DERN YAPI VE YZEY YAPI KAVRAMLARINDAN NE ANLIYORUZ? Kerim DEMRC* ZET Balangta 17.

yzylda Port Royal Okulu tarafndan ortaya atlan sonra Noam Chomsky tarafndan formle edilen teoriye gre her cmlenin derin yap ve yzey yap olmak zere iki katman vardr. Derin yap ad verilen katman cmlenin anlambilimsel temelini oluturur. te yandan yzey yap ise zellikle cmlenin en son sylenmi veya yazlm halini, yani gerekte retilmi biimini temsil eder. Cmlenin anlamna vakf olan konuur veya yazar dilbilimsel olarak derin yap tarafnda iken, dinleyici veya okuyucu yzey yap tarafndadr zira dinleyici veya okuyucu cmleye maruz kalan taraftr. Bir cmlenin yzey yaps boluklarla ve izlerle dolu iken derin yaps doluluk ve tamlk arz eder. Bu almada derin ve yzey yap kavramlarnn hem dil ii hem de diller aras trleri incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Port Royal Okulu, Chomsky, derin yap, yzey yap, parametreler, prensipler. WHAT DO WE UNDERSTAND FROM THE TERMS DEEP STRUCTURE AND SURFACE STRUCTURE? ABSTRACT According to the theory developed mostly by Port Royal school in the 17th century and later on formulated by Noam Chomsky, each sentence in a language has two levels of representation: a deep structure and a surface structure. The deep or underlying structure represents the semantic foundations of a sentence. Meanwhile the surface structure is the actual form of a sentence which essentially occurs in speech (the phonetic form) or writing. While the speaker or the writer is on the side of
* Yrd. Do. Dr. kerimdemirci@yahoo.com

Hoca

Ahmet

Yesevi

niversitesi,

Trkistan

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

292

Kerim DEMRC

deep structure as he/she is the one supposed to know the semantic layer of the sentence, the listener or the reader is passively exposed to the surface structure of a sentence. The surface structure of a sentence may have empty categories and traces that are normally full and existing in the deep layer of representation. In this study we will examine the language-internal and crosslinguistic versions of deep and surface structures. Key Words: Port Royal School, Chomsky, deep structure, surface structure, principles, parameters Bu ta cebnime benzer ki, ayn-i makberdir D skt ile zhir, dernu maherdir Abdlhak Hmid Giri Trkiyede dil sahasnda yaplan akademik almalarda ve dilin retiminde karmza kan nemli terimlerden ikisi derin yap ve yzey yap terimleridir. Yaklak yirmi yl nce Trk Dili ve Edebiyat blm rencisiyken duymaya alk olmadmz bu iki kavram bugn akademik yazlarda, toplantlarda ve derslerde ska duymaktayz. Trkiye iinde veya dnda bilhassa Alman, ngiliz ve Fransz Dili ve Edebiyat blmlerinde eitim grm aratrmaclarn eskiden beri aina olduu bu iki kavram son yllarda Trkoloji almalarnn da vazgeilmez terimleri arasna girmeye balamtr. Bir ekilde tartma konularmz arasna giren derin yap-yzey yap meselesi dil bilgisi ve dilbilim tartmalarnda da nemli bir yer igal etmektedir. Bu iki terimin dil bilgisi-dilbilim tartmalarnda salt dilbilimden yana olanlarn argmanlar ierisinde grlmesi veya gsterilmesinin yanl olacan belirtmekte yarar olduunu dnyorum. Bunu belirttikten sonra bu yaznn konusunun derin yap ve yzey yap kavramlar olduunu ifade edelim. Yazmzda, dilin birok alannda geni bir kullanma sahip olan, dilin ileyi mekanizmasn daha iyi anlamaya yardmc olabilecek bu kavramlardan pratik anlamda neler anlalabileceini dil ii ve dil d rneklerle ele alp incelemeye alacaz.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap

293

Derin yap ve yzey yap nedir? Dilbilimsel olarak bu iki kavramn ne anlama geldiine bakalm. Derin yap1 (derin gramer) yzey yapnn kart durumu olup bir cmlenin soyut olarak anlambilimsel boyutunu temsil eder. Bu yap cmlenin biimsel veya sentaktik grntsnn aksine grnmeyen fakat alglanabilen seviyesi olup dnml gramerde (transformational grammar) temel yap, uzak yap, birincil yap vb. birok adla ifade edilmektedir. Cmlenin bu seviyesi bize ayn yzey yapya sahip cmlelerin derinlerinde yatan farkl anlamlar ayrt etmemiz konusunda yardmc olur. u cmlede yzey yap, yani cmlenin grnen yaps mulklk iermektedir. Bu cmlenin ne demek istediini ancak derin yap denilen seviyeden anlayabiliriz: Flying planes can be dangerous Bu cmlenin iki anlam vardr: 1. Uu halindeki uaklar tehlikeli olabilir 2. Uak kullanmak tehlikeli olabilir Bu durumda cmlenin grnen zne veya nesnesine mukabil derin yapsnda derin zne ve derin nesne gibi kavramlardan bahsetmek gerekir (Crystal 2008: 131; Matthews 1997: 88). Yzey yap ise bir cmlenin sentaktik olarak retilmi ve son halini alm eklidir. Yzey yapdaki cmleler nihai olarak ifade edilmi olup duyulmaya (kulaa) ve okunmaya (gze) hitap eder duruma gelmilerdir (Bkz. Crystal 2008: 466-467; Matthews 1997: 364).

Bu kavramlar dilbilime kazandran, Syntactic Structures [Szdizimsel Yaplar] (1957) adl eserinde ortaya koyduu retici-Dnmsel Dilbilgisi teorisiyle Avram Noam Chomskydir. Port Royal Okulu ve hocas Zellig Harristen etkilenen Chomskynin bu teorisine gre szdizimsel bileende elde edilen, evrensel nitelikli olduu varsaylan soyut cmle yapsna derin yap ad verilir. Buna anlam yaps da denir. Yzey yap ise derin yaplarda yaplan dnmler sonucu bildiriime elverili duruma gelen somut cmle biimidir (Ayrnt iin bkz. Ayhan Sezer, retimselDnml Dilbilgisinin Trke'ye Uygulanmas zerine Bir Gzlem TDAY-B 1978-1979, Ankara 1981, s. 165-172). Zaman ierisinde dncelerini gelitiren ve deitiren Chomskynin, derin yapya mantksal biim (logical form) ve yzey yapya sesbilgisel biim (phonetic form) dediini de gz ard etmemeliyiz (Bkz. Strazny 2005: 207). Derin ve yzey yap kavramnn Trkeye uygulanmasyla ilgili olarak bkz. Kerim Demirci (2007), Trkedeki Baz Anlatm Bozukluklarna Dilbilimsel Bir Yaklam, 23-26 Ekim 2007, I. Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Sempozyumu, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

294

Kerim DEMRC

Dilbilgisel zmlemelerde derin ve yzey yaplar byk nem tar. Aliyi televizyon seyrederken grdm cmlesi televizyonu kimin seyrettiini kesin olarak gstermez zira bu cmle yzey yapy gsterir. Oysa televizyonun kim tarafndan seyredildiini anlamak iin derin yapya bakmak gerekir. Bu cmleyi syleyen kii derin yapy bilen kiidir. Aslnda bu cmle iki cmleden olumaktadr: 1. Ben televizyon seyrediyordum, Aliyi grdm. 2. Ali televizyon seyrediyordu ve ben grdm. (Bkz. Eker 2009: 28). Derin yap ve yzey yap sadece yapsal zelliklerden kaynaklanan bir durum olmayp anlambilimsel boyutta da kendini gsterir. Baka bir ifadeyle sentaktik olarak geleri yerli yerinde olan cmle boyutundaki dil yaplar grlen ve kastedilen elementler arasnda fark olabilmektedir. Bu zellik dhil derin ve yzey yapnn neleri ihtiva ettiine bakalm. Dil ii derin ve yzey yaplar Birok zelliinin yannda derin ve yzey yaplarn dil ii ve diller aras olmak zere iki trnden bahsetmek mmkndr. Dil ii derin ve yzey yapdan kastmz baka dillerle mukayese edilmeden bir dilin kendi ierisinde sergiledii derin ve yzey yaplardr. Derin ve yzey yaplar daha ok cmle boyutunda ele alnsa da cmleden daha kk seviyelerde veya cmleden daha byk seviyelerde de karmza kar. Biz yazmzn bu blmnde cmleyi temel alacaz. Bilindii zere Arapa kkenli cmle kelimesi etimolojik adan ele alndnda btn, tm gibi anlama gelir. Hatta baz dilciler cmle kelimesi yerine tmce demeyi uygun bulurlar ki bu da btnlk anlam tayan bir kelimedir. Kelime atomcularn bir yana brakrsak iletiim arac olan dilin en nemli birimi cmledir. smine bakldnda bitmilik, btnlk, tamlk vs. bildirmesi beklenen cmlelerin aslnda ok da tam olmadklarn grrz. Hatta biraz slup cambazl yaparak Cmle ne kadar cmledir? sorusunu da sorabiliriz. Cmlenin ne kadar btnlk ne kadar eksiklik arz ettii sorusuna cevap arama tam da derin ve yzey yap ayrmn incelemek demektir. Btnlk anlamna gelen cmleyi btnleyen unsurlarn ge kavramyla ifade edildiini biliyoruz. Her bir ge btn oluturan bir para mahiyetindedir. gelerin birouna tmle veya tamlayc denilmesinin (dolayl tmle, zarf tmleci, yer tamlaycs vs.) altnda yatan sebep btnlk dncesi ile dorudan alakaldr. Biz geleneksel olarak yalnzca baz gelere tmle desek de aslnda her ge cmle denen ana hedefe ulamak iin tmleme ii yapan bir tmletir. Oysa tmlk veya btnlk gstermesi gereken cmleler Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap

295

her zaman bu ilevlerini yerine getirmezler. ster sze isterse yazya dayal olsun bir cmlede birok genin ifade edilmedii, gizli kald veya yzeye kmad grlr. Geleneksel gramerde gizlilik ifadesini yalnzca zne iin kullanmak haliyle eksik bir yaklamdr zira cmlede gizli kalan baka geler de mevcuttur. rnek olarak u cmleyi ele alalm: Ali yedi ve gitti Bu cmle iki yklemli olduundan dilbilgisel olarak iki cmle olarak ele alnabilecekken dinleyiciye kendisinden umulan miktarda bir bilgi vermekten uzaktr. nk yemek fiili nesne alabilecek bir doada yani geili bir fiildir. Bunun yannda gitmek fiili ise mekn bildirmesi beklenen bir fiildir. Nihayetinde insan zamandan, durumdan, nesneden ve mekndan mnezzeh olmadna gre Alinin yeme ve ime eylemleri bir nesneyi, bir zaman, bir durumu ve bir mekn gerektirmektedir. Cmleyi duyan veya okuyan kii (alc), cmleyi ifade eden kiiye (verici) Ali, neyi, nerede, nasl yedi ve nereye gitti? gibi sorular yneltmek zorunda kalacaktr. Ali yedi ve gitti cmlesinin derin yapsnda veya baka bir ifadeyle bu cmleyi sarf eden konuurun zihninde semantik boyutta var olan bu bilgiler sentaktik ve fonetik boyuta kmam durumdadr. Ksaca iki yklemli bu cmle muhatabna bitmi bir cmle kadar bilgi verememektedir. Cmlenin en son ekli onun yzey yapsdr ve yzey yap eksikliklerle dolu grntler sergiler. Trke derslerinden aina olduumuz cmlenin gelerini bulmaya ynelik sorular derin yapy yzeye karabilme ameliyesidir. Her soru aslnda ve derinde var dardan grlmeyen bir eyi yzeye kararak bilinir hale getirir. Soru uygun deilse derin yapda ge yoktur diyemeyiz. Derin yap ve yzey yap ayrmnda iz ve bo kategori gibi iki kavram2 nem arz eder. Ynetme ve Balama (Government and Binding) teorisine gre, bo kategori (empty category) cmlelerde kapal olarak mevcut
Bu konuda ve retken Dnml Dilbilgisinin Trk diline uygulanmas konusunda aratrmalar bulunan Ferhat Karabulutun makalelerine baklabilir: Ferhat Karabulut (2009), Dil Biliminde Derin Yap Yzey Yap Meselesi 175 - , . , /Kazakistan 26-27 2009; Ferhat Karabulut (2009), Kktrkenin Sfat-Fiilli Yap Tipolojisi, Bilig, K Say 48, ss. 91-118; Ferhat Karabulut (2009), Ad bei Tanm ve Boluk Kuram Balamnda Fiilimsili Yaplarn Adlandrlmas ve Snflandrlmas Meselesi, Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Kongresi (UTEK) 27-28 Austos 2007, stanbul: stanbul Kltr niversitesi, ss.261-299.
2

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

296

Kerim DEMRC

olan fakat aka fonetik olarak temsil edilmeyen birok soyut elementi gsterir. Bo kategoriler genellikle zamir (pro), ZAMR (PRO) ve izleri (trace) kapsar (Bkz. Trask 1996: 90; Crystal 2008: 168). Olay yle de izah etmek mmkndr; dilsel yaplarda btn gelerin ak olmas beklenmemelidir. Szdizimsel yaplarn duyulamayan veya sessiz olan bo/rtl/sfr bileenleri de mevcuttur (Radford 1998: 82). Bo kategorilerin derin yapda olduu onlarn izleri yoluyla anlalr. Nadir Engin Uzunun ifadesiyle izler yzey yaplarda ortaya kan bo kategorilerdir (Uzun 2000: 70). Olmas gereken yerde bulunmayan geler cmleyi adeta yarm yamalak bir yap olarak brakverirler. Bundan dolay pratikte her cmlenin drt ba mamur bir ekilde her eyi gsteresi mmkn deildir. Dolaysyla gramatik adan dilde cmle diye adlandrlan yaplar semantik derinlie sahip iken fonetik, morfolojik ve sentaktik slk sergilerler. Bu durum dil balantl iletiimin temel unsurlar olan konuma-dinleme ve okuma-yazma iftlerini dorudan ilgilendirir. Verici durumundaki konuan ve yazan cmleyi reten aktif kii olduu iin derin yapy bilen taraftr. Alc konumunda pasif durumdaki dinleyen ve okuyan ise vericinin yanstt lde derin yapya vakf olacaktr. Oysa dnlen her eyi dil denen arac bir sistem ile aktarmak ok da kolay deildir. Alcnn pasiflii daha dramatik iken verici de dncesini dilin kalplarna aktaramama sorunu yaayabilir. Dilin doas gerei, verici de yzde yz aktif saylmaz. Zihninde bitmilik ifade eden anlamlar veya dnceler btn dile dklnce muazzam kayplar yaar. Trkedeki dile getirme deyimine tam da bu noktadan bakmak gerekir. Belki de her insann yaad fakat edebiyat erbabnn daha ustaca anlatt bu dile getirememe kifayetsizliini ok defa iirlerde edebi bir yaknma tarznda grrz. Aadaki rneklerde airler derin yaplarn ve anlam younluklarnn yzey yaplarda yaad kayplar bir sknt olarak dile getirmilerdir:
Alasam, Sesimi duyar msnz msralarmda? Dokunabilir misiniz gzyalarma ellerinizle? Bilmezdim arklarn bu kadar gzel Kelimelerinse kifayetsiz olduunu, Bu derde dmeden nce Bir yer var, biliyorum. Her eyi sylemek mmkn, Epeyce yaklamm,

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap Duyuyorum, Anlatamyorum. Orhan Veli Alarm, alatamam; hissederim, syleyemem; Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bzrm Mehmet kif Bu dnya bir kuyu, havasz mlek. Daralyorum! Kelime, mnay boan bir gmlek. Paralyorum! Necip Fazl

297

Bu rneklerde Ludwig Wittgensteinn Tractatus LogicoPhilosophicusta (1921) ortaya att Dilimin snrlar dnyamn snrlardr (Die Grenzen meiner Sprache bedeuten die Grenzen meiner Welt veya The limits of my language mean the limits of my world) genellemesinin eksik olduu da gzkmektedir. Bu cmleyi dil, dnyamza snr koymaktadr diye alglamann daha salkl olacan dnmekteyiz. Zira insanlar teki canllardan ayran mucize3 ara dil, insann alg/hayal/his dnyasn birebir rtmeyle da vurabilmekten uzak, boluklarla ve izlerle dolu yzey bir yapdr. Nitekim Wittgenstein bu dncesinden Philosophical Investigationsda vazgemitir (Resim kuram ve Oyun kuram iin bkz. Atakan Altnrs, Dil Felsefesine Giri, 2003). Derin bir yap olan dnce ve anlam, dilin kalplarna aktarlmaya alld andan itibaren o derinliini kaybederek4 slk yaamaktadr. Dilin haricinde farkl yaam alanlarnn kulland sret-sret, zhir-btn, i-d, mana-ekil, amel-niyet, kabuk-z, beden-ruh, zarf-mazruf gibi kart iftler bir anlamda tamlk ve eksiklik gibi iki ucu sembolize ederler. Hatta bu ular arasnda derin
3 Alman Porzig Walterin Vural lk tarafndan Trkeye de evrilen kitab Dil Denen Mucize [Das Wunder der Sprache] ismini tamaktadr. Ankara, TDK, 1995. 4 Dncelerin naklini salayan dilde kayplarn olmas doada da gzlemlenebilecek bir olaydr. Yaps itibaryla farkl olan dncenin/hislerin yine yaps (biimi, formu) farkl olan dile aktarlmas form deiikliidir ve dolaysyla kayplar bu noktada balar. Zihinsel bir varl maddi bir varlkla ifade etmek kolay bir i olmasa gerek. Nitekim maddeyi enerjiye evirme durumunda veya maddeyi baka bir yere transfer durumunda da balang ile sonu arasnda belirli oranlarda kayplar yaanmaktadr. Bir depo yakttan teorik olarak beklenilen enerji ile gerekte elde edilen enerji arasnda fark vardr. Bir kaynaktan arklar vastasyla yola kardmz suyun miktar ile onun bahemize ulaan miktar arasnda da muazzam bir fark olabilmektedir. Dolaysyla bir sonu olan yzey yapdan, balang konumundaki derin yapy tamamen gsterebilmesini beklememek gerekir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

298

Kerim DEMRC

yapy temsil eden sret, btn, i, mana, niyet, z, ruh ve mazrufun temsil kabiliyeti bakmndan elerine tercih edildiklerini sylemek mmkndr. Sylem zmlemelerinin doruluu iin bu iki ucun her ikisinin de iyi anlalmas gerekir. Nitekim Chomsky, Port-Royal gramercileri gibi, syleyi zmlemesinde iki dzeyden sz eder: bir yanda konuucunun rettii ya da dinleyicinin alglad yzey yap ad verilen grnen dizimsel bir birleim, te yandan cmlenin anlamn tayan derin yap vardr. Chomsky bu ayrm Port Royal gramercileri tarafndan verilen u rnekle aklamaya alr: Grnmeyen Tanr grnen dnyay yaratmtr (Dieu invisible a cr le monde visible/Invisible God created the visible World). Bu cmlede ayr cmlecik vardr: 1.Tanr grnmez. 2. Tanr dnyay yaratt. 3. Dnya gzle grlr (Kran 1996: 192-193). Grnmeyen Tanr grnen dnyay yaratmtr cmlesi en son ifade edilmi, duyan ve okuyan tarafndan alglanan yzey yapy gsterirken 1.Tanr grnmez. 2. Tanr dnyay yaratt. 3. Dnya gzle grlr eklinde numaralanm cmleler ise derin yapy gsteren cmlelerdir. Port Royal gramercilerine atfedilen bu rnek yukarda bahsedilen anlambilimsel boyuttaki derin-yzey yap trne de rnektir. Aadaki rneklerde birinci stundaki cmleyi duyan kiinin ikinci cmlede aktarlan anlam karmas gerekir:
Yzey yap Seni sevmiyor deilim Seni sevmediim yalan Eim hastanede alyor Tp fakltesini zor bitirdim Aye, babasnn mezarn grmemi Derin yap Seni seviyorum Seni sevdiim doru Ben bekr deilim Ben doktorum Aye yetimdir vs.

Bu durumda yzey yapdan yola kp derin yapy anlamaya almak grlenden yola kp grlmeyeni veya kastedileni bulmak demektir. Trkede kullanlan grne aldanma! deyimi bu durumu belirtmek iin kullanlr. Bilhassa konumalar ve yazlar iin kullanlan satr aralarn okumak tabiri de anlam boyutundaki derin yapya inmee edeerdir. Grlen ve grlmeyen yaplardan yola kmak suretiyle bu dilsel durumun farkl alanlarda yansmalar gzlemlenebilir. Mesela, corafyada buzdann yzeydeki taraf derindeki tarafndan, psikolojide bilin dzeyi bilinaltndan, uluslar aras iliiklerde uygulanan baz politikalarn darya gsterilen sebepleri gerek amatan daha az bilgi veren dzeylerdir. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap

299

Dil ii derin ve yzey yaplarn varln gsteren en nemli dil yaplarndan biri yklemi edilgen fiilli cmlelerdir. Szde zne, zde nesne Ders anlatmlarnda ve dilbilgisi kitaplarnda ska karlatmz konularndan biri de edilgen yapl cmlelerin gelerinin tespitidir. Edilgen yapl cmlelerin zmlenmesi dorudan doruya dil ii derin-yzey yap ile ilgilidir. imler bahvan tarafndan kesildi cmlesinin yzey yapsna baklp ge tespiti veya ge adlandrmas yaplnca imler zne, bahvan tarafndan ise zarf olur. Oysa mantksal olarak im edilgendir ve kesilme fiiline maruz kalm nesnedir. te yandan bahvan tarafndan kelime grubu zarf gibi grnse de ii yapan faili/zneyi gsterir. Szde/grntde/yzeyde zne olan ge zde/derinde/altyapda nesnedir. Bu cmle ekilde gelerine ayrlabilir:
1. imler zne bahvan tarafndan Zarf tmleci kesildi Yklem kesildi Yklem

2.

imler bahvan tarafndan Szde zne (zde nesne) rtl zne Bahvan zne imleri Nesne kesti Yklem

3.

Yalnzca edilgen fiilli cmleler konusunun ge adlandrlmas deil farkl dil unsurlarnn adlandrlmas dilbilimsel metotlarla yaplmaldr. Zira derin yapya dayal adlandrmalar konunun zn anlamaya daha yakn adlandrmalardr. Gnmze kadar yaplagelen yzey yapya dayal adlandrmalar adn temsil ettii kapsam alann daraltmaktadr. rnein Trkede gemi zamanlardan biri olan grlen gemi zamana dili gemi zaman demek onun d grnnn sadece bir biimini adlandrmak anlamna gelir. Byle bir adlandrma yoluna gidilince bu zamana ait tm alt biimbirimleri saymamz gerekirdi ve zamann ismi d, di, du, d, t, ti, tu, tl gemi zaman olurdu. Oysa grlen gemi zaman ismi zamann esas gsterdii anlam vermeye yneliktir. Bu bak asyla, ismin hal eklerine de hali, i hali, e hali, den hali vs. demek yerine srasyla bulunma, belirtme, ynelme, ayrlma hali vs. demek daha doru bir yaklamdr. te yandan znesi olmayan fiil cmleleri olduunu ileri srmek de yzey yapdan hareket etmekle alakaldr. Fiil ekimlenmi Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/4 Fall 2010

300

Kerim DEMRC

ise bir faile balanm demektir fakat fail cmlenin yzeyinde ifade edilmemi olabilir. Dolaysyla bu cmlenin znesi yok demek derin yapy yok saymak demek anlamna gelir. Kerime stnova (2006: 56) Geisiz eylemler, edilgen atya getiklerinde zne yitimi yaarlar. evrelerinde zneye dnebilecek nesne yoktur. Ama bu eylemlerin gerekletirilmesini salayan, yzey yapya tanmam, kestirilemeyen bir zneleri olduunu unutmamak gerekir. Savatan korkulur, zmire gidildi, Dene glnr vb. demektedir. Bu cmlelerdeki korkmak, gitmek ve glmek fiillerini yapan znenin olduu muhakkaktr fakat yzeyde temsil edilmemitir. Bu cmlelerin derin yaplarnn Baz insanlar savatan korkar, Baz insanlar/biri zmire girdi, Baz insanlar/biri dene gler eklinde olmas beklenir. Diller aras derin-yzey yaplar 17. Yzylda, Paris merkezli Port Royal Okulu mensuplar dilin yapsnn akln bir rn olduunu ve birbirinden farkl insanlarn konutuklar farkl dillerin genel bir mantk sisteminin deiimlerinden baka bir ey olmadn gstermek amacyla Genel Gramer ve Mant [Grammaire Gnrale et Raisonne] adl kitab yaynlamlardr (Bayraktar 2006: 81). Baka bir ifadeyle, bu gramerciler dnyadaki dillerin farkl grnseler de ayn mantk yapsna sahip olduklarn ileri srmlerdir. Port Royal dilcilerinin bu almas son asrn en etkili dilcilerinden A. Noam Chomskynin dili izah etme giriimlerini5 kkl bir ekilde etkilemitir. Chomsky, insanlarn dil edinim olayn LAD (Language Acquisition Device~DEC-Dil Edinim Cihaz) adn verdii cihaz ile aklar. DEC insan beyninde bulunan dil organdr. Chomsky bu organa nce benzetme yoluyla kara kutu adn verir. nsanlar doal olarak verilmi (innate) olan bu biyolojik organ sayesinde dili hzl ve kusursuz olarak renebilir. Modern dilbilim bugn kara kutu veya DEC isimleri yerine Evrensel Gramer (Universal Grammar) terimini tercih eder. Bu ismin de kapsad iki nemli terim daha vardr. Bu terimler prensipler ve parametrelerdir. Teoriye gre ocuklar beyinlerine biyolojik olarak yerletirilmi olan bir dil edinim cihazyla doarlar. Bu cihaz uursuz bir ekilde (veya uurlu olmak zorunda olmadan) tm dillere ait ortak zellikleri belleyecek/renecek/alglayacak yapya ve donanma sahiptir. Btn
A. Noam Chomskyden bahsederken onunla zdelemi belli bal terimler ve ifadeleri hatrlamak gerekir. retici Dnmsel Dilbilgisi, Chomsky Hiyerarisi, Kartezyen Dilbilim, Ynetme ve Balama Teorisi, Minimalist yaklam, Dil Evrenselleri, kompetans, performans, derin yap, yzey yap, dnmler, dil edinim cihaz, evrensel gramer, prensipler ve parametreler, izler, boluklar, hareketler vs. gibi terimler ya kendi rettii veya bir gelenee dayanarak gelitirdii terimlerden bazlardr. Ne yazk ki bu terimlerin her birini bu yazda anlatma imkn yoktur.
5

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap

301

dillerde ortak olan bu zelliklere prensipler ad verilir. Ayn cihaz diller arasnda farkllk gsteren, dilden dile deien zellikleri de belleyecek/renecek/alglayacak yapya sahiptir. Bu deiken zelliklere parametreler denir (Strazny 2005: 8, 375, 1148; Chomsky 2002: 27-29). Chomskynin sistemletirdii retken Dnml Dilbilgisi teorisinde prensipler ve parametreler yaklam diller arasndaki derin yap ve yzey yap ayrmnn temelini oluturur. Bu teoriye gre dnya yznde konuulan, aralarnda genetik akrabalk bulunan veya bulunmayan tm dillerin aslnda tek bir derin grameri vardr. Bu gramerin birlii sayesinde rk, dili, rengi vs. ne olursa olsun her ocuk maruz kald her dili edinip (competance) kullanabilmektedir (performance). Bu olaya iki adan bakmak mmkndr. Birincisi DECin yaps, ikincisi ise dilin yaps as. Dil edinim cihaz6 yle bir alglama yapsna veya gcne sahiptir ki grnt asndan farkl olan her dili iine alp ilem yapabilmektedir. te yandan dillerin yaplar birbirlerine benziyor olmal ki DEC denilen bu organa girebilsinler. Mesela televizyon rneini ele alalm. Televizyon ad verilen bir (tek) elektronik cihaz, logosundan ismine, yayn zihniyetinden olaylara bak asna birok konuda farkl olan yzlerce televizyon kanalnn yaynn yapabilecek zellie sahiptir. Trkiyede tek bir televizyon cihaznda biz TRT, ATV, KANAL D, STAR, TGRT, STV, NTV, CNN vb. farkl kanallar seyredilebilmekteyiz. Demek ki prensip olarak bu kanallarn o alete girebilme asndan ortak bir zellii, cihazn da o kanallar yaynlayabilecek altyaps mevcuttur. Oysa biraz nce bahsedildii gibi derin yapda ayn zellikleri gsteren bu kanallar yzey yapda birok adan farkl kanallardr. Kanallarn ortak bir zellii ve cihazla uyumu olmasayd her bir kanal iin farkl bir televizyon cihaz almak gerekecekti. Elektronik cihazlardan bir rnee daha bakalm. Asansrn kanc katta olduunu gsteren kl sayatan banka sras gsteren elektronik ekranlara ve hesap makinelerine kadar birok yerde gnlk olarak kullandmz elektronik yaplarn da derin ve yzey yap yahut prensip ve parametre esasna dayand grlr. Bu tr elektronik panellerde 0 (sfr) ile 9 (dokuz) dhil olmak zere aradaki tm rakamlar ayn fiziksel yapnn/zeminin iinde oluur. Rakamlar gsteren tm izgiler dolu olduunda elektronik tabloda 8 (sekiz) rakam grnr. Rakamlar oluturan her bir izgiyi kibrit pne benzetirsek belirli plerin atlmasyla 0dan 9a tm rakamlar elde edebiliriz. Bu sistemde grntsel olarak (eklen) her bir rakam
Bu konuda Ser Ekerin ada Trk Dili (2009) kitabnn 8., 19-20. sayfalarna baknz.
6

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010

302

Kerim DEMRC

birbirinden farkl olsa da ayn dijital zgara ierisinde dnmektedirler. Dolaysyla bu ortamdaki saylar ayn altyapnn farkl yansmalardr. Aadaki dijital rakamlara dikkatle baknz. Tablodaki 0 (sfr) rakamnn iine yatay bir izgi koyarak onu hayalen 8e (sekize) tamamlayabilirsiniz. Ayn ekilde 5in (bein) sa st boluunu bir izgiyle kapatp 9u (dokuzu) grebilirsiniz. Bunu herbir rakam iin yapmak mmkndr. Dijital rakamlar:

ou kez dil uzmanlarndan Chomskynin derin yap teorisinin elektronik sistemlere uygun olduunu duyarz. Esasen dijital rakamlar rnei bu yaklam destekler mahiyettedir. Bu tabloda her bir rakam farkl dil gibi dnelim. Rakamlarn dnmn salayan tek bir merkezli zgaray (elektronik zemini) ise dil edinim cihaz olarak dnelim. Dijital rakamlar gsteren elektronik zemin gibi insan beyninde mevcut olduu dnlen dil edinim cihaz da grnrde farkl olan dilleri alp, ileyip iletme zelliine sahiptir. Mesela bir Japon ocuk maruz kald zaman Arapay, bir Trk ocuk maruz kald zaman Rusay renebilmektedir. Japonca ve Rusa iin ilave bir kafaya (dil edinim cihazna) gerek yoktur. Derin yap ve yzey yap yaklamna gre Rusa ve Arapa ayn derin gramere sahip farkl grntde iki dildir, elektronik zemindeki herhangi iki rakam gibi. rnein 4 veya 7 gibi. Bu teori gereince tm dnya dilleri ortak bir derin yapya sahiptir. Chomskynin Kartezyen (Dekart) yaklam dilbilimi matematik, mantk ve gnmzde teknoloji ile i ie geirmi durumdadr (Dekart-Chomsky balants iin bkz. Strazny 2005: 2006-207). Sonu Dili daha iyi anlama, alglama ve dile ait zmlemeler yapmak iin yllarn birikimi sonucu ortaya kan teorik yaklamlardan faydalanmak gerekir. Doruluklar veya yanllklar tartmaya ak olsa da her teori bu amaca katkda bulunmak yolunda atlm bir admdr. Derin ve yzey yap kavramlar da vardr veya yoktur trnden kesin hkmlerle muamele edilecek kavramlar olmayp daha ayrntl olarak anlalmay bekleyen iki kavramdr. Dile ait olan ve morfolojik, fonetik ve sentaktik yaklamlarla kolayca aklayamadmz birok olay derin ve yzey yap kavram ile akla kavuturabilmekteyiz. Burada ksaca deinebildiimiz bu iki kavramn tarihsel serveni ve ilevsel zellikleri daha ayrntl bir ekilde mstakil bir alma ile tekrar ele alnmaldr. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/4 Fall 2010

Derin Yap Yzey Yap

303

KAYNAKA ALTINRS, Atakan (2003), Dil Felsefesine Giri, stanbul: nklp Yaynevi. BAYRAKTAR, Nesrin (2006), Dil Bilimi, Ankara: Nobel. CHOMSKY, A. Noam (2002), Cartesian Linguistics, A Chapter in the History of Rationalist Thought, Christchurch, New Zealand: Cybereditions Corporation. (Editr: James McGilvray). CRYSTAL, David (2008), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell Publishers. DEMRC, Kerim (2007), Trkedeki Baz Anlatm Bozukluklarna Dilbilimsel Bir Yaklam, 23-26 Ekim 2007, I. Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Sempozyumu, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta. EKER, Ser (2009), ada Trk Dili, Ankara: Grafiker Yaynlar. KARABULUT, Ferhat (2009), Dil Biliminde Derin Yap Yzey Yap Meselesi 175 , . , /Kazakistan 26-27 2009. KARABULUT, Ferhat (2009), Kktrkenin Sfat-Fiilli Yap Tipolojisi, Bilig, K Say 48, ss. 91-118. KARABULUT, Ferhat (2009), Ad bei Tanm ve Boluk Kuram Balamnda Fiilimsili Yaplarn Adlandrlmas ve Snflandrlmas Meselesi, Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Kongresi (UTEK) 27-28 Austos 2007, stanbul: stanbul Kltr niversitesi, ss.261-299. KIRAN, Zeynel (1996), Dilbilim Akmlar, Ankara: Onur Yaynlar. MATTHEWS, P. H. (1997), Concise Oxford Dictionary of Linguistics, Oxford & New York: Oxford University Press. RADFORD, Andrew (1998), Syntax A Minimalist Introduction, Cambridge University Press. SEZER, Ayhan (1981), retimsel-Dnml Dilbilgisinin Trke'ye Uygulanmas zerine Bir Gzlem, TDAY-B 1978-1979, Ankara.

STRAZNY, Philipp (2005), Encyclopedia of Linguistics, New York, Oxon: Fitzroy Dearborn. (Prague Petr Sgalls article). Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/4 Fall 2010

304

Kerim DEMRC

TRASK, R. L. (1996), A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, London & New York: Routledge. UZUN, Nadir Engin (2000), Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke, stanbul: Multilingual. STNOVA, Kerime (2006), Yklem, Yalnz zneyi mi inde Tar?Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (2006/2) C. 11, S. 11, s. 241-250.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/4 Fall 2010