalisyonuna destek vermesi, ayn zamanda onun 1960 ylndan bu yana uygulad tarafszlk ilkesinden ayrlmas anlamna geliyordu. Trkiye, bu iki seenek karsnda, ABDnin nderliinde oluan BM mterek gvenlik sistemi erevesinde blgedeki nemli ekonomik partneri olan Irakla ilikilerini askya alarak, BMnin ald karar gereince, Iraka ambargo uygulanmas kapsamnda Kerkk-Yumurtalk petrol boru hattn kapatm ve Irakla ticaretini durdurmutur. Ayrca, ABD bu kriz sresince Trkiyeden nemli konuda talepte bulunmutur. Bunlarda birincisi Trkiyede ki stlerin Iraka ynelik hava harektlar srasnda
153

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa s.591.

yay., stanbul, 2004,

67

kullandrlmas,

kincisi Saddamn Kuveyt cephesinde ki asker saysn azaltmak

maksadyla Trkiyenin Irak snrna asker kaydrmas, ncs ise, Suudi Arabistanda toplanan mttefik kuvvetlerine Trkiyenin asker gndermesidir. Trkiye, ABDnin bu isteklerinden sadece ilk ikisine olumlu cevap vermi, ncsne ise, dnemin Cumhurbakan Turgut zaln istekli olmasna ramen Trk Silahl Kuvvetlerinin kar kmas nedeniyle olumsuz cevap verilmitir154. Trkiyenin bu tutumunun nedeni; Irakn Kuveyti igal etmesiyle blgede yksek bir konuma ykselerek baka sorunlarn da g yoluyla zme eiliminde olacandan kaynaklanmaktayd. ABD ve Batl lkelerin tutumunda, blgedeki petrol kaynaklarnn Irakn eline gemesi ve petroln Batya gvenli ve srekli bir ekilde transferinin aksayaca endiesi nemli rol oynarken, Trkiyenin endieleri blgedeki dengenin Trkiye aleyhine bozulacak olmasyd. Zira kriz ncesinde su sorunu dolaysyla Irak ve Trkiye arasndaki ilikiler gerginlemi ve Irakn sorunu diplomasi yerine g yoluyla zmek istediinin iaretleri ortaya kmt. Trkiye ile Suriye arasnda 1987de bir protokol yaplm olmasna karlk bu protokol l bir dzenlemeye dntrlememitir. 1990 Ocakubat aylarnda Atatrk baraj iin su tutma giriimi srasnda Trkiye-Suriye-Irak ilikileri gerginleti. Ancak Trkiye 199091 krizi srasnda Irakn toprak btnln bozmaya dnk giriimlere kar kmtr. Trkiyenin krize ve sonrasnda ki yaklam blgede ve Irakta kendi aleyhine bir durumun olumasna engel olmaya ynelik olmutur. Ayrca Trkiye bamszln tehdit edecek bir denge deiikliine veya lke btnlne tehdit oluturacak bir durumun ortaya kmasna kar bir politik tavr ortaya koymu ve bu erevede BM ile ibirlii yapmaktan kanmamtr155. Ancak Trkiye, krfez krizinde mali yaps derinden etkilenen az sayda lkelerden biri olmutur. Iraka uygulanan ve yaklak 13 yl devam eden ambargo Trkiyeyi ylda 2,53 milyar dolarlk bir kayba uratmtr. Cumhurbakan Turgut zaln asker gnderme konusunda bu denli istekli olmasnn sebebi; Yldrm Akbulutun 5 Mays 1990 tarihinde Irak ziyareti sonucunda Saddam Hseyinin kendisine syledikleri idi. Saddam Hseyin, ABDnin g
154 155

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, II.Krfez Sava, Platin yay., Ankara, 2006, s.248. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, s.592.

68

kaybettiini, NATOnun dalma aamasnda olduunu ve gl devlet evresine sz geiren devlettir. Artk ABDyi kimse dinlemiyor, sizede yardm etmeyecek, imdi sizin haliniz ne olacak? diyerek tehditler savurmutu. Kendiside, Trk ordusunun gl olduunu ve her Trk vatandann vatan topraklarn savunacan ifade etmitir. Yani Irak komularna saldrmak iin kendisine zemin hazrlamaktadr. Zaten bu grmenin zerinden ay getikten sonra Kuveyti igal etmitir156. ABD tarafndan yaplan taleplerin kabul olmas neticesinde Trkiye, s ve tesislerini, ABD ve NATOnun kullanmna tahsis etmitir. 10 Ocak 1992 tarihinden itibaren NATO evik Kuvvetlerine bal 42 sava ua ve 500 personel Malatya Erha Hava ssne yerlemitir. 18 Ocak 1991de Brkselde toplanan NATO Konseyi Amerikann ncirlik Hava ssnden dzenleyecei hava harektna karlk Irakn Trkiyeye saldrmasnn sava nedeni saylaca kararn ald157. Birinci Krfez Harektnn balamasndan 16 saat sonra TBMM hkmete, yabanc lkelere asker gnderme ve Trkiyeye yabanc asker arma yetkisi vermitir158. Alnan yetki teskeresinden sonra ABD ncirlik Hava ssn kullanmaya balam ve Trkiye dolayl da olsa savaa girmi oluyordu. Ancak alnan kararlar ve yrtlen politika, siyasi ve askeri evrelerde rahatszlk yaratmtr. Cumhurbakan Turgut zal ile fikir ayrlklarndan dolay Dileri Bakan Ali Bozer, Milli Savunma Bakan Sefa Giray ve Genelkurmay Bakan Necip Torumtay grevlerinden istifa ettiler159. ncirlik Hava ssnn kullanlmas lke iinde siyasi ve politik karklklara sebep oldu. Tm Amerikan kaynaklar ve Genelkurmay Bakanl ncirlik Hava ssnn kullanlmaya baladn belirtirken Hkmet bunu kabul etmedi160. slerin kullanm konusunda dnemin Babakan Yldrm Akbulut sava sonrasnda yapt yazl deerlendirmede Iraka kar mttefiklere balatt harektn indirilmesi harekta katlan lkelere BMGKnn kararlarna uygun olarak destek saladk. Yani bata ncirlik ss olmak zere snra yakn baz hava alanlarmzn Mttefik uaklar tarafndan kullanlmasna izin verdik. O gnk gazeteleri incelemek, o gnlerin ne kadar kritik
156 157

Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003, s.188. Hulki Cevizolu, Amerikann Krfez Sava, Ceviz Kabuu yay., Ankara, 2003, s.23. 158 Milliyet, 17 Ocak 1991 159 Hulki Cevizolu, Amerikann Krfez Sava, s.24. 160 Cumhuriyet, 20 Ocak 1991

69

gnler olduunu bilmeye yetecektir. Btn gazeteler, ncirlikten kalkp havalanan ve birka saat sonra geri dnen uaklar yazyor. Muhalefet, Hkmetin ncirlik ssn kullandrdn aklamasn istiyordu. Biz sessizliimizi srdrdk kamuoyuna bir hafta sreyle ncirlikle ilgili herhangi bir aklamada bulunmadk. Tabi bunun bir sebebi vard. Biz Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti olarak savunmamz ile ilgili her trl tedbiri almalydk. ncirlik ssn Mttefik uaklarna kullandrdmz aklamamz Irak harekete geirebilirdi
161

diye ifade etti. ncirlik Hava ssnn ABD tarafndan

kullanldn renen Irak, Trkiyeye sert bir nota vererek protesto etti. Savan bitmesinin ardndan Irakn gneyinde iilerin, Kuzeyde de Krtlerin ayaklanmas neticesinde ABD, Irakn paralanmasnn blge dengelerini alt-st etmesinden endielenerek, Saddamn ayaklanmalar bastrmasna izin vermitir. Ancak Saddamdan kaan binlerce mltecinin Trkiyeye ynelmesi, blge siyaseti bakmndan byk bir sorun haline getirdi. Trkiyeye gelen snmaclarn Cumhurbakan Turgut zal tarafndan yaplan youn diplomasi ile Irak snrnda tutma istei, ABD tarafndan da desteklenmi ve gerek Krtlere yardm amacyla gerekse Irakn btnln korumak ve Saddam rejiminin denetlenmesini salamak iin, Kuzey Irakta 36. paralelin kuzeyinde uu yasa getirilmitir162. Sava sonunda Trkiye Irak politikasnda temel konu zerinde durdu. Birincisi, Irakn toprak btnlnn korunmas ve blgede bir Krt devleti oluumunun engellenmesi, kincisi; Trkiyenin meru gvenlik endiesinin gzetlenmesi ve zellikle PKK terrnn engellenmesi, ncs de Irakta yaayan Trkmenlerin korunmasdr. Bu kapsamda Trkiyenin zellikle Kuzey Iraka ynelik politikasnda temel sorun burada oluabilecek otorite boluunu doldurmak olmutur. Kuzey Irakta PKK terr rgtnn mevcudiyeti nedeniyle Trkiye, blgeye 1980li yllardan itibaren saysz askeri operasyonlar dzenlemitir. Trkiye, terre kar verdii mcadelede Irakn btnlnn devamna nem vererek, gerek dnemin Saddam Hseyin ktidar gerekse Kuzey Irakta birleik bulunan Mesut Barzani ile Celal Talabani gibi liderlerin banda bulunduu Krt airetleri ile ibirlii de yapmtr. Aslnda Kuzey Irakta 23 Ekim 1991de, Badatn Krtlere kar ekonomik ambargo balatmas ve akabinde bu blgede
161

Grkan Tekin, 1991 Krfez Sava ve Trk Kamuoyu, Hacettepe .A. . .T.E. Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2004, s.104. 162 Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.249.

(Yaynlanmam

70

hkmet grevlilerini geri ekmesi ile bir iktidar boluu olumu ve Buda Krtlerin tekilatlanma sreci daha da hzlandrd. ubat ve Mart 1992de Irak Krtlerinin iki byk partisinden biri olan Krdistan Demokratik Partisi (KDP) lideri Mesut Barzani, Trkiyeyi ziyaret etti. Barzani, Cumhurbakan Turgut zal, Babakan Sleyman Demirel, Babakan Yardmcs Erdal nn, Dileri Bakan Hikmet etin ve baz Trk diplomatlaryla blge gelecei ile ilgili grmeler yapt163. Kuzey Irakl Krtlerin Temmuz 1992de bir hkmet oluturmalar, Eyll aynda istihbarat ve Polis rgt kurmalar, Ekim aynda bir ordu oluturmalar ve ardndan Erbilde bir Federe Krt Devletinin kurulduunu ilan etmeleri zerine Trkiye, Krtlerin ald bu kararlarn blgesel gvenlik ve istikrar olumsuz etkileyeceini ve bu eylemlerinin tanmayacan aklad164. Trkiye, Temmuz 1992de KDP lideri Mesut Barzani ve KYB lideri Celal Talabani ile Cumhurbakan Turgut zaln talebi neticesinde Ankarada grmeler yapm ve bu liderlere Trkiye adna diplomatik pasaport verilmesi saland. Ayrca bu gruplarn Ankarada temsilcilik amalarna da izin verilmiti. Trkiye Krt gruplarn bu kararnn ardndan Eyll 1992de PKKnn slendii blgelere ynelik operasyonlara balad. Bu operasyonlara Barzaninin kuvvetleri de destek verdiler. Trkiye, bu noktada blgede Badat ynetiminin tekrar etkinliini korumas gerektii ynnde mesajlarda verdi. Ayrca Trkiye, blge ile ilgili sorunlarda, ileriki yllarda da rnekleri grlecek olan blge lkeleri zirvesi dzenleyerek, Suriye ve rannda katld bir konferans yaparak, blge istikrarnn devamnn bu lkelerin ortak kar olduunu vurgulad. Trkiye dolaysyla Krt sorunu odakl olumaya balayan Irak politikasnda, blgesel istikrarn devamnn Irakn btnl ile salanacan dnen bir blge lkesi olarak ABDnin Krt liderleri bir araya getirdii Dublin srecinden de rahatsz olmutur. Trkiye, Kuzey Irakta PKK ile birlikte dier Krt gruplarnn da g boluundan yararlanarak, bir siyasal g haline gelmelerini engellemek ve blgeden Trkiyeye ynelik terr eylemlerini bastrmak ve kontrol altna almak amacyla gittike artan ekilde askeri operasyonlar dzenlemeye balamtr165.

163 164

mit zda, Kuzey Irak ve PKK, Avrasya Dosyas Dergisi, III/1 ( Mays 1996), s.8188. Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.250. 165 Mustafa Kayar, a.g.e., s.262-263.

71

1999 ylna gelindiinde Trk Dileri yetkilileri ABD yetkilileri ile birlikte Kuzey Irakta Barzani ve Talabani ile grmelere devam ederek, Krt devletinin kurulmasnn Trkiyenin kabul edilemezleri arasnda olduunu belirtiler. Bu arada savan bitimiyle birlikte blgedeki Krtlere yardm maksadyla ngiliz ve Fransz askeri kuvvetlerinin Zaho civarnda oluturduu askeri g, huzur harekt operasyonunu gerekletirmitir. 16 Temmuz 1991de biten bu operasyonlarn ardndan ikinci huzur operasyonu yada Trk kamuoyunda bilinen dier ismiyle eki G operasyonlar balam, Trkiye ise bu gcn lkesinde konulanmasna gerek blgesel gvenliin salanmas gerekse ABDnin yrtt operasyonlarn kendisi tarafndan da izlenmesi iin izin vermiti. Ancak lke iinde eki Ge ynelik eletiriler artmaya balam; Trkiye, eki G operasyonlarnn zaman zaman denetlenemez durumlaryla kar karya kalm; Zaman zaman da bu gcn operasyonlar Trk Amerikan ilikilerinde rahatszlklara neden olmutu. eki G zerinde Trk i politikasnda, gerek muhalefet ve iktidar gerek kamuoyu tarafndan yaplan speklatif ve eletirel deerlendirmelerine karn, siyasal slamc Refah Partisi lideri ve zamann Babakan Necmettin Erbakan dahil bu gcn grev sresi ile ilgili bir deiiklie gidememitir. siyasette her zaman gndemde olan eki g, ayn zamanda, Irakn Kuzeyinde bulunan Krt gruplarn tekilatlanma srecinin hzlanmasnda da katk salamt166. Ancak 1999 ABD yetkilileri ile yaplan grmede ABD Savunma Bakan Saddam Hseyinin ibanda kald sre iinde eki Gcn devam edeceini aklamtr. Souk Sava bitiiyle balayan stratejik yeniden deerlendirme sreci Krfez Krizinden alnan derslerin nda hz kazand. Birisi sistemik dier blgesel bu iki etmen, TSKnn 1990lardaki askeri doktrine ve yaplanmasna damgasn vurdu. 1991 ylnda NATO, Souk Sava sresince benimsedii leriden Savunma (Forward Defence) stratejisini, daha dk bir harbe hazrlk durumunu gerektiren leri Mevcudiyet (Forward Presence) konsepti ile deiti. Avrupada azalan askeri tehdide kout bu gelime Trkiyenin gvenlik gereksinmeleri iin yetersiz bulunduundan TSK, leriden Savunma etmektedir
167

ilkesine gre kuvvet planlamaya ve bulundurmaya devam

166 167

Faruk Snmezolu, Trk D Politikasnn Analizi, Der yay., stanbul, 2004, s.915. A.g.e., s.917.

72

B- TRK YE EKONOM S NE ETK LER

Irakn 1 Austos 1990 ylnda Kuveyti igali, Birlemi Milletler tarafndan iddetle knanm ve bir an nce geri ekilmesi ynnde Irak ynetimine bask yaplmtr. Ancak, Irakn kendiliinden geri ekilmemesi sonucu 17 Ocak 1991de ABD nderliinde gerekletirilen mdahale ile Kuveytten ekilmek zorunda braklmtr168. Irakla yaplan I. Krfez Sava, petrol fiyatlar, kara tamacl, mteahhitlik hizmetleri ve ihracat zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle Trkiye ekonomisinin nemli kayplara uramasna sebep olmutur. Krfez Krizinin petrol fiyatlar zerindeki etkileri daha ok Irakn Kuveyti igal ettii 1990 ylnn ikinci yarsnda ve 1991 ylnn ilk aylarnda hissedilmitir. Ham petrol varil fiyatlar, Krfez Krizi ncesi son ay ortalamas olan 15,9 dolardan 37,4 dolara kadar kmtr. Irakn Kuveyti igalinden nceki ay olan Temmuz 1990da 16 dolar olan bir varil ham petroln fiyat, Kuveytin igalinin ardndan Austos 1990da yzde 53 artla 24,5 dolara ykselmitir169. Trkiye, BMGK 5 Austos 1990 ylnda ald 661 sayl kararna destek vererek Irakn Kuveyti igalini knamtr. Hemen ardndan acele bir kararla 7 Austos 1990da Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattn tamamen kapatm, T.C. Merkez Bankas, Irak ve Kuveyt Dinar cinsinden dviz efektif al-satn durdurmu, Iraka salk malzemeleri ve gda maddeleri dnda kalan rnlerin satna ve geiine izin verilmeyecei aklanmtr170. Irak ile Kuveytin mal varlklar dondurularak bu lkelere ynelik ticari faaliyetlere ait demeler kesilmitir. Yerli ve yabanc petrol irketleri tarafndan akaryakt fiyatlarna 7, 9, 24 ve 27 Austos 1990 tarihlerinde %9 ile %28 orannda aamal olarak zam yapld171.

Mustafa Gle-Gencay Ouz, Irak Savann Glgesinde Trkiye Ortadou lkeleri Ticari likileri, D Ticaret Mstearl Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl yay., Ankara, 2003, s.3. 169 A.g.e., s.3. 170 Necip Torumtay, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, stanbul, 1996, s.45. 171 Kadir Salam, Ortadouda ve Dnyada Krfez Sava le Deien G Dengeleri, stanbul, 1999, s.196.

168

73

Bu arada Trkiye, BMGK kararlar dorultusunda, 10 Austos 1990 tarihinden itibaren, Iraka kar uygulanacak ambargo kapsamna gda maddelerini de dahil etmitir. 16 Austos 1990da Irakta i yapan Trk firmalar ilerini durdu ve iilerini geri ekmek amacyla Irak Hkmetine bavuruda bulundular. 25 Eyll 1990da petrol rnleri ithalatnda %20 olan fon orannn %15e drlmesi, Destekleme Fiyat stikrar Fonu hakkndaki Karara geici bir madde eklenerek salanmtr. 15 Ekim 1990da Petrol Ofisi ve Trk Petrol rnlerine %1,4-%1,6 orannda zam yapld. 21 Kasm 1990da bankalar, enflasyonun ykselme eilimi gstermesi ve piyasalarn para talebinin artmas zerine hzlanan para kan nlemek iin mevduat faizlerini %60 barajnn stne kartmaya baladlar. BMGKnin 661 sayl Ekonomik Yaptrmlar Karar dorultusunda, Trk Hkmetinin Irak ve Kuveyt ile ilgili ald tedbirler sonucu, gerek ve tzel kiilerin bu lkelerde mteahhitlik, transit ticaret, ihracat, bankaclk, nakliyat ve turizm ilemlerinden doan hak ve alacaklarna ilikin olarak Hazine ve D Ticaret Mstearlna bavurmalar istenmi ve 31 Aralk 1990 tarihine kadar sre tannmtr.172 BM gvenlik konseyi, ekonomik ambargonun uygulamas srecinde gda karl yardm program erevesinde 14 Nisan 1995te ald 986 sayl kararla gda karl petrol programn balatt. Karara gre bir anlamda geici bir zm olarak Irak halknn insani gereksinimlerini karlamak amacyla 90 gnde 1 milyar dolarlk petrol ihra etmesi; ancak bunun nemli bir ksmnn Kerkk-Yumurtalk boru hattndan yaplmas ve Trkiyenin de BM yaptrmlar komitesinin ngrd oranlarda petrol boru hattnn kullanlmas karl olarak petrol almasna izin verildi. 1996 Aralndan itibaren program uygulanmaya balanmtr173. Her ne kadar halen Irakta atmalar devam etmekteyse de, BM 21 Mays 2003 tarihinde kartt 1483 Sayl Karar ile 13 yldr Iraka uygulanan ambargoyu kaldrmtr. Ayn Kararda, Gda Karl Petrol Programnn alt ay daha devam edecei ve bu srenin sonu olan 21 Kasm 2003te yrrlkten kaldrlaca

Nurcan Yzbaolu, Krfez Krizinin Trkiye Ekonomisi zerindeki Etkileri (19901991), Hazine ve D Ticaret Dergisi, Say: 13 (Haziran 1992), s.7980.
173

172

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, s.583.

74

belirtilmitir.174 Yaplan savan Trkiye Ekonomisine etkilerini aadaki balklar altnda inceleyelim;

1-D Ticarete Etkileri Krfez Sava ncesinde Irak, d ticaretimizde 22,5 milyar dolar civarndaki ticaret hacmiyle ilk 4 lke arasnda yer almtr. Ancak savan ardndan yrrle giren 6 Austos 1990 tarih ve 661 sayl BMGK karar sonucunda Trkiye ile Irak arasndaki ticari ilikiler durma noktasna gelmitir175. 1996 ylndan itibaren Irak ile ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesine ynelik ikili dzeydeki abalar younlatrlm ve bu balamda Krfez Sava sonrasnda ilk olarak 1996 yl Temmuz aynda kamu ve zel sektr temsilcilerinden oluan Trk heyeti Iraka resmi ziyarette bulunmutur. Ayn yln aralk aynda 6 yl aradan sonra Trkiye-Irak 11. Dnem Karma Ekonomik Komisyon (KEK) toplants yaplmtr176. Sz konusu toplantlarda alnan kararlarn etkin bir ekilde uygulanmas ve 1996 yl sonlarnda gda karl petrol programnn yrrle girmesi sonucunda 1997 ylnda iki lke arasndaki ticaret hacmi bir nceki yla gre % 300 orannda artarak 1 milyar dolar dzeyine ulamtr177. 1998 ylnda petrol fiyatlarnn dmesi ve Irakn MOU kapsamndaki ticarette baka lkelere de ynelmesi nedenleriyle ticaretimiz bir nceki yla gre % 38 orannda gerilemitir. 1999 ylnda ise ticaret hacmi, artan petrol ithalatna paralel olarak % 8 orannda ykselmi ve 613 milyon dolar olarak kaydedilmitir. I. Krfez Sava d ticaretimizi nemli lde etkilemitir. Bu dneme ve 2000 ylna kadarki d ticaret gstergeleri Tablo-10da gsterilmitir. Verilen deerler incelendiinde, d ticaret hacminin artt, ancak bu artta ithalatn ihracata gre daha
Mustafa Gle-Gencay Ouz, Irak Savann Glgesinde Trkiye Ortadou lkeleri Ticari likileri, D Ticaret Mstearl Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl yay., Ankara, 2003, s.78. 175 Trkiye-Irak Ticari likileri, http://www.3f.com.tr/d ticaret trkiye.htm 176 Trkiye-Irak Ticari likileri, http://www.3f.com.tr/d ticaret trkiye.htm 177 Trkiye hracatnn Geliimi, www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm - 353k
174

75

hzl artarak daha byk paya sahip olduu grlmektedir. Buna paralel olarak ihracatn ithalat karlama orannda dlerin yaanmas, d ticaret ann bymesine neden olmutur.

Tablo10 D Ticaret Gstergeleri178

Yllar

hracat 11.625179 12.959 13.594 14.715 15.345 18.106 21.637 23.224 26.261 26.974 26.588 27.774

thalat 15.792 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270 35.709 43.627 48.559 45.921 40.671 54.503

Hacim 27.417 35.261 34.641 37.586 44.773 41.376 57.346 66.851 74.820 72.895 67.259 82.277

Denge -4.167 -9.343 -7.453 -8.156 -14.083 -5.164 -14.072 -20.403 -22.298 -18.947 -14.083 -26.729

hracat/ thalat 73,6 58 65 64 52 77,8 60,6 53 54 58,7 65,3 51

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

178 179

D Ticaret Mstearl, www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm - 353k Milyon Dolar

76

Bu dnemde ihracatta artlar olmasna karn, ithalatn art hznn yksek olmas, 1990 ylnda thalat Rejiminde yaplan deiikliklere180 ve Tablo-11den de grlecei gibi nispeten ar deerlenen dviz kurlarna balanabilir. Tablo- 11 Aylk Ortalama Dviz Kurlar181 Yllar 1989 1990 1991 1992 ABD Dolar 2.120,78 2.607,62 4.169,85 6.868,69 Alman Mark 1.129,98 1.620,64 2.511,49 4.419,82

2- thalata Etkileri I. Krfez Sava dneminde Trkiyenin gerekletirdii genel ithalat Tablo12 de verilmitir. Tablo incelendiinde, 1990 ylnda yaplan ithalatta art saland, bu artn 1991de ksmen de olsa geriledii, ancak sava bittikten sonra 1992de yeniden ykselme trendine girdii grlmektedir. Krfez lkeleri ile olan ithalatmz I. Krfez Sava yllarnda belli bir miktar gerilemitir. Ambargo ncesine kadar Irak d ticaretimizde nemli bir yer tutmaktayd. nk bu lke, Almanyadan sonra ikinci ticari ortamz olarak gelmekteydi.182 1989 ylnda Iraktan ithalatmz 1 milyar 650 milyon dolar iken, 1990 ylnda 1 milyar 47 milyon dolar seviyesine dmtr. Bu d, Austos aynda Iraka uygulanan ambargoyla dorudan ilikilidir. Nitekim Sava yl olan 1991de Irakla hi ithalatmz olmamtr. Bu lkeden yaplan ithalat 1992 ylnda ok dk seviyede gerekleerek, 1 milyon dolar olmutur.

180 181

Nurcan Yzbaolu, a.g.e., s.77. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, Dviz Kurlar; web sitesinden ortalama deerler alnmtr. http: //www. tcmb.gov.tr/yeni/kurlar/kurlar.html 182 M.Rifat Hisarcklolu, Irakn Yeniden Yaplandrlmasna Katk Salamaya alyoruz, PetroGas Dergisi, Say:43 (Ekim 2003), s.51.

77

Tablo12 lke Gruplar ve Seilmi lkelere Gre thalat183 Yllar lkeler 1989 Genel thalat OECD lkeleri AB lkeleri Dier lkeleri slam lkeleri Krfez lkeleri Irak ran Suudi Arabistan Kuveyt Dierleri Avrupa 15,79 9,913 6,055 1990 22,30 14,23 9,328 1991 21,05 14,07 9,222 1992 22,87 15,42 10,05 43,4 42,4 44,6 Deiim %

1,502

2,209

2,026

2,220

...

2,921 2,186 1,650 233 212 81 10

3,854 2,518 1,047 492 724 54184 201

3,175 2,301 91 1,829 381

3,414 2,467 1 365 1,665 68 368

... 19,7 ... ... ... ... ...

I. Krfez Sava dneminde Kuveytten yaptmz ithalat 1989 ylnda 81 milyon dolar iken, 1990da 54 milyon dolara dm, 1991de sava nedeniyle bu lkeyle hi ithalatmz olmam, 1992de ise yeniden ykselme trendine girmitir. I. Krfez Sava dneminde Irak ve Kuveytle olan ithalatmzdaki azalma BMGKnin ald ambargo kararlarn hemen uygulamamzdan kaynaklanmaktadr.
183

Devlet statistik Enstits, Trkiye statistik Yll 1994, Ankara, 1995, s.556., bkz., Trkiye hracatnn Geliimi, http://www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm 184 Milyon Dolar

78

3- hracata Etkileri Birinci Krfez Savandan nce Irak ile Trkiye arasndaki ticaret hacmi ylda 2 milyar dolar civarnda gereklemekteydi. 19851989 yllar arasnda Iraka gerekletirilen ihracat deerleri ve Trkiyenin bu ihracattaki ortalama pay % 8.1dir. Bu veriden yola karak normal koullar altnda Trkiyenin 1990 ylnda Iraka Gerekletirmesi beklenen ihracat deeri bulunmutur. Sz konusu deer Trkiyenin 1990 ylnda gerekletirdii toplam ihracatn % 8,1i olan 1.037 Milyon dolardr. Anlan yl itibari ile Iraka gerekletirilen ihracat deeri ise 215 Milyon dolar olup normal koullar altnda yaplmas gereken ihracat deerinden karldnda ihracattaki kaybmz 822 Milyon dolardr185. 19912001 yllar arasnda Iraka yaplan ihracattaki kayplar ise Trkiyenin toplam ihracatndaki art oranlar baz alnarak hesaplanmtr. rnein 1991 ylndaki Trkiyenin toplam ihracat bir nceki yla gre % 4,8 artarak 12,959 Milyar dolardan 13,594 milyar dolara ulamtr. Sz konusu % 4,8 oranndaki art gz nne alnarak 1991 ylnda normal koullar altnda Iraka gerekletirilmesi beklenen ihracat deeri tespit edilmitir. Trkiyenin Iraka yapt ihracatla gerekletirilmesi beklen ihracat ve toplam kayp Tablo-13te gsterilmitir186. Irak ve Kuveyte olan ihracatmzdaki azalma, BMGKnin ambargo karar almas nedeniyle Trkiyenin ila ve gda maddeleri dnda bu lkelere olan tm ihracatn durdurmasndan kaynaklanmaktadr.187 Bu nedenle 1989 yl baz alndnda, 19901992 yllarndaki Iraka yaptmz ihracat kaybmz 556 milyon dolar, ayn yllar iin Kuveyte 327 milyon dolar olup, her iki lke iin toplam kayp 883 milyon dolar civarndadr. Bu kayplarn yan sra Krfez Krizi nedeniyle Trkiyenin 7 Austos 1990 tarihinden nce Irak ve Kuveyte ynelik yaplan, ancak bedeli tahsil edilmemi ihracat alacaklar Iraktan 34 milyon 480 bin dolar, Kuveytten ise 5 milyon 50 bin dolardr. Ayrca bu lkeler iin imal edilip de elde kalan mallarn deerinin srasyla 53 milyon 950 bin dolar ve 1 milyon 360 bin dolar olduu tespit edilmitir.188
Tuncay zkan, a.g.e., s.620. A.g.e., s.621. 187 Kadir Salam, a.g.e., s.201. 188 Nurcan Yzbaolu, a.g.e., s.93.
186 185

79

Tablo13 lke Gruplar ve Seilmi lkelere Gre hracat189 Trkiyenin Yllar Toplam hracatndaki Art Oranlar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 4,8 8,2 4,2 18 19 7,2 13 2,7 -1,4 4,4 8 Toplam

Iraka Beklenen hracat

Iraka hracat

Gerekletirilmesi Gerekletirilen Kayp

1.037 1.087 1.177 1.227 1.448 1.728 1.883 2.092 2.148 2.118 2.211 2.387 20.543

215 122 212 160 141 123 219 549 366 247 371 700 3.425

822 965 965 1.067 1.307 1.605 1.664 1.543 1.782 1.871 1.840 1.687 17.118

4- Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hatt Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt Sistemi, Irakn Kerkk ve dier retim sahalarndan elde edilen ham petrol Ceyhan (Yumurtalk) Deniz Terminaline ulatrmaktadr. 35 Milyon ton yllk tama kapasitesine sahip bulunan sz konusu boru
189

Tuncay zkan, a.g.e., s.621.

80

hatt, 1976 ylnda iletmeye alnm ve ilk tanker yklemesi 25 Mays 1977de gerekletirilmitir.1983 ylnda balayp, 1984 ylnda tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattn kapasitesi 46,5 Milyon ton/yl'a ykseltilmitir. I. Boru Hatt'na paralel olan ve 1987 ylnda iletmeye alnan II. Boru Hatt ile de yllk tama kapasitesi 70,9 Milyon ton'a ulamtr.190 1990 ylna kadar Trkiyenin Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattndan yllk ortalama geliri 400 Milyon dolardr. Bu nedenle 1990 ylnda be aylk gelir kayb 160 milyon dolar civarnda olmutur. Yine bu kapsamda 19911996 yllar arasnda Trkiyenin sz konusu boru hattnda yllk gelir kayb 400 milyon dolar olarak kaydedilmitir. 19972001 yllarnda ise BMnin Iraka ynelik olarak balatt Petrol Karl Gda Yardm Program erevesinde Kerkk-Yumurtalk Petrol Boru Hattndan tam kapasiteyle almas neticesinde yllk gelir kayb 200 milyon dolar dzeyine dmtr191. Ambargo kararnn BMGKnin 14 Nisan 1995 tarih ve 986 Sayl Karar ile yumuatlarak Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattnn snrl petrol sevkiyat iin 16 Aralk 1996 tarihinde tekrar iletmeye ald gnden itibaren 2001 ylna kadar tanan petrol miktarlar Tablo-14te gsterilmitir192. Aralk 2002 sonuna kadar toplam 191.121.902 ton (1.415.287.838 varil) tama gerekletirilmitir. 5- Ham Petrol thalat ve Petrol Fiyatlarna Etkileri Krizin banda itibaren ekonomi ile ilgili ilk ciddi gelime BMnin ambargo karar sonras Trkiyenin petrol boru hattn kapatmas idi. Tablo-15te grld gibi, Trkiyenin ham petrol ithalat 1990 ylnda, bir nceki yla gre bir miktar artmtr. 1991 ylnda bir miktar gerileyen ham petrol ithalat 1992de yeniden artmtr. Krfez Krizi ve Savalarnn ham petrol fiyatlar zerindeki etkileri zellikle 1990 ylnda ciddi bir ekilde hissedilmitir. Bu ylda varil bana petrol fiyat 23,9 dolara kmtr.

190 191

BOTA, Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt, http://www.botas.gov.tr/raporlar/Botas/petrol.htm Tuncay zkan, a.g.e., s.618. 192 BOTA, Ham Petrol Boru Hatt Tamacl, http://www.botas.gov.tr/faliyetler/hampetrol.asp

81

Tablo14 Yllar tibaryla Tanan Ham Petrol Miktarlar193 Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 IrakTrkiye 339.939194 5.215 134.562 277.671 305.603 285.716 Ceyhan-Krkkale Batman-Drtyol 21.130 17.697 20.374 24.210 22.648 24.887 29.642 27.644 23.435 28.897 24.751 22.544 27.944 25.732 23.041 22.289 20.146 16.979 18.753 17.128 17.767 18.904 elmo-Batman 1.526 1.332 1.295 804 1.088 832 751 703 644 611 825

Tablo15 Ham Petrol thalat (CIF), demeler ve Petrol Fiyatlar195 demeler (1000 Dolar) 2.455.572 3.495.658 2.456.153 2.632.090

Yllar

Miktar (Ton)

Dolar/Ton

Dolar/ Varil

1989 1990 1991 1992

18.583.831 19.825.273 17.548.440 19.112.074

132.1 176.3 140.0 137.7

17.3 23.9 19.0 18.7

Yine Tablo-15e baktmzda ithal edile petrol miktarnda, 1990 ylnda bir nceki yla gre %6,6lk bir art olurken, petrol fiyatlarnda ayn yllardaki art oran

BOTA, Ham Petrol Boru Hatt Tamacl, http://www.botas.gov.tr/faliyetler/hampetrol.asp Bin varil 195 UCCET, Economic Report 1991, TOBB General Publuciation No.198, Ankara, 1991, s.90., UCCET, Economic Report95, TOBB General Publuciation No.312, Ankara, May 1996, s.87.
194

193

82

%33,4 olarak gereklemitir. Yine ayn yllarda ham petrol ithalatna yaplan demelerdeki art %42,3 olmutur. 6- Mteahhitlik Hizmetlerine Etkileri I. Krfez Sava ncesinde Trk mteahhitlik firmalar Irakta nemli ihaleler alm ve byk bir i potansiyeli elde etmitir. Irakta alnan ihaleler genellikle baraj, santral ve benzeri alt yap hizmetlerinden olumaktayd. 1981 ylndan itibaren Irakta toplam 37 Trk firmas i alarak faaliyette bulunmu, ancak bu say Mart 1990 itibariyle 19a dmtr196. Krizin balamasyla beraber ilerini tasfiye eden ve Trkiyeye dnen mteahhitler, 16 Austos 1990 tarihi itibariyle ilerini tamamen durdurarak iilerini geri ekmek iin Irak Hkmetine bavurmulardr.197 Kuveytte ise, 1981 ylndan itibaren 8 Trk firmas faaliyette bulunurken, bu say Mart 1990da 3e gerilemitir.198 Kuveytin igaliyle birlikte firmalar bu lkeden de ekilmek zorunda kalmlardr. Irakta, ounluu Trk firmalarnda olmak zere, 1989 sonu itibariyle toplam 30,704 Trk iisi almaktayd. Kuveytte ise ayn ylsonu itibariyle bu say 3,950dir.199 7 Austos 1990 tarihi itibariyle Irakta i yapan Trk mteahhit firmalarn devam eden ilerinin tutar 719 milyon 306 bin dolardr. Bu tutarn 29 milyon 40 bin dolar bonoya bal alacaklar, 53 milyon dolarlk ksm da istihkak alacaklar olarak belirlenmitir. Ayrca bu firmalarn istihkakta yaplan 38 milyon dolarlk kesintileri nedeniyle Iraktan alacaklar bulunmaktadr. Bu lkedeki makine ve ekipmanlarnn 68 milyon 100 bin dolar, mobilizasyon ve stoklarnn 24 milyon 170 bin dolar olduu, bunlarn dnda Iraktan alnan iler sebebiyle 206 milyon 390 bin dolar tutarnda mteahhitlik karlarnn elde edilemedii anlalmtr. Dier taraftan, Kuveytte i gren mteahhitlik firmalarmzn kaybnn da 195 milyon 440 bin dolar olduu dikkate

Ahmet ncekara, Krfez Krizinde Trkiyenin Ekonomik Kayplar ve Muhtemelen Kazanlar, stanbul Sanayi Odas Dergisi, 25/297 (22 Kasm 1990), s.52. 197 Kadir Salam, a.g.e., s.205. 198 Ahmet ncekara, a.g.m., s.52. 199 A.g.e., s.52.

196

83

alndnda, her iki lkede mteahhitlik hizmeti veren Trk firmalarnn kaybnn 614 milyon 140 bin dolar olduu ortaya kmaktadr.200 7- Turizm Gelirlerine Etkileri Birinci Krfez Sava ile birlikte uluslar aras ilikilerin pekimesini, glenmesini salayan etkenlerden biri olan turizm de bir lde etkilendi. lkemizde sadece d turizm zarar grmedi, halk etkileyen ekonomik kriz, i turizmin de azalmasna sebep verdi. Bu kriz nedeniyle 123 bin 908 turist gelmekten vazgeerek rezervasyonlarn iptal ettirdi. ptaller ounlukla Fransa, Almanya, Japonya, talya, skandinavya lkeleri, ABD, Hollanda ve Avusturyadan geliyordu201. Turizm gelirleri ve gelen turist says Tablo-16da gsterilmitir. 1989 ylna gre 1990da turist says ve buna paralel olarak da geliri art gstermitir. Ancak Trkiyenin Kriz blgesine komu olmas 1991 yl iin yaplan rezervasyonlarn byk miktarlarda iptallerine sebep olmutur. 1992de turist says ve gelirleri yeniden artma eilimine girerek nemli miktarlarda art gstermitir. Ancak burada nemli olan nokta, bu Savalarn turizm gelirlerini ve turist saysn azaltp azaltmadndan ok, turizm sektrnde giriilmi byk yatrmlar yavalatmas ya da durdurmas ynndeki etkileridir. Tablo16 Turizm Gelirleri ve Gelen Turist Says202 Yllar Gstergeler 1989 Gelen Turist Says Turizm Gelirleri 1990 1991 1992

4.459.151

5.389.308

5.517.897

7.076.096

2.557

3.225

2.654

3.639

200 201

Nurcan Yzbaolu, a.g.e., s.93. Selma Aslanta, Olas savan ekonomik etkileri, http://ilef.ankara.edu.tr/gorunum/yazi.php?yad=1694 202 Devlet Planlama Tekilat, Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-1995), Ankara, 1995, s.33.

84

8- i Gelirlerine Etkileri Savan olduu 1991 ylnda ciddi anlamda bir ii geliri kayb grlmemitir. 1989 ylnda 3,138 milyon dolar olarak gerekleen ii gelirleri 1990da 3,325 milyon dolar, 1991de 2,901 milyon dolar olmutur. 1992de yeniden art gsteren ii gelirleri 3,074 milyon dolar olarak gereklemitir203. i gelirlerindeki dlerin sava yllarnda olduu dikkate alndnda, Irak ve Kuveytte alan Trk firmalarnn kriz ve sava nedeniyle ilerini tasfiye ederek Trkiyeye dnmelerinin bu dlerde etkili olduu ortaya kmaktadr. Yukarda da bahsedildii gibi krizle beraber gerilemeye balayan Trkiye ekonomisi sava ile beraber giderek batakla srklenmi, olumsuz hava savan bitmesi ile de sona ermemi ve 1991 yl sonuna kadar devam etmiti. Trkiyede 1990da yzde 9,1 bym olan GSMH, 1991in ilk iki eyreinde srasyla yzde 1.3 ve 1.8 klmt. nc eyrekte yzde 3,5 byme varken son eyrekte yzde 0.50lik klme olmutu. Enflasyon yzde 48 seviyelerinden ylsonuna kadar yzde 60 seviyelerine km, Faizler sava baladnda yzde 50 seviyesinden yzde 62 seviyesine trmanmt. Sava bitiminden sonra ise faizler yzde 70ler seviyesine ykselmitir204.

C- B R NC ETK LER :

KRFEZ SAVAINDAK

MLTEC LER N TRK YEYE

Iraktan lkemize ayr dnemde snma olay yaanmtr. Bu snma olaylarnn birincisi, 28 Austos 1988de ran-Irak sava sonrasnda Saddamn askerlerinden kaan Kuzey Irakllar, canlarn kurtarmak iin Trkiyeye snmlardr. kinci snma olay, 2 Austos 1990 tarihinde Irakn Kuveyti igal etmesiyle bir blm asker olan Irakllarn Trkiyeye kamasyla gereklemitir. nc snma olay ise Saddamn 17 Ocak 1991de balayp 27 ubat 1991de sona eren Krfez Sava
203

204

Devlet Planlama Tekilat, Temel Ekonomik Gstergeler, Ankara, 1994, s.59. Grkan Tekin, a.g.e., s.86.

85

sonrasnda 1 milyon dolayndaki Iraklnn rana, 460 bin Iraklnn da Trkiyeye kamasyla gereklemitir205. Bu snma olaylarndan en nemlisi kitlesel snma olay olan Birinci krfez sava sonrasnda yaanan snma olaydr. Irak 27 ubat 1991de BM Gvenlik Konseyinin alm olduu 12 karar da kabul etti ve sava sona erdi. Savan sona ermesiyle birlikte Irakta Gneyde ii Mezhebine bal olanlar ile Kuzeydouda bulunan Krtler, d lkelerinde desteklemesiyle Saddam rejimini devirmek maksadyla iki koldan bakaldrdlar. Bu arada Irak Gleri toparlanarak hava ve kara kuvvetleriyle nce gneydeki ii ayaklanmasn sonrada kuzeydoudaki Krt ayaklanmasn bastrd. Irak Glerinin yapt harekt neticesinde iiler ve Krtler bozguna urayarak ran ve Trkiye snrna doru kamaya baladlar. Can gvenlii kaygsyla yaklak 500.000 Irak vatanda yerlerini terk ederek, kitlesel olarak kam, 2 Nisan 1991 tarihinden itibaren Trkiyenin snrlarna ulamaya balamtr. Blgeye Hakkri ve rnak illeri snrlarndan giri yapmaya balamlardr206. Kaanlar arasnda sava srasnda arada kalan Trkmenler, Hristiyan kkenli (Keldani ve Nasturi) kimseler ile az miktarda Saddam rejimi muhalif Araplar bulunmakla beraber ounluunu Krtler oluturmaktadr207. 3 Nisan 1991 tarihli Hrriyet gazetesinin ba sayfasnda Iraka ltimatom verdik balkl yazsnda; Katliamda kaan yz binlerce insann Trkiyeye girmeyi beklediklerini, Ankarada Milli Gvenlik Kurulunun olaan st toplantya arlarak snrn imdilik almamasn ve yz binlerce insann Trkiyeye snma istei karsnda BM Gvenlik Konseyini greve arld belirtilmekteydi208. 4 Nisan 1991 tarihli Sabah Gazetesi ba sayfasnda Irak Snr Cehennem. Yz binlerce Irakl Alk ve Hastalkla Kar Karya209 duyurmu ayn gn Gne Gazetesinde Kaan Krtlerin Durumu Facia210 bal atlm, yine 4 Nisan 1991 tarihli Cumhuriyet Gazetesi ba sayfasnda Irak Snr Cehennemi balyla duyurduu haberinde; Irak ordusundan kaan yz binlerce kiinin rnak ve Hakkri snrnda ki bekleyii cehennem azabna dnd. Alk ve hastalkla kar karya bulunan binlerce
205 206

Muhteem Kaynak, Irakl Snmaclar ve Trkiye 19881991, Tanmak yay., Ankara, 1992, s.23. Murat elik, a.g.e., s.91. 207 Muhteem Kaynak, a.g.e., s.28. 208 Hrriyet, 3 Nisan 1991 209 Sabah, 4 Nisan 1991 210 Gne, 4 Nisan 1991

86

Krt ve Trkmen yaan kar ve yamur altnda Trkiyenin snr amasn bekliyor. ounluunu kadn, ocuk ve yallarn oluturduu bir grubun, snrda yanllkla maynl alana girmesi sonucu ok sayda kiinin ld renildi. Snra gelen gruplarn iinde bulunan 500 kadar yaralnn tedavi edilemedii iin yolda can verdii bildiriliyordu211. Henz ar k artlarnn hkm srd Nisan aynn balarnda Trk snrna yaklaan snmaclarn durumu ok ktdr. Trkiye ayn tarihte 1988 snma olaynda Trkiyeye gelip hala burada barndrlan snmaclarla, 1989da Bulgaristandan ge zorlanm 320.000 Trkn yaratt sorunlarn arln tayacak kadar gl olmad iin snmaclar kabulde ihtiyatl hareket etti. 5 Nisan 1991 tarihli Cumhuriyet Gazetesi ba sayfasnda Cumhurbakan BMden Saddama dur denilmesini ve snrdakilere yardm yaplmasn istedi. Balkl haberinde, Trkiyenin u an iin snrn aamayacan, bu konuda Bat lkelerinin tavrnn beklendiini, 1988de g srasnda Trkiyeye kabul edilen snmaclara Batnn sahip kmadn belirtti212. Trkiye insani duygularla bu zavall kiilere snr tesinde gda ve ila yardm yaparak B.M. Gvenlik Konseyini toplantya arm ve soruna zm bulunmasn istemitir. Benzer istekler Fransa ve ran tarafndan da yaplmtr. BM. Gvenlik Konseyi 5 Nisan 1991 tarihinde 688nolu karar alarak tm ye devletleri ve tm insancl kurulular yardm abalarna katkda bulunmaya davet etmitir. Bu karar uyarnca yabanc lke ve kurululardan gelecek yardm zamana baldr. Fakat yaklak 500.000 snmac souk ve yamura ramen gney snrmz boyunca dolmutur213. Alk, yorgunluk ve hastalklar lmlere yol amaktadr. Bu ortamda snr hukuken olmasa bile fiilen alm durumdayd. Yz binlerce insan Hakkari ve rnak illerinin yerleim
214

yerlerine

yaklamlar

ve

oralarda

geliigzel

konaklamaya

balamlardr.

211 212

Cumhuriyet, 4 Nisan 1991 Cumhuriyet, 5 Nisan 1991 213 S. Suphi Karaman, Krfez Bunalm, Krfez Sorunu ve Birlemi Milletler, BM Trk Dernei yay., Ankara, 1998, s.74. 214 Turan Yavuz, ABDnin Krt Kart, Milliyet yay., stanbul, 1993, s.165.

87

Cumhurbakan Turgut zal 7 Nisanda, Krtlerin BM korumas altnda Iraktaki topraklarna geri gtrlmesinden sz ederek 688 sayl karara somutluk kazandrd. Bu konumay takip eden gelime ngiltere Babakan John Majorun, Lksemburgdaki Avrupa Topluluu zirvesinde, Irakn kuzeyinde bir Krt blgesi kurulmasn dile getirmesi olmutu. Ancak Krt Blgesi deyiminde bir Krt devletinin ekirdeini oluturma ihtimalinin yarataca kayg gz nne alnarak deyim deitirildi. Daha yumuak ve belirsiz anlam tayan gvenlik blgesi, geici tampon blge ifadeleri kullanld. Majorun ortaya koyduu bu forml iki aamadan olumaktadr. lk aamada Trk snrna ylan snmaclar iin kk bir blge kurulacak, ikinci aamada ise bu blge geniletilecektir215. ABDnin 7 Nisan tarihinde yapt havadan malzeme yardm ile Huzur Operasyonu balad. Ancak kalc zm iin Mltecilerin kendi topraklarna dndrlmesi gerekmektedir. Bu ise, Kuzey Iraktan Irak ordusunun ve emniyet glerinin ekilmesi ile mmkn olacakt216. Bu soruna zm nerisi Trkiyeden geldi. neri, Irak topraklar ierisinde bir gvenlik blgesinin oluturulmas ve snmaclarn uluslararas teminat altnda tutulacak bir blgede barnmas ynndeydi. Bu nerinin benimsenmesi sonrasnda Irakn kuzeyinden geen 36nc paralel ve Trk snr arasnda kalan blge tampon blge (gvenlik blgesi) olarak oluturuldu. Bu gelimeler sonrasnda Mays aynn ortalarndan itibaren Trk snr ierisinde ve dnda kalan mlteciler gerek Trkiye gerekse dier devletlerin salad imknlarla gvenlik blgesine tandlar. Ancak Austos 1991 yl itibar ile arta kalan yaklak 5000 mlteci Trk topraklarnda kald217. Gelen snmac saysnn fazlal ve daha nce yaananlardan edinen tecrbeler nda, Trk hkmeti hzla daha nce karlm olan baz kararlar uygulamaya alm218 ve gelen Irak vatandalarn sivil ve asker olarak gruplara ayrmtr. Asker olan Irak vatandalarn 4104 sayl yasa gerei Milli Savunma Bakanl denetim ve gzetimi altnda zel kamplara alnd.

215

216

Baskn Oran, Kalkk Horoz eki G Ve Krt Devleti, Bilgi yay., Ankara, 1998, s.60. Murat elik, Krfez Sava ve Mlteci Sorunu, D.E..A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2004, s.83. 217 A.g.e., s.91. 218 Milliyet, 4 Nisan 1991

88

Bu snmaclara ait ilk toplanma yerleri rnak iline bal Ikveren, Kayadibi, Yldz, Yekmal, Anda, Ortaky kamp merkezleri ile Hakkri iline bal zml, Asma kpr, Narl, Ikl, Karasu, 49 numaral Snr Ta, Yeilova ve Pirineken gibi merkezler olmutur. 3 Mays 1991 ylna kadar burada kalmalarna mteakip Batl lkeler ve uluslar aras aralarla geldikleri yerlere geri dnmeye balamlardr. Mays ay sonunda snmac says 14.000in altna inmitir. 29 Ekim 1991 tarihi itibariyle kalan snmac says 4.199a inmi ilk iki snma olayndan kalanlarla birlikte toplam snmac miktar 25.675 kiidir. Dier taraftan Trk hkmeti, mlteci dzeyinde ki olaylara ilikin olarak, bakanlk dzeyinde ynetim ve koordinasyonu zorunlu grm, 3 Nisan 1991 tarihinde Devlet Bakan M. Vehbi Dinerleri koordinatr bakan olarak grevlendirdi. Bakan ayn gn Diyarbakra gitmi ve Olaanst Hal Valiliinde almalarna balamtr. Bu gelimelere ilave olarak 14 Nisan 1991 tarihinde Koordinatr Bakanl bakanlnda bir ynetim merkezi oluturdu219. Babakanla dorudan bal olan bu kuruluta, Babakanlk, Genel Kurmay Bakanl, Devlet Bakanl, M.S.B, ileri, Dileri, Bayndrlk ve skan, Salk, Tarm Orman ve Ky leri Bakanlklar, M.G.K Genel Sekreterlii, M T Mstearl, Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Kzlay temsilcileri haftalk koordinasyon toplantlarna katldlar. Ayrca insani yardm faaliyetine katlan yabanc devlet bykelileri veya temsilcileri ile uluslararas kurulularn temsilcileri ve yabanc gnll kurulularn temsilcileri, her toplantnn ilk otuz dakikalk blmne katldlar220. Bu merkezin kurulmasnda ki maksat Iraktan gelip geici barnma merkezlerinde bulunan Irakllarn barnma, yiyecek, salk ve dier ihtiyalarn karlamak ve bu konuda alnmas gereken tedbirleri koordine etmek, uygulamalar takip etmekti. Ynetim merkezi ilk toplantsn Koordinatr Devlet Bakannn bakanlnda 22 Nisan 1991 tarihinde yapt. Merkezin temel grevi ise Bakanlklar ile kurum ve kurulular arasndaki koordinasyonu hzlandrmak, hkmet grn ve kararn gerektiren konular st makama ileterek zme abuk bir ekilde ulamak, dier illerde kurulmu bulunan l Koordinasyon ve Destekleme merkezlerini ynlendirmektir. Ynetim merkezi ilk
219 220

Muhteem Kaynak, a.g.e., s.36. A.g.e., s.37.

89

toplantsndan sonra her hafta aramba gnleri olmak zere alt toplant yapm ve snmaclarn topraklarmz terk etmesi zerine 10 Temmuz 1991 tarihinde Devlet Bakanlnn koordinatrlk grevine ve Ynetim Merkezinin varlna son verilmitir221. Trkiyenin hem 28 Austos 1988 tarihinde, hem de 2 Austos 1991 Krfez Krizi esnasnda ve sonrasnda Kuzey Irakl snmaclar nedeniyle katlanmak zorunda olduu mali klfetin deeri, toplam 1.548.978.235.260 TLdir.222 Kalknmakta olan bir lke olarak yatrm sermayesine byk ihtiya duyan Trkiye, dnya apnda uluslar aras bir olay olan Irakl snmaclara, her lkeden ok daha fazla yardmda bulunmutur. lkelerin hzl bir ekonomik yar ve kalknma abas iinde bulunduu dnyamzda Trkiye Irakl snmaclara, kendi kalknmasnda kullanaca milyonlarca dolar gzn krpmadan vermi ve snmaclara yardm elini uzatmtr. Yaplan bu yardmlarn Trkiye asndan nemini birka kk kyaslama ile ortaya koymak mmkndr. Trkiyenin 1990 yl Genel Btesinden Milli Eitim Bakanlna ayrlan denek 8.506.541.000.000 TLdir. Dolaysyla Irakl snmaclara yaplan yardm, Trkiyenin 1990 yl iinde Eitime ayrd parann % 18ini oluturmaktadr. 21nci yzyln Bilgi a olarak adlandrld gnmzde, eitime ayrlan en kk parann bile lkenin kalknma abas iindeki nemi byktr. Byle bir ortamda Trkiye eitim btesinin % 20sini snmaclara ayrarak byk bir fedakrlkta bulunmutur. Ayrca Trkiyede 1990 yl piyasa fiyatlar ile 5 derslikli bir ilkokulun yapm ve eitime hazr hale getirilmesi bir milyar TL dolayndadr. Bu durumda eer, Trkiye Irakllara yapt yardm 5 derslikli ilkokul yapmna ayrsayd 1500 adet ilkokul yapabilirdi223. Trkiye, 1990 yl Genel Btesinden Salk Bakanlna ayrd denek 2.633.217.000.000 TLdir. Irakl snmaclara yaplan yardm, Trkiyenin Salk Bakanl Btesinin %59una ulamaktadr. Dolaysyla, Trkiye 1990 ylnda kendi vatandann salna ayrd btesinin yardan fazlasn Irakl snmaclara ayrarak hemen hibir lkenin kolay kolay yapamayaca bir fedakrlkta bulunmutur.
221 222

Murat elik, a.g.e., s.93. Muhteem Kaynak, a.g.e., s.136. 223 A.g.e., s.136.

90

1990 yl fiyatlar ile 200 yatakl bir hastanenin bina yapm ve denmesiyle birlikte 12 Milyar TLye mal edilebildii dnlrse, Trkiyenin Irakl snmaclara yardm ederek en az 127 adet 200 yatakl hastane yapmndan vazgetii anlalr. Bu rakam Trkiyenin kendi insannn saln geri plana atarak Irakl snmaclara ne denli byk bir fedakrlkta bulunduunun en nemli bir gstergesidir. Trkiyenin stanbul boaz zerine yapt kprlerin ekonomik nemi ortadadr. Fatih Sultan Mehmet Kprs 122 Milyon Amerikan dolarna mal olmutur. Dnyann sayl uzun kprlerinden olan bu kprnn Trk Liras maliyeti 488 milyar TLdir. Bu durumda Irakl snmaclar yznden katlanlan mali klfet 3 adet Fatih Sultan Mehmet Kprsnn yapmna eittir. Kalknmakta olan lkelerde en nemli sorun yatrmlar iin yeterli sermayenin bulunamamasdr. Byle bir ortamda bir tek okulun, hastanenin ya da kprnn ekonomik kalknma iin tad deer dikkate alnrsa, Trkiyenin Irakl snmaclar iin katland mali klfetin de bykl ve nemi daha ak ekilde anlalm olur224.

224

A.g.e., s.137.

91

IV- B R NC VE K NC KRFEZ SAVAI ARASINDAK DNEM

A-EK G VE KE F G Irak BM Gvenlik Konseyinin 687 sayl kararn kabul ettiini 10 Nisan 1991 tarihinde duyurmu, bylelikle resmen atekes ilann deklare etmiti. Blgede Koalisyon ve Amerikan varl devam etmekte, Birlemi Milletler Gzetleme Kuvveti ise KuveytIrak snrnn sorumluluunu devralmtr225. Savan sona ermesiyle birlikte Irakta Gneyde ii Mezhebine bal olanlar, Kuzeydouda da Krtler, d lkelerinde desteklemesiyle Saddam rejimini devirmek iin iki koldan bakaldrdlar. Fakat Irak Gleri toparlanarak hava ve kara kuvvetleriyle nce gneydeki ii ayaklanmasn sonrada kuzeydoudaki Krt ayaklanmasn bastrd. Irak Glerinin yapt harekt neticesinde iiler ve Krtler bozguna urayarak ran ve Trkiye snrna doru kamaya baladlar. Trkiye snrna binlerce mlteci ylmaya balamt. Ar k artlarnn hkm srd Nisan aynn balarnda Trk snrna yaklaan snmaclarn durumu ok ktdr. Trkiye snrndaki mltecilere yardm yaplmasna, yurtlarna geri dnmelerinin salanmasna veya Irak hkmetine kar korunmalarna ilikin Batl devletlerin herhangi bir tutum iine girmemeleri neticesinde Trkiye harekete geti226. Cumhurbakan Turgut zaln youn telefon diplomasisiyle Amerikan bakan George Bushu harekete geirmi ve 5 Nisan sabah Anakarada da Trk diplomatlar ile bat Avrupal meslektalar arasnda yaplan toplantnn sonunda 688 sayl kararn tasla tartlarak son ekli verilmitir. Fransa tarafndan derhal gvenlik konseyine iletilen karar 10 olumlu, 3 olumsuz (Kba, yemen ve Zimbabwe) ve iki ekimser (in ve Hindistan) oyla kabul edildi. Gvenlik Konseyinin ald 688 sayl kararla kurtarma ve yardm ile snrl huzur operasyonunun birinci aamas devreye girmi oldu. Bu karar ayn zamanda gvenli blge (safe havens) oluturulmas her ne kadar kararda byle bir kavramdan sz

225

Murat elik, Krfez Sava ve Mlteci Sorunu, D.E..A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2004, s.62. 226 Tuncay zkan, Entrikalar Sava, Alfa yay., stanbul, 2003, s.82.

92

edilmemi olsa da bu eki g veya huzur operasyonu gibi uygulamalarn temel dayanan oluturacakt. Amerikan bakan 10 Nisanda Iraka 36. enlemin kuzeyinde tm askeri faaliyetlerin ve tm uularn yasaklandn bildirdi227. Bylece Irak hkmetinin kurtarma ve yardm operasyonun yapld Kuzey Iraktan askerlerini ekmesi ve 36. paralelin kuzeyine uak ve helikopterlerini sokmamas istenmekteydi. Bush ynetimi tarafndan 16 Nisanda yaplan aklamada ABD, ngiliz ve Fransz askerlerinin Trkiye snrna yakn blgeye konulandrlarak mltecilere yardm yaplaca aklanmtr. 17 Nisanda Mttefik Gler ABD, Hollanda, spanya, talya, ngiltere ve Fransaya ait birlikler Trkiye ve Kuzey Irakta konulanarak almalarna baladlar. Huzur operasyonunun ilk aamasnda 5000 kiilik bir kara birlii blgeye konulanmtr. Bu birlik ABD, ngiltere ve Fransaya ait eitli uak ve helikopterlerle desteklenmitir. Huzur operasyonunun askeri birlii olan Kalkk Horoz veya Trkeye yanl tercme edili ekli ile eki Gn grev alan 36. enlemin kuzeyindeki Irak topraklar ile snrlandrlmtr. Gvenli Blge, Dou-Bat genilii yaklak 160 mil, Kuzey-Gney derinlii yaklak 50 millik bir alandan olumaktayd ve Kuzey Irakn genelini kapsamaktayd. Bu arada snrdaki snmac says giderek dm, Austos 1991 itibariyle yalnzca 5000 kii kalmtr. Mays aynda 11 lkenin katld asker says 20,000i bulan ve Kuzey Irakta snrlar belirlenmi bir blgeye asker konulandrmas, ABDnin o gne kadar Irakn iilerine mdahale etmeme politikasnda bir deiiklik anlamna geliyordu. Geri Bush ynetimi bunun Irakn iilerine mdahale olmadn iddia etmiti. Koalisyon lkeleri Temmuz 1991 de askeri glerini Kuzey Iraktan ekerken Trkiyede konulandrlacak ve daha sonra eki g olarak adlandrlan daha az saydaki bir acil tepki gc ile Krtleri Saddamn olas saldrlarna kar korumak istediklerini akladlar228. Nisanda balayan Huzur Operasyonu 15 Temmuz 1991de sona ermi, yerine 2nci Huzur Operasyonu veya eki G diye adlandrlan ikinci safha balatld. Bu kuvvet eki g ad altnda Kuzey Irak halkna kar Badat ynetiminin giriecei bir saldry caydrma ve gerektiinde mdahale etmekle grevlendirilmiti. Nitekim
227

228

Baskn Oran, Kalkk Horoz eki G Ve Krt Devleti, Bilgi yay., Ankara, 1998, s.161. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa yay., stanbul, 2004, s.596.

93

Temmuz aynn sonuna doru yerletirme ii biten eki gcn grev sresinin Trkiye tarafndan 30 Eylle kadar uzatld bildirildi. Trkiye, 12 Temmuz 1991de ald Bakanlar Kurulu kararyla iinde Trk Silahl Kuvvetlerinin de yer ald gcn Trkiyede konulanmasna izin verdi. Alnan kararn hukuki dayana olarak, ok tartmalda olsa, daha nce alnm olan 126 sayl TBMM karar gsterildi. Bu gcn uluslar aras hukuktaki temeli ise daha da tartmalyd. Trkiye, bununla birlikte ncirlik ve Batmandaki NATO tesislerinin NATO d amalarla, yani alan dnda kullanlmasn kabul ederken, kendiside eki Ge katlyor ve Trk komutannn, grev kuvveti komutanyla ayn rtbe ve statde olmas koulunu getiriyordu. Ayrca, eki Gn faaliyetlerinde Trk Genelkurmaynn onay gerekirken, bu amala Trkiyeye gelecek silahlar yine Trkiyenin denetimine tabi olacakt. Bu gcn sresi ise 6 aylk srelerle uzatlacakt229. 30 Eyll 1991 de grev sresi sona eren eki Gn grev sresi Trkiye tarafndan tekrar uzatlm, Silopide bulunan ok uluslu gn kara unsurlarnn ekilmesi bunun yerine ncirlikteki hava gcnn F111 ar bombardman uaklaryla takviye edilmesi karalatrlmtr. Grev sresi 1996 Martnda 11 defa 3 ay iin uzatlmasnn ardndan 1996 Haziranndaki oylamada Temmuz sonuna kadar uzatlan eki g, ortak grev gc ve Huzur Operasyonu2 gibi isimler almt. eki G ncirlikte konulandrlm 1748 asker ve 77 uaktan olumaktayd. Bunun dnda Pirinlik ve Zaho da ikmal ve irtibat grevini yrten, ayn gce bal 56 ok uluslu asker yer alyordu230. eki G ilerleyen zamanda Trk i ve d politikasnda ok tartmal bir yere sahip oldu. Gerek muhalefet partileri, gerekse kamuoyunda bu olay Trkiyenin kendi eliyle Kuzey Irakta bir Krt devleti oluturma sreci olarak deerlendirildi. Muhalefet partileri DYP ve SHP eki Gn Trkiyede konulandrlmasna iddetle kar ktlar ve iktidar alabildiine eletirdiler. O dnemde DYPnin lideri olan Sleyman Demirel lkemizde yabanc askerlerin konulandrlmasna karyz. Byle bir yol almamal derken SHP Genel Bakan Erdal nn tepkisini u cmlelerle dile

229 230

Baskn Oran, Trk D Politikas, letiim yay., stanbul, 2001, s.261. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.597.

94

getiriyordu eki G Trkiyeyi savaa srkler. Bu gten bir an evvel kurtulmak gerekir231. eki G, Trk Parlamentosunda da srekli tartmalar yaratt. Bu gnk Dileri Bakan Abdullah Gl 24 Aralk 1999da eki Gn grev sresinin uzatlmas iin TBMM de yaplan grmeler de Refah Partisi grubu adna yapt konumada, Sayn Milletvekilleri, nedir bu eki G ve nasl bu gnlere gelinmitir? Krfez Savann zerinde ki sis perdeleri bu gn artk yava-yava ykselmekte, senaryonun nasl yazld ortaya kmaktadr. ran ve Irak senelerdir birbirine dren emperyalist glerin, Irak nasl Kuveyti igale tevik ettikleri Iraka Kuveyte nasl saldrttklar da bugn ortaya kan belgelerle, gn gibi ortadadr. eki g denen ok uluslu askeri gc oluturan Amerikan, ngiliz ve Franszlarn, Ortadou blgesiyle ilgileri, Osmanl devrinin son gnlerinde balamtr. Bu sebeple, eki Gn bandan beri blgede ki ilevi, Sevr Anlamasnn o zaman gerekletirilemeyen hkmlerinin, bugn gerekletirilebilmesi iin ortam amaktr, meydan yaratmaktr. Evet, geni bir tarihi perspektiften baktnzda, Batnn 100 sene nce ortaya att ark meselesinin devam ettiini greceksiniz. Sevr anlamasnn nc ksmnn 62, 63, 64nc maddelerinde ki Krdistan snrlarn ve yine anlamann altnc ksmnn 89 ile 93nc maddelerinde ki Ermenistan snrlarn bir kere daha gzden geirirseniz Sevr anlamasnda izilen Ermenistan, Krdistan ve bugnk srail haritalarnn birbiri zerine nasl oturduunu gayet aklkla greceksiniz. Demekte ve yle devam etmektedir eki GPKK ilikileri saklanamaz hale gelmitir. Trkiyenin kontrolnn arttrld, her defasnda sylenmesine ramen, yeni bir skandal ortaya km, yardmlar yapld ortaya km ve gazeteler devaml olarak eki g-PKK ilikileri zerinde haberler vermi olmasna ramen, bu hususlar hakknda ikna edici hibir aklama yaplmamtr, ama bazen teknik hata olduu bazen helikopterlerin yollarn kaybettii ve bazen de bilinmeyen nedenlerle bu tip yanllklarn olduu sylenerek olaylar hep geitirilmitir. Son Irak operasyonu srasnda ortaya kan deliller, PKKnn kulland silahlar, ortaya kan pistler, hep PKK-eki G ilikilerini ortaya karan gerekler olmutur232.
231 232

Mustafa nal, eki Ge Go Home Demek G, Aksiyon Dergisi, Say:4 (Aralk 1994), s.23. Abdullah Gln TBMMde Konumalar, http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd. birlesim _ baslangic?P4= 2354&P5=B&page1 =21&page2 =21

95

Trkiyede iktidarlar deiti, ancak eki g Trkiyede kalmaya devam etti. Trkiye kendi isteiyle oluturulan gcn, sonlandrlmasnda sz sahibi olmad gibi, bu gcn aleyhine kullanmnn nlenmesinde PKK ve Trkiye kart Krt Gruplarn silahlandrlmas ve dier noktalarda desteklenmesi gibi baarl olamad. Dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Doan Gre PKKya silah indirdii saptanan Amerikan helikopterlerinin vurulmas emrini verdiini daha sonra aklad233. Trkiye iin bu gcn olumlu taraflarna bakldnda; eki G ile Saddamn Krtleri ezmesini ve Trkiye snrna ylmalarn engellemekte, eki Gn varl nedeniyle Kuzey Irakl Krtlerin ezilmesine engel olarak Krt halkyla bir sorun olmadn ileri srebilmekte ve yine bu g sayesinde PKKnn Kuzey Irakta glenmesini nlemekteydi. nk Trkiye eki Ge izin verirken ABD de Trkiyenin snr tesi operasyonlarna tepki gstermiyordu. Ayrca, Trkiye eki Ge izin vererek Irakl Krtlerin yaknln salyordu. Eer eki Gn sresi uzatlmazsa baka bir lkeye yerlemesi olasl gndeme gelebilirdi ki, bu durumda Trkiye kendi topraklarna konulanm kuvvetleri daha yakndan denetleme olanan yitirecekti234. Trkiyenin blge politikas asndan bakldnda; eki Gn varl Irakn Trkiye iin bir tehdit olmasn nlyordu. eki Gn gitmesi ve Saddamn glenmesi, Badatn Trkiyeye kar daha fazla sertlemesine ve Krtleri tekrar ezmeye balamas durumunda ambargonun uzamasna neden olacakt. eki G ayrca Krfez lkelerinin de gvenliini salad iin Trkiyenin bu lkelerden de baz beklentileri vard. ABD ile ilikiler asndan, eki G yardm, blgesel ibirlii ve Kuzey Iraka ynelik operasyonlar gibi konularda Trkiyenin elinde tuttuu bir kozdu. En nemlisi de buydu. eki G iin olumsuz grler ise; PKKya yardm ettii, Kuzey Irakta bir otorite boluu yaratt ve burada bir Krt devletinin kurulmasna yardmc olduu noktalarnda toplanmaktayd. eki Gn greve balamasndan sonra PKK faaliyetlerinde bir art grlmesi, Trkiye basnnda eki Ge ait helikopterlerin

233 234

Tuncay zkan, a.g.e., s.86-88. A.g.e., s.88-91.

96

PKKya yardm malzemesi att ve PKKl yarallar tad yolunda haberlerin yer almas bu yndeki kukularn ve rahatszln artmasna neden olmutu235. Bu arada, eki Gn yerlemesinden sonra Trkiye Kuzey Iraktaki gelimelerle daha yakndan ilgilenmeye balad. Bu yaklam Trkiyenin blgedeki gelimelere dahil olarak kendi aleyhine bir durumun ortaya kmasn nlemesi eklinde tanmlana bilirdi. Trkiye gerekten de bundan sonra blgedeki gelimelerin iinde dorudan yer almaya balad. Bununda en nemli gstergeleri Krdistan Demokrat Partisi (KDP) lideri Mesut Barzani ve Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) lideri Celal Talabaninin Temmuz 1992de zaln talebi zerine Ankaraya gelerek grmelerde bulunmalar, burada ayrca kendilerine diplomatik pasaport da verilmesiydi. Ardndan, bu liderler ABDye giderek Dileri Bakan James Bakerla grtler. Trkiye Kuzey Irakl Krt gruplarn Ankarada temsilcilik amalarna da izin vermi ve ayrca blgede baz alt yap almalarna da yardmc olmutur. Bu dnemle birlikte bu gcn 36. enlemin kuzeyinde Irak topraklarnda Irak Ordusunu etkisiz hale getirmesi Krt liderlerini Iraka kar cesaretlendirmitir. Irak Krdistan Cephesi liderleri Badat ynetiminden uzaklamaya balad. Krfez sava sonrasnda Krtlk hareketi, salanan uluslararas koruma, BM ve NGO236larn youn katklar ile en aktif dnemini yaamaya balamtr. Badat ynetiminin Krtlerle uzlama aray erevesinde, Irak Krdistan Cephesi, 1970 bildirisine nazaran daha geni haklar ieren bir tasary Irak hkmetine sunmutur. Tasarda Kuzey Iraktaki btn idari ve yasal dzenlemelerin Krtler tarafndan gerekletirilmesi, Krtlere Cumhurbakan Yardmclnn verilmesi ve Kerkkn Szde Krdistan blgesinin bakenti olarak kabul edilmesi ngrlmtr. Taraflar arasnda devam eden grmeler Kerkkn stats konusundaki anlamazlk ve ABDnin Krt gruplar zerindeki basks nedeniyle sonusuz kalmtr. Ocak 1997den itibaren ad Keif G yada Kuzeyden Keif Harekat olarak deitirilen ve nceki dnemlerde olduu gibi 6 aylk dnemler halinde grev sresi uzatlan eki ge asker veren lkeler arasnda Trkiye, Fransa, ngiltere ve ABD vard. eki Gdeki uaklar sk sk blge zerinde eitim uular icra etmektedir. Bu arada
235 236

Baskn Oran, Trk D Politikas, letiim yay., stanbul, 2002, s.263. NGO: Hkmet D Organizasyonlar

97

1998 Aralnda l Tilkisi Operasyonuna tepki gsteren Fransa, keif g iindeki askerleri geri ekti. ABDde yaplan Kasm 1996 seimleri sonucunda Bill Clinton ikinci defa bakan seilmi ve Iraka ynelik politikasn tekrar gzden geirerek netletirmeye almtr. ABD Dileri Bakan Albright tarafndan Iraka belli snrlamalarla da olsa petrol satmna izin vermekle beraber, ABDnin amalar, yaptrmlarn devam etmesinden kararl olduklarn ifade etti. Irakta olas bir iktidar deiiklii konusunda mttefiklerle ibirliine hazr olduklarn, yeni Irakn bamsz, niter d tehditlerden uzak ve blgesi iin tehdit oluturmayan bir karaktere sahip olmas arzuladklarn belirtti. Bu arada randa srgnden bulunan Irak slam Devrimi Yksek Konseyi (I DYK) lideri Ayetullah Muhammed Bekir El-Hekim, yapt aklamada ABDnin Iraktaki muhalefete srekli ihanet ettiini belirterek Irak halknn ABD ye gvenmediini ifade etti237. 23 Kasm 1998de Londrada bir araya gelen ve KDP ve KYBnin alt dzeyde temsilcilerle katld toplantda Iraktaki 30 muhalif grubun bir emsiye rgtlenmesi gibi gzken Irak ulusal kongresi, tm muhalif gruplar temsil ettiklerinin kabul edilerek Irakta gvenli bir blgede Saddam drmeye ynelik faaliyet gstermelerini salayacak bir ortamn kendileri iin oluturulmasn istemilerdir. Ancak daha nce CIA tarafndan buna dnk bir giriim Erbilde balatlm, fakat Saddamn operasyonuyla bu faaliyet fiyaskoyla sonulanmt. 1996 da Talabani ile yaanan atma esnasnda Barzaninin Saddamdan yardm istemesi zerine, Saddama bal birlikler Erbile doru askeri harekta girimi; bu gelime zerine ABD; kuzey Irakta kendisi ile ibirlii yapan gruplar burada gtrmek zorunda kalmtr238. ABDnin 21 Mart 2003 sabah Iraka ynelik olarak balatm olduu askeri hareket nedeniyle, bar artlarnda uygulanmas ngrlm bulunan kuzey Irakta 36. paralelin Kuzeyinde kalan uua yasak blgede keif ve gerektiinde nleme uular ile snrl olan Kuzeyden Keif Harekt (KKH) 21 Mart 2003 tarih ve 2003/5349 sayl Bakanlar kurulu Kararyla sona erdirildi. Karar gerei, ABD ve ngiltereden KKH erevesinde Trkiyede bulundurduklar sivil ve askeri unsurlar Trkiye dna konulandrmalar talep edildi. Bu talebin neticesinde ABD Savunma Bakan Donald
237 238

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.598. A.g.e., s.600.

98

Rumsfeld, Trkiyeden yrtlen, KKH denetimlerinin sona erdiini ve ABDnin, blgedeki faaliyetlerinin geleceine ilikin son kararn henz vermediini aklad. Bylece 11 yldr sren ve Trkiyenin ban artan eki G veya dier adyla Kuzeyden Keif Harekat artk sona ermitir239.

B- 11 EYLL SALDIRISI Hrriyet gazetesi 11 Eyll 2001 tarihinde Dnya okta ABDde st ste yaanan kamikaze terrist saldrlarnda en az 10 bin l var240 ayn tarihte Milliyet gazetesi Dnyann Kalbine Kamikaze ABD, dn dehetle uyand. ki uan arpt Dnya Ticaret Merkezinin iki dev gkdeleni yerle bir oldu. Pentagon alevler iinde. ABD Ordusu krmz alarmda241 Sabah gazetesi Kyamet Gn242 haberlerini ba sayfadan vererek ABDye yaplan terrist saldrlarn Trk kamuoyuna bildirirken, New York times ABDde saldrya urad- Newyork-Washingtonda korkun terr243, Los Angeles Times Manhattandan ykselen dumana ramen ABD ayakta kalacaktr244, New York Post sava eylemi, Times Amerikaya sava ald245, Financial Times ABDye byk darbe246 ve Daily Telegraph Amerikada sava247 manetleri ile dnyaya 11 Eyll terr saldrlarn bildiriyorlard. ABD, tarihinde ilk kez kendi evinde vurulmutu ve hem ynetim hem de halk gerek anlamda bu oku yayordu. iddet ve deheti Hollywood filmlerinde grmeye alm bir neslin kolayca kaldrabilecei bir yk deildi bu. Bir travma yayordu Amerika. Halk, kinci Dnya Sava srasnda Pearl Harbor baskn hari 11 Eyll 2001 tarihine kadar snrlar iinde sava yz grmemiti. ABD federal hkmetini ve finans dnyasn da felce uratan saldrlar, Trkiye saati ile 15.56 da New Yorkta balad. Manhattan Adasnn gney ucunda, New York
Radikal, 22 Mart 2003 Hrriyet, 11 Eyll 2001 241 Milliyet, 11 Eyll 2001 242 Sabah, 11 Eyll 2001 243 New York times, 12 Eyll 2001 244 New York Post, 12 Eyll 2001 245 Times, 12 Eyll 2001 246 Financial Times, 12 Eyll 2001 247 Daily Telegraph, 12 Eyll 2001
240 239

99

Borsasnn ve dnyann btn byk finans kurulularnn merkezlerinin bulunduu Wall Street yaknndaki Dnya Ticaret Merkezinin ikiz gkdelenleri pe pee intihar saldrlarna hedef oldu. lk saldr, Amerikan Havayollarna bal bir Boeing 767 yolcu uann Los Angelesa gitmek zere Bostondan sonra, Dnya Ticaret Merkezinin ikiz gkdelenlerinden birine arpmasyla gerekleti. Bu saldrdan 18 dakika sonra, yine Amerikan Havayollarna ait, Washingtondan Los Angelesa hareket eden bir baka yolcu ua da, ikinci gkdelene akld. Wall Streette byk panik yaratan ve 1 saat iinde 110ar katl gkdelenlerden ikisinin de yklmasna yol aan saldrlarda len ve yaralananlarn says srekli artt. ABD Bakan George W. Bush, saldr haberini alr almaz, Ulusal Gvenlik Konseyini toplad. Bushun Bu terrist saldrnn sorumlularn mutlaka bulacaz aklamasn yapt sralarda, bu kez Washington saldrlarn hedefi oldu. Bu arada, toplam 25 bin personeliyle bal bana bir kent halindeki Savunma Bakanl Pentagon binasna bir uak aklmt. Ardndan Kongre binasnn nnde, Washingtonun gbeinden geen bir erit eklindeki yeil alanda yangn kt. Bunun zerine, Kongre binas, Beyaz Saray, Dileri, Hazine ve Adalet bakanlklar boaltld. Federal hkmete ait btn binalardaki personel evlerine gnderildi248. New Yorkta her 10 kiiden birini depresyona sokan saldrlarda 2 bin 823 kii hayatn kaybetti. kiz Kulelerin kmesi 1 milyon 642 bin 698 ton arlnda enkaz brakt. Enkaz altnda bin 350 ara ezildi. Hayatn kaybedenlerin ancak bin 102sinin kimlii tehis edilebildi. Felaket hakikaten ok bykt249. 11 Eyllde ABDdeki nemli noktalara yaplan terr saldrs, Btn istihbarat servisleri, CIA ve FBI atlatlarak Amerikan havayollarna ait uaklarla bylesine dehet verici bir eylemin hi beklenmedik bir biimde gerekletirilmi olmas, ilk etapta yantlanmas g sorular da beraberinde getirmiti. ABD Bakan Bush, 11 Eyllde zgrlk dmanlar lkemize kar sava nedeni saylacak bir olay gerekletirdiler. Amerikallar sava bilirler fakat 136 yldan beri yabanc topraklarda savamlardr. Buna tek istisna 1941deki Pazar gndr. Amerikallar savalarn neden olduu kayplar bilirler ama byk bir ehrin ortasnda, huzurlu bir sabahta deil. Amerikallar srpriz saldrlar birliler ama binlerce sivile yaplan deil. Btn bunlar bir gnde oldu

248 249

Milliyet, 12 Eyll 2001 Mehmet Ylmaz, Siviller zerinden lm-kalm sava, Aksiyon Dergisi, Say: 435 (Nisan 2003), s.23.

100

ve gece olduunda dnya farklyd ki bu dnyada zgrln kendisi saldrya uramt diyerek saldry bir sava olarak nitelendirdi. Geri bu, gerekeleri aklanm ve devletler hukukunda uyumazlklarn zmne ynelik nihai bir ara olarak yeri olan ilan edilmi bir sava deildir. Ama, sonular itibaryla, de facto, bir sava etkisi yaratm ve yeni bir kresel terr tr sz konusu olmutu. Terrizm, sonuta Uluslararas boyutta bir byk sava etkisi yaratmtr. Bunun arkasnda kimlerin bulunduu ve netice itibaryla kimlerin bu yeni konjonktrden istifade edebilecei konusunda eitli senaryolar ileri srlm, hatta bunlarn mantkl aklamas da yaplmtr. Saldrlar ilk etapta Japon Kzl Ordusu stlendi ama istihbarat ve gvenlik kaynaklar, arlkl olarak Suudi terrist Usame Bin Ladini250 iaret ediyordu. Bir baka seenek olarak da Srplar telaffuz edildi. ABD tarihinde grlmemi apta etkin ve hassasiyetle koordine edilmi bir terrist eylem olarak nitelenen saldrnn sorumluluu konusunda, nce iki Filistin rgt ve Afganistandaki Talibann ad ne srld. Sonuta, 11 Eyll saldrlar sorumlusunun El Kaide rgtnn lideri Usame Bin Ladin olduu akland. En ok sorulan sorulardan biri, dnyann en byk, en iyi istihbarat servislerine sahip olduu dnlen ABDnin bu tr saldry tespit etmek ve nlemekte neden baarsz olduuydu. Daha da ileri gidilerek bata CIA ve MOSSAD olmak zere birok gizli servis tarafndan izlenen Usame Bin Ladinin byle bir eyleme nasl
1957de 54 ocuklu bir babann olu olarak doan Usame Bin Ladinin kk Gney Yemende Hadramut. Babas Muhammed 1930da geldii Suudi Arabistanda hzla ykseldi ve zamanla Ortadounun en byk mteahhitlerinden biri oldu. 1968de kaza sonucu ldnde miras 11 milyar dolard. Oullar hep Suudi prensleriyle birlikte bym ve okumutu. Gen yata Mslman Kardeler tekilatnn fikirlerinden etkilenen Usame Bin Ladin, 1979 Aralk aynda, arkada, Suudi Gizli Servisi efi Prens Turki bin Faysal tarafndan Pakistan Peavere yolland. Buradaki kamplarda, bata Arap lkeleri olmak zere dnyann drt bir tarafndaki slamc genler birer profesyonel savaya evriliyordu. Be lkenin birlikte stlendii bu projenin sorumluluu Pakistan Gizli Servisi ISIdeydi, yrtcsyse Filistin asll Abdullah Azzamd. Azzama asistanlk yapan Usame Bin Ladin, bizzat savat, hatta Celalabad yaknlarnda yaraland. 1986da kendi kamplarn kurdu. Serveti, cmertlii, sade yaants, karizmas, savataki cesareti nedeniyle efsaneleti. Kurumsallamasnn temelini 1988e doru gnlller hakknda bilgileri ieren bir veritaban kurarak att. Bu bilgisayar kaytlarndan hareketle El Kayda adl bir yaplanma ortaya kt. Suud rejimi, cihad her yere yaymak isteyen bu kiiden korkmaya balad ve 1989da pasaportuna el konuldu Haziran 1990da Saddam Kuveyte girince Usame Bin Ladin, Suudi snrlarnn korunmas grevinin kendisi ve tabanna verilmesini istedi. Kral Fahd Amerikan askerlerini arnca ok fkelendi; nce Pakistana ardndan Afganistan ve nihayet Sudana gitti. Artk Pakistanda istenmeyen ve kendilerine yer arayan binlerce cihadcy Sudan ve Yemene yerletirdi, onlara birok lkede i buldu ABDye kar ilk cepheyi Somalide aan ve 1994te Suud vatandalndan karlan Usame Bin Ladin, uzun bir sredir, iktidar almalarna epey yardmc olduu Talibann himayesinde Afganistanda yayor. ABDnin, yakalanmas iin 5 milyon dolar dl koyduu Usame Bin Ladin, hibir eylemi aka stlenmi deil, ama hibirini knam da deil. Zaten Usame Bin Ladinin ad yaplandan ok, yaplaca iddia edilen eylemlerle anlyor, bkz. http://tr.wikipedia.org/ wiki/Usame_Bin_Ladin
250

101

hazrland merak edilmektedir. Birok analizciye gre gizli servisler Usame Bin Ladin konusunda baarsz olmutur. 11 Eyll 2001 gn, tm dnyann gz nnde gerekleen saldrlar hem siyaset bilimi hem de iletiim bilimleri asndan nemli geliimlerin ve deiimlerin yaanaca bir sreci de balatm oldu. kiz kulelerdeki dehet, onu yaratanlarn gerek amalarna hizmet yolunda ok nemli bir eylem biiminde belirdi251. Olaylarn netlemeye balamasyla ortaya kan yorumlar dnyann yeni bir dneme girdii zerinde younlayordu. lk anda ABDnin egemenliiyle sembolletirilen kresellemenin byk bir yara ald, yenilmeyen g olarak grlen ABDnin eskisi kadar byk g olarak alglanamayaca ileri srld. Bununla birlikte, dumanlar azalp sis bulutu yava yava daldka ABDnin bu durumdan en az zararla kmak iin giriimlerde bulunduu grld252.

251

Nurdan Akner, Dman Deiliz 11Eylln Ardndan Amerikan Milliyetilii, Karakutu yay., stanbul, 2004, s.41. 252 Serhat Erkmen, 11 Eyll 2001 Terrizmin Yeni Milad, Stratejik Analiz Dergisi, 2/8 (Ekim 2001), s.5-13.

102

Yaanan bu saldrlar ABDnin tehdit deerlendirmesini temelden deitirmitir. ABD, Pearl Harbourdan sonra ilk defa kendi evinde vurulmu ve terrist saldrlara ak olduunun farkna varmtr. Bu durum, ABDnin ulusal gvenlik stratejisinin ve savunma konseptinin deimesine yol amtr253. 20nci yzyln byk bir blmnde ABDnin savunmas evreleme ve caydrclk stratejisine dayanmtr. Bu stratejiler bugn de ksmen geerli olmaya devam etmektedir. Ancak, ortaya kan yeni tehditler yeni stratejiler gerektirmektedir. Zira caydrclk, savunacak vatanda veya lkesi olmayan terristler karsnda anlaml bir strateji deildir. Ayrca, sahip olduu kitle imha silahlarn ABD ve mttefiklerine kar kullanmaktan ekinmeyecek veya terrist rgtlere verecek diktatrler karsnda evreleme stratejisi uygulanmas artk mmkn deildir. Bu nedenle ABD Bakan George W.Bushun 11 Eyll saldrlarn ardndan 1 Haziran 2002de West Point Akademisinde yapt konumada da belirttii ekilde ABDnin gvenlii ancak nleyici eylemle salanabilecektir254. Dnya Ticaret Merkezine ve Pentagona yaplan terrist saldrlarndan sonra NATO 5. Maddeyi yrrl koymutur. NATO Konseyinin 12 Eyll 2001 tarihli karar, ABDye yaplan terr saldrsn mttefiklerin tamamna yaplm kabul ederek, Washington Antlamasnn 5. maddesindeki ortak savunma ykmllnn uygulanmasn ilk kez gndeme getirmitir. Bu kararla, Uluslararas terr de lkeye ynelik saldr olarak deerlendirilmitir. NATOnun 5. maddesine bu kapsamda gnderme yaplarak terrn Uluslararas saldr ynnn vurgulanm olmas, bu rgtn geleceini de belirlemitir. NATO bundan sonra daha nemli ve gerekli olacan, ibirlii ve operasyon alannn genileyeceini ima etmitir. Bu maddeye gre, taraflar, Kuzey Amerikada veya Avrupada ilerinden bir veya daha ouna yneltilecek silahl bir saldrnn hepsine yneltilmi bir saldr olarak deerlendirilecei ve eer byle bir saldr olursa BM Yasasnn 51. Maddesinde tannan bireysel yada toplu z savunma hakkn kullanarak, Kuzey Atlantik blgesinde gvenlii salamak ve korumak iin bireysel olarak ve dierleri ile birlikte, silahl kuvvet kullanm

253 254

Tuncay zkan, a.g.e., s.351. A.g.e., s.352.

103

da dahil olmak zere gerekli grlen eylemlerde bulunarak saldrya urayan Taraf yada Taraflara yardmc olacaklar konusunda anlamlardr255. AB Komisyonu da bir neri hazrlayarak terr yeniden tanmlamtr. Buna gre, birey yada gruplarn bir veya birden fazla lkeye, o lkenin halkna, siyasal ve ekonomik yada toplumsal yapsna zarar vermeye veya yok etmeye ynelik giriimleri terr saylmtr256. Byle bir srete ekillenecek yeni sava biiminde Uluslararas dengeler yeniden oluacaktr. Yeni savan muhatab dman olarak grlmek istenen kii, grup yada devlet sava ilanna gerek duyulmadan vurulacak ve bylelikle eitli glerin karlar ve nfuz alanlarna ilikin yeni denge ve stnlk politikalar sz konusu olacaktr. Bylece 11 Eyll, souk sava sonras dnemde yrrlkte olan bar salama ve muhafaza etme gvenlik yaklamlarn ikinci plana drm, ieriinde kimyasal ve biyolojik silahlarn retimi ile kitle imha ve nkleer silahlarn kontrol gibi konularn bulunduu gvenlik yaklamlarnn n plana kmasna sebep olmutur. Bu gelimelerden sonra ABD, uluslararas terrizmle mcadele kapsamnda, ilerinde zbekistan ve Pakistann da bulunduu dokuz ayr lkede, 13 s oluturma karar ald. ABD s oluturma giriimlerine ilave olarak yine uluslararas terrizmle mcadele kapsamnda Gney Asya ve Pasifikte birok lke ile ikili i birliine girmitir. Sz konusu ilikiler dorultusunda 39 yl aradan sonra Hindistan ile Malacca denizinde tatbikat yapt. Dou Timor sorunu nedeniyle ilikilerini dondurduu dnyann en kalabalk Mslman nfusuna sahip Endenozya ile tekrar ilikileri balatarak 2002 ylnda kullanlmak zere 16 milyar dolar askeri yardm planlayarak, Filipinlerdeki radikal slami unsurlarla mcadele iin bu lkeye asker gnderdi. Pasifikin bir dier nemli lkesi Taylandla, blgedeki son 21 yln planl en byk tatbikatn yapt. Amerikan ynetimi, 2002 ylnn Eyll aynda The National Security of the United States balyla George W.Bush imzal yeni Amerikan milli gvenlik stratejisini yaynlamtr257. Bakan Bush, Amerikaya ynelik tehdit oluturduunu dnd hedeflere nleyici saldrlarda bulunma hakkn kullanacan bu belge ierisinde beyan
Milliyet, 13 Eyll 2001 Radikal, 3 Ekim 2001 257 Beril Dedeolu, ABDnin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Kresel Etkileri, 2023 Dergisi, Say:11 (Kasm 2002), s.28.
256 255

104

etmitir. Bu belge uluslararas ilikileri hem teorik hem de pratik olarak deitirecek radikal unsurlar iermektedir258. Doktrinin en arpc noktasn u cmle oluturmaktadr; ABD, haydut devletleri ve onlarn terrist dostlarn, bizi ve mttefiklerimizi kitle imha silahlaryla tehdit eder hale gelmeden nce durdurmaya hazr olmaldr. Dier bir deyile, Amerika kendisine ynelik dorudan bir saldr olmadan da tehdit olarak alglad hedefleri vurma hakkn kendinde grmektedir. ABD tarafndan uygulamaya konan yeni strateji, terrle mcadelenin tesinde; nkleer silahszlandrma, dman saldrya gemeden vurma ve ABDnin askeri gcne baka lkelerin yetimesine izin vermeme gibi nemli ayak zerine oturtulmutur. Ortadounun yeniden yaplandrlmasnn doktrinde aka yer almamasna ramen gizli olarak bulunan bir husus olduu, ilk uygulamalarn bu blgeyi iermesi ile gn yzne kmtr259. ABD Bakan Amerikaya ynelik tehdit oluturduunu dnd hedeflere nleyici saldrlarda bulunma hakkn kullanacan bu belge ierisinde beyan etmitir. Ayrca Ulusal Gvenlik Doktrininde ABDnin, neyin doru ve neyin yanl olduunun tek ayrt edicisi olduu tavr hakimdir ve bu konuda ABD kendisini tek karar verici konumunda grmektedir. Bushun 11 Eyllden ksa bir sre sonra ortaya att er Gler geni ierisinde yer alan Kuzey Kore, Irak ve ran lkeleri ile El-Kaide gibi terrist rgtlerin karsnda, ABD iyilii temsil etmekte ve savunmaktadr. er glerinin tamamnn Hristiyan alemine mensup olmayan lkelerden seilmesi, kullanlan terminolojiye uygunluk gstermektedir. Samuel P. Huntingtonun260 souk sava sonrasnda olumakta olan dnya sistemini tanmlamak ve ekil vermek iin,

Hasan Ksebalaban, Yeni Amerikan Gvenlik Doktrini ve Uluslar aras ilikiler, 2023 Dergisi, Say:11 (Kasm 2002), s.34. 259 Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003, s.291. 260 Uygarlklarn atmas adl kitabndaki dnya barnn korunmas konusundaki tezleri byk yanklar uyandrm olan Amerikal siyaset bilimcisidir. zellikle dnya barnn korunmas ile ilgili tezleri balk altnda toplanabilir. Birinci olarak, her uygarln lideri ya da merkezi olan lke, teki uygarlklarla olan atmalara karmaktan kanmaldr. Bir baka deyile, uygarlklar aras nfuz alanlar dikkatle izilmeli ve bu alanlara titizlikle riayet edilmelidir. kinci olarak, uygarlklarn i ie getikleri kark blgelerde, lider ya da merkez lkeler birlikte hareket etmeli ve farkl uygarlklardaki lkelerin birbirleri ile atmalarn engellemelidir. nc olarak, btn uygarlklardaki insanlar, teki uygarlklar ile ortak olan deerlerini, kurumlarn ve davranlarn belirlemeye almaldrlar. nk asl sava, Uygarlk ile uyuturucu v.b. zelliklerle belirlenen Barbarlk arasnda olacaktr demektedir, bkz. http://www. kongar.org /makaleler /mak_ye.php

258

105

Medeniyetler atmas tezinde bu lkenin ait olduu Konfyanist261 ve slami medeniyetler, Bat medeniyetlerinin ba dmanlar olarak gsterilmitir. Ancak, Bushun ve Samuel P. Huntingtonun da iaret ettikleri gibi Kuzey Korenin yada inin asl kabahati slami glere teknik ve askeri destek vermeleridir. Bu anlamda medeniyetlerin says ikiye indirildiinde ortaya bir Bat- slam atmas manzaras sunulmak istenmektedir. Aslen Musevi kkenli olan Samuel P. Huntington, ok ustaca Yahudi medeniyetini Bat ile btnletirirken, Ortodoksluu Batdan ayrmaktadr. Ona gre bu tanmlarn tutarl olmas nemli deil, nemli olan Yahudi Hristiyan dnyasna kar slamn tehdit olarak sunulmasnn baarlm olmasdr. Aslnda Bushun daha sonra yanl anlaldn ifade ettii, ancak bilinaltn ok iyi yanstmas asndan nemli olan Hal seferleri ars, konunun ciddiyetini gstermektedir262. 11 Eyll 2001den sonraki dnemde; yaanan terr eylemlerinin dorudan kendisine ynelmesi, 1991den sonra yaanmaya balanan tek kutuplu dnya dzeninin sper gc olmas ve kresel karlar nedeniyle ABD kanlmaz bir ekilde Kresel Terrle Mcadele srecinin ba aktr olmutur. Bu saldrlar ABDnin 2 inci Dnya sava sonrasnda nasyonal sosyalist ve komnist glere kar koyabilmek amacyla oluturulmu olan gvenlik yaplarnn yetersiz kaldn gstermi ve ABDyi terr olarak tanmlanan yeni bir dman profili karsnda politik-ideolojik ve askeri-toplumsal bir seferberlie itmitir. Bu durum, Clinton dneminde daha lml bir d politika yrten ABD iin radikal bir deiiklii de beraberinde getirmi ve Bush Doktrini olarak tanmlanabilecek yeni bir d politika uygulamasn balatmtr.

C- AFGAN STAN SAVAI Orta Asyada bulunan Afganistan 20. yy.da byk trajedinin yaand lkelerden biri olmutur. Afganistan, stratejik bir komuna sahip olmas, Ortadou, Ortaasya ve Hint yarmadas arasnda kalmas ve tarihi pek Yolu zerinde bulunmas nedeniyle,

261 262

in dini mensubu Hasan Ksebalaban, a.g.m., s.35.

106

Afganistan, bu blgeye hakim olmak isteyen bir ok gcn sava alan oldu263. zellikle Bat tarafndan uzun sre ihmal edilen Afganistan, yaanan siyasi istikraszlklar sonucunda 1978 ylnda Solcu Demokratik Halk Partisinin darbe giriimi neticesinde General Daudu devirmi lakin lke yine huzur bulamam, lke iindeki muhafazakr ve etnik liderler silahl direnie gemiti. 1979 ylnda Solcu liderler Hafzullah Amin ve Nur Muhammed Taraki arasndaki bu direnii Amin kazand. Ancak krsal alanda Amine kar silahl direni devam etti. Rusya, 1960 ylndan itibaren stratejik adan ok nemli olan bu lkeye mdahale iin frsatn yakalamt. Sovyet ynetimi istemedikleri kii olan Hafzullah Emini grevden almak ve lkede hkim klnmaya allan komnist rejime kar balam olan isyanlar bastrmak amacyla 27 Aralk 1979da Afganistana dorudan askeri mdahalede bulundu. 1979da Ruslar askerleri Afganistana havadan inerek Afganistan Cumhurbakan olan Emini ldrdler. 27 Aralk aynda Bebrak Karmal Ruslar tarafndan Afganistan Cumhurbakan tayin edildi264. Ancak onlarn mdahaleleri isyanlar bastrmaya yetmedi. Aksine slmn cihat ruhuyla her tarafa yaylan halk direnii daha da iddetlendi. Sovyet igalinden sonra lkedeki direni bir i savaa dnt. Afgan kabileleri mcahit ad altda birleerek Sovyet ordusuyla savaa balad. ABD, Pakistan, in, ran ve Suudi Arabistan mcahitlere, para ve silah yardm yapt. zellikle ABD, mcahit rgtlere omuzdan atlabilen ve sya kar duyarl stn teknoloji Stinger fzeleri verdi. Bu fzeler ile mcahitler Sovyet uak ve helikopterlerini drmeye balad. 1985 ylnda Mcahit rgtleri Pakistanda toplanarak tek bir ordu halinde sava karar ald. Bu karar sonucunda dnemin Sovyet lideri Mihail Gorbaov Afganistandan ekileceini ilan etti265. 1989 ylnda Kzlordu tamamen Afganistandan ekildi ancak lke iinde Necibullah hkmetiyle Afgan mcahitleri arasndaki atmalar devam etti. 1991 ylnda ABD ve Sovyetler Birlii, Afganistanda atan taraflara askeri ve ekonomik yardm kesme konusunda anlat266.

http://www.davetci.com/d_ulke/afg_ana.htm Hasan Uysal, Ad Afganistan, teki yay., Ankara, 1996, s.89. 265 http://uk.geocities.com/anarsistbakis/others/11eylul-afganistan/tarikali-abd-10ekim.htm 266 http://www.davetci.com/d_ulke/afg_kronoloji.htm
264

263

107

Ruslarn ekilmesinin ardndan olaylar bir Afgan i sava ve etnik kavgasna dnm, ortaya kan ynetim boluunda da Talibann267 baskc rejimi iktidar ele geirmiti. Bandan beri blge lkeleri Afganistann i ilerine karma abas iinde olmulardr. Sovyetler Birlii, Pakistan, Suudi Arabistan, ran bata olmak zere birok lke deiik gerekelerle Afganistandaki gelimelere olumsuz etki ve mdahalelerde bulunmulardr. 2001 ylndaki askeri mdahaleye kadar 23 yl igal, i sava ve Taliban basks yaayan Afganistanda hibir kurum ayakta kalmamtr. 1,5 milyon insan atmalarda lm, 6 milyon insan komu lkelere, ABD veya Avrupaya g etmi yada snmtr. Uluslararas toplum, 1979dan sonraki gelimelere seyirci kalm ve Afgan halknn yardm arlarna duyarsz kalmtr. Bu ortamda Afganistan bir sava alan olmann tesinde, terristler iin eitim kamp, kkten dinciler iin uygulama alan ve uyuturucu mafyas iin en uygun retim merkezi haline dnmtr. Afganistan dnyann en yoksul lkelerinden biri: dolaynda, Ekonomi byk lde uyuturucuya bal, Kabilelerin byk lde hkim olduklar deiik etniklerden oluan bir Birey bana gelir 200 Dolar, Nfusun % 70i yetersiz yada kt besleniyor, Nfusun ancak % 23 salkl ime suyuna sahip, Afganlarn % 6s dzenli elektrik alabiliyor, Her be ocuktan biri be yandan nce lyor, Okuma yazma oran kadnlarda % 20nin altnda, erkeklerde ise % 35

toplumsal yapya sahiptir268.

Taliban, 1990larda Sovyet glerinin lkeden kartlmasnn ardndan olutu. Talibann anlam slam rencisi. Taliban, 1997 ylnda Afganistann nemli bir blmnde kontrol ele geirdi. Taliban liderleri, lkede slamn olduka kat bir eklini uyguluyorlar. Bu uygulamalarn ieriinde kadnlarn okula gitmemesi, sulularn halk nnde cezalandrlmas ve infaz da yer alyor, bkz. http://gazete.mynet.com/savas/ liderlertaliban.htm 268 Hikmet etin, HAK. Konferans metni (TSK karanet sayfasndan alnmtr), 16 Ocak 2006, s.1.

267

108

ABDyi kendi evinde vuran 11 Eyll 2001 saldrlarnn ardndan, saldrlarnn ba sorumlusu olarak gsterilen uluslararas terrist Usame Bin Ladinin Afganistanda bulunmas ABDnin dikkatini bu lkeye ekti. ABD, Usame Bin Ladin ve El Kaide rgtnn tamamn hemen ve koulsuz olarak teslimini, Afganistanda idareyi elinde bulunduran ar dinci Taliban Ynetiminden talep etti. Gcnn nemli bir blmn Usame Bin Ladinin kendi rgt ve silahl gc olan El Kaide rgtnden alan Taliban Ynetiminin bu istei kabul etmesi ok zordu. Geri Amerikann en saygn gazetelerinden Washington Post, 11 Eyll saldrlaryla Usame Bin Ladin arasnda hibir ba kurulamadn yazm, benzer ekilde delil konusunda artan basklar zerine Amerikan Dileri Bakan Colin Powell Yakn zamanda bin Ladinle ilgili delilleri ortaya koyabileceimizi sanyorum gibi belirsiz aklamalar yapm olmasna ramen ABD, yaplan saldrnn karln, Usame Bin Ladenin sna olan Afganistan ve ona kucak aan Afganistann Taliban ynetimini vurarak verilmesine karar verdi. Bu karar, hem terr tehdidini azaltmaktaki ilk adm olacak ve hem de Afganistandaki Taliban ve El Kaide slerini bertaraf edilmesini salayacakt269. ABDnin Afganistana saldrmasnn bir dier nedeni de ABDnin Orta Asya blgesinde hapis olmu muazzam petrol ve doal gaz rezervlerinin kontroln emniyete alma planlarnda Afganistann kilit bir konumda bulunmasyd. ABDnin ilk maksad Usame bin Ladinin Afganistandaki snann imhas olmakla birlikte, daha maddiyata bal bir dier gndemdeki hedefi de zellikle Kabil iin alternatif bir hkmet aray olmutur. Taliban hkmetinin drlp yeni Afgan hkmetinin oluturularak Afganistann hemen kuzeyindeki Trkmenistann byk doal gaz ve petrol yataklar konusunda ABD idaresindeki ticari gruplarn Trkmenistandan balayp Afganistan yoluyla Arap Denizine uzanan bir petrol boru hatt ve Trkmenistandan yine Afganistandan geerek Pakistana ulaacak bir doal gaz boru hatt projesini gvence altna alacakt270. Uluslararas strateji konularnda nemli bir isim olan Prof. Dr. Ahmet Davutolu da, ABDnin Afganistana odaklanmasn benzer bir yaklamla ele alyor. Ona gre Afganistann seilmesinin 3 gerekesi var: Birincisi, Afganistan zerinde terr

269 270

Abdlhamit Bilici, ntikam Blgesinde Strateji Sava, Aksiyon Dergisi, Say: 356 (Eyll 2001), s.27. www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspgrph.htm

109

nedeniyle kurulacak bir denetim ayn zamanda in, Pakistan ve Hindistan zerinde de bir denetim anlamna gelecektir. kincisi, Afganistan, Bat dndaki byk kltr havzas olan slam, Hint ve in iinde, Bu yolla, o blgedeki jeo-kltrel dinamikleri istediiniz zaman harekete geirebileceiniz bir konumda olmas. ncs, Asyadan gneye inen 3 gei yolu var. Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Afganistan. Souk Sava sonrasnda bu geilerden Krfez ve kuzeyindeki blgelerde denetim saland. Balkanlara da Kosova ve Bosna olaylarndan sonra nfuz edildi. imdi Afganistana da nfuz edilebilir duruma geldi. Terrn sulusunun bulunmas kadar, stratejik hesaplar da nemli271 demitir. Ksaca ABD iin bu harpteki hedefler u ekilde sralanabilir; 1- 11 Eyll 2001 tarihinde gerekletirilen terr eylemi sorumlularnn imha edilmesi, 2- Afganistanda mevcut Taliban ynetiminin deitirilmesi, 3- Afganistanda geni tabanl bir yeni ynetim kurulmas, 4- Blgede demokratik dnce ve demokratik kurumlarn gelitirilmesi, 5- Pakistan, Afganistan, zbekistan mihverini kullanarak Orta Asyaya girilmesi ve bu blgede jeopolitik bir stnlk kurulmas272, 6- Mteakiben terre destek veren lkelerdeki lider ynetimlerinin deitirilmesi, bu lkelerde demokratik dnce ve demokratik kurumlarn gelitirilmesidir. Kendisine yaplan terrist saldrya kar ABD, bir taraftan harekt hazrlklarn yapmaya balam, dier taraftan Dileri Bakan Colin Powell tarafndan Afganistana kar yrtlecek harekt iin mttefik bir g oluturmak zere temaslara balanmt. NATO 5inci maddeyi iletme karar alm, Rusya harekta destek vermitir. ABDnin terrizme kar at kresel sava 68 lke desteklemitir. Avustralya, Kanada, Danimarka, Almanya, ngiltere ve Norve zel birlik harektna ABDnin yannda katlmlardr. 1718 Eyll 2001 tarihinde balayarak 7 Ekim 2001 tarihine kadar blgeye askeri ynaklanma devam etmi bu safhada, Krfez Blgesindeki ABD sleri ve uak
271 272

Abdlhamit Bilici, a.g.m., s.29. Atilla Sandkl, Yeni Dnya Dzeni ve Afganistan Sava, Harp Akademileri Blteni, Yl: 89/201 (Mart 2002), s.63.

110

gemileri ile gelen personel dahil yaklak 55 bin personel blgeye sevk edilmi, sevkyat harekt sresince ihtiyaca gre mttefiklerinde katlm ile art gstermitir. Afganistann snr komular, terrizme kar giriilen savata stratejik olarak hayati bir nem tayorlard. Tacikistan, Trkmenistan ve zbekistan Taliban ynetimini devirmek ve El Kaideyi yok etmek amacyla savaan ABD birliklerinin kullanabilecei askeri slere sahiptiler. Pakistan, Arap Denizinde slenmi bulunan Amerikan uak gemilerinden Afganistann gneyine uak sortileri yaplrken kullanlacak olan hava sahasna egemendi. Pakistan ordusuyla ibirlii yapan ABD zel harekt birlikleri ayn zamanda, Pakistandaki airet blgelerinin yaknlarnda geri ekilen Taliban ve El Kaide gleriyle savama imkn bulacakt273. ABD tarafndan zbekistan ve Tacikistandaki hava meydanlarnn kullanlmas iin gerekli msaade alnd ve hava gleri ile zel kuvvet birlikleri bu havaalanlarna konulandrld. Ynaklanma ve istihbaratn oluturulmas iin Taliban ve El-Kaide zerine younlald ve Rusya Federasyonu, Hindistan gibi pek ok lke ABDye istihbarat destei vereceini bildirdi. Bu arada blgede 23 terr kamp ve ss tespit edildi. Ynaklanma srecinde ABD Hava Kuvvetleri, ncelikle hava harektna ynelik olarak daha nce Basra Krfezi lkelerinden birinde kurduu Birletirilmi Hava Harekt Merkezi (BHHM)ni kullanmaya balad. Bu merkez hava harektnn tm ynlerini idare etmek amacyla kullanlacakt. Ayrca, bir ksm sava gemisi de kuzey Umman Denizindeki mevkilerindeydiler. Bu arada USS Enterprise uak gemisi ve muharebe grubu ABDye dnerken, geri arld. Sonsuz zgrlk Harekt 7 Ekim 2001de balad. lk etapta fze ve hava taarruzlar balayarak, bata Kabil olmak zere nemli yerleim birimlerinde tespit edilen, Taliban ve El-Kaide rgtne ait kara unsurlar ve kamplar tahrip edilmitir. Mterek Kurmay Bakanlna yeni getirilen General Richard B.Myers harekt yle duyurdu: Yaklak 15 karada konulu bombardman ua, uak gemilerinden kalkan 25 civarnda

273

David Dadge, Sava Zayiat 11 Eylln nsan Haklar ve Basn zgrlne Etkisi, Gncel yay., stanbul, 2004, s.207.

111

av-bombardman ua ve yaklak 50 Tomahawk fzesi frlatan Amerikan ve ngiliz gemileri ile denizaltlar Afganistanda bulunan terrist hedefleri vurmulardr274. 7 ve 8 Ekimde, Hava Kuvvetleri bombardman uaklar ile Deniz Kuvvetleri avbombardman uaklarnn darbeleri Talibann hava savunma blgelerini, hava alanlarn, komuta ve kontrol merkezleri ile byk ehirler ve tesislerin yaknlarnda bulunan dier sabit hedefleri vurdu275. Bu arada ABDdeki saldrlarn ba zanls Suudi terrist Usame Bin Ladin, harekttan hemen nce El -Cezire televizyonuna yapt aklamada, ABDnin slama kar sava atn savunarak cihad arsnda bulundu. Ladin, Amerika, terrizmle sava adna slama sava at. Her Mslman, dinini savunmaldr. Yce Allah adna yemin ederim ki, Amerikan halk, biz topraklarmzda gvenlik iinde olduumuzu hissedinceye kadar, Amerikan topraklarnda gvenlik iinde olduunu hissedemeyecek. imdi Amerikallarn ii korkuyla doldu diyerek slam lkelerini ABDye kar savaa arm ve meydan okumutur276. Afganistandaki bu gelimeler neticesinde Trkiye, ABDnin Afganistana ynelik operasyonuna destek amacyla operasyonunun balamasndan hemen sonra Babakan Blent Ecevit bakanlnda Babakanlkta gerekletirilen toplantda durum deerlendirmesi yapt. Trkiye Srekli zgrlk Harekat ve devamnn icras kapsamnda Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesi, yabanc silahl kuvvetler unsurlarnn Trkiyede bulunmas konusunda TBMM hkmete izin verdi ve bu karar 12 Ekimde Resmi Gazetede yaynland277. ABD harekta ynelik olarak stratejisini, nemli yneticileri yakalamak ve El Kaide ile plnlar hakknda bilgi edinmek olarak tespit etmiti. Bunun yannda dier nemli hedef ise Talibann devrilmesini ieriyordu. O gne kadar gevek bir gruplama eklinde bulunan Kuzey ttifak278 bu nevi koordineli bir hava ve kara taarruzu iin yeterli
Hrriyet, 8 Ekim 2001 Milliyet, 8 Ekim 2001 276 David Dadge, a.g.e., s.67. 277 http://www.belgenet.com/yasa/tbmm_karar-92.html. 278 Talibann 5 yl nce iktidardan uzaklatrd hkmeti temsil eden ittifak, BM ve dnyann ou lkesi tarafndan resmi ynetim olarak tannyor ve yurtdnda bykelilik dzeyinde temsil ediliyor. Petun olmayanlarn oluturduu ittifakta, devrik Devlet Bakan Burhaneddin Rabbani, suikaste kurban giden Tacik komutan Ahmed ah Mesud ve kendisine bal glerle daha sonra katlan zbek General Raid Dostumun adlar n plana kyor. Kuzey ttifaknn liderliini Rabbani yapyor, ancak lmeden nce fiili
275 274

112

deildi. Her trl yardmn havadan atlmas gerekirken, Amerikan zel harekt timleri ve hava kontrolrlerinin Kuzey ttifak ile balant kurmas sknt yaratt. Hava saldrlar Kasm bandan itibaren Taliban ve El Kaide kuvvetleri ile Mezar erif ve bakent Kabil yaknlarndaki asker silh ve mhimmatn imha edilmesi zerinde odakland. Kuzey ttifak, Kasm aynda nce Mezar- erif yaknlarndaki kyleri, sonra Shulgareh ve Mezar- erifi ald. Sonsuz zgrlk Harektnda yaplan sortilerinin yaklak %75i gemilerden kalkan uaklar tarafndan yaplrken, sortilerin %93nde hassas gdml mhimmat kullanlmtr. Bu arada ABDnin fze ve hava desteinde Kuzey ttifak gleri Gor Blgesinin ana ehirlerinden biri olan aharan ele geirerek blgeyi kontrol altna almaya balam Herat Blgesindeki smail Hana bal glerle, General Dostum glerinin birlemesi gereklemitir. Mteakip safhada Kabilin 50 km. Kuzeyinde Jabel Serac blgesinde balang hatt oluturularak geni kapsaml bir taarruz harekt gerekletirmeye balad. Kuzeydeki bu gelimeler yannda ayn destekle Orta Afganistandaki Kerim Haliliye bal Hizb-l Vahdet unsurlar da Semangana doru harekete geti. Bu gelimeler karsnda Talibann cihad arlar yeterli sonucu vermemi ve clz kalmt. Kuzey ttifaknn lojistik destei zbekistandan kara balants ile saland. 19 Ekim 2001 tarihinde Umman Denizindeki Kitty Hawk gemisinden kalkan helikopterlerle ABD zel timleri ilk nokta operasyonlarn Kandahar yaknndaki BABA Sahip dana yapm, Taliban lideri Molla merin yaad ve komuta kontrol merkezi olarak kullanlan yer imha edilmiti. Bylece kara harekt zel harekt boyutunda balamt. Ekim 2001 sonlarna gelindiinde Talibann komuta kontrol ve muhabere imkanlarnn % 80i imha edilmi yerel telefon hatlar ve santralleri almaz hale gelmitir. 24 Kasm 2001 itibariyle Kuzey ttifak, Afganistann yarsna tekabl eden Kunduz, Mezar- erif, Bamyan, Herat, Celalabat ve Kabil blgelerini ele geirmilerdi. Kuzey ttifak karsnda dalan Taliban gleri, kuzey kesimlerde dalk alanlara kk

olarak ah Mesud ar basarken, u anda Dostumun hakimiyeti ne kyor. ah Mesudun ldrlmesinden sonra yerine Muhammed Fehim getirildi, bkz. http://gazete.mynet.com/ savas/liderlerkuzey.htm.

113

gruplar halinde ekilerek mcadelelerini devam ettirirken, Petunlarn youn olarak destekledii ve liderliini Hamit Karzainin yapt 2000 kiilik g gneyde 24 Kasm 2001den itibaren ABD hava desteinde Talibann savunduu Kandahara kar harekt balatt. iddetli atmalardan sonra 11 Aralk 2001 tarihinde Karzai kuvvetleri ehre hkim oldular279. Ocak ortalarna gelindiinde, ABD hava desteindeki Taliban ve El-Kaide kart gler Afganistan geneline hkim oldular. Bir haftada, Amerikan hava gcyle birlikte, ttifak kuvvetleri, ehirleri tek tek ele geirdi. 11 Kasmda Taloqan dt. Kuzey ttifak 12 Kasmda Heratn kurtuluunu iln etti. 12 Kasm sabah Talibann Kabil zerindeki kontrol sonun balangc oldu. 13 Kasmda Kuzey ttifak Kabilin kontroln ele geirmi ve ehre polis kontroln yerletirmeye balamt. Sonu olarak, sadece iki haftalk bir srede mttefikler Talibann Afganistandaki direniini krmlardr280. Bar koruma grevlerinin balamas ve Talibann kmesiyle, Kuzey ttifak gneyde Kandahar ve Kunduz yaknlarnda Taliban ve El Kaideyi takibe balad. Kunduzda bulunan 1000den fazla Taliban savas Kuzey ttifakna teslim olurken ksa bir sre sonra, Kunduzda igal edildi. Aralk aynda, Kandaharn dmesi zerine Mttefiklerin ikinci grevi olan, sivil dzenin restore edilmesi ve yeniden yaplandrma sreci balatt. Afganistanda durumun normalletirilmesini salamak zere; BM Gvenlik Konseyinin 13 Kasm 2001 tarihindeki oturumunda, Afganistandaki gelimeler hakknda bilgi alnm, 14 Kasm 2001 tarihinde Afganistan ile ilgili olarak 1378 sayl Karar alnmtr. Bu karara gre, Afganistan iinde ve dnda btn Afganllarn temsilcilerini bir araya getirecek bir ynetim oluturulacak ve bu ynetim BM gzetiminde alacaktr. 1378 sayl BM karar erevesinde, 24 Kasm 2001 tarihinde BM Genel Sekreterinin Afganistan ilerinden sorumlu zel temsilcisi Ladhar brahimi bakanlnda ve gzlemci olarak ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, ran, Pakistan ve Hindistan delegelerinin katlm ile Almanyann Bonn kentinde alma balamtr. alma gurubuna, Afganistan temsilen drt gruptan seilen, 25 delege katlmtr. Bu gruplar; Kuzey ittifakn temsil eden heyet, Eski Kral Muhammet Zahir ah temsil eden heyet
279 280

Hrriyet, 12 Kasm 2001 Hrriyet, 14 Kasm 2001

114

(Roma grubu), Pakistandaki Afganl mltecileri temsil eden heyet, randaki Afganl mltecileri temsil eden heyet (Kbrs grubu)den meydana gelmektedir. alma Grubunun 9 gnlk zorlu almas neticesinde, 30 kii ile Geici Afgan Hkmetinin kurulmasna dair belge, 5 Aralk 2001 tarihinde imzalanmtr. ki kadn yenin de yer alaca geici ynetimde Babakan dahil 12 Petun, 8 Tacik, 5 Hazara, 3 zbek asll bakan bulunmakta olup, dier iki bakanlk ise aznlk guruplara verilmitir. Babakanla ise, 18 yy. ortalarnda Afganistan kralln kuran Durrani airetinin bir kolu olan Papalzai airetinin 44 yandaki lideri Hamit Karzai atanmtr281. Bonn Anlamasna gre geici ynetim, 22 Aralk 2001 tarihinde Kabildeki ynetimden grevi devralmtr. Geici ynetimin 19 Aralk 2001 tarihinde BMye mracaat zerine; BM Gvenlik Konseyinin 1386 sayl karar ile Kabil ve evresinde, BM personelinin gvenli bir ortam iinde almalarna yardmc olmak maksadyla, 6 ay sre ile uluslar aras gvenlik gcnn kurulmasna karar verilmitir. Uluslararas Gvenlik Yardm Kuvveti ISAF (International Security Assistance Force), 1516 Ocak 2002 tarihinde ngilterenin komutasnda Kabil ve evresinde grevine balam, daha nce bir kez yapm olmasna ramen, grev srecindeki baarlar nedeniyle 2004 bandan itibaren grev tekrar Trkiyenin komutasna gemitir. ABDnin 11 Eyll sonras Afganistan ve Iraktaki g kullanmnn altnda, yalnzca i politikaya ynelik bir manevra deil, ayn zamanda Avrasyadaki g unsuru arasndaki yaknlamaya engel olmak istei de yatmaktadr. ABDnin bu blgede orta vadede kendisine kar oluabilecek ittifaklar nlemede Rusya Federasyonuna daha yakn durabilecei dnlebilir nk ABD, Rusya Federasyonunu Avrasyann batsnda ABnin, Avrasyann dousunda ise inin dengeleyicisi olarak kullanmay hedeflemektedir. 11 Eyllde ABDnin New York ehrinde meydana gelen saldrlarn baz ABD st dzey yneticileri tarafndan bilindiine ilikin bir takm gstergeler ve iddialar mevcuttur. Eer bu saldrlar engellenseydi, o zaman petrol ve doalgaz yolu zerinde olan Afganistana mdahale nedeninin olamayabilecei kymetlendirilmektedir.282 11 Eyllden sonra ABD gndemindeki enerji krizini amaya ynelik olarak iki
281 282

Milliyet, 6 Aralk 2001 Cumhuriyet, 26 Ekim 2002

115

alanda adm atmtr. Birincisi terre kar sava balamnda Rusya ile ilikilerini gelitirerek, hem Orta Asya ve Hazar petrolleri zerindeki etkisini artrm hem de Rusyann kimliinde, OPECe alternatif, petrol ithal edebilecei bir kaynak elde etmi. Bu iliki Rus petrol ve gaz endstrisinin ABD irketlerinin de katksyla yenilenerek kapasitesinin artrlmas olanan da gndeme getirmitir, bylece 2002 ylnda Rusya yllar sonra ilk kez ABDye petrol ihra etmitir. kincisi, Afganistann ABD kontrolne gemesi Orta Asya petrollerinin de blge dna tanabilmesinin koullarn yaratmtr, rnein Ekim 2002 balarnda Trkmenistann Duletabad-Dnmez havzasndaki gaz, Afganistandan geerek Pakistann Karai limanna ulatracak bir boru hatt projesinin ilk ereve anlamas imzalanmtr283. 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABDnin gsterdii kararllk ve tehdidin nitelii ile Afganistana yaplan mdahale u sonulara yol amtr; Birincisi, alt sistemde dalgalanmalar tetiklemi ve dengelerin yeniden olumasna sebep olmutur. kincisi, gerek kresel sistemde, gerekse blgesel alt sistemlerde aktrlerin zayf ve gl ynlerini ortaya karmtr. Rusya, ekonomik karlarn ilikilerinin temeli olacak ekilde deitirerek Batya ynelmitir. Rusya geleceini ekonomik baarda grmektedir. zellikle de Dnya Ticaret rgtne girme ve bir ksm borlarnn ertelenmesi istei bu politika da etkili olmutur. Bu sebeple ABD ile uzlamtr. Ancak, anlamann hangi noktalar kapsad gelecekte netleecektir. Bu uzlama Orta Asyadan Kafkaslara ABDnin Ktalar aras Fzelerin durumdadr. in tm dikkatini ekonomik kalknmasna yneltmi durumdadr. yle ki in, ABD ile ticari ilikilerinde 85 milyar dolarlk lehine olan fazlalk ve yllk 40 milyar Dolarlk yabanc yatrm nedeniyle ABDye ynelik tepkilerinin dk profilli olmasna dikkat etmektedir. phesiz bunda d politika da hassas dengelere dayanan ekonomisinin krlganl da nemli bir rol oynamaktadr. snrlandrlmas anlamasndan tek yanl ekilmesinden, Natonun genilemesine ve Iraka uygulanacak akll yaptrmlara kadar geni bir alana yaylm

283

Cumhuriyet, 28 Ekim 2002

116

AB ise 11 Eyll sonras etkisi az, fakat ABDnin uydusu olmad eklinde sylemlerde bulunmu, ilerinden sadece ngiltere, ABDnin arzularna gre hareket eder bir profil sergilemitir. Japonya, inin ve Korenin alak sesli sylenmeleri arasnda, anayasasnn snrlad askeri yapsn deitirmeye gelmitir. Blgesel dengeler asndan ise Pakistann konumu ve ABD ile ilikileri farkl bir zemine doru kaymtr. Hindistan bu noktada gelimeleri izlemekte ve ABD gibi terr listesi yaynlayarak bunlarla mcadelenin ABD benzeri olacan belirtmektedir. ran ise Rusya-ABD ilikilerinde ki gelimeleri endie ile izlemektedir. Sonu olarak, 11 Eyll olaylar sonrasnda yaananlar, ABDnin kresel sistemde tek sper g olarak kaldn gstermektedir284.

284

Mustafa Kayar, a.g.e., s.288-289.

117

V- K NC KRFEZ SAVAI

A- K NC KRFEZ SAVAINA KADARK SRE Irak, 10 Nisan 1991 tarihinde Gvenlik konseyinin 687 sayl kararn kabul etmi ve Birinci Krfez Sava resmen sona ermitir. Birinci Krfez Harektn izleyen dnemde uygulamaya konulan BM ekonomik yaptrmlar ile uua Yasak Blgelerin denetimi kapsamnda ABD mttefikleri tarafndan 1991den itibaren icra edilen hava bombardmanlar sonucu Irak silahl kuvvetlerinin sava gc yok denecek kadar azaltlm ve binlerce sivil hayatn kaybetmitir. Irak ekonomisinin temel kayna olan petrol endstrisi a d ve alamaz hale getirilmi, ekonomisi kertilmi ve halkn yaam artlar alk snrnn altna indirilmiti. Irak hkmetinin kabul ettii Birlemi Milletler Gvenlik konseyinin 687 sayl karar, atekes koullarn dzenlerken ayn zamanda balistik fzeler de dahil Kitle mha Silahlarnn denetimini ve imhasn da ngrmekteydi. Bu silahlarn imhas ve denetlenmesi ilevi, BM zel Komisyonu (UNSCOM) ve Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) tarafndan yrtlecekti. Ayn zamanda, Iraka uygulanmakta olan ambargonun kaldrlmas ise bu srecin tamamlanmasna balanmt. Bundan sonra Yaptrmlar Rejimi, BM silah denetilerinin Iraktaki faaliyetleri ve Irakn belli aralklarla bombalanmas ile karakterize edilen bir dk younluklu sava dnemi balamtr. Bu dorultuda UNSCOM ve IAEA, 9 Haziranda kimyasal silahlara ilikin, 30 Haziranda ise nkleer silahlara ilikin denetim ilevine balamtr. Sz konusu denetim ilevi olduka sorunlu olmu defalarca kesintiye uramtr285. BMnin Iraka kar uygulad ambargonun amac, Irak halkn cezalandrmak deil, Saddam Hseyinin zellikle kitle imha silahlarn da kapsayacak askeri gcn ortadan kaldrmakt. Gvenlik Konseyinin k noktas, ekonomik ambargonun yarataca etkiyle, Saddamn elinde kalan kitle imha silahlarn ve konvansiyonel silahlarn teslim etmekten baka aresi kalmayaca varsaymna dayanyordu286.

285 286

Tayyar Ar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 1978-1996, Alfa yay., stanbul, 1996, s.582. Tuncay zkan, Entrikalar Sava, Alfa yay., stanbul, 2003, s.537-538.

118

BMGKnn daimi yeleri ortaya kan sorunlar amak iin 11 Ekim 1991de 715 sayl karar ald. Bu karar, Irakn sahip olduu kitle imha silahlarn aratran BM heyetinin yetki kapsamlarnn geniletilmesini, Irakn bu konuda yapt engellemelerin knanmasn ve gerektiinde g kullanlmasn salad. BMin alm olduu karalara ramen Irak, 11 Ekim 1994te UNSCOMla artk ibirlii yapmayacan aklad. Bu aklamasna mteakip de Kuveyt snrna kuvvet kaydrd. Fakat Irakn bu tutumu uzun srmedi. BM gvenlik konseyinin 14 Ekimde ald 949 sayl kararyla Irakn her iki giriimi de knanarak UNSCOM/IAEA ile ibirlii yapmas ve gney snrna ynelik kuvvet kaydrma operasyonundan vazgemesi istendi. Bu alnan karar zerine Irak karara uyacan aklad287. UNSCOMun almalar sk sk Irak hkmetinin engellemeleriyle kesintiye uramaya devam etti. Bu dorultuda, 1996 Martnda kitle imha silah olduu varsaylan 5 tesise giri izni verilmemesi yznden UNSCOM ile Irak hkmeti arasnda ksa srelide olsa bir kriz daha kt. Kriz uzun srmemi olmasna ramen BMGK, 27 Mart 1996 tarihli 1051 sayl kararla Irak UNSCOM ile tam ibirlii yapmaya ard. Bu arada Iraka uygulanan ambargonun uluslar aras meruiyetini incelemek iin BM, Iraka bir heyet gnderdi. Heyet yapt inceleme neticesinde asgari yaam artlarn karlayacak nlemlerin alnmamas durumunda byk bir insani felaketin yaanacan BMlere bildirdi. BM, Irak halknn ambargodan grd zararlar ve alk snrnda olan insanlara yardm etmek maksadyla 14 Nisan 1995te 986 sayl karar kabul etti. Kararla oluturulan ve BM evrelerinde Petrol Karl Gda Yardm olarak adlandrlan sistemle her aylk dnemde Irak 1 Milyar Dolarlk petrol ihra edecekti. Petrol satnda elde edilecek parada zel bir hesaba yatrlacakt. Bu parann %13 Kuzey Irakta faaliyette bulunan BMlerin insani yardm kurulularna, %30u Irakn Kuveyti igalinden kaynaklanan zararlarn tazmininde, %4 BM bnyesinde kurulan Irak Program Ofisinin harcamalar iin kullanlacakt. Irak payna gelirin sadece %53 decekti. BMin karar aklamas ile Irak Devrim Konsey Meclisi karar iddetle ret etti. Badatn karar ret etmesinin iki sebebi vard. Birincisi; Kuzey Irakta Krtlere verilen

287

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.583.

119

%13lk payd. Bu para sayesinde Krtler Badat ynetiminden tamamen kopabilirdi. kicisi ise UNSCOMun Iraka kitle imha silahlar kapsamnda temiz raporu verecei ynndeki haberlerdi. Ancak 9 Austos 1995 tarihinde Saddamn damad olan ve Irakn K S programnn banda olan Hseyin Kamilin rdne snmasyla, Saddam Hseyin elindeki K Slar ile ilgili UNSCOMa binlerce belge sunmak zorunda kald288. lkede ambargodan dolay yaanan ekonomik sorunlar, kuzeydeki Krt sorunun bymesi, Saddam Hseyinin akrabalar arasnda kan atmalar ve bunlarn Saddam Hseyinnin zerinde oluturduu basklar neticesinde Irak hkmeti Babakan yardmcs Tark Aziz tarafndan BM Genel Sekreterliine yazlan mektupla, BMGKnin alm olduu 986 sayl karar kabul ettiklerini bildirdi. Irak hkmeti, 986 sayl karar BM ile masaya yatrarak Mutabakata varm ve bu karar gre petrol karl gda program 6 aylk srede 2 Milyar Dolarlk petrol satacak ekilde dzenlenmiti. Irak, elde edilen gelirin nasl harcanaca konusunda BMe bir rapor sunacaktr. Bu mutabakat neticesinde Irak 1990dan beri ilk defa 10 Aralk 1996da Kerkk-Yumurtalk boru hattndan petrol pompalamaya balamtr. BMGKnin, Ocak aynda ilk szlemeyi onaylamas ile Iraka ilk gda sevkyat 20 Mart 1997de Habur snr kapsnda yapld. BMGK 20 ubat 1998de ald 1153 sayl kararla Petrol Karl Gda Yardm Programn kapsamn ve miktarn geniletti. Bu programn uygulanyor olmas ABD asndan da olumlu bulundu. Bu uygulama neticesinde Irakn K S retimi ve askeri yaplanmasnn nne geilecei deerlendiriliyordu289. ABDnin, Iraka uygulanan Petrol Karl Gda Yardm Programn ve yaplan yaptrmlar, blgeye uygulad politikada bir deiiklik meydana getirmedi. 31 Ekim 1998de ABD Kongresinin kabul ettii Irak Kurtulu Yasasyla, Irakta rejim deiiklii ABDnin resmi politikas haline geldi. Irak, Ekim- Aralk 1998de Irak ile UNSCOM arasnda yeniden yaanan skntlar neticesinde ABD tarafndan l Tilkisi Harekt icra edildi. Ancak bu harekt ABDnin kararlln ortaya koymu olmasna ramen BMin K S denetimleri tamamen sona ermitir290.

288 289

A.g.e., s.540. Tuncay zkan, a.g.e., s.543-546. 290 A.g.e., s.547.

120

BMGK 17 Aralk 1999da ald 1284 sayl kararla, UNSCOM yada dier adyla zel komisyonun yerine Irakta denetim ilevini yerine getirmek amacyla United Nations Monitoring, Verification And Inspection Commission (UNMOVIC) oluturduunu ve bundan byle Irakta denetim ilevini IAEA ve UNMOVICin yapacan aklad. Bu arada Iraka uygulanan ambargonun Irak hkmeti ve Saddam rejimini cezalandrmaktan ziyade Irak halkna ve evresindeki rdn, Lbnan, Msr ve Trkiyeye zarar verdii uluslar aras kamuoyu tarafndan yksek sesle dile getirilmeye baland. ngiliz hkmetinin Amerikan politikasna verdii destein eletirildii bir makalede 19971999 aras dnemde ounluunu ocuklarn oluturduu 720,000 kiinin ldnn tespit edildii bildirilmiti291. Iraka uygulanan ambargonun uluslar aras kamuoyu nnde hukuksal meruiyeti tartlsa bile ahlaki meruiyeti artk kalmam olmas BMGK daimi yeleri arasnda gr ayrlnn da artmasna sebep vermitir. ABD ve ngiltere Saddam bir tehdit olmaya devam ettiini ileri srerek yaptrmlara devam edilmesini savunurken, in, Rusya ve Fransa yaptrmlarn Irakta yol at etkilerin politik bir sonu almaya uygun olmadn savunduklar gibi bir taraftan bombalarken dier taraftan Saddama ibirlii teklifinin anlamsz olacan ve hem ambargoyu hem de hibir BM kararna dayanmayan uua yasak blge uygulamalarna kar kmaktadrlar. 2001 ylna gelindiinde Irakn yeni bir gzlemci heyetini kabul etme olasl hemen hi yokken Iraka seyahat ambargosu fiilen kalkmtr. Rusya, Fransa, Trkiye ve Arap lkelere ait uaklar Iraka yolcu tamaya ve bu ereve de ok sayda bilim ve i adam, sanat ve sporcuyu on yl aradan sonra Iraka getirmeye baladlar292. 2001 yl sonlarna gelindiinde eriilmez kabul edilen ABDde karlan uaklar ile 11 Eyllde gerekletirilen intihar saldrlar ile tm dnya sarsld. New Yorkta Dnya Ticaret Merkezi ile Washingtonda ABD Savunma Bakanl, 11 Eyll 2001de El-Kaide Terr rgt militanlarnn kard uaklarn intihar saldrlarna hedef oldu. Saldrlarn, tm dnyada yaratt aknln ardndan, ABD Bakan Bush terrle
291 292

Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset Sava ve Diplomasi, s.588. A.g.e., s.590.

121

sava balattn aklad ve saldrlar gerekletiren terristlerin Irakta eitildikleri iddialarna dayanarak Irak itham etti. ABD Savunma Bakan Yardmcs Paul Wolfowitz 14 Eyll 2001de; Terristleri yakalamak nemli deil, nemli olan terristleri destekleyen rejimleri sona erdirmektir ifadeleri ile Saddam rejimini hedef gsterdi. ABD gvenlik kaynaklar, 21 Eyll 2001 tarihinde, Washington Timesa yaptklar aklamada, Saddam Hseyinin saldrdan nce Bin Ladin ile temas kurduunu iddia etti. Daha sonra, Dnya Ticaret Merkezine arpan uaklardan birini karan Muhammed Atann ekoslovakya da bir Irak yetkilisi ile temas ettiinin teyit edildii iddia edildi. Iraktan kaan Saddam kartlar, 11 Eyll saldrlarn kardklar uaklar ile gerekletiren terristlerin Irakta bulunan Salman Pak ssnde, Boeing 707 uanda eitim alm olduklarn iddia etti. 11 Eyll Saldrlarndan sonra, Usame Bin Ladin ve rgt, El-Kaide ncelikli hedef gsterildi. Ksa sre sonra El-Kaideye kar Afganistan operasyonu balatld. Usame Bin Ladine kar Afganistan operasyonu devam ederken El-Kaide ile ibirlii yapt kitle imha silahlar bulundurduu ve rettii, iddet ve bask ynetimi gereke gsterilerek Saddam ve rejimi hedef ilan edildi293. ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney ve Savunma Bakan Donald Rumsfeld 11 Eyll olaylarnn sorumlusu olarak grdkleri Iraka sava gndeme getirdiler. Her ikisi de El-Kaide rgtnn ABDye kar kullanlmak zere Iraktan K S temin edebileceini, bu maksatla Irak ynetiminin deitirilmesinin uygun olacan deerlendirmilerdir. ABD ynetiminde Yeni Muhafazakrlar olarak bilinen grup zellikle Saddam Hseyinin elindeki silahlara ilikin yakn tehdide deinerek, Iraka ynelik savan mutlaka olmas gerektiini ifade etmeye baladlar294. ABD Bakan Bush 7 Ekimde 2002de yapt konumada, Irak Bakan Saddam hedef gstererek Saddamn dnemin en zalim ynetici kiisi olduunu El Kaide tekilat ile ilikisi olduu ve sahip olduu kitle imha silahlar (K S) ile insanlk iin en byk tehdidi yarattn ifade ederek Irakn BM denetileri ile ibirlii yapmas gerektiini ifade etti295.

293

A. ner Pehlivanolu, Ortadou ve Trkiye, Kasta yay., stanbul, 2004, s.328-329. Mehmet ahin- Mesut Tatekin, II.Krfez Sava, Platin yay., Ankara, 2006, s.118. 295 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.332.
294

122

Irak Devlet Bakan Saddam Hseyinin mesajn iletmek amacyla 30 Eyllde Irak Babakan Yardmcs Tark Aziz beraberinde ki bir heyetle, Suriye zerinden, Ankaraya geldi. Tark Aziz, 1 Ekim Sal gn Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer ve Babakan tarafndan kabul edildi. Konuk Babakan Yardmcs yapt aklamalarda; Irak, denetilere tamamen yardmc olacaktr. Viyanadaki Irak heyetine, BM yetkililerine tamamen yardmc olmalar konusunda kesin talimat verdik. Bunu Babakana da syledim. Bu koullar altnda Irakta kitle imha silah olmad gerei iyice anlalacaktr. Dedi ve u ekilde devam etti. Babakan ve Dileri Bakan ile derin grmelerde bulunduk. Kendilerine Iraka kar olan tehditlerin ayn ekilde Trkiyeye kar olduunu da belirttik. Biz blgedeki ABD tehdidinin Trkiye asndan gvenlik ve ekonomik tehditlere neden olaca kanaatindeyiz. Hepimiz ABD tehditlerine kar birlikte almalyz. Sonu olarak Babakan ve Dileri Bakan ile grmemden olduka memnun ayrlyorum. Diye dile getirdi. Trk Hkmet yetkilileri de konuk Babakan Yardmcsna; Irakn toprak btnl ve ulusal birliinin korunmas ilkelerinin Trk politikasnn ana unsuru olduunu, BM Silah Denetilerinin grevlerini gerektii gibi yapabilmelerini salamas ve ilgili tm BMGK kararlarna Irakn uymas gerektii eer bu salanrsa askeri bir mdahalenin nne gemek iin Trkiyenin elinden geleni yapaca bildirildi296. ABD, Irak uluslar aras terr destekleyen bir lke olduunu ve bu yzden Irakta bulunduunu iddia ettii kitle imha silahlarn byk tehdit olduunu belirtti. ABD, BMGKnn K Sle ilgili kararlarna dayal olarak Irakta bulunan kitle imha silahlarnn yok edilmesini istiyordu. ABD Irakta bulunan K Slerin tespiti ve tespit edilenlerin imhas konusunda BMGKnn kararlarna uyulmasn srarla talep etti ve bu maksatla BM bir tasar sundu. ABDnin Birlemi Milletlere verdii tasarnn kabul edilmesi sonucu alnan 1441 sayl kararda Iraka son bir frsat verildii belirtilmitir. Irakn kararnn uygulanmasnda tam ibirlii yapmamas durumunda, yeni tedbirlerin alnmas iin BM gvenlik konseyinin tekrar toplanaca belirtilmitir. 1441 sayl kararn maddeleri unlardr297. 1. Irak, ibirlii yapma niyetini, kararn benimsendii 7 gn iinde aklamaldr.

296 297

Hrriyet, 30 Eyll 2002 Mustafa Kayar, a.g.e., s.334.

123

2. Irak, kitle imha silahlarn 30 gn iinde bildirmelidir. 3. Denetiler, kararn benimsendii en az 45 gne kadar grevlerine yeniden balamaldr. 4. Denetiler, Iraka girdikten sonra 60 gn iinde Gvenlik Konseyine rapor sunacaktr. 5. Denetiler, incelemek istedikleri her yere (Saddam Hseyinin saraylar dahil) koulsuz girebilecektir. 6. Denetiler, Irakl bilim adamlarndan, dier yetkililerden ve ailelerden mlakat iin lkeyi terk etmelerini isteyebilir. 7. Denetiler, incelemeye alaca blgelerde Irakn hava ve kara faaliyetlerini askya alabilir. 8. Denetiler BM gleri tarafndan korunacaktr. 9. Irak, ykmllklerini ihlal etmesi sonucunda ciddi sonulara katlanacaktr. Kararda, BM mfettilerinin hibir kayt ve arta bal kalmakszn istedikleri btn blgelere girebilecekleri, yer altnda bulunanlar dahil olmak zere istedikleri tesisleri, santralleri, raporlar ve gerekli grdkleri aralar arayabilecekleri, istedikleri tm grevlilere veya gerekli grdkleri baka ahslara ulaabilecekleri ifade edilmektedir298. 1441 sayl kararda, BM denetleme Heyetinin ve Uluslar aras Atom Enerjisi Ajansnn kararn kmasndan sonra 45 gn iinde tefti ilemlerini balatmas ve bundan 60 gn sonra Gvenlik Konseyinin yaplacak aratrmalarn sonularn deerlendirmesi istenmitir. Irak, BMGKnin silah denetileriyle ilgili kararn 14 Kasm 2002 tarihinde koulsuz kabul etmitir. Mteakiben Irak BMGKne, 8 Aralk 2002de, kitle imha silahlarnn gelitirme programlaryla ve bu silahlarn kullanmyla ilgili olduka ince ayrntl bir raporu BMye sunmu ve 23 Aralk 2002den itibaren Irakta, geni apl bir denetleme ve arama almas balamtr.

298

ABDnin Dayatt BM Karar, http://www.vahdet.com.tr/isdunya/dosya1/0131.html.

124

BM denetleme heyeti ve UAEAnn Iraktaki faaliyetleri devam ederken ABD ve ngiltere, Irakn denetilere zorluk kardn ileri srerek g kullanma ynnde karar karmaya almtr. ABDnin bu giriimi sonucu toplanan BMGK denetilere zaman tannmasndan yana tavr koymutur. Rusya bykelisi Lavrov, ABD ve ngilterenin sunduklar kantlarn, kendilerini ikna etmediini sylemitir. ABD ynetimi ise, Iraka ynelik askeri operasyon iin ikinci bir karar tasarsna gerek olmadn savunmakla birlikte, BMGKne sunulacak yeni bir tasar zerinde de almalarn younlatrmtr299. Irak yetkililerinin, BMde Silah Deneticilerin almalarn hangi artlarda yapacaklarn grtkleri dnemde, ABD ve ngiltere, uua yasak blgeler uygulamas kapsamnda, Irak hava savunma mevzilerine ve radarlarna ynelik saldrlarna devam etti. 5 Eyll 2002de, ABD ve ngiliz sava uaklar yze yakn sava uann katld ve son drt yln en geni kapsaml hava harekt ile Irakn batsnda bulunan hava savunma silah mevzilerini ve radarlarn imha etti300. BM Silah Denetilerinin Irakta almalar konusunda Irak ile uzlamaya varld dnemde, ABD, askeri harekt hazrlklarn srdrd ve harektta grev alacak Saddam kart gruplar rgtleme karar ald. ABD Bakan Bush, Irak muhalifi unsurlarn rgtlenmesi ve eitimi konusunda Ulusal Gvenlik Bakanlk Direktifini 3 Ekim 2002de imzalad ve Londrada bulunan, Irak Ulusal Kongresinin salam olduu isimlerden oluan 5000e yakn Irakl muhalifin, Kasm 2002 ayndan itibaren balayacak eitimleri iin 92 milyon dolarlk kaynak tahsis etti. Irak rejim kartlarnn ABD ve Ortadou dnda ki lkelerde eitilecei bildirildi301. Irak Krizinin barl yoldan zmlenmesi arlarna ramen ve BMGKden de yeni bir karar kartamayacan anlayan ABD ile ngiltere 1441 sayl kararn Irak, ykmllklerine ihlal etmesi sonucunda ciddi sonulara katlanacaktr maddesine dayanarak harekt balatma karar almtr. Zaten ABD Senatosu ve Temsilciler Meclisinin, 18 Temmuz 2002 tarihinde yapt mterek oturumunda 1991 ylnda vermi olduu yetkiye benzer bir ekilde, ABD Bakan George W. Busha yaptrmlar uygulamak amacyla, Iraka sava ama yetkisini veren kanun tasars kabul edilmiti.
299

Mustafa Kayar, a.g.e., s.335. A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.330. 301 A.g.e., s.332.
300

125

ABDnin Iraka mdahale konusunda ki srar BMGK yeleri arasnda gr ayrlklarn da ortaya kard. Daimi yelerden Fransa, Rusya ve inin yan sra geici yelerden Almanya ve Suriye Iraka mdahaleye kesinlikle kar olduklarn akladlar. Dier taraftan GKnn geici yelerinden olan Pakistan, Angola, Kamerun, Gine ve ile kararsz kalrken, Bulgaristan, ABD ve ngiltereye destek verdi. Amerikann tek tarafl g kullanma isteine Fransa, Almanya ve Belikann yan sra, srail hari tm Orta Dou ve slam lkeleri kar kt. Trkiye ve Endonezya da aka kar kan lkeler arasndayd. 114 lkenin katld ve Malezyann bakenti Kuala Lumpurda yaplan Balantszlar toplantsnda da, Irakn 1441 sayl karara uymas istenirken, ABDnin tek tarafl g kullanmasna kar ortak tavr belirlendi302. 24 ubatta ABD, ngiltere ve spanyann hazrlad bir karar tasars Gvenlik Konseyinde tartldysa da, gerekli ounluu salayamayaca anlaldndan oylamaya geilmedi. zellikle Fransa, Rusya ve in bu aamada g kullanlmasn ngrecek bir tasarya gerek olmad, 1441 sayl karar dorultusunda denetimlerin bir sre daha srmesinden yana olduklarn akladlar. Bu gelimenin ardndan 15 ubatta dnyann hemen her yerinde geni apl Amerikan kart gsteriler dzenlenmitir303. BMin Badatn silahszlanma konusunda ilerleme kaydettiine dair yeni bir rapor sunmasna ramen ABD ynetimi bundan tatmin olmam ve BM Gvenlik Konseyi ile Iraka bu konuda 17 Marta kadar son bir sre daha verilmesini kararlatrd. ABD, ngiltere ve spanya tarafndan BM Gvenlik Konseyine sunulan ve Iraka ar koullar ieren ksa sreli bir ltimatom verilmesini ngren karar tasarsnn zellikle Fransann Vetosuyla karlanacann anlalmas zerine, 16 Martta Azor adalarnda ABD Bakan ile ngiltere, spanya ve Portekiz Babakanlarnn katlmlaryla yaplan zirvede yaptklar ortak aklamada Iraka silahszlanmas arsn tekrarladlar ve Saddam Hseyini yeniden uyardlar. ABD Bakan Bush, yarnki olaylarn diplomasinin geleceini belirleyeceini ifade ederek, Saddam Hseyinin kendi isteiyle Iraktan ayrlabileceini ve Irakn silahszlanmad takdirde bunun zorla yaptrlacan da belirtirken, ngiltere Babakan Tony Blair de 12 yldr silahszlanmayan Irak iin

C.Kalhan Karaaa, Gemiten Gnmze Ortadoudaki stikrarszlk, Beykent nv. (Yaynlanmam Bitirme Tezi), stanbul, 2002, s.61. 303 A.g.e., s.61.

302

126

artk karar verilmesi gerektiini, Irak liderliinden en ok zarar grenlerin Irak halk olduunu ifade etti304. Bu arada Belika Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Louis Michel ve Savunma Bakan Andre Flahaut, ABDnin Iraka mdehale kapsamnda yapt ynaklanmaya iaret ederek, ABDnin BM karar olmadan Irak'a askeri mdahalede bulunmas halinde, Amerikan askerlerinin ve askeri malzemesinin Belika'dan geiine son verileceini akladlar. ABD, bata Almanya olmak zere Bat Avrupada bulunan baz silah, ara ve askerlerini, Belika zerinden geirerek ynaklanmaya devam ediyordu. Belikadaki Amerikan sleri ve limanlar ile kara ve demiryollar, bu amala kullanlmaktayd305. Zaten ABD ve ngiltere, Austos 2002den itibaren, Ortadouda askeri ynaa balamt. 13 Austos 2002de iki askeri malzeme ykl gemisini Basra Krfezine sevk etmi, Merkez Komutanl Kararghn, Tampa Floridadan Katarn Bakenti Dohaya yakn Hava ss El-Udeide nakletmiti306. ABDli kaynaklar, Iraka kar savan en ge 20 Mart gecesinden itibaren balayabileceini belirtirken, savaa aktif olarak katlacak ABD ve ngiliz birliklerinin toplam saysnn 280 bin olduu, akland. ABD ayrca, Basra Krfezi, Kzldeniz ve Akdenizdeki 35 kadar gemisinde toplam 1000 adet Tomahawk Fzesinin frlatmaya hazr olduunu bildirdi. ABD ve ngiliz birlikleri Kuveytte harekt iin son hazrlklarn yaparken, Irak Batsnda rdnde, ABD ve ngiliz zel birlikleri, 180 Km.lik Irak rdn snrndan szmak zere tertiplendikleri bildirildi. srail zel Kuvvetlerinin de yer ald rdn cephesinden yaplacak zel harekta Irak ilerine szlarak, Irakn Scud Fzelerinin imha edilecei ve hassas hedeflerin vurulaca bildirildi. ABD ve ngiltere Iraka askeri harekt iin son hazrlklarn yaparken,

1970lerde Iraktan karlan, Amerikan Exon Mobil, Chevron Texaco, ngiliz Shell ve British Petroleum, petrol irketlerinin, Irakn henz dokunulmam rezervler ile 220 milyar varil olduu tahmin edilen petrol rezervlerinin iletim hazrlklarn yapt ve Irakn kara altnn tekelleri altna alacaklar iddia edildi. 307

304

http://www.voanews.com/turkish/archive/2003-03/a-2003-03-16-10-1.cfm Aksam, 17 Mart 2003 306 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.331. 307 A.g.e., s.354.
305

127

B- K NC KRFEZ SAVAI ABD Bakan Bush Iraka mdahale konusunda 1441 sayl BMGK kararn yeterli grerek 18 Mart 2003 tarihinde, Irak lideri Saddam Hseyine iki olu Uday ve Kusay ile birlikte 48 saat iinde Irak terk etmesi iin ltimatom verdi. Saddam Hseyin ise askeri niformasn giyerek ltimatomu ret ederek, Irakn ABDye kar zafer kazanacan aklad308. Bu arada ABDnin silah denetilerinin Irak terk etmeleri ynndeki tavsiyeleri neticesinde BM Genel Sekreteri Kofi Annan BM grevlilerinin lkeyi terk etmeleri talimat verdi309. ABD Bakan Bushun Iraka verdii ltimatomu birok lke tepkiyle karlad. Fransa Cumhurbakan Jascues Chirac verilen ltimatomdan yana olmadklarn belirtikten sonra Uluslar aras dnceyi grmezlikten gelmek ar bir sorumluluk getirir dedi. in Babakan Wen Jiabao Irak ile yaplacak savan nlenmesi iin tm abalarn sarf edilmesi ve BM Silah Denetilerinin almalarna devam etmesi gerektiini aklad. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, yapt aklamada BM GKnde Irakla ilgili balayan srecin sona ermesi gerekirdi, sre sona ermeden ABDnin tek tarafl davrann doru bulmuyorum dedi. Dier yandan Almanya Babakan Gerhard Schrder , ABDnin Iraka balatt savan, yanl bir karar olduunu karlkl sulamalar ile zaman kaybedilmemesini, sava en ksa srede sona erdirilmesi iin gayret sarf etmeliyiz dedi. Bu aklamalarn yannda dnyann her yerinde sava kart gsteriler yapld310. Yaplan aklamalara ve gsterilere ramen ABD askeri mdahale iin hazrlklarn srdrmeye devam etti. Amerika birliklerindeki asker says blgede 20 MART 2003 itibariyle 250 bine ulat. Bu saynn sava sresince daha da artaca dnlmektedir. Oluturulan Koalisyon birliklerinin komuta merkezi Katarn Doha ehri yaknlarnda tekil edildi. ABDnin Kuveyt ve Irakta mevcut kara birliklerinin says 130 bin civarndadr. Irakn gc ise Cumhuriyet Muhafzlar ve ihtiyatlar dahil 265 bin civarndadr. Bu birliklerini zellikle ehir merkezleri, havaalan, enerji

308 309

Milliyet, 19 Mart 2003 Cumhuriyet, 19 Mart 2003 310 Sabah, 19 Mart 2003

128

merkezleri,

boru

hatlar,

saraylar

ve

nemli

kamu

binalarn korumak iin

grevlendirmitir311. Irakn envanterinde bulunan Hava Kuvvetlerine ait silahlar Tablo-15de sunulmutur. Ayrca Irakn elinde says bilinmemekle beraber insansz hava aralar, 3000 adet hava savunma silah ve 850 adet karadan havaya frlatlan SAM fzesi olduu tahmin edilmektedir. Tablo15 Irak Hava Kuvvetlerine ait silah mevcutlar312 HAVA KUVVETLER S LAH S STEMLER Bombardman Ua (Tu 22, Tu16, H-6D) Sava Ua (J6, Mig 23, Mirage F1, Su7, Su-20, su-22, su-25, su-24) AVCI Ua (J7, Mig21, Mig25, Mig29) Keif ua (Mig21, Mig25) Elektronik Harp (1176) Tanker (1176) Nakliye (An2, An12, An24, An26, 1176) 390 245 12*313 2 1 47 96 85 5* 39 157 +++ +++ 1990 YILI 16 2002 YILI 6*

Eitim (As202, EMB312, L29, L39, MB233, PC7, 331 PC9,YAK11) Havadan satha fze (AM39, AS4, AS5, AS9, AS11, +++ AS12, AS-30L, C601) Havadan Havaya fze (AA2/-6/-7/-8/-10, R530, R550) +++

311

Mustafa Kayar, a.g.e., s.348. A.g.e., s.349. 313 Kesin bilgi yoktur.
312

129

Tablo16 Koalisyon Hava Kuvvetlerine ait silah mevcutlar314 LKE Avustralya Kanada KONULANILAN LKE Umman BAE 14 F/A18 Filosu, 3 Ad. C130 Hercules, 2Ad. P3 Deniz Devriye Ua CP140 Aurora Deniz Devriye Ua S LAH S STEMLER

Kraliyet hava kuvvetleri (100 Ad. Sabit kanat ua, 27 destek helikopteri, 7000 personel) Suudi Arabistan ngiltere Trkiye Kuveyt Bahreyn Katar Kuveyt Bahreyn Umman Katar Suudi ABD Trkiye BEA Cibuti Diego Garcia ngiltere Uak Gemileri Hava savunma: 14 Tornado F3 Erken Uyar: 4 E-3D AWACS Saldr/Keif: 4 Jaguar, Saldr /Keif: 18 Harrier GR7 Tanker/Nakliye: 10 VC10, 4 Tristar Saldr/Keif: 30 Tornado Nakliye: 4 C130 80 Ad. F15, F16, F117, AEF 7, F-15C, F-16CJ, F-16CG USN P3, EP3 B-1B Bombardman Ua, AC130 Filosu, 17 JSTARS Keif Ua 100 Ad. F16, EA-6B Elektronik Filosu. 50 F15, F16, A10. Keif ve nsansz Hava Arac nsansz Hava Arac B52 Bombardman Filosu, Elektronik Harp Filosu, KC 135 Tanker Uaklar, USN P3 Deniz Devriye Filosu 14 Ad. B52 Bombardman Ua Uaklar: 30 Ad. F14,102 Ad. F/A18,12 Ad. E2,12 Ad. EA-6B, 24 Ad. S-3B, 20 Ad. Dier

314

A.g.e., s.349-350.

130

Koalisyon gleri hava kuvvetleri ise 1150 sava Uanda olumaktadr. Koalisyon Gleri Hava Gcnn envanteri Tablo-16dadr. ABD 1.Krfez Savanda olduu gibi ncelikle hava taarruzlar ve akll fzeleri ile Badat ve kritik askeri tesisleri hedef almtr. Irak askerinin direnci krldktan sonra kara harektna balanmtr. Bu nedenle ABD hava gcn ok geni ve stn tekil etmitir. Uzay teknolojisi ile desteklenen ve daha nce kullanlmam silahlar II. Krfez Savanda kullanlmtr. ABD ile koalisyon kuran lkelerin Krfeze yolladklar kara birlikleri ise aadaki gibidir. ngiltere; 26.000 askerden oluan kara birlii: 7 Zrhl Tugay, 2 Tank Tugay, 4 Mekanize Piyade Tugay, 1 Kunda Motorlu Topu Alay, 2 stihkm Alay, 2 Parat Alay 2 Piyade Alay, 1 Topu Alay,1 Helikopter Alay, 1 Keif Alay, 1 Zrhl Keif Bl, Muharebe Destek Tmeni, 45.000 personelden oluan Kraliyet Deniz Ve Kraliyet Hava Birlikleri. Avustralya; 2.000 personelden oluan Deniz, Hava ve Kara Birlikleri; zel Kuvvetler, CH47 Chinook Helikopter, Nkleer ve Kimyasal Tespit Uzman Birlii. Kanada; 25 kiilik Askeri Hareket Planlama Timi ek cumhuriyeti; 50 kiilik NBC Keif Birlii Almanya; Kuveytte 190, Almanyada 90 kiilik NBC aral Ani Mdahale Birlii, Krfez lkeleri (sadece Kuveytin savunulmas iin): Suudi Arabistan 3.300 personel, BEA, Umman, Katar ve Bahreyn 6.700 personel. Polonya; 200 kiilik Muharebe Destek ve NBC Birlii Romanya; NBC Birlii. Slovakya; 69 uzmandan oluan NBC Birlii. Ukrayna;1 Radyo Aktif Taburu, 1 NBC Taburu315.

315

A.g.e., s.351.

131

20 Mart 2003 sabah saat 04.30da ABD ve ngiliz sava gemilerinden atlan 40a yakn Tomahawk316 Fzesi ile ABD hava kuvvetlerine mensup F-117A317 hayalet uaklar ve B52318 ar bombardman uaklar, Badat ve evresini vurdu. CIAnin ynlendirmesi ile Saddam Hseyin ve st dzey Irak yneticilerine yneltilen saldrlarn hemen ardndan, ABD Bakan Bush Trkiye saati ile saat 05.15te yapt konumada Benim emrimle koalisyon kuvvetleri, Saddam Hseyinin savama kabiliyetine zarar verecek askeri nem tayan hedefleri vurmaya balad. fadesini kulland. ABD koalisyon glerinin, masum sivillere zarar vermemek iin elinden gelen her trl abay gstereceini, ancak savan uzun sreli ve zor olacan syledi319. Savan balamasndan 3 saat sonra televizyona kan Irak lideri Saddam Hseyin 3 kez besmele ektikten sonra Soylu Arap halknn temsilcileri olarak sizlere, bu konuda daha nce sylemi olduklarm tekrarlamak istiyorum. Bu deerli vatan savunma ilkeleri
316 lk olarak 17 Ocak 1991de Iraka kar l Frtnas operasyonunun balangcnda kullanlan Tomohawklar cruise tipi fzelerin en ok bilinenleri arasnda yer alyor. Uzun menzilli ve ses hzndan daha yava olan, denizalt ve gemilerden frlatlabilen bu fzeler, zellikle binalar askeri kamplar ve havalanlar gibi nemli altyap tesislerine kar etkili oluyor. l Frtnasnda kullanlan bu fzelerin ok byk bir blm, 297 fzeden 282si hedefi bulmutu. General Dynamics ve McDonnell Douglas tarafndan retilen, 1983ten beri kullanlan BGM109 Tomahawklar, Cruise tipi fzelerin en gelimi modellerinden biri. Nkleer balk yada genelde kullanlan patlayclarla donanm Tomahawk fzelerinin ok sayda tr bulunuyor. 6,25 metre uzunluundaki fzeler, turbofan motoru sayesinde hedefine, 15100 metre ykseklikten saatte yaklak 880 kilometre hzla uuyor. Tomahawklarn menzilleri trlerine gre 460- 2 bin 500 kilometre arasnda deiiyor. Amerikan Deniz Kuvvetleri, aralarnda denizden denize atlabilenler de bulunan binlerce Tomahawk fzesine sahiptir. Fzenin fiyat 600 bin ila 1,2 milyon dolardr, bkz., Sabah, 19 Mart 2003. Ayrca bkz., http://www.netbul.com/ superstar/ ozeldosyalar/ sicakhaber/ iraksavasi/sayfa3.asp 317 Gece ahini olarak adlandrlan F-117A, dman savunmasnn arasna dalabilen ve stratejik hedefleri vurabilen bir avc-bombardman ua. Radara yakalanmayan ilk sava ua olma zelliine sahip bulunan F-117A, 1983ten beri Amerikan ordusunda kullanlyor. Lockheed firmasnca retilen sra d aerodinamik bir yapya sahip uak, egzoz gaznn younluunu azaltabilen bir sisteme sahip. Uak bu sayede peinde kzltesi iaret brakmyor. 23,6 ton arla, 13,3 metre kanat aklna ve 20 metre uzunlua sahip uak, 45 milyona dolara mal oluyor. 59 adet retilen tek kiilik uak saatte 1040 kilometre hz yapyor, 1056 kilometre uu menziline sahip, ancak havada ikmal yapabildii iin menzili snrsz hale geliyor. 2,3 ton bomba tayabilen uak, termonkleer bomba, lazer gdml havadan karaya fze ve radar yok eden fze atabiliyor., bkz., Sabah, 19 Mart 2003, Ayrca bkz., http://www.netbul.com/ superstar/ ozeldosyalar/sicakhaber/ iraksavasi/sayfa3.asp 318 Devasa B52 bombardman ua, Uan Kale olarak nitelendiriliyor. Irak savanda Amerikan hava kuvvetlerinin gzdelerinden biri olan B52, 1950lerin balarnda Boeing firmasnca tasarland. Souk sava yllarnda stratejik operasyonlar iin tasarlanan uak, 2001de Afganistanda bombardmanlarda kullanld. JDAM tipi akll bombalar atabilen B52, Hint Okyanusundaki Diego Garcia adasnda konulandrlyor. Vietnam Savanda ve Birinci Krfez Savanda da kullanlan uak, konvansiyonel bombalarla hedefleri hal gibi dvyor. 49 metre uzunlua, 56 metre kanat aklna sahip B52, yklyken 219 ton arlnda. Dnyann en byk ve ar sava ua olarak bilinen B52, 744 adet retildi. ki versiyonu halen kullanlmakta olan uak, 14 bin km uu menziline sahip. 10 bin m. irtifaya ykselebilen B52, havada ikmal yapabiliyor. Saatte bin km hz yapabilen uak, 27 ton bomba, havadan karaya fze ve Cruise fzesi tayor, bkz., Sabah, 19 Mart 2003. Ayrca bkz., http://www.netbul.com /superstar /ozeldosyalar / sicakhaber/ iraksavasi/sayfa3.asp 319 Milliyet, 21 Mart 2003

132

konusunda, daha ncede sizlere arlarda bulundum. u anda Iraktaki ailelerden her birinin bu er glerine kar bu zorlu gnlerde onurumuzu korumak konusunda, Allahn huzurundaki sorumluluumuza sahip karak, Allahn dmanlarna kar sizler Irakllar olarak zaferi elde edeceksiniz. Diyerek halk cihada ard320. Ayn zamanda Amerikan ve ngiltere birlikleri gneyden hzl ve etkin bir kara harekt da balatmlardr. Mttefiklerin ana hedeflerinden birisi Irakn gneyindeki en byk kent olan Basrann hzl ele geirilmesi ve kentin Limanlar ile petrol kuyularnn gvence altna alnmas olmutur. Kuveytte konulanan Amerikan ve ngiltere gleri youn hava taarruzunun Yarataca etki sayesinde nemli bir direnile karlamadan bir hafta ierisinde Badata ulamay hedeflemilerdir. ABD ve ngiliz kara birliklerinin Gney Cephesinden Badata doru ilerlemeleri neticesinde Irak Ordusunda zlmeler meydana geldi. Irakn gneyinden ilerleyen ABDnin 15nci leri Keif Deniz Piyade Birlii ilk olarak Umm Kasr liman ehrini ele geirdiler321. Amerikan birlikleri Nasiriye ehrine yneldiler. Umm kasr ve nasiriye ehirlerinde beklenmedik direnile karlaan Amerikan ve ngiliz askerleri ilk kayplar vermiler ve operasyonun planlanandan daha uzun srecei anlalmtr322. Ayn gn saat 21.00 e kadar sren ve ABD Savunma Bakanl yetkililerince Aerial Day olarak adlandrd hava operasyonunu balatt. Basra Krfezindeki gemilerden Badat, Musul ve Kerkke 320 Tomahawk fzesi, B52 ar bombardman uaklar ile F/A18323 Hornet ve F14324 Tomcat sava uaklaryla
Sabah, 21 Mart 2003 Milliyet, 22 Mart 2003 322 Akam, 23 Mart 2003 323 F/A18 Eekars olarak ta tabir edilen uak, uak gemilerinden kalkarak dman hedeflerini vuran ok ynl bir taarruz uadr. 1981den beri kullanmda olan uak, Birinci Krfez Savanda ve Kosova operasyonunda kullanld. Hem avc, hem de taarruz ua olarak grev yapan F/A18, yakn lojistik destek, taktik av ve keif amalaryla da kullanlmaktadr. Saatte 1915 kilometre hz yapabilen uak, 15,2 kilometre irtifaya ykselebiliyor. 750 kilometre menzile sahip uak, ok gelimi dijital aygtlara sahip. 7,7 ton mhimmat tayan uak, Vulcan M61 topuyla ate ediyor. Uakta, ayrca Harpoon fzeleri, uzun ve ksa menzilli havadan havaya fzeler, anti radar fzeleri ve gdml bombalar bulunuyor. 24 milyon dolar maliyeti olan ua, McDonnell Douglas ve Northrop Grumann retiyor, bkz., http://www.netbul.com /superstar /ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/sayfa3.asp 324 Donanmann Grumman F14 Tomcati Bat Dnyasnda benzeri bulunmayan bir av uadr. AWG9 silah kontrol sistemi vastasyla 6 adet uzun menzilli AIM-54A Phoneix fzesini ayn anda 6 deiik hedefe ynlendirebilmekte, orta menzilli kombat grevleri iin Sparrow fzeleri ve it dala iin 20mm top ile Sidewinder fzelerini kullanabilmektedir. 1968de F-11Blerin yerini almak zere balatlan tasarm almalar bilahare Donanmann uak gemilerinde konumlandrlm sava ua envanterine girmitir. F14A P&W TF30 motorlarn ve F-11B iin gelitirilen alt adet Phoneix AA fzesi ile AWG9 silah kontrol sistemini kullanmaktadr. 21 Aralk 1970deki ilk uuuna kadar geen be yllk gelitirme, deerlendirme ve filo eitimleri sonucu uak gemilerindeki filolarn en gl savas durumuna gelmitir, bkz. http://www.tayyareci.com/amerikanucak/postww2/f14.asp
321 320

133

bomba yadrld. ABD Genelkurmay Bakan Richard Myers yzlerce hedefi vurduklarn aklad. Ksaca A-Day olarak adlandrlan operasyonun ABD ve ngiliz kara birliklerinin gneyden yrttkleri operasyonun beklenenden daha ok direnile karlamalarnn ardndan dzenlendii ifade edildi325. Ayn gn Kuveytten yaplan aklamada, 1 Patriot fzesavar bataryasnn bir Irak Scud fzesini imha ettii bildirildi. Bu olay, Irakn Scudlar ile kar saldrlar yapacana iaret etmekteydi. Bir ABD helikopterinin dmesi ve bir ABD deniz piyadesinin ldrlmesiyle koalisyon glerinin zayiat harektn ikinci gnde 13e kt326. ABDnin Krfez Birlikleri Komutan Orgeneral Tommy Franks Dohada verdii brifingde; Operasyonun en byk nedeni olan bata kimyasal silahlar olmak zere K Slarn hi birine ulaamadklarn ancak aramaya devam ettiklerini aklad327. Daha nce Trkiye hava sahasn kullanmak iin talepte bulunan ABD, Trkiye ile arasnda kan anlamazlklar sebebiyle talebi olumsuz karlanmt. ABDnin srarl talepleri karsnda; Trk Silahl Kuvvetlerinin Kuzey Iraka gnderilmesine; bu kuvvetlerin gerektiinde belirlenecek esaslar dairesinde kullanlmasna ve muhtemel bir askeri harekt erevesinde Yabanc Silahl Kuvvetlere Mensup Hava Unsurlarnn Trk Hava Sahsn Trk Makamlar Tarafndan Belirlenecek Esaslara ve Kurallara Gre Kullanlmalar in Gerekli Dzenlemelerin Yaplmasna, Anayasann 92. Maddesi Uyarnca 6 Ay Sreyle zin Verilmesine Dair Karar. 20 Mart 2003 tarihinde TBMMde 202ye kar 332 destek oyu ve bir ekimser oyu ile kabul edildi. Karar 21 Mart 2003 tarihli Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. 763 sayl karar dorultusunda, Trk hava Sahas, 21 Mart 2003 gecesinden itibaren ABD ve 24 Mart 2003 tarihinden itibaren ngiliz uaklarnn uularna ald. Bylece Irak Savanda Kuzey Cephesi de alm oldu328. Irakn gney snrndan ilerleyen ABD Kuvvetleri, iddetli atmalarn ardndan Nasiriye ve Basra ehrindeki Irak askerlerinin direniini krarak kontrol ele geirdiler. Badata giden gzerghta nemli bir nokta olan Nasiriyenin ele geirilmesinden sonra
325 326

Radikal, 22 Mart 2003 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.357. 327 Sabah, 23 Mart 2003 328 Mehmet ahin- Mesut Tatekin, a.g.e., s.271. Ayrca bkz., Trkiye, 22 Mart 2003

134

mttefik birlikleri ikiye ayrlarak bir ksm birlikleri Dicle ve Frat nehirlerini geerek nce AL-KUT ehrine ve ardndan Badata ynelmilerdir. Dier birlikler ise srayla Necef ve Kerbela ehirlerine ele geirmiler ve ardnda Badat nlerine gelmilerdir. ngiliz askerleri de Umm Kasr kontrolleri aldkta sonra Basraya ynelmilerdir329. 23 Martta Irak Enformasyon Bakan Essahaf, Basradaki bombardmanda 77 sivilin ldn, 366snn da yaralandn aklad. Kara birlikleri arasnda Necef yaknlarnda iddetli atmalar yaand. Irak tarafndan Amerikan askerlerinin ilerleyiinin durdurulduu belirtildi. Irak Devlet Bakan Saddam Hseyin, Irak halkna hitaben yapt televizyon konumasnda, Irak Silahl Kuvvetleri'nin kahramanca direndiini vurgulayarak, Sabrl olacaz ve dmana btn gcmzle saldracaz. Zafer yakn ve bizim olacaktr dedi330. Saddamn konumasndan ksa sre sonra ABD ve ngiliz birlikleri Badat bir kez daha bombalad. ABD Bakan Bush, Kongreye nerdii sava btesinde, Irak Savann getirdii harcamalar ve lkede terrizmle mcadeleyi glendirme almalar iin kongreden 25 Mart 2003te 74,7 milyar dolarlk ilave bte talebinde bulundu. Bushun acil mali nlem paketinde, Trkiye iinde 1 milyar dolarlk hibe yardm talebinde bulundu. Ayrca bu yardm miktar 8,5 milyar dolarlk bir krediye dntrlebilecei belirtildi. ABD yetkililerine gre bu yardm, Trkiyeden Irak Sava iin yeni bir talepleri olmadan salayacaklarn, yardm Kongrede kabul edildii takdirde Nisan ay ortasnda gelecei belirtildi. 331. ABD ve ngiliz birliklerinin Iraka dzenledii harekatn 6nc gnde, Bakent Badat 25 Martta sava baladndan bu yana en ar bombardman yaad. ABD ve ngiliz uaklarnn bir gnde Iraka 1500den fazla sorti yaptlar. Irak Enformasyon Bakan Essahaf, son 24 saat iinde 16 Iraklnn ldn ve 95inin yaralandn syledi. Amerikal komutan Pearson ise Son 2 gn iinde 500 Irakl askerin ldrldn iddia etti332. Trkiyenin snra gelecek g dalgasn karlamak ve snrdaki PKK varln imha etmek iin Kuzey Iraka girme isteini ngiltere Babakan Tony Blair, Trkiye'nin
329 330

Trkiye, 23 Mart 2003 http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/2403.asp 331 Milliyet, 26 Mart 2003 332 http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/2503.asp

135

Iraka asker gndermesi konusunda yaygn bir kaygnn varolduunu ancak ABD ve ngiltere Hkmetlerinden, Trk Hkmetine giden mesajlarn iyi anlaldndan emin olduunu syledi333. ABD Dileri Bakan Colin Powel, Trkiyenin Kuzey Irakta snr gemek gibi bir niyeti olmadna dair hafta sonunda uluslararas topluma ve bu sabah da NATOya gvence verdiini ve u anda Trkiyenin Kuzey Iraka asker gndermek gibi bir plan bulunmadn syledi334. Koalisyon kuvvetleri, hava kuvvetleri ve fzeleri 28 Mart 2003te Badat bombalamaya devam etti. Irak savann 8. gn ABD ve ngiliz kuvvetleri, Badata yaklatka, artan derecede Irak kuvvetlerinin mukavemeti ile karlamaya balad. Hava artlar ve Irak direnii nedeniyle ABD harekat yavalad. Trkiyenin ABD askerlerinin karadan geiine izin vermemesi nedeniyle, Kuzey Iraktaki harekatn balangta yalnz hava harekat ile snrlandrmak isteyen ABD, artan direni karsnda kstl ABD zel birlii bulunan blgeye asker sevk etmek zorunda kald. talya, Vicenzada bulunan 173. ABD Tugayna mensup 1000 kiilik bir kuvvet Baur yaknlarndaki Harir havaalanna parat ile indirildi. Kuzey Iraka indirilen ABD kuvvetlerinin blgede bulunan Krt topluluklar ile birlikte bir cephe ama hazrlklarn srdrd, bu amala ABDnin blgeye getirdii silah ve tehizat Krt topluluklara datt; Krtlerin ABD desteinde, Musul ve Kerkke girmeye hazrlandklar, Sleymaniye, Bakraco blgesindeki piste 40 kadar uak indii, daha nce Trkiyeye karlmas planlanan 4. ABD Tmeninin Nisan ay ortalarnda Kuveyte getirilerek gney cepheden harekta sokulacaklar haberleri basnda yer ald. ABD Savunma Bakan Rumsfeld, Kuzey Iraka asker gndermenin daha nce planlandn, planlamalarnda tek byk deiikliin 4. Piyade Tmeninin Trkiyeden karayolu ile Kuzey Cephesine sokulamamas olduunu aklad335. The Washington Post gazetesinde, Kuzey Irakta Harire indirilen bin kadar ABD askerinin, 40 Bin Trk Askerini snrda tutarak sava iinde sava kmasn engellemek amacn tad belirtildi336. Bu arada Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk zorunlu olmadka Trkiyenin tek bana Kuzey Iraka girmeyeceine

Finansal Forum, 27 Mart 2003 Sabah, 27 Mart 2003 335 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.358. 336 Milliyet, 28 Mart 2003
334

333

136

ilikin bir aklama yapt. Yaplan aklama ABD tarafndan memnuniyetle karland337 Krt topluluklarnn a silahlar ile tehiz edilmeleri Trkiye iin nemli gelime olarak deerlendirildi. Krt topluluklarn taarruz kapasitesine ve yeteneine ulamas, Ankarada Trkiyenin gneydeki tehdidin yapsnda nemli deiiklik olarak yorumland. ABD Ynetimi, Amerikan yardm program kapsamnda Irakn yeniden inas ve imar projelerinde Amerikan yerli irketlerinin esas ii stlenmelerini salad. Irakn sava sonras onarm almalarnn ABD tekelinden karlmas amacyla, Fransa ve Almanya Irakn sava sonras restorasyon almalarnn BMler tarafndan srdrlmesini talep etti338. Iraktaki sava ynlendiren Amerikan Kara Kuvvetleri generallerinden William Wallace, Sava, planladmz, umduumuz gibi gitmiyor dedi. Halen blgede 100 bin askeri bulunan ABDnin savamak zere Iraka 100 bin asker daha gnderecei bildirildi. Yine ngiltere Babakan Tony Blair, Irak Devlet Bakan Saddam Hseyini iktidardan uzaklatrmann zor ve etin olacan bildirdi. Blair, Saddam 20 yldr iktidarda olduu lkenin bandan ekip almann zaman alacan kaydetti. ABDnin Irak savann mimar olan ABD Savunma Bakanl Pentagonun ba danman Richard Perle, bu grevinden istifa etti339. Milli Gvenlik Kurulunun Mart ay olaan toplants 28 Mart 2003 gn yapld. Toplant sonunda ABDye ynelik uyar kt; 1- Kuzey Irakta bamsz bir Krt devleti oluumuna yol aabilecek gelimeler konusunda Trkiyenin duyarllklar gz nnde bulundurulmaldr. 2- Kresel bir tehdit olan terrizmden gemite byk can kaybna uram ve zarar grm olan Trkiyenin PKK ve KADEKten kaynaklanabilecek olas terr tehdidine kar adm atmaktan kanmayaca aktr.

337 338

Posta, 28 Mart 2003 Hrriyet, 28 Mart 2003 339 http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/2803.asp

137

3- Trkiye, insani yardm salanmas, kitlesel g hareketinin nlenmesi ve Kuzey Iraktaki farkl gruplar arasnda atma domamas amacyla gerekli nlemleri alma kararllndadr.340 ABD ve Irak kuvvetlerinin en byk atmas, Necef ve Kerbelada meydana geldi. Abrams tanklar341, Bradley zrhl sava aralar342 ve helikopterler ile tehiz edilmi olan ABD 3. Zrhl Tmeni 3 gndr Necef ve Kerbelay savunan Medine Tmeni karsnda duraklad. ABD 101. Hava ndirme Tmenini sevk edince, Irak, cephedeki Medine Tmenini takviye iin kuzeyde bulunan Hamurabi Tmenini sevk etti. ABD, blgedeki kuvvetlerini yakn hava destei ile destekledi343. 30 Mart 2006 tarihi itibari ile blgede len koalisyon askerlerinin says 59 oldu. Amerikal yetkililer, savata 36 Amerikan askerinin ldn bildirirken, Irakllar, 7 Amerikan askerinin esir alndn aklad. Amerikalklara gre savata 16 Amerikan askeri de kayboldu. Yetkililer, imdiye kadar 23 ngiliz askerinin yaamn yitirdiini, arpmalarda len Irak askerlerinin saysnn bilinmediini bildirdi. Irakl yetkililer ise, savata 425 sivilin ldn, yaklak 4000 kiinin yaralandn bildirirken Amerikallar, 4000 civarnda Irakly esir aldklarn kaydetti344. 1 Nisan 2003te II. Krfez Sava 11. gnne girdi. Koalisyon kuvvetlerinin gneyden balattklar ve ksa srede bitmesi beklenen harekt, beklentilerin aksine duraklam grnd. ABD ve ngiliz birliklerinin Irak ilerine kadar giren zrhl birlikleri
340

Hrriyet, 29 Mart 2003, s.19. ABD Ordusunun asl vurucu gcn oluturan tank, lazer gdml mermi at yapabilen 120 mm.lik bir top tayor. Tankn fiyat 4,3 milyon dolar, arl ise 70 ton. 68Km azami hzla 460Km yol alabiliyor. ABD Ordusunda 7600 adet tank u an kullanmda. Abrams iyi bir tank olduunu muharebe artlar altnda Birinci krfez sava esnasnda kantlamtr. Irak ordusunun Mekanize Tugaylar ksa srede youn tank ve top atei altnda kertilmitir. Krfez savanda verilen ABD tank zayiat konusunda eitli ve elikili bilgiler mevcuttur, fakat gerek dman atei, gerekse kendi glerinin yanllkla yaplan atlar sonucu bir miktar tank krma uramtr. Birok defa Abramslar 3 km mesafeden modern mhimmat ile sath direk atlarnda bulunmular ve her hedef isabetinde dman tank imha edilmitir. En az 7 vakada M1-A1 tanklar Irak direk tank ateine 1 km mesafeden n cepheden maruz kalm, isabet alm ve imha edilmeleri zrh performans sayesinde baarlamamtr, bkz., http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar /sicakhaber/iraksavasi /kara.asp 342 ABD mekanize kuvvetlerinin ekirdeini oluturan Bradley muharebe aracnn savataki deeri 1990da Krfez Savanda kantlanmtr. retimi 1995te durdurulmu olmakla birlikte, yeniletirme ve yeniden yapm yoluyla dnyann en iyi muharebe arac niteliini korumaktadr. Yeni A3 srm, eski srmlerini aan imha ve bilgi stnl yetenekleri sunmaktadr. Bradley, komuta-kontrol, sava komuta, hava savunma, at destek ve shhye aralar gibi baka trevlerle gerek bir sistemler ailesi oluturmaktadr, bkz. http://www.netbul.com/ superstar/ ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi /kara.asp 343 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.359. 344 http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/3003.asp
341

138

byk zayiat verdi. Irak kuvvetlerinin ABD ve ngiliz birliklerini meskn mahal ilerine ekerek koalisyon glerinin zayiatn arttrmay ve savan sresini uzatmak niyetinde olduu deerlendirildi. Blgede iiler tarafndan gerekletirilen intihar saldrlar Amerikan ve ngiliz askerlerini endielendirirken, Iraktaki savata yer alan ve savan banda yaklak 250.000 olan koalisyon askerlerinin saysnn, 250.000i Amerikan askeri olmak zere 300,000e ulat345. 3 Nisan 2003 tarihinde, ABD birlikleri Kerbela ve Necefi kuatt, ABD birlikleri Kerbela ve Necef blgesinde, Irak Cumhuriyet muhafzlar ile youn atmaya girdi. Kerbela ve Necefi dolaan dier ABD birlikleri Badata 30 Km. yaklat, Kuzey Irakta bulunan ABD birlikleri de Badat istikametinde ilerlemeye devam ettiler346. ABD kuvvetlerinin ilerlemeleri neticesinde, Badata 10 km. mesafeye kadar yaklatklar. Badata 20 km. mesafede bulunan Saddam Hava Alan ABD kuvvetlerinin eline geti. Irak Kuzeyinde hava kuvvetleri ile desteklenen ABD kuvvetlerinin pemergeler ile birlikte, Kerkk ve Musul istikametinde ilerlemeye devam ettiler. 711 Nisan 2003 tarihleri arasnda ABDnin Irak harekt arlkl olarak gneyde ve Badat civarnda devam etti. 7 Nisan gn ABD zrhl birlikleri Badata girdi. ABDnin 9 Nisan tarihinde Badatta kontrol tamamyla ele geirmesiyle birlikte Saddam Hseyin ynetimi kt ve Irakta yeni bir dnem balad. 347 ABD Savunma Bakan Rumsfeld kesin zafer elde edilinceye kadar Irakta ulalmas gereken hedefleri u ekilde sralad; 1- ABD ordusu , Badat ve tam olarak ele gememi dier nemli kentlerde kesin denetim salayana kadar savaacak, 2- Saddam Hseyin oullar Uday ile Kusay dier st dzey yneticiler, l veya diri yakalanacak, 3- 12 yl nceki Krfez Sava dahil, Amerikal ve dier koalisyon milletlerinde olan tutsaklar bulunacak,

345

Cumhuriyet, 02 Nisan 2003 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.361. 347 Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, s.610.
346

139

4- Kuzeyde petrol alanlar emniyet altna alnacak, 5- Olas K S btnyle tehlikesiz duruma getirilecek, 6- Irak snrlar emniyet altna alnacak Saddam yetkililerinin kamas engellenecek, silah kaakl bitirilecek, 7- Irakn K S ne lde tedarik ettii buna hangi uluslarn yardm ettii saplanacak 8- K S programlarn bilen bilim adamlar tespit edilecek, 9- Irakta etkin terristler l veya diri yakalanacak, 10- Baas Partisi yeleri, sakladklar silahlar ile ortaya karlacak 11- Irakn zel stihbarat Gvenlik rgt, Saddam Fedaileri rgt ve Cumhuriyet Muhafzlarnn kaytlar saptanacak, 12- Irak Hkmetinin yurt ii ve yurt d tm mal varl tespit edilip halka iadesi salanacak, 13- Irakllar ve srgnden dnenlerle birlikte geici hkmet ve yeni esas hkmet iin almaya balanacaktr348. ABD birliklerinin Badat kent merkezini ele geirmesiyle, Kuzey Iraktaki harekt da hareketlilik kazand; nce Kerkk ve Musul kentlerini evreleyen kk kasabalar ve kyler KDP ve KYBye bal pemergelerin eline geti, daha sonra 10 Nisan Perembe gn KYB gleri Kerkke, 11 Nisan Cuma gnde KDP gleri Musul kentine girdi. Her iki ehirde de yamalama olaylar grld. Snrl saydaki ABD birlikleri duruma mdahale edemedi. Kerkke giren ABD gleri ile pemergeler kentin tapu kaytlarn, nfus dairesini ve vergi kaytlarn imha ettiler. ABD yetkililer kentin kontrolnn kendilerinde olacan akladlar. Bu arada Kuzey Iraktan kente doru g balad349. ABD Kuvvetleri Merkez Komutan Orgeneral Tommy Franks, Irakn genelinde cereyan eden askeri harekat ile ilgili olarak, 14 Nisan 2003te; Irak silahl kuvvetlerinin komuta ve kontrol tekilatnn kertildiini ancak paramiliter gruplardan intihar
348 349

ktidarnn st dzey

Milliyet, 11 Nisan 2003 Cumhuriyet, 11 Nisan 2003

140

komandolarna ve Saddam fedailerine kadar eitli direni gruplarnn varln koruduunu ve ayrca son nefeslerine kadar savamaya azimli yabanclarn bulunduu aklamasn yapt. Irakta oluturulacak geici ynetimde yer alacak isimleri belirlemek ve Haziran ay banda dzenlenmesi ngrlen Badat ulusal konferansna hazrlk maksadyla 15 Nisanda Nasiriyenin yaknlarndaki Ur kentinin Tallil Hava stndeki toplantda lkenin gelecei ile ilgili planlar ele alnd. Toplantya Irak Trkmenleri katlmad. Toplantnn 13 maddelik sonu bildirisinde, Irakn gelecekte demokratik, federal, hukukun stnln esas alan, etnik ve dini eitlilie saygl bir yapda olmas gerektii vurguland. Toplanty 20 bin ii Nasiriyede dzenledikleri gsteri ile protesto ettiler350. ABD Bakan Bush, Irakn Kuveyti igali ardndan icra edilen 1. Krfez Savan takiben Iraka uygulanan ekonomik ambargonun kaldrlmas iin BMlere ar yapt. Sava ncesi Trkiyenin 2,5 milyar dolara ulaan Irak d ticaret hacminin, ambargo uygulamalar sonucu 122 milyon dolara dm olmas nedeniyle, Bakan Bushun ars, Trkiyede i evrelerinde de olumlu karland351. 18 Nisan 2003 tarihinde Suudi Arabistann Bakenti Riyadda bir araya gelen, Irakn komusu lkeler, Trkiye, ran, Suudi Arabistan, Suriye, Kuveyt, ve rdn ile Msr ve Bahreynin dileri bakanlar yaynladklar ortak bildiride, Irakn toprak btnl, bamszl, egemenlii ve birliinin korunmas, yeni Irak ynetiminin halkn iradesi dorultusunda ekillenmesi, bu ynetimin geni tabanl, gerek anlamda temsili bir ynetim olmas ve koularyla bar iinde yaamas, Irakn doal kaynaklarnn da Irak halknn iradesine gre kullanlmas gerektii vurgulanm, BMe yeni gerekler nda merkezi bir rol oynamas arsnda bulunulmu, katlmc lkelerin insani yardm, yeniden imar ve rehabilitasyon alanlarnda Irak halkna yardmc olacaklar dile getirilmi ve gerektiinde yeni toplantlar yaplmas kararlatrlmtr352. ABD Bakan George W. Bush, Irakta oluturulacak sivil ynetimin bana eski Dileri Bakanl Yetkilisi L. Paul Bremeri atad. Irakta greve geliini izleyen dnemde ABDli ynetici Paul Bremer, Baas Partisi ile eski Irak ynetiminin tm kurumlarnn lavedildiini aklad. Bu arada 18 Nisan 2003 tarihinde Bakan Bushun
350 351

Milliyet, 16 Nisan 2003 A. ner Pehlivanolu, a.g.e., s.363. 352 A.g.e., s.363.

141

ars ile almaya balayan ve yaklak 1 aydr kapal kaplar ardnda srdrld belirtilen grmelerin ardndan BMGK, 21 Mays 2003te 13 yldr Iraka uygulanmakta olan ekonomik ambargonun kaldrlmasna karar verdi. Irakta ABD nclnde kurulan Irak geici ynetimini desteklediini ve Iraka uygulanmakta olan ekonomik yaptrmlarn kaldrlmas kararn ald.353 Amerikan Bakan Gorge Bush 1 Maysta savan bittiini resmen aklad. Yalnz yaplan bu aklama ABDnin gemite yaad tecrbelerde dikkate alndnda erken yaplm bir aklamayd. nk ABDnin Irak igalinin zerinden 3 yla yakn sre gemesine ramen Irakta hala yer yer direniler devam etmekte ve her gn onlarca insan katledilmekte ve siyasi belirsizlik devam etmektedir.

353

A.g.e., s.365.

142

VI- K NC KRFEZ SAVAININ TRK YEYE EK LER

A- TRK YEN N VE DI POL T KASINA ETK LER 11 Eyll 2001 tarihinde, Newyorkta ki Dnya Ticaret Merkezine dzenlenen Terr saldrlarn neticesinde ABDnin, ulusal ve kresel gvenlik siyasetini gzden geirmesiyle birlikte, saldrlarn sorumlusu olarak grd, Afganistan merkezli ElKaide rgtne ynelik balatt askeri operasyonlarn hakll, ayn zamanda, btn devletler tarafndan olumlu karland. Afganistanla balayan askeri operasyonun ardndan, ABD ynetimi, Ortadouya ynelik politikalarnda daha kararl ve ideolojik politikalar uygulamaya balad. Ayn yllarda ise Trkiye, siyasi ve ekonomik krizlerle boumaktadr354. ABD 11 Eyll saldrlarnn ardndan er ekseni olarak tabir ettii Iraka dair taleplerine devam ederek, Afganistandan sonra srann Iraka gelecei mesajn vermitir. Trk d politikasnda da ierde yaanmakta olan hkmet krizlerine ramen, olaylar dikkatlice izlemektedir. Trkiye, her ne kadar, ABDnin Iraka olas bir operasyonuna scak bakmasalar da i politikasndaki sorunlarn hallederek, daha uygun bir karar vermek maksadyla, 3 Kasm 2002 seimlerini bekledi. ABDnin Iraka yapaca operasyonla ilgili olarak Washington Bykelisi Faruk Loolu, 2002 Haziran ay ortalarnda, Ankaraya gnderdii kriptolu mesajda drt hususa dikkat ekmitir355; 1- ABD Irak mutlaka vuracak, 2- BM karar olsa da olmasa da vuracak, 3- Trkiyeyi yannda isteyecek, 4- Ama Trkiye yannda olmasa da vuracatr. Washington Bykelisi Faruk Loolunun bu mesajnn Ankaraya

ulamasndan yaklak 1 ay sonra, dnemin ABD savunma bakan yardmcs Paul

354 355

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, II.Krfez Sava, Platin yay., Ankara, 2006, s.257. A.g.e., s.258.

143

Wolfowitz, Irak konusunda grmeler yapmak zere, 14 Temmuz 2002de stanbula geldi356. Yannda ABD D ilikiler Bakan Yardmcs Mark Grossmanile, NATO Kuvvetleri ile ABD Hava Kuvvetleri Komutan Joseph Ralston bulunan Wolfowitz, olas Irak operasyonu iin Trkiyeden destek istediklerini iletti357. ABD Savunma Bakan Yardmcs Wolsfowitz, Ankaray ziyareti esnasnda u hususlar vurgulamtr358; 1- ABD, Iraktaki rejimi, terrizme destei ve K S alanndaki faaliyetleri nedeniyle bir tehdit olarak grmektedir, deitirilmesinde kararldr. Bir harektn nasl ve ne zaman yaplaca henz kararlatrlmamtr, 2- Blgede, demokratik, ok etnik unsurlu, K Ssiz, toprak btnl korunan, ABD ve Trkiye ile bar iinde yaayan bir Irak istenmektedir. 3- Olas bir harektn Trkiyeye etkileri olaca bilinmektedir. Bu harekt Trkiyesiz de yaplabilecektir. Ancak bu g olacaktr. Bu da Trkiyenin kayglarnn dikkate alnmas kadar, yeni Irakn ekillendirilmesinde Trkiyenin isteklerini snrlayacaktr. 4- ABD, Trkiyenin yaamsal karlarnn bilincindedir. Lakin mdahalenin balangcndan itibaren harekta katlmas tarafmzdan arzulanmaktadr. MGKya sunulan raporda Wolsfowitz araclyla ABD Bakan George W.Bushun Ankaraya verdii szler de unlar yer alyordu359; 1- Askeri harekt yarm braklmayacak, ABD ii tamamlayacaktr. 2- Saddam rejiminin yklmasndan sonra, ABD Irakta, Trkiye ve uluslararas toplumla birlikte, Trkmenler dahil, aznlklara saygl, demokratik bir rejimin tekilini salayacaktr. Trkmenlerin haklar korunacaktr. 3- Bir Krt devleti kurulmayacak, Krtler ile bu konuda bir anlama yaplmayacaktr. ABD, Irak iin sadece birka muhalif partiyle deil, btn gruplarla

356

Milliyet, 16 Temmuz 2002 Finansal Forum, 16 Temmuz 2002 358 Fikret Bila, Sivil Darbe Giriimi ve Ankarada Irak Savalar, mit yay., Ankara, 2003, s.146147. 359 A.g.e., s.148.
357

144

irtibattadr. Kerkk ve Musula ynelik Krt emellerinin gereklemesine izin verilmeyecektir. 4- Krt partileriyle Irakn toprak btnl erevesinde ibirlii yaplacaktr. 5- Askeri harekt Trkiye iin mlteci sorununa yol amayacak ekilde planlanp icra edilecektir. 6- ABD Trkiyenin urayaca zararlar tazmin etmeye alacaktr. Birinci Krfez savanda bu gerektii kadar yaplamamtr. Trkiye Iraktaki rejim deiikliinden en ok yararlanacak lkelerden biri olacaktr. 7- K Sler konusunda en etkili bilgi deiimine hazr olacaz. 8- Trkiyeyi Irak fzelerinden korumak iin Patriot fzeleri konulandrmaya hazrz. Temmuz 2002de MGKya sunulan raporda360, ABDnin Trkiyeden hemen bir karara varmasn beklemedii, ancak Irak konusunda youn diyaloga ve birikimlerinin paylalmasna ihtiya duyduu belirtilmiti. Raporda ayrca Wolfowitzin Trkiyeden zel bir talebi de gizli grme kanallar oluturmakt. Wolfowitz, Ankarada ki temaslarnda, Irak sorununu ciddi ekilde masaya yatrm, ABD, aka Iraka mdahale edeceini Trk hkmetine iletilmitir. Ayrca Wolfowitzin Ankaraya getirdii mesajda, Trkiyenin Musul, Kerkk, PKK/KADEK, Krtlerin bamszlk istei gibi konularda da Trkiyeye gvence verilmitir. Bu arada Trkiyede ayn dnemde hkmetteki istifalar, Babakann

rahatszlanmas ve Genelkurmay Bakannn Hseyin Kvrkolunun Austos 2002de grev sresinin dolacak olmas, ABDnin Irak talepleri ile ayn srete yaanan gelimelerdi ve Trkiye, politik ynden zayf dnemlerinden birini yaamaktayd. ABDnin st dzey ziyaretlerle Trkiye zerinde srekli artan ekilde, baskc bir diplomas uygulamaya balayarak taleplerini iletmeye balamas, Trk diplomasisi gittike zor bir karar alma srecine itmi, bu dnemde, Trkiyenin gl dileri brokrasisi ne karak, ABD taleplerine ynelik nasl bir politika oluturulaca

360

A.g.e., s.148-149.

145

konusunda, Genelkurmay, Dileri, Mit ve Babakanlk arasnda younlaan bir ibirlii srecinin balamasna neden olmutur361. Bu arada zaman ilerledike ABDnin ek talepleri de artmaya balad. Bu talepler Dileri Bakanlnn deerlendirme ve nerilerini de ieren 15 Ekim 2002 tarihli ve gizli kaytl belgesinde362 ABD, Trkiyeye 80 bin asker, 250 uak konulandrmak istiyor, bunun iin 14 havaalan, 5 liman kullanmay talep ediyordu. D politikada Irak Harekt arlk kazanrken politikada da ABye giri srecinde karlmas gereken uyum yasalar ile seimler gndemi megul etmekteydi. AB uyum yasalarnn kmasnn nemi ABnin 2002 sonbaharnda yaynlayaca Trkiye raporunun olumlu olmas ve Aralk 2002de ki Kopenhag zirvesinde somut bir mzakere tarihi verilecek olmasyd. Trkiye, Irak politikas iin 2002 Mays ay banda, dnemin Dileri Bakan smail Cem ve Genelkurmay ikinci Bakan Org. Yaar Bykantn Bakanlnda iki toplant yapt. Yaplan toplant sonucunda iki kurum arasnda bir alma grubu kuruldu. Kurul, almalarna srekli olarak devam etmi ve Irak krizinin yaand btn srelerde, en nemli almalar yapmtr. Dileri Bakanlnn Ortadou Genel Mdr Yardmcl, Genelkurmay Harekt Plan ve Prensipler ve zel Kuvvetler Bakanl ve Mit Mstearl yetkilileri Dileri koordinatrlnde 20 Haziranda bir koordinasyon toplants ile 2, 10 ve 24 Temmuz 2002 tarihlerinde toplant yapmlardr. Bu almalarn en nemli sonucu, Trkiyenin ortaya kan Irak krizine dair politikalarna temel tekil etmeleridir. Bu rapor 27 Austosta yaplan MGK toplantsnda da grld363. Bu rapora gre Trkiyenin krmzizgileri u hususlardan olumaktadr. 1- Irakn kuzeyinde bamsz bir Krt Devletinin ilan edilmesi, 2- Musul ve Kerkk vilayetlerinin Krtlerin denetimine girmesi, 3- Irakta Krtlerin bamszlna giden bir yolu aacak federatif bir yapnn ortaya kmas,

361 362

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.260. Fikret Bila, a.g.e., Ek-5. 363 Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.262-263.

146

4- Irak Trkmenlerinin yeni oluacak yapda asli unsur olamamas, 5- Meruiyet zemini olmadan Iraka yaplacak olas bir uluslar aras mdahaleye taraf olunmas, 6- ABDnin blge ile ilgili hazrlk ve hedefleri tam olarak grlmeden ve Trkiye asndan kabul edilebilir sonu zerinde mutabakata varlmadan mdahaleye taraf olunmas. Raporda, iki d politika seenei gsterilmitir. Birincisi, Iraka mdahaleyi iermeyen yoldur, kincisi ise Iraka ABD ve mttefiklerinin mdahalesidir. Raporda, olas bir mdahale durumunda, Trkiyenin mdahale esnasnda yapacaklarnn asgari, alacaklarnn azami olmas hedeflenmeli, muhtemel sava durumunda, Kuzey Irakta etkisinin korunmasnn nemi vurgulanmaktadr. Trkiyede 3 Kasm seimleri sonuland364. Recep Tayyip Erdoan liderliindeki AKP yzde 34 orannda oy alarak, tek bana iktidar oldu. Ancak Erdoan milletvekili olmad iin babakanlk grevini 16 Kasm 2002de, Abdullah Gl stlendi365. Gl, 58. Hkmeti 19 Kasm 2002de kurdu366 ve 28 Kasm 2002de gvenoyu ald. Kukusuz Gl Hkmetinin devrald en nemli sorun, Irak kriziydi. ABD, taleplerinin karlanmas iin yeni hkmeti bekliyordu. Ak kaynaklarda yer ald gibi, Wolfowitz ve Grossman, 28 Kasmda gvenoyu alm olan Babakan Gl ile 3 Aralkta grtler. ABDli yetkililer Olas harekt esnasnda Trkiyedeki slerin kendilerine almas durumunda IMF, AB, Kbrs sorunu ve ekonomik skntlar konusunda destek sz verdiler. Uzun sren 3 Aralk 2002 gnnn zetle Dileri Bakan Yaar Yak aklad; Iraka operasyonu arzu etmeyiz, ama kanlmaz olursa hava sahamz ve askeri tesislerimizi mttefikimiz ABDnin kullanmna aarz.dedi. Ancak Krfez Savanda olduu gibi bu kez ngiliz askerlerine sler almayacakt367. ABDnin istekleri ve politikalar karsnda Trkiyenin karar netlememiti. ABD, savaa kararl olduundan, Trkiyenin olanaklarndan ve corafi avantajndan yararlanmak istiyor; hava alanlarn, limanlarn, lojistik desteini talep ediyor, Trkiye

364 365

Milliyet, 5 Kasm 2002 Cumhuriyet, 17 Kasm 2002 366 Sabah, 20 Kasm 2002 367 Sabah, 4 Aralk 2002

147

zerinden Iraka girmek istiyordu. Ama Trk askerinin Iraka girmesini istemiyordu. Destek istiyor ama Trkiyenin Kuzey Irakta etkin bir askeri g bulundurmasn istemiyor, Irak kendine gre ekillendirmek istiyor ama buna Trkiyenin karmasn istemiyordu. ABDnin savaa kararl grnm karsnda, Trkiye sava istemiyor ama ABD ile ilikileri de bozmak istemiyordu. ABDnin Trkiye topraklarnda on binlerce asker bulundurmasn ve snrndan Iraka kuzey cephesi amasn istemiyor ama sava sonrasnda ortaya kacak artlar ve Irakn yeniden yaplanmasnda devre d kalmak istemiyor, ABDnin isteklerini tmyle geri evirerek sava sonrasnda ABDnin blgeyi istedii gibi ekillendirmesinden ve Trkiyeye kar bir politika izlemesinden endie duyuyordu368. Babakan Abdullah Gl, Irak Krizinin savasz zm iin giriimleri balatt ve bar iin aktif diplomasi abalar erevesinde, Suriye, Msr, rdn, Suudi Arabistan ve ran ziyaret etti. Bu ziyaretler sonucunda Irakn BMyle tam ve aktif ibirlii yapmas gerektii ortaya kmtr. ABDnin BM karar olmakszn Irak vurmak istemesi Trkiyenin karar alma srecine zaman kazandrc bir faktr olarak etki etmitir. Babakan Abdullah Gl ise verilecek karar topluma anlatmakta zorlanacan dolaysyla byle bir siyasi kararn ar sorumluluk gerektiren bir durum olduunu belirtmektedir. Trkiye, 2002 Aralk aynda yaplan MGK toplantsnda bir karar verebilmek iin 27 Ocak 2003te aklanacak olan BM silah denetileri raporunun aklanmasn bekleme karar ald. Ayrca daha nce krmzizgiler olarak ifade edilen, Irakta Trkiyenin hassas olduu noktalar, bu toplantda benimsendi. Trkiyenin Irak konusunda ki artlar, bir Krt devletinin kurulmamas, Musul ve Kerkkn statlerinin korunmas, Irakl Trkmenlerin asli unsur olarak korunmalar eklindeydi369. ngiltere Savunma Bakan Geoffrey Hoon 8 Ocakta Ankaraya geldi. Babakan Abdullah Gl ile gren Hoon, Trkiyenin kararn netletirmesini istedi. Ayrca olas harektn kuzey cephesine ilikin kararnn 27 Ocaktan nce oluturulacan bu sebeple Trkiyenin bu tarihten nce karar vermesi gerektiini belirtti.

368 369

A.ner Pehlivanolu, Ortadou ve Trkiye, Kasta yay., stanbul, 2004, s.337. Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.269.

148

Savan yaklamasndan dolay, Milli Savunma Bakanl, Irakn elinde bulunan fzelerin menziline giren 27 ilin valilikleri uyarlarak, baraj, kpr, hastane ve stratejik noktalarda nlem alnmas, sivil savunma birliklerinin hazrlklarn gzden geirilmesi bildirildi370. Irak Krdistan Demokratik Partisi (IKDP) lideri Mesud Barzani bir buuk yl aradan sonra 910 Ocak tarihlerinde Ankaraya geldi371. Babakan gl tarafndan da kabul edilen Barzaniye, Trkiyenin; Krtler dahil, Irak halknn btn kesimlerinin birlik ve beraberlik iinde yaamasna nem verdii ve Iraka ynelik gizli bir gndemi bulunmad, IKDPnin, Irakn btnln zaafa uratabilecek admlardan kanmas, Irak halknn balca unsurundan bir olan Trkmenler ve onlarn siyasi kuruluu Irak Trkmen Cephesi ile uyum iinde hareket etmesinin istendii bildirildi. MGK, Anayasann 92nci maddesi uyarnca lke gvenliinin korunmas iin gerekli admlarn atlmas amacyla TBMMne tavsiyede bulunurken, Trkiyenin nceliinin barl zm olduu vurguland372. ABDnin politik basklar devam ederken i politikada da olas Irak harekt iin hazrlklar devam etmekte, snra asker sevkyat ve gemi tecrbelerden faydalanlarak snra gelecek Trkmen ile Krt mltecileri iin kamplar hazrlanmaktadr373. Trkiyenin krmzizgi olarak kabul ettii olmazsa olmazlar, ABDnin Irak zel temsilcisi Zalmay Halilzad ile ortak yazl bildiri olarak imzaland. Belgede aadaki notlar nem arz etmektedir374; 1- Irakn toprak btnl blnemez. 2- Irakta bamsz Krt devletine izin verilemez 3- Irakn doal kaynaklar, merkezi ynetimin elinde olacak ve tm Irak halkna eit olarak datlacaktr. 4- Irakn niter bir devlet olmas esastr.

370

A.ner Pehlivanolu, a.g.e., s.338. Milliyet, 10 Ocak 2003 372 Cumhuriyet, 1 ubat 2003 373 Gzc, 2 ubat 2003 374 Star, 2 ubat 2003
371

149

Bu srete Amerikallar, Trkiyeyi gerek Krtler zerinde gerekse kendi i kamuoylar ile sktrmaktan kanmadlar. Rahatszlk yaratan bir konu da, Trkiye ile ABD arasnda yrtlen ekonomik-mali pazarlklard. Hazineden Sorumlu Devlet Bakan Ali Babacan ve zaman zaman da Dileri Bakan Yaar Yakn yrtt bu pazarlklarda, Bakan Bushun Washington ziyaretlerinde iki bakana iin at pazarlna dntn syledii basna yansmt. ABD basnnda, Trkiyeyi aalayan, orasna burasna ABD tarafndan para sktrlan dansz gibi gsteren karikatrler yaymlanyordu. Trkiyeye yaplacak ekonomik yardmn ne kadarnn hibe olaca, ne kadarnn kredi olarak verilecei haftalar sren pazarlklara konu olmutu. Sonuta 2 milyar dolar hibe ve 4 milyar dolar yardm karl 26,5 milyar dolara varan kredi kullanlmas zerinde anlamaya varld yanstlyordu. Mzakereler grlmeye devam ederken, hkmet 4 ubatta yaplan Bakanlar Kurulu toplantsnda ABDye verilecek izin tezkerelerini blme karar ald375. Babakan Gl, bunun nedenini, s modernizasyonu dnda ki artlarn younlamamas olarak gsterdi. phesiz bu durum, mzakerelerin etin bir srete devam etmesi ve Trkiyenin ABDye kar zaman kazanmas anlamna gelmekteydi. Bu kararn ardndan da ABD askerlerinin Trkiyede s modernizasyonuna izin verecek olan bir Birinci Tezkere 6 ubat 2003te, Mecliste 193 ret oyuna kar 308 oyla kabul edildi376. Bu tezkere, Trkiyeye s modernizasyonu amacyla gelecek ABD askerlerinin 3 ay sreyle Trkiyede bulunmalarna izin vermekteydi. Babakan Gl, ayn srete CHP lideri Deniz Baykal ziyaretinde ABDyi destekleyeceklerini aklad. Bu aklama ABDde olduka olumlu bir etki yaratt. zin tezkerelerinin blnmesinin ardndan ABD ikinci tezkerenin ne zaman Meclise gelecei konusunda sabrsz davranmaya balad. MGKnn 31 Ocak 2003te yapt toplant sonucunda hem kuzey cephesine yeil k yaklyor, hem hkmete bu ynde olumlu bir tavsiye karar alnarak, ABDyi memnun eden bir sonu ortaya kyordu. Aslnda MGK, Trkiye iin btn seeneklerin kullanlabilecei bir karar almt. Trkiye, Iraka kendiside girebilir veya ABD ile girebilirdi.

375 376

Cumhuriyet, 5 ubat 2003 Vatan, 7 ubat 2003

150

Devam eden mzakerelerde, Amerikan taraf, Trk askerinin Kuzey Iraka girmesine engel olmak ve kendi askeri varllnn tamam ile Iraka girmesini istemekteydi. Trkiye, ancak Trk Silahl Kuvvetlerinin de birlikte veya nceden Kuzey Irakta gvenlik yay oluturulmas kouluyla, ABD askerine izin verebileceini kesin bir tutumla ABD tarafna bildirdi. ABDnin Trkiyeye nemli bask unsurlarndan biride Kuzey Cephesi basksyd. Mzakereler uzadka, ABD, Trkiyeyi Kuzey Cephesinden vazgemekle tehdit ediyordu. Ayrca ABDnin, Irakn Kuzeyinde bulunan Krt gruplara ar silahlar vermek istemesi ve bu silahlarn toplanmas ileminin tm gzlemciler eliinde yaplmas isteine kar klmas, Trkiye iin byk sknt kayna olmutur. Irakn gelecei ile ilgili 7 ubat 2003 tarihinde Ankarada yaplan toplantda KDP temsilcisi Neirvan Barzaninin ABDnin olas Irak harektnda Trk askerlerinin Kuzey Iraka insani yardm kapsamnda da olsa girmesini istemediklerini belirtti. Blgede yaanacak g dalgasna kar gerekli nlemleri kendilerinin alacan aklad377. Iraka yaplacak olas harektta, ABD yetkilileri ile Trk yetkilileri arasnda ou konuda anlama salanrken, Kuzey Iraka girecek Trk birliklerinin komutas konusunda, ABDnin Trk askerlerini ABDli komutana balama srar, grmeleri dmledi378. ABDnin bu istei Trk Silahl Kuvvetlerinde ok byk bir rahatszlk yaratmt. Babakan Gl, 24 ubat 2003 gn Bakanlar Kurulunu toplad. Bakanlar Kurulu uzun sren tartmalardan sonra Babakan Abdullah Glnde katklar ile tezkere imzaya ald ve ayn gn akam ge saatlerde TBMMye gnderildi379. Cumhurbakan Sezer ve Meclis Bakan Arn, Amerikan askerinin Trkiyede konulanmasna meruiyet bulunmad gerekesiyle kar kt. Ayrca Arn Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine ve bu kuvvetlerin gerektiinde belirlenecek esaslar dairesinde kullanlmasna ilikin madde ile 62 bin Amerikan askeri, 255 uak ve 65 helikopterin Trkiyede konulandrlmas ve Iraka transit geiini ngren maddenin ayr ayr oylanmasn daha uygun olacan belirtti380. Bu esnada, Barzani ve Talabaninin hazr

377

Hrriyet, 7 ubat 2003 Akam, 19 ubat 2003 379 Milliyet, 25 ubat 2003 380 Sabah, 25 ubat 2003
378

151

bulunduu Krt parlamentosu Erbilde yapt toplantda, Kuzey Iraka yabanc asker sokmama karar aldn, Trk askeri blgeye girerse kar duracaklarn aklad. Bakanlar Kurulu tarafndan Meclise gelen tezkerenin 26 ubatta oylanabilecei dnlyordu. Ancak, bu yaplmad ve tezkerenin 1 Martta oylanaca akland. Oylamann ertelenmesinin eitli nedenlere balanrken AKP lideri Recep Tayip Erdoann tezkerenin; 28 ubat gn yaplacak olan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda grlmesi talebi idi. AKP lideri Erdoan ve babakan Gl, MGKdan kacak bildiride tezkerenin geirilmesini kolaylatracak bir tavsiye kararnn yer almasn istiyorlard381. Bylece, AKP ynetimi ve hkmet AKP grubuna ve kamuoyuna, tezkereyi asker istedi diyebileceklerdi. Bu yaklamdan TSK rahatsz oldu. Nitekim 28 ubatta yaplan MGK toplants sonucunda yaymlanan bildiride tavsiye karar kmazken, tezkere ile ilgili karar Meclise brakld382. Tarihi bir karar niteliinde olan ikinci tezkere, 1 Mart 2003te Mecliste oylamaya sunuldu. Tezkere, Evet oylarnn fazla kmasna ramen, Salt ounluun salanamamas nedeniyle kabul edilmedi. Oturuma 553 Milletvekili katld. 264 kabul, 250 ret ve 19 ekimser oy kullanld. Anayasann 96. Maddesi ve Meclis Tznn 146nc Maddeleri Meclis kararlarnn katlanlarn salt ounluuyla kabul edilebileceini ngrdnden dolay, 267 salt ounluk rakam salanamadndan, tezkere, evet oylarnn ok olmasna ramen, kabul edilmedi. AKP iinden de 110 milletvekili hayr oyu kulland. Bylece AKP, parti ii grup karar almayarak, sivil ve askeri brokrasinin Trkiyenin blgede etkisinin devam ynnde isteklilii ile birlikte d politikann demokratiklemesi srecinde, halkn taleplerinin ve duyarllnn d politikaya etkisinin tam olarak yansmasna da imkn vermitir. kinci tezkerenin reddedilmesinin anlam, bir anlamda, demokratik bir ekilde Milletin iradesini temsil eden Meclis iradesinin ABD ile bu denli youn bir askeri ibirlii srecine girmesine kar durmas demekti383.

381 382

Sabah, 28 ubat 2003 Cumhuriyet, 1 Mart 2003 383 Sabah, 2 Mart 2003

152

Tezkerenin reddi, Trkiye basklara boyun emedi384 eklinde yorumlanrken, izleyen dnemde, ABD-Trkiye ilikilerinde genel bir soukluk yaand. Tezkerenin ikinci kez TBMM kararna sunulmas konusunda, Washington kaynakl basklara, Meclis Bakan Blent Arn, Siyaseten doru olan, Meclisten kabul alamayan tezkerenin tekrar ayn ekilde gelmemesidir ifadeleri ile kar kt. Tezkereye ramen TSKnin Kuzey Iraka girebilecei hakknda Trkiye basnnda yer alan yorum ve haberler, Kuzey Irakta Krt topluluklar arasnda tepkilere neden oldu. 4-5 Mart 2003 tarihlerinde, Kuzey Irakta bulunan Krt topluluklar KDP ve KYB gdmnde, Trkiye aleyhinde gsteriler dzenlediler ve Trkiyenin Kuzey Iraka girmesi halinde gerekirse silahl atmaya gireceklerini akladlar. Genelkurmay Bakan Hilmi zkk, 5 Martta yapt bir aklamada, Trkiyenin ABD ile birlikte hareket etmesi gerektiini belirterek, Trkiyenin iyi ile kt arasnda deil, kt ile daha kt arasnda tercih yapmas gerektiini ifade etti385. Aslnda Milletvekilleri ve muhalefet partisi dnda, devletin zirvesinde, ABDnin Iraka mdahalesinde, Trkiyenin Irakn yeni durumu ve blgeden Trkiyeye ynelecek terr eylemleri nedeniyle, Kuzey Iraka ABD ile birlikte girilmesi konusunda gr birlii olumutu. Ancak, bu gr birliine ramen, Hkmet ve MGK, TBMMyi olumlu veya olumsuz ynde etkilemek amacyla, Milletvekillerini ynlendirici bir etkide bulunmaktan kanlmas ve demokratik srecin ilemesine olanak tannmas nemli bir husustur. Genelkurmay Bakan Hilmi zkkn aklamas yeni tezkere konusunda ABDlileri umutlandrd. ABDli yetkililer, bir yandan tezkere iin neden ret oyu kullanldn aratrrken bir yandan da sava sonras Kuzey Irakta Trkiyenin istemedii oluumlar olabilecei konusunda tehditler savurmaya devam ettiler.386 Hkmet ile ABD arasnda tezkere krizinin younlat ve siyasi gndemin en nemli konusu olduu dnemde AKP siyasi yaplanmasn tamamlad. Tezkerenin TBMMde oylama ncesinde Tayyip Erdoann seilmesini engelleyen yasal deiikliklerin yaplmasnn ardndan, 9 Mart 2002 tarihinde Siirtte tekrarlanan seimde AKP Parti Bakan Tayyip Erdoan TBMM yeliine seildi387. Mart seimlerinin
384 385

Radikal, 3 Mart 2003 Hrriyet, 6 Mart 2003 386 Star, 6 Mart 2003 387 Hrriyet, 10 Mart 2003

153

ardndan, Tayyip Erdoan 59. Hkmeti kurdu. Hkmet, savan Trkiye ekonomisine getirecei yk ve ykm nlemek amacyla, krizin, BMlerin ortaya koyduu esaslara uygun olarak savasz zmlenmesini savunmaktadr. Trkiye ile ABD arasnda yrtlen grmeler neticesinde talep edilen ikinci Tezkere mzakerelerinde, ABDnin Trk askerinin Kuzey Iraka girmelerini engelleyen bir politika yrtmektedir388. ABD, Amerikan askerleri ile Kuzey Iraka girecek olan Trk askerleri, ABDli komutann komuta etmesini istemi; Trk askerlerinin kendisine ate amadklar srece PKKllar dahil kimseye ate amamas, ABD askerlerinin btn vergilerden muaf tutulmas gibi konular Trkiyeye dikte etmeye alt. Daha sonra basna yansyan mutabakat zapt belgesinde ise aslnda Trkiyenin, Kuzey Irak merkezli oluturmaya alt gvenlik politikasna dair taleplerinin mzakere sonunda, elde edildii anlalmtr. Belgeye gre Trk askeride ABD askeri ile birlikte Kuzey Iraka girecek, Krtlere ar silahlar datlmayacak, Trk ordusu PKK dnda ki gruplarla silahl atmaya girmeyecek. Ancak PKKya kar g kullanabilecek; Musul ve Kerkk ABD tarafndan koruma altna alnacak ve iki ehrin etrafnda yeil hat oluturulacak; Trk askerleri Trk komutana bal olacak ve ABD askerlerinin topraklarnda ki btn faaliyetleri Trk askerlerinin denetiminde olacakt389. ABD Dileri Bakan Poweln Abdullah Gl ile yapt youn diplomasi sonucu Cumhurbakan Sezer nderliinde ankaya Kknde yaplan zirve sonunda yeni bir tezkerenin meclise gnderilmesi ynnde onay kt390. Dileri Bakan Abdullah Gl, Babakan Erdoan ile birlikte, Babakanla giderek burada tezkerenin TBMMne sevkine ilikin stratejiyi belirledikten sonra saat 24.00 sularnda ABD Dileri Bakan Powell arad, ankaya Kknden yaplan aklamay Powella iletti ve zirvede hava koridorunun almas konusunda mutabakata varm bulunuyoruz. Tezkereyi Meclise gndereceiz. Ancak beklentilerimiz var. Tezkerenin gemesi karlnda Irakn geleceine ilikin siyasi belgedeki ilkeler geerliliini korumaldr. ABD, Trk ekonomisine desteini aklamaldr. Ayrca Trk ordusunun Kuzey Iraktaki varl

388 389

Radikal, 17 Mart 2003 Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.272. 390 Milliyet, 18 Mart 2003

154

kabul edilmelidir. Powell, Gle, Trk Hkmetinin olumlu yantn almaktan duyduu memnuniyeti belirtti391. Ancak, Amerika, Trkiyeden hava sahasn kullanmak iin izin istedi. Babakan Erdoan, ABDnin Iraka saldry balatt 20 Mart gn Trk hava sahasnn Amerikan uaklarna almasn ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Iraka gnderilmesine 6 ay sreyle izin vermeyi ngren nc tezkereyi Meclise sevk etti. Oylama sonucu, nc tezkere 332 Evet oyu 202 Hayr oyu ve 1de ekimser oyla kabul edildi392. Trkiyenin Kuzey Iraka ynelik, askeri operasyon seeneinin Meclis karar ile kabul etmesi, Irakn kuzeyinde bulunan Krt liderlerden Barzaninin tepkisini ekti. Barzani, Trk ordusunun Iraka girmesi durumunda Trk askerleri ile savaacaklarn belirterek, Trkiyeye ynelik tehdit mesajlar ieren demeler verdi393. Trkiyenin kar kmasna ramen ABD, Kerkke yapaca harekt ncesinde 40 bin Pemergeye silah datt394. Kerkke yaplan harekt sonrasnda Krtler, Trkmen ehri olan Kerkke girerek, btn resmi daireleri yamalayarak, nfus ve tapu belgelerini imha etmi ve zellikle Kerkkteki demografik yapy deitirmeye ynelik hareketlerde bulundular. Olayn ardndan Dileri Bakan Gl, Genelkurmay Bakan zkk, Amerikal meslektalarn arayarak, Trkiyeye verilen garantilerin ihlal edildiini ve Amerikan askerlerinin durumu kontrol altna almazlarsa, Trkiyenin ok ksa srede blgeye asker sevk edeceini bildirdiler.395 Trkiye snr birliklerini ve Kayseri Hava ndirme Tugayn alarma geirerek, operasyona hazr hale geldi. Amerikan birlikleri ise Trkiyenin gerekli uyarlarnn ardndan, iki- saat iinde Kerkke gelerek ehri kontrol altna aldlar. Ancak blgede Krtlerin ve Krt liderlerin Trkiyeye ynelik kkrtc eylemleri srekli devam etti. ABDnin Irak harektnn bitirdii ve yeniden yaplandrma srecine girdii gnlerde Trkiye ile arasnda byk bir krize yol aan Sleymaniye olay meydana geldi. ABDnin tezkerelerden dolay Trkiyeden intikam almak maksadyla yapt deerlendirilen bu baskn, 4 Temmuzda Sleymaniyede Trk zel Kuvvetlerinin 11
391

A.ner Pehlivanolu, a.g.e., s.352. Cumhuriyet, 21 Mart 2003 393 Trkiye, 21 Mart 2003 394 Cumhuriyet, 21 Mart 2003 395 Milliyet, 11 Nisan 2003
392

155

mensubunun elleri balanarak bir adam karma eylemi ile Badata gtrlmesi ve Trk rtibat Brosunun yamalanmas sonucu gerekleti. Basknn sadece Sleymaniyede zel Kuvvetlere deil, ayn gn Trkmen kurulularn kapsayc ekilde be noktaya gerekletii daha sonra ortaya kmtr396. Olay basna yansdnda, kamuoyunun byk tepkisine yol am, i siyaset karm ve bu olay Trkiyede Amerikan kartln tarihinin en yksek seviyesine ulatrmtr. ABD yetkililerin ilk aklamalarnda, zel harekatlarn Kerkkn Krt kkenli valisine suikast giriimi yaplaca ynnde istihbarat alndn belirttiler397. Olay Trkiyede byk yanklar bulurken, devletin zirvesi konuya soukkanl yaklam, olayn scak bir atmaya dnmesini engellemitir. Bu olayn sonucunda, yakn dnemde 1990dan beri Kuzey Irakta devam eden Amerikan faaliyetlerine olan kuku Krtlerinde bu pheleri destekleyen karar ve eylemleriyle btnleince daha da derinleti ve pheler yerini tamamen gvensizlie brakt. Bu krizle birlikte, Trkiyenin Kuzey Irakta ki askeri varl, tamamen Amerikan denetimine girmi; Trkiye, blgede, 1990 sonrasnda oluturduu askeri yetkisini kaybetmitir. Bu olay ayn zamanda, blgede ki Krtlere byk cesaret vermi ve bugnlere kadar devam eden srete, Krtler, bir devlet gibi davranmaktan hi ekinmemilerdir398. gal sonrasnda ABD kuvvetleri Irakta gvenlii salamakta zorlandlar. ABD askerleri her gn saldrya uruyordu. Bu srete len ABD askeri says ksa srede 100 amt. zellikle Saddam Hseyinin doum yeri olan Tikritte ve yaknlarndaki Fellucede saldrlar younlam, ABD gvenlii salayamaz duruma gelmiti. ABD aylardr Irakta bulunan ve her gn saldrya urayan askerlerini deitiremiyordu. Bu ynde hem askerlerin, hem de ABD kamuoyunun basks artyordu. ABD kamuoyu basks karsnda yeniden Trkiyeden asker talep etti. 18 Temmuz 2003 gn Ankaray ziyaret eden ABD Avrupa Kuvvetleri Komutan Org.James Jones ve Merkez Kuvvetler Komutan Org.John Abizaid, ABDnin Trk askeri talebini ilettiler399. Bu talep Ankara tarafndan ABD ile ilikileri dzeltmek, Irakta yeniden
396 397

399

Milliyet, 5 Temmuz 2003 Hrriyet, 5 Temmuz 2003 398 Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.275.

Milliyet, 19 Temmuz 2003

156

devreye girmek ve Kuzey Irak kayglarn gvenceye almak asndan yeni bir frsat olarak deerlendirildi. Dileri Bakan Abdullah Gl, Eyll aynda yeniden Washingtona giderek ABDnin asker talebiyle ilgili grmeler yapt. Trkiye Irakn Kuzeyinde, Irak halkna insani yardm gndermek, Krt gruplarn istenmeyen davranlar iinde olmalarn snrlamak, Trkmenlerin bask altnda olmasn engellemek, PKK-KADEK terr rgtnn Kuzey Irakta temizlenmesini ve Irakn toprak btnln salamak iin yaplacak olas bir askeri operasyon iin drdnc tezkereyi Meclise gnderdi400. Hkmetin Iraka asker gnderilmesi konusunda, Meclisten yetki istedii drdnc tezkerede 7 Ekim 2003te 358 Evet; 183 Ret; oyuyla kabul edildi. Bu tezkerenin kabul edilmesinin ardndan da Irak Geici Hkmet Konseyi aklama yaparak, Trkiyenin Iraka gelmesi durumunda tarafsz kalmayacaklarn belirterek, Trk askerini istemediklerini bir kez daha dile getirdiler401. Irakta geici ynetimin olumasnn ardndan, Krt lider Celal Talabaninin Devlet Bakanlna getirilmesi, Krtleri yeni Irak devletinde gl bir konuma getirmitir. Irakn kuzeyinde de, KDP lideri Barzaninin Krdistan Blgesel hkmetinin Bakan konumuna ykselmesi ve Bakan Bushun Barzaniyi bu sfatla, Washingtonda arlamas Irakta bundan sonra yeni bir yaplanmann oluacan gstermektedir. Oluan olaylar kapsamnda Trkiyenin Iraka uygulad politika hakknda Prof. Dr. Ahmet Davutolu; Trkiye, merkez lkedir ve blgesel glerle ilikilerini tanmlamadan kresel aktrlerle ilikisini tanmlayamaz. Dolaysyla, Trkiye, Ortadouda ne kadar gl olursa dier aktrlerle pazarlk gc de o nispette artacaktr. Bu erevede de Trkiye, komular ile ilikilerinde, sfr problem eksenli bir siyaset izleyecektir. Bundan dolay da Trkiye, blge lkeleri ile Irak sava srecinin balamas ile birlikte, youn bir diplomasi trafii uygulamaya balamtr. Bu ziyaretlerle birlikte, komu lkelerle, souk sava sonrasnda olduu gibi gvenlik sorunlar eksenli bir diplomasi deil blge istikrar ve ibirlii eksenli bir siyaset izlenmeye balanmtr. Trkiye ayn zamanda komuluk ilikilerini ne kartarak, Irak, Suriye ve ran BM ve ABD politikalar konusunda uyararak, uluslar aras kamuoyunun bu devletler zerinde artacan dile getirmi ancak, blge istikrarnn korunmas bakmndan, lkenin de
400 401

Radikal, 7 Ekim 2003 Milliyet, 8 Ekim 2003

157

ortak sorununa dnen Krtlerin muhtemel bamszlk durumu karsnda, ortak bir tavr sergileme niyeti gstermitir402. Deerlendirmesini yapmtr. kinci Krfez Savanda Trkiye, blgeye ynelik olarak iki yntemle hareket etmitir. Trkiye ilk olarak, ran ve Suriye ilikilerini gelitirerek, bu lkelerin bir ABD mdahalesine maruz kalmas durumunda, Ortadounun daha gergin bir ortama gideceini gstermek istemi ve bu lkeleri, uluslararas toplumla daha uyumlu hareket etmeleri konusunda uyarmtr. kinci olarak da Trkiyenin dzenlemeye balad Irakn komular toplantlardr. Bu toplantlarla Trkiye aslnda, ayn zamanda, yelik srecinde ilerledii AB deerlerini temsil eden bir lke olarak, bu lkelerin devlet ve toplum dzenlerinde yeniden yaplanma srelerine nclk etmek istemekteydi. ABDnin de zellikle, genileyen Ortadou projesinde, Askeri g ile Ortadouda tasarlad demokratik dnm projesinin ngrd demokratik deerleri Trkiyenin, ikinci tezkereyi kabul etmeyerek, NATO dnda, ABDnin askeri yetkisinden uzak durmay baaran bir lke imaj ile AB deerlerini temsil eden bir lke olmas ABnin de olumlu bulduu bir sre olarak grlebilir403. ABnin 2003 Haziran ay sonunda onaylanan geni Avrupa siyaseti, Kuzey Afrika, Ortadou ve Kuzey Dou Avrupa lkelerinin dnmn ngren bir proje olarak ortaya kt. Bu projenin en nemli amacda, bu blge lkelerinin demokratik ve ekonomik dnmlerini salayarak, ABye uyumlu hale gelmelerini salamaktr. Bu dorultuda, blgenin gl bir lkesi olan Trkiye, yelik srecinde, kendi dnm abas iindeyken de stlendii bu barl giriimlerle de, aslnda ABnin de deerlerini temsil eden bir lke konumunu stlenmitir. zellikle ikinci tezkerenin kabul edilmemesi, bu anlamda, Trkiyenin bu roln daha da glendirmitir. Trkiyenin Ortadouya ynelik politikalarnda, Irak krizi, Trk d politikasnn, karlat en ciddi sorunlardan biri haline gelmitir. ABDnin blgeyi yeniden yaplandrma siyaseti ve terrizme kar sava stratejisi erevesinde giritii Irak operasyonu, Trkiyenin PKK-KADEK kaynakl terr korkusunu arttrm ve Krtlerin

402

403

Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre yay., stanbul, 2001, s.386.

Mehmet ahin-Mesut Tatekin, a.g.e., s.278.

158

bamszlk taleplerinin younlamas nedeniyle, lke iinde ve dier blge lkelerinde bir istikrarszlk unsuru olarak alglanmasna sebep olmutur404.

B- TRK YE EKONOM S NE ETK LER ABDnin Iraka yapaca sava hazrlklar; Gemi dnemlerdeki deneyimler dikkate alndnda petrol fiyatlarnn dalgalanmasna, dnya ve blge ekonomilerinin daralmasna yol aabileceini gstermitir. Nitekim byle bir gelimenin gndeme gelmesinden sonra varili ortalama 20 dolar dzeyinde olan ham petrol fiyatlar yeniden trmana gemi, blgede askeri operasyon olaslnn glenmesine paralel olarak artan fiyatlar Mart 2003te 35 dolar dzeyine kadar ykselmitir. kinci Krfez Sava balaynca, nce savan ksa srecei beklentisi ile bir lde d gsteren petrol fiyatlar, savan uzun srmesi olasl karsnda yeniden ykselie gemitir. te yandan, uluslar aras kurulular dnya ekonomisindeki byme oran tahminlerini revize ederek geriye ekmilerdir. Ekonominin temel stratejik girdilerinden birisi olan ham petroln fiyatlarndaki ani ve byk oranl deiimler, dnya ekonomisinde krizlere yol amaktadr. Petrol fiyatlarndaki artlar, sektrler aras girdikt ilikisi yoluyla bata petrol trevlerinden petrokimya sektr olmak zere dorudan belli sektrleri etkilemektedir. Bunun yan sra petrol fiyatlarndaki art, zellikle net petrol ithalats lkelerde da kaynak transferinin artmas, retim dzeyinin dmesi, d ticaret dengesinin bozulmas, enflasyonun artmas gibi dolayl olarak makro deikenleri etkilemektedir405. Bu kapsamda II. Krfez Savann Trk ekonomisine etkilerini aadaki ballar halinde sunabiliriz.

404 405

A.g.e., s.280-281. Irak Savann Plastik Hammadde Fiyatlar zerindeki Etkileri, http://www.e-aso.org.tr/html/TUR/ asomedya /mart2003/dosyamart2003.html

159

1-D Ticarete Etkileri kinci Krfez Sava ncesi ve sonrasna ait d ticaret gstergeleri Tablo17de sunulmutur. 2002 ylna gre 2003 ylnda d ticaret hacminin nemli miktarda geniledii, ancak ihracatn ithalat karlama orannda ok dk oranda gerileme olduu gzlenmektedir. Ancak kinci Krfez Sava birincisine nazaran d ticaretimizi daha az etkilemitir. Tablo17 D Ticaret Gstergeleri406 hracat/ thalat 65,3 51 86,7 70 68,1 64,7

Yllar

hracat

thalat

Hacim

Denge

1999 2000 2001 2002 2003 2004

26.588 27.774 31.334 36.059 47.253 63.121

40.671 54.503 41.399 51.554 69.340 97.540

67.259 82.277 72.733 87.613 116.593 160.661

-14.083 -26.729 -10.065 -15.495 -22.087 -34.419

D Ticaret Mstearl 2000 ylnda belirledii komu lkelere ynelik ihracatn artrlmas stratejisini hayata geirmek iin ilk olarak Irak mercek altna almtr. Bu kapsamda Badatta 26 ubat1 Mart 2000 tarihlerinde gerekletirilen Trkiye-Irak 12. Dnem KEK toplants ilikilerde yeni bir sayfa amtr. Iraka resmi heyetin yan sra 140a yakn iadam gitmi, toplantdan enerji, ulam, salk ve tarm sektrlerinde ibirlii yaplmas karar kmtr. Grmelerde Irakl yetkililer, Petrol Karl Gda Program kapsamnda alan ihalelere Trk firmalarnn katlmasn istemitir. Trkiye ile Irak arasnda 2000 ylndan itibaren gerekletirilen ziyaretler ticari ilikilerimize ksa srede yansm ve Iraka ihracatmz % 55 orannda artmtr407. Ayn
D Ticaret Mstearl, D Ticaret Gstergeleri (Yllk-Dnemsel), ekolar1 /eko1. xls, 407 Nurcan Yzbaolu, a.g.e., s.77.
406

http://www.dtm. gov.tr/ead/

160

zamanda bu art Tablo-18de belirtilen ve ar deerlenen dviz kurlarna da balanabilir.

Tablo- 18 Aylk Ortalama Dviz Kurlar408 Yllar 2002 2003 ABD Dolar 1.504.597,53 1.495.306,79 Euro 1.428.767,59 1.687.189,03

kinci Krfez Savann d ticaretimize olan etkilerine bakmak istersek, bu dnemlere ait ithalat ve ihracat verilerine gz atmamz yararl olacaktr.

2- thalata Etkileri Tablo-19daki veriler incelendiinde, II. Krfez Sava dnemindeki genel ithalat nemli miktarda artm ve bu artma meyli 2004 ylnn Ocak-Austos aylarnda da devam etmitir. ncelenen yllar itibariyle Trkiyenin genel ithalatnda en yksek pay OECD lkeleri almtr. Krfez lkeleri ile olan ithalatmz I. Krfez Sava dnemi yllarnda bir miktar gerilerken, II. Krfez Sava dnemi yllarnda aksi ynde gelime gstererek artmtr. Ayn durum I. dnemde slam lkeleri ile olan ithalatmz iin de sz konusudur.

408

Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, Dviz Kurlar; web sitesinden ortalama deerler alnmtr. http: //www. tcmb.gov.tr/yeni/kurlar/kurlar.html

161

Tablo19 lke Gruplar ve Seilmi lkelere Gre thalat409 Deiim %

Yllar lkeler 2002 Genel thalat OECD lkeleri AB lkeleri (1) Krfez lkeleri 51,55 32,86 24,52 1,872 2003 69,340 43,692 33,495 3,097

Ocak-Austos

2003 43,08 27,12 20,39 2,009

2004 61,791 38,635 29,484 2,404 43,4 42,4 44,6 19,7

II. Krfez Sava ncesi 2002 ylnda Irakla olan ithalatmz 207 milyon dolar iken,
410

BMGKnin Nisan 2003te kartt 1483 Sayl Kararndan sonra Irak ile

Trkiye arasndaki ticarette nemli boyutta canlanma grlmektedir. Bu balamda Gda Karl Petrol (OFF) kapsamnda ve Irak Koalisyon Geici Ynetimi (CPA Coalitional Provisional Authority) tarafndan organize edilen LPG ve kurunsuz benzin ithalatnda ciddi rakamlara ulalmtr.411 3- hracata Etkileri Trkiyenin genel ihracatna Tablo-20den bakldnda srekli bir art olduu gze arpmaktadr. lke gruplarna gre bakldnda, genel ithalatta olduu gibi, Trkiyenin genel ihracatnda da en byk pay OECD lkelerine aittir. Bu art; 2001 yl ubat aynda yaanan ekonomik krizin ardndan serbest dalgalanmaya braklan Trk Lirasnn byk oranl devale edilmesi ve krizin etkisiyle birlikte byk oranda daralan i talep sonucunda, firmalar, krizden k yolu olarak ihracata ynelmeleridir. 2002 yl

409 410

D Ticaret Mstearl, Balca Ekonomik Gstergeler, Ankara, Ekim 2004, s.56. ahika Deniz Krcal, I. Krfez avandan II. Krfez Savana ABD-Irak Kskacnda Trkiye, PetroGas, Say:44 (Kasm-Aralk 2003), s.56. 411 M.Rifat Hisarcklolu, a.g.m., s.51.

162

ihracatmzn, 2001 ylna gre % 14,1 orannda artarak 36,06 milyar dolara ulat grlmektedir. Salanan bu yksek oranl artta, i talepte devam eden durgunluk, zellikle imalat sanayi retimindeki art, igc verimliliindeki ykseli, reel igc maliyetlerindeki d ve 2001 ylnda gerekletirilen ihracat balantlarnn ok etkili olduu anlalmaktadr. Nitekim 2003 ylnda ihracatmz, bir nceki yla gre % 31lik bir art gstermi ve 47,25 milyar dolar seviyesine ykselmitir412. Bu ihracat rakam, 2003 yl itibariyle Trkiyeyi dnyann en byk 24. ihracat lkesi yapmtr. Ayrca, % 31lik ihracat art oran Trkiyeyi en byk 30 ihracat lke arasnda en yksek ihracat byme orann yakalayan ikinci lke konumuna ykseltmitir. 2003 yl ihracatmz lke gruplar asndan incelediimizde ise, Avrupa Birlii lkelerinin 25,9 milyar dolarlk ihracat ve yaklak % 52lik pay ile ihracatmzda ilk srada yer ald grlmektedir. Trkiye, 2000 ylndan bu yana uygulanmakta olan Komu ve evre lkelerle Ticareti Gelitirme Stratejisinin bir sonucu olarak, gemi iki ylda olduu gibi 2003 ylnda da uzun yllardan beri ihmal edilmi olan komu lkelere ynelik ihracatn da ciddi biimde arttrmay baarmtr. Bu kapsamda, komularmza ynelik ihracatmzda bir nceki yla gre % 60,4 orannda art salanm ve anlan lkelerin toplam ihracatmz iindeki pay ise % 15 seviyelerine yaklamtr. 2003 ylnda, II. Krfez Savana ramen Krfez lkelerine yaplan ihracattaki art dikkat ekicidir. BMGKnin 1483 Sayl Karar ile dorudan ilikilendirebileceimiz bu art, 2004 ylnn ilk sekiz aynda da devam etmi ve 2003 ylndaki seviyeye nemli miktarda yaklalmtr. II. Krfez Sava yllarnda 2002 ylnda Iraka olan ihracatmz 464 milyon dolar iken, 2003 ylnda Iraka ynelik ihracatmz toplam 977 milyon dolar olarak gereklemitir. 2003 ylnn Ocak-Ekim dneminde 541 milyon dolar olan Trkiyenin Iraka olan ihracat, 2004 ylnn ayn dneminde %162,4 gibi yksek bir oranda artarak yaklak 1.420 milyon dolar olarak gereklemitir.

412

D Ticaret Mstearl, D Ticaret Gstergeleri (Yllk-Dnemsel), http://www.dtm. gov.tr/ead/ ekolar1 /eko1. xls,

163

II. Krfez Krizinin yaand 2003 ylnda, 2002ye gre Trkiyenin Iraka ihracatnda herhangi bir kayp sz konusu olmamtr. Aksine, bu lkeye olan ihracatmzda nemli miktarlarda artlar gereklemektedir. Tm bu gelimeler nda, 2003 ylnda %19,8 olan ihracatmzn GSMH iindeki oran 2004 ylnda %21,4e ykselmi ve bylelikle ihracatmz son yllarda olduu gibi 2004 ylnda da tm makroekonomik gstergeler zerindeki olumlu etkisini artrarak srdrmeyi baarmtr.

Tablo20 lke Gruplar ve Seilmi lkelere Gre hracat413 Yllar Gstergeler 2002 Genel hracat OECD lkeleri AB lkeleri Krfez lkeleri Irak ran Suudi Arabistan Kuveyt 36,06 23,51 19,47 1,668 464 338 564 ... 2003 47,25 30,36 25,90 3,196 977 536 757 ... 2003 29,749 19,357 16,351 1,82 541 415 629 146 2004 39,220 25,310 21,359 3,14 1,42 577 615 232 31,8 30,8 30,6 73,8 162,4 39 -2,2 58,9 Ocak-Austos Deiim %

413

D Ticaret Mstearl, Balca Ekonomik Gstergeler, Ankara, Ekim 2004, s.56, D Ticaret Mstearl, 2003 Yl hracatnn Genel ve Sektrel Deerlendirmesi, http://www.dtm.gov.tr/ihr/ 2003% 20yillik.doc, D Ticaret Mstearl, hracat- lk 40 lke, http://www.dtm.gov.tr/ ead/ekolar1/ eko8.xls,

164

4- Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hatt BMGKnin 14 Nisan 1995 tarih ve 986 Sayl Karar ile Iraka uygulanan Ambargo yumuatlarak, Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattnn snrl petrol sevkyat iin 16 Aralk 1996 tarihinde tekrar iletmeye almt. O gnden Aralk 2002 sonuna kadar toplam 191.121.902 ton tama gerekletirilmitir. Tanan ham petrol miktarna yllk olarak bakacak olursak, 2002 yl iin 23.763.414 ton,414 bir yl ncesinde ise 31.280.690 tondur415. II. Krfez Savandaki kayplardan ok, sava sonrasnda Kerkk-Hayfa Ham Petrol Boru Hattnn almas gibi bir projenin gndeme gelmesidir. Eer bu proje nmzdeki yllarda gerekleecek olursa, bu durum Trkiyeyi nemli lde olumsuz ynde etkileyecektir.416 Kerkk-Hayfa Ham Petrol Boru Hattnn almas, Trk ekonomisinin nemli gelir kaynaklarndan olan Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattnn by-pass edilmesine neden olabilecek ve Trkiye ekonomisi de bundan gelecee ynelik ok zarar grecektir. 5- Ham Petrol thalat ve Petrol Fiyatlarna Etkileri II. Krfez Sava dneminde, thal edilen ham petrol ve fiyatlar Tablo-21de gsterilmitir. 2003 ylnda 2002ye gre art gsteren ham petrol ithalat, 2004n ilk sekiz aylk dneminde de art eilimi gstermektedir. Krfez Krizi ve Savalarnn ham petrol fiyatlar zerindeki etkileri zellikle 2003 ve 2004 ylnda ciddi olarak grlmektedir. Bu yllarda varil bana petrol fiyatlar 26,9 dolar ve 2004 yl Austos verilerine gre 32,3 dolar olarak gereklemitir. Ancak bu fiyat Kasm 2004te 50 dolarn zerine de kt grlmtr.

414 415

BOTA, 2002 Yllk Raporu, http://www.botas.gov.tr/raporlar/2002.asp BOTA, 2001 Yllk Raporu, http://www.botas.gov.tr/raporlar/Botas/petrol.htm 416 Abdullah Nergiz, Irak Operasyonu Sonrasna Bak, Stradigma.Com Aylk Strateji ve Analiz eDergisi, http://www.stradigma.com/turkce/mayis2003/makale_07html

165

Tablo21 Ham Petrol thalat (CIF), demeler ve Petrol Fiyatlar417 Fiyatlar Yllar Miktar (Ton) demeler (000 $) $ / Ton 2002 2003 2004 (Austos) 23.707.590 24.028.665 4.087.597 4.776.534 172.4 198.8 $ / Varil 23.4 26.9

16.388.128

3.912.297

238.7

32.3

Ayrca ithal petrol miktarnda, 2003 ylnda 2002ye gre %1,3 orannda bir art olurken, petrol fiyatlarnda art oran %15,3 olarak gereklemitir. Dier taraftan ayn yllardaki ham petrol ithalatna yaplan demelerdeki art yine %16,8 olmutur. Buradan Trkiyenin ham petrol ithalat demelerinin artndaki esas faktrn, petrol fiyatlarnn ykselmesine neden olan Krfez Krizidir.

6- Mteahhitlik Hizmetlerine Etkileri ABD ynetimi, Amerikan yardm programlar erevesinde Irakn yeniden inas ve imar projeleri iin 19 milyar dolarlk bir bte ayrmtr. Irakn yeniden inasn destek, ikmal malzemelerinin transferi iin limanlar, karayollar, termik santraller gibi altyapnn yeniden tesisine ynelik birok i alan almtr418. Trkiye, komu olma sfat ve ayn zamanda mteahhitlik sektrndeki gelimilik dzeyi asndan Irakn yeniden ina srecinde nemli katklar salayacaktr.

417

418

Devlet Planlama Tekilat, Temel Ekonomik Gstergeler, Ankara, Eyll 2004, s.61.

Hrriyet, 28 Mart 2003

166

Yaplandrma almalar kapsamnda, mteahhitlik firmalar bu sektrde Irakta bulunan imknlardan yararlanm ve 2002, 2003 yllarnda drt byk hastane, toplu konut, stadyum ve otel modernizasyonu projelerini stlenmilerdir.419 Irakn yeniden yaplandrlmasnda yaanan olumlu gelimelere ramen mteahhitlik firmalar skntlar yaamaktadr. Bunlarn banda gvenlik sorunu nedeniyle Iraka ii gndermekte yaanan sknt gelmektedir. Dier bir sknt da zellikle ana mteahhitlerin
420

bu .

lkedeki

almalar

iin

sigorta

yaptrma

zorunluluklarnn bulunmasdr

7- Turizm Gelirlerine Etkileri Turizm gelirleri ve gelen turist says Tablo22 gsterilmitir. II. Krfez Sava dneminde turist says ve gelirleri bakmndan Trkiye ekonomisinin etkilenmedii grlmektedir. Tablo22 Turizm Gelirleri ve Gelen Turist Says421 Yllar Gstergeler 2002 Gelen Turist Says Turizm Gelirleri 13.256.028 8.479 2003 14.029.558 13.203 2004 13.936.507 10.186

419

Tuncer Kayalar, Irakla hracatmzn 1 Milyar Dolar Seviyesine Yaklamasn ngryoruz, PetroGas, Say:43 (Ekim 2003), s.48. 420 Nesli ztrk, Irakn Yeniden Yaplandrlmasnda Trkiyenin Rol-2, zmir Ticaret Odas Blteni., (Ocak 2004), s.14-17. 421 D Ticaret Mstearl, Balca Ekonomik Gstergeler, Ankara, Ekim 2004, s.43.

167

8- i Gelirlerine Etkileri kinci Krfez Sava dnemini kapsayan yllarda sava nedeniyle ii gelirleri dmtr. Nitekim 2002 ylnda 1,936 milyon dolar olan ii gelirleri, 2003 ylnn OcakAustos dneminde 729 milyon dolar, 2004n ayn dnemi iin 482 milyon dolar olarak gereklemitir. i gelirlerindeki dlerin sava yllarnda olduu dikkate alndnda, Irak ve Kuveytte alan Trk firmalarnn kriz ve sava nedeniyle ilerini tasfiye ederek Trkiyeye dnmelerinin bu dlerde etkili olduu ortaya kmaktadr. Yukarda verilen bilgiler dikkate alndnda, kinci Krfez Savann balamas ile birlikte ekonomimiz bu durumdan fazla etkilenmemitir. Trkiyenin GSMH 2002 ylnda %7,8 byrken, 2003te bu oran %5,9a gerilemitir. Ancak 2004 yl birinci ve ikinci eyreindeki byme hzlarna bakldnda yeniden art trendi yakalad grlmektedir.

168

SONU

Birinci

Dnya

Savann

balamasn

frsat

bilen

ngiltere,

Osmanl

mparatorluunun hkimiyeti altnda olan Ortadouda Badat igal etmitir. ngiltere tarafndan Osmanl eyaletleri olan Musul, Basra ve Badatn birletirilmesi sonucu 1920 ylnda kurulan Irak, ngilterenin mandas altnda 1930 ylna kadar ynetilmi ve 1930 ylnda Irakn bamszl ngiltere tarafndan tannmtr. Irakta, 1958 ylna kadar monari hkm srm ve ayn yl gerekletirilen bir darbe sonucunda cumhuriyet ynetimine geilmitir. 1968 ylnda gerekletirilen yeni bir darbe ile Baas Partisi iktidara gelmi ve Arap milliyetisi olan bu parti baskc bir rejimle lkeyi ynetmeye balamtr. Baas Partisinin Suni Araplardan oluan aznln elinde bulunmas, lke nfusunun ounluunu oluturan iiler ve Krtlerin tepkisinin domasna sebep olmu ve uygulanan bask rejimi ile bu tepkiler sindirilmeye allmtr. Irak, 1970li yllarn sonuna doru lkede gl bir ynetim kurmay baarmtr. Saddam Hseyin 1979 ylnda Irak iktidarn ele geirmi ve ieride kurulmu olan gl ynetimine de gvenerek d politikada saldrgan bir tutum izlemeye balamtr. Irak Basra krfezinde ve Arap dnyasnda egemen g durumuna getirmeyi amalayan Saddam Hseyin, Arap milliyetiliini kamlayarak istedii hedefe ulamak istemiti. Bu dnemde Saddam Hseyin ncelikle randa yeni kurulmu olan ii rejimini kendi ynetimi iin bir tehlike olduunu grm, Irak halknn yzde 55nin iilerden olumas ve randaki yeni rejimden etkilenerek kendi iktidarna kar kacaklarn deerlendirmiti. Beklenen olmu ran da Humeyni iktidarnn baa gemesiyle g alan Irakl iiler ayaklanm ve Saddam Hseyin ayaklanmay g kullanarak bastrmt. Irak, ayaklanmann kmasnda sorumlu tutuu rana sava ilan etmitir. 8 yl sren sava Iraka 120.000 l, 300.000 yaral ve 65.000 sava esirine mal oldu. Savatan ekonomik adan ciddi zararlar ve borlarla kan Saddam Hseyinin sava sresince dier Arap devletlerinden alm olduu borlarn bir ksmn demek istememesi alacakl Arap devletlerinde honutsuzlua sebep oldu. Bunun yan sra petrol retimi konusunda da Irak bu devletlerle anlamazla dnce areyi zaten tarihi

169

sebeplerle kendisine ait olmas gerektiini dnd Kuveyti 1 Austos 1990 tarihinden itibaren igal etmekte buldu. Tm dnyada ok etkisi yaratan bu igal, sper g olan Amerika Birleik Devletlerinin blge zerindeki karlarn da olumsuz etkilemitir. nk Irak, bu hareketi ile dnya petrollerinin %20sini elde etmekte, srailin karsna g olarak dikilmekte, Arap dnyasndaki srail kart lkeleri gerek Filistinlilerin kurtarcs imaj, gerekse elde ettii yksek petrol gelirleriyle yanna ekmeye almaktadr. Batl devletler tarafndan bu igale mdahale konusu, sadece enerji kaynaklarnn kontrol ve siyasi bask arac olarak grlmektedir. Daha igalin ilk gnnden itibaren neredeyse tm dnyadan Irakn derhal geri ekilmesi gerektiine dair tepkiler gsterdi. Irakn ekilmeyi reddetmesi ile igal dnya apnda bir krize dnt. Kuveytin igali ile kriz devam ederken, sorunun zm iin ABD ve BMin nclnde koalisyon gc oluturulmu, sorunun zm iin diplomatik giriimleri devam ettirmi, 9 Ocak 1991 tarihli ABD ve Irak Dileri Bakanlar seviyesinde yaplan Cenevre Grmesi son frsat olarak kabul edilmitir. Grme sresince olumlu bir netice alnamamas sonucunda, 17 Ocak 1991 tarihinde l Frtnas ad verilen mttefiklerin Hava Harekt balamtr. Irak Lideri Saddam Hseyinin gl olarak nitelendirdii ordusu Koalisyon glerinin stn teknolojisi karsnda baarl olamamtr. Hava Harekt, Batl Devletlerinin stnl ile ekil alrken 24 ubat 1991 tarihinde Kara Harekt balam ve sadece drt gn srmtr. Bu srede, 41 Irak tmeni ile Irak ordusuna ait 3000 adet tank, 1900 adet zrhl ara ve 2100 adet top tahrip edilmi ve personel zayiat 100.000 kii olduu deerlendirilmitir. Buna karlk Koalisyon glerinin toplam kayplarnn, 138 l, 66 kayp ve 13 esir olduu rapor edilmitir. Savan 3 Mart 1991 tarihinde sona ermesi ile Irakta Otorite boluundan ii ve Krt isyan balam hatta Krtlerin isyan, balangta kendileri iin baarl saylabilecek bir dzeye ulamtr. syan balangcnda eitli sebepler ile yerlerinden ge ve iskna zorlanan Irakl Krtler konvoylar halinde geri dnmlerdir. Bu arada ii isyann bastran Irak ynetimi, kuvvetlerinin ynn Krtlere evirerek stnlk kurmaya balaynca, Krtler, 1988 ylndaki zellikle Halepe katliamn hatrlayarak bulunduklar

170

blgeleri terk etmeye balamlar ve komu lkeler olan ran ve Trkiye snrna ylmlardr. Trkiyenin, snrlarn tam amamasna ramen, binlerce insann dalardan akarak gelmesi, Trk sivil yardm kurulularnn bu olaya hazrlksz yakalanmas, hava koullarnn ok sert oluu ve lkenin yetersiz ekonomik gc, snmaclara salanan destekte glklerin yaanmasna neden olmutur. Trkiye Cumhurbakan Turgut zaln snmaclara yardm maksadyla, BM Gvenlik Konseyine bavurmas ile 7 Nisan tarihinde Huzur Operasyonu balamtr. Yardm sonuta ksa vadeli bir zm getirmektedir. Kalc zm Irakl Krtlerin kendi topraklarna dnmesi ile mmkn olacaktr. BM Gvenlik Konseyinin 5 Nisan 1991 tarihinde ald 688 sayl karar Irak halk iin insani yardm arsn iermektedir. Bu arada ngiliz Babakan John Majorun, Irakn kuzeyinde bir Krt Blgesi kurma nerisinde kulland tabir, mteakip aamada Krt Devletini artrdndan, blge lkelerinin tepkilerinden ekinilerek bu tabir, Gvenlik Blgesi, Geici Tampon Blge olarak deitirilmitir. Majorun fikrini kabul eden Amerika, Irakl Krtlerin gvenlik iinde dnmelerini salamak iin, Irak Ordusunun faaliyetlerini ve uuunu 36. enlemin gneyi ile snrlandrldn aklamtr. Bush ynetimi tarafndan 16 Nisanda yaplan aklamada ABD, ngiliz ve Fransz askerlerinin Trkiye snrna yakn blgeye konulandrlarak mltecilere yardm yaplaca aklanmtr. Bu aklamaya mteakip Huzur operasyonu balatlmtr. Koalisyon lkeleri Temmuz 1991 de askeri glerini Kuzey Iraktan ekerken, Krtleri Saddamn olas saldrlarna kar korumak iin daha sonra eki g olarak adlandrlan koalisyon askeri gcn Trkiyede konulandrmlardr. Trkiye iin bu gcn olumlu taraflarna bakldnda; eki G ile Saddamn Krtleri ezmesini ve Trkiye snrna ylmalarn engellemekte, Krt halkyla bir sorun olmadn ileri srebilmekte ve yine bu g sayesinde PKKnn Kuzey Irakta glenmesini nlemekteydi. Blge politikas asndan bakldnda; Irakn Trkiye iin bir tehdit olmasn nlyordu. En nemli ilevi Kuzey Iraka ynelik operasyonlar gibi konularda Trkiyenin elinde tuttuu bir kozdu. Ancak PKKya yardm ettii, Kuzey Irakta bir

171

otorite boluu yaratt ve burada bir Krt devletinin kurulmasna zemin salamas Trkiye asndan byk sorun yaratmtr. Sava sonunda Trkiye, Irak politikasnda temel konu zerinde durmutur. Birincisi, Irakn toprak btnlnn korunmas ve blgede bir Krt devleti oluumunun engellenmesi, kincisi; Trkiyenin meru gvenlik endiesinin gzetlenmesi ve zellikle PKK terrnn engellenmesi, ncs de Irakta yaayan Trkmenlerin korunmasdr. Ancak 23 Ekim 1991de, Badatn Krtlere kar ekonomik ambargo balatmas ve akabinde bu blgede hkmet grevlilerini geri ekmesi ile bir iktidar boluu olumu ve Buda Krtlerin tekilatlanma sreci hzlandrmtr. Kuzey Irakl Krtlerin Temmuz 1992de bir hkmet oluturmalar, Eyll aynda istihbarat ve Polis rgt kurmalar, Ekim aynda bir ordu oluturmalar ve ardndan Erbilde bir Federe Krt Devletinin kurulduunu ilan etmeleri zerine Trkiye, Krtlerin ald bu kararlarn blgesel gvenlik ve istikrar olumsuz etkileyeceini ve bu eylemlerinin tanmayacan aklasa da Krtlere mdahale etmede gecikmitir. Krfez Sava ve beraberinde oluan snma olaylar neticesinde, Trkiye ekonomisi giderek batakla srklenmi olup ekonomik gstergeler ktye doru dmtr. Trkiyede 1990da yzde 9,1 bym olan GSMH, 1991in ilk iki eyreinde srasyla yzde 1,3 ve 1,8 klm, nc eyrekte yzde 3,5 byme var iken, son eyrekte yzde 0.50lik klme yaanmtr. 1991de turizm gelirleri yzde 24 civarnda derken, ii gelirleri yzde 13,5 azalmtr. Enflasyon yzde 48 seviyelerinden ylsonuna kadar yzde 60 seviyesine km, faizler ise yzde 50den yzde 62 seviyelerine trmanm ve hatta 1991 yl sonunda yzde 70 civarna ulamtr. Kalknmakta bir lke olan Trkiye hem krfez krizi sebebiyle hemde snmaclar sorunu ile ekonomik olarak byk problemler yaamtr. ABDnin icra ettii Birinci Krfez Savandan sonra Irak, 2003 yl balarna kadar olan dnemde fiilen paraya blnmtr. Irakta Saddam Hseyin Hkmeti var olmasna ramen paraya ayrlm Irak topraklar ABD merkezli ok uluslu gcn denetimi altndadr. Bu durum karsnda Trkiyenin slendii rolde bu ok uluslu gce eki G veya dier adyla Keif G vastasyla ev sahiplii yapmaktr. ki sava aras dnemde, ABDnin blgede olan Krtlere ilgisi balangta rtl iken giderek ak destee dnm ve ABD, sonunda Ankaraya kar aka Irakn

172

kuzeyindeki yerel Krt gruplarnn yannda yer almtr. ABD, Irakn kuzeyindeki yerel Krt unsurlarna yanarken, Trkiyeden uzaklamaya balamtr. Ayn ekilde, Irakn kuzeyindeki yerel Krt gruplar da, balangta hayatlar ve gnlk beslenmeleri iin Ankaraya snm iken, giderek Ankaradan uzaklamlar ve aka Ankaray karlarna alp tehdit ettikleri bir noktaya gelmilerdir. 11 Eyll 2001 ylnda meydana gelen terrist saldrlar neticesinde ABD, Yeni Ulusal Gvenlik Doktrini balamnda, terrle mcadelenin nde gelen amac olduunu ifade etmi ve terre kar sava ilan etmitir. Bu erevede nce Afganistana mdahale eden ABD, 11 Eyll saldrlarnn kendisine salad avantaj iyi kullanm ve Trkiyede dahil olmak zere birok devletin desteini alarak meru bir zemin hazrlamtr. Daha sonra K S bulundurduu ve El Kaideyi destekledii gerekeleriyle Iraka mdahale etmitir. Ancak 11 Eyll saldrs gndemini kaybedince olaylar daha gereki deerlendirmeye balandktan sonra, ABD bu balang avantajlarndan byk lde yoksun kalmtr. Bu olay kinci Krfez Savanda Iraka mdahale konusunda, ABDnin ciddi bir yalnzlk iinde olmasnn salamtr. Olay taze iken Afganistan konusunda ABDye destek veren lkeler, daha sonra ayn destei Irak konusunda ABDye vermekten kanmlardr. ABDnin uygulad tm bu mdahaleler, ABDnin kurmaya alt yeni dzen dorultusunda hegemonyasn devam ettirebilmek iin uygulad politikalar olarak deerlendirilebilir. ABD, Iraka yapt mdahalede asker baary, teknolojik adan olduka stn ordusu ile abuk elde etmitir. Ancak bu baarnn ardndan Irakta iler hi de ABDnin istedii gibi gitmemitir. ABD, Irakn sosyal ve siyas yapsn iyi tahlil edememi, dzeni ve gvenlii salama konusunda birok zorluk yaam ve lkenin eitli yerlerinde direni hareketleri ile karlamtr. Trkiye, ABDnin Iraka dair planlarnn ortaya kmasnn ardndan, yaamakta olduu hkmet krizi ve balayan seim sreci nedeniyle, Irak sorununda lkenin siyasetinin olumasnda yeterli siyasi arl koyamamtr. Kuzey Irakta bir Krt devletinin kurulmas, Trkmenlerin korunmas, Musul ve Kerkk gibi Trkmen ehirlerinin statsnn korunmas, PKK-KADEK terr rgtnn kontrol altna alnmas gibi Trkiyenin krmzizgi kabul ettii konularda ABD bugne kadar Trkiyenin

173

karlarn gz ard eden bir siyaset izlemitir. Bylece, ABDnin Iraka mdahalesi, Trkiyenin gvenliini glendirmek yerine zayflatmtr. Trkiyenin Iraka asker gnderme ve kuzeyden bir cephe almas yolundaki ABD taleplerini reddeden I. Tezkere Krizi ile balayan, Sleymaniyede Trk zel Kuvvetler Komutanl Timlerine mensup askerlerin bana uval geirme ile devam eden ve Tel Aferde bulunan Trkmenlere ynelik bombal saldrlar ile iyice gerilen Trk ABD ilikileri, Irakn kuzeyinde szde bir Krt Devleti oluumunun, ABD tarafndan desteklenmesi ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu gelimeler Trkiyeyi etkileyen ve belki de Trkiyeyi savan ierisine ekebilecek boyutlara ulamtr. Irakn kuzeyinde, olas szde bir Krt Devleti kurma ve blgedeki zellikle Musul ve Kerkk gibi petrol kaynaklar bakmndan zengin ve Trkmenlerin youn olarak yaadklar yerleim birimlerinde, demografik yapy Krtler lehine deitirmeye ynelik gelimeler, blgenin gelecei bakmndan Trkiyeyi etkileyen dier bir nemli gelimedir. El Kaide terr rgt ve Trkiyede ki uzants ve yanda olan terr rgtlerinin Trkiyede ki masum vatandalar hedef alan stanbulda ki patlamalar ile Irak harekt sonras Irak ordusuna ait silah ve malzeme ile tehiz edilen PKK/KADEK terr rgt militanlarnn Trkiyeye szmalar ve Gneydouda yeniden terrist eylemlere balamalar, olayn terrizm ve gvenlik boyutunu da n plana karmtr. Trkiyenin snr komusunda olan bu olaylar politikay etkiledii kadar ekonomisini de etkilemitir. Kerkk-Yumurtalk Ham Petrol Boru Hattnn ambargo kararnn hemen ardndan Aralk 1996ya kadar iletmeye kapatlmas ve II. Krfez Savann bitiminde BMGKnin Mays 2003te ald 1483 Sayl Karara kadar snrl petrol sevkyatnn yaplmas, Trkiye ekonomisine nemli miktarda zarar vermitir. Petrol ithalats bir lke olan Trkiye, ihtiyac olan ham petrol komusu Iraktan ucuza temin ederken, uygulanan ambargo nedeniyle petrol ithalatn dier lkelerden salamak zorunda kalmtr. Iraka i yapan mteahhitlerin Sava nedeniyle bu lkelerdeki ilerini durdurarak iilerini geri ekmeleri sonucunda mteahhitlik hizmetleri ve ii gelirlerinde azalama meydana gelmitir. Ancak sava sonrasnda Irakn yeniden yaplandrmas kapsamnda frsatlar deerlendirildii takdirde bu zarar fazlas ile telafi edilebilecektir.

174

Krfez Savann byme hzna sava ylnda olumsuz etkisi olsa da, bu olumsuz etki bte anda ve enflasyon orannda grlmemitir. Birlemi Milletler yaptrmlarnn kaldrlmas, Irak ile Trkiye arasndaki ilikilerin gelitirilmesi bakmndan nemli frsatlara aktr. Admlarn doru atlmas iki lke arasndaki ekonomik ibirliinin sorunsuz bir ekilde yrtlebilmesine imkan salayacaktr.

175

KAYNAKA

I- SREL YAYINLAR A- DERG LER 2023 Dergisi Aksiyon Dergisi A.. lahiyat Fakltesi Dergisi Avrasya Dosyas Dergisi Hazine ve D Ticaret Dergisi Harp Akademileri Blteni stanbul Sanayi Odas Dergisi Petro Gas Dergisi Stratejik Analiz Dergisi TSK Dergisi Ulusal Strateji Dergisi

B- GAZETELER Akam Cumhuriyet Daily Telegraph Finansal Forum Financial Times

176

Gzc Gne Hrriyet Milliyet New York Post New York Times Radikal Resmi Gazete No.17238 Sabah Star Times Vatan

II NCELEME VE MAKALELER AK TAPLAR Akner, Nurdan, Dman Deiliz 11 Eylln Ardndan Amerikan Milliyetilii, Karakutu yay., stanbul, 2004. Ar, Tayyar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi 1978-1996, Alfa yay., stanbul, 1996. Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava ve Diplomasi, Alfa yay., stanbul, 2004. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt 1-2, Alkm yay., stanbul, 1986. Atayn, Yurt, Mlteciler Sorununa Sosyolojik Bir Yaklam (Van rnei), T.C. Yzncyl nv. S.B.Enst. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Van, 2002.

177

Avar, Zeki-Tunalp, Zafer, Srgnde 50. yl, Ankara, 1994. Aybars, Ergn, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, D.E.. yay., Ankara, 1995. Bal, dris, 21. Yzyln Eiinde Trk D Politikas, Alfa yay., stanbul, 2001. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, YKB yay., stanbul, 2002. Bila, Fikret, Sivil Darbe Giriimi ve Ankarada Irak Savalar, mit yay., Ankara, 2003. elik, Murat, Krfez Sava ve Mlteci Sorunu, D.E..A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2004. Cevizolu, M.Hulki, Krfez Sava ve zal Diplomasisi, Form yay., stanbul, 1991. Amerikann Krfez Sava, Ceviz Kabuu yay., Ankara, 2003. obanolu, Macit, Trkiye-Irak ilikilerinin Dn, Bugn, Yarn, HAK yay., stanbul, 1994. Dadge, David, Sava Zayiat 11 Eylln nsan Haklar ve Basn zgrlne Etkisi, Gncel yay., stanbul, 2004. Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik, Kre yay., stanbul, 2001. Temel Ekonomik Gstergeler, DPT yay., Ankara, 1994. Trkiye statistik Yll 1994, D E yay., Ankara, 1995. Doanay, M.Zekai Atun, A.Fikret, Ortadounun Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Deerlendirilmesi Krfez Harbi ve Alnan Dersler, Nurol Matbaas, Ankara, 1994. Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-1995), DPT yay., Ankara, 1995. Temel Ekonomik Gstergeler, DPT yay., Ankara, Eyll 2004. Temel Ekonomik Gstergeler, DPT yay., Ankara, Mays 1994. Balca Ekonomik Gstergeler, DTM yay., Ankara, Ekim 2004. Erendil, Muzaffer, ada Ortadou Olaylar, Genkur.As.T. ve Str.Ett Bk.yay., Ankara, 1992. Ergil, Dou, Krfez Bulanm, Gndoan yay., Ankara, 1990.

178

Geray, Cevat, Trkiyeden Gler ve Gmenlerin skn (19231961), A..S.B.F Maliye Enstits yay., Ankara, 1962. Kara, Vehbi, Petrole Dayal Stratejiler ve Uluslar Aras likilerde Petroln nemi, stanbul nv. Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 1997. Karaaa, Ceylan Kalhan, Gemiten Gnmze Ortadoudaki Beykent nv. (Yaynlanmam Bitirme Tezi), stanbul, 2002. Karaman, S. Suphi, Krfez Bunalm, Krfez Sorunu ve Birlemi Milletler, BM Trk Dernei yay., Ankara, 1998. Karada, Raif, Petrol Frtnas, Divan yay., stanbul, 2004. Kayar, Mustafa, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul, 2003. Kaynak, Muhteem, Irakl Snmaclar ve Trkiye 1988-1991, Tanmak yay., Ankara, 1992. Kocaolu, Mehmet, Uluslar aras likiler Inda Ortadou, Genkur. yay., Ankara, 1995. Krfez Krizi, HAK yay., stanbul, 1990. Krfez Savanda Alnan Dersler, EDOK. yay., Ankara, 1996. Kkkaragz, smet, Irakta Trkmen Varl, HAK yay., stanbul, 2000. Manisal, Erol, Deien Dnya ve Trkiyenin D Politika Gndemi, Donkiot yay., stanbul, 2001. Meydan Larousse, Milliyet yay., stanbul, 1986. Oran, Baskn, Kalkk Horoz eki G Ve Krt Devleti, Bilgi yay., Ankara, 1998. Trk D Politikas, letiim yay., stanbul, 2002. Ortadou Bar sreci ve Trkiye zerine etkileri, HAK. yay., stanbul, 1996 ymen, Onur, Silahsz Sava, 3. bask, Remzi Kitapevi, stanbul, 2002. stikrarszlk,

179

Ulusal karlar Kreselleme anda Ulus-Devleti Korumak, Hak. yay., stanbul, 2005. zda, Muzaffer, Trkiye ve Trk Dnyas Jeopolitii zerine, ASAM yay., Ankara, 2001. zda, mit - Lainer Sedat - Erkmen Serhat, Irak Krizi (2002-2003), ASAM yay., Ankara, 2003. zkan, Tuncay, Entrikalar Sava, Alfa yay., stanbul, 2003. Pehlivanolu, A.ner, Ortadou ve Trkiye, Kasta yay., stanbul, 2004. Salam, Kadir, Ortadouda ve Dnyada Krfez Sava le Deien G Dengeleri, stanbul, 1999. Saati, Suphi, Tarihi Geliim inde Irakta Trk Varl, TTT Vakf yay., stanbul, 1996. ahin, Mehmet Tatekin, Mesut, II.Krfez Sava, Platin yay., Ankara, 2006. Scales, H.Robert, Kesin Zafer, Birleik Devletler Ordusu Genkur.Bk.Dairesi, Washington D.C., 1993. Snmezolu, Faruk, Trk D Politikasnn Analizi, Der yay., stanbul, 2004. Tekin, Grkan, 1991 Krfez Sava ve Trk Kamuoyu, Hacettepe .A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2004. Torumtay, Necip, Deien Stratejilerin Odanda Trkiye, stanbul, 1996. Trk Bulgar ilikileri, HAK. yay., 1999. UCCET, Economic Report 1991, TOBB General Publuciation No.198, Ankara, 1991. UCCET, Economic Report95, TOBB General Publuciation No.312, Ankara, 1996. Uarol, Rifat, Siyasi Tarih, Filiz yay, stanbul, 1995. Uysal, Hasan, Ad Afganistan, teki yay., Ankara, 1996. Yeni Rehber Ansiklopedisi, Trkiye yay., stanbul, 1985.

180

Yergin, Daniel, Petrol: Para ve G atmasnn Epik yks, Bankas yay., Ankara, 1995. Yavuz, Turan, ABDnin Krt Kart, Milliyet yay., stanbul, 1993.

BMAKALELER Aras, Osman Nuri, Avrasya Enerji Kaynaklarnn Yeri ve nemi, 2023 Dergisi, Say:7 (Kasm 2001), s.34-41. Biber, smail, Krfez Savann Trkiyeye Yansmalar, TSK Dergisi, Yl:120/370 (Ekim 2001), s.117. Bilici, Abdlhamit, ntikam Blgesinde Strateji Sava, Aksiyon Dergisi, Say:356 (Eyll 2001), s.2732. Dedeolu, Beril, ABDnin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Kresel Etkileri, 2023 Dergisi, Say:11 (Kasm 2002), s2833. Erkmen, Serhat, 11 Eyll 2001 Terrizmin Yeni Milad, Stratejik Analiz Dergisi, II/8 (Ekim 2001), s.513. Hisarcklolu, M.Rfat, Irakn Yeniden Yaplandrlmasna Katk Salamaya

alyoruz, PetroGas Dergisi, Say:43 (Ekim 2003), s.5158. ncekara, Ahmet, Krfez Krizinde Trkiyenin Ekonomik Kayplar ve Muhtemelen Kazanlar, stanbul Sanayi Odas Dergisi, Yl:25/297 (Kasm 1990), s.5256. Kayalar, Tuncer, Irakla hracatmzn 1 Milyar Dolar Seviyesine Yaklamasn

ngryoruz, PetroGas Dergisi, Say:43 (Ekim 2003), s.4753. Kln, Ramazan, Souk Sava Sonras Basra Krfezi, Avrasya Dosyas Dergisi, Arap Dnyas zel Says, Cilt:6 ( lkbahar 2000), s.627. Krcal, ahika Deniz, I. Krfez avandan II. Krfez Savana ABD-Irak Kskacnda Trkiye, PetroGas, Say:44 (Kasm-Aralk 2003), s.5263. Ksebalaban, Hasan, Yeni Amerikan Gvenlik Doktrini ve Uluslar aras ilikiler, 2023 Dergisi, Say:19 (Kasm 2002), s.3437.

181

Lewis, Bernard, Orta arkn Tarihi Hviyeti, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl:1994/12 (Kasm 1994), s.7481. zda, mit, Kuzey Irak ve PKK, Avrasya Dosyas Dergisi, III/1 ( Mays 1996), s.8188. ztrk, Nesli, Irakn Yeniden Yaplandrlmasnda Trkiyenin Rol-2, zmir Ticaret Odas Blteni., (Ocak 2004), s.14-17. Sandkl, Atilla, Yeni Dnya Dzeni ve Afganistan Sava, Harp Akademileri Blteni, Yl: 89/ 201 (Mart 2002), s.5372. nal, Mustafa, eki Ge Go Home Demek G, Aksiyon Dergisi, Say:4 (Aralk 1994), s.2327. Ylmaz, Mehmet, Siviller zerinden lm-kalm sava, Aksiyon Dergisi, Say:435 (Nisan 2003), s.2326. Yzbaolu, Nurcan, Krfez Krizinin Trkiye Ekonomisi zerindeki Etkileri (1990 1991), Hazine ve D Ticaret Dergisi, Say: 13 (Haziran 1992), s.7980.

C NTERNET Aslanta, B Selma, Olas savan ekonomik etkileri, http://ilef.ankara.edu.tr/gorunum /yazi. php?yad=1694 BOTA,
Ham Petrol Boru Hatt Tamacl,

http://www.botas.gov.tr/faliyetler/

hampetrol. asp BOTA, Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt, http://www.botas.gov.tr/raporlar/ Botas/ petrol.htm BOTA, 2002 Yllk Raporu, http://www.botas.gov.tr/raporlar/2002.asp BOTA, 2001 Yllk Raporu, http://www.botas.gov.tr/raporlar/Botas/petrol.htm DTM, 2003 Yl hracatnn Genel ve Sektrel Deerlendirmesi, gov.tr /ihr/ 2003% 20yillik.doc, http://www.dtm.

182

etin, Hikmet, HAK. Konferans metni (TSK karanet sayfasndan alnmtr). DTM, D Ticaret Gstergeleri (Yllk-Dnemsel), http://www.dtm. gov.tr/ead/ kolar1 /eko1. xls, DTM, hracat- lk 40 lke, http://www.dtm.gov.tr/ ead/ekolar1/ eko8.xls DTM, www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm - 353k http://www.dallog.com/ antlasmalar/kasrisirin .htm http://www.dtm.gov.tr /DUNYA/ulus/80krfez.htm http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/ iraksavasi/ sayfa3.asp http://www.turkcebilgi.com/Camp David Andlamalar Irak Savann Plastik Hammadde Fiyatlar zerindeki Etkileri, http://www.easo.org.tr/html/TUR/ asomedya /mart2003/dosyamart2003.html Nergiz, Abdullah, Irak Operasyonu Sonrasna Bak, Stradigma.Com Aylk Strateji ve Analiz e-Dergisi, http://www.stradigma.com/turkce/mayis2003/makale_07html Trkiye-Irak Ticari likileri, http://www.3f.com.tr/d ticaret trkiye.htm Trkiye-Irak Ticari likileri, http://www.3f.com.tr/d ticaret trkiye.htm Trkiye hracatnn Geliimi, www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm - 353k TCMB, Dviz Kurlar http: //www. tcmb.gov.tr/ yeni/ kurlar /kurlar.html Trkiye hracatnn Geliimi, http://www.dtm.gov.tr/IHR/genel/genel.htm

183

BM GVENL K KONSEY N N KRFEZ SAVALARI BOYUNCA ALDII KARARLAR

EK1422

2 AUSTOS 1990 TAR HL 660 SAYILI KARARI

Irakn, askeri kuvvet kullanarak, 2 Austos 1990 gn Kuveyti igal etmesi, BM Gvenlik Konseyini harekete geirmiti. Irakn Kuveyti igal etmesi ile uluslararas gvenliin ve barn ihlal edildiine karar veren Konsey; BM Anayasasnn 39ncu ve 40nc maddelerinin n grd ekilde hareket etmi ve aadaki maddeleri ieren 660 sayl karar almt: Irakn, Kuveyti igalini knar; Irakn Kuveytte bulundurduu btn kuvvetlerini, derhal ve kaytsz artsz, l Austos 1990 tarihinde bulunan mevzilere ekmesini talep eder; Irak ve Kuveytin aralarndaki ihtilafa zm bulmak zere derhal ve aralksz bir ekilde grmelere balamalarna arda bulunur, bu noktadan hareketle, btn gayretleri, zellikle Arap Birliinin giriimlerini destekler. Bu karara uyulmasn salamak zere, BM Gvenlik Konseyi, yeniden toplanp gerekli tedbirleri almay karar altna alr.

422

Murat elik, Krfez Sava ve Mlteci Sorunu, D.E..A. . .T.E. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2004, s.129.

184

EK2423

6 AUSTOS 1990 TAR HL 661 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 2 Austos 1990 tarih ve 660 sayl kararn teyit eder. Kararn uygulanmamas, Irakn Kuveyti igalinin devam etmesi, orada daha fazla can kayb ve maddi tahribat olmas ile ok yakndan ilgilenmekte, Irak, Kuveyti igaline son verdirmeye, Kuveytin toprak btnln, egemenliini ve bamszln yeniden tesis etmeye kararl olduunu beyan eder. Kuveytin meru hkmetinin 660 sayl karar kabul ettiini dikkate alarak ve devletlerin tek basna veya kolektif olarak nefis mdafaasn ve dnya bar ile gvenliinin salanmas sorumluluunu teyitten, BM Anayasas VIInci Blm, 51nci maddesine dayal olarak: Irakn, 660 sayl kararn, 2nci paragrafna uymadna ve Kuveytin meru hkmetinin yetkilerini gasp ettiini belirtir. Irakn, 660 sayl kararn, 2nci paragrafna uymasn salamak ve Kuveytin meru hkmetinin yetkilerini ve otoritesini kurmay karar altna alr.

Btn lkeler; Bu kararn yrrle girmesini mteakip, Irak veya Kuveytte retilen veya bu lkelerden ihra edilen btn maddelerin ithalini ve lkelerine giriini yasaklayacaktr. Irak veya Kuveytten gelen mallarn naklini yada ihracatn topraklarnda desteklemeyecekler, kendi milliyetleri veya yabanc bandral gemilerle veya bu karar tarihinden sonra, Irak ya da Kuveytten yaplan ihracat tevik etmeyecek, Irak veya Kuveyte bu tr anlamalar iin fon aktarm da dahil olmak zere desteklemeyeceklerdir. Irak veya Kuveytteki kiiler iin ilk yardm malzemeleri ve zel insani durumlarda yiyecek dnda kendi topraklarndan ksn kmasn, askeri malzeme ve
423

Murat elik, a.g.e., s.130-132.

185

silah ile herhangi bir rnn topraklarndan veya yabanc bandral aralarla kendi vatandalar tarafndan satlmas veya bunlara destek salanmasndan ve Irak veya Kuveytte yrtlen bir ii desteklemekten, vatandalarnn bu tr sat ve destek faaliyetinde bulunmasna izin vermekten kanacaklardr. Btn devletlerin, Irak veya Kuveytte ticari, endstriyel yada kamuya ait bir tesisle ilgili grev almamasna ve Irak Hkmeti ile ticari balant, ekonomik veya parasal yardm yapmamasna insani amalar iin ya da acil tbb yardm ve yiyecek yardm dnda Irak ve Kuveyte, kii veya kiilere fon ve kaynak aktarlmasna izin vermekten, vatandalarnn bu tr fonlar salamasna msamaha gstermekten kanmas gerektiine karar vermitir. BMye ye olmayan lkeler de dahil olduu halde btn devletleri, bu kararn alnd tarihten nceki anlamalar dikkate almayarak, bu kararn yaptrmlarna sk skya uymaya arr. Gvenlik Konseyinin, davaya bakma ynteminin geici 28 nci kural gereince; aadaki grevleri slenecek, Konseye gzlem ve nerilerini iletecek, Konseyin btn yelerinden oluacak bir Gvenlik Konseyi Komisyonu kurulmasna karar vermitir: Genel Sekretere sunulacak; 661 sayl kararn uygulanmas ile ilikili raporlar incelemek, 661 sayl kararn maddelerinin etkin bir ekilde nasl uyguland konusunda btn devletlerden daha fazla bilgi almak, Komitenin, 661 sayl karar takip ederken, grevini yapabilmesi iin, Komitenin isteyecei bilgiler dahil olmak zere, btn Devletleri Komite ile tam bir ibirlii yapmaya arr. Genel Sekreterden, Komiteye gerekli btn yardm ve Sekreteryadan bu ama iin gerekli dzenlemeleri yapmasn rica eder. Yukarda, 4nc maddeden, 8nci maddeye kadar olan maddeler hari, bu karardaki hi bir eyin, Kuveytin yasal hkmetine yardm yaplmasn engellemediine karar vermi ve btn devletleri:

186

Kuveytin yasal hkmetinin ve kurulularnn varln korumak iin gerekli nlemleri almaya, gal Kuvvetleri tarafndan kurulan hi bir rejimi tanmamaya arr. Genel Sekreterden, bu kararn uygulanmas ile salanan gelimeleri rapor olarak Konseye sunmasn ve ilk raporun 30 gn iinde verilmesini rica eder. Irak Kuveyti igalini sona erdirinceye kadar, bu konuyu gndemde tutmaya ve abalarn srdrmeye karar verir.

187

EK3424

9 AUSTOS 1990 TAR HL 662 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660 ve 661 sayl kararlarn hatrlatr, Irakn Kuveyti ilhak ettiine dair aklamasn ok ciddi bir gelime olarak niteleyerek, bir defa daha Irakn btn kuvvetlerini kaytsz artsz ve derhal l Austos 1990 gn bulunduu yerlerine ekmesini talep eder, Irakn Kuveyti igaline son vermeye, Kuveytin yasal hkmetinin bamszln, egemenliini ve toprak btnln yeniden tesis etmeye karar verir. Irakn herhangi bir ekilde ve sebebi ne olursa olsun, Kuveyti ilhak etmesinin yasal hi bir geerliliinin olmadn, hkmsz ve bo olduunu karar altna alr. Btn Devletlere uluslararas kurululara ve zellik arz eden tekilatlara, anlan ilhak tanmamalar, ilhak dolayl yoldan tanmay ngren davranlardan kanmalar iin arda bulunur. Ayrca, Irakn Kuveytin ilhakna ilikin kararn iptal etmesini ister. gale bir n nce son vermek zere abalarn srdrmeye ve konuyu gndemde tutmaya karar verir.

424

Murat elik, a.g.e., s.133.

188

EK4425

19 AUSTOS 1990 TAR HL 664 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, Irakn Kuveyti igal ve lhak etmesini ve 660, 661, 662 sayl kararlar hatrlatr, Irakta ve Kuveytte yaayan, yabanc lkelerin vatandalarnn gvenlii ve refah ile ok yakndan ilgilenir, Irakn, bu konuda, uluslararas ykmllklerini gz nnde bulundurarak, Genel Sekreterin Konsey yelerinin 17 Austos gn ortaya koyduklar ilgisini ve endielerini, Irak hkmeti ile acilen grmesini ister Birlemi Milletler Anayasasnn VII nci blm erevesinde hareketle: Irakn, lkesinde ve Kuveytte bulunan btn yabanclarn, buralardan ayrlmalarna msaade etmesini ve lkeyi terk etmelerine yardmc olmasn, Konsolosluklarda bulunan yetkililerin, anlan kiilerle derhal temasa gemelerini ve onlarla srekli temas halinde bulunmalarn kabul etmesini talep eder. Ayrca, Irakn yabanc uyruklu kimselerin selametini, emniyetlerini ve salklarn tehlikeye sokacak davranlardan kanmasn ister. Irakn, Kuveytin igalini geersiz ve bo sayan, 662 sayl kararn teyit eder ve fon nedenle Irak hkmetinin, Kuveytteki elilikler ile konsolosluklarn kapatlmalar ve personelinin lkelerine dnmeleri ile verdii emirleri iptal etmesini, gelecekte bu tr davranlardan kanmasn talep eder. Bu karara uyulduuna ilikin raporun, Genel Sekreter tarafndan mmkn olan en ksa srede Konseye sunulmasn rica eder.

425

Murat elik, a.g.e., s.134.

189

EK5426

25 AUSTOS 1990 TAR HL 665 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660, 661 ve 664 sayl kararlarn hatrlatarak, onlara derhal ve tam olarak uyulmasn Birlemi Milletler Anayasasnn VIInci blmne dayal olarak alnan 661 sayl karar gereince ekonomik yaptrmlarn uygulanmasn, Irakn, BM ye lkelerin varln tehlikeye sokan, Kuveytin igaline son vermeye ve yukarda alnan kararlarn sratle uygulanmasn, Kuveytin yasal otoritesi ile bamszlnn, egemenliinin ve toprak btnlnn yeniden tesis edilmesini talep eder. Irakn Kuveyti igali sonucu masum insanlarn can kaybna uramasndan znt duyar ve daha fazla can kaybna mani olmak iin karar verir. Irakn, 660, 661 ve 664 sayl kararlara uymamasndan dolay ve zellikle Irak hkmetinin petrol ihra etmek iin gemilere Irak bayra ekmesinden endie duyar. BM Gvenlik Konseyi, 661 sayl karar gereince, Iraka gelen ve bu lkeden giden btn yk gemilerinin aranmas iin ye lkelerin Kuveyt Hkmeti ile ibirlii yapmalar arsnda bulunur. Gvenlik Konseyi, 661 sayl karar hkmlerine uyulmasn salamak zere, ye lkeleri, yukarda lnci maddeye gre hareket etmeye davet eder. Konsey, btn ye devletlerden, bu kararn lnci maddesinde belirtildii ekilde ve ye lkeler gerek grdkleri takdirde, byle bir /ardmn salanmasn talep eder. Konsey, bu kararn uygulanmasnn denetimini kolaylatrmak amacyla, ye lkelerden, BM Genel Sekreteri ile mzakere ettikten sonra, 661 sayl kararla kurulan komisyona ve Askeri Karargh Komitesinin yapsna uygun olarak, ibirlii ierisinde yerine getirmelerini talep eder. Konsey, mesele ile aktif bir ekilde ilgilenmeyi karar altna alrlar.

426

Murat elik, a.g.e., s.135-136.

190

EK6427

13 EYLL 1990 TAR HL SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 661 sayl kararn insancl durumlar ve yiyecek dndaki maddelere uygulanan 3 nc paragraf (c) fkrasn ve 4 nc maddesini hatrlatarak, insanlarn eziyet ekmelerini nlemek zere onlara yiyecek ikmali yapma durumlar zuhur edebileceini dikkate alarak, Irak ve Kuveyt halkna yiyecek gnderilebilir. Buna Gvenlik Konseyi veya Konsey adna bu kararn 6 nci maddesinde anlan Komite karar verir. Irakn, Gvenlik Konseyinin 664 sayl kararnn yabanc uyruklu kimselerin gvenlii ve refah ile ilgili vecibelerini yerine getirmemesi ile ok yakndan ilgilenir ve Uluslararas nsan Haklar Kanunu dahil Cenevre anlamasnn uygulanabilen maddeleri gereince Irak btn sorumluluklarn yerine getirmeye davet eder. Birlemi Milletler Anayasasnm VIII nci paragrafna gre hareket ederek: 661 sayl kararn 3 nc paragraf (c) fkras ve 4 nc paragrafta ngrlen insancl durumun meydana gelip gelmediine ilikin gerekli tesbiti yapabilmek iin, Komite, Irak ve Kuveytte bulunan yiyecek maddelerine ilikin durumu srekli olarak incelemeye tabi tutacaktr. Irak, yabanc uyruklu kimselerle ilgili 664 sayl kararn ngrd sorumluluklarn yerine getirmeye davet eder. Uluslararas insan haklar hukuku gereince yabanc uyruklu kimselerin selametinden ve refahndan tamamen Irakn sorumlu olacan yeniden teyit eder. Bu kararn l nci ve 2 nci paragraflarn ngrd amaca ynelik olarak Genel Sekreterin acilen ve srekli bir biimde, Birlemi Milletlerin ilgili kurumlarndan dier uygun insancl kurululardan ve dier btn kaynaklardan, Irak ve Kuveytte bulunan yiyecek maddelerinin yeterlilii konusunda bilgi toplamasn ve anlan bilgilerin Genel Sekreterle, Komite arasnda teati edilmesini talep eder.

427

Murat elik, a.g.e., s.137.

191

Ayrca bu bilgilerin toplanmasnda ve ilgili yerlere verilmesinde, 15 yandan kk ocuklara, zarar gren personele, hasta ve yallar ile hamile kadnlara ve doum yapm annelere zel dikkat sarf edilmesini talep eder. -Komite, Genel Sekreterden ald rapor zerine, insanlarn zarar grmesini nlemek iin, Irak ve Kuveyte yiyecek yardm yaplmasn gerektiren bir durumun zuhur ettiine karar verirse, bu ihtiyacn nasl karlanacana ilikin kararn, derhal Konseye bildirecektir. Komite, kararlarn formle ederken, yiyecek maddelerinin, BM aracl ile Uluslararas Kzl Ha Komitesi veya dier uygun insancl kurulular aracl ile ve gerek ihtiya sahiplerinin eline gemesinin salanmasn dikkate almaldr. Genel Sekreterden iyi niyet fonksiyonunu kullanarak, yiyecek maddelerinin Irak ve Kuveyte bu ve bundan nceki kararlara gre, datmn yaplmasn kolaylatrmasn talep eder. 661 sayl kararn salk amac ile gnderilecek maddelere katiyetle uygulanmadn hatrlatr ve bu gibi salk maddelerini gnderecek lkenin tamamen denetimi altnda yaplmasn tavsiye eder.

192

EK7428

16 EYLL 1990 TAR HL 667 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660, 661, 662, 664, 665 ve 666 sayl kararlarn teyit ederek, Irakn taraf olduu 18 Nisan 1961 tarihli, diplomatik ilikiler ve 24 Nisan 1963 tarihli, Konsolosluk ilikileri ile ilgili Viyana Antlamasn hatrlatr. Irakn Kuveytteki Diplomatik Kurulularn ve Konsolosluklarn kapatlmas ve personelin geri ekilmelerine ilikin emirleri dikkate alndnda bunlarn Gvenlik Konseyinin kararlarna, yukarda sz edilen Uluslararas Antlamalara ve Uluslararas Hukuka aykrdr. Irak Gvenlik Konseyinin kararlarna ve yukarda sz edilen antlamalara uymamakla, Kuveytteki diplomatik faaliyetleri ve diplomasi kurallarn ihlal etmektedir. Irak yabanc uyruklu kiilere, diplomatlara veya konsolosluk mensuplarna kar uygulanacak iddet hareketlerinden tamamen sorumlu olacaktr. Gvenlik Konseyi ald kararlara ve Birlemi Milletler Anayasasnn 25nci maddesine sayg gsterilmesini salamaya kararldr. Ayrca, Irakn eylemlerinin en ciddi ve tehlikeli ynnn uluslararas hukuka kar olan ihlallerini trmandrmas, Konseyi, acilen ilem yapmaya ve ayn zamanda, Konseyin ald kararlara onun uymasn salamaya ve kkl tedbirler almak zere istiarede bulunmaya zorlamasdr. BM Anayasasnn VIInci blmne uyarak: Irakn, Kuveytte bulunan diplomatik temsilciliklere, onlarn personeline ve elinde bulundurduu rehinelere kar giritii saldrgan faaliyetlerini iddetle knar. Btn yabanc tabiiyetteki personel ile 664 sayl kararda belirtilen btn kiilerin derhal serbest braklmalarn talep eder. Ayrca Irakn Gvenlik Konseyinin 660 ve 664 sayl kararlar ile diplomatik ve konsolosluk ilikileri ile ilgili Viyana Antlamasnn ve uluslararas hukukun ngrd vecibelerini derhal ve eksiksiz yerine getirmesini ister. Iraktan, topraklarnda ve Kuveytte bulunan diplomatik personel ile eliliklerin gvenliini ve refahn salamasn diplomatik faaliyetleri engelleyici hi bir harekette
428

Murat elik, a.g.e., s.138-139.

193

bulunmamasn orada bulunan vatandalar ile temasa gemesine onlar ve haklarn korumasna mani olmamasn talep eder. Btn lkelerin, 661, 662, 664, 665 ve 666 sayl kararlar kesinlikle gzetim altnda tutmay mecbur olduklarn hatrlatr. Mmkn olan en ksa zamanda, acilen toplanarak, BM Anayasasnn VIInci blm gereince, BM Anayasasn Gvenlik Konseyinin kararlarn ve Uluslararas hukuku ihlal etmeye devam eden Iraka kar somut tedbirler almay karar altna alr.

194

EK8429

24 EYLL 1990 TAR HL 669 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 6 Austos 1990 tarihli ve 661 (1990)sayl karar ve ayn zamanda Birlemi Milletler Anayasasnn 50nci maddesini hatrlatarak, BM Anayasasnn 50nci maddesine gre yardm etmek isteyen lkelerin saysnda bir art olduu gereinin farkndadr. Irak ile Kuveyt arasnda meydana kan durum nedeni ile661 (1990) sayl kararla kurulan Komiteyi, BM Anayasasnn 50nci maddesi gereince yardm etme isteklerini inceleme ve takip edilmesi gereken en uygun hareket tarzn BM Genel Sekreterine tavsiye etme grevi ile yetkili klmtr.

429

Murat elik, a.g.e., s.140.

195

EK9430

25 EYLL 1990 TAR HL 670 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660 (1990), 661 (1990), 662 (1990), 664 (1990), 665 (1990), 666 (1990) ve 667 (1990) sayl kararlarn teyit ederek Irakn, Kuveyti igale devam etmesini, Kuveyti ilhakn, arzular hilafna yabanc uyruklu kiileri rehine tutmasn, BM Gvenlik Konseyinin 66 (1990), 662 (1990), 664 (1990), 667 (1990) ve Uluslararas insan haklar hukukunu ihlaleden faaliyetlerine son vermemesini knar, ayrca Irak birliklerinin, Kuveyt halkna kar davranlarn, Kuveyt halkn lkelerini terke zorlamasn Uluslararas hukuku ihlal ederek, Kuveytte ahslara ve mala kar giritii kt muameleyi knar. Irakn, 661 (1990) sayl Gvenlik Konseyinin ngrd tedbirlerden kurtulmaya alt, ayrca bir ksm lkelerin Irak nezrinde bulundurduu diplomatik personelinin saysn azaltt ve dier lkelerin de bu ekilde planlamalar yaptn nemle dikkate alarak, ald kararlara ve Birlemi Milletler Anayasasnn 25 nci ve 48 nci maddelerine uyulmasn salamaya kararldr. Irak Hkmetinin, yukarda bahsedilen Gvenlik Konseyi kararlarna, BM Anayasasnn 25 nci ve 48 nci maddelerine ters den Irak yksek komuta konseyinin 16 Eyll 1990 tarihli 377 sayl karar gibi icraatnn geersiz ve bo olduunu teyit eder. AZAM lde siyasi ve diplomatik vastalar kullanarak, Irakn, Gvenlik Konseyi Kararlarna uymasn salamaya kararl olduunu teyit eder. Genel Sekreterin, iyi niyet aracln (GOOD OFF CE) kullanarak soruna, Gvenlik Konseyinin ald kararlar dorultusunda zm bulmak iin sarf ettii ve halen devam eden gayretlerini tasvip eder ve takdirle karlar. Irak Hkmetinin, Gvenlik Konseyinin 660 (1990), 661 (1990), 662 (1990), 664 (1990), 666 (1990) ve 667 (1990) kararlarna uymamada srar etmesi halinde,
430

Murat elik, a.g.e., s.142-43.

196

Gvenlik Konseyinin, BM Anayasas ve Anayasann VII nci blm gereince, daha ciddi admlar atmasna yol aacan belirtir. Birlemi Milletler Anayasasnn 103 nc maddesinin artlarn hatrlatarak ve BM Anayasasnn VII nci blmne gre hareket ederek; Btn lkelere, 661 (1990) sayl karara zellikle 3, 4 ve 5 nci paragraflara kesinlikle ve tam olarak uyulmas iin ykmllklerini yerine getirmeleri iin arda bulunur. Gvenlik Konseyinin 661 (1990) sayl kararnn hava ulam dahil btn ulatrma vastalarna uygulandn teyit eder. Bu kararn yrrle girmesi ile btn lkeler insancl amal yiyecek ila ve salk malzemesi tayan uaklar hari Irak ve Kuveyte yk tayan veya bu lkelerden, baka bir lkeye vermeyeceklerdir. Ayrca, btn lkeler, hangi lkeye bal olursa olsun, Irak ve Kuveyte gitmek zere havalanan hi bir uaa aadaki durumlar hari, topraklar zerinde uma izni vermeyecektir. Uak, Irak ve Kuveytin dnda bir hava limanna ini yapp, 661 (1990) sayl karar ile imdi alnan bu karar ihaleden herhangi bir yk tamadn kantlamak zere kontrol edilmesine msaade edecek ve uak bu amala gerekli sre o lkede tutulabilecektir. Veya bahse konu uan uuunu, 661 (1990) sayl kararla tekil edilen Komite tarafndan onaylanm olacaktr. Her lkenin, kendisine kaytl uaklarn 661 (1990) sayl karar ile bu karara uymalar iin gereken her tedbiri almasn karar altna alr. Btn lkeler, 4nc paragraf erevesinde topraklarndan Iraka ve Kuveyte gidecek uaklar ve uuun amacn, 661 (1990) sayl karara dayal olarak kurulan Komiteyi zamannda haberdar etmesini karar altna alr. Btn lkelere, ikago Antlamas dahil, Uluslararas hukuk erevesinde, 661 (1990) sayl kararn veya bu kararn etkili bir ekilde uygulanmasn salamak iin ibirlii iinde gerekli grlen tedbirleri almalar iin arda bulunur. yk gtren uaklara topraklar zerinde umalarna izin

197

Btn Devletlere, 661 (1990) sayl karara gre, Irakn malvarlnn dondurulmas ve Kuveytin yasal hkmetinin malvarlnn koruma altna alnmas ve 661 (1990) sayl karar gerei kurulan Komiteye sz konusu mal varl konusunda bilgi vermelerine ilikin vecibelerini hatrlatr. Btn lkelere, Gvenlik Konseyinin 661 (1990) sayl karar ile tekil edilen Komiteye, bu kararla ilgili icraatlar hakknda bilgi vermeye arda bulunur. Birlemi Milletler Tekilat, htisaslam kurumlar ve B. M. Sistemi ierisinde yer alan dier kurulular, 661 (1990) sayl karar Karar ile imdi alnan bu kararn hkmlerinin etkisini artrmak zere gerekli tedbirleri almalarn tasvip eder. Gvenlik Konseyinin 661 (1990) sayl karar ve bu kararn hkmlerinden, bir lkenin veya vatandalarnn kanmaya almas halinde, bu kanmay nlemeyi dikkate alacan karar altna alr. Drdnc Cenevre Anlamasnn, Kuveyte uygulanmasn ve antlamaya imza koyan bir lke olan Irakn, Anlamann btn hkmlerine tam olarak uymasn teyit eder.

198

EK10431

29 EK M 1990 TAR HL 674 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660 (1990), 661 (1990), 662 (1990), 664 (1990), 665 (1990), 666 (1990), 667 (1990) ve 670 (1990) kararlarn hatrlatarak, Kuveytin bamszlnn, egemenliinin ve toprak btnlnn yeniden tesis edilmesi, yasal hkmetin yeniden ibana getirilmesi iin, Irakn Kuvvetlerini derhal ve kaytsz, artsz ekmesinin acil bir ihtiya olduunu nemle belirtir. Irak yetkililerini ve Kuveyti igal eden askeri kuvvetlerini, yabanc uyruklu kimseleri rehine almalar, onlara kt muamelede bulunduklar ve Kuveyti bask altnda tutmalar ve Gvenlik Konseyine verilen raporlarn ihtiva ettii dier hususlar Kuveytin demografik kaytlarn tahrip etmek, KuveytliIeri, lkelerini terk etmeye zorlamak halk, Kuveytte yeniden yerleime tabi klmak, Kuveytte, hastanelerdeki ila ve salk malzemesi dahil, ahslara ve Devlete ait mallarn kanunsuz bir ekilde tahrip edilmesine ilikin icraatlarn Gvenlik Konseyinin ald kararlar, BM Anayasasn, Diplomatik ve Konsolosluk ilikileri ile ilgili Viyana Antlamasn ve Uluslararas hukuku ihlal etmelerini knar. Irakta ve Kuveytte bulunan diplomatik ve konsolosluk personeli dahil, yabanc uyruklu kiilerin durumlarna ilikin ciddi endielerini beyan eder. Genel Sekreterin, Kuveytte ve Irakta bulunan yabanc uyruklu kiilerin selameti ve refah ile ilgili gayretlerini hatrlatr. Irakn Kuveyti igali sonucu, Kuveyt ve Irakta bulunan kiilerin uradklar zararlar maruz kaldklar kt muamele ve ekonomik kayplarla ok yakndan ilgilenir. B. M. Anayasasnn, VIInci blm erevesinde hareketle;

431

Murat elik, a.g.e., s.144-146.

199

Uluslararas camiann, bar ve gvenliinin, Uluslararas sorunlarn bar yollardan zmlenmesi suretiyle salanmasn yeniden teyit eder. Sorunlarn ve atmalarn bar yollardan zme kavuturulmasnda, BM ile Genel Sekreterin BM Anayasas hkmleri erevesinde oynadklar nemli rol hatrlatr. Irakn Kuveyti igal etmesi sonucu ortaya kan krizin ve tehlikenin dnya barn ve gvenliini tehdit ettiini ve durumu daha ktye gtrecek davranlardan kanlmas endiesini tar. Irak, BM Gvenlik Konseyinin ilgili kararlarna zellikle 660 (1990), 662 (1990) ve 664 (1990) kararlarna uymaya davet eder. Irakn, BM Gvenlik Konseyinin kararlarna uymasn salamak iin diplomatik vastalarndan azami lde yararlanlmasn yeniden tasvip eder. 1. Irak yetkililerinden ve Kuveyti igal eden Irak Kuvvetlerinden, yabanc uyruklu kiileri rehin almaktan, onlara kt muamelede bulunmaktan, Kuveyti ve yabanc uyruklu kimseleri bask altnda tutmaktan, Gvenlik Konseyine gelen ve Konseyin kararlar ile BM Anayasasn, Drdnc Cenevre Antlamas, diplomatik ve konsolosluk ilikilerine ilikin Viyana Antlamasn ve Uluslararas Hukuku ihlal eden, yukardaki raporlarn muhtevas olaylar ile benzeri davranlar durdurmasn ve bu davranlardan vazgemesini talep eder. 2. lkeleri, Irakn yukarda IInci paragrafta ortaya konan ciddi ihlalleri ortaya karmak zere bilgileri bir araya getirmelerine ve bunlar Gvenlik Konseyine sunmalarna ilikin talebini teyit eder. 3. Irak, Kuveyt ve Irakta bulunan yabanc uyruklu kiilere kar vecibelerini yerine getirmesi iin yaplan talebi teyit eder. Buna diplomatik ve konsolosluk personeli, Viyana Antlamas, BM Anayasas, diplomatik ve Konsolosluk ilikileri ile ilgili Viyana Antlamas ve Uluslararas hukukun temel ilkeleri dahildir. 4. Ayn zamanda, Irakn, lkeden ayrlmak isteyen diplomatik ve konsolosluk personeli dahil, yabanc uyruklu kiilerin lkeden klarna yardmc olmasna ilikin talebi teyit eder.

200

5. Irakn, Kuveyt ve Irakta bulunan diplomatik ve Konsolosluk personeli dahil, yabanc uyruklu kimselere ve Kuveyt vatandalarna, selametleri ve refahlar iin yiyecek, su ve temel hizmetleri acilen salamasn talep eder. 6. Irakn, Kuveytte ve Irakta bulunan diplomatik ve Konsolosluk personelinin gvenliklerini ve refahnn derhal emniyet atma almasn, diplomatik ve Konsolosluk personelinin, lkedeki kendi vatandalar ile temasa gemeleri, onlar ve karlarn korumak dahil, grevlerini icra etmelerine engel olunmamasn, Kuveytte yabanc elilik ve Konsolosluklarn kapatlmas ve personelinin lkeyi terk etmesi iin verdii emirleri iptal etmesini talep eder. 7. BM Genel sekreterinden Kuveyt ve Irakla bulunan yabanc uyruklu kiilerin gvenlikleri ve refah yukarda 4nc, 5ci ve 6nc paragraflarda n grlen hedefleri gerekletirmek ve zellikle, Kuveyt halkna ve Kuveytte bulunan diplomatik ve Konsolosluk personeline yiyecek, su ve temel hizmetlerin salanmasna ilikin srdrd iyi niyet araclna devam etmesini talep eder. 8. Irakta, Kuveytin Irak tarafndan hibir hukuka dayal olmadan igal edilmesi sonucu, Kuveytin veya bir baka lkenin ve burada yaayan vatandalarn ve ortaklarnn urayacaklar kayptan, meydana gelecek hasardan ve yaralanmalardan Uluslararas hukuka gre sorumlu olduunu hatrlatr. 9. lkeleri, konuya ilikin bilgileri toplamaya ve Uluslararas hukuka gre yaplacak dzenlemeler iin teklifte bulunmalarn talep eder. 10. Irakn, bu kararn hkmlerine ve bundan nceki kararlara uymas gerekmektedir. Uymad takdirde Gvenlik Konseyi, BM anayasas gereince daha baka tedbirler alma durumunda kalacaktr. 11. Kuveyt, yeniden bamszlna kavuuncaya ve lkede, Gvenlik Konseyinin kararlar erevesinde bar salanncaya kadar, mesele ile sk bir ekilde ve aktif olarak ilgilenmeye kararldr. 12. Genel Sekreterin iyi niyet aracln kullanarak uygun grd takdirde, Irakn, Kuveyti igal etmesi ile ba gsteren krize, Gvenlik Konseyinin 660 (1990), 662 (1990) ve 664 (1990) sayl kararlar erevesinde, bar yollardan bir zme ulamas iin diplomatik gayret sarf etmesini destekler ve gvenini belirtir. Blgede

201

bulunan ve blge dndaki btn lkelere, BM Anayasas erevesi iinde hareket ederek anlan sonuca ulamak, durumda gelime salamak, bar, gvenlii ve istikrar yeniden tesis etmek iin arda bulunur. 13. Genel Sekreterden, diplomatik gayretlerinin ve iyi niyet araclnn sonularndan Gvenlik Konseyine bilgi vermesini rica eder.

202

EK11432

28 KASIM 1990 TAR HL 677 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 2 Austos 1990 tarihli 660 (1990), 9 Austos 1990 tarihli 662 (1990) ve 29 Ekim 1990 tarihli 674 sayl kararlarn hatrlatarak, Irakn Kuveyti igali sonucu Kuveytteki kiilerin mutazarrr olmalarna ilikin endielerini tekrarlar. Irakn, Kuveyt halknn demografik yapsn deitirmek ve Kuveytin yasal hkmeti tarafndan tutulan kaytlar ortadan kaldrmak iin devam eden giriimleri dolays ile ciddi bir ekilde endie duymaktadr. BM Anayasasnn VII Blmne Gre Hareket Ederek; Irakn, Kuveyt halknn demografik yapsn deitirmesi ve yasal Kuveyt hkmetinin tuttuu sivil kaytlar ortadan kaldrmas giriimlerini knar. Genel Sekreteri, yasal Kuveyt hkmeti tarafndan onaylanm ve Kuveytin l Austos 1990 tarihi itibar ile demografik yapsn gsteren bir evrak muhafaza altna almak zere grevlendirir. Genel Sekreterden, yasal Kuveyt Hkmeti ile ibirlii yaparak, nfus kaytlarna girebilmek ve anlan evrakn kopyasn kullanabilmek zere bir ynetmelik hazrlamasn talep eder.

432

Murat elik, a.g.e., s.147.

203

EK12433

29 KASIM 1990 TAR HL 678 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660 (1990), 661 (1990), 662 (1990), 664(1990), 665 (1990), 666 (1990), 667 (1990), 669 (1990), 670 (1990), 674 (1990) ve 677 (1990) sayl kararlarn hatrlatarak ve teyit ederek, Birlemi Milletlerin btn gayretlerine ramen, Irakn, 660 (1990) sayl karar ile yukarda belirtilen kararlar uygulamadaki vecibelerini yerine getirmediini dikkate alarak Birlemi Milletler Anayasasnn ngrd dnya barn ve gvenliini salamada ve korumada stne den grevleri yapmadn ve sorumluluklarn yerine getirmediini hatrda tutarak ve BM Anayasasnn VII nci blm erevesinde hareket ederek: Irakn, 660 (1990) sayl karara ve dier kararlara tam olarak uymasn talep eder. Irakn bunlara uymas iin kendisine son bir frsat tanmaya karar verir. Irak, yukarda lnci paragrafta ngrlen hkmleri ve dier kararlarn ortaya koyduu istekleri, 15 Ocak 1991 tarihinde veya ondan nce, tam olarak yerine getirmedii takdirde, BM ye lkeleri, Kuveyt Hkmeti ile ibirliinde bulunmak, Gvenlik Konseyinin ald 660 sayl karar ile ondan sonra alnan kararlar uygulamak, blgede Uluslararas bar ve gvenlii yeniden tesis etmek zere, gerekli btn vastalar kullanmaya yetkili klar. Bu kararn 2nci paragrafnn uygulanmasnda btn lkelerden uygun destei salamalarn talep eder. lgili lkelerin, bu kararn 2nci ve 3nc maddelerini uygularken, Gvenlik Konseyine icraatlar ile ilgili muntazam bilgi vermelerini talep eder.

433

Murat elik, a.g.e., s.148.

204

EK-13434

3 N SAN 1991 TAR H NDE 687 (1991) SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi, 660 (1990), 661 (1990), 662 (1990), 664 (1990), 665 (1990), 666 (1990), 667 (1990), 669 (1990), 670 (1990), 674 (1990) ve 677 (1990), 678 (1990) ve 686 (1991) sayl kararlar hatrlatarak; Kuveytin, egemenlii, bamszl ve toprak btnlnn yeniden tesis edilmesi, yasal hkmetin tekrar ibana gelmesi memnuniyet verici olarak kabul edilerek, BMe ye lkelerin, Kuveyt ve Irakn egemenlii toprak btnl ve siyasi bamszlna bulunduklar katklar teyit ederek ve 678 (1990) sayl kararn 2nci paragrafnn ngrd ekilde Kuveyt ile ibirlii yapan ye lkelerin, 686 (1991) sayl kararn, 8nci paragrafna gre blgedeki askeri varlklarn mmkn olan en ksa zamanda sona erdireceklerine ilikin niyetlerini dikkate alarak; Irakn, Kuveyti hukuk d igalinin altnda bara dnk azmini garanti etmesi ihtiyacn teyit ederek, Irak Hariciye Bakannn, 27 ubat 1991 tarih ve (s/22275) sayl mektubunu ve 686 (1991) sayl karar takiben gnderdii (s/22273, s/22276, s/22320, s/22321 ve s/22330) sayl mektuplar dikkate alarak: Irak ve Kuveytin bamsz ve egemen iki lke olarak, Badatta, 4 Ekim 1963 tarihinde "Dostluk likilerinin yiletirilmesi" szlemesini gz nnde bulundurarak ve bu noktadan hareketle, Irak ile Kuveyt arasndaki resmi snr BM Anayasasnn 102 nci maddesine gre Kuveyte verilen adalar, Irak Babakannn Kuveytin, snrlar iinde bamszln, egemenliini ve toprak btnln tanyan, 21 Temmuz 1932 tarihli mektubu ile bunu kabul ettiine dair Kuveyt ynetiminin yazd 10 Austos 1932 sayl mektubunu dikkate alarak, Bahse konu snrn belirlenmesi ihtiyacna dikkati ekerek;
434

Murat elik, a.g.e., s.149-157.

205

Irak Devlet Adamlar, 17 Temmuz 1925 tarihinde, Cenevrede imzalanan Cenevre protokolnn harp de kullanlmasn yasaklad ASHYXIATING, zehirli gazlar ile dier gazlar ve bakteriyolojik harp metotlarn kullanma tehdidinde bulunduunu ve daha nce kimyasal silah kullandn dikkate alarak ve Irakn bu silahlar kullanmas halinde ciddi sonular yaratacan teyit ederek; Irakn, dnyada kimyasal ve biyolojik silahlarn kaldrlmasn hedef alan ve 7; 11 Ocak 1989 tarihinde Pariste yaplan toplantda alnan kararlara ve 1925 tarihinde imzalanan Cenevre protokolne, dier lkelerle birlikte imza koyduunu hatrlatarak; Ayrca Irakn, bakteriyolojik (Biyolojik) ve toksin silahlarnn gelitirilmesini, imalini ve depolanmasn yasaklayan ve imha edilmelerini ngren, 10 Nisan 1927 tarihli antlamay imzaladna dikkati ekerek; Irakn, bu antlamay deitirmesinin nemini gz nnde bulundurarak, Bunun da tesinde, bu antlamaya katlan ve antlamann yetkilerinin artrlmasn, yeterliliini ve Uluslararas mahiyet kazanmasn isteyen ve antlamann "Gzden Geirilmesi Konferansna destek veren lkelerin konuya atfettikleri nemi dikkate alarak; Silahszlanma Konferansnn sonularnn dnyada kimyasal silahlarnn

kullanlmas antlamas zerindeki ilk etkilerinin nemini vurgulayarak, Irakn tahrik edilmedii halde balistik fzelerini kullanmasnn ve Irakta slenmi bu fzelere kar zel tedbir alnmas gereinin farknda olarak; ye lkelerin elinde bulunan bilgilere gre Irakn nkleer silah yapmak iin lzumlu malzemeyi elinde bulundurduu ve l Temmuz 1968 tarihinde imzalanan "Nkleer Silahlarn Yaylmas" Antlamasndaki ykmllklerinin aksine hareket etmesi ile ilgilenerek, Ortadouda, nkleer silahlardan arndrlm bir blgenin tesis edilmesinin hedeflendiini hatrlatarak, Btn kitle imha silahlarnn, blgedeki bar ve gvenlie kar oluturduu tehdidin bilincinde olarak,

206

Ayn zamanda, blgede silahlanma zerinde detayl bir kontrol ve bir dengenin salanmasnn bilincinde olarak; Btn bunlarn da tesinde, yukarda bahse konu hedefleri gerekletirebilmek iin, blgedeki lkelerin grmelerde bulunmas dahil, btn uygun vastalarn kullanlmasnn bilincinde olarak, Gvenlik Konseyinin 661 (1990) sayl kararnn Kuveyte uygulanan tedbirlerin, 686 (1991) sayl kararla kaldrldn hatrda tutarak; Gvenlik Konseyinin 686 (1991) sayl kararnn ykmllklerin yerine getirilmesinde ilerleme salanmasna ramen bir ok Kuveyt li ve yabanc uyruklu vatandan saym hala tamamlanmam ve kararda ngrlen emtiann hala teslim edilmediini dikkate alarak; New Yorkta, 18 Aralk 1979 tarihinde, imzaya alan rehine almakla ilgili uluslararas kongrenin, rehine almak zere yaplacak btn giriimleri uluslararas terrn bir tezahr sayan kategoriye soktuunu dikkate alarak; Irakn en son yaanan krizde ortaya koyduu tehditler Irak topraklar dndaki hedeflere kar terr kullanmas ve rehine almas esef yaratmtr. BM Genel Sekreterinin, 20 Mart 1991 tarih ve (s/22366) sayl raporu ile 28 Mart 1991 tarih ve (22409) sayl raporunu ciddi bir ilgi ile dikkate alarak ve Kuveyt ile Irakn insani ihtiyalarnn acilen karlanmas gereinin bilincinde olarak, Gvenlik Konseyinin en son ald kararn ngrd uluslararas barn ve gvenliin blgede yeniden tesis etmeyi hatrda tutarak; BM Anayasas VII nci blmne gre hareket ederek aadaki tedbirlerin alnmas gereinin bilincinde olarak; 1. Resmen bir atekese ulamak dahil, bu kararn ngrd hedefleri gerekletirecek ekilde aadaki kesin deiiklikleri havi karar hari, yukarda belirtilen 13 karar teyit eder. 2. Irak ve Kuveytin, 4 Ekim 1963 tarihinde Badatta imzaladklar ve Birlemi Milletler tarafndan tescil edilerek, BM Anlamalarnn 964 serisi olarak, BMin 7063 sayl dokman ile yaynlanan, "Kuveyt Devleti ile Irak Cumhuriyeti arasnda, dostane

207

ilikilerin yeniden tanzim edilmesi ve benzeri meselelerin kabul edilmesi" Antlamas ile belirlenen milli snrlarn ve Kuveytin hkmranlna braklan adalarn ihlal edilmemesini ve bunlarn taraflarca kabul edilmesini talep eder. 3. BM Genel Sekreterinden Irak ile Kuveyt arasndaki snrn belirlenmesinde, Gvenlik Konseyi tarafndan sunulan s/22412 dokmanndaki barikata da dahil olmak zere, uygun grlen her maddeden yararlanarak yardmc olmasn ve bir ay ierisinde Gvenlik Konseyine rapor vermesini talep eder. 4. Yukarda bahsedilen uluslararas hududun ihlal edilmemesini garanti etmeye ve bunu salamak iin BM Anayasas erevesinde her trl tedbiri almaya karar verir.. 5. BM Genel Sekreterinden, Irak ve Kuveyt ile istiarede bulunduktan sonra, 4 Ocak 1963 tarihinde Irak ile Kuveyt arasnda imzalanan "Dostluk likilerinin yeniden ekillendirilmesi " Antlamas ile belirlenen snrdan 10 km. Irak topraklarndan ve 5 km Kuveyt topraklar tarafnda bir tampon blgeye, BM Gzlemci Birliini yerletirme plann 30 gn ierisinde Gvenlik Konseyine sunmasn askerden arndrlm tampon blgede hudut ihlallerini nlemesini ve blgenin gzetlenmesini lkelerden birinin dier lkeye kar hasmane bir davranta bulunmasn gzetlemesini birliin icraatndan vaki olacak muhtemel ciddi ihlallerden Gvenlik Konseyini muntazam ekilde derhal haberdar etmesini talep eder. 6. Genel Sekreterin, Birlemi Milletler gzlem birliinin yerletirme ileminin tamamlandn, Gvenlik Konseyine bildirmesini mteakip, 678 (1990) sayl karar gereince Kuveyt ile ibirliinde bulunan ye lkeler 686 (1991) sayl karara uyarak Irak topraklarndaki askeri varlklarn sona erdireceklerdir. 7. Irak 17 Haziran 1925 tarihinde Cenevrede imzalanan ve harbde ASPHYXIAT NG in, zehirli gazlar veya dier gazlarn kullanlmasn yasaklayan Cenevre protokolnn bakteriyolojik (Biyolojik) ve toksin silahlarnn gelitirilmesini, retimini ve depolanmasn yasaklayan ve imhasn ngren, 10 Nisan 1972tarihli anlamay tadil eden blmn ykmllklerini yerine getirmeye davet eder. 8. Irakn, Uluslararas gzetim altnda, aadakileri imha etmeyi, skmeyi veya zararsz hale getirmeyi kaytsz artsz kabul etmesini ister:

208

a. Btn kimyasal ve biyolojik silahlar ile depolanm btn toksinleri bunlarla ilikili alt sistemler ile unsurlarn btn aratrma gelitirme destek ve retim tesislerini, b. Menzili 150 kilometreden fazla olan balistik fzeler ile bunlara ait byk paralar onarm ve retim tesisleri. 9. Yukarda, 8 nci maddenin aadakilere uygulanmasna karar verir. a. Irakn, bu kararn uygulamas olarak 15 gn ierisinde, BM Genel Sekreterine 8 nci maddede belirtilen cisimlerin yerlerini, miktarn ve cinslerini bildirmesi, aada yazl olan yerlerin acilen denetlenmesine msaade etmesi karar altna alnmtr. b. Genel Sekreter, uygun grd hkmlerle ve bu kararn alnmasndan sonra 45 gn ierisinde uygun grd takdirde "Dnya Salk Tekilat" (WORLD HEALTH ORGAN ZATION; WHO) Genel Bakan ile istiarede bulunarak aadaki hususlarda bir plan gelitirerek, 45 gn ierisinde Gvenlik Konseyinin onayna sunacaktr. (I) zel bir komisyon tekil edecek ve bu komisyon, Irakn gsterdii veya zel komisyonun belirledii ilave biyolojik, kimya ve balestik fze tesislerinde derhal denetlemelere balayacak. (II) Irak, yukarda 8 nci maddenin a fkrasnda belirtilen btn cisimleri, halkn gvenliinin gerei dikkate alnarak imhas, yerlerinden sklmesi veya zararsz hale getirilmesi iin zel komisyona teslim edecektir. Ayrca, yukarda 9 ncu madde 6 fkras (I) bendinde belirtilen ve zel komisyonca belirlenen ilave ile, 8 nci madde 6 fkrasnda belirtilen ve zel komisyon tarafndan imhas ngrlen balistik fzeler ile atma vastalara da zel komisyona teslim edilecektir. (III) zel Komisyonun, Uluslararas Atom Enerji Tekilat Genel Bakanndan talep edecei gerekli yardm ve ibirlii aada 12 nci ve maddelere karlmtr. 11. Irak l Temmuz 1968 tarihinde imzalanan "Nkleer Silahlanmasn nleme" Antlamasnn hkmlerine kaytsz artsz davet eder.

209

12. gelitirme,

Irakn,

kaytsz artsz, nkleer silaha veya nkleer silah tnda kullanlan

maddelere veya alt sistemlere veya unsurlara yukarda belirtilenlerle ilgili aratrma, destek ve tesislerine sahip olmamasna ve bunlar gelitirecek hi bir ette BM Genel bulunmamasna karar verir. Bu karar erevesinde Irak, 15 ierisinde, yerlerini, prim ve cinslerini bildirecek,

Sekreteri ile Uluslararas Atom Enerjisi Genel Bakanna, yukarda belirtilen cisimlerin nkleer silahlar iin kullanlan maddeleri, muhafaza edilmek veya yerinden sklmek zere, iddiann (b) fkrasna da Genel Sekreter in hazrlad plann ngrd ekilde zel Komisyona yardm eden ve onunla ibirlii ierisinde alan Uluslararas Atom Enerjisi Tekilatnn kontrolne brakacaktr. Aada 13nc maddede belirtildii ekilde anlan silahlarn tahrip edilmesini, sklmesini veya zararsz hale getirilmesini kabul edecektir. 13. Atom Enerjisi Tekilat Genel Bakanndan, Birlemi Milletler Genel Sekreteri kanal ile Genel Sekreterin yukarda 9 ncu madde ( b ) fkrasna dayal plannda tekil edilen zel Komisyonun yardmlar ve ibirlii ile Irakn bildirdii nkleer tesisleri ve zel Komisyonun belirledii dier yerleri gecikmeksizin kontrole balamasn yukarda 12nci maddede belirtilen btn cisimlerin uygun bir ekilde tahrip edilmesini, sklmesini veya zararsz hale getirilmesini ieren bir plan hazrlayacak bunu 45 gn ierisinde Gvenlik Konseyine sunmasn ve Gvenlik Konseyinin plan onaylamasn mteakip anlan plan 45 gn ierisinde icra etmesini, Irakn, l Temmuz 1968 tarihli "Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme" Antlamasndaki haklarn ve ykmllklerini dikkate alarak bir plan gelitirmesini ve bu kararn alnd tarihten itibaren 120 gn iinde onaylamak zere Gvenlik Konseyine sunmasn bahse konu plan gereince Irakn, 12nci maddenin hkmlerine uyup uymadn takip ve tahkik etmesini, Irakn, elinde bulundurduu nkleer silahlarla ilgili maddeleri muhtevi bir listeyi tahkik edilmek zere uluslararas Atom Enerji Tekilatna sunmasn ve nkleer alanda yapt btn almalarn anlan tekilatn denetimine ak bulundurmasn talep eder. 14. Bu kararn, 8nci, 9ncu, 10ncu, 11nci, 12nci ve 13nc maddelerine gre, Irakn icraat Orta arkta, kitle imha silahlarndan ve bunlar tayan fzelerden arndrlm ve btn kimyasal silahlar yasaklamay hedef alan bir blgenin tekiline atlm bir adm olacan dikkate alr.

210

15. BM Genel Sekreterinden Kuveytin verecei ve teslim almadn iddia ettii malzeme listesi dahil, Irakn el koyduu Kuveyte ait btn mal varlnn anlan lkeye iade etmesini kolaylatrmak zere alnm tedbirlere ilikin raporu, Gvenlik Konseyine sunmasn talep eder. 16. Irakn, Kuveyti hi bir hukuka dayanmadan igal etmesi sonucu, evreye verdii zarar dahil, hkmetlere, irketlere ve bireylere verdii zararlar ve tabii kaynaklar tketmesinden dolay Uluslararas hukuk karsnda mesul olduu yeniden teyit edilir. 17. Irakn, 2 Austos 1990 tarihinden itibaren, D Borlarn reddeden beyanlar geersiz ve botur. Bu bakmdan, Irakn btn d borlarn deme konusundaki ykmllklerini yerine getirmesini talep eder ve karar altna alr. 18. Yukarda 16nc maddeye istinaden tazminat talep edenlere deme yapabilmek iin bir fon oluturulmas ve sz konusu fonu ynetmek zere bir komisyon kurulmasn kararlatrr. 19. Genel sekretere, bahse konu fonun ynetimi ile ilgili ve Irak halknn ihtiyalarn da dikkate alarak, Genel Sekreterin Konseye teklif edecei rakam gemeyecek ekilde, Irakn petrol rnlerinden elde edecei gelirin fona aktaraca oran tespit edecek mekanizma dahil bu kararn uygulanmaya balanmasndan sonra 30 gn ierisinde yukarda 18nci maddede belirtilen tazminat taleplerini karlamak ve yukarda 16nci, 17nci ve 18nci maddelerin ngrd ykmllkleri uygulamak zere bir program gelitirerek karar vermesi iin Gvenlik Konseyine sunmas iin direktif verir. Irakn D borlar ve ekonomik ihtiyalarn dikkate alarak, Uluslararas mali tekilatlarn deerlendirdii deme kapasitesinin fona para yatrmasn salamak iin dzenlemeler yaplmaldr. Tazminatn talep edenlere denmesi, zararn ve kayplarn uygun bir ekilde deerlendirilmesi taleplerin listelenmesi ihtilaflarn halledilmesi ve deme nceliklerinin tayin edilmesi iin yukarda belirtilen bir komisyonun kurulmas; 20. Iraka, 661 (1990) sayl kararn ngrd ila ve salk malzemesi veya Komitenin onay ile

dnda mal veya rn satn veya ikmalini ve mali ilere ilikin yasaklarn 661 (1990) sayl kararla kurulan Komitenin ilan ettiine gre yiyecek maddelerine uygulanmayacaktr. Bu karar derhal yrrle girecektir.

211

21. Konseyin, yukarda 20nci maddede ngrlen hkmleri, Irak hkmetinin takip ettii politikann ve uygulamalarnn altnda her 60 gnde bir gzden geirilmesini karar altna alr. Buna Gvenlik Konseyinin ilgili btn kararlarna Irakn uygulamas da dahildir. Iraka konan yasaklar, buna gre azaltlacak veya tamamen kaldrlacaktr. 22. Yukarda 19ncu maddenin ngrd programn, Gvenlik Konseyi tarafndan onaylanmas zerine ve Irakn yukarda 8nci, 9ncu, 10ncu, 11nci, 12nci ve 13nc maddelerin ngrd faaliyetleri tamamladna dair Konseyin mutabakat ile ithaline yasak konan mallar ve rnler ile bunlara ilikin mali ilemler kaldrlacaktr. 23. Konseyin, yukardaki 22nci maddeye gre icraat esnasnda, 661 (1990) sayl kararla kurulan Komitenin, Irakta retilen mal ve rnlerinin ithaline konan yasak hari 20nci maddede ngrlen faaliyetleri Irak adna yerine getirmeyi ve uygun grld zaman yeteri mali kaynak salamay onaylamaya yetkili klnd karar altna alnmtr. 24. Gvenlik Konseyi bir baka karar alncaya kadar, btn lkelerin 661 (1990) sayl karar ve ondan sonra gelen ilgili karara gre Iraka mal satlmasna veya ikmal edilmesine engel olmaya devam etmeyi veya kolaylatrmay nlemeleri karar altna alnmtr. a. Yar Nizami Kuvvetlere salanacak olan malzeme dahil yedek paralar, byk paralar, bunlar imal etmek iin kullanlan vastalar, silahlar ve benzeri maddelerin her eidi zellikle Konvansiyonel askeri tehizatn btn eitlerinin sat veya baka yollardan transferi; b. Yukarda aksi yazlmadka, 8nci ve 12nci maddelerde belirlenmi ve aklanm maddeler, c. Lisansla veya baka dzenlemelerle, yukarda a ve b fkralarnda belirtilen maddelerin imalinde, onlara kolaylklar salamada veya depolanmasnda kullanlan teknoloji; d. Yukarda a ve b fkralarnda belirlenen maddelerin, dizayn gelitirilmesi, imali kullanlmas bakm veya desteklenmesi ile ilgili eitim ve teknik destek hizmeti iin personel veya malzeme;

212

25. Btn lkelere ve Uluslararas kurululara yaplm kontrat szleme, lisans veya dier herhangi bir dzenlemeyi dikkate almadan, 24nc maddenin esaslarna kesinlikle uymalar iin arda bulunur. 26. Genel Sekreterden, uygun grecei devletlerle istiarede bulunarak, 60 gn ierisinde yukarda 24nc ve 25nci maddeler ile aada 27nci maddenin Uluslararas alanda uygulanmasn kolaylatrmak zere bir rehber hazrlayarak Gvenlik Konseyinin Onayna sunmasn btn lkelere gndermesini ve periyodik olarak rehberin gncelletirilmesini salayacak bir usul meydana getirmesini talep eder. 27. lkelere, yukarda 24nc maddede ngrlen hkmlere uyulmasn salamak iin, 26nci maddeye dayanarak Gvenlik Konseyinin hazrlayaca rehberin esaslarna gre milli kontrollerini ve usulleri srdrmeye Uluslararas tekilatlara hkmlere tam olarak uyulmasn salamak zere gerekli yardm salamak iin uygun tedbirleri almaya arr. 28. Yukarda 22nci, 23nc, 24nc ve 25nci maddelerdeki kararlarn 8nci ve 12nci maddelerde belirlenmi malzemeler hari, muntazam esaslar dahilinde Irakn bu karara uymasn ve blgede silahlanmann kontrol altna alnmasnda kaydedilen genel ilerlemeyi dikkate alarak, bu kararn alnmasndan sonra, 120 gn ierisinde gzden geirmeyi kabul eder. 29. Irak dahil btn lkelerin Irak hkmetinin veya herhangi bir ahsn veya Irakta bulunan herhangi bir kuruluun veya Gvenlik Konseyinin 661 (1990) sayl karar ve ona ilikin kararlarda ald tedbirlerden dolay icras tesir altnda bulunan bir kontrat veya mali i ile balantl byle bir ahs ve kurulu aracl ile veya onlarn menfaatine talepte bulunan bir ahsn ricas ile hibir talebin dmemesini salamak iin gereken her tedbiri almalar kararlatrlr. 30. Irakn, Kuveytli rehineler ile yabanc uyruklu rehinelerin iadesini kolaylatrmak iin yardmlarn artrmas Uluslararas Kzl Ha Komitesi ile gereken her trl ibirliini artrmasn anlan rehinelerin isim listelerini vermesini uluslararas Kzl Ha Komitesinin anlan ahslarla bulunduklar veya hapsedildikleri yerlerde temasa gemesini kolaylatrmasn uluslararas Kzl Ha Komitesinin, akbeti mehul olan

213

Kuveytli rehineler ile yabanc uyruklu kiileri aramasna kolaylk salamasn karar altna alr. 31. Uluslararas Kzl Ha Komitesinden Kuveytli ve yabanc uyruklu rehinelerin iadesinin kolaylatrlmas veya 2 Austos 1990 tarihinden nce veya sonra Irakn elinde kalan rehinelere ilikin btn faaliyetlerini Genel Sekretere bildirmesini talep eder.

32. Irakn, Uluslararas terrizme destek vermemesi veya kendisinin terr faaliyeti ile itigal etmemesi topraklarnda bu tr ilere ynelmi herhangi bir tekilatn faaliyetine msaade etmemesi terrn her eidini metotlar ile btn faaliyetlerini aka knamas ve reddetmesi gereini ortaya koyar. 33. Irakn, yukardaki hkmleri kabul ettiini resmen Genel Sekretere ve Gvenlik Konseyine bildirmesi zerine, Irak ile Kuveyt ve 678 (1990) sayl kararla Kuveyt ile ibirlii yapan lkeler arasnda bir atekesin resmen yrrle gireceini ilan eder. 34. Meselenin takipisi olmaya blgede bar ve gvenlii salamak bu kararn uygulanmasn temin etmek iin gerekli grlecek her tedbiri almaya karar verir.

214

EK14435

5 N SAN 1991 TAR HL 688 (1991) SAYILI KARAR

Gvenlik Konseyi, Uluslararas bar ve gvenliin idamesi iin, BM Anayasasnn ngrd grevlerini ve sorumluluklarn hatrda tutarak; BM Anayasasnn 2nci maddesi, 7nci paragrafn hatrlayarak; Irakn, lkenin birok blmlerinde sivil halka bask yapt son zamanlarda Krtlerle meskn yerlerde yaayan sivil halkn bu basknn bir sonucu olarak yerlerini terk ederek kitleler halinde baka lkelere katklar bunun Uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye soktuu esefle izlenerek ve konu ile ciddi bir ekilde ilgilenilerek; nsanlarn maruz kaldklar bu aclarn boyutu derin bir rahatszlk yaratarak; Trkiye Temsilcisinin BM gnderdii 2 Nisan 1991 tarih ve (s/22435) sayl mektup ile Fransann gnderdii 4 Nisan 1991 tarih ve (s/22442) sayl mektubu dikkate alarak ayn zamanda ran slam Cumhuriyeti temsilcisinin Birlemi Milletlere gnderdii 3 ve 4 Nisan 1991 tarih ve (s/22436), (s/22447) sayl mektuplar dikkate alarak; Blgede rann ve dier lkelerin siyasi bamszl egemenlii ve toprak btnlne ye lkelerin taahhdn yeniden teyit ederek; Genel Sekreterin 20 Mart 1991 gn ve (s/22366) sayl raporunu aklda tutarak; Irakn, topraklarnn birok yerinde sivil halka zellikle Krtlerle meskn blgelerde yaayanlara uygulad ve blgedeki bar ve gvenlii tehdit edecek boyuta ulaan basky knar; Iraktan, blgedeki uluslararas bar ve gvenlii tehdit eden, sz konusu basky derhal sona erdirmesini ve tehlikenin ortadan kaldrlmasna katkda bulunmasn talep eder. Irak halknn insan haklan ile siyasi haklarna sayg duyulmasn salayacak bir diyoloun aka balatlaca midini izhar eder.

435

Murat elik, a.g.e., s.158.

215

Irakn, uluslararas insancl kurululara topraklarnn her yerinde yardma muhta kimselerle derhal temasa gemeleri iin msaade etmesi ve bu kurulularn faaliyetlerini srdrmelerine lzumlu tesisleri tahsis etmesi zerine srar eder. Genel Sekreterden, Irakta insancl almalarn srdrmesini ve Irak yetkililerinin halka zellikle Krtlere uygulad basklar sonu blgede ortaya kacak yeni grevlerin olup olmadn derhal rapor etmesini talep eder. Ayrca, Genel Sekreterden, BMin konuyla ilgili kurulular dahil elindeki mevcut kaynaklarla gmenlerin ve yerlerinden edilmi Irak halknn kritik ihtiyalarn acil olarak bildirmesini talep eder. Btn ye lkelere ve insancl btn kurululara, sz konusu insancl faaliyetlere katkda bulunmalarn rica eder. Irak konuyu sona erdirmek zere, Genel Sekreter ile ibirliinde bulunmaya davet eder. Konunun takipisi olmay karar altna alr.

216

EK15436

9 N SAN 1991 TAR HL 689 (1991) SAYILI KARAR

Gvenlik Konseyi, 687 (1991) sayl kararn hatrlatarak; BM Anayasasnn VIInci blm erevesinde hareket ederek; Genel Sekreterin, 9 Nisan 1991 tarihli ADD, 5in 1-3de ve s/22454 dokmannda yer alan, Gvenlik Konseyinin 687 (1991) sayl kararnn 5nci maddesinin uygulamas ile ilgili raporunu onaylar. 687 (1991) sayl kararn 5nci maddesine gre kurulan gzetleme birlii, sadece Konseyin karar ile sona erdirilebileceini, bu nedenle Gvenlik Konseyinin alt ayda bir konuyu gzden geirip birliin grevinin sona erdirilmesini ve uzatlmasn karara balamasn dikkate alr. BMin Irak, Kuveyt gzetleme grevinin ilk alt aylk sresinde takip edilecek usul yukarda konu edilen rapora gre olmas ve her alt ayda bir gzden geirilmesi karar altna alnr.

436

Murat elik, a.g.e., s.160.

217

EK16437

1368 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi 12 Eyll 2001 tarihli 4370. toplantsnda alm olduu kararda yle demektedir; Gvenlik Konseyi, Birlemi Milletler Antlamas ilke ve amalarn hatrlatarak, Terrist eylemler sonucunda, uluslar aras bar ve gvenliin tehdit edildii ve bozulduunu belirleyerek, Birlemi Milletler Antlamasna gre doal hak olan ferdi veya kolektif meru mdafaa hakkn tanyarak, 1. Milletler aras bar ve gvenliin bir tehdit olarak uluslar aras terrizm eylemleri sonucunda 11 Eyll 2001 tarihinde New York, Washington, Pennsylvaniada ortaya kan korkun terrist saldrlar ak bir ekilde knar. 2. Kurbanlarn ve ailelerinin insanlarn ve Amerika Birleik Devletleri Hkmetinin derin aclarn paylap, onlara basal dileklerini iletir. 3. Bu terrist saldrda sulularn organizatr ve sponsorlarnn cezalandrlmas iin tm devletleri acil olarak birlikte almaya davet eder ve sorumluluun bir gerei olarak, sulularn koruyucular ve destekileri, organizatrleri, sponsorlar tm bu eylemi ileyenlerin hesaplarna el konulmasn vurgular 4. Uluslar aras toplumda terrist eylemlerin sindirilmesi, nlenmesi amacyla artan oranda ibirlii, tam bir uygulamay ieren 19 Ekim 1999 tarihinde Gvenlik Konseyinin 1269 sayl karar gereince kabul edilen szlemenin kabulne davet eder. 5. Birlemi Milletler Antlamas hkmlerine gre 11 Eyll 2001 tarihli terrist saldrya cevap verilmesi iin her trl gerekli admlarn atlmasn ve terrizmin btn ekilleri ile mcadele edilmesini vurgular. 6. Konunun gndemde tutulmasna karar verir.

437

Enver Bozkurt, a.g.e, s.217.

218

EK17438

1373 SAYILI KARARI

Gvenlik Konseyi; 10 Ekim 1999 gn 1269 (1999) sayl ve 12 Eyll 2001 gn 1368 (2001) sayl kararlarn, New York, Washington D.C. ve Pennsylvaniada 11 Eyll 2001 tarihinde meydana gelen terrist saldrlar kesin olarak knayarak bu eit faaliyetleri nlemekteki kararlln, Dier uluslar aras terrizm eylemleri gibi, bu eylemlerinde uluslar aras bar ve gvenlie kar tehdit oluturduunu, 1368 (2001) sayl kararda da tekrarland gibi, Birlemi Milletler Szlemesince tannan ahsi ve toplu halde meru mdafaa hakkn, Birlemi Milletler Szlemesi dorultusunda, terrist eylemlerin uluslar aras bar ve gvenlie kar yapt tehdit ile her trl vastay kullanarak mcadele etmek ihtiyacn teyit ederek, Dnyann pek ok blgesinde hogrszlk ve arln kkrtt terrist eylemlerin arttndan endie duyarak, Devletleri acilen, ibirliinin arttrlmas ve terrizm ile ilgili uluslar aras szlemelerin tam olarak ifas yoluyla terrist eylemleri nlemek ve bastrmak iin mterek almaya davet ederek, Devletlerin, lkelerinde tm yasal yollar kullanma yoluyla, her trl terrist eylemin finanse edilmesini ve hazrlanmasn nlemek ve bunlarla mcadele etmek iin ilave tedbirler alarak uluslar aras ibirliini tam olarak gelitirmeye duyduklar ihtiyacn nemini takdir ederek,

438

Enver Bozkurt, a.g.e, s.218.

219

Genel Kurulun, Gvenlik Konseyinin 13 Austos 1998 gn ve 1189 (1998) sayl karar ile de tekrar edilen, Ekim 1970 tarih ve 2625 (XXV) sayl kararndaki, her devletin kendi lkesinde bir baka devletin topraklarndaki terrist faaliyetleri organize etmek, kkrtmak, yardmc olmak ve yer almaktan kanma grevi olduu konusunda ki prensiplerini tasdik ederek, Birlemi Milletler Szlemesinin VII. Blm erevesinde hareket ederek devletin u ykmllkleri bulunduu belirtilmektedir; 1- Tm Devletlerin; a- Terrist mcadele edeceklerini, b- Kendi vatandalarnca; Herhangi bir vasta kullanarak, dorudan veya dolayl bir ekilde, terrist faaliyetlerin gerekletirilmesinde kullanlmas niyetiyle veya bu amala kullanlabileceini bilerek fonlar oluturulmasn veya toplanmasn veya bu eylemlerin kendi topraklarnda ilenmesini su haline getireceklerini, c- Terrist eylemleri yapan veya yapmaya teebbs eden veya bu eylemlerin yaplmasnda rol alan veya bunlar kolaylatran kiilerin; d- Bu kiilerin dorudan veya dolayl olarak sahip olduklar veya kontrollerinde tuttuklar kurulularn; e- Bu kiilerin veya mallarn lehine veya onlarn istikametinde hareket eden kii ve kurulularn sahibi olduklar veya kontrollerinde bulundurduklar mallardan elde edilenlerde dahil olmak zere fon ve dier mameleklerini veya ekonomik kaynaklarn vakit geirmeksizin dolduracaklarn, f- Vatandalarnn veya topraklarnda bulunan kii veya kurulularn; g- Terrist eylemleri ileyen veya ilemeye teebbs eden veya bu eylemlerin ilenmesinde rol alan veya bunlar kolaylatran kiilerin; h- Bu kiilerin dorudan veya dolayl olarak sahip olduklar veya kontrollerinde tuttuklar kurulularn ve bu kii ve kurulularn lehlerine ve onlarn istikametinde hareket eden kii veya kurulularn para, mal veya ekonomik kaynaklar faaliyetlerin finansmann nleyeceklerini ve bununla

220

veya mali veya dier irtibatl hizmetleri temin etmelerini yasaklayacaklarn kararlatrmaktadr. 2- Ayn Zamanda Devletlerin; a- Aktif veya pasif olarak terrist eylemlere karan kii veya kurululara, terrist gruplara eleman temini ile mcadele ve terristlere silah teminin ortadan kaldrlmas da dahil olmak zere, her ne surette olursa olsun destek vermekten kanacaklarn, b- Bilgi teatisi yoluyla dier devletlerin nceden ikaz edilmesi de dahil olmak zere, terrist eylemlerin ilenmesini engellemek iin gerekli admlar atacaklarn, c- Terrist eylemleri finanse eden, planlayan, kolaylatran, destekleyen veya ileyenlerin snma taleplerini reddedeceklerini, d- Terrist eylemleri finanse eden, planlayan, kolaylatran, destekleyen veya ileyenlerin, bu amalarn baka devletlerin veya o devletlerin vatandalarnn aleyhine gerekletirmemeleri iin kendi topraklarn kullanmalarn nleyeceklerini, e- Terrist eylemlerin finanse edilmesinde, planlanmasnda,

hazrlanmasnda ve ilenmesinde rol oynayan ahslarn adalet nne karlmasn ve haklarnda alnan tm dier tedbirlere ilave olarak bu eylemlerin i hukuktaki kanun ve dier hukuki dzenlemelerde ar cezay gerektiren su olarak kabul edilmesini ve verilecek cezann terrist eylemlerin ciddiyetini yanstacan garanti edeceklerini, f- Ceza usulnn tatbik edilmesi iin elde edilmesi gerekli delillerin temininde yardmlamada dahil olmak zere terrist eylemlerin finanse edilmesi veya desteklenmesi konusunda soruturma veya muhakeme ile ilgili karlkl olarak azami yardm yapacaklarn, g- Etkili snr kontrol, kimlik ve seyahat belgelerinin verilmesindeki kontroller ve kimlik ve seyahat belgelerinin sahtelerinin yaplmasnn, tahrip edilmelerinin veya hileli bir ekilde kullanmlarnn engellenmesine ynelik tedbirler alnmas suretiyle terristlerin veya terrist gruplarn hareketlerinin nlenmesini kararlatrmaktadr.

221

3- Devletlerin; a- zellikle terrist ahs ve ebekelerinin faaliyetleri veya hareketleri; Sahtesi yaplm veya tahrif edilmi seyahat belgeleri; silah, patlayc veya hassas maddelerin kaakl; iletiim tekniklerinin terrist gruplarca kullanlmas ve kitle imha silahlarnn terrist gruplarn eline gemesi tehdidi konular ile ilgili olmak zere, operasyonel bilgilerin teatisinin arttrlmas ve hzlandrlmas yollarn aramaya, b- Terrist eylemlerin yaplmasn engellemek amacyla, ulusal ve uluslararas hukuk ile uyum iinde bilgi teatisine ve idari ve yargsal konularda ibirlii yapmaya c- zellikle ikili ve ok tarafl dzenlemeler ve anlamalar yoluyla, terrist eylemleri nlemeye, onlarla mcadele etmeye ve eylemlerin faillerine kar tedbirler almaya, d- 9 Aralk 1999 tarihli Terrizm Finansman ile Mcadele Uluslararas Szleme dahil olmak zere, terrizm ile ilgili olarak yaplan uluslar aras szleme ve protokollere mmkn olduu kadar ksa srede taraf olmaya, e- Terrizm konusundaki uluslar aras szleme ve protokoller ile Gvenlik Konseyinin 1269 (1999) ve 1368 (2001) sayl karalar konusunda ibirlii ve hkmlerinin tam olarak yerine getirilmesi konularnn gelitirilmesine,(snmaclara mlteci statsnn verilmesinden nce, terrist eylemlerin ifasn planlamam, kolaylatrmam veya bu eylemlerde yer almam olduklarn tespit amacyla), nsan Haklarnn uluslar aras standartlar da dahil olmak zere, ulusal ve uluslar aras hukuk tarafndan konulan artlar erevesinde tedbirler almaya, f- Uluslar aras hukuk erevesinde, mlteci statsnn terrist

eylemlerin failleri, organizatrleri veya kolaylatrclar tarafndan suiistimal edilmemesi ve siyasi motivasyon iddialarnn sank terristler hakknda yaplan iade taleplerinin reddedilmesi iin bir gereke saylmamasn garanti etmeye davet etmektedir.

4- Uluslar aras terrizm ve uluslar aras organize sular, yasad uyuturucu maddeler, para aklama, yasad silah kaakl ve nkleer, kimyasal, biyolojik ve

222

dier potansiyel lmcl maddelerin yasad hareketleri arasnda sk ilikiler bulunduunu kaydetmekte ve bu vesileyle ulusal ve uluslar aras gvenlie kar ynelik olan bu ciddi tehdit ve tehlikeye kar verilecek global cevabn kuvvetlendirilmesi iin ulusal, yar blgesel, blgesel ve uluslar aras seviyelerdeki abalarn koordinasyonunun gelitirilmesine duyulan ihtiyac vurgulamaktadr. 5- Terrizm faaliyetleri, metotlar ve uygulamalarnn ve ayn zamanda terrist eylemleri bilerek finanse etmek, planlamak ve kkrtmann da Birlemi Milletlerin ama ve prensiplerine aykr olduunu bildirmektedir. 6- Uzmanlarn yardmyla, bu karara uyulup uyulmadn gzlemek amacyla Geici 28inci usul kural dorultusunda, Gvenlik Konseyi bnyesinde konseyin tm yelerinin katlmyla bir komite oluturulmasna karar vermektedir ve bu kararn kabuln takip eden 90 ierisinde ve sonrasnda da komite tarafndan tayin olunacak zaman izelgesi dahilinde, bu Kararn hkmlerinin yerine getirilmesinde elde edilen gelimelerin Komiteye bildirilmesi hususunda Devletlere davette bulunmaktadr. 7- Komiteyi grevlerinin erevesini izmeye, bu kararn kabulnden itibaren 30 gn iinde bir alma program sunmaya ve Genel Sekreter ile mzakereli olarak Kararn gerektirdii destei mtalaa etmeye ynlendirmektedir. 8- Birlemi Milletler Szlemesinde geen sorumluluklar erevesinde, bu karar tam olarak icra etmek amacyla gerekli tm admlarn atlacana dair azmini ifade etmektedir. 9- Bu meselenin gndemde kalmasna karar vermektedir.

223

EK18439

TERR ZM N MAL KAYNAKLARININ NLENMES HAKKINDA SZLEME

Bu szlemeye taraf devletler; Birlemi Milletler Yasasnn uluslar aras bar ve gvenliin idamesi ve devletlerarasnda iyi komuluk, dostluk ilikileri ile ibirlii ilikilerinin gelitirilmesi ama ve ilkelerini hatrda tutarak, Terrist eylemlerin tm ekil ve tezahrlerinin dnya apndaki artndan duyduklar derin endieyi vurgulayarak, BM Genel Kurulunun bu konudaki tm Kararlarnda, zellikle 9 Aralk 1994 tarih ve 49/60 Karar ile uluslar aras terrizmin ortadan kaldrlmasn hedefleyen beyannamesini ieren ekinde, BMe ye Devletlerin, nerede ve kim tarafndan yapldna baklmakszn devletler ve halklar arasndaki dostane ilikileri ve Devletlerin gvenliini ve toprak btnln tehlikeye drenler de dahil olmak zere tm terrist eylem, yntem ve uygulamalar su olduklar ve hakl gsterilmeyecekleri gerekesiyle ak bir ekilde ve teyiden knadn keza hatrlatarak, Uluslar aras terrizmin ortadan kaldrlmasn hedefleyen tedbirler

beyannamesinde; Kurulun, Devletlerin, bu sorunun tm vehelerini kapsayacak genel bir yasal erevenin mevcudiyetini temin etmek amacyla, terrizmin tm ekil ve tezahrleriyle nlenmesi, cezalandrlmas ve ortadan kaldrlmasna ilikin olarak yrrlkte bulunan uluslar aras hukuki dzenlemelerin kapsamn acilen gzden geirmeleri iinde tevik ettiini not ederek, Genel Kurulun 17 Aralk 1996 tarih ve 51/210 Kararn, 3. Paragrafnn (f) bendinde, Kurulun, Devletlerin, uygun i dzenlemelerle, terristlerin gerek dorudan, gerekse, kltrel veya sosyal amalar da olan veya olduunu iddia eden rgtler araclyla veya ayn zamanda kiilerin terrist faaliyetlerin finansman amacyla
439

Enver Bozkurt, a.g.e, s.224.

224

kullanlmas da dahil olmak zere, silah kaakl, uyuturucu trafii ve hara toplama gibi konusuz eylemler yoluyla dolayl olarak karm rgtlerin finansmann nlemek ve engellemek iin tedbir almaya davet ettiini ve zellikle, gerektii taktirde meru sermayelerin serbest dolamna hibir ekil de halel getirmeksizin, terrist amalara hizmet edeceinden phelenilen mali kaynaklarn nlenmesi ve hareketlerin engellenmesi iin hukuki dzenlemeler oluturulmas ve bu tr mali kaynaklarn uluslar aras hareketleri konusunda bilgi deiimini younlatrmaya davet ettiini hatrlatarak, Genel Kurulun 15 Aralk 1997 tarih ve 52/165 Karar ile, Kurulun Devletleri zellikle 17 Aralk 1996 tarih ve 51/210 Kararnn 3. Paragrafnn (a) ve (f) bentlerinde vazedildii gibi nlemlerin uygulamaya geirilmesini tezekkr etmeye davet ettiini hatrlatarak, Genel Kurulun 17 Aralk 1996 tarih ve 51/210 Karar ile kurulan zel komitenin, terrizm konusunda mevcut uluslararas mevzuat tamamlamak amacyla terrizmin finansmannn nlenmesine ilikin bir uluslararas szleme tasla hazrlamasn kararlatrd 8 Aralk 1998 tarih ve 53/108 sayl Kararn da hatrlatarak, Terrizmin finansman konusunun uluslar aras toplumu btnyle ve ciddi ekilde kayglandran bir sorun tekil ettiini mlahaza ederek, Uluslar aras terrizmin eylemlerinin say ve vahametinin, terristlerin elde edebildikleri mali kaynaklarla orantl olduunu not ederek, Mevcut ok tarafl hukuki belgelerin, mnhasran terrizmin finansman konusunda eilmediklerini de not ederek, Terrizmin, finansmannn engellenmesi ve faillerinin kovuturulmas ve cezalandrlmas suretiyle tecziyesine ynelik etkili nlemlerin oluturulmas ve benimsenmesi amacyla devletlerarasnda uluslar aras ibirliinin gelitirilmesine acilen ihtiya duyulduuna kani olmulardr. Terrizmim Mali Kaynaklarnn nlenmesi Hakkndaki Szleme 28 Madde altnda dzenlenmitir. Szlemenin 1.Maddesi kapsamnda terrizmin mali kaynaklar altndaki fon, hkmet veya kamu tesisi ve getirinin kapsam ayrntl olarak belirtilmitir.

225

2.Madde de, kiilerin eylemleri hangi hallerde su tekil ederek antlamay ihlal ettii dzenlenmitir. 3.Madde de szlemenin, 12. ve 18. Madde hkmlerinin uyguland durumlar ve 7. Maddenin 1 ve 2. Paragraflarnda belirtildii zere baka devletlerin yarg yetkisini kullanmad hallerde, uygulanmayaca belirtilmitir. 2.Madde de belirtilen sularn i hukuk kapsamnda cezai kovuturma gerektiren sular iine alnmas ve bu sularn cezalandrlmasnn orantl bir ekilde olmas gerektii 4.madde de belirtilmitir. 2.Madde de belirtilen sularn bir devlette bulunan tzel kiiliin ynetiminden veya denetiminden sorumlu bir kii tarafndan ilenmesi durumunda uygulanacak yntemler 5.madde kapsamnda dzenlenmitir. 6.Madde de szleme ile su tekil eden eylemleri nlemek iin herhangi bir ayrm yapmakszn tn nlemlerin alnabilecei dzenlenmitir. 7.Madde de her Taraf Devletin ilenen sularla ilgili yarglama yetkisini kullanabilmesi iin gerekli olan unsurlar dzenlenmitir. 8.Madde de su tekil eden eylemlerde bulunurken elde edilen fonlarla ilgili kazan, msadere ile ilgili anlama ve madurlarn ailelerine verilecek tazmin konular dzenlenmi ayrca bu maddenin hkmlerinin iyi niyetli nc taraflarn haklarna helal getirmeyecei belirtilmitir. Szlemeye Taraf herhangi bir devletin su ileyen failin kendi topraklar zerinde bulunduu haberini aldnda bu fail hakknda her trl nlemi alabilecei ve bu failin sahip olduu haklar 9.Madde de dzenlenmitir. 10.Madde de failin iadesiyle ilgili eitli dzenlemeler yer almaktadr. Taraf Devletlerarasnda iade antlamasnn olup olmamas durumunda uygulanacak yntemler 11. Madde halinde kaleme alnmtr. 12.Madde kapsamnda taraf devletlerarasnda adli yardmlama ilkesinin tam olarak uygulanaca yer almaktadr.

226

13.Madde de Taraf Devletlerin sulularn iadesi ve karlkl adli yardm talebi konularnda, 2.Madde de belirtilen sularn mali olarak kabul edilmeyecei dzenlenmitir. Adli yardm ve sulularn iadesi konularnda, yine 2.Madde de belirtilen sularn siyasi bir su veya siyasi balantl bir su olarak deerlendirilmeyecei 14.Madde de belirtilmitir. Bir kiinin rk, din, uyruk, etnik kken veya siyasi grnden dolay kovuturulmas yada cezalandrlmas amacyla iade yada ykmlln sz konusu olmad 15.Madde de belirtilmitir. 16. Madde de Taraf Devletlerden birisinde tutuklu veya ykml bulanan bir kiinin 2.Madde deki sularla ilgili hviyet tespiti, tanklk veya olaylarn tespiti gibi yardmlama durumlarnda, baka bir devlete nakledilebilecei ile bu nakil art ve amalar dzenlenmitir. 17. Madde, szleme kapsamndaki sulardan dolay tutuklanan veya hakknda her hangi baka bir nlem alnan kiinin ulusal ve uluslar aras tm haklara istisnasz olarak sahip olduu dzenlemitir. 18.Madde erevesinde, taraf devletlerin 2.Madde de belirtilen sularn hazrlklarnn kendi topraklar zerinde yaplmas halinde her trl tedbiri alaca ve ibirlii yapaca belirtilmitir. Bu konuda alnabilecek nlemlerde ayrntsyla dzenlenmitir. Taraf Devletin, sank hakkndaki cezai takibat sonucunu BM Genel Sekreterliine iletecei 19.Madde ile dzenlenmitir. 20.Maddeye gre; Taraf Devletler, szleme kapsamndaki ykmllklerini dier devletlerin egemenliine, eitliine, toprak btnlne zarar vermeden yerine getirirler. 21.Madde de bu szlemenin hibir hkmnn, devlet ve bireylerin uluslar aras hukuktan kaynaklanan hak ve ykmllklerini etkilemeyecei vurgulanmtr. 22.Madde altnda, Taraf Devletlerin birbirlerinin yarglama yetkisine mdahale edemeyecei dzenlenmitir. adli yardmlama

227

23. Madde de, Taraf Devletlerin szlemeyi deitirme yetkisine sahip olduklar veya yaplacak deiikliklerin artlar belirtilmitir. Taraf devletlerarasnda szleme ile ilgili uyumazlk kmas halinde izlenecek yol ve devletlerin szlemeyi imzalarken bu uyumazlk maddesiyle ilgi ekince koyabilecekleri 24.Madde de belirtilmitir. 25.Madde de ise, szlemenin imza tarihi, onay ve kabul ilemleri ile her devletin katlmna ak olduu dzenlenmitir. 26. ve 27. Maddelerde szlemenin yrrle girme art ile devletlerin szlemeden ekilme durumlar dzenlenmitir. Son olarak 28. Madde de szlemenin BM Genel Sekreteri tarafndan sakland ve birden fazla dilde eit derecede geerli olduu belirtilmitir. Yukarda saylan maddeler kabul edilerek hkmetleri tarafndan usulne uygun ekilde yetkili klnm aada kaytl imzaclar, 10 Ocak 200 tarihinde New Yorkta Birlemi Milletler Merkezinde imzaya alan Szlemeyi imzalamlardr.

228

EK-19440

1441 SAYILI GVENL K KONSEY KARARI

ABDnin Iraka ynelik bir harekatn meruiyet temellerini salamlatrmak amacyla 8 Kasm 2002 tarihinde Gvenlik Konseyinden 1441 sayl karar kartt grlmektedir. Bu kararn nemli blmleri yledir: Gvenlik konseyince 4644 toplantsnda 8 Kasm 2002 de kabul etmitir. Gvenlik Konseyi; Daha nceki ilgili kararlarn, 6 Austos 1990 661(1990), 678 (1990), 686 (1991) 2 Mart 1991, 687(1991) 3 Nisan 1991, 688 (1991) 5 Nisan 1991, 707 (1991) 15 Austos 1991, 715 (1991) 11 Ekim 1991, 986 (1995) ve 1284 (1999) 17 Aralk 1999 tarih ve sayl kararlar ve bakanln tm ilgili dzenlemeleri hatrlatarak, 29 Kasm 2001 tarihli 1382(2001) sayl kararn tam olarak yerine getirilmesi amac hatrlatlarak, Konsey kararlarna rzas olmayan Irak tehdidinin ve toplu imha silahlarnn oaltlmas uzun menzilli roketlerin dnya barn gvenliine kar durumu kabul edilerek. 678 sayl kararyla yetkilendirilen devletlerin tm gerekli olan eyleri 2 Austos 1990 tarihli 660 karar ve bunu takiben ilgili 660(1990) kararn blgede uluslararas bar ve gvenlii tekrar kurmak iin tm gerekleri kullanmak ve yerine getirmek iin alnd hatrlatlarak, 687 (1991) kararyla Iraka blgedeki uluslar aras bar ve gvenliin tekrar kurulmasnn zerine durulduu kararn yerine getirilmesi iin Irakn gerekli admlar kabul etmesi iin ileri bir karar hatrlatarak, Irakn tam bir sonu ve etkisiz olarak 678 kararnn gerei gibi toplu imha silah 150 km den daha geni menzilli roket ve elde bulundurulan silahlar, bunlarn paralarn ve retim, imkan yerlerini gelitirmeleri tpk dier nkleer programlar ve nkleer silah
440

Enver Bozkurt, a.g.e, s.188-193.

229

kullanabilir aralaryla ilikin olmayan amalar iin de Irakn tam ve eksiksiz olarak 687 kararnn salanmamasna teessf edilerek, 687 sayl karar gereince Irakn Birlemi Milletler zel Komisyonu (UNSCOM) ve Uluslar aras Atom Enerjisi birimin (IAEA) dzenledii blgelere snrsz geie srekli hemen artsz mdahale etmesi ve UNSCOM ve IAEA silah uzmanlar ile tam kaytsz artsz ibirlii yapmas nihayetinde 1998 de UNSCOM ve IAEA tm ibirliinin sona erdirilmesine yine teessf edilerek, Irakta uluslar aras gzlem, tefti ve soruturmann ilgili kararlar gereince toplu imha silahlarnn ve roketlerin Konseyin tekrar talebine ramen Birlemi Milletler Gzlem, Tefti ve Soruturma Konseyine 1284 (1999) kararnda bunu takiben UNSCOM organizasyonuna Irakn hemen kaytsz artsz ve snrsz geii salamas ve blgede ki krizin ve Irakl insanlarn ektiklerinin srmesi sonucu piman olunmas, 1998 Aralktan beri gyabndaki tespitlerden teessf edilerek, Ayrca Irak hkmetinin 687(1991) kararnn terr hususunda uygun olarak yerine getirmemesi, taahht etmemesi, 688 (1991) kararna uygun olarak sivil nfusu (halk) bask altnda tutmaya son vermesi veya yardma muhta olan tm bu insanlara uluslar aras insani kurululara geiin Irakta salanmas ve 686 (1991), 687 (1991) ve 1284 (1999) kararlarna uygun olarak geri dnmek yada Kuveytliler iin ibirlii sebebini anlatmak ve Irak tarafnda nc lke milletinin haksz ekilde alkoyulmas (durdurulmas) yada Irak tarafndan el konulan Kuveyt mlknn geri verilmesi hatrlatlarak, Konsey, 687 (1991) kararnda Irakn o zaman iinde ierdii ykmllkleri dahil, bu kararn hazrlanmasnda Irakn edilmesi hatrlatlarak, Irak tarafndan 687 (1991) karar altnda ve dier ilgili kararlar altnda ve Konseyin tekil ettii ekilde hakl olanlarn hakim olduu blgenin Irak tarafndan tam ve annda artsz yada bu maddenin zorunluluklarn onaylamalarn belirterek, zel komisyonun rgt takiben ve 687 (1991) kararnn ve dier ilgili kararlarn uygulanmas iin IAEA gereklidir diyen Birlemi Milletler Tefti, Gzlem ve Soruturma Konseyinin (UNMOVIC) etkili operasyon bildirisi hatrlatlarak, Birlemi Milletler art VII. Blm altnda uygulanacaklar; kabulne dayal olacak bir atekesin ilan

230

1- 687 (1991) kararn ieren ilgili kararlar altnda Irakn maddi ihlalinde devam etmesi, zellikle Irakn IAEA ve Birlemi Milletler uzmanlaryla ibirlii yapmamas ve 687. karar 8 ve 13. paragraflarn belirtileri gereince yaplacaklar tamamlanmamas kararlatrlarak. 2- Konseyin ilgili kararlar altnda silahszlanma ykmllne uymak iin son frsat ve 687 (1991) kararnn ilgili mteakip kararlarnca silahszlanma srecinde tam ve gereklemi uygulamaya gtrmek amacyla tefti idaresini geniletilmesinin gerekletirilmesi kararlatrlarak, 3- Silahszlanma ykmlnn uygulanmaya balamasna karlk, ylda iki kez gerekli onay ilanna ek olarak Irak hkmeti UNMOVIC, IAEA ve Konseye bu karardan 30 gn sonra olmamak kaydyla yakn zamanda ortaya kan kimyasal, biyolojik ve nkleer silahlarn gelime programlarnn tm hallerinin tam ve eksiksiz beyan edecek ve dier datm ilemlerini tpk insansz alan hava hatt aralar ve uaklarda kullanmak iin dzenlenmi datm sistemleri ve bu tip silahlarn paralarnn alt paralar, etkin maddeleri ve ilgili ara ve gerecin kesin yerlerini ve btn balantlarn da ieren, alma ve yerlerinin geliimi ve retim imkanlarn dier kimyasal, biyolojik ve nkleer programlar kadar silah retimi ve aletleriyle ilgili olmayan amalar da ierenler kararlatrlarak, 4- Irak UNMOVIC ve IAEAnn hemen, engellenmeden kaytsz artsz ve snrsz olarak her trl ve her trl yer alt, araziler, binalar, donanm, arivler ve tefti etmek isteyecekleri tama unsurlar dahil ilgili yerlere geii salayacak. Ayrca zel gei olan tm resmi birimler ve dier ile (fertler) UNMOVIC yada IAEA kendi yetkileri dahilinde grme yapmak isterse UNMOVIC ve IAEAnn setii mekanda UNMOVIC ve IAEA Irak dnda yada iinde grmeleri ahsi karar yetkileriyle yapabilir, Irak dnda ki aile yelerine ve grmelere (Gezi) yolculuk imkan salayabilir ve IAEAnn ve UNMOVICin yalnz karar almalarnda Irak hkmetinden gzcler bulunmadan bu tip grmeler meydana gelebilir. UNMOVIC talimatlar ve IAEAya ricalarla teftiin yeniden balamas iin 45 gnden ge olmamak artyla bu kararn verilmesini takiben ve 60 gn sonrasnda Konseyin bu karar gncelletirmesine karar verilerek,

231

Bu karar ksaca zetleyecek olursak: Iraka 1 haftalk kararn yerine getirilmesi iin sre tannmaktadr. Kitle imha silahlar ve nkleer silah program hakknda BMe tam doru ve eksiksiz bilgi sunmas iin 1 ay sre tannmaktadr. Irakn bu karar artlarn kabul etmesi halinde denetiler derhal almaya balayacaktr. almalardan elde ettikleri sonular 60 gn ierisinde en 21 ubat 2003 tarihine kadar ilk raporlarn sunacaklardr. Denetimler Bakanlk saraylarn da kapsayacaktr. 1441 sayl karar ABDnin zaferi olarak deerlendirilmektedir. Bakan Bush, Irakn denetilerinin grevlerini engellemeye almas halinde bunun en ar sonularna katlanaca beyanatn verirken Iraka ynelik kuvvet kullanma niyetinden vazgemediini vurgulamaktadr. 1441 sayl kararn gerekleri yerine getirilirken, ABD ve ngiltere uaklarnn Irak bombalamas da ABDnin niyetini gstermektedir. 8 Aralk 2002 tarihinde Irakn 1441 sayl karar gereince BMe sunduu 11.807 sayfalk silah raporu da incelenmeden ABD Bakannn, raporun doru bilgiler iermemesi halinde BM kararlarnn maddi ihlali ve askeri mdahaleye zemin hazrlayaca tehdidi, ABDnin saldr iin hukuki meruiyet temellerini hazrlamakta olduu grn dorulamaktadr. Kararla ilgili olarak, ABDnin BM daimi temsilcisi, John Negroponte, karar gizli bir saldr hakk iermiyor; Ancak tek yol var, Irak silahszlanacak beyanatn verirken 687 ve 688 sayl kararlarn amacn aan bir tutum sergiliyordu. Ama Irakn kitle imha silahlarndan arndrlmas iken bir anda silahszlandrmaya dnmekteydi. Trkiye ve dier komu lkelerin olas bir Irak operasyonuna kar tavr almalar yannda harekattan yana tavr alan grler de mevcuttur. Bu balamda Saddam Hseyinin ortadan kalkmas ve yerine demokratik bir siyasi rejimin gemesi, blgede ki Barzani-Talabani izgisinde yeni siyasi otoritenin de meruluk zeminini de ortadan kaldracaktr. Buna gre Saddam Hseyin rejiminin yklmas, Irakn toprak btnlnn sarslmas anlamna gelmemektedir. Aksine Saddam rejiminin varl Irakn kuzey ve gneyde fiilen blnmesine yol amaktadr. Bu nedenle rejimin ortadan kalkmas halen, paral bir grnm arz eden Irak topraklarnn yeniden btnlemesi iin ilk adm olacaktr denilmektedir. Fakat, bir mdahale yaplacaksa uluslararas hukuk kurallarna uygun olarak BM Gvenlik Konseyi karar ile yaplmaldr. Gnmzde yaptrmlarn uygulanmasnda merkezileme kabul edilmektedir. Uluslar aras toplum bakmndan da kuvvet kullanm konusunda madem ki

232

Gvenlik Konseyi yetkilendirilmitir; Iraka kar bir yaptrm uygulanacaksa Gvenlik Konseyi karar ile uygulanmaldr. Buda 1441 sayl kararn alnmas ile gereklemitir denilebilir. 1441 sayl kararn Irak tarafndan kabul edilip denetilerin greve balamasna ramen, ABD ve ngiliz uaklarn bombalama eylemleri devam etmektedir. Bu bombalama eylemlerinin dayanan tespit etmek ok gtr. Uluslar aras hukukta ortaya kan boluklarn gl devletler lehine iletildii iddias bu olayda gereklik kazanmaktadr

233