XIV.

YZYIL DVAN RNDE ARN SEVGL KARISINDAK KONUMU Mehmet PEKTA ZET Divan iiri byk oranda sevgili etrafnda ekillenip gelimitir. airler tarafndan ortak bir deer olarak iirin merkezine yerletirilen sevgili karsnda airin nerede durduu nemlidir. Bu almada XIV. yzylda divan sahibi air (Kad Burhaneddin, Nesm, Ahmed) incelenerek n sevgili karsnda durduu yerin ve ald tavrn izi srlmtr. Bu makaleyle, hemen hemen her beyitte kendisinden sz edilen sevgiliyi tam olarak anlamak ve Divan iirini doru yorumlamak iin XIV. yzylda sevgili karsnda n konumu belirlenmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Divan iiri, sevgili, k, XIV. yzyl, Kad Burhaneddin, Nesm, Ahmed. LOVER'S LOCATION IN FRONT OF THE BELOVED IN THE 14TH CENTURY DIVAN POETRY ABSTRACT Divan poetry is largely formed and developed around the beloved. It is essential where the poet stands in front of the beloved placed in the centre of the poem by poets as a shared value. In this study, where the lover stands in front of the beloved, and the attitude he takes is traced by studying three poets (Kad Burhaneddin, Nesm, Ahmed) from the 14th century with divan. In order to understand thoroughly the beloved mentioned nearly in all the couplets and to interpret Divan poetry correctly, where the lover stands in front of the beloved in the 14th century has been the focus of attention. Key Words: Divan poetry, beloved, lover, 14th century, Kad Burhanettin, Nesm, Ahmed.

retmen, mehmet.pektas32@gmail.com

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

480

Mehmet PEKTA

Divan edebiyat, Anadoluda XIII. yzyldan itibaren ekillenmeye balamtr. Seluklularn hkimiyetinin devam ettii bu dnemde Arapa ve Farsann ilim ve edebiyat dili olarak tercihi sz konusudur. Medreselerde slm ilimleri renerek gittike saylar artan Trk aydnlar Farsa bilmeyen Trk halkna kendi dilleriyle hitap etmek, onlara dini ve tasavvufu Trke olarak retmek gereini duymulardr. Bylece Anadoluda Trke olarak yazl bir din ve tasavvuf edebiyat domutur. Bu din ve tasavvuf edebiyatnn bugn iin bilinen ilk temsilcileri Ahmet Fakih, eyyat Hamza, Sultan Veled ve Yunus Emredir. Yine Seluklular devrinde yetimi olan Hoca Dehhan ise, Anadoluda din d Divan iirini balatan airdir.1 Bu airler arasnda iirleri klasik anlamda divan btnl gsteren bir isim bulunmamaktadr. XIV. yzylda ise Anadolu ve Azeri sahasnda karmza Ahmed2, Kad Burhaneddin3 ve Nesm4 olmak zere divan sahibi yalnz air kmaktadr. Divan iirinin nemli lde temellerinin atld ve iir gelenein ekillendii XIV. yzyln derinlemesine incelenmesi sonraki yzyllarn doru yorumlanmas asndan nemlidir. Bu almada sz konusu airin divanlar an sevgili karsnda bulunduu konum asndan incelenmitir. Divan edebiyat ierisinde sevgili zel bir yere sahiptir. Bilhassa gazellerde n neredeyse tek muhatab sevgili, tek arzusu da ona kavumaktr. Sevgili bu zel yerini, Divan iirinin devrini tamamlad Tanzimat dnemine kadar srdrm, bu dnemden itibaren sevgili sorgulanmaya ve tartlmaya balanmtr. Bu noktada Namk Kemalin Bahar- Dani ve Celleddin Harzemah mukaddimelerinde sevgiliyi gulyabn gibi gren ifadeler kulland bilinmektedir. Divanlarmzdan biri mtalaa olunurken insan, muhtevi olduu haylt zihninde tecessm ettirse, etrfn maden elli, deniz gnll, ayan Zuhalin tepesine basm, hanerini Mirrihin gsne saplam memduhlar; felei tersine evirmi ve kadeh diye nne koymu, cehennemi alevlendirmi de da diye gsne yaptrm, bardka ar- l sarslr, aladka dnya kan
Hasibe Mazolu, Seluklular Devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Balamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, TTK Yaynlar, Ankara 1972, s:300 2 Bu almada, Ahmedye ait olan beyitler Yaar Akdoan, Ahmed Divan ve Dil hususiyetleri: Gramer, Sentaks, Szlk I-II, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1979 dan alnmtr. 3 Bu almada, Kad Burhaneddine ait olan beyitler Muharrem Ergin, Kad Burhaneddin Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1980den alnmtr. 4 Bu almada Nesmye ait olan beyitler Hseyin Ayan, Nesm, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Trke Divannn Tenkitli Metni, I-II, TDK Yaynlar, Ankara 2002den alnmtr.
1

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

481

tufanlarna garkolur klar; boyu serviden uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl kal, karg kirpikli, geyik gzl, ylan sal makalarla mlml greceinden kendini devler, gulyabanler leminde zanneder5. airlerin, yazarn izdii gibi bir gulyabnyi sevgili kabul ederek ona asrlar boyu, saysz iir yazmalar kabul edilebilir grnmemektedir. Konumuzla ilgili olarak Nihad Sami Banarl, nc izgiden bahseder. Bir kat zerine drt keli bir binnn yalnz bir cephesini iziniz. Bu, sdece eni ve boyu grnen bir sath resmidir. Biny gzmzde cisimlendiren izgi, en ve boy izgilerinin birletikleri yerde derinlemesine uzayan nc buuddur. Demek ki nc buud, eyy sath grnten kurtaran, ona derinlik, ona cisimlik veren en karakteristik izgidir.6 Divan iri, sevgilisinin endmn serviye benzettii zaman, bu nc izgiyi dnyordu: Servinin, hatt servi fidannn hem rengi, hem bz irkin teferruat onun gzlerinden siliniyor; gzlerinin nnde yalnz ince, nrin, ll ve gzel bir boy hayli, bir boy izgisi kalyordu7 Agh Srr Levend, resim sanatndan hareketle Divan iirinin gzel anlayna dair daha aklayc ve somut bilgiler vermektedir. Sanatkr gzeli yaratmak ister. Fakat gzellik, zamana ve ahsa gre deien bir mefhumdur. Mesel realist bir ressam, karsndaki modeli, aslna sadakatle resmetmek gayretine der. Empresiyonist bir ressam da, modeli aynen kopya etmek deil, belki modelin kendisinde uyandrd teessr tesbit etmek ister. Halbuki klsik bir ressam, tek bir modelle kanaat edemez. O mcerret gzellii yaratmak emelindedir. Gzel ise tabiatta ancak dank bir halde bulunur. Hibir tek ehre, klsik ressam tatmin edemez. O ister ki, yapaca portre en gzel bir gze, en gzel bir yze malik bir ehre olsun. te bu gayretle, muhayyilesinde idealize ettii gzeli tesbit etmee koyulur. Neticede, her uzvu gerek zamannca, gerek kendince mstesna gzellie sahip olan bir ehreyi tasvir etmi olur. Fakat bu ehre, hibir zaman aynen tabiatta mevcut deildir.

Namk Kemal, Mukaddime-i Cell, Doumunun Yzellinci Ylnda Namk Kemal, AKM Yaynlar, Ankara 1993, s:226 6 Nihad Smi Banarl, nc izgi, Edebiyat Sohbetleri, Kubbealt Yay., stanbul 2007 s:181 7 N. S. Banarl, agm s:181

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

482

Mehmet PEKTA

te divan airlerinin tasvir ettikleri gzel, byle bir gzeldir. Ancak bu airlerin muhtelif vasflarla tasvir ettikleri bu gzellii resmetmek lzm gelse, insana dehet veren bir tablo meydana km olur. nk boy o kadar uzundur ki, elif veya servidir. Bel o kadar incedir ki deta bir kldr. Sa o kadar kvrm kvrmdr ki, ylana benzemektedir. Az o derece kktr ki, bir noktadr; hatt bir (nokta-i mevhume)dir. Nihayet gz, yapt tesire gre bir kanl kaatilden baka bir ey deildir.8 Levend, gzellik mefhumunu belirleyen zaman ve ahs kavramlar zerinde durmaktadr. Divan iirinin revata olduu zaman ok kk ve ar deiikliklerle kendi ierisinde bir btnlk, tek paralk gsterir. Esiz ve benzersiz bir sevgili karsnda konumlar ve durularyla airler neredeyse tek bir ahs gibidirler. Bu tek bir ahs gibi olmann etkisiyle btn airlerde benzer zelliklerle anlatlan ortak bir sevgili anlay ortaya km ve iir dnyasnn merkezine yerlemitir. Bu noktada Tanpnarn Divan iirini saray istiaresi ile anlatmas hatrlanmaldr. Saray aydnln ve feyzin kayna muhteem bir merkeze hkmdara, onun cazibesine ve iradesine baldr. Her ey onun etrafnda dner. Ona doru koar. Ona yaknl nispetinde feyizli ve mesuttur. nk bir sarayda olan her ey hkmdarn iradesi itibariyle keyfi az ok ilahi Allahlatrlm z itibariyle de isabetli, yani hayrn kendisidir. Hkmdar, glgesi telakki edildii manevi lemi, Allah -Mslman arkta olduu kadar Hristiyan garpta da- nasl yeryznde temsil ediyorsa hayat da yle dzenler. Btn tabiat ve eya, messeseler onun temsil ettii bir hiyerariye gre tanzim edilmiti. Ak, zihn hayat, hayvanlar ve bitkiler lemi, kozmik nizam, varlk, hatta adem (nk lmn ve ahiretin karl olarak bir saray, saray- adem vardr.), btn mefhumlar vcudumuzun kendisi, hepsi saraydr. Hepsinin hkmdarlar vardr. Btn Ortaa ve Rnesans edebiyatlarnda ve hayal sistemlerinde grlen bu saltanatlarn bir ksm her kltrde birbirinin ayndr. Hayvanlar arasnda en gsterilisi olan aslan, iekler arasnda gl byledir. Buna mukabil Avrupa Ortaa ve Rnesans edebiyatlarnda bu saltanat aalar arasnda mee ve grgene giderken bizde edebiyatmzn daha sk ekilde ehre kapal kalmas yznden nar en muhteem aa addedilir. Hkmdara benzetilmese bile eyhe, mride benzetilir.

Agh Srr Levend, Divan Eebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Yay., stanbul 1984, s:491

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

483

Binaenaleyh ak da bu cinsten bir istiare olacak, sevgili, hkmdara benzeyecekti. O kalp leminin hkmdardr. Bu sistemde hkmdara, dolaysyla sevgiliye asl hususiyetlerini veren gnetir. Ortaa hayallerinde hkmdar daima gnetir. Onun gibi kendi menzilinde ar ar yrr. Rastladn aydnlatr. Gl, bulunduu yeri, tpk gne gibi parltsyla bir merkez, bir nevi saray yapar. Hayvanlar leminde aslann hkmdarl da yz gnee benzedii iindir. Bylece hkmdara, dolaysyla gnee benzeyen sevgili, onun unvan ve vasflarn, kudretlerini elbette ki tayacaktr. te edebiyatmzn ak etrafndaki hayalleri bu sistemi bize verir. Sevgilinin btn davranlar hkmdarn davranlardr. Sevmez, bir nevi tabi vergi gibi sevilmeyi kabul eder. sterse iltifat ve ltfeder. Hatt hkmdar gibi ihsanlar vardr. Yine onun gibi, isterse, bu lutfu ve ihsan esirger. Hatt cevr eder, ikence eder, ldrr. Kskanlr fakat kskanmaz. Bir saray, bir yn mbeyinci, gzde veya gzde olmaya namzetlerle doludur. Sevgilinin etrafnda da rakipler vardr. k tpk bir saray adam gibi bu rakiplerle mcadele hlindedir. Hulsa saray nasl mutlak ve keyfi irade hatt kapris ise, sevgili de ylece naza giden hr iradedir.9 Cihan Okuyucu, iirde mnnn her iki dnyaya aldn syleyerek sevgilinin en alt basamaktan balayarak btn anlamlara gelebilecek ekilde padiah, eyh, peygamber, Allah- kullanldn syledikten sonra Tanpnarn bahsettii saray istiaresinin elmann sadece yars olduunu ifade eder. Ona gre elmann dier tarafn mnev olan tamamlar.10 airler, sevgiliyi anlatrken, ou zaman, modern bir tabirle szn bittii yer diye ifade edebileceimiz eiktedirler. Sevgili idealize edilerek Divan iiri mecrasnda ne kadar anlatlrsa anlatlsn, yine de tam olarak ifade edilmi deildir. airler, sevgiliyi anlatamamann aresizliinden dolay, evrelerinde grdkleri veya gelenek tarafndan telkin edilen unsurlara bavurmulardr. airin, kmazn Ahmed, u beyitte yanstmaktadr: Neye tebh klam kmeti Ki yoh tbde bu kadd bu bl Ahmed (Gazel 16/3)

9 Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997, s:23 10 Cihan Okuyucu, Divan Edebiyat Estetii, L&M Yaynlar, stanbul 2004, s:30

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

484

Mehmet PEKTA

Sevgilinin boyunun bir benzeri yoktur. Bu yzden onu tebih etmek imknszdr. Bu beyit, bir anlamda airin yazd onca beyitle sevgiliyi anlatamadnn itirafdr. Sevgiliyi mevcuta sdramayan airler, her haliyle insan olmann snrllklarn aan sevgiliyi ifade etmek iin tabiata, kozmografyaya ve metafizik leme ynelmilerdir. Nesimi, sevgilinin boyunu zaman zaman SidretlMnteha11ya benzetir. Nesimi, Hurufilik akmnn temsilcisi olmas ve tasavvuf ynnn ar basmas bakmndan sevgiliyi ifade ederken ilahi izgiye yaklar. Sidreden tesi Allahn Zt lemidir. SidretlMnteha yaratlm olmann snrdr, tesine hibir mahlk geemez. Ayrca buras beer bilgisinin son snrdr. airler de ancak bu noktaya kadar benzetme yapabilirler. Bir adm tesi, mahlk ile Halk bir tutmak olacaktr. Nesimi, benzetmenin en st snrna kadar kmasna ramen, yine de sevgiliyi tam ifade ettiini dnmez. SidretlMntehann da ilerisini zorlar. Fakat ileriye gemez. y bezeden kaddin anu serv inr u arara Men tb ile sidreyi her b-revna virmezem Nesm (Gazel 271/7) Nitekim sevgilinin yce boyu grnnce, Nesm, hibir benzetme yapamayarak, celle cellh yani Onun an ne ycedir demekle yetinir. Bu szn Allah iin kullanlan bir sayg sz olduunu biliyor, byle de kullanyoruz. air, bu belirme karnda bir aknlk ifadesi olarak celle cellh demi olmaldr. Fakat sz konusu ettiimiz ifadeyle anlatlmak istenenin de sadece bir ama durumu olmad aktr. Zlfni sorsalar anu snbl-i mk-b direm Yce boyu grinicek celle cellh direm Nesm (Gazel 265/1)

Sidrenin lgat anlam Arabistan kiraz demektir. Kurn- Kermde iki yerde geer (Necm 14,16) Tefsirde bu aacn Arn sa yannda lh bir aa olduu bildirilir. Hadislere gre altnc kat gktedir. Gkyzne ykselenler ancak buraya kadar kabilirlermi. Nitekim Mirac gecesi Peygamberimiz de Cebrali burada grmtr. Sidrenin yannda cennet vardr ve cennetin nehirleri onun altndan akar. Sidreden tesi Allahn Zt lemidir. Sidre, beer bilgisinin ve amellerinin son huddudur. Muttakler ile ehidlerin ruhlar burada maheri bekleyeceklerdir. Sidreyi Tub ile kartranlar da vardr. Sidre kelimesi daha ok mnteh kelimesiyle birlikte kullanlr. Sidretl-mnteha (Son utaki kiraz aac) ulalabilecek en yksek yer olduu iin divn iirinde sevgilinin uzun boyunu anlatmakta kullanlr. Padiahn ycelii, nm ve irin iiri iin de birer temsl olabilir. skender Pala, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul 2009, s:404

11

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

485

nsan olmann snrllklarndan kurtarlan sevgili, Tanrya yaklar/yaklatrlr. Bu noktada sevgilinin insan ile Tanr arasnda bir varlk olduunu syleyebiliriz. Divan edebiyatnda air, ayn zamanda seven kii, yani ktr. Mesnevilerde air, anlatc olarak bulunmakla birlikte zelikle gazellerde, air, seven kii, yani k olarak iirin iinde, sevgilinin karsndadr. Iku ihrmn geyp sini isterem Yrrem iy Kabe-i cn kandasn Ahmed (Gazel 471/7) air, sevgiliye olan aknn ezelde baladn syler. Ben ezelden sanem kun ile bili idm inl ile bahr dah ummna der Kad Burhaneddin (Gazel 90l/8) airin, klktan baka stlendii herhangi bir rol yoktur. air, hibir zaman ak hadisesine seyirci olarak kalmaz, her zaman iirin iindedir. airin, k olarak bu duruu, onun tarafszl konusunda phe uyandrmaktadr. air, seven kii olarak sevgilinin karsndaki konumunu bizzat kendisi belirlemektedir. Binden bini ald gzn zlfnde yitrdm bini Bdun gtrdn benligi hem binde yitrdn bini Kad Burhaneddin (Gazel 45/1) Bir baka deyile, iir mecras airin tekelindedir ve sevgilinin kendisini ifade edebilecei herhangi bir alan yoktur. Bu adan bakacak olursak hem sevgili, hem k hem de rakip ve dier unsurlar tamamen airin tasarrufundadr. air, iirini istedii gibi kurabilir, iirde mutlaka bir sevgili olmasn istiyorsa, bu sevgiliyi, istedii ekilde anlatabilir. Aaya aldmz beyitte sevgili esiz, benzersiz, paha biilmez ve ortaksz gibi sfatlarla anlyor. B-misl b-bedelsin b-ibh b-erksen y drr-i ber-gzde ne bahr- b-girnsan Nesm (Gazel 301/3) Aadaki beyitte ise k, sevgili tarafndan talandn, sevgili yznden halkn da kendisine ta attn iddia ediyor. Sevgili byle bir isnat karsnda kendisini savunamaz. Ne talarsn beni sen dah yiter Sen-n baa halk atdug talar Ahmed (Gazel 136/8) Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

486

Mehmet PEKTA

Beyitte sanem didm ifadesine dikkat ekmek istiyoruz. Sevgiliye dair anlatmlarn tamam airlerin demeleridir, sevgiliyi airin anlattklarndan tanyoruz. air sanem yerine baka bir ey deme irdesini elinde bulundurur. Ba komama in mi ayauna subh u m ol zlf hl u hatt u hadne sanem didm Kad Burhaneddin (Gazel 443/4) Tm bunlara ramen, k, sevgiliye kavuma arzusuyla yanp tutuur, btn hayatn ona kavuma yolunda harcadn syler. Daha nce de belirttiimiz gibi, sevgili reel hayattaki sevgiliden akndr, reel hayatta n sevdiine kavuup kavumamas bir yana k bir kalem oynatyla sevdiine kavutuunu hatta onunla evlendiini ifade edebilir. airi bu noktada engelleyen ne vardr? k olan airin, sevgiliyle olan maceras, bezm-i elestte balar; Kl belda sdk ile cnum tolat sana Devletl cn kim bendedr hametl zlf hline Nesm (Gazel 376/11) Hidyet eyledi kl belda nra meni Kara gz kara kau benle zlf-i siyh Nesm (Gazel 355/5) Bu macera, sevgilinin eiinde biter. airler, buradan teye bir trl geememektedirler. ncelediimiz divanlar gz nnde bulundurursak, sevgilinin eiinde herhangi bir engel, engebe ve tehlike grnmyor. airler tarafndan srekli ikyet konusu edilen rakiplerin de sevgiliyi korumak gibi bir grevleri yoktur. Engel olarak anlatlanlar, sevgilinin gzellik unsurlarndan ibarettir. Kalarun yaydur u ol korr yznden gzleri Kank sultndur cihnda kim anun hccb yoh Kad Burhaneddin (Gazel 371/3) Eikten teye geemeyi, orada hibir engel olmadna gre airin bilinli tercihi olmaldr. Bu tercihi de ekillendiren, toplumun kabulleri, ahlak deerleri, din ve tredir. te yandan kavumann tesi mahremdir, vuslattan sonrasnn anlatlmas toplum tarafndan ayp din deerler asndan gnah olarak kabul edilir. Aaya aldmz beyitte vuslatn bedeli din olmutur. Beyitten vuslatn cins ve gayrimeru bir eylem olduu sonucunu da karmak mmkndr. Nigr vsluna old beh dn Kaan bula bunun gibi beh din Kad Burhaneddin (Gazel 403/1)

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

487

Vuslatn ard derin bir skttur. air, bu sktu anlatmaktansa, bu skta kadar olan ok daha maceral, strapl ve zorlu sreci anlatmaktan yanadr. Kavuma konusunda d faktrlere boyun eerek sevgiliye kavuamayan air, ok sk olarak ikiyi kullanr. ki kimi beyitlerde elest meclisine balasa da toplumun onaylad bir deer deildir. Lal mey-i elest idi cm olmadn henz Hs idi sohbetm dah m olmadn henz Nesm (Gazel 185/1) Kd mest mft mest sf mest sf mest Cra-i cm- elestden mmin kffr mest Nesm (Gazel 22/17) Bu dncemize paralel olarak Nesmnin dn anlamda en u snrlar zorlamas sonucu katline fetva verildiini de biliyoruz. Gerek eriat kaidelerini gerekse tasavvuf anlay zorlayan bu ifadelerde air, Hallac- Mansurun enel-hak lafzn farkl ekilde syler gibidir. Byk ihtimalle Hurufilikten ve onun verdii heyecandan kaynaklanan bu tarz beyitler genel sevgili anlayn fazlasyla amakta, farkl noktalara dokunmaktadr. Aaya aldmz beyitte, Nesimi, sevgiliye beer suretli Hak demektedir. Genc-i mahfdr sau iy n beer sretl Hak Nin idersen bu gizl gence mahrem neyi Nesm (Gazel 453/8) Nesiminin dilberde grd Rahmann suretidir. Cn ile dil-ber yolna virdi Nesm glini demde rahmn sreti kim grse gli alna Nesm (Gazel 376/16) Aadaki tuyugta Nesimi, Suretin Hak olduunu; son msrada ise Syleyenin Hak, fakat adnn beer olduunu syler. Fitnedr aynu yz ems kamer Fitne-i devr-i kamer sensen meger Sret Hakdur budur Hakdan haber Syleyen Hakdur vel ad beer Nesm (Tuyug 91) Sevgili Sbhann glgesi, Rahmann suretidir. Nesimi, ynn ona evirerek iman ehli olur. y sye-i sbhn maa iy sret-i rahmn maa Dndi ym senden yaa n ehl-i mn olmam Nesm (Gazel 281/6) Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 5/3 Summer 2010

488

Mehmet PEKTA

nsan en gzel surettedir. Bu bakmdan Nesimi, insana secde klnmasn ister. Ahsen-i sretdr insn secde kl insna kim Fabd iyyh vescd hlikil-insn didi Nesm (Gazel 401/8) En gzel suretli sevgiliyi inkr edenler, eytandr Sen ahsen srete inkr idenler Azzldr ki ddi Tardan dr Nesm (Gazel 49/11) Nesimi, suretin lahtan ayr olmad iddiasn yineleyerek, buna inanmayanlarn Hakka bakmalarn ve gerei grmelerini syler. Sretden iy diyen ki mnezzeh durur ilh Gel Hakka bah v gr ki musavver degl midr Nesm (Gazel 134/6) Bu da gsteriyor ki zaman zaman air, aykr hareket edebilmektedir. Bu aykr duru sevgiliye kavuma noktasnda grlmez. air, sevgili karsnda ou zaman edilgen bir pozisyondadr, hibir zaman sevgiliye kavuma konusunda yeterli admlar atmaz. Onun yapt her frsatta cann ortaya koymak ve iir yazmaktan ibarettir. ok sk olmasa da ona sarlmay, onu pmeyi talep eder. Sevgili ise reddeder. Elbette ki sevgilin gerekten reddedip reddetmediini bilmiyoruz. nk iir k olan airin beyandr. Dolaysyla talep eden de reddeden de yine ayndr. Bylelikle seven ve sevilen arasnda bir eit dng olumu olur. k, sevgili karsnda her zaman kendisini madur ve mazlum olarak gsterir. k, sevgilinin yaptn syledii ezaya, cefaya ve zulme kar, akllar zorlayan bir sabr ve tevekkl gsterdiini anlatr. Hatta sevgiliden gelen dertlerle mutlu olur. Cn u cigerdr urdug her lahza b-gman Kau kemn gamze ohn nie ata Ahmed (Gazel 30/3) air olan n, sevgiliyi her an evresine zarar verme eiliminde gstermesini dikkate deer buluyoruz. Sevgilinin zalim, acmasz gibi sfatlarla, kalarnn, yay, haner, kirpiklerinin ok, salarnn tuzak, dudaklarnn can alc, kan dkc, gamzesinin kl, ok vs. olarak anlatlmas, n byk bir vehim ierisinde olduunu gstermektedir.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

489

Hezrn ku kann ier her dem gz Y-Rab Nice mihrb ehlidr bu kim bunca vebl eyler Ahmed (Gazel 180/4) Dudak, gz, gamze, yanak, sa daha dorusu gzellik unsurlarnn neredeyse tamam, insan vcudunun en zararsz ksmlardr. nsan karsndakine fizik zarar vermeyi ve tehlikelere kar kendisini savunmay kol, el ve ayan kullanarak yapabilir. Oysa sevgilinin kirpikleri, a oklar salmakta, dudaklar n kann imekte, gamzesi canna kastetmektedir. En zararsz organlara sava ve sava artran ifadeler yklenmitir. air, bu benzetmelerle kendisine sevgilinin etrafnda sanal bir menzil izerek, bu menzili amam/aamamtr. airin dnce dnyasnda kalplaan bu benzetmeler iiri kurma aamasnda, airin zihnine bir bir gelerek vuslatn kaplarn kapatmtr. Daha somut bir rnekle aklamak gerekirse, kk ocuklar, zellikle kendi kendilerine oyun oynarlarken ellerine geirdikleri herhangi bir eyi, birtakm nesnelere veya kiilere benzetirler. Bu benzetmelerle oluturduklar hayal leminde oyunlarn oynarlar. Mesela yast bebek, bir tahta parasn arabaya benzetebilirler. Birisi gelip bu yastn zerine oturacak olursa, ocuun verecei tepki, yasta oturdun veya oyunumu bozdun deil, bebeimin stne oturdun eklinde olacaktr. airin hayal leminde de gemi iir birikimi ierisinde kalplam, istiare btnl ve yaygnl kazanm benzetmeler bulunur. air, Divan iirine dhil olduktan sonra bu hayal lemi ierisinde hareket etmek durumundadr. air, sevgiliye sarlmak istese bile, bu mmkn olmaz. air, iir mecrasnn tek hkimi olarak, gelenein aleyhine, sevgiliye sarldn, onu kucaklatn sylemi olsa reel hayat asndan mmkn ama airlerin zihninde kurulu hayal lemi asndan mantksz bir ifadede bulunmu olacaktr. nk boy servi, Tuba, arar olarak kabul edilmitir, n boyu buna yetmez. airin snrsz iir dnyasnda kendi kendisine snrlar izdiini syleyebiliriz. Fakat, bu snrlay sadece bir air tarafndan yaplm olamaz, snrlarn izilmesinde btn airlerin katks vardr. Bu snrlar zaman ierisinde daha kesin kabullere balanarak gelenei oluturmu ve airlerin iir mecrasnda konumunu belirlemi olmaldr. Nesiminin aaya aldmz beytinde airin tavr ok daha belirgin grnmektedir. Saa bezer cihnda kimse yohdur Meger hr kim ol bir pre bezer Nesm (Gazel 76/7)

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

490

Mehmet PEKTA

Cihanda sevgilinin bir benzeri yoktur. lk msra bizi ei ve benzeri olmayana gtrmektedir. hlas Suresinde de belirtildii zere: De ki: O, Allahtr, bir tektir. 2. Allah Sameddir. (Her ey Ona muhtatr; O, hibir eye muhta deildir.) 3. Ondan ocuk olmamtr (Kimsenin babas deildir). Kendisi de domamtr (kimsenin ocuu deildir). 4. Hibir ey Ona denk ve benzer deildir. Ei ve benzeri olmayan sadece Allahtr. air de bunun farkndadr ve ikinci msrada hurinin bir para benzediini syleyerek, irke dmekten kurtuluyor. Sonu olarak, Divan airi her frsatta sevgiliden bahsetse de iir mecras onun tekelindedir. air kendisini iire seven kii yani k olarak dhil eder ve sevgilinin karsnda konumlandrr. air, istedii gibi ifade edebilme iradesini elinde tutmasna ramen sevgili karsnda her zaman mazlum ve madurdur, ondan gelen her trl, eziyete, derde, ileye kar hsnkabulle rza gsterir. Sevgili ile an maceras bezm-i elestte balar, sevgilinin eiinde biter. Eikte herhangi bir engel olmamasna ramen k toplumsal kabuller, tre, din ve gelenein etkisiyle buradan teye geemez. Bu ynyle eikten tesinin ayp ve mahrem olduu sylenebilir. airler harabat ve tasavvuf konularda gsterdikleri aykr tavr kavuma noktasnda gstermezler. Dolaysyla air gemi airler tarafndan snrlar izilen ve zaman ierisinde gelenekleen iirin dnyasna ve ifade imknlarna teslim olur, vuslata kadar olan daha maceral ve strapl sreci anlatr. Burada ayrln mesafeye dayal olmadn sylemek gerekir. k sevgilinin karsndadr, onu srekli seyreder, vuslat iin somut admlar atmaktansa seyretmekte olduu sevgilinin iirini yazar. Sevgili ise airler tarafndan idealize edilerek her ynyle en stn olarak anlatlr. Her eyin en mkemmeli ile ifade edilen sevgili insan olmay ok aan bir ahsiyettir. te yandan Tanrnn hibir surette ei ve benzerinin olmamas idealize sevgilinin st snrn oluturmaktadr. Dolaysyla sevgili, insanla, Tanr aras bir varlktr. airlerin iir anlaylarna gre hatta ayn airin farkl beyitlerinde sevgili bazen Tanrya bazen insana yaklar/yaklatrlr.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010

XIV. Yzyl Divan iirinde

491

KAYNAKA AKDOAN, Yaar, Ahmed Divan ve Dil hususiyetleri: Gramer, Sentaks, Szlk I-II, stanbul niversitesi, Yaynlanmam Doktora tezi, stanbul 1979 AKDOAN, Yaar, Ahmed Divanndan Semeler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1988 AYAN, Hseyin, Nesm, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Trke Divannn Tenkitli Metni, I-II, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 2002 BANARLI, Nihad Smi, Edebiyat Sohbetleri, Kubbealt Neriyat, stanbul 2007 ERGN, Muharrem, Kad Burhaneddin Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1980. LEVEND, Agah Srr, Divan Edebiyat Kelimeler ve Remziler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Yaynlar, stanbul 1984 MAZIOLU, Hasibe Seluklular devrinde Anadoluda Trk Edebiyatnn Bamas ve Trke Yazan airler, Malazgirt Armaan, TTK Yay. Ankara 1972 Namk Kemal, Mukaddime-i Cell, Doumunun Yzellinci Ylnda Nazm Kemal, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1993, S:226 OKUYUCU, Cihan, Divan Edebiyat Estetii, L&M Yaynlar, stanbul 2005 PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Kap Yaynlar, stanbul 2009 TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 5/3 Summer 2010