I

ZET Murathan Mungann Mensur Eserlerinde Halk Bilimi Unsurlar adl bu almada, 2 roman, 3 tiyatro ve 6 hikye kitab ve bamsz olarak Dumrul ile Azrail hikyesi esas alnd. Bu eserler kronolojik sra ile u ekildedir: 1.Mahmud ile Yezida,1980 (Tiyatro) 2.Taziye,1982 (Tiyatro) 3.Son stanbul,1985 (Hikye) 4.Cenk Hikyeleri, 1986 (Hikye) 5.Krk Oda, 1987 (Hikye) 6.Ll Masallar, 1989 (Hikye) 7.Geyikler Lanetler, 1992 (Tiyatro) 8.Kaf Dann n, 1994 ( Hikye) 9. Aynal Krk Oda, 1999 (Hikye) 10.Yedi Mhr, ( Dumrul ile Azrail Hikyesi) 2002 (Hikye) 11.Yksek Topuklar, 2002 (Roman) 12.ador, 2004 (Roman) almann giri blmnde ada edebiyatta halk bilimi elerini kullanan ve almamza konu olan Murathan Mungann edebi kiilii ve eserleri hakknda tantc bilgiler verildi. Ayrca motif kavram hakknda yerli ve yabanc bilim adamlarnn tespitleri zerinde duruldu. 1.Blmde; halk edebiyat unsurlarndan masal, halk hikyesi, destan, efsane, mitolojik unsurlar, kalp szler hakknda tantc bilgiler verdikten sonra, bunlarn sekin halk edebiyat rnlerinde kullanl ekillerini tespit edip, Murathan Mungann bu unsurlar eserlerinde uygulay biimi kyaslama ve yorumlama metotlar kullanlarak deerlendirildi. 2.Blmde; yer alan alt balklarn bazlarnda tantc bilgiler, kyaslamalar, yorumlamalar yaplrken, bazlarnda da sadece Mungann eserlerinde yer alan ekilleri verilerek ksa deerlendirmeler yapld. almamzda iki trl tablo kullandk: Eser tablolar ve motif tablosu. Eser tablolarnda zel olarak her eserde yer alan maddi ve manevi kltr unsurlarn sayfa numaralaryla birlikte kitap zetinden sonra toplu bir ekilde ortaya koyduk. Her motif maddesinin sonuna eklenen tablolarda ise motiflerin btn eserlerde yer al ekilleri tespit edildi.

II

Bu almada genel olarak ortaya koymaya altmz durum, halk bilimi unsurlarnn ada anlat metinlerinde hangi llerde yer ald, kullanl ekilleri ve ortaya kan sonulardr. Burada kltr unsurlarnn yerinde kullanlmasnn anlatlara katt zenginliin halk bilimi ve ada edebiyat disiplinleri asndan nemi ve disiplinleraras malzeme al veriinin ortaya koyduu sonular deerlendirilmitir.

III

ABSTRACT The two novels, the three theatres, the six tales and also Dumrul and tales of Azrail have been examined indepently on the folks social science parts which are known as prose works by Murathan Mungan. These work have been given in chronological order: 1. Mahmud and Yezida, 1980 (Theatre) 2. Taziye, 1982 (Theatre) 3. Son stanbul, 1985 (Story) 4. Cenk Hikyeleri, 1986 (Story) 5. Krk Oda, 1987 (Story) 6. Lal Masallar, 1989 (Story) 7. Geyikler Lanetler, 1992 (Theatre) 8. Kaf Dann n, 1994 (Story) 9. Aynal Krk Oda, 1999 (Story) 10. Yedi Mhr (The tales of Azrail and Dumrul), 2002 (Story) 11. Yksek Topuklar, 2002 (Novel) 12. ador, 2002 (Novel) In the introduction of the work, the informations about Murathan Mungan and his personality related to literature have been given after indicating the authors who have been using the ways of the folk social science on the contemporaray literature. Also the ideas of the native and foreign scientists about motif concept have been considered. In the first section, have determined the usage of them on the Works of the folk literature I have also considered the usage methods of Murathan Mungan and they have been examined in using comparing and commenting methods after giving the introducing knowlwdbws about the samples of the folk literature such as tales, folk stories, epics, legends, myhtological parts and structured words. In the second section, I have indicated the specialities such as comparing and commenting methods that takes place on the works by Murathan Mungan while some determinations about the introducing knowledges have been stated. I have used the two kinds of schemes such as motif and work. I have showed the spiritual and materialestical cultural approachments especially being in all the works in giving their pages number totally in the work schemes after abstract the

IV book. And I have determined the forms of the motifs taking place in all the works in the motif scheme In this study, generally I have tried to indicate the situation that the folk social science factors how they have been used and in which degrees they haven used on the contemporary literature works and their usages in addition to that the appearing of their results. Also in this study, it has been considered that the richness of the cultural factors being used in the right place and their contrubition to the folk social science in the view of the importances and disciplines of the conyemporary literature. Besides the results of the effects among the cultures have been studied.

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, jrimiz tarafndan Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Trk Edebiyat Eitimi Anabilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan

:..

ye

:...

ye

ye

:.

ye

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

.././..

Enstit Mdr

VI

NSZ ada Trk edebiyatnn son dnem nemli air ve yazarlarndan biri Murathan Mungandr. Hikye, roman, iir ve tiyatro trlerinde eserler veren yazarn yaynlanan 3 tiyatro, 2 roman, 6 hikye kitabn ayrca, bamsz olarak Dumrul ile Azrail hikyesini iine alan almamzda, bu eserlerdeki halkbilimi unsurlarn tespit edip, halk edebiyatnn sekin eserleriyle kyaslamaya altk. almamzn banda bu tip aratrmalarn azlndan dolay metodolojik anlamda baz sorunlar yaadk. alma, 3 ana blmden olumaktadr. 1.Blmde; halk edebiyat unsurlarndan masal, halk hikyesi, efsane, kalp szler, mitolojik unsur vs. motifleri Mungann eserlerinde tespit ettikten sonra halk edebiyatnn sekin eserleriyle kyasladk. Bu kyaslama sonucunda Murathan Mungann halk bilimi rnlerini ada edebiyata uygulay eklini ve amalarn tespit ettik. Ayrca bu blmde motiflerin halk anlatlarnda ve Mungann eserlerinde kullanlrken benzer ve farkl ynlerini ortaya kardk. 2.Blmde; halk kltr unsurlarn ele aldk. nanlar, halk bilgisi, gei dnemleri, geleneksel unsurlar gibi balklar altnda Mungann genel anlamda maddi ve manevi kltr unsurlarn anlatlarnda kullan eklini ve amacn ortaya koyarken, bu unsurlarn Trk halk kltrndeki yerine ve nemine deindik. 3. Blmde ise eser zetlerine ve tablolara yer verdik. Halk bilimi almas olmas sebebiyle eser zetlerinde ok fazla ayrntya girmekten kandk. Bu blmdeki eser zetlerinden sonra yer alan tablolarda, eserdeki halk bilimi ve kltr unsurlarn sayfa numarasyla birlikte ortaya koyduk. Tablolardaki unsurlar sralarken halkbilimi asndan nemli unsurlar en baa aldk. Murathan Mungann her eserinde halkbilimi unsurlarnn toplu grlmesi asndan bu tablolarn nemli olduunu dnmekteyiz. Hem halkbilimini hem de ada edebiyat kapsayan bu almada, daha ok halk bilimi disiplinine bal kalarak almamz ekillendirdik. Ancak baz blmlerde de ada edebiyat yorumu yapmaya altk. almamzda kitap, dergi, makale, gazete gibi kaynaklardan yararlandk. Aratrmamzn sonunda yer alan kaynaka blmnde geni bir bibliyografya hazrladk.

VII Daha ok iirleriyle gndeme gelen Mungann airlik yn alma alanmzn dnda kald iin bu konuda da herhangi bir yorum yapmadk. almann kmazlarn ortaya koymak, zme ulamak amacyla Murathan Munganla birka kez grme giriiminde bulunmama ramen baarl olamadm. Yazara sorulmak zere hazrladmz sorularn bir ksm almann sonuna eklenmitir. Son dnem Trk edebiyatnn ok tartlan isimlerinden olan Mungann halk kltr unsurlarn ustalkla kullandn ve bunda Mardin gibi ok kltrllk kentinde doup bymesinin etkisi olduunu dnmekteyiz. Bu almann ekillenmesinde beni her zaman destekleyen, ynlendiren hocam, danmanm Prof. Dr. Ensar Aslana kran duygularm sunarken; deerli destek ve katklaryla bana mit veren blm hocalarm Prof. Dr. Himmet Ua, Prof. Dr. Sadettin zelike, Yrd. Do.Dr. Mnir Ertene, Yrd. Do.Dr. Halil eene, ukurova niversitesi retim yeleri Prof. Dr. Erman Artuna ve Yard. Do. Dr Refiye enesene, mesai arkadalarm Yrd. Do Dr. Kamuran Eronata, Yrd. Do. Dr. dris Kadoluna, Uzman Mmin Topuya ve Aratrma Grevlileri M. Emin Uludaa ve Rezan Karakaa teekkr ederim. almann yaz aamasnda yardmlarn esirgemeyen arkadam Azime akara ve manevi katklarndan dolay aileme sonsuz teekkrler.

Diyarbakr2007

M. Abdulbasit SEZER

VIII

ZET...I ABSTRACT........III TUTANAK..V NSZ........VI NDEKLER...VIII KISALTMALAR...XVIII 0. GR.1 0.1. alma le lgili Genel Bilgiler . 1 0.1.1. Konu..1 0.1.2. Ama.1 0.1.3. Kapsam ve Snrlar1 0.1.4. Yntem..1 0.1.5. Zorluklar....2 0.2. Murathan Mungan....2 0.2.1. Hayat....2 0.2.2. Sanat ve Edebiyatmzdaki Yeri...4 0.2.3. Eserleri...5 0.2.3.1. Tiyatrolar..............5 0.2.3.2. Hikyeleri..5 0.2.3.3. Romanlar..5 0.2.3.4. iirleri...5 0.2.3.5. Senaryolar................6 0.2.3.6. Sekileri6 0.3. Motif Kavram.........7 I. BLM 1. HALK EDEBYATI UNSURLARI10 1.1. MASAL...10 1.1.1. Masal...........10 1.1.2. Murathan Mungan ve Masal...12 1.1.3. Murathan Mungann Anlatt Ksa Masallar........22 1.1.4. Grimm Masallarndan Pamuk Prenses ve Yedi Cceler.24 1.1.5. Murathan Mungann Kurgulad Yedi Ccesi Olmayan

IX Pamuk Prenses Masal...........24 1.1.6. Masal Bekisi Masal..28 1.1.7. Konuan Mezar Masal...34 1.1.8. Grimm Masallarndan Uyuyan Gzel 36 1.1.9. Murathan Mungann Kurgulad Yzyl Uyuyan Gzel Masal.36 1.1.10. Grimm Masallarndan Klkedisi .......45 1.1.11. Murathan Mungann Kurgulad Zamanmzn Bir Klkedisi Masal...45 1.1.12. Murathan Mungan ve Binbir Gece Masallar.....47 1.1.13. ahmeran Masal....49 1.1.13.1. Trk Halk Kltrnde ahmeran....49 1.1.13.2. Binbir Gece Masallarnda ve Murathan Munganda ahmeran...51 1.1.14. Masal Motifleri.....62 1.1.14.1. Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi..........62 1.1.14.1.1. Trk Halk Kltrnde Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi...62 1.1.14.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi64 1.1.14.2. Cad ve Peri Motifi.69 1.1.14.2.1. Trk Halk Kltrnde Cad ve Peri Motifi69 1.1.14.2.2. Murathan Munganda Cad ve Peri Motifi.71 1.1.14.3. Trk Halk Kltrnde Masal Formelleri...72 1.1.14.3.1. Murathan Munganda Masal Formelleri72 1.1.14.3.2. Trk Halk Kltrnde Masal Sembolleri..72 1.1.14.4. Murathan Munganda Masal Sembolleri...74 1.1.15. Masal Motifleri Tablosu...78 1.2. HALK HKYES80 1.2.1. Halk Hikyesi 80 1.2.2. Murathan Mungan ve Halk Hikyesi.82 1.2.3. Deli Dumrul Hikyesi.87 1.2.3.1. Dede Korkutta Deli Dumrul..87 1.2.3.2. Murathan Mungann Kurgulad Dumrul ile

X Azrail Hikyesi.87 1.2.3.2.1. Kpr.....87 1.2.3.2.2. Hikyenin Balangc.....88 1.2.3.2.3. Krk Yiit88 1.2.3.2.4. Azrail..............89 1.2.3.2.5. Sre.....89 1.2.3.2.6. Soylamalar..89 1.2.3.2.7. Hacim.... 89 1.2.3.2.8. Kap..89 1.2.3.2.9. Hikyenin Sonu..93 1.2.3.2.10. Hikyeye Ad Verme ....94 1.2.4. Halk Hikyesi Kahramanlar.....96 1.2.4.1. Halk Hikyelerinde Kahramanlarn Sylemeleri...96 1.2.4.2. M. Munganda Sylemeler98 1.2.4.3. M. Munganda Halk Hikyeleri Sembolleri....99 1.2.5. Halk Hikyesi Motifleri...101 1.2.5.1. Yasa ineme ve Ceza Motifi..101 1.2.5.1.1. Trk Halk Kltrnde Yasa ineme ve Ceza Motifi101 1.2.5.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde Yasa ineme ve Ceza Motifi101 1.2.5.2. Engel Motifi..104 1.2.5.2.1. Trk Halk Kltrnde Engel Motifi.104 1.2.5.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Engel Motifi...104 1.2.5.3. Halk Hikyesi Formelleri 107 1.2.5.3.1. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Hikyesi Formelleri.107 1.2.5.4. lk Grte Ak Motifi. 109 1.2.5.4.1. Trk Halk Kltrnde lk Grte Ak Motifi.109 1.2.5.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde lk Grte Ak Motifi...109 1.2.5.5. stek-Dilek Motifi111 1.2.5.5.1. Trk Halk Kltrnde stek-Dilek Motifi...111 1.2.5.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde

XI stek-Dilek Motifi 111 1.2.5.6. lm-Mezar areti Motifi. 113 1.2.5.6.1. Trk Halk Kltrnde lm-Mezar areti 113 1.2.5.6.2. Murathan Mungann Eserlerinde lm-Mezar areti114 1.2.5.7. Zehir Motifi... 115 1.2.5.7.1. Trk Halk Kltrnde Zehir Motifi. ...115 1.2.5.7.2. Murathan Mungann Eserlerinde Zehir Motifi...115 1.2.5.8. mtihan (Snama) Motifi.117 1.2.5.8.1. Trk Halk Kltrnde mtihan (Snama) Motifi.117 1.2.5.8.2. Murathan Mungann Eserlerinde mtihan (Snama) Motifi...117 1.2.5.9. Ulak Motifi..121 1.2.5.9.1. Trk Halk Kltrnde Ulak Motifi..............121 1.2.5.9.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ulak Motifi....121 1.2.5.10. Dier Motifler...123 1.2.6. Halk Hikyesi Motif Tablosu...125 1.3.HALK ARL. 128 1.4. MTOLOJK MOTFLER..132 1.4.1. Mitoloji 132 1.4.2. Murathan Mungan ve Mitoloji.133 1.4.3. Mitolojik Kaynaklarda Anka Kuu..133 1.4.4. Murathan Mungann Eserlerinde Anka Kuu.134 1.4.5. Mitolojik Kaynaklarda Kaf Da.135 1.4.6. Murathan Mungann Eserlerinde Kaf Da137 1.4.7. Murathan Mungann Eserlerinde Yunan Mitoloji Tanrlar...138 1.4.8. Dier Mitolojik Hayvanlar...139 1.4.9. Mitolojik Motif Tablosu...........140 1.5.EFSANE MOTFLER 141 1.5.1.Efsane141 1.5.2. Murathan Mungan Ve Efsane...141 1.5.3. Trk Halk Kltrnde Ta Kesilme.142 1.5.4. M. Mungann Eserlerinde Ta Kesilme..143 1.6.KALIP SZLER..145 1.6.1. Deyimler .145

XII 1.6.2. Ataszleri.163 1.6.3. Beddua (Karg)167 1.6.4.Dua (Alk)Yemin.174 1.6.5. Formel Saylar..176 1.6.5.1. Says.178 1.6.5.2. Drt Says..183 1.6.5.3. Yedi Says..186 1.6.5.4. Dokuz Says...191 1.6.5.5. On Drt Says193 1.6.5.6. Krk Says..195 1.6.5.7. Bin Says200 1.6.5.8. Bin Bir Says..202 1.6.6. Formel Saylar Motif Tablosu.204 1.6.7. Argo206 II. BLM 2. HALK KLTR UNSURLARI....209 2.1. DN NANLAR VE LGL UNSURLAR209 2.1.1. Murathan Mungan ve nan.209 2.1.1.1. Dinsel Kiilikler...209 2.1.1.1.1. Hz Muhammet..209 2.1.1.1.2. Hz. dem..210 2.1.1.1.3. Hz Musa211 2.1.1.1.4. Hz Sleyman.212 2.1.1.1.5. Hz. brahim...212 2.1.1.1.6. Hz. Lut..213 2.1.1.1.7. Hz: Yusuf..................................214 2.1.1.1.8. Hz. sa ve Hristiyanlk.215 2.1.1.1.9. Hz. Hzr216 2.1.1.1.10. Melekler .218 2.1.1.1.11. Krklar.219 2.1.1.2. Kutsal Kitaplar.219 2.1.1.2.1. Kuran- Kerim219 2.1.1.2.2. Tevrat..220 2.1.1.3. Kutsal Meknlar.220

XIII 2.1.1.3.1. Cennet, Cehennem, Araf.220 2.1.1.3.2. Kerbela222 2.1.1.3.3. Srat Kprs..........................222 2.1.1.4. Dinsel Riteller..222 2.1.1.4.1. Semah.222 2.1.1.5. Dier nanlar226 2.1.1.6. Dini nanlar ve lgili Unsurlar Motif Tablosu.229 2.1.2. Batl nanlar.231 2.1.3. Dier Halk nanlar.235 2.1.3.1. Fal le lgili nanlar235 2.1.3.2. By ve Muska ile lgili nanlar238 2.1.3.3. Uur ile lgili nanlar.....................240 2.1.4. Rya..243 2.1.5. Batl nanlar ve Halk nanlar Motif Tablosu...247 2.2. HALK BLGS..248 2.2.1. Halk Hekimlii.............248 2.2.1.1. Trk Halk Kltrnde Halk Hekimlii.248 2.2.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Hekimlii.......249 2.2.2. Halk ls ve Halk Takvimi..252 2.2.2.1. Trk Halk Kltrnde Halk ls ve Halk Takvimi..252 2.2.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk ls ve Halk Takvimi..252 2.2.3. Halk Oyunlar....254 2.2.3.1. Trk Halk Kltrnde Halk Oyunlar254 2.2.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Oyunlar.....254 2.2.4. Halk Bilgisi Motif Tablosu...257 2.3.TREN VE LENLER....258 2.4. GELENEKSEL UNSURLAR263 2.4.1. Murathan Mungan ve Tre...266 2.4.2. Ad Verme Gelenei..270 2.4.2.1. Trk Halk Kltrnde Ad Verme Gelenei.270 2.4.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ad Verme Gelenei.270 2.4.3. Av Gelenei272 2.4.3.1. Trk Halk Kltrnde Av Gelenei..272

XIV 2.4.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Av Gelenei272 2.4.4. Osmanl Ulak Gelenei..274 2.4.4.1. Trk Halk Kltrnde Osmanl Ulak Gelenei274 2.4.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde Osmanl Ulak Gelenei....274 2.4.5. Evlilik ve Dn ile lgili Gelenekler278 2.4.5.1. Trk Halk Kltrnde Evlilik ve Dn ile lgili Gelenekler.................278 2.4.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde Evlilik ve Dn ile lgili Gelenekler.......278 2.4.6. Erliin Snanmas Gelenei..280 2.4.6.1. Trk Halk Kltrnde Erliin Snanmas Gelenei280 2.4.6.2 Murathan Mungann Eserlerinde Erliin Snanmas Gelenei............280 2.4.7. Dini Gelenekler283 2.4.7.1. Hac Gelenekleri...........283 2.4.7.2. Mezarlk Gelenekleri ..284 2.4.7.3. Yezidi Gelenekleri ve Daire nanc..284 2.4.7.4. Dier Dini Gelenekler..286 2.4.8. Doum ve lm ile lgili Gelenekler287 2.4.8.1. Trk Halk Kltrnde Doum ve lm ile lgili Gelenekler.287 2.4.8.2. Murathan Mungann Eserlerinde Doum ve lm ile lgili Gelenekler........287 2.4.9. Beik Kertme Gelenei.288 2.4.9.1. Trk Halk Kltrnde Beik Kertme Gelenei...288 2.4.9.2. Murathan Mungann Eserlerinde Beik Kertme Gelenei.......289 2.4.10. Dier Gelenekler..290 2.4.11. Geleneksel Unsurlar Motif Tablosu.292 2.5. EYALAR293 2.5.1. Ayna..293 2.5.2. Aa-iek-Bitki..300 2.5.3. Giyim Kuam303

XV 2.5.4. Dier Eyalar309 2.6. ETNK HALKLAR.315 2.6.1. Yezidiler315 2.6.2. Dier Halklar ve Topluluklar321 2.7. HAYVANLAR.323 2.7.1. At..323 2.7.1.1. Trk Halk Kltrnde At323 2.7.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde At..325 2.7.2. Geyik..328 2.7.2.1. Trk Halk Kltrnde Geyik328 2.7.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Geyik..329 2.7.3. Gvercin.............332 2.7.3.1. Trk Halk Kltrnde Gvercin. 332 2.7.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Gvercin332 2.7.4. Turna..334 2.7.4.1. Trk Halk Kltrnde Turna334 2.7.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde Turna..334 2.7.5. Ylan...335 2.7.5.1. Trk Halk Kltrnde Ylan...335 2.7.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ylan..336 2.7.6. Yrtc Hayvanlar...338 2.7.7. Dier Hayvanlar.340 2.7.8. Hayvanlar Motif Tablosu..342 2.8. MESLEKLER..344 2.9. AKRABALIK..349 2.10. HALK SANATLARI.350 2.10.1. Konut ve Blmleri.350 2.10.2. El Sanatlar..352 2.11. LAKAPLAR (SIFATLAR)...355 2.12. DER UNSURLAR.356 2.12.1. Edebi ahsiyetler............356 2.12.2. Tarihi ahsiyetler...........359 2.12.3. Yer-Yre Adlar.360

XVI III. BLM 3. ESER ZETLER VE TABLOLAR...362 3.1. Mahmud ile Yezida..362 3.1.1. zet.362 3.1.2. Mahmud ile Yezida Motif Tablosu.363 3.2. Taziye...366 3.2.1. zet.366 3.2.2. Taziye Motif Tablosu..367 3.3. Son stanbul.369 3.3.1. zet.369 3.3.2. Son stanbul Motif Tablosu370 3.4. Cenk Hikyeleri...372 3.4.1. zet.372 3.4.2. Cenk Hikyeleri Motif Tablosu .374 3.5. Krk Oda..378 3.5.1. zet.378 3.5.2. Krk Oda Motif Tablosu.379 3.6. Lal Masallar. ...383 3.6.1. zet.383 3.6.2. Lal Maslar Motif Tablosu...384 3.7. Geyikler Lanetler.388 3.7.1. zet.....................388 3.7.2. Geyikler Lanetler Motif Tablosu....................389 3.8. Kaf Dann n..392 3.8.1. zet.392 3.8.2. Kaf Dann n Motif Tablosu393 3.9. Aynal Krk Oda.395 3.9.1. zet.395 3.9.2. Aynal Krk Oda Motif Tablosu396 3.10. Yksek Topuklar400 3.10.1. zet...400 3.10.2. Yksek Topuklar Motif Tablosu...401 3.11. ador.................405 3.11.1. zet...405

XVII 3.11.2. ador Motif Tablosu.406 3.2.Yazara Yneltilmek zere Hazrlanan Sorular408 SONU. ..410 KAYNAKLAR414 DZN..422

XVIII

KISALTMALAR AKM bk. BGM C. DD HK A MF MKUG ODT OTDS s. S. TD TDDED TDED TDK TFA TFK TTK YKY Atatrk Kltr Merkezi Baknz Binbir Gece Masallar cilt Dil Dergisi Halk Kltr slam Ansiklopedisi Milli Folklor Milli Kltr Unsurlar zerine Grler Orta Dou Teknik niversitesi Osmanl Tarih Deyimleri Szl sayfa Say Trk Dili Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi Trk Dili Edebiyat Dergisi Trk Dil Kurumu Trk Folklor Aratrmalar Trk Folklor Kongresi Trk Tarih Kurumu Yap Kredi Yaynlar

XIX

TARANAN ESERLER VE KISALTMALARI

CH stanbul DA GL stanbul

Mungan, Murathan, Cenk Hikayeleri (1995) 4.basm Metis yaynlar,

Mungan, Murathan, ador (2004) 1.basm Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan, Dumrul ile Azrail ( 2002) Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan, Geyikler Lanetler (1995) 2.basm Metis yaynlar,

KD Mungan, Murathan, Kaf Dann n (2002) 6.basm Metis yaynlar, stanbul KO LM stanbul MY Mungan, Murathan, Mahmud ile Yezida (1995) 2.basm Metis Mungan, Murathan, Krk Oda (2002) 11.basm Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan, Lal Masallar (2003) 9.basm Metis yaynlar,

yaynlar, stanbul M95 S stanbul T Mungan, Murathan, Taziye (1995) 2.basm Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan, Murathan 95 (1996) Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan, Son stanbul (1999) 8.basm Metis yaynlar,

AKO Mungan, Murathan, Aynal Krk Oda (1999) 3.basm Metis yaynlar, stanbul YT stanbul Mungan, Murathan, Yksek Topuklar (2002) 1.basm Metis yaynlar,

0. GR 0.1. alma le lgili Genel Bilgiler 0.1.1. Konu Murathan Mungann mensur eserlerinde halk bilimi unsurlar, almamzn konusunu oluturmaktadr. Mungann eserlerinde yer alan halk bilimi ve kltr unsurlarn, Trk halk kltrnde kullanlan ekilleriyle kyaslayp, benzer ve farkl ynlerini ortaya koyduk. 0.1.2. Ama almamzda son dnem Trk edebiyatnn nemli temsilcilerinden Murathan Mungann halk bilimi unsurlarn ada anlat trlerinde kullan biimini ve bu unsurlarn halk kltrnde yer al ekillerini ortaya koyup deerlendirme yapmay amaladk. Bunu yaparken de halk bilimi disiplinine bal kalmak amalarmzn banda gelmektedir. Ayrca almamzn bundan sonra bu alanda yaplacak almalara fayda salayacana inanyoruz. 0.1.3. Kapsam ve Snrlar almamzn inceleme alan, Murathan Mungann mensur eserleridir. 3 tiyatro (Mahmud ile Yezida, Taziye, geyikler Lanetler), 6 hikye kitab (Son stanbul, Cenk Hikyeleri, Krk Oda, Lal Masallar, Kaf Dann n, Aynal Krk Oda), 2 roman (Yksek Topuklar, ador) ve bamsz olarak Dumrul ile Azrail hikyesini kapsayan almada Mungann iirleri almann dnda tutulmutur. 0.1.4. Yntem almamz metin merkezli olduundan temel olarak fileme yntemini kullandk. Hem Mungann eserlerinde halk bilimi unsurlarn tespit ederken hem de bu unsurlarn Trk halk kltrndeki yansmalarn ortaya koyarken fileme yntemiyle altk. Daha sonra elde ettiimiz bulgular kyaslama ve deerlendirme yntemiyle ortaya koyup sonuca ulamaya altk. Yazl kaynaklar, almamzda en ok yararlandmz kaynaklardr. Yazl kaynaklardan yararlanma ynteminde konu ve yazarla ilgili sreli ve sresiz yaynlardan, Milli Ktphaneden, YK Dokmantasyon Merkezinden ve internet kaynaklarndan yararlandk.

0.1.5. Zorluklar Bu tip almalarn azl nedeniyle metodolojik anlamda baz skntlarla karlatk. Ancak daha sonra monogrofik almalarda kullanlan geleneksel yntemi metin merkezli almalara uygulayarak sonuca ulamaya altk. almann bandan beri yazara sorulmak zere bir takm sorular tespit ettik. almann kmazlarn ortaya koymak ve zme ulamak amacyla tespit ettiimiz sorular yazara yneltmek iin birka kez giriimde bulunmama ramen baarl olamadm. 0.2. Murathan Mungan 0.2.1. Murathan Mungann Hayat Murathan Mungan, 2l Nisan 1955te Istanbulda dodu. ocukluu ve ilk genlik yllar, memleketi olan Mardinde geti. Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tiyatro Blmn bitirdi. Ayn blmde mastern tamamlad. Ankarada Devlet Tiyatrolarnda ve Istanbulda ehir Tiyatrolarnda Dramaturg olarak alt. 1987de gnlk gazete olarak yaymlanan Sz gazetesinde, Kltr-Sanat Sayfas editrl yapt.1988ten beri serbest yazar olarak almakta ve halen Istanbulda yaamaktadr.1991de Remzi Kitabevine ilek amblemli krk kitaplk zel bir koleksiyon dizisi hazrlayarak bu diziyi ynetti. Mungan, eitli dergi ve gazetelerde iirler, ykler, metinler, deneme, eletiri ve incelemeler yaymlayarak adn duyurdu. lk kitab l980de yaymland. Ayn zamanda ilk oyunuydu bu: Mahmud ile Yezida. ehir Tiyatrolarnda alrken, Genlik Gnleri adn verdii daha sonra her yl tekrarlanacak olan kapsaml bir enliin yneticiliini yapt; programlar sundu, ynetti. Murathan Mungann sahnelenen ilk oyunu, Orhan Velinin iirlerinden kurgulayarak oyunlatrd Bir Garip Orhan Velidir. lk kez 1981de sahnelenen bu oyun, yirmi ksur yl boyunca sahnelendi ve 1993te kitap olarak basld. Yazarn Mezopotamya lemesi adn verdii ve oyundan oluan lemesinin ilk oyunu Mahmud ile Yezida yurtiinde ve yurtdnda birok topluluk tarafndan sahnelendikten sonra, profesyonel olarak ilk kez 1993te Ankara Devlet Tiyatrolar tarafndan oynand. lemenin ikinci halkas olan Taziye ise, ilk olarak 1984te Ankara Sanat Tiyatrosu tarafndan sahnelenmitir. 1992de, halkann nc oyunu olan Geyikler Lanetler in tamamlanmasyla birlikte, Metis Yaynlar, lemeyi oluturan bu oyunlar, ayr kitap olarak ayn anda yaymlamtr. 1994te bu oyun bir yl

boyunca Devlet Tiyatrolar tarihinde ilk kez olmak zere arka arkaya Antalya Devlet Tiyatrolar tarafndan sahnelenmi, gene ayn yl Istanbul Uluslararas Tiyatro Festivalinde, oyun ard ardna tam on bir saat sren bir gsteri olarak iki kez tekrarlanmtr. 1999 ylnda Ankara Devlet Tiyatrolar yapm Geyikler Lanetler, ayn yl Berlinde, uluslararas bir tiyatro enlii olan Theater der Welte arlm ve Schaubhnede gsterilmitir. Ayn oyun 2003 ylnda Yunanistanda Selanik Devlet Tiyatrosunda sahnelenmitir. Geyikler Lanetler oyununa kaynaklk eden yazarn Cenk Hikyeleri kitabndaki Kasm ile Nasr adl yks, 1994te talyada La Mamma Umbriada sahnelenmitir. Ayn yk 2004te farkl bir yorumla Diyarbakr Sanat Merkezi tarafndan sahnelenmitir. Gene ayn kitapta yer alan ahmerann Bacaklar adl uzun hikyesi, eitli topluluklar tarafndan sahneye uyarlanmtr. Yazarn Lal Masallar adl yk kitabndaki Muradhan ile Selvihan ya da Bir Billur Kk Masal adl yks, 1987de, ilkin Fransada, Lulu Menase ynetiminde Thter Des Arts de Cergy-Pontoseda, ardndan Nurhan Karada ynetiminde Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Blm Sahnesinde sahnelenmitir. Ayn yk, Amerikada Penguen Booksun Dnya Hikyeleri Antolojisine seilmitir. Bosna-Hersekte yaymlanan Trk ykclerini ieren bir sekideyse bu yknn Bonaka evirisi yer almtr. Yazarn gene Cenk Hikyeleri kitabnda yer alanBinali ile Temir adl bir dier yks, 1991de Ankara Deneme Sahnesi tarafndan, 1999da ise Adana Tiyatro Atlyesi tarafndan sahnelenmitir.2000de yazarn bir yks daha sahneye aktarlm, bu kez de Beinci Sokak Tiyatrosu, Dumrul ile Azraili, Istanbul Festivalinden sonra, dnyann nemli tiyatro festivallerinde, Avusturya, Almanya ve Tunusun yan sra Hollandann eitli kentlerinde sahnelemitir.2003 ylnda Kopenhagdaki Bette Nansen Theaterda, yazarn Sayfadaki Gibi adl ksa oyunu, baz Doulu yazarlar bir araya getiren ortak bir proje olan Bin Bir Gece iinde yer alm, ayn oyun 2005 ylnda ngilterede 1001 Nights now adyla Nottingham Playhouseda sahnelemitir. Murathan Mungan, 1989da, ngiliz yazar Nell Dunnn Steaming adl oyununu Kadnlar Hamam sahneye koymutur. Mungann dneminde Ankara l Radyosunca seslendirilen iki tane de radyo oyunu vardr: Drt Kiilik Bahe ve lmburnu. Mungan, bir tanesi filme alnan tane de film senaryosu yazmtr. 1984te Atf Ylmaz tarafndan filme alnan Dank Yatakn yan sra Drt Kiilik Bahe ve Bakasnn Hayat adl iki senaryosu daha vardr. Bu senaryo, 1997de ayr kitap olarak ayn anda yaymlanmtr. Gazete ve dergilerde ilk yazlar 1975de yaymlanan Mungan, yirmi yllk yaz

serveninin eitli rnlerinden yapt bir derlemeyi krknc ya nedeniyle Murathan 95 adl bir kitapta toplamtr. Bu kitapla birlikte balayan zel toplama kitaplar, iirlerinden kendinin yapt zel bir semeyi ieren numaralanm tek bask olarak yaymlanm Doduum Yzyla Veda ile srm, bunu, 13+1de iirlerini, 7 Mhrde kimi yklerini bir kutu iinde bir araya getirdii toplamlar ve Trk iirinde imdiden bir klt kitap olmu olan Yaz Geerin onuncu yl nedeniyle yaplan byk boy zel bask izlemitir. Ellinci ya iin hazrlad ve yalnzca 2005te yaymlanp basks bir kez daha tekrarlanmayacak Elli Para kitab da bu zel kitaplardandr. Be blmden oluan ve her blm ayr bir yazar tarafndan kaleme alnan bir Blent Erkmen projesi olarak 2004te yaymlanan Be pee romannda da yer almtr. Murathan Mungan, bu arada yabanc yazarlarn yklerinden ve yazlarndan oluan eitli sekiler yaymlamay srdrmektedir. lk yk sekisi Ressamn Szlemesini, daha sonra ocuklar ve Bykleri, Yazhane, Yabanc Hayvanlar, Erkeklerin Hikyeleri ve Kadnln 21 Hikyesi adl yk ve yaz sekileri izlemitir. Btnyle zyaamyksel bir malzemeden yola kan ilk anlat kitab Parann Cinlerini 1997de yaymlamtr. iir ve yk aras bir dil ve kvam tutturduu yaznsal metinlerini bir araya toplad Metinler Kitab ise, 1998de yaymlanmtr. Mungann kimi iirlerinin Krteye evirisinden yaplan bir toplam L Rojhilate Dile Min (Kalbimin Dousunda) adyla 1996da yaymlanmtr. Mungan, bugne dein ou Yeni Trk topluluu tarafndan seslendirilmi olan ark szleri yazmtr. Yazd arklarn Trkiyenin nemli arkclar, topluluklar tarafndan yeniden seslendirilmesiyle oluan ve tribute saylabilecek Sz vermi arklar adl cover albm 2004te yaynlanmtr.2006da bugne dek yazd tm ark szlerini gene ayn ad altnda bir araya getirerek kitaplatrmtr. Yazlar, iirleri ve kimi kitaplar bugne dein ngilizce, Almanca, Franszca, talyanca, svee, Norvee, Yunanca, Fince, Bonaka, Bulgarca, Farsa, Krte ve Hollanda diline evrilerek eitli dergi, gazete ve antolojilerde yaymlanmtr. Murathan Mungan, 1985ten bu yana Istanbulda yaamaktadr. lk kitaplar farkl yaynevleri tarafndan yaymlandktan sonra, 1986da Remzi Kitabevine, 1992de de Metis Yaynlarna gemitir. Halen ayn yaynevindedir. 0.2.2. Murathan Mungann Sanat ve Edebiyatmzdaki Yeri iir, roman, hikye ve tiyatro trlerinde eserler veren Murathan Mungan, son dnem Trk edebiyatnn nemli temsilcilerindendir. Yaptlarnda postmodern

edebiyatn kurallarn uygulayan yazarn edebiyatmzdaki en nemli zellii ele ald konular ve kulland dil ile ilgilidir. Geleneklerden beslendiini her frsatta dile getiren Mungann en belirgin zellii, gelenei dntrrken kendine has slubu kullanmas ve bunun sonucunda zgn yaptlarn ortaya kmasdr. Eserlerinde Douya ve Batya ait efsane, masal ve arketipleri yeni bak alaryla analiz eder. Bunu yaparken okurun bu arketiplerle yeniden tanmasn ve yzlemesini amalar. Dumrul, Klkedisi, Uyuyan Gzel gibi arketipler, Mungann eserlerinde yepyeni bir kimlikle okura sunulur. Yaptlarnda toplumsal mesajlar biraz da kapal bir slupla vermeyi ilke edinen yazar, zellikle cinsiyeti gelenei eletirir. 0.2.3. Murathan Mungann Eserleri 0.2.3.1. Tiyatrolar Taziye Mahmud ile Yezida Geyikler Lanetler Bir Garip Orhan Veli 0.2.3.2. Hikyeleri Son stanbul Cenk Hikyeleri Krk Oda Lal Masallar Kaf Dann n Aynal Krk Oda 0.2.3.3. Romanlar Yksek Topuklar ador 0.2.3.4. iirleri Osmanlya Dair Hikayat Kum Saati Sahtiyan Eski 45likler Mrldandklarm Yaz Geer 1981 1984 1985 1989 1990 1992 2002 2004 1985 1986 1987 1989 1994 1999 1982 1992 1992 1993

Oda Poster ve eylerin Kaderi Omayra Metal Kalbimin Dousunda (Li Rojhilate Dile Min) Oyunlar, ntiharlar, arklar Mrekkep Bal Bakalarnn Gecesi Erkekler in Divan Timsah Sokak iirleri Eteimdeki Talar Sz Vermi arklar 0.2.3.5. Senaryolar Bakalarnn Hayat Dank Yatak Drt Kiilik Bahe 0.2.3.6. Sekileri Ressamn Szlemesi Murathan 95 Parann Cinleri Metinler Kitab Doduum Yzyla Veda Meskalin Souk Bfe ocuklar ve Bykleri 7 Mhr Yazhane Yabanc Hayvanlar 13+1 Bir Kutu Daha Erkeklerin Hikyeleri Kadnln 21 Hikyesi Elli Para

1993 1993 1994 1997 1997 1997 1997 2001 2003 2004 2006

1997 1997 1997

1996 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 2002 2003 2003 2004 2004 2004 2004 2005

0.3. Motif Kavram Motif konusu zerinde duran ve bu konudaki grlerini eitli eserlerinde aklayan aratrmaclar meseleye, bulunduklar devrin anlayna uygun bir adan bakmlardr. Halk bilgisi alannda motif kavram ile ilgili olarak grlerini ortaya koyanlarn banda Arthur Christensen gelmektedir. Ona gre motif "Canllklaryla kendilerini kabul ettiren, tarifi g bir psikolojik kanuna gre dinleyiciyi avu iine alabilen ve iptidai fikir silsilelerinden yeni terkiplere girmek iin az veya ok paralara ayrlabilen unsurlar"dr (Sakaolu 1980: 24) .Christensen'in yapt bu tanm daha sonra Thompson ve Luthi'nin yapacaklar tanmlardan farkldr. "Veselovsky, motifi blnmeyen en kk anlatm birimi olarak tanmlar. Ayn yazar bir konunun bir motifler serisi olduunu belirtir."(Aslan 1990: 42) "Veselovski'ye gre motif birincildir, konu ise ikincil. Konu bir yaratma birletirme iidir"(Propp 1985: 30). "Ama Veselovski'nin motiflere ve konulara ilikin t yalnzca genel bir ilke niteliindedir. Motif terimi iin verdii somut aklama bugn artk uygulanabilirliini yitirmitir. Veselovski'ye gre motif, anlatnn ayrtrlamayacak bir birimidir.("Motif szcnden anlatnn en yaln birimini anlyorum.")"Motif imgelerle ykl temel bir taslak biiminde olmasyla kendini belli eder"(Propp 1985: 31). Rus formalistlerinden B. Tomachevsky'e gre motif; farkl eserlerde tekrar tekrar karmza kan blnmez, paralanmaz tematik niteler olarak adlandrlr (Aslan 1990: 42). S. Thompson, motifi masaln en kk unsuru olarak ortaya koyar: "Eskiden beri yaama kabiliyetine sahip olan masaln en kk unsurudur. " Alman masal aratrcs Max Luthi de motifi yle tanmlamaktadr :"Kendisini gelenekte koruma gcne sahip olan hikye etmenin en kk unsurudur "(Sakaolu 1999: 15). Stith Thompsonun 6 ciltlik "Motif ndex of Folk Literature" adl almasnda motifler, eserin ilk be cildinde aadaki listeye gre sralanm, altnc ciltte ise bunlarda yer alan kavramlarn indeksi oluturulmutur. Thompsonun motifleri tasnif ederken kulland ana balklar ve ifade edildii harflerin sralan yledir: A-Mitolojik Motifler B-Hayvanlar C-Yasaklar D-Sihir E-lm

F-Olaanstlkler G-Devler H-Snavlar I-Akll ve Aptal K-Aldatmalar L-Kaderin Ters Dnmesi M-Gelecein Tayini N-ans ve Talih P-Toplum(Cemiyet) Q-Cezalar-dller R-Esirler ve Kaaklar S-Anormal Zulmler T: Cinsiyet U-Hayatn Doas V-Din W-Karakter zellikleri X-Mizah Z-eitli Motif Gruplar (Thompson 1955: 2935) "Bu kabiliyete sahip olabilmesi iin motifin, dikkati eken ve tabiatst baz vasflar olmas gerektiini syleyen Thompson, bu hususta ana blme iaret eder. Birincisi ahslardr. Tanrlar, tabiatst hayvanlar, fevkalade mahlklar (bycler, devler, periler, vs) gibi. kincisi hadiselerde geri planda kalan eylerdir. Sihirli eyalar, enteresan adetler, tuhaf inanmalar vs. gibi. ncs ise tek hadiselerdir. Bu blm motiflerin byk ounluunu meydana getirir" (Sakaolu 1980: 24). Saim Sakaolu, motifin masal ve halk hikyesi asndan neminden sz ederken, u tespitte bulunur: "Halk bilgisi sahasnda ska kullanlan terimlerden biri de motiftir. Masal, halk hikyesi, efsane gibi szl anlatmalar motifler zerine kurulurlar. Baz efsane ve masallarn birer motiften kurulduunu biliyoruz. Masallarn byk bir ksm ile halk hikyelerinin tamam birden fazla motifi iine alr"(Sakaolu 1980: 23). Ali Berat Alptekin, motif kavram hakknda dier sanat dallarn da iine alan u yaklamlarda bulunur: "Nakta, resimde ve mimarideki motif kavram ile halk nesrindeki motif kavram arasnda epeyce fark vardr. Halk nesrinde motif olabilmesi iin olaanstln olmas gerekmektedir. Bu olaanstlk kahramanda, olayda,

zamanda, meknda ksacas bir nesirdeki her trl hadisede karmza kar" (Alptekin 1997: 297). Masal incelemeleri, masal motifleri ve masal yaps asndan nemli bir yere sahip olan V. Propp'un "Masaln Biimbilimi" adl nl almasna burada deinmeyi gerekli gryoruz. Eserin ilk basks 1928de yaymlanr. 1958'de ngilizce'ye, 1970'te Franszca'ya 1985'te de Trke'ye evrilir. Eseri Trkeye evirenlerden Mehmet

Rifat, Proppun dncelerini u ekilde aklar: Amac, yzeydeki eitlilik, ok renkli zellik altnda binlerce masalda ortak olabilecek "ilevsel" birimleri bulup ortaya karmak, bir baka deyile halk masalnn yapsn dzenleyen deimez yasalar belirlemektir (Propp 1985: 6) Propp'un bu amaca ynelik olarak yapt almalar ve bu almalarn sonular masal incelemelerinde dnm noktas olmutur. Ortaya kan sonular Propp drt balk altnda toplar: 1-Masalda sreklilik, kararllk arz eden unsurlar kahramann kimliinden ve yaama tarzndan ayr olarak kiilerin yapt fonksiyonlara bal olarak oluur; bu fonksiyonlar masaln ana yapsn oluturan blmleri meydana getirir. 2-Olaanst konulu halk masallarnda bilinen fonksiyonlar saysnn snrl olmas 3-Fonksiyonlarn sralannn her zaman ayn olmas 4-Btn olaanst masallarn ayn tip yapda olmas (Propp 1987: 3840). Motif, farkl anlatlarda sreklilik arz eden, imgelerle ykl, eskiden beri yaama kabiliyetine sahip, masal ve hikyelerin en kk unsuru olarak tanmlanabilir.

10

I. BLM 1. HALK EDEBYATI UNSURLARI 1.1. MASAL 1.1.1. Masal Halk edebiyatnn yaayan ve halen etkisinden eitsel anlamda faydalanlan, ilgi ekici trlerinden olan masal, Murathan Mungann eserlerinde birok unsuruyla karmza kar. Bu blmde fazla ayrntya girmeden eitli kaynaklarda grlen masal tanmlarna bakarak, Mungann masala bak asn, eserlerinde kulland masal motiflerini, bu motiflerin kullanl eklini ve halk edebiyatnn motif asndan zengin rnleriyle kyaslamasn yaparak, ncelikle masal tanmlar zerinde duracaz: Masal szc Kamus-i Trki'de: Masal (meselden galat) 1-ocuklara sylenen hikye 2-nanlmayacak hikye, cin ve peri hikyesi (Sami H.1317: 1355). eklinde tanmlanr. Nesirle sylenmi dinlik ve bylk inanlardan ve trelerden bamsz, tamamyla hayal rn, gerekle ilgisiz ve anlattklarna inandrmak iddias olmayan ksa bir anlat (Boratav 1973: 75). Kahramanlarndan bazlar hayvanlar ve tabiatst varlklar olan, olaylar masal lkesinde cereyan eden, hayal mahsul olduu halde dinleyicileri inandrabilen bir szl anlatm trdr (Sakaolu 1999: 2). Genellikle yaratcs bilinmeyen ve azdan aza srp gelen olaanst, d rn olaylarla rl anlatm tr" (zkrml 1987:314). Bilge Seyidolu, masaln zelliklerini ve formel sylemlerini de iine alan geni kapsaml bir tanm yapar: "Halk arasnda yzyllardan beri anlatlmakta olan ve iinde olaanst kiilerin, olaanst olaylarn bulunduu, bir varm, bir yokmu gibi klie bir anlatmla balayan, belli bir uzunluu olan, sonunda yedi, iti, muratlarna erdiler yahut onlar erdi muratlarna biz kalm kerevetine, gkten elma dt, biri anlatana, biri dinleyene, biri de bana, gibi szlerle sona eren, zaman ve mekan kavramlaryla kaytl olmayan bir szl anlatm trdr"(Seyidolu 1985: 5). Ensar Aslan, masaln pedagojik yapsn ve genel zelliklerini iine alan daha kapsaml bir tanm yapar: "Szl kltrn en nemli rnlerinden olan masal,

11

karakteristik zelliklerini dikkate alarak; kendisine ait kavramlar ve anlatm dili ile olaan ve olaanst olaylar anlatan eitici nitelikli, geleneksel ve kollektif karakter tayan nesir rnler olarak tanmlayabiliriz. Bu tanma ayrca, masallarda zaman ve mekn kavramnn olmad, herhangi bir zamanda ve genellikle herhangi bir yerde/lkede getiini de eklemeliyiz. Masallar bu zelikleriyle yaadmz dnyadan farkl bir dnya yaratarak, iyiliin ve iyilerin kazand, ktlerin kaybettii, insanlarn mutlu olduu, zlenen bir toplumsal dzen yaratarak insanlara umut verir. Masallar hayali grnlerinin yannda, ince bir mant ve derin bir halk felsefesini telkin ederler. Masallar boy bakmndan da ksadrlar. Dinleyicileri skp, usandrmazlar. Masal bittiinde, dinleyicinin aznda tad kalr. Dinleyiciler , mutlu sondan sonra bile kahramanlarn yaantlarn merak eder ve masaln bittiine zlrler "(Aslan 2003: 397). Yukardaki tanmlardan hareketle masal tanm u ekilde yaplabilir: Kahramanlarnn olaanst donanmlara sahip olduu, zaman ve mekn kavramlarnn belirsiz anlatld, iyilerin kazanp ktlerin cezalandrld, balang, biti ve ara formellerin kullanld, hacim olarak fazla uzun olmayan, ierisinde ince bir halk mantn barndran mensur ve szl halk edebiyat rnleridir.

12

1.1.2. Murathan Mungan Ve Masal Murathan Mungan'n hemen hemen btn mensur eserlerinde (6 hikye, 3 tiyatro, 2 roman) masal unsurlaryla karlalr: Tek oul, oulsuzluk, ormanda kaybolma, vey anne, ayakkab, cad, peri, cin, elma, masal gzelleri, masal iksiri, sihir ve by, sihirli eyalar vs Mungann eserlerindeki masal motifleri genel olarak anlatma zenginlik katmak, benzetme yapmak, simge ve sembollerle olaylara dikkat ekmek amacyla kullanlr. Yazarn masala yaklam kaynaklarda yer alan masal tanmlaryla benzerlik gstermesine karlk baz farkllklar da gze arpar. Kendisi bazen masal tanmnda yer alan karakteristik zelliklere bal kalrken bazen de onlarn dna kar. Masal sadece uydurma, hayali olaylarn anlatld, olaanst zelliklere sahip bir tr olarak kabul etmez, aksine geree inanmann bir kriteri olarak ne srer: "Anlatsam inanmazlar oul, masal derler, masala inanmazlar, masal yalnzca dinlerler, sanki hakikati bilirmi gibi, sanki hakikatin srrna ermi gibi, masala inanmayan geree inanr m?(LM: 47). Mungan'n masala bakn ortaya koymas asndan Murathan 95 isimli kitabnda yer alan, masal sandklarn kartran ve bunlardan yeni metinler oluturmay slup haline getiren u ifadeler nemlidir: "Tarihin kilerlerine merakl olduum, masal sandklarn kartrmay sevdiim, gelenekselin arlarnda gezinmekten keyif aldm beni izleyenler tarafndan bilinen bir eydir. Ne var ki tm bunlar yaparken, amzn sokaklarn ve kitaplarn aklmdan karmamaya alrm. Gemile

ilikilenmenin bir eskiler alrmcla dnmemesinin en salam gvencesidir bu. Gemiten tadm herhangi bir ey, bir eya, bir an, bir tema, bir olay, bir by; bugne, bugnn insannn dnyasna katlanmyorsa eer, benim iin hibir anlam tamaz. Gemi iin uydurduum bu masal da yle. Akn ve engellerin ve iktidar eitlerinin dnyas iin uydurulmu bir masal bu. amzn masallarnda kendime bir yer edinmeye alyorum kendi masallarmla. Masala inanmayanlarn geree inanmayacaklarn dnerek "(Mungan 1996: 179).

13

Mungan, masallarnda her zaman iin yeni srlar peinde olduunu ifade ederken, yazarlk serveninin amalar hakknda da u nemli aklamay yapar: Btn ocukluum boyunca en merak ettiim yz, Mardinde hemen her evin duvarnda asl duran tasvirlerde yer alan ve her zaman bir peeyle rtl olan Hazreti Muhammedin yz olmutur. Sanrm btn yazarlm ve btn masallarn bu peeyi (ve her peeyi) amak zerine kuruldu (Mungan 1996: 29). Yazar, hikyecilik serveninde zellikle masallar etrafnda gezindiini, arketipleri de ada anlat teknikleriyle yeniden yorumlamak istediini dile getirir: Kendi payma, bir yazn tr olarak hikyenin iinden getii btn evrelerden nasiplenmeye alyorum. evresinde en ok gezindiim ey kukusuz masallar, arketipler, metaforlar. Bunlara zmleyici bir yaklam ve 1987nin sokaklarna btnleyici bir dnyayla sokulmak istiyorum (Mungan 1996: 358). Yazarn masala bak irdelendiinde edebi bakmdan zgn ve estetik bir bak asyla karlalr. Mungan, masala dz bir mantkla bakmad gibi ona modernizm anlamnda yeni yorumlar kazandrr. Sentetik masallar, an arm masallar, insann kendi masal vb. kavramlarn yerinde kullanm kurmaca masal kavramn uygulayan yazarn bu alandaki baarsdr. Toplumsal duyarlla sahip olan Mungan, anlat kahramanlarnn azndan, masallarn tpk insanlarn ii gibi yapaylatn ya da yapaylatrldn ifade ederken, masal oyun kavramyla badatrp uzamsal bir eletiri yapar. Ayrca masal kavramn yine anlat kahramanlarnn azndan sorgularken, masal ile ilgili sorularn okluuna ve bunlarn ya ile ilgisine dikkat eker: an arm masallar vardr. Kimi zaman da insanlar yklenemeyecekleri ya da srdremeyecekleri masallar yaamaya kalkrlar. Masallarn kadrosu sanld kadar kalabalk deildir. Orada ancak birka kiiye yer vardr. rnein, beni dnn. Ben, Prensle evlenmek yerine, btn umutlar iinde rm bir kz kurusu olarak orada, o kk tara kasabasnda bir jandarma subayyla evlenip btn hayatm o bozkrda rtebilirdim. Ama yle olmad. Olabilirdi de. Bu yalnzca bir ans iidir Antigone. Bir rastlant, bir zamanlama. rnein sen de kendi masaln terk ettin. nsanlarn imrendikleri bakaldran bir kadn kahraman olabilecekken, bunlar tepip baka bir ey olmak istedin. Baka hayatlarn masaln teneffs etmek, o iklimlerde yaamak kolay deildir. Kk roller yabanclar iindir Antigone. Sen kendini kendi masalndan srgn ettikten sonra,

14

hibir masal yurt tutamazsn. Hem Prenses olmak hibir ey demek deil. Bazen ben bile dnrm, acaba o kk tara kasabasnda m kalsaydm? Diye. Bilmediim, belki hibir zaman bilemeyeceim bir ey bu. Ayrca bilmediim ve belki hibir zaman bilemeyeceim birok ey var hayatm hakknda. rnein Superman'in beni sevip sevmediini hibir zaman renemeyeceim. Parayla tutulmu birinin konumunu yitirmek

korkusundan tr deil bu. Yalan syleme olaslndan, ya da suskunluundan da deil. nk bazen parayla tutulmu biriyle de byk aklar yaanabilir. nsan sahiden

sevebilir. zel bir corafyann da kendine zg aklar, sevinleri, kurallar vardr. Sylemeye altm ey, daha kkl, daha temel bir ey. Bunlarn adn ben de her zaman veremiyorum. Zaman zaman bir imek akm sre iinde bilincimi yalayp geiyorlar. Masallar da sahiciliini yitirmeye balad, yapaylat, sahteleti. Sanki onlar da ryorlar, imiz gibi, gvdemiz gibi. Sentetik masallar yayoruz artk. Btn

oyunlarda naylon tad var. Belki de ta eskiden beri byleydi bu; ama biz farknda deildik. Her neyse kafam sorularla dopdolu. Yalandka, olgunlatka, yantlarm deil de, sorularm oalyor. Ne tuhaf! Nedense btn bunlar bilmeni istedim. Bunlar seninle konumak istedim. nk sen de artk bir kadnsn. Ve dlerinin bakentine doru yol alyorsun. Oraya vardnda bir d gurbetisi olman istemem. Tecavze uram bir kadn hi olmazsa bunu renmi olmaldr. Herkesin ahlak serveti kadardr Antigone; tez elden servet yapmaya bak (AKO: 152, 153). Mungan, masallardan bahsederken kiralk masallar, ar masallar, hafif masallar, sahte masallar, sentetik masallar, elden dme masallar vb. terminoloji kullanr. Ancak Murathan Mungan, bunlar kendi slubuyla kullanmay seven ve bunu ok iyi baarabilen bir yazardr. O, halk edebiyatnn gemiten gnmze tanan nemli trlerinden masala, ara sra geleneksel bak asyla yaklar. Anlatlarnda ada masal, uyarlama masal kavramlarn sk sk kullanr. Okuyucuyu deiik bir kurguyla Yzyl Uyuyan Gzel Masalna, zamanmzn Klkedisine veya Yedi Ccesi Olmayan Pamuk Prenses Masalna gtrr. Mungann bu anlamda kulland uyarlama masal kavramyla ilgili u tespitleri dikkat ekicidir: Bir de krk odam var. Evrensel masallara yer verdim bu almamda. Pamuk Prenses, Antigone, Superman, Prenses Gradisca, Krmz Balkl Kz, Klkedisi, Hamlet, Veronica Voss, Rabia, Hedda Gabler, Deli Dumrul, Alice ve daha niceleri krk oday havalandryorlar. Bu masallarn benim sylememe elverdii u: Yalnzca tipolojik anlamda bir"arketip"ten sz etmekle yetinmeyiz; iliki biimlerinin, deer dizgelerinin yanlglarn da bir arketipi var. Ve bunlar ok byk lde ideolojik belirlemeler ve

15

belirlenmelerle adan aa, toplumdan topluma klk deitirerek sryorlar. Her yeniden yazlm masal, arketipiyle imdiki a arasndaki ilikiyi gstermek iindir (Mungan 1996: 114). Yazar, ayn yaznn devamnda yaama bak asn soyut ifadelerle ortaya koyarken masal ve destan unsurlarn kullanr: Esmer bir destan ikliminde, buulu bir masal uzaklnda yaam rpererek yayorum. Yaayarak, okuyarak edindiim bilin ve duyarlk keskinletike ac veriyor bana. Birbirini bileyen bu baklar en ok beni tehdit ediyor. Bu anlamda fildii kulelerde oturanlardanm (Mungan 1996: 114). Murathan Mungan, anlatlarnda masal kavramn bazen hayatla badatrr bazen de ironilerle masaln hayatla badamayan ynlerini ortaya koyar. Ama bunu yaparken masala olan inancn kaybetmez: Uzatn masal kulaklarnz! Yreinizde masala ayrdnz topraklarnn, uzatn uan halmzn topuklarnn altna. Yarn masallarmz bir mektup sayn, bir name, bir ferman (KD: 78). Masallarn kurgu yapsn deitirmeyi slup olarak benimseyen Lal Masallarn yazar, masallarda sk sk tekrarlanan motiflere gndermeler yaparak, olaylarn kartln okuyucuya hissettirmeye alr: En baya sylemler bile bilir ki: Masaln bittii yerde hayat balar. . . Ryann bittii yerde balayan bir masal yok mudur Prensim. nsanlarn uyankken de sevildii masallar (KO: 126) Her masalda kaybolanla, yol gsterenin birbirlerine benzeyen yanlarnn olmas iyiydi. Bu, masal hayat yapan eydi, ya da tersi (AKO: 14) Propp'un motif blmnde ortaya koyduu sonular, Murathan Mungan'n eserlerinde deiik fonksiyonlarda ele alnr ve dorulanr. Aa yukar ou masalda sreklilik arz eden motifler, Mungann anlatlarnda benzer ilevleriyle ele alnarak genelletirilir. Masalda kaybolanlar, yol gsterenler, kahramanlarn karlp kapatld kaleler, orman, tek oul, vey anneler, dile gelen hayvanlar anlatlarda ifadesini bulur: Btn masallarda ocuklarn kaybolduu bir yerdir orman (CH: 249). Tekin olmayan, rktc bir grn var. Masallarda iyi insanlarn karlp kapatldklar kt kalelere benziyor (: 10). Bilirsin masal beylerinden, padiahlarndan en ok esirgenen ey bir ouldur nedense. Masal syleyen ahalinin ah mdr, c mdr, laneti midir bilmem (GL:

16

88). Tarih tekerrr ettii gibi masallar da tekerrr eder (KO: 119). Oysa her masaln, her sylencenin uzun uykusunda bir uyanma vakti vardr. Ve o gelmeden giriilen her eylem bir serven yalnzl olarak kalr (KO: 121). Masallarda dile gelen kular gibi. Bir mucize olsun istedim. Lal masallarn bir yznn topraa ve mehule kartn unutmu grnmyordum (LM: 112). Her masalda kaybolanla, yol gsterenin birbirlerine benzeyen yanlarnn olmas iyiydi. Bu, masal hayat yapan eydi, ya da tersi (AKO: 143). Masallardaki fena kalpli vey anneler gibi grnyor olmalydm ona (YT: 291). Masallardaki fakir ama mutlu ailelere benziyorlard (YT: 386). Masaln teorik yanyla ilgilenen aratrmaclardan Pertev Naili Boratav, Folklor ve Edebiyat adl eserinde masallarn zaman, masalc ve masaldaki nesneler zerine tespitlerde bulunurken iyi ve kt kavramlarn masaln merkezine oturtur: Masalc doast yeteneklere pek fazla nem vermez. Bunlar bir eit olaylarn akn salamak iin kullanlan aralardr. Ya da baz dramatik gerilim dmlerinin kolay ve abuk bir biimde zmnde ie yararlar. Zira masalda "zaman abuk gemelidir". Tlsml nesneler daarcna gelince, ada masalcnn elinde ok gzel, ok geni karlatrma olanaklar vardr: Telefon, radyo, televizyon, uak. . . btn bunlar bir anlamda doast nesneler deil midir? yleyse "uan hal"ya ok uzaklarda olup bitenleri gsteren "tlsml ayna"ya niin amal? Masal iin aslolan iyi ya da kt olaylarn kendisidir ve tabii onlarn nedenleri ve sonular (Boratav 1991: 277) . Murathan Mungan da eserlerinde masaln teorik yanyla ilgili yorumlamalar yapar. Ancak bunu yaparken bilgi verme yntemini kullanmaz. Yorumlarn daha ok roman, hikye, tiyatro gibi anlatlarn olay rglerine serpitirir. Masal ya, masal zaman, masal eii, masal hz, masal iksiri, masal gecesi, masal kua, masal gn, masal lkesi gibi kavramlar kullanarak masalms motiflere zenginlik ve renklilik katar. Bu gibi kavramlar kullanmaktan zevk alan yazarn anlatmdaki baars da gzlerden kamaz. Masal unsurlarnn bu kadar gzel ve derin kullanm okuyucuya hayal kurma asndan yol gstererek onu ayr bir dnyaya gtrr: nanlmaz ykler yaanr her gece. Yaammz kolaylatran pusla birlikte. Yaadklarmz bir an gibi uzaklarlar bizden. Bir masal tad edinirler. Bu yzden bize sanki "gvendeymiiz" gibi gelir. Bu duygu yanltcdr; nk her masaln gecesi

17

vardr. Yeniden gecesi. Bellek masal arr. Gdlerimiz dinmez (KD: 75). Elindeki kadeh bir masal iksiri duygusu veriyordu ona. lk yudumdan sonra her ey bakalaacakt sanki. yi ya da kt ama bakalaacakt. Bir sre aznda tuttu, dilinin zerinde gezdirdi, tad ok gzel ve tandkt. Masaln gerisine de vard (AKO: 40). Masal eiklerinde zaman dard (AKO: 174). Dnyann btn zamanlarn yaam gibi gelirdi. Onun ya yoktu sanki ya da masal yanda bir adamd (AKO: 231). Eserlerinin baz blmlerinde Murathan Mungan'n da masal kavramn tarttn grmekteyiz. Masallardaki gerekilik ve masal yaama sorunlarn irdelerken en gerek masallarn gece masallar olduunu, bizleri korkularmzla, dehetlerimizle yzyze brakan masallarn bir yanmz onarrken, bir yanmz rttn, insan evreninin bilinmezlik masallarnn, birbirine iyice kart, iin iinden kmann zor olduu masallarn en eski ve en korkun masallar olduunu syler: En gerek masallar, gece masallardr; inanlmazdrlar nk. Dnya

zerinde hi kimse yoktur ki, kendi masaln anlattnda bakalar dehete dmesin. te masal budur. Sahici masal. Bizi dehetimizle yz yze brakan masallar, bir yanmz onarrken, bir yanmz rtr. Snfl toplumlarn masallaryla, insan

doasnn bilinmezlik masallarnn, birbirine iyice kart, iin iinden klmaz olduu masallar en korkun masallardr. Bu yzden en eski masallardr. ounun gecesi vardr. Kendilerini tannmaz ettikleri geceleri vardr. En koyu dolunay masallarnn yaandklar geceleri anlatmak, o masallar yaamak denli yorucu, ypratc, rtcdr. Salt bir anlatm sorunuyla snrlanan bir glk deildir bu. Aklk ya da kapallk gibi sradan bir yazn sorunu da deildir. gereklik" ilikisinin dolaylarnda gezinmekle de yetinmez. "Yanlsama ve

Hepsini kapsayan ama

hibirine indirgenmeyen bir "yaama" sorunudur. Bir masal yaama sorunu" (KD: 76). an arm masallar vardr. Kimi zaman da insanlar yklenemeyecekleri ya da srdremeyecekleri masallar yaamaya kalkrlar. Masallarn kadrosu sanld kadar kalabalk deildir. Orada ancak birka kiiye yer vardr (AKO: 152). Mungan'n masal zaman ile ilgili tespitleri dier masal aratrclar ile paralellik gsterir. Eflatun Cem Gney, masal zaman iin yle der: "Ne ise sa olanlar iin yedi yl dediin nedir sanki. Yel gibi esip gemi, sel gibi akp gitmi

18

"(Gney 1997: 278). Masaldaki zaman kavramnn belirsizlii, Mungann ada masal

uyarlamalarnda da belirsizliini korur: "Ben de bu arada sana her gece Belkya yksnn bir blmn anlatrm dedi. Ne kadar srer bu? Diye sordu Camsap. Bin masal gecesi dedi ahmeran (CH: 56). Masal eiklerinde zaman dard (CH: 57). Daha fazla uzatamayacam bu hikyeyi dedi ahmeran. Zaten bin masal gecesi de doldu (CH: 87). Ve kendini bir masal kahraman yapan ve masalnda kendini bir kahraman yapan o uzun, upuzun uykusuna dalm (KO: 120). Bir masal zaman kadar uzun bir zamann sonunda Topkap Saray'na vardlar. Bekilerin telal kouturmalaryla sarayn ar kaps yava yava ald (LM: 104). Murathan Mungan, masal kavramn okurlaryla paylarken bir masal bandan sonuna kadar yaama yreklilii gsterebilecek okurlarla btn masallar oaltmak istediini ifade eder. Murathan 95 isimli eserinde bu konuyla ilgili unlar syler: "Kitabm kr bir kuyuya atyorum ben. Ardndan gitmek isteyen okurun kuyuya

salland ip, daha o dnmeden geri toplanacaktr. Orada bir ak, bir kara ko toslarken, kara koun srtna decektir okur. Bu yzden de yedi kat yerin dibine girecektir. Orada ejderhayla yzletikten sonra Zmrd- Ankann srtnda ge Gece gndz durmakszn uarken yiyecei biten Anka kuunu tok

ykselecektir.

tutmak iin en son etinden bir para koparacaktr. Bilenin sonu lanetlenmektir. Grenin, hissedenin, renenin sonu. Oidipus'tan bu yana byledir bu. ok kapl bir Osmanl saray gene de korkutmasn gznz. Bir kap gene de vardr. Her zaman vardr. O kapy bulduktan sonra da seversiniz benim iklimimi. Bir masal bandan sonuna yaama yreklilii gsterebilecek okurla btn masallar oaltmak istiyorum (Mungan 1996: 114). Yazar, metin kurgusu ierisinde sradan bir olay anlatrken masal

kahramanlarn ve eyalarn kullanarak baz masallara gndermeler yapar: Baz meknlar, masallar vaat ederdi (AKO: 128). Onun iin parfm ielerinin her biri Aleaddin'in Sihirli Lambasyd. Kapaklar ald anda dnya kolaylayordu (AKO: 209). Kuyudan kan cini gzlerinin nne getirmeye alt; daha ok masal filmlerinde seyrettii "Ali Baba ve Krk Haramiler" gibi filmlerde seyrettii cinlere benziyordu (AKO: 243).

19

Kendisini beyaz atl prensinin yolu bakas tarafndan kesilip karlm mahzun bir prenses gibi aresiz ve hakk yenmi hissediyordu (AKO: 375). Mungan, anlatlarnn baz blmlerinde masallara gndermeler yapar. Klkedisi, Bin Bir Gece Masallar, Pamuk Prenses, Alice Harikalar Diyarnda vb. dou ve bat masallar aadaki kullanmlarda olduu gibi sadece sembolik ifadelerle anmsatlr. Yazar, burada bazen masaln orijinalini bozmadan temel motifleriyle ele alrken, bazen de ada uyarlamasn yapar. Fonksiyonel zelliklere sahip ayna, sihirli denek, mendil, pee gibi masal eyalarn da arm eleriyle kullanr: Eski masallarn gzleri dalanan kahramanlar gibi gzlerini yumdu (: 90). Havnn lts hayvan ty kadar canl grnen nndeki kadife kuma rtnn zerinde eitli kehanet remizleri duruyor, prl prl parlatlm pirin buhurdanlardan ykselen tts kokular, bir kez daha kendine inanmak isteyen bir dou masal gibi kendini tekrar ediyordu (: 96). Bir masalda drlen bir mendilin, bir peenin, nar ya da elma gibi arm gl bir meyvenin gerek hayatta bulunuuna dair masal, bir mesel ve birok ey hatrlyor (: 102). Yaadklarna inanmak, varln dorulamak istercesine boynundaki muskaya dokundu yeniden. Bir trl hatrlayamad eski bir masaldan birka sihirli kelimeyi hatrlarsa kaybolduu byden dnyaya geri dneceini ve her eyin eskisi gibi kald yerden sreceini sanyordu. Sa eli muskasnda iindeki dua szlerini kalbinden bir kez daha geirdi (: 103) En eski gece masal Klkedisi olsa gerek. Saatin gongu, Demokles'in klc, karus'un kanatlar, Midas'n kulaklar, yeniden saatin gongu (KD: 88). Klkedisinin gece yars anlar almaya balyor (KD: 113). Gece masalnn sonuna gelirken, masal bysn yitirir, gerein gz yakc kimlii apansz belirir. Gecenin tetiinde en byk aklarn, sonsuz birlikteliklerin patlak vereceini uman insanlar, bin birinci gecede lme devrederlerdi eremedikleri muratlarn. Bin gece masal hayat. Bin bir masal gecesi lmdr(KD: 114). Aynalara saplanp kalm baklar batk gemiler gibi, su yzne uramyor. Sanki btn masala bu aynadan geilerek girilmi, Alice'nin yksnde olduu gibi ve insanlar gene bu aynalarn iinden geerek dnmler. Nereye dndlerse, nereye dnebilirse (KD: 115). Sihirli bir denek bana dokunsun ve bambaka biri olaym istiyorum (KD:

20

264). Gene de ikna edemiyordum onlar, boyal kutum, teleklerim, tylerim rengim onlardan ayryordu beni (KD: 270). Bir varm, bir yokmu uzak lkelerin birinde bir Pamuk Prenses yaarm (KO: 7). nce Yedi Ccem olsun, ben onlarla kk bir kulbede yaayaym. Evlerini spreyim, yerlerini sileyim, amarlarn, bulaklarn ykayaym, sonra cad kadn gelsin beni yerden yere alsn (KO: 7). Modern Amerikan toplumunun Krmz Balkl Kz diye anlmasna yol aan bandaki krmz beresi. Bu arada "Kamelyal Kadn"n ada uyarlamas da aynada (AKO: 25). Murathan Mungan, roman ve hikye kahramanlarn bir takm zelliklerle donatrken, masal kahramanlarnn olaanst zelliklerinden yararlanarak bir takm benzetmeler yapar ve anlatlarna eitlilik katar. lene kadar bu ii yapamazsn, hayat ne kadar ardan alrsan al, bir gzn saatte olmaldr. Kendini bir Klkedisi gibi dn! Vaktinden nce dnmen gerekir kendine setiin balang noktasna (AKO: 145). Yrek arpntlar iinde kaarcasna ayrld Pera Palas'n merdiven basamaklarnda ayandan drveriyor. Bir daha bulan almyor o ayakkab tekini. Btn aramalara karn bir trl bulunamyor. Bir aya plak dnyor evine. Masaln kaybetmi bir Klkedisi gibi ertesi gn diye bir ey olmadn anlyor (AKO: 191). Krallar, kralieler, vey anne, vey kzlar, elmac kadn gibi masal kiileri, Mungann eserlerinde masallardaki fonksiyonlaryla ele alnrken baz blmlerde masal kahramanlarnn ahsnda hafif ironi hissedilir: Be erkek kardeli o evde kendinden bir anti pamuk prenses yaratmtn (KD: 219). Ne var ki bu Pamuk Prenses Yedi Ccesi olmayan bir Pamuk Prensesmi (KO: 7). Her yal kadn elmac kadn sanmaktan, her sepette zehirli elma aramaktan kendine de gna gelmi (KO: 8). Bu arada vey annesinin mehur aynasna yalvarp duruyormu: "N'olur vey anneme syle beni ormana gndertsin, boynumu kestirtsin, avc bana acsn, bir tavann kann srsn bir beze, lm p ayna aynen bunlar syle vey anneme (KO:

21

8). Sonra Mutik'in eski bir masala atfta bulunduu baka bir szn hatrlyor: "Btn kzlar gnn birinde kralie olmak ister!" Oysa bu szn arka yznde sylenen ok daha nemli:"Sen kraln dnde grd eylerden birisin. Sen de gerek olmadn biliyorsun. "Hangi kralie gerektir ki? Kralieler, krallarn aynasdr yalnzca (AKO: 212). O sralar byk coku iinde yazmakta olduu bilinen eski bir masaln yalnzca Beyolu'nda geen bir eitlemesi iin her gn dzenli olarak stiklal Caddesi'ne kyor (YT: 275). Normalde masaldaki vey kzlardan birini oynamas gerekirken, kendini "Klkedisi" olarak dnyordu (YT: 363). Ben de ona yeniden yorumlayarak yazd "Klkedisi" masaln hatrlatyorum. Elinde ayakkab tekiyle kap kap gezecek olan prensten de, ayama olacak ayakkab tekinden de midimi kestiim iin, zaman bekletir gibi, cam bir muhafazada tutuyorum onlar (YT: 367). Masallardaki fakir ama mutlu ailelere benziyorlard (YT: 386). ada edebiyatn son dnem nemli temsilcilerinden Murathan Mungan, masal motiflerini modern edebiyatn anlat trlerinde yaygn olarak kullanan yazarlardan birisidir. zellikle son dnemlerde kullanlan masallatrma tekniini baaryla uygulayan Krk Odann yazar, okurlarna yepyeni masallar sunarken onlar uzak ve yakn arasnda fantastik yolculuklara kartr. Kendine has terimlerle masal motiflerini ilevsel olarak ele alan Mungan, ada roman ve ada hikyenin olay rglerine bu unsurlar serpitirerek anlatlarna zenginlik katar. zellikle son dnemlerde masal kahramanlarnn dnyalarn ada sanatlarda ele alan ve onlar sinemaya uyarlayan a edebiyatnn baars gzlerden kamaz. Yzklerin Efendisi, Harry Poter gibi seri eserler, ierdikleri olaanst masal motifleriyle ve fantastik kurguyla birok insann hayal dnyalarna renk katmtr.

22

1.1.3.Mungann Anlatt Ksa Masallar Murathan Mungan, kurgulad bat masallarnn yannda ok kk masallar da anlatr. Bunu yaparken asl metnin ierisine kk masallar yerletirir. "Cenk Hikyeleri"nde, "Son stanbul"da, "Kaf Dann n"nde byle masallarla karlarz. Cenk Hikyelerinde anlatlan ve aaya aldmz kk masallardaki benzer bir olaanst masal donanmn, Yunan mitoloji kahramanlarndan Akhilleus'un macerasnda grrz: "Tanrlar soyundan olan annesi, onu lmsz klmak istedi, dounca tlsml bir atee tuttu, fakat kocas Peleus'un anszn gelmesi zerine ii yarda kald. Akhilleus'un kaderinde iki hayattan biri vard: ya ksa fakat an ve eref dolu bir hayat yahut uzun fakat silik snk bir yaam. Bir rivayete gre annesi

onu(yaralanmaz) bir hale koymak iin topuundan tutarak (Styks) rmana daldrd. Bu sebepten kahramann suya batmam olan topuundan baka hibir yerine ok ilemez, kl kesmezdi "(Can 1997: 392). Bir kutlu ocuk varm, doduunda anas rmaa daldrm boy, kutlu bir ocuk olmu hibir yerinden yara almayan. Ne ki anas parmann ucuyla tutmumu topuunun ucunu. Topuunun ucuna rman suyu dememi. Bir tek o parmak ucu kadar kck bir yara alm. Bu gizini kimse bilmezmi ocuun. Bu yzden lmez sanrlarm onu. Bir gn bir tek can yoldana sylemi. Gstermi topuunu ve can yolda ekmi vurmu onu (CH: 117). Yine baka kutlu ocuk varm dalar devirmezmi bedenini. Gc devlere emsalmi, herkes merak edermi bu Tanr vergisi gcn. Bir gn gizini am can yoldana, demi ki, Alnmda tel sam vardr. Cmle gcmn kayna odur demi. Gece uyurken sokulmu yolda ve koparvermi o tel san, alnna den (CH: 117). Burada anlatlan kk masallarda verilen mesajlarn bir ksm, slup asndan daha ok bykleri ilgilendiren bir yapdadr: Siz ocukken bir masal anlatrdm size hani. Annesini ok seven, onun kucandan hi inmek istemeyen bir ocuun masalyd bu. "Hatrladm anne bize mesafeli sevmeyi retmek iin anlatrdn bu masal. Sesi darmadan Fatma Aliye'nin. Sesinde cam krklar. Masallarn en aulusunu anlatrd annesi. Hep snrlar, mesafeler, dersler, kssalar (S: 96). Mungan, masallarn halen ada eitimde de kullanlan fonksiyonlarna

23

deinir. Bunu yaparken kk masallardan yararlanr: ocukken pek sevdii kayp rzgr masaln and: Anne rzgr ile baba rzgrn szn dinlemeyen ocuk rzgr, ilkin kayplara sonra frtnalara karyor, onun ard sra btn dnyay dolaan bykleri ocuklarn aryorlar. Onu sonunda byk frtnalar arasnda iyice gsz derek clz bir esintiye dnm bir halde can ekiirken bulup kurtaryorlard (KD: 40) . Siz ocukken bir masal anlatrdm size hani. Annesini ok seven, onun kucandan hi inmek istemeyen bir ocuun masalyd bu. "Hatrladm anne bize mesafeli sevmeyi retmek iin anlatrdn bu masal. Sesi darmadan Fatma

Aliye'nin. Sesinde cam krklar. Masallarn en aulusunu anlatrd annesi. Hep snrlar, mesafeler, dersler, kssalar (S: 96).

24

1.1.4. Grimm Masallarndan Pamuk Prenses ve Yedi Cceler Pamuk Prenses ve Yedi Cceler masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Bir kralie, eline batan bir i yznden bir kz ocuu diler. 2. Doan kzna Pamuk Prenses ismini koyar, ksa bir sre sonra lr. 3. Tekrar evlenen kraln yeni kars, kendini pek beenir ve kendinden gzellere pek tahamml etmez. 4. Sihirli aynas, Pamuk Prensesin kralieden daha gzel olduunu syler. 5. Pamuk Prensesi kskanan kralie, avcdan onu ormana gtrp ldrmesini ister. 6. Pamuk Prensese acyan avc, onu ormana brakr ve geri dner. 7. Ormanda dolaan Pamuk Prenses, kk bir kulbe grr. 8. Yedi Ccelerin kulbesine yerleen Pamuk Prenses, ksa srede Yedi Ccelerin sevgilisi olur. 9. Kapy kimseye amamas tembih edilen Pamuk Prenses, sabah elinde sepet olan bir kadna kapy aar. 10. Birka kez yal kralienin tuzaklarna maruz kalan Pamuk Prenses, en sonunda zehirli elmay yer. 11. l gibi duran Pamuk Prensesi, Yedi Cceler bir tabuta koyarlar. 12. Ormandan geen bir prens, Pamuk Prensesin tabut iindeki haline k olur ve saraya gtrmeyi teklif eder. 13. Bunu kabul eden Yedi Cceler, tabutu tamaya yardm ederlerken, prensesin boazndaki zehirli elma paras kar. 14. Prens ve Pamuk Prenses mutlu bir hayat srerlerken, kt kalpli kralie de fkesinden lr. 1.1.5. Murathan Mungann Kurgulad Yedi Ccesi Olmayan Pamuk Prenses Masal Murathan Mungann kurgulad Yedi Ccesi Olmayan Pamuk Prenses Masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Uzak lkelerin birinde yedi ccesi olmayan bir Pamuk Prenses yaar. 2. Pamuk Prensesin en byk emeli yedi cceye sahip olmakm.

25

3. Prenses, kendisiyle evlenmek isteyen btn prensleri reddeder. 4. Prensesin annesi bu durumuna ok zlr. 5. Prenses, yedi ccesini yllarca bekler. 6. vey annesinin aynasna yalvarr, fakat cevap alamaz. 7. Prenses yalanr, yedi ccelerden umudunu keser, prensler de artk onu istemez. 8. Kendisine hibir masalda yer bulamayan Prenses, koluna bir elma sepeti takar ve yal kadn olur. 9. Yeni bir Pamuk Prenses bulma midiyle yollara der, fakat istei gereklemez. 10. Pamuk Prenses, yoksul ve kimsesiz bir ekilde doksan yanda lr. 11. ldnde ulusal yas ilan edilir, grkemli bir cenaze treni hazrlanr, tabutunu yedi cceler tar. Bir Grimm masal olan Pamuk Prenses, Murathan Mungann yeniden kurgulad, yeni bak alar kazandrd metinlerden biridir. Bu tip kurgulama yntemiyle ilgili Berna Morann u tespitleri nemlidir: Daha nce yazlm metinlerden yola karak yeni metinler reten a edebiyat, metine gerekleri dile getiren bir metin deil, kurmacann kendi dnyasnda oynanan bir oyun olarak bakmaktadr (Moran 1994: 97). Yukarda Borann ifade ettii eski metinlerden yola karak yeni metinler reten a edebiyat kavram, Mungann eserlerinde sk uygulad bir yntemdir. zellikle 1987 ylnda yaynlanan Krk Odada anlatlan hikyeler (Yedi Ccesi Olmayan Bir Pamuk Prenses, Zamanmzn Bir Klkedisi, Yzyl Uyuyan Gzel) bu yntemle ele alnm ve yeniden kurgulanmtr. Mungan, Yedi Ccesi Olmayan Pamuk Prenses masaln Bir varm bir yokmu, uzak lkelerin birinde bir Pamuk Prenses yaarm. Ne var ki bu Pamuk Prenses, Yedi Ccesi olmayan bir Pamuk Prensesmi formeliyle balatr. Bu masalda yer alan masal kiileri ve masal motifleri bilinen Pamuk Prenses ve Yedi Cceler masalyla ayndr. Ancak Mungan, masaln orijinalinde hkim olan masal deerlerini altst eden bir kurguyla anlaty okurun gznde ayr bir metne dntrr. Yazar, masal kahramanlarnn mentalitelerini kendi kurmacasnda yeniden ekillendirir. Pamuk Prenses ve Yedi Cceler masalndan hareket eden yazar, ayna, cad,

26

elma, vey anne gibi masal motiflerini, uyarlama masal tekniini kullanarak ve masaln klasik zelliklerini hie sayarak yeni bir metin oluturur: Gel zaman git zaman bunlarn hibiri olmam. Pamuk Prenses kendine Yedi Cce bulamam. Umutlar eskidike glenmi, iine kk salm. Yllar haince gemi, yalanmaya yz tutmu, gekin bir kz olmu. Yedi ccelerden umudunu iyice kesmi artk; onlar aramaktan vazgemi. Ne ki bu kez de artk eski ehzadeler, Prensler de uramaz olmular kapsna, penceresinin dibine. Bu Pamuk Prenses bu yzden hibir masala girememi. Kendinin de bir masal olmam. Gn gelmi iyice yalanm, irkin bir kz kurusu olmu. Yaamnn da kendisi gibi iyice kuruduunu grm. aknlklar iinde korkulara, kukulara kaplm. Oysa masalndan, dlerinden de bir trl vazgeemiyormu. Bunun zerine masalnda kendine yeni bir yer edinmeye karar vermi. Koluna bir elma sepeti takm, da tepe demeden kulbe kulbe dolamaya balam. Naslsa her zaman bir pencerede yazgsn bekleyen bir Pamuk Prenses bulunur, diyormu.Belki uzak bir kulbede, bir ksz pencerede bir Pamuk Prenses beni bekliyordur, diye dnyor, hi olmazsa onu mutlu etmek, zehirli elmalaryla onu zlemlerine, dlerine kavuturmak istiyormu. Onca yol tepmi, onca da tepe dolam. Oysa hibir Pamuk Prensesli pencere onu armam, her kulbeden, her kapdan geri dnm. Elmalar sepetinde kendi zehriyle rm kalm. Dileri dklm, burnu uzam, kamburu kmt. Artk ayaklar tutmaz olmu, siyatikleri azm, romatizmadan her yan szm szm szlyordu. Gzleri iyi semiyor, kulaklar iyi duymuyor, beli tutmuyordu. Ama o, byk bir inatla ve srarla da, ta, orman geziyor, elmasndan srtaca bir Pamuk Prenses aryordu(KO: 8-9). Masallarn zaman ve kahramanlarn klieleen yaplaryla oynayan Mungan, baz masallarn zamann gnmze tayarak anlatlardaki zaman belirsizliini ortadan kaldrr. Ayn ekilde klie kahramanlarn vey anne rneinde olduu gibi temel zelliklerinden syrarak tamamen zt bir yapda ortaya koyar: ehzadeler, Prensler yzgeri dnyorlarm Pamuk Prensesin kapsndan. veyannesi ise ok zlyormu bu ie. Ama onun da elinden bir ey gelmiyormu. Bir trl Pamuk Prensese sz dinletemiyormu. Tabii Pamuk Prensesin bir de vey annesi varm. nk o lkede herkesin bir veyannesi varm. Btn gen kzlar veyannelerini fena kalpli zannederlermi. Oysa btn veyanneler gibi Pamuk Prensesin veyannesi de yalnzca bir anneymi (KO: 7). Yazar Mungann eserlerinde anlatt masallardan bazlar mutlu sonla bitmez. Hlbuki masallarn karakteristik zelliklerinden biri iyilerin kazanp, ktlerin her

27

zaman kaybettii ve cezalandrld bir dnya zlemidir. Krk Oda adl eserde kurgulanan Yedi Ccesi Olmayan Bir Pamuk Prenses masalnda yazarn ironik slubu ak bir ekilde hissedilir. Masaln sonunda Pamuk Prensesin cenaze trenine kutlama telgraflar gnderilmesi kusuru, gzlerden kamayacak aklktadr.

Sonunda zamann her eyi deitirdiine karar verip btn dnyaya kst. Kesine ekildi. Yoksulluklar, skntlar ierisinde krgn, kskn gnler geirdi. Artk kimsenin ideallere hrmeti kalmamt. Bunu anlamt. Pamuk Prenses ise kendini idealleri uruna feda etti. lrken kendini-eksik de olsa-bir kahraman gibi hissediyordu. Bir masal bir bana yaamaya kalkmt. Ve Pamuk Prenses doksan yandayken ld. O kk kulbesinde yoksul ve kimsesiz biri olarak hayata gzlerini yumdu. ldnde btn lke ayaa kalkt. Ulusal yas ilan edildi. Bayraklar yarya dek indirildi. ok byk, grkemli bir cenaze treni yapld. Yurdun drt bir yanndan, yediden yetmie herkes bu trene katld. Btn halk, Pamuk Prensesleri iin gzya dkt. Cenaze treninde Pamuk Prensesin tabutunu Yedi Cce tad. Daha sonra bu yedi Cce, Pamuk Prensesin mezarna kapanp Bizi brakp da nerelere gittin diye uzun uzun aladlar. Trene ailevi nedenlerden tr katlamayan Beyaz Atl ehzadeler, Prensler kutlama telgraflar yollamakla yetindiler (KO: 9). Masalda yer alan kahramanlar, Mungann masalnda deiim ve dnme urayarak, eski ve yeni kimlikleri arasnda gelgitler yaarlar ve ayn kahramanlar mutluluk-mutsuzluk temini yazarn kurmacasnda bir arada yaamak zorunda braklrlar.

28

1.1.6. Masal Bekisi Masal Aynal Krk Oda adl eserin 2. hikyesi olan Aynal Pastanede uzun bir ekilde anlatlan iki masal yer alr: lki "Masal Bekisi" dieri de "Konuan Mezar" dr. Murathan Mungan, Masal Bekisinde masal unsurlarna ksmen bal kalarak, soyut sylemlerle dolu bir anlatm yolunu tercih eder. Anlatda kullanlan kiralk masal, elden dme masal, masal evi gibi kavramlar anlatya heyecan katarak okuyucunun hayal dnyasn zorlar. Orijinal bir balang formeliyle balatlan metin, ada masal kavramyla badatrlacak bir yapya sahiptir: Mevsimlerin ok abuk, ok hzl getii, meleklerin souk deniz arklar syledii kuzeyde, gri ve uzak bir lke varm bir zamanlar. nsanlar, renkten, ktan, srprizlerden ve mucizelerden yoksun, kuru hayatlar yaarlarm. Herkesin hayat, olaanst skc, i karartc, bunaltcym. Bu yzden insanlar, ancak kendilerine masallar satn alarak srdrebiliyorlarm yaamlarn (AKO: 162). Masaln giri formelinden sonra yazarn kendi slubuyla kulland elden dme masallar, kiralk masallar, pahal masallar, yeni masallar, onarlm masallar, dayankl masallar gibi kullanmlar masaln yetikinler iin kurgulandn yanstmas bakmndan nemlidir: Gndelik hayatn glklerine, ancak bu masallar sayesinde katlanabiliyorlarm. Kimi masallarsa kiralkm; baz yerler elden dme masallar satyormu. Paras

olanlar, pahal ve yeni masallar alrken, yoksullar, ou kez rehin karl kullanlm masallar kiralayabiliyorlarm ancak. Baz insanlar, tayamayacaklar masallar alyor, sonra bu masallarn altnda kalarak heba olup gidiyorlarm. ok onarlm masallar, yrtk skk yerleri onarldktan sonra, yeniden kullanlr hale getirilen masallar, dayankl masallarm. Masallarda kaybolmaktan korkanlar iin en uygun masallar bunlarm. ehrin biraz dnda, krlarn balad ykk surlarn eteklerinde, her mevsim kirli ve karanlk bir su gibi akan kanala yakn bir yerde, kanatl kapsndan bin bir glkle girilen eski, khne bir yapnn zerindeki byk tabelada "Kiralk Masallar" yazlyormu. O yredeki herkes masallarn buradan alrm aslnda! En iyi, en gzel, en dayankl masallar burada bulunurmu (AKO: 162). Yazar, metnin devamnda hayatn her eyi gerekelendirmediini, bu yzden de masaln gerekelendirme konusunda bamsz olduunu ne srerek masaln bir ynn ortaya koyar:

29

Geceleri, kanal boyu gezerek, uykusuzluk eken A'ya acm bir tek. O gne dek yzlerce insan onca yalvarm yakarmken, bir tek ona acm. Niye? diye sorma. Byle eylerin aklamas yoktur. Hayat her eyi gerekelendirmez, masallar niye

gerekelendirsin? Hayatn bir plan yoktur. Varsa da, bizim hayatlarmz ve seimlerimizi aan bir plan olmal bu, akl erdiremeyiz, bo yere zaman yitirmeyelim Bir gece onu Masal Evi'nin iine buyur ederek ne istediini sormu. A, dierleri gibi bildik masallarn peinde deilmi. ok yaln bir sorunun yantn bulabilecei tek bir masal istiyormu yalnzca. (AKO: 163). Mungan, kurgulad bu masalda masallarda kilitli kalma tehlikesinden bahsederken kapal ve soyut konumay tercih eder. Masaln baz blmlerinde motif olarak kullanlan kahramana zor anlarda yardmc olan olaanst kii motifi burada da kullanlr. Masal kahramanlarn, masal kzlarnn esiz gzellikleri ile donatr: O zaman gir de gr, demi Masal Bekisi, onu bir masaln iine alm. Ama nceden gerekli btn uyarlarda bulunmu: Bak dikkatli ol, bu masal kendin istedin, ama gnn birinde masalnda kilitli kalabilirsin, demi. Geri bu tehlike, btn masallar iin vardr ama bu gibi masallarda daha da oktur, ona gre dikkatli olmalsn. Benim de ok canm sklyor burada, ban beklediim bunca masal yordu beni. Ben de seninle birlikte geleceim. Masaln iinde, her seferinde baka bir kimlikle karna kacam, yazg dnmlerinde sana yiyeceini, ieceini ben vereceim, ite o zamanlarda deieceksin, demi. Hep ayn kalmak iin ok abuk yer deitirmek gerekir. Bunu masaln iindeyken kendin de greceksin zaten. Merak etme, ben yannda olacam. Masalnda teklediin zamanlarda karna kacam. Btn yapacan, tam zamannda masaln terk etmektir, yoksa hem masalnda kilitli kalrsn, hem de yapayalnz. Gnn birinde ortadan yok olursam, bil ki lmmdr ( AKO: 164) . Masallarn genel ilevlerinden ve konularndan farkl bir tarzda masallar kurgulayan Mungan, kadn-erkek, doyum-doyumsuzluk, beenme-beenilme,

gzellik-irkinlik, deiim-dnm, mutluluk- mutsuzluk, ilgi-ilgisizlik, reddedilme psikolojisi gibi tamamen yetikinlere hitab eden konular ele alr: Sonunda kalabal yararak ilerledii barn aynasna vuran yanssn grnce, soluu kesilmi; ne zamandr hayalini kurduu, ancak masallarda rastlanan, gzellii btn zamanlara yaylan kadnlardan biri olarak, aynada kendi karsnda ylece duruyor, kurban fark tanmayan, ldren baklarla bakyormu. Kendi masalm bam dndrd, herhalde ondan byleyim, diye geiriyormu iinden. Bir sre sonra, ilerinden birinde karar klarak km bardan, ama akl dierlerinde kalm, ertesi akamlarsa, dierleri

30

iin gelmi bara ve her seferinde ayn ey olmu; kiminle ksa, akl bir dierinde kalyor, kendini yeterince mutlu ve doyumlu hissetmiyormu. Ksa bir sre sonra, onlarn ilgilerinden de, varlklarndan da abucak sklr olmaya balam. Elde ettii her erkekten, daha bardan kmadan vazgetiini, gecenin kendisi iin daha imdiden bittiini duyumsar olmu. Bir akam, barn uzak bir kesinde, kt dip masalardan birinde oturan ve dierlerinin tersine, ona hi ilgi gstermeyen gen bir adam dikkatini ekmi A'nn; gen adamn yanna sokulmu, gzelliinin verdii cret ve kstahlkla, adamn yzne sigarasndan kaln bir duman fleyip buulu baklarla szdkten sonra, neden benimle ilgilenmiyorsunuz? diye sormu. Gen adam glmsemi. O kadar gzel glmsemi ki, A, hem bu glmseyie sevdalanabileceini, hem de bu glmseyile reddedildiini anlam. Bunu bir yant olarak kabul etmemi tabii, gen adam kkrtmaya alm: Yoksa kadnlardan holanmyor musunuz? Ayn yumuak glmseyile, Hayr, demi gen adam. Kadnlardan holanyorum, hem de okyleyse neden benimle

ilgilenmiyorsunuz? demi A. Bakn, burada herkes evremde pervane kesilmi dnp duruyor, siz niye byle kaytszsnz ( AKO: 165). Mungan, masaln baz blmlerinde gzellik anlayn masal kahramanlarnn esiz donanmlarnda tartrken, gzelliin herkesin beyninde ayr durumlarda yaad sonucuna varr: Tersine ok gzel ve gen bir kadnsnz, btn erkeklerin ilgisini ekmeniz normal, peki yleyse, sizin ilginizi neden ekmiyorum? diye srar etmi A. Yant ok basit demi, gen adam. Gen ve gzelsiniz tabii, sorun da bu ya zaten, benim iin fazla gzelsiniz. Kusursuzsunuz, oysa ben kusurlu gzelliklerden holanrm. Bakn, ben yirmi be

yandaym ama benim houma gidenler, krk yan stnde olan, hafif tombul kadnlardr. Onlar iin deli olurum. A, ilkin arm, gen adamn yzne inanmaz gzlerle bakm, gen adamn yznden ciddi olduunu anlam, Masal Bekisi'nin daha masaln banda ne demek istediini kendisine kavratmakta aceleci davrandn dnm, ama yine de o anda, onun ilgisini, peinde koan erkekler deil, glmseyiiyle akln bandan alan bu gen adam ekiyormu ve ancak bir masalla edindii bu kusursuz gzelliin, kendisiyle bu gen adam arasnda ciddi bir engel oluturduunu grm (AKO: 165-166). Yazarn metin iinde anlatt masallar daha ok bir mesaj kuvvetlendirmek amac gder. Ancak burada Mungan'n masal iindeki mesajlar ocuklardan ziyade yetikinler iindir. Ayrca kurgulanan metinde anlatlan olaylar masallardaki konulardan uzak bir yapya sahiptir. Bu masalda ele alnan cinsellik, hayranlk, doyum zevki gibi konular varoluuluk erevesinde tartlr.

31

Gen adamn kollarnda gerekten gzel bir gece geirmi ama, gen adam, bu sefer de kendini o haliyle sevdii iin, kk grmeye balam; kendini sevmeyen birinin, bakalarnn kendini sevebileceine olan inanszln ve umutsuzluunu bylelikle yakndan tanm; hem sonra, ona kimse yetmiyormu, o, btn dnyay istiyormu, btn dnyann hayranln, ilgisini; kendine ancak yle inanabilirmi; kendi gznde varln ancak yle onaylayabilirmi (AKO: 167). Masaln baz blmlerinde bohem hayattan kesitler sunulurken, sadece bedensel doyumlarn tartlmas dikkat ekicidir. Gnn birinde, bir gece kulbne yalnz gidecek olmu, krk yan gemi hafif tombul bir kadna kimsenin ilgi gstermeyecei, ortalkta genlik ve dirim fkran insanlarn kaynat, yksek sesle mzik alnan, dans pistinden insanlarn eksik olmad hareketli bir kulpm buras. Herkesin gz gen ve diri bedenlerdeymi; o yaa ve o kilolara gelmi kadnlarn ounun hayatnda zaten biri varm. Bunu gven altna alm olmann rahatl ve birok eyden vazgemenin kaytszlyla, yiyip iip eleniyorlarm onlar. evrede ok gzel, ok bakml gen kzlar varm gerekten. Kimse dnp bakmyormu bile A'yaA'nn srarl ve giderek saldrganlaan tutumu stne, A'y parasna gvenen, zengin ve kstah bir kadn sanan gen adam, ona bir jigolo olmadn aklamak zorunda hissetmi kendini; byle anlald iin ok zlen A, bu kez de srarla gen adama, ne tip kzlardan holandn sormu. O gen adam da, gen ve sarn kzlardan holandn, zellikle yeil gzllere zaaf olduunu ve artk kendisini rahat brakmasn, gecenin herkes iin ksa olduunu sylemi Kolonya tutan yal kadn birdenbire gzlerinden tanm, Masal Bekisi'ymi bu (AKO: 168). Masallarda kahramanda grlen deiim ve dnmler, bu masalda yazg dnmleri tabiriyle ortaya konulurken, masal bekisinin sunduu bazen olaanst bazen de ay ve simit gibi sradan yiyecek ve ieceklerle salanr: Masaln iinde, her seferinde baka bir kimlikle karna kacam, yazg dnmlerinde sana yiyeceini, ieceini ben vereceim, ite o zamanlarda deieceksin, demi (AKO:164). Bana hemen zel bir yiyecek ve zel iecek verin, diye imada bulunmu barmene. Barmen, ona, uzun ayakl kristal bir kadeh iinde tropikal bitkilerin gne ndaki yansmalarn tayan rengrenk bir ikiyle, kenarlar tropikal bitkilerle desenlenmi geni bir tabak iinde hindistan cevizli ufak ptifrler sunmu (AKO: 166). Bir kt mendil ve kolonyann yan sra, ona, kk bir ay barda iinde koyu ve karanlk bir mayi ile iinde eitli otlarn ve baharatlarn bulunduu kk bir rek

32

uzatm (AKO: 168). Bunun zerine, lokantann bulunduu sahilde kaykta oturan, lokantaya taze balk getiren yal balk gzne ilimi A'nn, uzaktan bile gzlerinden tanm Masal Bekisi'ni, hemen yanna gitmi; balk, ona, ekmek arasnda bilmedii bir balk uzatm; lokantada yediklerinden ok farkl bir balkm bu, yannda da bakr bir marapa iinde sar-beyaz renkli, ekimsi-tatl tuhaf bir iecek sunmu; bunun zerine A, masaya gen, iri gzl, gr kirpikli, dalga dalga salar incecik belini dven, kahve esmeri bir dilber olarak geri dnm (AKO: 169). Ayrca ay ve simit alm ondan ve zaman yitirmeden, gen adamn yanna tam onun istedii biri olarak dnm .(AKO: 170). Mungan, bu anlatda da masaln karakteristik zellii olan mutlu son temini gz ard ederek, masal kahramann cezalandrr. Oysa klasik masal anlaynda kahraman her zaman kazanr: Aylar boyunca ehir ehir gezerek izini srd delikanly hibir yerde bulamam ve gnn birinde masalnda kilitli kaldn anlam. Kimsenin ilgi duymad, orta ya hayli gekin, daha kel, daha gbekli, daha mavi gzl ve ellerinin parmaklar daha iri boumlu, boumlarnn zeri daha kll bir adam olarak srdrmeye balam hayatnn geri kalan gnlerini. Birdenbire btn masallarn dna srldn anlam. Hl gittii her yerde, umutsuzlukla Masal Bekisi'ni arayp duruyormu; onun, gnn birinde birdenbire karsna kaca gn bekleye bekleye daha da yalanm. Gzleri artk iyi seemedii iin, her grd kiiyi Masal Bekisi sanyor, bu yzden nne konan her yiyecei, iecei dnmeden yiyip imeye balad iin de, gn gnden daha ok kilo alyor, lesiye imanlyormu (AKO: 172) Mungan, masaldan alnmas gereken dersleri masaln sonunda anlat

kahramanlarna syletir. Kiilere zg masal kavramndan da sz eden yazar, bu masal; kendi masalndan gzleri kamam kiilere ithaf ederken kamama ile krleme arasnda sadece ton fark olduunu ileri srerek toplumsal bir eletiri yapar: Bu masaldan karlmas gereken kssa, A'nn yapaca tek ey, doru yerde, doru zamanda, doru insanla karlamakt, olabilir. Belki de bunlarn hepsi bo! Doru masal olmad gibi, doru yer, doru zaman, doru kii diye de bir ey yoktur. Var olu, hepten bir yanllktr belki de. Ar bir masalm bu! Hi hafif masallar bilmez misin sen? Hafif olan tek ey hayattr pamuk kzm, dedi Mutik. Peki, bu masaldan ne anlamam gerekiyor? diye sordu Aliye. Birok ey ama ncelikle, masaln zamannda terk etmeyi, dedi Mutik. Sakn Masal Bekisi'ne kabahat bulmaya kalkma! Kendi masalndan gzleri

33

kamam kiiler iindir bu masal. Kamama ile krleme arasndaysa, nemsiz bir ton fark vardr yalnzca (AKO: 172). Masaln sonunda yazarn ortaya koyduu karamsarlk; doru zaman, doru masal, doru yer, doru kii yoktur teziyle var oluuluk sorgusuna dnr. Mungann kurgulad bu masala yaptmz aratrmalarda herhangi bir kaynakta ulaamadk. Yazarn kurmacasnda deiik ivmeler kazanan anlat, masal unsurlarndan bazlarn ierir. Masal kahramanlarna mutsuz son yaatmay benimseyen Mungan, bu masalda da ayn zelliini sergiler.

34

1.1.7. Konuan Mezar Masal Yazar, bu masala eski bir stanbul prensesinin masal ismini vermesine ramen masaln baz blmlerinde okuyucuya "Yzyl Uyuyan Gzel" masalnn motifleri anmsatlr. Burada uyandrldktan sonra srekli konuan bir prensesin masal anlatlr. Bu masal, kurgu bakmndan Yzyl Uyuyan Gzel masalna benzetilmesine ramen olaylarn seyri, deiim ve dnmler asl metinle tamamen zttr: "Konuan mezard bu masal. Yamurlardan sonra topra kabarm taze bahar kokan bu mezarn yanndan ne zaman geseniz, topran derinliklerinden gelen bir ses duyulurdu; alak sesle, ama hi susmadan, kendi masaln anlatan l bir prensesin sesiydi bu. ok kulland halde anlamn hi yitirmemi szckler kullanyordu. Yz yl uyuduktan sonra, bir prensin hayat pcyle uyandrlm ve ondan sonra da hi susmam bir prensesin, kadnlnn uzun uykusundan uyanm, uyandrlm bir prensesin hi dinmeyen sesi, bir yeralt nehri gibi uulduyordu (AKO: 159) Yazar, Yzyl Uyuyan Gzel masalnn devam eklinde ortaya koyduu bu anlaty, masal kahraman Prensesin lm ses tonuyla ortaya koyar. Masaln terk etmeyen prenses adyla tanmlanan kahraman, mezarndan yzyllk itiraflarda bulunarak bu zaman zarfnda yaadklarn dile getirir. Uyandrlm prenseslerin ryalarn gren bu mezardan btn dnyaya yorgun sesleniini srdryordu. Tarih kadar yorgun bir sesti bu. Bin yldr gizemlere, tlsmlara, bylere, efsanelere sarmaklar gibi dolaarak yaam stanbullularn, artk alt, kanksad, sonunda zamanszla ulam nice gndelik tansktan biriydi bu, yolu oraya den her kim, bu mezarn yanndan gese, bir an soluklanr, ldkten sonra bile hazin masaln terk etmeyen bu talihsiz prensese kulak verir, onu btn kalbiyle dinler, duyduklarndan kendi hayat iin gerekenleri renmeye alr, sonra urad bu masaldan payna deni alp kendi yoluna giderdi. Yz yldr hi konumadm, hep bekledim, karanlkta bekledim, yalnzlkta bekledim, yalnzlmda bekledim. Kitaplar okudum, filmler seyrettim, dnceler gelitirdim. Hayatma degin sahneler yazdm, sahneler tasarladm, bunlar canlandrmak istedim, mit ettim, d kurdum, gelecek biriktirdim. Erteledim, erteledim. Yz yldr hi konumadm, hi konuamadm. Hi kimseyle konuamadm. Kimse. Kimse. Kimse. Kim, kimin kimsesi olabiliyor ki sevgili Prensim? Herkes nnde sonunda kendi kendinin kimsesi oluyor. Hi kimse yoktu ki zaten, nasl olabilirdi hem? Btn evremi uykunun kunda sarmken, sarmalamken? Dlerimin sessizliinde yaadm. Dlerimin sessizliini, sessizliin karabasann, nasl

35

anlatabilirdim size? Uucu grntler ve byk bir sessizlik ierisinde ayak srdm bunca yl. Tek bir szck, tek bir szck bile etmeden, dlerimin sessizliinde

yaadm. Tek bir szck, tek bir, tek (AKO: 159). Mungan, bu masalda gndelik yaamn paralelinde masaln gereklikle birlemesi arzusunu dile getirirken, hayatn ierisinde yaanabilecek masallara gndermeler yapar. Bunu yaparken de masallardaki ince mantk zelliini gz nnde bulundurur: Mezarn zerinde karncalar titreen kelimeler gibi geziniyorlar. Ryann bittii yerde balayan bir masal yok mudur Prensim? nsanlarn uyankken de sevildii masallar. Biliyorum hi sevmeyeceksiniz beni, belki kendi ykmm hazrlyorum srekli konuarak, hi susmayarak. tiyorum sizi, yanma yaklatrmyorum. Bylelikle sizi

kendimden uzak tutuyorum, size szcklerden bir orman ryorum; gene sevesiniz diye belki, hi sevmeyesiniz diye belki. Konuarak kendimi bouyorum, sizi bouyorum,

beraberliimizi bouyorum. Oysa ince, iyi yrekli biriyim, sevmek ve sevilmek istiyorum. Belki de durulurum zamanla, tlsmsz, bysz sevin beni n'olur. Hatalarm, zaaflarm, kusurlarmla sevin. Masalmn arl altnda ezilmi yreimden imdiye dein uydurulmam olduu iin hi kimsenin bilmedii bir sevgi karmak istiyorum. Size btn gemiimi, btn gemii, btn yaadklarm bir rpda anlatmak istiyorum. lgi

duymadm erkee kar feminist, ilgi duyduum erkee kar kle olabilirim. amzn ideal kadnlarndan biri olabilirim. Sevmek istiyorum ama sevmeyi renmek istiyorum nce. Ne ki bir dil saana altndaym imdi. Szckler azmdan kay kayveriyorlar. Onlara tutunarak yayorum belki de. Yalnzlmdan kurtulmak iin konuuyorum. O korkun sessizlii (hani dlerimin) unutmak iin konuuyorum (AKO: 160). Bu masalda kahraman Prenses, Prense hitab ederek, yzyllk uykunun suskunluunu konuarak amak istediini sylerken, masaln genelinde hkim olan tekrarlar (kimse, kimse, kimse; tek bir szck, tek bir, tek; kelimeler, kelimeler, kelimeler) ok kullanr. Hogrn beni Prensim, biliyorsunuz u yz yllk aray kapatmak zorundaym. Sevseniz de, sevmeseniz de beni konuacam, susana kadar konuacam. Hibir g beni konumaktan alkoyamaz artk. Hibir g. Bo da olsa, dolu da olsa, kelimeler, kelimeler, kelimeler (AKO: 160). Yazar, masal kahraman prensesin azndan gnmze gndermeler yapar. Burada tasarlanan masal, kurmaca metnin karakteristik zellikleri gerei srekli yeni ivmeler kazanarak nitelik deitirir. zetle ironik anlatmn hkim olduu bu masal, kahramanlarn dntrld arm ve sembollerle rlm, yetikinler iin

36

kurgulanm bir masal olarak yorumlanabilir. 1.1.8. Grimm Masalarndan Uyuyan Gzel Uyuyan Gzel masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Uzak lkelerin birinde halkn ok sevdii bir kral ve kralie yaarm. 2. Kral ve kralienin en byk istei bir ocuk sahibi olmakm. 3. Dileklerine ulaan kral ve kralie bunu kutlamak iin, enlik dzenleyerek herkesi ve perileri davet ederler. 4. Davet edilen perilerin her biri kraln kzna iyi dileklerde bulunurlar. 5. Davet edilmesi unutulan on nc peri, kzn on be yanda eline batan bir i yznden leceini syler. 6. Henz hediyesini vermeyen on ikinci peri, kk prensesin kt bysn bozarak, i battktan sonra yzyl uyuyacan ve bir prens tarafndan uyandrlacan ifade eder. 7. Kral, lkesindeki btn ileri toplatr. 8. Byyp gzelleen Prenses, on be yanda o gne kadar girmedii bir odaya girer ve yal kadnn elindeki ie dokunur. 9. Btn saray yzyllk bir uykuya dalar. 10. Hikyeyi duyan bir prens, kk prensesi aramaya balar. 11. Ormanda saray bulan prens kk prensesin odasna girer ve onu per. 12. Kk prenses ve saraydakilerin hepsi gzlerini aar. 13. Prens ve kk prenses grkemli bir dnle evlenirler ve uzun yllar mutlu bir hayat srerler. 1.1.9. Murathan Mungann Kurgulad Uyuyan Gzel Masal Murathan Mungann kurgulad Uyuyan Gzel masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Uzak lkelerin birinde ocuklar olmad iin mutsuz olan bir padiah ve ei yaarm. 2. Btn bycler ve efsuncular padiahn ocuu olmas iin eitli byler yaparlar ve sonunda padiahn bir kz olur. 3. Padiah kznn doumunu kutlamak iin bir tren dzenler. 4. Trende btn bycler iyi dileklerde bulunurlar. 5. Padiah, byc Quenni armay unutur. 6. Quenn, prenses on alt yana gelir gelmez eline batan bir i ile yzyllk bir uykuya dalacak diyerek treni terk eder.

37

7. Padiahn emriyle lkedeki btn iler yoplanr. 8. Prenses Ay, on alt yana geldiinde sarayda kimsenin uramad bir odaya girer ve orada unutulan ie dokunur. 9. Prenses, btn saray halkyla yzyllk bir uykuya dalar. 10. Uzun zaman sonra bir prens, prensesi perek saray ve prensesi uyandrr. 11. Prens, prensesi uyandrdktan sonra sevdiinin prenses deil, Uyuyan Gzel Masal olduunu anlar. 12. Uyandrldna memnun olmayan prenses, aralarna giren yzyllk bir zamann sevgi anlaylarn deitireceinin farkndadr. 13. Prens ve prenses evlendikten sonra, prenses hi uyumamakta ve yzyllk suskunluunu gidermeye alr 14. Prens, bu masaln kahraman olduunu unutarak, sarayn bamasalcsna Yzyl Uyuyan Gzel masaln anlatr. Murathan Mungann Krk Odada ele ald masallardan biri de Grimm Kardelerin masallarndan "Uyuyan Gzel" masaldr. Yazar, bu masal biraz da felsefi adan sorgular. Yzyllk uykusundan

uyandrlan Prenses ile ilk insan Hz. dem arasnda yaradl bakmndan benzerlik kurmaya alr ve masal kahramanlarna ironik adan gndermeler yapar: Yorumlanm bir masal kahramannn yorgunluu iindeydi; gzlerini atnda benim prensim sen misin? Neden bu kadar beklettin beni. "dedi. "Gzlerini aar amaz nedense ilk demi dnd. Yaradlnn sabahndaki demi, yazgda demi. O da byle mi uyanmt? Yzyllardr grd dlerin tmn birden anmsamas mmkn deildi elbet; yalnzca bir duygu kalmt o dlerin tmnden, szya benzer bir duygu (KO: 109). Hz. dem ile uykusundan uyanan prenses arasnda eylemsel anlamda yaanan farkllklar, anlat kahraman prensesin azndan bellek-belleksizlik, balangdevamllk mant erevesinde tartlr: "Peki, yaradlnn sabahnda dem ilk olarak neler dnmt? demin grdklerini dnmeye, dlemeye, imgeleminde canlandrmaya alt. Ayn koullar altnda da olsanz, bir bakasnn gzlerini dn alamyorsunuz. te bu yzden kimse benim gibi yzyl uyuyamaz. Bu yzden dem ile ayrlmz, benzerliimizden ok daha yakn. O her eye yeniden balyordu; bense kaldm yerden srdrmek zorundaym. O belleksizdi, bense bellek yorgunuyum (KO: 110). Kendini demle zdeletirmesinin birok nedeni vard kukusuz. En ve ilk

38

ortak zellikleri kovulmakt. dem cennetten; gzel prenses de ilkin uyanklktan sonra da uykusundan kovulmulard. kinci ortaklklar uyku haliydi (KO: 111). Yazar, dem peygamberin cennetten kovulmasna sebeb olan yasak meyveyi elma eklinde ortaya koyarken, utanma duygusu ile yaratl arasnda bir takm benzetmeler yapar: dem elmay srana dek bir eit uykudayd. rnein utanma nedir bilmiyordu (KO: 112). Yzyl Uyuyan Gzel masaln Mungan, masal formeli ve nemli bir masal motifi olan ocuksuzluk motifi ile balatr. Hemen masaln banda yazarn oligarik anlaya eletirisi ve alayc slubu ak bir ekilde hissedilir: ok uzak lkelerin birinde, ocuu olmayan bir padiah yaarm. Kars da, kendisi de ocuklar olmad iin ok mutsuzlarm. Yoksul halk bellekleri padiahlarn ocuksuz, dlsz brakarak alr onlardan. Kendilerinin en ok

yapabildikleri (ya da tek yapabildikleri) eyi, padiahlarnn yapamayacan dnmek keyf verir onlara; bir masal keyfi verir. Oysa tarih, yani tarihleri, padiah ocuundan ve onlarn ince zulmnden geilmez. Btn lke halk padiahn

ocuksuz, tahtn veliahtsz oluuna ok zlyormu. Cmle bycler, efsuncular kaynar kazanlarnn banda binbir by deniyor, binbir tlsm yapyor, padiah bir ocua kavuturmak istiyorlarm. Herkes gcn, tlsmn bu i iin seferber etmi. Ve gnlerin birinde padiahn kars hamile kalm, ya da kaldrlm. Bu mutlu olaydan her byc kendine pay kard iin, hibir bycnn ne stats sarslm, ne nne glge dm; her byc kendi gururuyla ba baa kalarak, doacak olan ocuu kendi eseri saym (KO: 111). Murathan Mungan, hem masala balamadan nce hem de masal arasnda birtakm sorularla ve yorumlamalarla okuyucunun ilgisini ekmeye ve masala deiik bir hava katmaya alr: Bundan yzyl nce uykuya dalanla bu uyandrlan ayn insan m? Ayn insan kalabilir mi? Zaman uykuda da gese zamandr (KO: 110). dem asndan ise iler biraz daha deiiyor. Cennetteki eya- zaman ilikisini, cennetteki uzamn kullanln doal olarak bilemeyiz nk hibirimiz oraya gitmedik ve bu gidile de gidemeyeceiz. Ne ok ey bilmiyoruz. Dolaysyla da insan, dnebilen, konuabilen ama bilemeyen bir varlktr. Bildiklerini de aklnda tutamaz zaten. O halde konumasnn ne yarar var?(KO: 112). Yazar, Cennetteki eya-zaman sorunsalna dikkat ektikten ve okuyucuda

39

birtakm soru iaretleri braktktan sonra masal anlatmaya devam eder: Nitekim padiahn aylar sonra nur topu gibi bir kz olmu. Adn Ay koymular. Yumuk gzl, yumuk elli, pembe-beyaz irin bir eymi. Kzn doumu krk pare top atyla duyurulmu, lkenin drt yanna rtkanlar karlm, davullar alnm, borazanlar flenmi, yksek kulelerde bayraklar dalgalanm, Ay'nn onuruna byk enlikler yaplm, elenceler, trenler dzenlenmi, ziyafetler verilmi, yoksullar giydirilmi, alar doyurulmu, ksacas padiahn sevinci tm halkn sevinci olmu ( KO: 115). ada roman anlatm tekniinde grlen, yazarn olay rgs ierisinde araya girip yorumlamalar yapmasn Mungan da sk sk kullanr. Burada da halk-saray tartmas iindeki yorumlarn masaln ierisine serpitirir: Sarayda ise ok byk bir trenin hazrlklar balam. Tabi ki sarayda verilen trene halk arlamazd; nk hibir halk saraya smaz. Ne ki tren hazrlklarnn hay-huyu iinde, uzak illerin birinde oturan byk byclerden birinin arlmas unutulmuHayatmzdaki byk rastlantlar kk hatalarmzn eseriydi. Biz kk hatalarmzn eseriydik. Ay'nn kendi efsunuyla doduuna sonuna dek inanan bu byc de intikam almak iin bir yol dnd (KO: 115 Masal slubunu kullanmay ok iyi bilmesine karn yazarn zaman zaman bu sluptan uzaklatn grmekteyiz. Ancak byclerin masal iindeki glerini ortaya koyarken masal slubuna bal kalmay tercih eder. Byclerin azndan masal iindeki abartlar halk anlatlarndaki ilevleriyle ele alr: Birka dakika sonra gzleri kamatran delici bir k duman kaplad ortal. Ate pskren dumanlar arasndan Quenn yeniden ortaya kt. Byclerin hala en gzeli, en korku saan olduunu byk bir gurur ve zevkle duyuyordu. Geri sevilmediini biliyordu. Ama zaten o kimsenin sevgisini

istememiti ki, hayranlk duysunlar yeter. imdi isterlerse bakmasnlar, isterlerse ilgilenmesinler bakalm. Bu salonda u an, btn gzlerin zerinde olduunu bilmek sonsuz bir mutluluk veriyordu ona yapaca ktl bile unutturuyordu. Zaten btn byclk yaam u birka dakikalk ilgi iin deil miydi? Size onalt yllk bir mutluluk ve onun ardndan bir mr boyu ac ve gzya armaan ediyorum. Bunlar syledikten sonra byk bir almla atelerine, dumanlarna sislerine brnerek salonu terk etti. Btn salona kesin bir sessizlik kmt. Herkes akn ve umarszd. Padiah ve kars daha imdiden byk bir umutsuzlua kaplmlard. teki periler, bycler bu byy bozamayacaklarn ama

40

dntrebileceklerini sylediler (KO: 117-118). Masal format ierisinde kahraman engelleyen ve destekleyen unsurlar bu masalda da kullanlr: Hemen ertesi gn bir ferman karlm, padiahn buyruuyla lkedeki btn iler ortadan kaldrlm, yaklm, yok edilmi ( KO: 119) . Mungan, tarihin tekerrr ediine gndermeler yaparak masallarn da bu anlamda tarihe benzerliine dikkat ekerken, masal kzlarnn esiz gzelliklerini ve byclerin masal iindeki fonksiyonlarn ortaya koyar: Ve tam on alt yl gemi aradan. On alt yl gemi bu yasan ardndan. Oysa tarih tekerrr ettii gibi, masallar da tekerrr eder. Ay, on alt yanda ok gzel bir kz olmu. Duru teninde, ela gzlerinde gerekten ay yormu. Btn teki perilerin byl dilekleri teker teker yerine gelmi, ok iyi, ok gzel, ok erdemli, ok akll, ok yetenekli, ok baarl bir kzm Ay ( KO: 119). Son ocuk, son dilek, son imtihan gibi masallarda ve halk hikyelerinde kullanlan motif, bu masalda anlat ierisinde atma unsuru yaratacak son bycnn dilei eklinde ifade edilir. Ayrca masal dinleyicilerinin heyecanna da gndermeler yaplr: Sra son bycnn dileine gelmiti: Gnlerden bir gn, (masal dinleyen herkesin bekledii gn) sarayn eski kulelerini, yksek burlarn, kyda kede kalm odalarn, kilerlerini, anbarlarn, geitlerini gezmek istedi Ay. srklemek istedii yere gidecekti ( KO: 119). Masallarda yer alan krlma noktalar, Mungann kurgulad bu masalda padiahn saraynda unutulan ve masalda ilevsel olarak ele alnn i ile ortaya konur: Gemiin kf kokan derinliklerine indi, eyann yaanm, kullanlm mazisine dokundu. Zaman iinde bir yolculua kmt. Yolu, batya bakan eski kulelerin tepesindeki bir kk odaya dt. Yllardr kimsenin buraya uramad belliydi. Masalnn onu

Basamaklarnn ahab bile rmt, her yan toz iindeydi. Aralk kapsnn azn, basamaklarn arasn rmcek balamt. eriden darya karanlkta ve gizlilikte beklemenin ba dndrc kokusu szyordu. Tahta kap byk bir gcrtyla ald. Gzel Prenses, kendi saraynn kim bilir daha ne kadar bilmedii zellii olduunu dnd. Batya, gnein batna bakan kk bir pencerenin nndeki ince, uzun, sivri bir nesne ilgisini ekti Bir top yn sarlyd evresine, batan gnein kzll zerine vuruyordu. O gne dein hi grmedii, hi bilmedii bir ey, bir imi bu (KO: 119-120). Bu masala ismini veren yzyllk uykunun balang sebebi ve Mungann masal

41

kahramanlarna yaklam olay rgs ierisinde ortaya konur: Padiah, lkesindeki tm ileri yok ettirirken, kendi saraynda olanlar unutmu. Demek ki insanlar o zaman da tehlikeyi, kendi dlarnda, kendilerinden uzak bir ey sanyorlarm. i eline alm Prenses ve ne ie yaradn anlamak iin evirip evirirken iin ucu parmana batm. Ve kendini bir masal kahraman yapan ve masalnda kendini bir kahraman yapan, o uzun, upuzun uykusuna dalm ( KO: 120). Perilerin masal iindeki fonksiyonlarna deinen yazar, bunlarn araclyla Uyuyan Gzel masalna dekoratif anlamda renk katar: in parmana batt yerde dilenmi bir elmann serinlii, yeillii, ans. "Bir Prensin pc ile uyanmasn beklerken kim bilir ne kadar zaman geecek?" dedi Periler. "Uyand zaman saray halk ya ok yalanm, ya lm olacak. Ve kim bilir ne kadar byk bir yalnzlk duyacak. Yaad yzyllk yalnzlktan daha youn bir yalnzlk olabilir bu. Hatta o kadar ki uyandna piman bile olabilir. "Bunun zerine karar verdiler: Tm saray onunla birlikte uyuyacakt. Karlatklar herkese byl sopalaryla dokunuverdiler. Ocaktaki ate bile bir anda para para olup, parlak kristal paralarna dnt. Kimi otururken, kimi yemek yerken, kimi kitap okurken, kimi gezinirken, kimi i yaparken, herkes herkes uykudayd imdi. stelik onlarn uykusu, bir bakasnn uykusuna yazgl bir uykuydu (KO: 120). Masal erevesi ierisinde olay ve zamanda grlen olaanstlkler, yazarn masal slubuyla ve biraz da ironik olarak dile getirilir: Sonunda sarayn evresinde sk dikenli byk bir it bitmeye balad. evredeki aalar o denli hzla byyorlard ki, uzaktan bakanlar artk saray gremiyor, yalnzca kulelerin tepelerini, tepedeki lemleri grebiliyorlard. Saray yemyeil bir karanla gmlm, kendine kapanm, gemie gizlenmi kurtarlmay bekliyordu. Bir sre sonra buras halk arasnda Uyuyan Gzel Saray diye anlmaya baland. Uyuyan Gzel ve saray hakkndaki rivayetler kulaktan kulaa, ilden ile lkeden lkeye yayladursun; Uyuyan gzeli grebilmek iin dikenli itleri amaya alanlar, ormann geit vermezliine dalanlar yollarda kalyor, dnebilenler dnyor, lebilenler lyordu. (yani dnemeyenler lyor; dnmeyi bilenler ise ge lyordu (KO:121). Masala kahraman olacak talihli prensin ortaya k ekli, masal ierisinde sylencelerle ve masal teorisine bir takm yaklamlarla salanr. Ayrca masalda kahramanlarn stlendikleri grevleri tartan yazar, kahramanlarn btnletikleri pck, saray, orman gibi fonksiyonel unsurlar kiisel yorumlamalarla zgn bir hale getirir:

42

Bu yzden uyuyan gzeli uyandracak prens daha imdiden bir sylenceydi, bir sylence kahraman. Oysa hemen her prens uyuyan gzeli uyandracak olan byl pcn sahibi sanyor, en azndan olup olmadn snamaya kalkyordu. Duyduklarnn etkisiyle uyuyan gzele sevdalanyor, oraya ulamak iin yollara dyor ve hepsi de ormann bir yerinde ac bir ekilde lyordu. Kimse uyanma vaktini hesaba katmyordu. Oysa her masaln her sylencenin uzun uykusunda bir uyanma vakti vardr. Ve o gelmeden giriilen her eylem bir serven yalnzl olarak kalr. yle anlr. Ve yzyl sonra vadesi eriip bir prens km ortaya. Kendisinin uyuyan prensesi uyandracak olan prens olduuna sonuna dek inanyormu. Masaln ve yzyln kendisine verdii bu grevi seve seve stlenmi zaten uyuyan gzel hakknda yzyldr sylene gelenlerin etkisinde daha onu grmeden deliler gibi tutulmu ona. Kendine verilmi misyona m, uyuyan gzele mi k olduunu ayrd edemeyecek kadar toymu o zamanlar. Bylelikle hayranln, sevginin sevdann, akn cinselliin ve beraberliin bir kulak dolgunluu olduunu bir kez daha gryoruz. Bizim sandmz birok duygunun, dncenin, deerin ve dorunun iimize usul usul ilemi bir kulak dolgunluu olduunu. Ve prens dudaklarnda yzyldr beklettii pcyle birlikte saraya doru yolland. Masalna kahraman olma zaman gelmiti. Karsnda birbirine dolap bir yumak olmu karanlyla koskoca orman duruyordu. Ama biliyor ya da seziyordu ki, orman ok fazla koyamayacak kendine, yazgsna teslim olacak. Nitekim yle oldu (KO: 121-122). Genelde mutlu sonla sonulanan masallar Murathan Mungan, ayn tarzda noktalamaz. Daha ok bunu okuyucularna brakr. Uyuyan Gzel Masalnda da mutlu son temini okuyucularna prensin ahsnda tereddtler iinde yaatr: Prens, sarayn bahesinde ilerlerken uyuyan nbetilerle karlat. Birok

avludan, ayvandan, geenekten, kemerden, sekiden, talktan geti. Her yerde insanlar tozlanm dalgn baklaryla uykularnn sonuna gelmilerdi. Bekliyorlard.

Bekliyordu. En sonunda prensesin bulunduu yatak odasna doru geldi. Delicesine tutkun olduu prensesi ilk kez grecekti. Yrei gsnde kafesteki bir ku gibi rpnyordu. pek, saten, atlas, kadife rtler iinde uykusunun gzelletirdii yzyllk bysyle sonsuz bir erince gmlm gibiydi. Durgun suda yzen bir ay gibiydi gerekten. Uykusunun ierisinde batk bir gemi gibi gizemliydi. Uykusuyla

bylenmi gzelliine, efsanesinin gzelletirdii yzne uzun uzun bakt prens. ok uzaktan ok uzaklardan, tam yzyl sonrasndan bakt. Sonra kararn verdi: Aradan yzyl gese de uyandrmayacakt onu. O gn gelse de. Uyandrdnda bu

43

sevdann bu bynn bu tlsmn bozulacan biliyordu nk; bir bak birka sz, bir dokunu her eyi bozacakt (KO: 122). Sevmek eylemini masal kahramanlar Prens ve Prensesin ahsnda tartan Mungan, masaln klasik yapsna etki edecek bir sonuca varr. Prensin, prensesi pme eylemini kendi iinde sorgulamas, ada anlat tekniklerinde yazarn ok kulland bir yntemdir: Sevmek suskunluktu, sevmek kesin bir sessizlikti, sevmek uzaklkt sevmek dokunamamak, eriememek, seviememekti. Ya da yzyldr byle retilmiti sevmek. te yandan gze almakt sevmek, sonuna dek gitmekti, gidebilmek yrekliliiydi. Biliyordu prenses uykusundan uyandnda ya da uyanr uyanmaz onu eskisi kadar sevmeyecekti, sevemeyecekti. nk sevmek sessiz ve tek bana bir eydir. Sevmek yalnzlktr Arada ne ormann, ne de yzyln karanl olmadan onu nasl sevebilirdi? Bu kadar byk sorumluluu yklenebilir miydi? Sevmenin zahmetini, birlikte omuzlanacak olan zahmetini yklenebilir miydi? Paylamaya, tartmaya, zveriye, anlaya gereksinen iki kiilik bir ilikiyi gsleyebilir, gtrebilir miydi? Tm bunlar uyandrmadan bilemezdi. Uyandrmaksa kazanmak da olabilirdi, yitirmek de. Her ey iki dudann ucunda tad pce balyd imdi, iki dudann arasnda yzyllk bir masal tayordu. Prensesin yzyl beklemi dudaklarna o masal pcn kondururken byle karmak duygular iindeydi ite. imknszlkt (KO: 122-123). Masallardaki mantk kuraln gz ard eden yazar, zaman zaman masala satr aralarnda mantk zmlemeleriyle yaklar. Bu da masala deiik bir hava katar: Anszn anlad ki, uyuyan gzelin kendisini deil masaln seviyordu prens. Bunu anlamakta ge kalm nk onu uyandrmt artk. Onunla birlikte btn saray, btn gemi, btn yzyl uyand. By bozulmutu. Bycnn bys de. Sevdann bys de. Ocaktaki ate canland, atlar kinemeye, kpekler oradan oraya kouturmaya balad. Av borular alnd, kulelerde bayraklar dalgaland. Benim istediim bu deildi dedi prens. Hi deildi. Her eyi anlamasna neden olan pc ayn zamanda prensesi de uyandrmt. Bu pckle onu kazandm onu yitirdim dedi (KO: 124). Mungan'n anlatt Uyuyan Gzel masal ile Grimm Kardelerin derledii Uyuyan Gzel Masal ereve asndan benzer olmakla birlikte baz temel farkllklar vardr. "Krk Oda"da anlatlan masalda prensesin ya onalt iken, Grimm Sevmek

44

Kardeler'de on betir. Yine Mungan'n masalnda byclerden ve perilerden sz edilirken Grimm Kardeler'de on periden bahsedilir. Perilerin cinsiyetleri Grimm Kardeler'de 13.perinin ahsnda ifade edilirken-ki kadn-Mungan'n anlatsnda cinsiyet Quenn ismiyle anmsatlr.

45

1.1.10. Grimm Masallarndan Klkedisi Grimm masallarndan Klkedisi masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Gzeller gzeli bir kz, annesi lnce vey annesi ve iki vey kz kardeleriyle yaar. 2. Bir gn iki vey kz kardeine balo iin davetiye gelir. 3. Baloya katlamayaca iin zgn olan Klkedisine bir kadn (peri) yardm eder. 4. Peri anne sihirli denei sayesinde Klkedisini baloya hazrlar. 5. Peri annesi Klkedisine gece yarsndan nce eve dnmesini tler. 6. Balonun en gzel kz olan Klkedisine prens k olur ve gece boyunca onunla dans eder. 7. Klkedisi, saat on ikiyi vuraca srada evde olmas gerektiini anmsar ve telala oradan ayrlr. 8. Merdivende camdan ayakkabsnn tekini drr. 9. Ertesi gn prens ayakkaby lkenin btn kzlarna denetir. 10. Prens, mitsizlie kaplr. 11. En son Klkedisinin evine gider, ayakkaby nce vey kardeler dener. 12. vey kardeler istememesine ramen, prens Klkedisinin ayakkaby denemesini ister. 13. Ayakkab, Klkedisinin ayana kalp gibi oturur. 14. Prens, Klkedisine evlenme teklif eder ve evlenirler. 1.1.11. Murathan Mungann Kurgulad Zamanmzn Bir Klkedisi Masal Murathan Mungann kurgulad Zamanmzn Bir Klkedisi masalnn olay basamaklar unlardr: 1. Halknn mutlu, kralnn mutsuz olduu bir lkede Klkedisi adnda bir kz yaar. 2. Kraln olu zaman geldii halde evlenmez. 3. Prensin evlenecei kz bulmak iin lkenin btn kzlarnn arld bir balo dzenlenir. 4. vey annesine ve vey kz kardelerini baloya hazrlayan Klkedisi baloya katlamayaca iin zgndr. 5. Ormandaki iyilik perisi, Klkedisinin evine gider, sihirli denei sayesinde Klkedisi bir prensese dnr ve baloya katlr.

46

6. yilik perisi, yapt bynn saat on ikide sona ereceini ve o saate kadar eve dnmesini ister. 7. Salonda Klkedisini gren prens, arad kz bulduunu anlar ve gece boyunca onunla dans eder. 8. Saatin on ikiye yaklatn fark eden Klkedisi, telala baloyu terk eder. 9. Klkedisi, camdan ayakkabsn merdivende drr. 10. Ertesi gn prens, camdan ayakkaby alarak Klkedisini aramaya kar. 11. Ayakkab hibir kzn ayana olmaz, sra Klkedisine gelir, Klkedisi ayakkaby giyer, ancak ayakkab onun da ayana olmaz. Murathan Mungann Krk Odada ele ald masallardan birisi Klkedisi masaldr. Mungan, masal Kadnln en eski masallarndan biridir Klkedisi gibi iddial bir cmle ile balatr. Yazar, kurgulad masalda mesajlarn bykler iin verileceini daha ilk cmlelerle ortaya koyar: Burjuvazinin ykselme anda, zengin bir sarayn kaln duvarlarn bir ayakkab tekiyle aarak snf atlayan; dumanl, gsterisiz bir mutfaktan ve onun klleri hi eksilmeyen ocandan kurtulup, bir anda kl saray salonlarnda yaamaya balayan bu kz, onun zlemlerini, dlerini, umutlarn, masaln bilirsiniz (KO: 35). ok yoksullu zengin lkelerin birinde Klkedisi diye bir kzcaz yaarm (KO: 35). formeli ile balatlan masalda toplumsal eletiriler erevesinde yetikinlere verilecek mesajlarn masal unsurlarna bal kalarak ortaya konaca okura hissettirilir. Masaln geliimi ierisinde balolar a, mucizeler a gibi sylemleri ortaya koyan yazar, bu tip ifadelerle masaln mantk kuraln altst ederek, kendi anlayna uygun olarak bir metin oluturur. yi kalpliliin geleneksel mitolojisi, erkek kalbinin geleneksel mitolojisi ve kt kalpliliin geleneksel mitolojisi gereince (KO: 37) gibi kalp ifadeleri kullanan Mungan, her masalda tekrarlanan unsurlarla ironik bir slupla alay eder: yi kalpliliin geleneksel mitolojisi gereince, Klkedisi de annesi gibi iyi kalpli ve ok gzeldi. yi kalplilik hem miras hukukuna benziyor hem de Mendel yasalarna gre iliyordu (KO: 37) Erkek kalbinin geleneksel mitolojisi gereince, -hele yllar ile vefa arasndaki iliki de gz nne alnrsa- adamn davran ak, anlalr ve haklyd (KO: 37). Ve tabii kt kalpliliin geleneksel mitolojisi gereince bu kadnn tpk kendine

47

benzeyen iki kz vard. Onlar da anneleri gibi iyilik yapmay sevmezlerdi (KO: 37) Trk halk kltrnde sihirli denei ile iyiliin sembol olan peri, Mungann anlatsnda iyilik perisi eklinde ifade edilir. Hem Grimm masalnda hem de Mungann anlatsnda sihirli denei ile Klkedisini baloya hazrlayan iyilik perisi, peri annezerine yazarn tespitleri yine alayc ifadelerle ortaya konur: Yabanmersini ormanndaki iyilik perisi uyand. Gerindi, silkindi. Uykulu uykulu pencereye dek gitti, dar bakt. Hava da manzara da ok gzeldi. Ama ay nda ormann gzelliini grp heyecanlanacak hali yoktu. Gene i kmt kendine, sylene sylene giyindi. Bir yandan da byl szckleri anmsamaya alyordu. Kafasn bir trl toparlayamyordu. Btn bunlar ok uyuduum iin diye geirdi iinden (KO: 40) Neden sonra Klkedisi silkeleyip uyandrd iyilik perisini. Ona iini, grevlerini, iyiliini, yeryz ve masal yzndeki misyonunu anmsatt (KO: 41) veyanne, vey kz kardeler, balo, peri, sihirli denek, gecenin on ikisi, merdivende unutulan ayakkab gibi unsurlar her iki anlatda da aa yukar benzer zelliklerle ifade edilir. Yazar, masaln sonunda masal kahraman Klkedisini acnacak duruma drerek kendi tabiriyle saraya terfi etmesini engeller. Masallarn mutlu sonla biten ilkesini hie sayan Mungan, masaln sonunda ayakkabnn tekini lkede hibir kzn ayana yaktrmayarak prens ve Klkedisinin kavumasn engeller: Bir minder uzattlar ayaklarnn altna, ayakkaby ona uzattlar. Yrei delicesine arpyordu imdi. Minderin zerinde ltyla duran bu cam ayakkab tekine uzatt aya, hayatnn en byk dnemecine adm atyordu. lkin ayakkabnn zerine koydu ayan, ardndan ayana geirmeye alt. Anszn btn cokusu, sevinci, umutlar snd. O cam ayakkab, Klkedisinin de ayana olmad (KO: 46) Mungann anlatsnn sonunda snf atlayamayan Klkedisi, mutfakta ve ocan banda terk edilir. Sonu olarak, bir Grimm masal olan Klkedisi, Mungann kalemiyle zamanmza tanarak trajik bir masal kahramanna dnr. 1.1.12. Murathan Mungan ve Binbir GeceMasallar Murathan Mungan, anlatlarnda hem bat hem de dou masallarna yer verir. Trk ve dier dnya masallarnda kullanlan motifleri bir arada kullanr. Anlatlarnda dou masallarndan zellikle Binbir Gece Masallarnn nemli yer tekil ettii grlr. Yazar, Murathan 95 isimli eserinde bu konuyla ilgili unlar syler: Uzunca bir sredir adna Ortadou estetii diyebileceim bir eyin ardna

48

takldm, onun izini sryorum. Asya malzemesinin iini yeniden deyerek, yeni bir biim anlayn kurmaya ynelik deneyler ardndaym. Asyatik malzemenin arketiplerini yorumlanm ierikleriyle yeni bir yaplamada kullanmak, eklemlemek, istiyorum. Bunun iin de Asya sylencelerini, destanlarn, iirlerini, oyunlarn, minyatrlerini inceliyor; bunlar zerine yazlanlar okuyor; bu yolda benden nce yaplanlar gzden geiriyorum. Ve durmadan yazyorum (Mungan 1996: 114). Yazarn Binbir GeceMasallarn nemsemesinin temel sebebi Asyatik malzeme dediimiz, genel anlamyla dou kltrnn temel yapsn oluturan malzeme olmasndan kaynaklanr. Klliyat veya zincirleme masal eklinde adlandrlan bu anlatlar, ierik ve yap bakmndan hem Trk hem de bat masallarndaki motifleri kapsamas asndan zerinde durulmas gereken nemli bir masal kaynadr. slam Ansiklopedisine gre: Klliyatta 264 masal bulunmaktadr. Klliyatn anlatm teknii ereve masaln iine giren dier masallarn uygun yerlerinde ikinci nc derecede ereveler meydana getirmeye de elverilidir. Nitekim ehrazadn anlatt masallardan herhangi birinin kahraman bazen bir vesile bulup karsndakine birbiri iinde devam edip giden masallar anlatr. Dilimizde de mehur olmu "Tacir ve

fritler", "Hamal ve Hanm", "Kambur", "Aleddinin Sihirli Lambas" ve "Ali Baba ve Krk Haramiler", "Gemici Sindbad" ve maceralar bunlardandr (A, 6.C: 180). Masallarn bu isimle anlmasnn sebebi ayn kaynakta u ekilde ifade edilir: Klliyatn bu adla tannmasnn sebebi bunlarn 1001 geceye taksim edilmi, birbirinin devam olan masallardan olumasdr. Ancak baz hikyeler birka sayfa srerken bazlarnn birka satrda bitmesi bin masal veya binbir gece ifadelerinin nceleri okluktan kinaye olarak kullanldn daha sonra szlk manasna alnarak hikyelerin bu saylara tamamlandn gstermektedir (A, 6.C: 181). Murathan Mungan, binbirinci geceye deinirken Binbir Gece Masallarnn en nemli gecesi olan son geceye gndermeler yaparak onu lmle badatrr: "Gece masalnn sonuna gelirken masal bysn yitirir, gerein gz yakc kimlii apansz belirir. Gecenin tetiinde en byk aklarn, sonsuz birlikteliklerin patlak vereceini uman insanlar, bin birinci gecede lme devrederlerdi eremedikleri muratlarn. Bin gece masal hayat. Bin bir masal gecesi lmdr (KD: 114). Yukarda szn ettiimiz binbirinci gecede yaanan mutlu son Klliyatta u ekilde anlatlr:

49

Ve de Ey ehrazad, seni ilk grdm andan bu yana bin birinci gece olan bu gece bizim iin gndzden de aydnlk bir gecedir diye eklemi. Ve bunu syleyerek ayaa kalkp onu alnndan pm. "ah ehriyar da hemen veziri artm, o da o gecenin (1001) kz iin uursuz bir gece olduu inancyla ehrazad dnerek koltuunun altnda kefenle gelmi. ah ehriyar onun onuruna ayaa kalkm ve iki gznn arasndan perek ona: Ey ehrazadn babas, ey ardllar kutsanm olan vezir, Tanr senin kzn halkmn selameti iin yaratm ve onun araya girmesiyle yreime pimanlk doldu demi. ehrazadn babas da bunlar grp iiterek

sevinten ylesine altst olmu ki baygn yere dm (BGM, 4/2: 744745). 1.1.13.ahmeran Masal 1.1.13.1. Trk Halk Kltrnde ahmeran Efsane olarak anlatlan "ahmeran " masalnn hem kaynaklarda hem de halk arasnda yaayan anlatmna ksaca deinmek gerekir: Hasan zdemir, ahmeran motifinin Trk halk kltrnde nemli bir yere sahip olduunu u tespitlerle ortaya koyar: Halk dilinde ahmeran ya da ahmaran diye adlandrlan ba insan(kadn) gvdesi ylan olarak betimlenmi olan ylanlarn ah Trk halk kltrnn muhtelif alanlarnda karlatmz bir konudur. Onu halk masallarnda, halk efsanelerinde, halk ktphanelerinde, halk inanlarnda, halk resim sanatnda, kilim ve hal dokumalarnda, el ilemelerinde (elbise, sandk rtlerinde, yastk yzlerinde, yatak araflarnda) grebiliriz"(zdemir 1997: 221). "Zamanla basitletirilen ve ksalan ahmeran hikyesi szl gelenee de yansmtr. Tespit edilmi belgelerden hikyenin Anadolu'da hem bir halk masal, hem de bir halk efsanesi olarak yaygn olduu anlalmaktadr. Hikyenin masal biimi W.EberhardPertev Naili Boratav'n Trk Halk Masallar Tip ve Motif Katalou'nda 57 numarada kaytldr (zdemir 1997: 225). Abdinin 1429 yllnda yazd Camasbname'de (Kocatrk 1964) anlatlan

olaylar, Binbir GeceMasallarnda ve Murathan Mungann Cenk Hikyelerinde kurgulanan olaylarn karm eklindedir. Camasb, Affan, Sleyman peygamber, Blkiya, Mrg ah, Cihanah, gvercin, hamam, gibi unsurlar anlatlarda paralellik gsterir. Abdinin Camasbnamede anlatt ahmeran hikyesinin ba ve sonu zetle u ekildedir: Danyal peygamber, kinatn srlarn ve btn maddelerin hususiyetlerini, her derde devay bilen bir hekimdir. leceine yakn, bilgilerinin yazlm olduu kitab

50

karsna emanet ederek doacak olu bydkten sonra ona vermesini tenbih eder. Danyal peygamberin olu Camasb, arkadalarnn hyanetiyle bir kuyu dibinde buluyor kendini. Buradan at bir delikten girince bir yeralt saray ve ejderhalar lemiyle karlayor. Hkmdar ahmeran (Ylanlar Padiah) kendisine iyi muamele ediyor. Camasb kendi lemine dnmek arzusundadr. ahmeran ona Blkya hikyesini

anlatyorCamasb'a tavsiyelerde bulunur, syledii nesneler kesilip kaynatlarak hkmdarn hastalna ila olur. Anasndan, babasnn kitabn da alm olan

Camasb da btn dnyann srlarna vakf olarak babas gibi btn ilalan bilen bir hekim olur. Abdi, kayna Tevrat olan, fakat slamlatrlm bulunan bu konuyu geni bir ekilde nazma ekmitir (Kocatrk 1964: 216217218). Adanada anlatlan bir efsaneye gre Lokman Hekim ve ahmeran birlikte anlrlar. Aada zetle verdiimiz efsaneye gre olaylarn geliimindeki genel hatlar, dier ahmeran anlatlaryla paralellik gsterir. Halk anlatlarnda Lokman'n Misis'e yerleip yaamas ve ahmerann yaad yer olarak bilinen Ylankale'nin Misis'te bulunmas, halkn iki efsane kahraman arasnda balant kurmasna neden olmuturAdana'da en ok anlatlan efsanelerden rnekler verelim: Vaktiyle, binlerce ylann yaad bir maaraya yanllkla giren bir adam, ylanlar tarafndan padiahlar ahmeran'a gtrlr. ahmeran adama cann balayacan ancak kendisini misafir etmek zorunda olduunu syler. Yerini bilen birini serbest brakarak kendi hayatn tehlikeye atmak istememektedir. ahmeran ona ok iyi davranr. Adam bir dedii iki edilmeden btn ihtiyalar salanarak yaamakta, gnlerinin byk blmn ahmeran'la sohbet ederek geirmektedir. Ne kadar rahat da olsa, gerek dnyadan uzak bir maarada sren bu hayattan sklan adam, bir gn yeryzne dnmek iin ahmeran'dan izin ister. ahmeran adama gveninin tam olduunu, yerini kimseye sylemeyeceine

inandn belirterek gitmesine izin verir. Ancak kendisini grd iin vcudunun pul pul olacan, bu yzden vcudunu kimseye gstermemesi gerektiini de tembih eder. Yeryznde normal hayatna dnen adam, ahmeran' grdn hi kimseye sylemez. Bu arada padiahn kz hasta olmu, tedavisi iin btn lke seferber edilmitir. Kzn iyilemesini en ok isteyenlerden biri de vezirdir. Gerek amac kzla evlenip olu olmayan padiahn yerine lke ynetimini ele geirmek olan vezir, btn bycleri toplayarak, bu hastala are bulmalarn ister. Byclerden birisi,

ahmeran'n bulunup ldrlmesi ve vcudundan alnacak baz paralarn kaynatlp iirilmesi durumunda kzn iyi olacan syler. ahmeran' bulabilmek iin de vcudu

51

pullu kiilerin aranmas gerektiini ekler. Vezir lkedeki herkesi zorunlu olarak hamama gtrp soydurarak, ahmeran' gren kiiyi bulur. Adam, ahmeran'

ldreceini vaat ederek maaraya gider. ahmeran'a btn gerekleri anlattktan sonra, ne yapmas gerektiini sorar. ahmeran: "lmmn senin elinden olacan zaten biliyordum" diyerek kendisini ldrmesini, ancak bunun gizli tutulmasn ister. nk ld duyulursa, dnyadaki btn ylanlar, insanlardan almaya kalkacaklardr. Daha sonra: "Kuyruumun suyunu kaynat ve vezire iir ki ksa zamanda lsn. Gvdemin suyunu kaynat ve kza iir ki iyilesin. Kafamn suyunu kaynat ve i ki Lokman Hekim olasn" diye ekler. Adam biraz da buruk bir ekilde bunlar dinler. ahmeran ylanlara, adamn misafiri olarak gideceini, ok uzun yllar dnmeyeceini, kendisini merak etmemelerini syler ve yeryzne karlar. Adam ahmeran'n dediklerini yapar. Vezir lr, kz iyileir, kendisi de Lokman Hekim olur. Efsaneye gre Misis yaknnda kk bir dan tepesine kurulmu, Ylankale denilen bir kale vardr. Bu kalede stle beslenen birok ylan varm. Bu ylanlar, bir gn stsz kalp kaleden kacaklar ve Misis'e inerek orada yaayanlar sokacaklarm (enesen 2000: 516-524). 1.1.13.2. Binbir Gece Masallarnda ve Murathan Munganda ahmeran Binbir GeceMasallarnda 355. gece ile 373. gece arasnda anlatlan Yeralt Sultan Yemlihann masal geleneklerde yaayan ahmeran masaldr. Yeralt Sultan Yemliha, ah ehriyarn Ama sen ehrazad, bilimsel ykleri bir yana brak da bana bu gece elinden gelirse, imdiye kadar iittiklerimizden ok daha artc bir yk anlat! nk gsmn her zamankinden daha fazla daraldn hissediyorum (BGM, 2/2: 423) demesi zerine anlatlan bir masaldr. Murathan Mungan da "Cenk Hikyeleri isimli eserinde ahmeran masaln ahmerann Bacaklar ismiyle anlatr. Mungann eserlerinde nemli yer tutan ahmeran motifini nemsemesinin nedenini "Murathan 95" isimli eserinde u ekilde aklar: ahmerann suretini ilk kez ilkokul andayken bir arkadamn evinin duvarnda grdm Eski bir Mardin eviydi. ahmeran motifi ve ackl yks, insan bal, ylan gvdeli ikili kimlii, ackrmz pullarla rtl bedeni, beni grsel ve duygusal etkilemi, hatta bylemi olmakla birlikte; onu dinsel bir hurafe olarak dnmek kolayma gelmi, onunla aramda nedenini bilmediim gizli balar kurmu, ekimine kaplm, ama gene de, onu ve etkisini benden uzak tutmaya almtm. Oysa ne kadar uzak tutabilirdim ki kendimden, ayn havay soluduum, ayn

52

corafyay, ayn iklimi yaadm bu masaldan(Mungan 1996: 29). Mungan, ahmeran masalnn bysn veya zehrini, ylan-elma armlaryla ortaya koyar. Aadaki alntda yazarn elma sembolyle neyi kastettii ak olmamakla birlikte, halk kltrnde yasak meyve olarak kabul edilen elma simgesine gnderme yaptn dnyoruz. Nedir ahmeran hikyesinin barnda saklad zehir? Bu zehir ki bin yldr bir masal tadnda azdan aza yaylp duruyor. Ylanla insann dostluu (ki buna dmanl da diyebiliriz) eskiye, ok eskiye uzanr, ta elmann tarihine dayanr. Ylan soylu, insan dnektir bu masal ikliminde (CH: 23). Binbir Gece Masallarnda anlatlan Yeralt Sultan Yemlihann yks ile Cenk Hikyelerinde anlatlan "ahmerann Bacaklar" yks kyaslandnda bir takm zellikler gze arpar. Burada bu farkllklar ve benzerlikleri metinlerden

alntlarla belirtmeye alacaz. Her iki anlatda da ahmeran masal, Danyal adyla balatlr. Ancak anlatlardaki zaman kavramlar birbirinden farkldr. Mungann masal formeli eklinde grnen zaman kavramna katt anlam ve belirsizlik de farkldr. Eski alarda ve yzyllarda Yunanistan da bilgeler iinde ad Danyal olan bir bilge varm (BGM, 2/2: 424) . Evvel zaman iinde yani tarihini bilmediimiz ya da bildirmek istemediimiz bir zaman iinde Danyal adnda bir bilge kii varm (CH: 24). Danyaln lm ve lmszlk gizini aramas ancak buna mrnn yetmemesi her iki anlatda da birbirine yakndr. Ancak Danyaln oluna miras Binbir GeceMasallarnda kk bir kt paras iken, Cenk Hikyelerinde bir defterdir: O zaman yal bilgin, kitaplarna ve el yazmalarna bakasnn sahip olmamas iin, sonuncusuna kadar tmn denize atm ve sz konusu edilen kk yapraktan baka bir ey alkoymam. Sonra hamile eini ararak ona Zamanm tkendi, ey kadn, gklerin bize balad, ama benim gremeyeceim ocuu yetitirme olana bana verilmedi. Ama ona sadece babasnn varln sorduu zaman verilmek zere, miras olarak, u kk kt parasn brakyorum. Bunu zebilir ve kapsamay kavramay baarrsa, ann en bilge kiisi olur. Adnn da Hasib konmasn dilemekteyim (BGM, 2/2: 424) dedi. Bu kk tansklara baktka bir gn lmszl de edinebileceine inanyordu Danyal. Ne ki mr yetmedi Danyaln. lmszle varmak iin mr yetmedi. Bilmenin, renmenin, aratrmann sonu gelmiyordu ama insan mrnn

53

sonu geliyordu. Doann bize sunduu snrlanm bir yaamd. lmne ok yaknd, karsn ard yanna. Baucunda bugne dein btn rendiklerini yazd bir kara kitap duruyordu. Btn yaamn bu sayfalara harcam, btn mrn bir deftere sdrmt. Kars yanna gelince kitab ald eline. Btn mrn elinde tutuyordu imdi. Dedi: Ben yetmedim; benim yetmediim yerden olum srdrsn. Dedi: nsan mr ksadr, bakasyla, bakasnn mryle tamamlanmadka deeri kalmyor rendiklerimizin, bildiklerimizin, edindiklerimizin. Her ey bizimle birlikte yeniden topraa gmlyor. Bu defteri oluma, olumu bu deftere emanet ediyorum (CH: 24-25). Yine Danyaln olunun ismi Cenk Hikyelerinde Camasb, Binbir Gece Masallarnda Hasib olarak geer. Ancak edebi kaynaklarda Camasb isminin daha yaygn bir ekilde kullanld grlr. Binbir Gece Masallarndaki ayrntlar dier anlatlardaki ayrntlardan daha oktur. Camasbn okula alamamas, arkadalaryla odunculuk yapmas, bir yamur sonras maaraya snmalar, bal kuyusuyla karlamalar, arkadalarnn Camasb kuyuya indirmeleri ve ona ihanetleri, kuyudaki maceralar, ahmeran (Yemliha) ile karlamas ve aralarndaki diyalog, anlatlarda paralellik gsterir. Ayrca kuyu motifiyle birlikte yazar, Hz. Yusuf kssasn da anmsatr. Gnlerden bir gn dada odun kesmekle urarlarken yamur ve gk grltlerini izleyerek, onlar oradan pek uzakta olmayan maaraya snmaya zorlayan bir frtnaya yakalanmlar ve orada snmak iin ate yakmlar. Ayn zamanda Danyaln olu gen Hasibi atei beslemek iin odun yakmakla grevlendirmiler. Hasib maarann dibine ekilip odun yakmakla urarken, baltasnn toprak zerinde vurduu yerin altnda sanki bir boluk varm gibi tnlayan bir ses kardn duymu; bunun zerine aannn altndaki topra kazm ve bylece zerinde bakr bir halka bulunan eski mermer bir kapa ortaya karm. zerinde bakr halka bulunan eski bir mermer kapa ortaya karm. Bunu grnce arkadalarna seslenmi; onlarda koup gelmiler mermer kapa kaldrmay baarmlar. Bunun zerine nlerinde alan, iinde ve azlar iyice mhrlenmi, eski grnml saylmaz miktarda kpn sralanm bulunduu byk ve derin mahzen grmler ve urganlarla bunlar balayarak yukar ekmelerine olanak salamas iin Hasibi mahzene indirmiler. Gen Hasib, bir kez mahzene inince, baltasyla bu kplerden birini krmakla ie balam ve hemen bundan yksek nitelikli sar bir baln aktn grm. Odunculara bulduklar hakknda bilgi vermi; onlarda,

54

ilerinde eski zamanlardan kalma bir define bulacaklarn umduklar yerde bal bulmalarndan biraz d krklna uramlarsa da, iindekilerle birlikte bunca saysz kp satmakla elde edecekleri kazanc dnerek epeyce sevinmiler. Bunun zerine gen Hasib btn kpleri birbiri ardna balayp hazr hale getirdike yukar ekmiler. Odun yerine eeklere bunlar yklemiler ve yoldalarn mahzenin dibinden ekmek istemeksizin, ilerinden Onu mahzenden karrsak sattan doacak kazanc onunla paylamak zorunda kalrz (BGM, 2/2: 426427). Doruktaki sarp kayalklarn eteklerine varmlard ki, yamur ykl bulutlar kuatt drt bir yanlarn, ardndan da dinmek bilmeyen saanaklar Gr bitkilerin azn rtt, koyu dallarn arasna gizlenmi kk bir maara iliti Camsapn gzne. Yrtc dallar aralayarak maaraya girdi. Ardndan da arkadalar ard sra maaraya koutular. Orada geirdikleri uzun saatler boyunca (saanak dinmemiti) eline bir omak alp yeri eeleyen Camsap, sonunda bir mermer yzeye ular, eeledii yerin evresini temizler, bakar ki, bir mermer kapak. Hep birlikte aslp kapa kaldrdklarnda byk bir bal kuyusuyla karlarlar. Ve o gnden sonra tecim kaynaklar bu bal kuyusu olur, odunculuktan vazgeip balcla balarlar. Gene eeklerine biniyor, ormann bu yksek doruklarna kyor, maaraya girip bal kuyusunun kapan ayor, tenekeler doldurduklar bal pazarda satyorlarm. Bulduklar bu bal kuyusu hepsinin ortak gizi olmu. Hepsi de bu kuyudan kimseye sz etmeyeceklerine dein birbirlerine sz verip bu gizi lene dek saklayacaklarna and imiler. Gnler haftalar haftalar aylar kovalam ve gnn birinde usuz bucaksz sandklar kuyunun dibi gzkmeye balam. Boalan kuyunun aznda imdi bir masaln buusu ttyormu. Kuyunun dibinde kalm son birka tenekelik bal kazmak iin her zamanki gibi Camsap beline baladklar ipe tutuna tutuna inmi; ne var ki son tenekeleri doldurup yolladktan sonra, arkadalar sallandrdklar ipi geri toplayp, kuyunun mermer kapan rtp Camsap orada brakmlar, yazgsna terk etmiler. imdi burada durup biraz soluklanmak

gerekiyor. Arkadalar Camsap neden kuyunu dibinde brakmlardr? Efsanelerin birinde arkadalarnn Camsapn payna sahip kmak iin bunu yaptklar sylenir. Oysa inandrc bir ey deil bu, yle ya, son birka tenekelik bal kimseyi varsl etmez. Hele arkadalarnn says dnlrse ki, hemen hibir rivayette ya da yazl metinde belirtilmiyor ama arkadalar dendiine gre en azndan birka kiiyi dnmemiz isteniyor. Camsapn birka kiiye blnerek iyice ufalanacak payna tamah edilmi olunabilecei dinleyeni inandrmyor. Peki, neden olabilir bu? Bir dnelim

55

Hikyenin ak gerei diyelim ilkin; sonrada Hz. Yusuftan bu yana -ki bir o kadar da ncesi vard- insanlar kuyuya indirdiklerine ihanet ederler diyelim. Daha sonra da diyelim ki; bu ocuklarn ihanet a gelmitir (CH: 2728). Binbir Gece Masallarnda Belkiyann yks blmnde geen Yahudi bilgin Affann ismi, Cenk Hikyelerinde Ukap eklinde anlatlr. Ancak yaadklar servenler aa yukar ayndr. ahmeran lkesine ulamalar, Mhr- Sleyman

dne kaplmalar, yolculukta yaadklar maceralar, masal erevesi iinde edeerdir. Ancak Mungann anlatm tarz daha ykseldir. Ukapn (Affan) Hz. Sleyman mhrn almaya alrken yaad korkun son, anlatlarda farkldr: Bunu gren Belkiya ve Affan byk bir sayg duymular ve daha fazla ilerlemeyi gze alamamlar. Ancak Affan birdenbire Belkiyaya Bunca glkleri gslemi ve bunca yorgunlua katlanmsak; bunlar imdi gayemize eritiimize gre geri ekilmek iin deildi her halde. Ben kendi hesabma Peygamberin uyuduu yatak-tahtn yaknna tek bama yaklaacam; sen de kendi bakmndan sana reteceim ve katlam parmaktan yzn karlmas iin gerekli byl deyimleri telaffuz edersin demi. Bunun zerine Belkiya, byl deyimleri

okumaya balam ve Affan yatak tahta yaklam ve yz almak zere elini uzatm. Ama Belkiya, heyecana kaplarak byl szckleri tersine okumu ve bu hata Affan iin kahredici olmu; zira hemen elmas tavandan sv halinde den bir damla onu batan aaya tututurmu ve birka saniyede, Sleymann yatak tahtnn ayakucunda bir avu kle dnm (BGM, 2/2: 438439). Kavumu ellerin kenetlendii yerden dnyann drt ynne k saan emirek tandan yzk biiminde yaplm mhr parl parl yanyor, ilkin maaray sonra aday, sonra yedi deryalar, daha sonra da tm dnyay aydnlatyordu. Takvimini, tarihini bekleyen bir kt bu. nce, uzun parmaklarnn tad bu mhre doru yaklayordu ki, Belkiyann aklna ahmerann d geldi. Keskin bir sz yoklad yreini, ayaklar geri geri aryordu onu. Ukap ise btn dnyay unutmu, tepeden trnaa titriyordu. Sleymann mhr karsndayd

imdi, onca yllk d birka admlk yola inmiti. Birka adm tesindeydi imdi btn uzaklklar, btn dler. leri doru atld, tam yze dokunuyordu ki, yer sarsc byk bir grltyle koskoca bir ejderha kt ortaya. Soluunda cehennemin yakc alevini tayordu. fkeli gzleri akmak akmak yanyor, sanki cehenneme alan bir kapnn aznda duruyordu. Bir yanda mhrn gz kamatran , ars. te yanda ejderhann gzlerinde yanan fkenin ve lmn kavurucu .

56

Yalnzca grnt dzeyinde bir ikilemdi bu Ukap iin; tutkudan gzleri grmez olmutu. Bu yzden de yze doru ilerlemeyi srdrd. Belkiya olacaklar

seziyordu ama yapacak bir ey yoktu artk. Ukap hibir ey durduramazd. Yze deil lmne gidiyordu. Son admn atmt ki, ejderhann glenen grleen soluu Ukapn tm gvdesini sard. Belkiyann son grd, atein sarp sarmalayp

incecik bir alev saydamlna dntrd Ukapn iri gvdesinin yoklua doru szlyd (CH: 58, 59). Masaln ortalarna doru Belkiyann yolculuunda karlat yazt, anlatlarda ierik asndan benzer olmakla birlikte Murathan Mungann eserinde biraz daha uzun tutulmutur: Bu yaztn brani dilinde yazlm ierii yleydi: Ey sen maymunlarn kral yapmalar iin bahtn seni bu blgeye att esir, kaarak krallktan vazgemek istiyorsan, kurtuluun iin nnde iki yol alacak; bu yollardan biri sanda bulunuyor. Seni dnyay kucaklayan okyanusun kenarna gtrecek olan bu yol, en ksasdr; ama canavarlar ve kt niyetli ecinnilerle dolu vahi llerden geer. Solundaki teki yol, drt aylk bir yolculuu gerektirir uzunluktadr ve Karncalar Vadisi denen bir vadiden geer. Bu yolu tutar ve karncalardan kurtulursan sonunda eteinde Yahudiler Kentinin bulunduu bir ate dana ularsn! Ben Davudun olu Sleyman, bu yazt senin kurtuluun iin dzenledim (BGM, 2/2: 448). Mungann eserinde bulunan mermer yaztta insanoluna seslenen maymunlar lkesinin padiahnn itiraflar yer alr: Bir mermer yaztt bu. zerindeki yaz her eyi aklyordu:Ey nsanolu! Ben de senin gibi yazgsnn ardnda dolanrken yolu buraya dm biri idim. Bu maymunlara padiah oldum. Btn yre buyruum altna girdi. Burann gizini zmek yllarm ald (CH: 72). Bu maymunlar da bir zamanlar bizim gibi insanlarm. Bu kenti onlar kurmular, fakat gn gnden bozulmular, deerlerini yitirmiler, dorularn unutmular; ktlkler, eziyetler, gvensizlik, bozgunculuk alm yrm. Kimsenin kimseye gveni kalmam, herkes birbirinin kanyla, emeiyle beslenmeye balam. Dmanlk, zulm, ikence, yalan, dolandrclk gndelik yaamn gerei olmu. Ve bunlar kendilerine yeniden yol gstermek, yeniden dzene sokmak isteyen nclerini, yalvalarn ehit ediyorlarm. Bu uurda ok kurban alnm. Sonra Tanrnn

gazabna uramlar. nsanl hak etmedikleri dncesiyle yeniden asllarna, yani maymuna dndrlmler. Btn bir evrimi yeniden yaamaya cezalandrlmlar

57

(CH: 72). Mungan, masal ierisinde sr psikolojisini sorgularken, sevmek ve hayran olmak duygularn bu erevede deerlendirir: Bunlara padiah olmak hem ok g hem ok kolaydr. nsana ok baldrlar, nk gemileri gelir akllarna, yeniden insan olmay elbette ok isterler. Ama gene de sevmezler seni. Hayranlk sevmek deildir nk. Onlarn ynetilmeye gereksinimleri vardr. Kendilerini ynetemezler bunlar, ille de birinin buyruunda yaamaya almlardr. Yalnz kaldklar zaman balar kargaalktan kurtulmaz. Balarnda biri olsun yeter, ne derse desin; ne yaparsa yapsn alklarlar; maymundurlar nk kendi dnceleri, kendi duygular, kendi istekleri, kendi deerleri, kendi dorular yoktur. Yalnzca birbirlerini taklit ederler, birbirlerini hi sevmezler ama taklit ederler. Birbirlerine benzemeyi, tpatp olmay erdem sayarlar. Bu yzden ilerinden hi kimse bunlara babu olamaz (CH: 72 ). Binbir Gece Masallarnda, Yeralt Sultan Yemliha masalnn bir blm olan Yahudi-Belkiya anlatsnda geen Yahudi-katr-korkun ku motifleri Cenk

Hikyelerinde tccar-deve-kartal eklinde ifade edilir: Bunun zerine yal Yahudi klelerine iki katr hazrlayp getirmelerini buyurdu; kleler de iki katr koumlandrp getirdiler. Birine bindi, tekine de beni bindirdi ve kendisini izlememi sylediVe yal Yahudi bana bir bak vererek Bunu katrn karnna daldr, imdi, ie girime zamandr dediO zaman bu dan zirvesini rten deerli talar toplayp bana atacaksn! Bu i bitince inip yanma gelirsin dedi. Yal Yahudi konumasn ancak bitirmiti ki, havaya kaldrldm ve birka dakika sonra yeniden yere indirildiimi hissettim. O zaman bamla torbay yardm ve bam dar kardm. Bu grnmm korkun kuu rktt ve ku kanat ap utu. Ben de hemen topra kaplayan yakutlar, zmrtleri ve dier deerli talar toplamaya koyuldum ve bunlar yal Yahudiye attm. Ama dadan inmek istediimde ayam basacak hibir kei yolunun bulunmadn fark ettim ve Yahudinin bir kez talar topladktan sonra katrna bindiini ve hzla uzaklatn grdm (BGM, 2/2: 451452). Ertesi sabah bir devenin srtnda epeyce yol aldktan sonra ok yksek bir dan eteine geldik. Tccar deveyi orackta kesip, karnn boaltt. Ve bir kese altn verip elime, dedi: imdi bu devenin karnna girip bekleyeceksin. ok srmez kartallar r devenin leine, lei kaldrp dan doruuna, kayalklara tarlar. Oraya konduunuzda Sen devenin karnndan karsn. Seni grnce arp karlar. Orada eski

58

zamanlardan kalma ok deerli talar, mcevherler vardr. Onlar toplayp aaya, bana atacaksn. Talar bitince de oradan inersin, tabii kmas g ama, inmesi kolaydr oradan, yani btn doruklar gibidir. Bir an dndmse de, yola kmtm bir kez, geri dnmek olmazd. Bizim iklimimizde btn yollara bir kez klr ve dnsz yollardr bunlar, ya lm ya yazgmz bekler bizi. Yazlm yollar yaarz. Devenin karnna girip yerletim, az sonra kartallar gelip kaptlar devenin leini (CH: 76) ahmeran masalnda Hazreti Yusuf kssasna gndermeler yapan yazar, kuyuihanet imgeleriyle armsal teknii kullanarak doruk-ihanet sonucunu ortaya karr: Dan doruuna vardmzda ben ortaya ktm, kartallar korkup katlar. Her ey anlatld gibi oldu. Drt bir yan deerli talar, mcevherlerle doluydu. Onlar bir torbaya topladktan sonra aaya attm. Az sonra da tccarn atna atlayp uzaklatn grdm. Anladm, aldatlmtm. nsanolu kuyuya indirdiine ihanet ettii gibi dorua kardna da ihanet ediyordu (CH: 76, 77). ah Mrg masalnda geen " gvercin" blmnde "yal ermi" motifi anlatlarda ortaktr. Ermiin verdii anahtarlar, Binbir Gece Masallarnda altn

anahtar biiminde ifade edilirken Cenk Hikyelerinde 40. odann anahtar olarak anlatlr. ak gvercin motifi de benzer olmasna karn isimler Binbir GeceMasallarnda ah Nasrn kzlar ve bunlarn en k emsa iken; Cenk Hikyelerinde Peri Padiahnn kzlar ve kzlarn en k Gevherengindir: Sana vereceim tm bu anahtarlar iindeki altn anahtarla alan biri dnda tm odalara girebilirsinBunu grnce aaca yaklatm, bam kaldrarak onlara: Ey sultanlarm, size yalvaryorum, syleyin bana siz kimsiniz? Ben, Kabil hkmdar Beni eyban Kabilesinin ba ah Taygamusun olu Canahm. Dedim. O zaman ilerinden en genci ve en gzellii beni ok bylemi olan bana: Biz Elmas sarayda oturan ah Nasrn kzlaryz Buraya sadece gezmek ve elenmek niyetiyle geldik! Dedi. Ben de yleyse ey hanmm bana ac da oyunu benimle tamamlamak iin aatan aa in. Dedim. O da bana Acaba ne zamandan beri gen kzlar gen delikanllarla oynayabiliyorlar ey Canah! (BGM, 2/2: 453-454-455). Btn odalar teker teker gez, elen, yemene imene bak, dedi ah Mrg. Ama demir kapl krknc oday sakn ama, bir tek ona dokunmaAz sonra gkyznde ak gvercin belirdi. Uarken kanatlar birbirine deiyordu. Alalrken bir halka oluverdiler, szle szle baheye inip, havuzun kenarna kondular. Konduklar yerde bir silkindiler, gmlek rptlar, dnya gzeli kz oluverdiler. En kklerine grdm o an sevdalandm. Soyunup havuza girdiler, ykandlar, yzdler. Gzlerim

59

kamamt grdm gzellikten, saklandm yerde baylvermiim. Gzlerimi atmda baucumda ah Mrg duruyordu. Dargn gzlerle bakyordu bana. Ne gvercin ne de kz vard ortalkta. ah Mrgden balanmay diledim, olan biteni anlattm. ah Mrgn yznde olanlar nceden kestirebilen bir anlam vard. Ben sana sylemitim ya Cihanah, dedi. Eer ilediim bir susa ben bunun cezasn ekmeye baladm bile, dedim aman diledim, umar diledim. ah Mrg anlatt: Bunlar Peri Padiahnn kzlarym. En knn ad Gevherengin (CH: 78, 79). ahmeran gren insanolunun hamamda ykanmamas gerektii motifi her iki anlatda da ortaktr: Ey Hasib, senin kadar beni dikkatle dinleyen birinden ayrlmak bana zor gelecekse de, senin anann ve einin yanna dnmeni ok istiyorum. Yalnz senden bana bir sz vermeni dilemekteyim. Yoksa senin buradan ayrlmana izin vermem mmkn olmaz. Bundan byle tm yaamn boyunca asla hamamda ykanmayacana sz ver! Yoksa yok olup gideceksin (BGM, 2/2: 463464). ahmeran: Biliyorum gideceksin, seni daha fazla burada tutamam artk. Yalnz senden bir dileim var: Yurduna dndkten sonra hi hamama gitmeyeceksin, ykanmayacaksn. nk ahmeran gren insanolu eer hamama giderse, belinden aas pul pul olur, gizini ele verir. O zaman da beni grd benimle karlat anlalr (CH: 87). Masaln sonu da anlatlarda farkldr. Hamamda ykanan Hasibin padiahn adamlar tarafndan grlmesi ve ahmerana ulalmas, ahmerann Hasibe iki st iesini vermesi, bunlardan birini padiaha birini vezire iirmesi, padiahn iyilemesi, vezirin lmesi ve Hasibin dllendirilmesi Binbir Gece Masallarnda ayrntl olarak anlatlr. Cenk Hikyelerinde de benzer motifler olmakla beraber, tam bir btnlk gstermez. ahmeran bacaklarnn kaynatlp 40 parasnn 40 gn iinde padiaha yedirilmesi, kaynayan sudan vezire iirilmesi, vezirin lm ve Camsabn sonu Binbir Gece Masallarndan farkl olarak ifade edilir: Kraln iyilemesini salamak iin bunun nasl kullanlacan sana tanmlamam gerek! Hele biraz daha yakna gel demi. Kralie yanna yaklaan Hasibe ancak onun iitebilecei kadar alak sesle Kzl bir izgiyle iaretlenmi olan bu ielerden biri hkmdarn iyilemesine yarayacaktr. Ama teki seni sopalatan vezire aittir. Hkmdara yaklap imesi iin ilk ieyi ona vermi ve hkmdar bu st ier imez, tm vcudu terlemeye ve birka saniyede bedenini saran czam yaralar pullar halinde dklmeye balam ve yava yava gm gibi ho ve

60

beyaz bir deri onun yerini alm ve o saatte iyilemi. Vezire gelince, o da ayn ekilde bu stten imek istemi; ikinci ieyi alm ve bir iite tketmi(BGM, 2/2: 468). Biliyorsun Belkyaya da son bir dm vard. ldkten sonra beni geni bir toprak anaa koysunlar. zerine senin ykandn hamamn suyundan dkp kaynatsnlar. lk suyumu sen ime, o suyu brak Vezir isin, ikinci suyu kendin i; ilk suya aumu salarm, ikinci suya ise zm. Padiaha gelince etimden yiyip iyileecektir elbet; ama ok yaamayacaktr ki. Zulmle beslenen bir imparatorluun ne kadar ayakta kalabileceini sanyorsun sen? Er ge yklacaktr. imdi ifa olan etim bir auya dnecektir. Bu kez daha da onulmaz sayrlklar ba gsterecektir mazlum kanyla beslenen bedeninde. O zaman da onu hi kimse kurtaramayacaktr. ..Kaynayan su kpklendike ahmerann krk paraya blnm gvdesi, suyun ierisinde yer deitiriyor, fokurdayarak su yzne kan her para dile gelerek ifasn sylyordu. Bu arada Camsap, ilk suyu iirdii Vezir ehmurun lm haberini ald. Debelene debelene, en byk aclarla kvranarak can vermiti ehmur. Kim bilir, belki de padiahtan ok padiah olmann yazgs, padiahtan nce lmekti. Kendi itii ikinci su ise, kendisini bir i erincine kavuturmutu; nndeki gnlere katlanabilme kolayl salamt anlalan. Bir sre sonra ate snd, ocak dindi. Camsap, ahmerann krk parasn krk iinde padiaha yedirdi. Her geen gn yaralar biraz daha iyileiyor, kabuklar dklyor, sanclar azalyor, arlar diniyordu (CH: 9394). Anlatlarda padiahn iyiletikten sonra Hasibe verdii dl, Klliyatta maddi unsurlarla ilenirken, Cenk Hikyelerinde daha deiiktir. Hkmdar da bu yoldan iyileince, Hasibi yanna oturtmu, ona ok teekkrler etmi ve gzlerinin nnde lenin yerine onu byk vezir atam. Sonra da deerli talarla ilenmi bir onur giysisiyle donattrm ve tm sarayda vezir oluunu ilan ettirmi. Sonra kendisine armaan olarak yz memluk, odalk olarak yz gen kzdan gayr kral soyundan sultan vermi ki kendi karsyla birlikte bylece drt yasal ee sahip oluyormu; ayrca yz bin altn dinar, yz katr, yz deve ve birok manda, inek ve koyun olarak pek ok hayvan vermi (BGM, 2/2: 469). Krknc gnn sonunda bsbtn iyileip ayaa kalkt. Ykand, giyindi,

sslendi, kokular srnp, taklar takp divana kt. Lakin Danyal olu Camsap huzura buyursun! dediinde Camsap kenti terk etmi uzak da yollarna, llere, abdalln servenine yazglanmt. Bir daha Camsap gren hi kimse olmad. Ne

61

ki ad elan bakidir; encam konusunda ise rivayetler muhtelif. boulduu sylenir; Daha ilk ykand hamamda (CH: 94). ahmeran Masalnn Karlatrmal Tablosu Unsur sim(Peygamber) Miras Oul hanet Yahudi Bilgin Mhr Yazt Kiiler Hayvan 1 Hayvan 2 ah Eya Binbir GeceMasallar Danyal Kitap Hasip Kuyu Affan Hz. Sleyman Ksa Yahudi Katr Korkun ku ah Mrg Altn anahtar Cenk Hikyeleri Danyal Kt paras Camasb Kuyu Ukap Hz. Sleyman Uzun Tccar Deve Kartal ah Mrg 40.odann anahtar Kzlar Ak Gvercin Ak gvercin

Bir hamamda

Camasbname Danyal Kitap Camasb Kuyu Affan Hz. Sleyman ------------Kartal ah Mrg Belirsiz

Ak Gvercin

Binbir Gece Masallar, Camasbname ve Murathan Mungann Cenk Hikyelerinde yer alan ahmeran masal, ereve asndan deerlendirildiinde birok benzerlik dikkat ekerken baz farkllklar da gze arpar. Ancak bu farkllk anlatlarn akna etki edecek trden deildir. Danyal peygamber, kuyu, Hz. Sleyman mhr, ah Mrg, Ak Gvercin her anlatda da ortaktr. Farkllk gsteren unsurlar sradan ayrntlardan ibarettir.

62

1.1.14. Masal Motifleri 1.1.14.1. Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi 1.1.14.1.1. Trk Halk Kltrnde Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi Trk halk hikyelerinde ve masallarda tek oul ve ocuksuzluk motifleri ok sk kullanlr. "Umumiyetle btn ak hikyeleri ldkten sonra ta ve tahtnn kime kalaca endiesi ve kederi iinde kvranan ekseriyetle bir padiah, han veya beyle balar (Elin 2000: 20). Burada ncelikle bu motifin halk hikyelerinde ve masallarda kullanl ekline deineceiz: Dede Korkut hikyelerinde tek evlat, erkek evlat motifleri yaygn olarak kullanlr: Dirse Han Olu Boa Han hikyesinde Bayndr Hann ylda bir kere verdii toyda geen u motif nemlidir: "Gene ziyafet tertip edip attan aygr, deveden erkek deve koyundan ko kestirmiti. Bir yere ak ota, bir yere kzl ota, bir yere kara ota kurdurmutu. Kimin ki olu kz yok, kara otaa kondurun, kara kee altna deyin, kara koyun yahnisinden nne getirin, yerse yesin yemezse kalsn gitsin demiti. Olu olan ak otaa kz olan kzl otaa kondurun, olu kz olmayana Allah Teala beddua etmitir, biz de beddua ederiz, belli bilsin demi idi (Ergin 1999: 21). Dede Korkut Hikyelerinden Kam Prenin Olu Bams Beyrek hikyesinde oulsuzluk motifinin en gzel rneklerinden biri yer alr: Ouz, D Ouz beyleri Bayndr Hann sohbetine toplanmt. Bay Pre Bey de Bayndr Hann sohbetine gelmiti Bayndr Hann karsnda Kara Gne Olu kara Budak yaya dayanp durmutu. Sa yannda Kazan olu Uruz durmutu. Sol yannda Kazlk Koca olu Bey Yigenek durmutu. Bay Pre Bey bunlar grdnde ah eyledi, bandan akl gitti, mendilini ald bre bre alad. Byle edince kudretli Ouz'un arkas, Bayndr Hann gveyisi Salur Kazan kaba dizinin zerine kt, gzn dikerek Pay Pre Beyin yzne bakt, der: Pay Pre Bey ne alayp baryorsun? Pay Pre der: Han Kazan nasl alamayaym, nasl barmayaym, oulda nasibim yok, yok kardete kaderim yok, Allah Taala bana beddua etmitir, beyler tacm, tahtm iin alarm, bir gn olacak deceim leceim, yerimde yurdumda kimse kalmayacak dedi. Kazan der: Maksudun bu mudur? Pay Pre Bey der: Evet budur, benim de olum olsa Han Bayndrn karsna gese dursa, hizmet eylese, ben de baksam sevinsem, kvansam, gvensem dedi. Byle diyince kudretli Ouz Beyleri yzlerini ge tuttular, el kaldrp

63

dua eylediler, Allah Taala sana bir oul versin dediler. O zamanda beylerin hayr duas hayr dua, bedduas beddua idi, dualar kabul olunurdu (Ergin 1999: 58). Yine Dede Korkut hikyelerinden Kazan Bey Olu Uruz Bey destannda da ok fonksiyonel olmasa da dilek sonucu sahip olunan evlat motifiyle bir soylamada karlarz: "Kuru kuru aylara su akttm Kara elbiseli dervilere adak verdim Yanma doru baktmda komuma iyi baktm Umanna bekleyenine yemek yedirdim A grsem doyurdum plak grsem donattm Dilek ile bir oulu zorla buldum Yalnz oul haberini a Kazan syle bana Sylemez olursan yana yakla beddua ederim Kazan sana (Ergin 1999: 101). Binbir Gece Masallarnda, Naki Tezel'in, Eflatun Cem Gney'in, Saim Sakaolunun derledii Trk masallarnda da tek oul yaygn olarak kullanlan bir motiftir. Elma masalnda geen: "yle ya Allah ona devlet stne devlet vermi ama gel gelelim yerini yurdunu tutacak bir evlat vermemi" (Gney 1997: 102). gibi kullanmlar masallarda ok sk karlalan sylemlerdir. Yaral Mahmut hikyesinde Mahbub, btn varyantlarda padiah veya hann tek evladdr. Bu tek evlat motifi birok halk hikyesinde grlen "steorotip" motiftir. Kahramanlar umumiyetle ailenin tek evladdr (Aslan 1990: 44). Asuman ile Zeycan hikyesinde oulsuzluk motifi u ekilde yer alr: Zaman- evvelde bir padiah var idi. Padiahn bir kethdas var idi. kisinin dahi zrriyeti dnyaya gelmedi diye dnrken gnlerden bir gn bir dervi geldi (Kaya 2000: 133). Murad ah hikyesinde: rivayet olunur ki Horasan ehrinde bir adil padiah var idi ve yedi iklim drt kede misli yok idi ve hem dnyada hibir zrriyeti yok idi (Kaya 2000: 133). Tahir ile Zhre, Gl ile Sitemkr ve Kerem ile Asl hikyelerinde vezirlerin de ocuklar yoktur. Dede Korkutta, birok masal ve halk hikyesinde gzel rneklerine rastladmz tek oul veya ocuksuzluk motifi halk anlatlarnda aa yukar ayn ilevlerle ele alnr. Elma ve dervi sembolizminin n plana kt bu motifte yaanan kaygnn temelinde hkmranlk, mal, mlk kaygs anlatlarda ortaktr.

64

1.1.14.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde Tek Oul ve ocuksuzluk Motifi Murathan Mungan'n anlatlarnda ocuksuzluk ve tek oul motifleri hem masallarda hem de halk hikyelerinde ele alnan ekilleriyle yani hem olaan hem de olaanst donanmyla kullanlr. Padiahlarn veya hanlarn lmlerinden sonra yaad maddi ve manevi kayg, yazarn eserlerinde ifadesini bulmasa da bir dervi veya pir tarafndan bazen de olaanst ekilde sahip olunan tek evlatlar "tanr ba" genel tabiriyle ifade edilir: Baz eski masallar anyor kke. Tanr ba ocuklar, byl gvdeleri, muskal gzleri (CH: 117). Yazar, zellikle masallarda ve halk hikyelerinde yaygn olarak kullanlan padiahn ocuksuz kalmasn farkl bir bak asyla yorumlar. Padiahlarn ahsnda g, iktidar eletirisi yapan Mungan, halkn belleinde bu eylemi yapaylatrrken, insani bir eylemin padiahlardan esirgenerek masal keyfi ierisinde yaanmasn destekler: ok uzak lkelerin birinde, ocuu olmayan bir padiah yaarm. Kars da, kendisi de ocuklar olmad iin ok mutsuzlarm. Yoksul halk bellekleri Kendilerinin en ok

padiahlarn ocuksuz, dlsz brakarak alr onlardan.

yapabildikleri (ya da tek yapabildikleri) eyi, padiahlarnn yapamayacan dnmek keyf verir onlara; bir masal keyfi verir. Oysa tarih, yani tarihleri, padiah ocuundan ve onlarn ince zulmnden geilmez (KO: 111). Mungann kurgulad baz masallarda, halkn padiahn ocuksuzluk temine zlmesi, masal ve halk hikyelerinde grlen motifle benzerlik gsterir. Bir bat masal olmasndan dolay Hzr, ermi gibi motiflerin yerine by ve efsun motiflerine yer veren yazar kurgulad Yzyl Uyuyan Gzel masalnda, hamile kalma eylemini edilgen bir yapda kullanarak olay yapay bir hale getirir: Btn lke halk padiahn ocuksuz, tahtn veliahtsz oluuna ok zlyormu. Cmle bycler, efsuncular kaynar kazanlarnn banda binbir by deniyor, binbir tlsm yapyor, padiah bir ocua kavuturmak istiyorlarm. Herkes gcn, tlsmn bu i iin seferber etmi. Ve gnlerin birinde padiahn kars hamile kalm, ya da kaldrlm. Bu mutlu olaydan her byc kendine pay kard iin, hibir bycnn ne stats sarslm, ne nne glge dm; Her byc kendi gururuyla

65

ba baa kalarak, doacak olan ocuu kendi eseri saym (KO: 111). Halk hikyelerinde ve masallarda yer alan tek ocuun olaanst donanmlar, Mungann zellikle Lal Masallar isimli eserinde rneklenerek halk anlats slubuyla ifade edilir: Azer, bir oba beyinin tek oludur. Saza, hikmete, kelama, tasavvufa merak duyar. Saz alar, iir okur, hikmet syler. Obada herkesin sevdii, sayd; z sz bir kii; gvenilir, yaz, yiit bir delikanldr. Baklar byl, yrei auludur (LM: 17). Yazarn halk hikyesi formatnda ortaya koyduu Lal Masallarda yer alan Azer ile Yadigr ve Muradhan ile Selvihan hikyelerinde anlat kahramanlar Yadigr ve Selvihan beyin tek ocuudurlar. Bunlardan Yadigr, halk anlatlarnda sk karlalan ermi, Hzr motifleri sonucunda elde edilen tek oul motifiyle benzerlik gsterir: Yadigr adrndan kolay kolay kmaz. Kskn bir yalnzlkla kilitlenmitir yrei. Beyin tek ocuudur. Bir ermiten yadigrdr. Buna sebeb az ok bir ermi edas tar, duruu, bak yry. Her daim yznde bir tl peeyle dolar. Yznn bir tek gzleri aikr olur. Bu yzden btn diyecekleri gzlerindedir. Dokuz yl kasklar ocuk tutmamtr Oba Hatununun. Dokuz yl ocuksuz brakmtr Deli Trkmeni ve obay. Gel gr ki Deli Trkmen ok sevmektedir kars Srma Hatunu. zerine kadn almaya gnl yz tutmamtr. Dokuz yl adaklar adam, yatrlara yz srm Srma Hatun. Dolamadk trbe brakmamlar. Hac, hoca efsun efsun dolamlar yllarca. Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars dnde bir ermi grnm Srma Hatuna. yle buyurmu: Ya bir kr olan verecek tanr sizlere, ya bir dilsiz kz. gz krpm bir vakt iinde karln verdin verdin, vermedin dilein tutmayacaktr bir daha. Dile benden ya bir kr olan ya da bir dilsiz kz. Srma Hatun gz krpm dnm, sonra demi ki: Dilsiz bir kz ver bana. Hi olmazsa u gzelim dnyay grsn gzleri; dile dkmese de olur. Yeter ki mahrum kalmasn dnyann nimetlerinden gzleri. Dalarn, krlarn, yamalarn, doruklarn, yollarn kendi dilleri vardr naslsa. Kul ksm dillendirmese de olur. Bir dilsiz kz isterem senden Ey Ermi kii. Gzyle okusun dnyann nimetlerini, hneriyle dillendirsin. Bir dilsiz kz isterim senden. Peki demi Ermi kii. Bir dilsiz kz verecek tanr. Lakin yedi yl adsz ve dahi dilsiz kalacak. Yedi yl sonra ben

geleceim ve adlandrp gideceim. Eer ki bu zaman iinde kendinizi tutamayp ad

66

verirseniz ona, ben de byk bir lanet vereceim bilesiniz (LM: 28). Mungann anlatlarnda yer alan ve bin bir zorlukla elde edilen ocuklar, beylik endieleri ve olaanst sahiplenme zellikleriyle koruma altna alnrlar: Beyin tek ocuu, tek kzyd Selvihan. Oulsuz kalm beyliin tek sahibi. Bin grc evirmiti kapsndan babas. Aa, bey, paa oullar evirmiti elinin tersiyle. Dileinin kblesi bilinmez, murad anlalmaz, gnlnn niyeti kendini aikr etmez. Lakin derler ki, yirmi ylda bin mihnetle g bela edindii evlad, on drt ylda yitirmek istemez. Belki hi yitirmek istemez. Buna sebeptir, herkesi kapsndan yzgeri evirmesi; Buna sebep en byk korkusudur Selvihan'n diiliinin uyanmas, bedenini tanmas, bilmesi (LM: 55). Masal ve halk hikyelerinde padiahlarn, hanlarn, krallarn ve vezirlerin evlat sorunsaln yaamalarna yazar biraz da farkl bir pencereden bakyor. Masal

anlatclarnn ahsnda halktan kopuk yaayan krallardan, padiahlardan ve benzerlerinden alnan bir , bir ah veya bir lanet biiminde yorumlar: Bilirsin masal beylerinden, padiahlarndan en ok esirgenen ey bir ouldur nedense. Masal syleyenin ah mdr, c mdr, laneti midir bilinmez (GL: 88). Mungann anlatlarnda yer alan tek oul motifi genel olarak halk anlatlarndaki ilevleriyle deerlendirilir. Yazar bazen bu motifi kendine has slubuyla ve toplumsal bir bak asyla ortaya koyar. Yazar, oul motifini burada hem halk hikyelerindeki unsuruyla hem de

sembolik olarak kullanr: Dedi: Ben yetmedim, benim yetmediim yerden olum srdrsn. Dedi:

mrm yetmedi, mrmn yetmedii yerden olum srdrsn (CH: 25). Yua nereden bilebilirdi ki, herkesten gizlemeye alt bu gerein en ok olunu tketeceini (CH: 41). Ad Cihanah't. Glistan ah Tahmur'n tek oluydu. Babam Tahmur ah'n yllarca ocuu olmam. Bu yzden ok eksikleniyor, ok zlyormu. Remil ilminde usta olan Haccac adl bir vezir gnn birinde yle bir mutuda bulunmu babama: Horasan padiahnn bir kz vardr. O da tek ocuktur yllar sonra bin bir glkle, bin bir efsunla edinilmitir. Eer onunla evlenirseniz bir olunuz olacak (CH: 69). Mustafa'nn kars Cudana ise grdnzdr. ki oul vermitir ona: Kasm ile Nsr (GL: 12). Kasm ile Nasr ayn kadnla evlenmilerdir. Bu kadn urada suretini

67

grdnz Sveydadr. Her ikisinden de birer olan dourmutur. Kasm'n oluna Bakr, Nasr'n oluna Sidar denilmitir (GL: 12). Bunca zaman oldu evleneli, hala bir oul veremedim sana. Oulsuz braktm seni. Bir beyi oulsuz braktm. Dl tutmayan rahmim uursuz bir kapan oldu soyuna (GL: 57). Tek oluydu Hazer. Ve olunu ldrmek olmazd (GL: 63). ki oullu btn ailelerin oullarndan biri kayptr aslnda, dierini arar. Kardeim de bunu yazmaya alyor aslnda ( KD: 262). Anlatlarda oulsuzluk motifinin kullanm bazen de masalmsdr. Bedel karlnda elde edilen oul motifi hikye ve masallarda olduu gibi Murathan Mungann eserlerinde de i iedir. Lkin masaln eksiinin eiine geldik. Ben ki bir bey oluyum, soyaacna sim drmem gerektir. Oulsuzluum vurulur yzme, dlmn bereketine sorgu der, sualler gezinir masalmzn zerinde (GL: 88). Oul sahibi olman iin gzlerinden vazgemek gerektir. Ya oulsuz gzlerle greceksin dnyay ya da oullarn yapacaksn gzlerini (GL: 105). Yazar, halk hikyelerinde ve masallarda grlen vezir ve padiahn pir tarafndan verilen sihirli elmay yedikten sonra oul sahibi olmalar motifine elmalarn uykusu tabiriyle gndermeler yapar: Ve Cudana, Mustafay oul sahibi yapmak iin gzlerini verdi. Ak dedikleri krlk, kr etti gzlerini. Elmalarn uykusunu uyudular birlikte. Dokuz ay sonra iki olan birden verdi Mustafa Beye, airetin geleceine (GL: 115). Benim bedenimde birleti, ikizlie srlm bedenleri iki kardein (GL: 157). zellikle trelerin ocuksuzluk temine bak as, Mungan'n eserlerinde

ifadesini bulur. Anlatlarda mlkn, hkmranln, gelecein sembol olarak istenen oul, halk hikyesi metinlerinde grlen tek oul motifiyle benzemektedir: Obay oulsuz brakrsn Azer. Obay dizginsiz brakrsn, belin bkersin oul. Tre bozarsn (LM: 17). Beyin tek ocuu, tek kzyd Selvihan. Oulsuz kalm beyliin tek sahibi (LM: 55). Bir oul isterem! Neslimi tohumda tayacak bir oul. Mlkme ve hkmme sahap kacak bir oul (T: 13). Bir oul isterem. Bir bilek, bir yrek daha gerek airetime. Ancak byle

dikebilirim trelerin nne. Fasla! Yzm yere ykma benim. Bak seninle birlik sanc

68

tutmakta kasklarm. Seninle birlik oalmaktaym (T: 15). Bir oul isterem! Mmkn yok bir oul isterem! Erliim! Oulsuz brakma beni (T: 16). Sonra baba oul trensi bir biimde kefenin bana geer, namaza dururlar. Birbirlerinin namazn klmaktadrlar; dolaysyla biri eilirken, teki dorulur. Kefen imdi seccade olmutur (T: 18). Tek oul ve ocuksuzluk motifini Mungan burada halk anlatlarna uygun bir biimde sihirli nesnelerle ve olaanst kiilerin abalaryla oluan bir motif olarak kullanr. ocuksuzluk teminin beylik, hkmranlk, mlk ve kudret ile birlikte kullanlmas ayrca bir folklorik yaklamdr.

69

1.1.14.2. Cad Ve Peri Motifi 1.1.14.2.1. Trk Halk Kltrnde Cad Ve Peri Motifi Mungan'n eserlerinde karlalan masal motiflerinden birisi de cad veya peri motifidir. Burada cad ve peri motiflerinin halk anlatlarnda zellikle masallarda ve halk hikyelerinde kullanl ekillerine deinerek Mungann eserlerindeki

yansmalarn kyaslayacaz. Cad, sihirbaz demektir. Gya sa telleriyle sihir yapan byc kadn (Onay 1996: 150). Pertev Naili Boratav, cadlar zerinde u tespitte bulunur: Cadlar, hortlayan llerdir onlar zerinde de pek ok hikyeler anlatlr. okluk kadnlarn cad olduklarna inanlr (Boratav 1999: 105). Hem halk hikyelerinde hem de masallarda yaygn olarak kullanlan bir motiftir. Cad ve peri kart glerdir. , biri iyilik yaparken dieri ktlk yapar. Trk masallarnda cadlar ktdr. yilii iyi ruhlar ve periler temsil eder. Cad kar veya cazu kars her zaman ktdr, sevgililerin arasn aar. Masaln kahramanna ktlk etmek iin frsat kollar. Halk hikyelerinde cadlar, cazu karlar iki sevgilinin arasn amak iin urarlar. Bazen sihirle bazen hile ve yalana bavurarak iki sevgiliye ktlk etmek isterler (Seyidolu 1983: 109). Saim Sakaolu "Gmhane Masallar" adl almasnda periler hakknda u bilgiyi verir: "Bunlar masallarn sevimli, iyiliksever kahramanlardr. Kzlarnn gzelliine insanolu k olur. Darda kalanlara eitli ekillere girerek yardm ederler. Bazlar bir balk, bir kurbaa eklinde ortaya kar ve yapt ilerin Bunlar daha sonra kendilerini yakalayan genlerle

neticesinde varl belli olur.

evlenirler (Sakaolu 1973: 250-251). Kerem ile Asl hikyesinde, Asl'nn amcas Manuk sihirbazdr. sa taifesinin Tacik'e yar olmayacan syleyerek Asl'nn babas olan Kei'i kamaa tevik eder. Manuk, cad kyafetine girerek zindan aar (Elin 2000: 4). Tahir ile Zhre'de, cad sihirli suyu Zhre'nin babasna iirerek Tahir'den soutur (Trkmen 1998: 199). Sevdakar hikyesinde ahbaz cad, Glah' ldrmek ister (Aslan 1992: 369). Gl ile Sitemkr hikyesinde cad sevgililerin nne birok engel karr (Tevfik 1930: 48). Yaral Mahmut hikyesinde cadnn ismi varyantlarda deiiktir. s8 varyantnda

70

"El-Ebes", s10'da "Uba Cad"dr. s5 varyantnda ise"Acuze Kar"olarak geer (Aslan 1990: 51). Yaral Mahmut hikyesinde cad motifi u ekilde geer. Gence Han bir cad bularak sevgilisiyle kaan kzn geri getirmesini syler. Cad kpne ve yayna binerek stanbul'a iner. Bir ceylan veya geyik ekline giren cad, Mahmud'un yolunu arr ve bylece kavumay engellemi olur. Mahbub'a sihirli bir tas su iirmek suretiyle sevgilisine dman eder ve Mahmud'u yaralamasna sebeb olur (Aslan 1990: 41). Elif ile Mahmut hikyesinde; padiah san sahibine k olur ve onu bulmas iin bir cady grevlendirir. Cad krk gn mhlet ister. Cad bir testi iinde Elif'in bahesine uar ve ondan hileyle Mahmud'un gcnn srrn renmeye muvaffak olur. Derhal uyuyan Mahmud'un klcn knndan karr ve derin bir su kuyusuna atar ve Mahmud baylr. Ertesi gn cad Elifle bir bahane testiyi gsterir ve cad onunla birlikte dn hazrlklarn yapan padiaha uar "(Fischdick 1958: 17). Yukardaki alntlara bal olarak cad ve perilerin zellikleri u ekilde sralanabilir: 1-Cadlar ktl, periler iyilii temsil ederler. 2-Cadlar genellikle kadn olarak dnlr. 3-Hem cadlarn hem de perilerin btnletikleri nesneler vardr. 4-kisi de olaanst zelliklere sahiptir. 5-Her ikisi de anlatlarda olaylarn seyrine etki etme gcne sahiptirler.

71

1.1.14.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Cad ve Peri Motifi Yazar Mungan, peri ve cad motiflerini daha ok masal ve halk hikyelerindeki fonksiyonel kullanmlaryla ele alarak cady ve periyi btnletikleri nesnelerle kullanr. nce Yedi Ccem olsun, ben onlarla kk bir kulbede yaayaym. Evlerini spreyim, yerlerini sileyim, amarlarn, bulaklarn ykayaym, sonra cad kadn gelsin beni yerden yere alsn (KO: 7). Her yal kadn elmac kadn sanmaktan, her sepette zehirli elma aramaktan kendine de gna gelmi (KO: 8). Bir masalda yelpazenin ne zaman alaca, ne zaman katlanacan en iyi kadnlar bilir, ne zaman peri, ne zaman cad olacan bilen kadnlar (AKO: 180). Bu tlsml cmle, onu, o boz, scak, kunt talarla kendine kapanm tara ehrinden alp birdenbire usuz bir masal dnyasna srklerdi. Balo! Renkli masal kitaplarnn tlsml szc! Bir yerlerden kp gelecek masal prenslerini umduran sihirli dnya! Alinin, kimi zaman kendisinin de gtrld hibir baloda, karsna yle biri kmad. Gece elbisesi gardroptaki ayn yerinde asl durdu hep. O, sihirli deneinin bir dokunuuyla kendinden lmsz gzellikte bir kadn yaratacak perisini bekleyen bir klkedisi olarak, gitmedii, gtrlmedii balolarn gecelerini hayalleriyle deitirdi. Kendine masallar yazmaya balad (AKO: 296). sonra da Ali'nin ryasndan kalkan ardnda ate dilli bulutlar, pembe tozanlar brakan, gr saakl rengarenk bir uan halya binerek stanbul'a gitsinler (AKO: 326). Yelpaze, sihirli denek, uan hal gibi cad ve perilerle btnleen nesneleri masallardaki olaanst zellikleriyle kullanan yazar, bu tip nesnelere bazen armlarla gndermeler yapar. Yazar cad ve peri motiflerini daha ok sembolize edildikleri iyi ve kt kavramlaryla birlikte kullanrken masal kahramanlarn da artrr.

72

1.1.14.3. Masal Formelleri 1.1.14.3.1. Trk Halk Kltrnde Masal Formelleri Sakaolu, formellerin masaldaki yerleri ve grevleri hakknda u tespitlerde bulunur: Formeli, masaln bnyesinde muayyen vazifelere ve muayyen bir ekle sahip olan kalplam ifadelerdir, diye tarif edebiliriz. Formeller masaln metnine, ondan ayrlmayacak kadar sk bir ekilde baldrlar. Masal iinde yerleri deitirilemez. ekil itibariyle kalplam olarak bilinirse de anlatclara gre az ok deiiklik gsterebilirler. Bilhassa usta olmayan anlatclar tarafndan, dikkat edilmedikleri iin bahsedilen deiiklie urayabilirler (Sakaolu 1999: 123). Ensar Aslan, formellerin masaldaki zellikleri hakknda geni bilgiler verir: Masallarn balang, biti ve dier baz yerlerinde belirli durumlarda sylenen kalp szler/klieler vardr. Bunlara formel veya tekerleme denir. Formellerin masal iinde ve anlatmnda eitli fonksiyonlar vardr. Masaln en nemli zelliklerinden olan formeller, masaln ayrlmaz paralardr. Formel sylemeden anlatlan masal zelliinden ve gzelliinden ok ey kaybeder. rnein balarken "bir varm bir yokmu", "Evvel zaman iinde kalbur saman iinde"; bitirirken "onlar ermi muradna", "Gkten elma dt" gibi kalp szleri kullanmadan bitirilen bir masal dinleyenlere keyif vermez (Aslan 2003: 402). 1.1.14.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Masal Formelleri Murathan Mungan, ele ald btn masallarda formellere yer vermez. zellikle ksa masallarda bu tip kalplar kullanmaz. Mungan bazen klasik masal formellerini kullanrken bazen de kendine has slubuyla deiik balang kalplar kullanr: Gnler haftalar, haftalar aylar kovalam ve gnn birinde usuz bucaksz sandklar kuyunun dibi gzkmeye balam (CH: 27.) Bir varm, bir yokmu. Uzak lkelerin birinde bir Pamuk Pranses yaarm (KO: 7). Gnlerden bir gn, bir masal gn, hangi yzyldan alnd belli olmayan bir gn (KO: 21). ok yoksullu zengin lkelerin birinde Klkedisi diye bir kzcaz yaarm (KO: 35). Bir varm, bir yokmu. (KO: 109). ok uzak lkelerin birinde, ocuu olmayan bir padiah yaarm (KO: 111.)

73

Mevsimlerin ok abuk, ok hzl getii, meleklerin souk deniz arklar syledii kuzeyde, gri ve uzak bir lke varm bir zamanlar (AKO: 162). Kendine has slubuyla formelleri kullanan Mungan, ara formellere de yer verirken klasik masal formellerini toplumsal eletiri tarzyla ortaya koyar.

74

1.1.14.4. Murathan Munganda Masal Sembolleri Burada yer verdiimiz masal sembollerinden kast, masalda ilevsel olarak yer alan ama Mungann eserlerinde armlarla ortaya konan sembollerdir. Murathan Mungan, masal motiflerinin bir ksmn allegori olarak kullanr. Yazarn slubu irdelendiinde, bu tip kullanmlarn oka yer almas eserlerindeki sembolik yaklamlarn anlam ve yorum asndan nemine dikkat eker. Yunan mitolojisinde yer alan Pandora hakknda anmsatmalarda bulunarak onu simgeletirir: Pandora, Tanrlar tarafndan gl ve kendini beenmi erkekleri cezalandrmak iin yaratlan kadndr. Pandora szck olarak tm yeteneklere sahip armaan anlamndadr. Epimetheus ile evlenince yannda tad Zeusun armaan olan kutuyu Zeus. Pandoraya sakn ola sana verdiim kutuyu ama demesine karn Pandora merakn yenemeyip at. Kutunun iinden kan btn ktlkler yeryzne yayld ve kutunun iinde yalnzca umut kald. Bu Pandorann kutusu diye bilinen sylencedir (www.angelfire.com). Grr grmez Pandorann bavulu adn takmtm (KD: 235). Barmzda korkun ilikiler ve ktlkler barndryoruz. Biz Pandorann kutusundan dnyaya salm ktlkleriz. (Her toplum Pandora kutusu)kendi iinden kanlara neler yapyor. Kara kalabaln kara tresi (S: 116). Masallarn nemli kiileri olan kral, kralie ve bycler bazen sembolik yaplaryla Mungann eserlerinde yer alr. Ama yine de eski bir masaln syledii gibi :Btn kzlar gnn birinde kralie olmak ister. Belki de masal yollar bu yzden ayndr ve bu yzden srekli birbirine dolar (AKO: 154). Sonra Mutikin eski bir masala atfta bulunduu baka bir szn hatrlyor: Btn kzlar gnn birinde kralie olmak ister. Oysa bu szn arka yznde sylenen ok daha nemli:Sen kraln dnde grd eylerden birisin. Sen de gerek

olmadn biliyorsun. Hangi kralie gerektir ki? Kralieler, Krallarn aynasdr yalnzca (AKO: 212). Annesi gittikten sonra masa da, ayna da, rujlar, kalemler, farlar, rimeller de Aliye kalrd. Evde braklan klkedisi olurdu masalnda. Yllar yl o aynal tuvalet masasnn banda bycsn bekledi (AKO: 286). Masal eyalar olarak fonksiyonel yapya sahip yelpaze, mendil, pee, elma gibi nesneler Mungann anlatlarnda arm yksek nesneler ve ou zaman sembolik

75

anlamlaryla ifade edilirler: Bir masalda drlen bir mendilin, bir peenin nar ya da elma gibi arm gl bir meyvenin gerek hayatta bulunuuna dair masal, bir mesel ve bir ok ey hatrlyor(: 102). Bir masalda yelpazenin ne zaman alacan, ne zaman katlanacan en iyi kadnlar bilir, ne zaman peri, ne zaman cad olacan bilen kadnlar (AKO: 180). Orman motifi, birok masalda bazen byclerin kol gezdii bir mekn, bazen yazarn da tasarlad gibi bir snak, ocuklarn ve kzlarn kaybolduu bir yer, bazen de gizemini iinde saklayan olaanst dekorlarn banda gelir. Masallarda ocuklarn kaybolduu bir yerdir orman (CH: 249). Orman kendi blnml iinde gene de bir gn yz yze gelme olasl tayanlar barndrmay srdryordu (CH: 259). Ormanlardan baka hibir yer kabul etmiyor bizi. Bu orman yakmadan dar kamazsn. Ama bu yangndan kimse sa kurtulamaz (CH: 264). Bu arada vey annesinin mehur aynasna yalvarp duruyormu: "N'olur vey anneme syle beni ormana gndertsin, boynumu kestirtsin, avc bana acsn, bir tavann kann srsn bir bez lm p ayna aynen bunlar syle vey anneme (KO: 8). Bir an ok fazla ileri gittii hissine kapld. Ormanda kaybolmu btn masal kzlarn dnd (AKO: 66). Yazar; masal iksiri ve hayvanlar da sembolik ifadelerle ortaya koyar. Bunu yaparken masallarda yer alan genellemelerden yararlanr: Masallarda dile gelen kular gibi. Bir mucize olsun istedim. Lal masallarn bir yznn topraa ve mehule kartn unutmu grnmyordum (LM: 112). Elindeki kadeh bir masal iksiri duygusu veriyordu ona. lk yudumdan sonra her ey bakalaacakt sanki. yi ya da kt ama bakalaacakt. Bir sre aznda tuttu, dilinin zerinde gezdirdi, tad ok gzel ve tandkt. Masaln gerisine de vard (AKO: 40). Mungan, mitolojik kiileri masal anlatlarnda artrdklar ve btnletikleri nesnelerle kullanarak okurlarn derinliklerde gezintiye karrken farkl armlara dikkat eker: En eski gece masal klkedisi olsa gerek. Saatin gongu, Demokles'in klc, karus'un kanatlar, Midas'n kulaklar, yeniden saatin gongu (KD: 88).

76

Mungann burada kulland mitolojik kiiler ve btnletikleri nesnelerin mitolojik kaynaklardaki kullanmlar ve hikyeleri u ekildedir: Demokles, Yunan mitolojisinde "Syrakusa, tiran Dionysios, saadetini ven Damoklese saadetten onun da istifade edeceini bildirdi. Kral Damoklesi ihsanlara garketti. Fakat onun bann stnde keskin bir kl sallandrd. Bu kl bir kl ile tavana balanmt. Maddi saadetin tehlikeli olduunu anlatmak iin bu hikyeyi sylerler " (Can 1997: 406). eklinde geer. karus, "Dedalus'un olu olan bu delikanl Kritis'deki labirentten babas ile birlikte ku tylerini balmumu ile biribirlerine yaptrarak kanat yapp uarak kamlard. Fakat karos buradan kamakla kalmam ve "mademki uuyorum yle ise gnee kadar da gidebilirim" diyerek ykselmeye balam, fakat bir mddet sonra Gnein harareti balmumlarn eritince kanatlar dalarak Ege denizine dp lmt. Bat dillerinde karos'un bu hareketi fazla ihtirasl teebbsleri tasvir iin kullanlr "(Kozanolu 1994: 228). Midas" Frigia kral olan bu zat bir gn Dionisos'a yalvarrken ondan her tuttuunun altn olmasn niyaz etmiti. Eref saatine denk geldii iin tanr da onun bu niyazn kabul edince zavall Midas yiyemez, iemez olmutu. nk yemek veya imek iin elini srd herey altn olduundan daha dudaklarna demeden gdalk hassasn kaybediyordu. Bu vaziyet karsnda Midas tekrar Dionisos'a yalvarmaya balayarak tanrdan kendisini eski haline sokmasn niyaz etti. Dionisos da onun bu haline acyp Paktolos nehrinde ykanrsa eski haline gelebileceini bildirdi, bunun zerine de Midas, Paktolos nehrinde ykanp eski haline geldi. te o gnden sonra da bu nehrin sularnda altn zerrelerinin mevcut olduu rivayet edilir. Midas'n maceras bununla da kalmaz, gene bir Pan'n fltn Apollon'un rbabna tercih ettii iin Apollon tarafndan kulaklar eek kula ekline sokulmutu. Bunun zerine

kulaklarndan byk bir utan duymaya balayan Midas onlar herkesten byk bir titizlikle saklamaya balam fakat gnn birinde her naslsa onun eek kulaklarn berberi grmt. Midas da srrnn berberi tarafndan renildiini anlaynca onu bir kenara ekmi ve bu srr ayet bir yerde sylerse kendisini ldrteceini kati bir lisanla bildirmiti. Zavall berber kraln srrn uzun mddet saklam fakat geveze de bir adam olan berber ayet bunu bir yerde syleyemezse patlayacan anlaynca, tenha bir kede bir ukur kazp, ukurun iine avaz kt kadar Kral Midasn kulaklar eek kuladr diye barp ferahladktan sonra ukuru gene doldurmutu.

77

Doldurmutu ama doldurulan yerden binlerce saz bitmi ve bu sazlar rzgrn tesiriyle sallanrken birbirlerine srtndke Kral Midasn kulaklar eek kuladr diye sesler kartmaya balam. Bylece de kraln srr herkes tarafndan duyulunca

zavall Midas boa kan ierek intihar etmitir (Kozanolu 1994: 275-276). Mungan, burada sz edilen Yunan mitolojik tanrlar ve btnletikleri nesneleri (sembolleri), ele ald Klkedisi masal temini kuvvetlendirmek iin kullanr. Bu gibi sembollerin (Demokles-kl, karus-kanat, Midas-kulak) kullanlmas yazarn masal kurgusunun derinliine ve mitik bilgilerine dayandrlabilir.

78

1.1.15. Masal Motifleri Tablosu Cenk ador Hikyeleri

Elma (23) Masal (28, 117) frit (33, 34, 84) Peri (46, 65) Cin (46, 65, 233, 242) Sihirli ot (46, 49, 53) Masal gecesi (56, 87) Kaf Da (56, 83) ah Mrg (78) Zmrd- Anka ( 83) Eski Masal (117) Orman (249, 259, 264) Kt kale (10) ocuk Rzgr masal (40) Gzleri dalanan kahramanlar (90) Drlen mendil, pee, nar ya da elma (102)

Geyikler Lanetler
Masal formeli (11) Orman (43, 48, 54, 72, 73, 102) ocuksuzluk (88) Masal teorisi (155, 166, 167) Uan hal (160) Peri (148)

Kaf Dann n
Masal Gecesi (75, 114) Masal teorisi (76, 78) Uan hal (78) Klkedisi (88, 113) Gong (88) Alice (115) Pamuk Prenses (219) Pandora (235) Sihirli denek (264) Boyal Ku (270)

Krk Oda
Masal Formeli (7, 109, 111) Pamuk Prenses (7, 9) Yedi Cce (7, 9) Cad (7) Elmac Kadn (8) Zehirli Elma (8) Ayna (8) vey anne (8) Masal zaman (21) Krmz Balkl Kz (25) Klkedisi (30, 35, 41) Masala bak as (30, 32, 119, 121, 126) Masal lkesi (35) Gr orman (35) Sihirli denek (41, 42) Dev 851) Cce (51) Uyuyan Gzel masal (109, 110, 112, 120, 127, 128) Byc (111, 116) Peri (116, 120)

79

Lal Masallar Mahmud ile Yezida

Deliyar Uurum (12, 33) Masala bak as (47) Billur Kk (51) Masal Zaman (104) Lal masallar (112)

Son stanbul
Masal (96) Pandora'nn Kutusu (116) Alice'nin Aynas (158)

Taziye Aynal Krk Oda

Krmz Balkl Kz (25) Masal iksiri (40) Orman (66) Masal kzlar (66) Masal mekn (128) Masal hz (139, 231) Masal teorisi (143, 152, 153, 154, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 212) Klkedisi (145, 191, 286, 296) Konuan Mezar (159, 160) Yelpaze (180) Cad (180) Peri (180) Binbir Gecemasal (202) Alaeddinin Sihirli Lambas (209) Dev (215) Cce (215) Ali Baba ve Krk Haramiler (243) Uan Hal (326) Prens (375)

Yksek Topuklar
Klkedisi (14, 363, 367) Yedi Cce (97) Pamuk Prenses (97) Masal teorisi (183, 192, 269, 275, 359, 386) vey anne (291) vey kz (363) Masal evi (426)

Murathan Mungann eserlerinde en ok kullanlan halkbilimi unsurlar masal motifleridir. 11 eserin sadece 2sinde (Mahmud ile Yezida, Taziye) masal motiflerine rastlanmazken geri kalan 9 eserde yazarn masal motiflerine bolca yer verdii tespit edilmitir. zellikle hikye kitaplarnda masal unsurlarna bolca yer verilirken, romanlarda bu orann dt ve tiyatrolarda bu kullanmn daha da azald grlmtr. Cenk Hikyelerinde ve Geyikler Lanetlerde yazarn dou masallarnn motiflerine yer verdii, Kaf Dann n, Krk Oda, Son stanbul, Aynal Krk Oda ve Yksek Topuklarda zellikle bat masallar motiflerinin arlkl olarak kullanld tespit edilmitir. Masal unsurlarnn kullanld btn eserlerde yazarn masala yaklamn yanstan ipular, satr aralarnda ve yazarn kurgulad masallarda ortaya konulmutur.

80

1.2. HALK HKYES 1.2.1. Halk Hikyesi

slup, konu ve anlatm bakmndan Trk edebiyatnda nemli bir yere sahip olan halk hikyeleri, Murathan Mungann eserlerinde birok motifiyle karmza

kar. Bu blmde ok fazla ayrntya girmeden eitli kaynaklarda yer alan halk hikyesi tanm ve motiflerine deinerek, Mungan'n halk hikyesine yaklamn,

eserlerindeki halk hikyesi motiflerini, bu motiflerin kullanl eklini ve halkbiliminin motif asndan zengin ve edeer eserleriyle kyaslamasn yapmaya alacaz. Burada Trk halk hikyeleri konusunda ilk almalar yapan bilim adamlarnn halk hikyesi tanmlarna bakmak gerekir. Otto Spies halk hikyelerini, Bir sevgiliyi elde etme yolundaki maceralar anlatan masal biiminde tanmlarken bu grn H. A. Ficsher de tenkit etmitir. Ona gre halk hikyeleri masallardan tamamen ayrdr (Boratav 1988: 64-65). Edth Fschdck, hikye kahramanlarnn zelliklerini de iine alan bir tanm yapar: Halk hikyelerinin zellikleri, dnya grleri, kahramanlarn karakterleri, bulunduklar gruplar iinde epeyce farkl bir durumdadr. Mesela kahramanlk konulu hikyelerde alayp szlamalar grlmez. At, kl gibi savata gerekli unsurlar ok nemlidir. Mcadelede fiziki g birinci plandadr. Kahraman, engelleri bu gcn kullanarak aar. Ak hikyelerinde ise kahramann pasiflii, engeller karsndaki baarszl, ona ak iksirinin verilmesi srasndaki kutsal ahslarn veya sihirli eya ve aletlerin yardmyla telafi edilir. Kahramann tek amac sevgilisine kavumaktr. Kadna bak tarzlar da deiiktir. Kahramanlk konulu hikyelerde kadndan beklenen ve istenen zellikler, da dnk mcadelede gerekli olan

zelliklerdir. Yani erkek gibi mcadele etmesi, cesur olmas, fiziki yap olarak da gl olmas n plandadr (Fschdck 1984: 56). kr Elin, halk hikyelerini romana benzeterek u tespitte bulunur: Trk halk hikyeleri, zaman seyri ve corafya-mekn iinde efsane, masal, menkabe, destan vb. mahsullerle beslenerek dini, tarihi, itimai hadiselerin potasnda i

bnyelerindeki balarn muhafaza ederek milletimizin roman ihtiyacn karlayan eserlerdir (Elin 1986: 444). Ensar Aslan, halk hikyelerindeki olaylar ve halk hikyelerinin konular

hakknda orijinal bir tespitte bulunur: Halk hikyelerinde olaylar ounlukla mantkl

81

gerekelere dayandrlarak geliimini srdrr. Ancak bazen konu ierisinde fantastik unsurlarn da nemli yer tuttuunu grrz. Sihrin, bynn, maddi ve manevi

bakmdan hibir zaman yenilmeyen, olaanst yeteneklerle donatlm kahramanlarn varl ve faaliyetleri de halk hikyelerinde fazla yadrganmayan bir durumdur (Aslan 2003: 161). Fikret Trkmen, tanmlar: Trk halk halk hikyelerini destanla roman arasnda bir tr olarak edebiyatnda klarn yaratp gelitirdikleri trlerin

nemlilerinden biri de halk hikyeleridir. Bu trde tahkiye (narration) esastr. ekil bakmndan uzun, nazmla nesir kark haldedir. Halk hikyelerinin zel bir anlatm teknii ve gelenei vardr. Bu tr eski destanlarn-cemiyetteki sosyal ve kltrel deiimlerin etkisiyle-yeni devire uymas ile meydana gelmitir. Destanlarda grdmz da dnk mcadele, burada cemiyet iine dnmtr. Ayrca nesir gittike arlk kazanm, konuda realist izgiler artmtr. Btn bu zellikleriyle halk hikyeleri, destanla roman arasnda bir gei tr olmutur (Trkmen 1983: 9). Ali Berat Alptekin, halk hikyelerini sade, klasik bir ekilde tanmlar: Gebelikten yerleik hayata geiin ilk mahsullerinden olup; ak, kahramanlk vb. gibi konular ileyen, kayna Trk, Arap-slam ve Hint-ran olan, byk lde klar ve meddahlar tarafndan anlatlan nazm-nesir karm anlatmalardr (Alptekin 1986: 7). Yukardaki tanmlardan hareketle halk hikyelerini zetle u ekilde tanmlayabiliriz: Destan ile roman arasnda gei tr olarak kabul edilen halk hikyeleri, genellikle ak ve kahramanlk konularnn ilendii, tahkiye etme esasna dayanan gerek ve fantastik elerin bir arada kullanld, klar tarafndan anlatlan nazmnesir karm rnlerdir.

82

1.2.2. Murathan Mungan Ve Halk Hikyesi Murathan Mungan, yukarda alntladmz halk hikyesi zelliklerinin ounu zellikle Lal Masallar ve Cenk Hikyeleri isimli eserlerinde kullanr. Mungann anlatlarnda ak ve kahramanlk konular genelde i iedir. Ancak ak temasnn varl daha etkin olarak hissedilir. Eserlerde gerek ve olaanst unsurlarn birlikte kullanlmas ve tahkiye etme slubunun benimsenmesi, yazarn halk hikyesi anlatm tekniini bu iki eserde benimsediinin gstergelerindendir. Sadece yukarda szn ettiimiz nazm-nesir karm halk hikyeleri, Mungann anlatlarnda mensur olarak yer alr. Yazarn halk hikyelerine yaklamn yanstmas bakmndan eserlerinde kulland isimler ipucu niteliindedir. Bilindii zere ak konularnn ele alnd hikyeler (Tahir ile Zhre, Elif ile Mahmud, Arzu ile Kamber, Asuman ile Zeycan, Kerem ile Asl vs) daha ok klarn isimleri ile anlr: Murathan

Mungan'da da Mahmut ile Yezida, Muradhan ile Selvihan, Azer ile Yadigr gibi hikye isimleri halk hikyelerini anmsatmas bakmndan nemlidir. Bunlar halk hikyesi formatnda yazlan zengin motifli yklerdir. Halk hikyelerinin gnmz yk ve romanlarndaki yansmalarn yanstmas bakmndan Mungann ada edebiyattan vermi olduu rnekler ve bu tip metinleraraslk yaklamn u tespitlerle ortaya koyar: Lal Masallar ve Cenk Hikyelerinin tohumlarnn atld dnemde 1970'li yllarda balayan, halk hikyelerinden yeni hikyeler yazmak gibi bir eilimi vard Trk hikyeciliinin. Zannediyorum benim bu malzemeyi sememde, bu malzemeyi biimlendirmede, birok enin yan sra, bunun da bir pay olsa gerek. lk aklma gelen Afet Ilgaz'n ve Tark Dursun K.' nn dpedz halk hikyelerinden kan kitaplaryd. Cemal Sreya'nn halk hikyelerinden yararlanarak hikye yazlabilir mi? tartmal yazlaryd. Nitekim adlarn andm yazarlarn dnda, bunu bir kitap toplamna dntrmemi ama tek tek kimi hikyelerinde buradan yola karak bu tr deneysel metinler yazan yazarlar vard. Ben de bir biimde hem o dnemin eilimi, ynelimi hem de bu kalplardan yola karak benim ne syleyebileceim stne bir yazarlk serveni diye baktm bu duruma ve o kitap toplamlarna kalktm (DD 2000: 28). Mungann Halk hikyelerinden yola karak yeni bir hikye yazlabilir

83

mi?sorusuna verdii yant,

gelenek kavramna paradoksal adan yaklamn

sergiler. Yazar, ayn zamanda malzemenin ilenebilmesi iin dekoratif olmaktan karlp, kiinin kendi duygularyla nasl bir iliki kurduuna dikkat eker: Halk hikyelerinden yola karak yeni bir hikye yazlabilir mi? Sorunu beraberinde, yedeinde Gelenekten nasl yararlanlr?, Gelenek nasl

dntrlr?, Gelenek nasl iselletirilir, kiiselletirilir? gibi sorunlar da tayordu. Bu dnemlerde yani, ulusal kltr kavramnn nem kazand bir dnemde, o dnemin rzgrlarnda ok daha anlam ve nem tayordu bu. Gnmzde daha ok, kltrl bir ortamda, ok kltrl bir yazn dnyasnda Corafya malzemeleri nasl anlam tar? sorusu da nem tayor. Ve ben kiisel olarak da buna daha yakn hissediyorum kendimi. Hikyenin kendi i sorunu bakmndan getirdii bir ey var; onu da biraz amak istiyorum ama ilkin unu sylemek istiyorum; gelenein ve geleneksel erilerin tek bana hibir anlam tamadn dnyorum. Gelenein vahi, eski ve l bir ey olduunu dnyorum. Bunu hikyelerinde, oyunlarnda gelenekten yararlanan birinin sylemesi size paradoksal gelebilir. Ama unu da ifade etmek istiyorum ki, sadece bir ilke, bir estetik aray, bir ulusal kltr gibi kayglarla geleneksel malzemeyle halk hikyeleri ve benzerleriyle resimde, sinemada, tiyatroda yola ktnz zaman, yeni bir ey retmek, yeni bir yap kurmak, ok mmkn grnmyor bana. Btn hikye sizin o malzemeyi kendi duygularnzla, o sizi yazar yapan, sizi yazar klan temalarla malzeme arasnda nasl bir iliki kurduunuz kltrel bir eriden pay almak arzusu sizi

nemlidir. Yoksa sadece dengelemek,

ynlendiriyorsa, btn o geleneksel malzeme sadece dekoratif ve nostaljik bilgiler tar diye dnyorum. Geleneksel malzemenin kendi a ve kendi snrlar ile ilgili olan ksm an btn sorununa ne kadar oturuyor? sorusu grsel ve dekoratif sanatlarda da vardr (DD 2000: 28) . Murathan Mungan, hikye trnn Dou'da ve Bat'da anlatm ve ierik

bakmndan farkllna deinirken kendi tarzndan da sz eder. Teknik adan halk anlatlarnn anlatm tekniini benimseyen yazar, bu gibi metinlerin tekrar kurgulanrken yeni eklemelerle ve zgn bir bak asyla ortaya konmas gerektiini savunur: Hikye Bat'da kurulan bir ey. Dou'da ise anlatlan bir ey. Eski klarn, at srtnda gezen ky habercilerin ve Krt kltrndeki dengbejlerin, btn bunlarn ky ky gezerken hikye etmeleri ve mesela masalclarn anlat teknii, bizim halk

84

hikyelerimize byk lde biilmi bir tekniktir. Yani, anlatnn bilinlilii, anlatan kiinin bilinliliiyle etir. Ona yeni boyut amak, yeni bir katman kurmak konusunda, ok imknl yaplar deil ama bir eyin anlatlmasnn getirdii dil tad, dil zenginlii ve sylem baka bir lezzet, baka bir tad tayor. Benim biraz sezgilerimle, biraz da eitimimle galiba, erken yata farkna vardm bir ey; btn bu anlatmla kurulan hikye, hikye sentezinin peine gitmekti. Nitekim postmoderniteyle beraber nc dnya lkeleri birden bire kendi dillerini buna sinemadan da, edebiyattan da,

tiyatrodan da ok karlk bulabiliriz. Bat'nn sadece kendi estetik dili ile btn bunlara evrensellik dayatmasna karn, birden bire tek olmadn, anlatmn ok yapl, ok paral, ok kltrl olduunu, Bat'dan kan hikyeciler, sinemaclar byk lde at. Tabii ki bunun balangcnda byk lde de Bat'dan gelen insanlarn bu kltr kefetmesi vard. Yalnz biz buna talip olmadk. Biz batdan gelenlerden sonra kendi malzememizin farkna vardk. Bu anlamda bu uzun hikye, ksa hikye anlatlan bu konu arasndaki btn bu eklektik yap iinde gerek bir hikyeci, malzemesi ile bu anlamda bilinli bir iliki kurabilirse bunlar aabilir. Yoksa bugn yeniden size Leyla ile Mecnun ne yazdrabilir? Eer sizin ahsi bir syleminiz, ahsi bir derdiniz, ona yeniden katmanlandracak bir eyiniz yoksa bu hibir eydir (DD 2000: 29). Hikyelerinde folklorik elerin kullanmna zen gsteren Mungan, Bat ve Dou hikyeciliinin sentezini sluba dntrp ayn tezghta sunmay ilke olarak benimser: ykclmde nemli bulduum, Dounun ykclyle (Douda hikye anlatlan bir eydir, okunan deil) Bat ykcln (Batda ise yk kurulur ya da metin atlr) kendi yazarlm iinde bir sluba dntrmek. Yani hem Dounun tahkiye geleneini, hatta iirsel sylemini, hem de Batnn gcn anlarn

paralanmlndan, dramatik akmlarndan alan tekniini ayn tezghta kullanmaya alyorum (Mungan 1996: 370). Gelenekten yararlanarak malzemeye ilerlik kazandrmada, nemli olann slup olduunu ifade eden yazar; ancak baarl, zgn bir anlatmla ve anlatlanlar

kiiselletirmek suretiyle baar salanabileceini dile getirir ve gelenek hakknda iddial ipular verir: Halk sanat ve tezhip sanatndan yola karak, modern ritimde bir ey yapmaya alan, geleneksel malzemeyi kullanan kiinin karsna kan engellerden biri udur;

85

gerekten dekoratiftir Dou'da sanat. Oysa amzda bir sanatn dekoratif olmasnn imkn yoktur. Eski formlar, btn o kltrel kodlar oaltmay size brakyorum; onlardan yola karak bir ey yaptnz zaman, eer ona ikinci, nc bir boyut katmyorsanz sorularnz u hatta oluur:Gelenekten yararlanyorum, elektronikten yararlanyorum, peki bu ada malzeme ile ierik arasndaki rtmeyi nasl

salarm? Btn o toplumsal yap ierisindeki yerinizden devam ediyorsa, geri aa ve gelecek yllara bir ey brakmayacak yapdaysa, gelenek gerekten ldrcdr ve tarih ierisinde sizi statik tutuyor demektir. Btn sanat disiplinleri iinde en nemsediim eyin malzemenin kiiselletirilmesi olduunu dndm sylemek istiyorum, yani siz neden yararlanrsanz yararlann sonuta o malzeme sizi yazar yapan, air yapan, sinemac yapan, o kiisel dnyanzda, temel takntlarnz

temalarnz iinde bir ey ifade ediyorsa, onunla buluuyorsa oradan yola karak bir ey syleyebiliyorsanz, gelenei sahiden de dntrm olursunuz. Tiyatroda da 25 yldr Karagz ile Hacivat'tan yola karak nasl tiyatro yaparz? Tartmalarnn ne kadar tkandn biliyoruz. Bu kadar iki boyutlu bir yapda ok fazla ey retilemiyor. Birka tane ilgin rnek kar, onlar ilgin olduklar iin anlrlar. O, estetik arayn, dilin temel kayna olamaz. ki boyutlu hibir ey bu kadar ok boyutlu bu dnyada ok katmanl bir ey ifade etmekte yeterli deildir (DD 2000: 29). Geleneksel malzemenin her trlsnn (dou-bat gelenei) birlikte veya ayr ayr kullanlabileceini savunan yazar, bu tezini birok eserinde ortaya koyar. Mungan, geleneksel malzemeyi kullanrken dikkat edilmesi gereken hususlar u ekilde ortaya koyar: yi bir hikyeci sadece kendi toprann, geleneinin malzemesinden deil, kendi corafyasnn, kendi

dnyann mirasndan yararlanarak kendi dilini,

kendi slubunu kurmak durumundadr, diye dnyorum. Hangi corafyada ayakta durduumuzu ok nemsiyorum elbette. Sk verdiim bir rnek vardr, ben bu lkenin kilinden mlek yapyorum ama o mlein dnyann her yerinde kullanlmasn istiyorum. Dnyann her yerinde kullanlmann benim verdiim rnein kaba bir ulusallk-evrensellik, ulusal kltr, evrensel kltr balamnda alglanmamasn

istiyorum. Ama benim tiyatroda da, hikyede de, iirde de yapmaya altm ey; bu malzemeyi dnyann her yerinde almlanabilir, zevk alnabilir, kullanlabilir klmak. Eer btn bu eski formatlara buradan bakarak yaklamazsanz ahsi bir hikye evreni, ahsi bir tad tutturmanz ok gtr (DD 2000: 30).

86

Geleneksel malzemenin zel dili olduunu vurgulayan Cenk Hikyelerinin yazar, bu tip anlatlarn ada yazarlar tarafndan kullanlmasnn aslnda bir baar hikyesi olduunu syleyerek u tespitte bulunur: Nitekim elbette bizim Dou hikyelerinin kendine zg bir dili vardr. O dilin yzlerce yl iinde zlm bir birikimi var. Onlar mazmunlatrlm biimde kullanmakszn da bir ey yazabilirsiniz. On tane Billr Kk okursanz, on birinciyi siz yazabilirsiniz. Ama o sizin metniniz olmaz artk. Nitekim Billr Kk' semem tesadf deil. Ben Billr Kk masaln yazarken o konuda yazlm, bulabildiim btn

metinleri okudum, onlardaki, kimi motifleri elbette kullandm ama onlarn hepsini kendimin kldm. nk u hi unutulmamal ki; btn halk hikyeleri, btn

geleneksel malzeme bir baar hikyesidir. Bir baarszlk hikyesi anlatyorsanz bunlardan yola kmanz ok gtr. Buradan yola karak bir baarszlk hikyesi yazmay baarmanz da bir baardr. Bu malzeme ile bireysel kimliiniz arasndaki denklem hep orada rtr, diye dnyorum (DD 2000: 30). Murathan Mungan'n eserlerinde ocuksuzluk, ceza, snama, imtihan, beik kertmesi, kahramanlarn ilk grte k olmas, birlikte lm, mezarlarnn arasnda bir nesne olmas vs gibi halk hikyesi motifleri kullanlmtr.

87

1.2.3. Deli Dumrul Hikyesi 1.2.3.1. Dede Korkutta Deli Dumrul Dede Korkut hikyelerinden Deli Dumrulun olay basamaklar unlardr: 1. Deli Dumrul, kuru ayn zerine bir kpr yaptrr, geeninden otuz ake, gemeyeninden krk ake alrd. 2. Bir yiidin lm zerine Dumrul, Allaha rest eker. 3. Dumrul, krk yiidi ile otururken Allahn emri ile Azrail gelir. 4. Azrail, Dumrulun cann alacan syler. 5. Allaha yalvaran Dumrula can yerine baka bir can almas emredilir. 6. Dumrul, nce babasna gider, olumsuz yant alr. 7. Sonra annesine gider, ondan da olumsuz yant alr. 8. En son helallisine gider, helallisi cann vermeyi kabul eder. 9. Dumrul, helallisiyle birlikte cann almas iin dua eder. 10. Allah, Dumrulun anne ve babasnn cann almas iin Azraile emir verir. 11. Allah, Dumrul ile helallisinin cann balar ve onlara 140 yl mr verir. 1.2.3.2. Murathan Mungann Kurgulad Dumrul le Azrail Hikyesi Dumrul ile Azrail hikyesi Mungann 7 Mhr adl kitabnda yazarn henz yaymlanmam Yedi Kapl Krk Oda kitabnda yer alacaktr aklamasyla verilmitir. Bu hikye ayrca Adam ykde (2000) Dumrul ile Azrail, Murathan Mungann Krk Oda ile balayan Aynal Krk Oda ile sren Krk Oda st balkl ykler dizisinin henz yaymlanmam nc kitab Yedi Kapl Krk Odann ilk yksdr dipnotuyla yaymlanmtr. Burada Murathan Mungann anlatt hikye ile Dede Korkut hikyelerinden Deli Dumrul hikyesini ierik ve slup bakmndan kyaslamaya alacaz. Dede Korkut hikyelerinde anlatc ozandr. Dumrul ile Azrail hikyesinde ise olaylar Azrailin azndan aktarlr. 1.2.3.2.1. Kpr Deli Dumrul hikyesinde nemli bir dekoratif unsur olan kpr 2, 3 kelime ile tantlrken, Mungann anlatsnda aada alntladmz gibi tantm uzun tutulmu ve bir takm yorumlar da yaplmtr. Ayrca kpr zerine yazarn yapt yorumlar metnin geneline yaylmtr. Dumrulun karakteristik zellikleri ile kpr imgesi arasndaki balantlar da metnin yorumlan asndan nemli bulgulardr: Kpr az ilerdeydi. Seyrelmi bir ayn zerinde, aydan da, iki yakasn bir

88

araya getirdii iki yakadan da, hatta zerinde ykseldii topraktan da bamsz bir ekilde duruyor gibiydi. Tek bana bir gzellikti kpr; iinde yer ald manzaraya bambaka bir varolu boyutu katyordu. Kendinden nce imgesini oluturmutu sanki ve uzaktan kendinden nce imgesi grnyordu ve bu imge yanna vardnzda, iinizdeki duygular, onu nasl grmeniz gerektiine hazrlam oluyordu. Kprnn yanna vard. Talarna dokundu. Uzun uzun seyretti. Bu salam talarn diziliinde bir kuntluk vard, bir dilsizlik Btn tandklna karn, gml bir bakalk vard duruunda, yaplnda, harcnda te yandan bunca salam, kesme talarla rl bu kunt kpr, daha ok bir asma kpr krlganl tayordu. Gcn,

gszlnden alan, ok sert bir yaplar ve ok krlgan bir ruhlar olan insanlar akla getiriyordu. Kprden ok bir gize benziyordu, dedi. Gl ve hznl. Saklsnda, i szlatan, henz kelimelerini bulamam bir hikyesi varm gibi. Talar yumuatan bir keder Avucunu talarn zerinde gezdirdi. Senden nce kprnle tantk Deli Dumrul, dedi. Yeniden yola dtnde, gene de akl geride brakt kprdeydi (DA: 6-7). 1.2.3.2.2. Hikyenin Balangc Hikyelerin balangc anlatlarda farkldr. Deli Dumrul hikyesi Dumrul, kpr ve len yiit ile balatlrken; Dumrul ile Azrail hikyesi Azrailin yeryzne inip, kprnn yanna gelmesiyle balar. Deli Dumrulun hikyede ad geen gencin lmnden sonra Azraile ektii rest, Mungann anlatsnda satr aralarnda ve yumuak bir slupla ele alnr: Dumrulu ve kprsn grnce bir para anlalr oluyor fkesi; kprsnn yan banda lmt o karayaz delikanl. lmle kpr yan yana dm, btn plaklyla birbirlerini grnr hale getirmilerdi. Bir kez lmn karanlk glgesi dmt Dumrulun kprsnn zerine. Salt bu da deil; dahas, karayaz delikanlnn lmnde kendi lmn grmt (DA: 18). 1.2.3.2.3. Krk Yiit Deli Dumrul hikyesinde Dumrul ve krk yiidinden sz edilirken, Murathan Mungann kurgulad metinde sadece adrdan karken Dumrulun adamlarnn arkadan baktklarndan sz edilir: adrn nndeydiler. adrn nnde ate yanyordu. Ate yzlerine vuruyordu. adrn ak kapsndan, geride, adrn iinde kaygl yzlerle oturarak Dumrulun ardndan bakan adamlar grlyordu (DA: 14).

89

1.2.3.2.4. Azrail Azrail, Deli Dumrul hikyesinde Dumrul ile ilgili kararlarda Allahtan ald emirlerle hareket ederken, Dumrul ile Azrail hikyesinde bamsz bir ekilde hareket eder. 1.2.3.2.5. Sre Mungann anlatsnda Dumrula tannan sre 24 saat iken, Deli Dumrul hikyesinde byle bir zamandan sz edilmez: Pazarlk yaplm ve bir anlamaya varlmt. lme ve ona meydan okumu, ilenler yadrm, cenge arm olan Deli Dumrul, ya lecek ya da yirmi drt saat iinde kendi yerine lecek bir can bularak hayatta kalacakt. Kendi yerine lme gnderebilecei birini raz edecekti. Hepsi bu. Btn oyun buydu. Bir gnll aryordu. Bir lm gnlls (DA: 16). 1.2.3.2.6. Soylamalar Dede Korkut metinlerinde yaygn olarak kullanlan soylamalar, Dumrul ile Azrail hikyesinde yer almaz. 1.2.3.2.7. Hacim Deli Dumrul hikyesi, yaklak 10 sayfa (Ergin 1999) iken; Murathan Mungann kurgulad metin 63 sayfadr. Bu da yazarn anlaty ayrnt asndan ne kadar genilettiinin bir gstergesidir. 1.2.3.2.8. Kap Dumrul ile Azrail hikyesinde l pazarlk, kap (anne, baba, yar) eklinde sunulurken Deli Dumrulda niceliksel bir durum yoktur. Baba, anne eklinde balayan yolculuk Dumrulun helalleme istei dorultusunda e karlr: kaplk bir pazarlkt bu. Anasna, babasna, yrine gidecektik. lerinden her kim, kendi cann Dumrul iin balarsa, onunkini alp Dumrulunkini serbest brakacaktm (DA: 29). Dede Korkutta yer alan Deli Dumrul hikyesinde Dumrulun; annesi, babas ve hanmyla yapt konumalarda ayrntlar yokken Mungann eserinde hesaplamalara dair diyaloglar uzunca anlatlr. lk kap olan anne kapsnda Dumrulu reddeden anne cann vermeyeceini aadaki gerekelerle ortaya koyarken, olu ile yaam boyunca hesaplaacak bir ekilde kendince hakl sebepler ileri srer. Bunu yaparken krlgan bir ses tonu kullanmas ve yaamdan beklentilerinin olmamas sylemler asndan diyalektik bir

90

yap oluturur: Babana git, diyordu. Baban versin. Yllar boyu rahat yz grmedim. Bunca yllk mrmde ilk defa rahat yz gryorum. Bir keceim oldu. Kendi keciim. Huzur iinde lmek istiyorum. Bir pazarlkla deil. Kapmdaki bu siyah glgeyi de bir daha grmek istemiyorum. Al git bamdan bu glgeyi! Babana git! Babann benden daha az emei var sende. Ancak denkleiriz Ben sana genliimi verdim oda yalln versin. lrsen senin iin ok zlrm. ok severim seni oul. Uzamdasn ama gene de severim. ok gensin daha. Sen gidersen genliim hatrasz kalr. Ama fazlas gelmez elimden. Seni az sevdiimden deil. Kendi canm daha da ok sevdiimden de deil. Yalnzca dnyada olmak istediimden. nan, lmden korkup korkmadm bile bilmiyorum. Onun karsnda bile kaytsz bir g duyuyorum iimde. Ne ac, ne sevin, ne arzu, ne mit; hayattan beklediim hibir ey kalmad. Artk korkmuyorum bile. lmekten ne fark var bunun, deme sakn. Hayat karsnda da, lm karsnda da kular kadar baboum. lk kez u kavruk, u elimsiz bedenimle ba baaym. Kznzdm, kz kardeinizdim, yavuklunuzdum, karnzdm, ananzdm. imdi yalnzca yal bir kadnm. Beenmeniz iin, onaylamanz iin, sevmeniz iin rpnp durduum beyhude bir mr geirdim, btn hayatm sizler iin yaadm, brak lm olsun sizler iin yaamayaym. Brak, lmeden nce, biraz olsun kendimle ba baa kalaym. mrm sizler iin verdim; bari canm bende kalsn. Hem ardmdaki yaanm yllara gre mi can istiyorsun benden, yoksa yalnzca anan olduum iin mi bilmiyorum. Belki sen de bilmiyorsundur. Ama gene de hakkn olduunu dnyorsun. Nedeni ne olursa olsun, her ikisinde de yreimin tarts ayn eyi sylyor: hayr, senin iin canm veremem oul. Artk hi kimse iin canm veremem. nsan lrken deil yaarken kimsesiz kalyor. Bense hayatta hi kimsem olmadn anlayacak kadar yaadm. Artk ok ge(DA: 34,35). Babasnn kendisine hitaben yapt konumada erkeklik psikolojisiyle balantlar kurmas ve bu anlamda Dumrulun kendisini anlamas gerektiini ifade etmesi, verilen red cevabnn doru yere oturtulmas bakmndan nemli bir noktadr. Babasnn bunu benden nce anlam olabileceini tahmin etmeliydim. Gergin bir yay duruyor imdi aralarnda havada kiriinin tns duyulan bir yay babasnn yarm kalm hayatn daha byk bir baaryla tamamlamay dnen Dumrulun btn umutlar bir anda snyor: Hayr, diyor baba. Hem yumuak hem sert olmay ustalkla baarabilen grm geirmi bir ses tonu. Buyurganln bir iddet, bir efkat

91

olan iki yzn de barndrabilen, iktidarnn srekliliini salayabilen, sonunda istediini alabilen, kendinden emin, gl, dinlenmi ses tonu. Ben sana bir kere can verdim. kincisi iin yokum. Hem yapacak ilerim var dnya topranda. Yapacak ilerim bitmedi daha. Daha gen olsaydm belki verirdim canm senin iin. Ama imdi hayr. Yol, yaknken deil uzakken alr. lm, genken daha tandktr. Kocam bedenimin sayl gnleri, senin olmam mrn kurtarmaya yeter mi, bilmiyorum. Olumsun benim, seni canm gibi severim ama onu sana veremem. stersem, bir bedenden yz oul verebilecek canm bir oula feda edemem. Bana olan fken ya da can korkun beni anlamaktan alkoyabilir seni. Ama bana benzeyen yannla dnecek olursan, beni anlayabilir, hatta hak bile verebilirsin (DA: 42-43). Deli Dumrul hikyesinde, helallisinin yanna vedalamaya gelen Dumrula cann vereceini, itenlik duygusuyla ortaya koyan Dumrulun hanm aadaki soylamada Dumrula olan balln ortaya koyar:

Ne diyorsun ne sylyorsun Gz ap da grdm Ko yiidim ah yiidim Tatl damak verip ptm Bir yastkta ba koyup emitiim Kar yatan kara dalar Senden sonra ben neyleyim Yaylar olsam benim mezarm olsun Souk souk sularn er olsam benim kanm olsun Altn akeni harcar olsam benim kefenim olsun Tavla tavla ko atn Biner olsam benim tabutum olsun Senden sonra bir yiidi Sevip varsam beraber yatsam Alaca ylan olup beni soksun Senin o namert anan baban Bir canda ne var ki sana kyamamlar Ar ahit olsun sekizinci kat gk ahit olsun

92

Yer ahit olsun gk ahit olsun Kadir tanr ahit olsun Benim canm senin canna kurban olsun (Ergin 1999: 120-121). Yukardaki alntda yer alan samimi duygular, Murathan Mungann anlatsnda tamamen Dumrul ve hanm arasndaki hesaplamaya dnr. Aslnda burada samimiyet yine n planda olmasna ramen hanmnn daha nce Dumrula itiraf edemedii btn i atmalar ortaya konur. Ve btn bu itiraflardan ve atmalardan sonra Dumrulun yavuklusu cann Dumrula balamayacan ifade eder. Ancak hanm bu itiraflarda bulunurken olaylarn merkezine iki ocuunun babas Dumrulu koyarak anlatya deiik ivmeler kazandrr: Seni ok bekledim Dumrul, diye i ekerek balyor sze. Btn hayallerini senin iin bir buluta asar gibi astm, beklettim; o bulutlarn nereye gidecei, nereye yaaca belli deildi. Ardn sra kendini gstermeyen rkek admlarla yryp izini srdm hep glge olmak istemedim yolunda. Yazgna engel olmak istemedim. Kprnn bana bile gelip seni kendime istemedim. Senin beni tuttuun uzaklkta eteinde, eiinde, yamacnda, uzanda, ufkunda bekledim; hem mitli, hem mitsiz; hem sabrl, hem sabrz bekledim. Gerektii kadar beklersem benim olursun sandm. Vazgemedim. ekip gitmedim. Sen, bana ilikin sonsuz bir gvendeyken, ben sana ilikin sonsuz bir gvensizlikte durup bekledim. imdi bunca zaman sonra, bana geldiinde, benden canm istemeye getiriyorsun sz. Seni karlksz sevdim, zaten akn karlksz bir ey olduunu sende rendim; umarsz sevdim, kendimi avutarak sevdim, mitlerimi, bekleyilerimi azaltarak sevdim. Btn eitsiz ilikilerde olduu gibi, eitsizliin zulmne katlanarak sevdim. Yreim byk sevmelere yetmezken sevdim seni. Senin sln, sevgisizliini, kaytszln sevdim. Benim hayallerim var Dumrul, sana baladm, ucuna mr baladm hayaller, herkesi iine alabilecek kadar byk ve engin ryalarm yalnz senin iin beklettim. Seni, sonsuz bir zamanszlkta bekledim. Kprnn banda bekledim, adrmn kapsnda bekledim, yolunun menzilinde bekledim. Seni daha ok grebilmek iin, ta olmak, har olmak, mala olmak, atn olmak, sadan olmak, gzn olmak istedim; umutsuzca bunlar hayal ettim. Ben, seni bunca severken, senin vaktin bana azd, senin kalbin bana azd, sineye ektim. Etrafn kuatan yiitlerinden, cenklerinden artrdn ku zm zamanlarda grebildim seni, sineye ektim. Pnar balarna su imeye indiin dar zamanlarda grebildim seni, sineye ektim. Daha byk, daha geni zamanlar iin bekledim seni.

93

Yalnzca uzandayken deil, yaknndayken de eriemedim sana; belki sarldn ptn beni ama hi yaknma gelmedin. Sana hi eriemedim Dumrul. Yldzlar kadar uzaktn bana. Hem taparak sevdiim bedenim, hem aamadm duvarmdn. Sen, beni hi mutlu etmedin Dumrul, beni mutsuz etmeni bile sevdim. imdi karma kp, canm istiyorsun benden, reva mdr Dumrul? Canm niye istiyorsun benden? Seni sevdiim iin mi? Evet, seni seviyorum, ya sen, bundan bylesinde benim olmadm zamanlar iin mi istiyorsun canm, benden aldn canla yaptn mr bir bakasyla, bakalaryla geirmek mi istiyorsun? Ya ben, benim olmadn zamanlarda hangi Dumrulu seveyim? Birlikte lmemizi isteseydin, dnrdm bunu, sensiz ya da bensiz dnyann birbirimiz iin bir anlam kalmadn dndn anlardm; o zaman, senin iin her eyden vazgeebilirdim; oysa sen, yeryznde bitmemi ilerin, dnya ii davalarn, ihtiraslarn ve kendi cann iin istiyorsun benden canm. Artk benim hi olmayacam zamanlar iin istiyorsun benden beni. Neden? nk seni seviyorum. Ve sen sevgimi lmle dei toku ederek kendine hayat istiyorsun. Sen uruna lmek de senin iin lmek ayn ey deilmi. Bak, bunu bugn rendim. Sen, bugn bana snrlarm rettin. Ne ben, ne sen tesine geemeyiz bunun. Ben, kendimi sana lerek deil, yaayarak kurban edebilirim belki, bu yaptm iin kendime verecek bir cevabm olur, hatta gerekirse senin uruna kendimi ldrebilirim ama umutlarm ldremem Dumrul; ben lrsem umutlarm yok olur. Umutlarmdaki sen yok olursun. Sana am elbet. Ama yaadka mit ediyorum seni. Benim olman istiyorum tabi, ama yalnzca benim olman iin deil bu mit. Yayor olman iin de, var olman iin de, uzakta olman iin de mit ediyorum. Hem sen kimsenin olmazsn ki Dumrul, bunu biliyorum. Sen yalnzca kendininsin. Sen, imdi benden yalnzca canm deil, mitlerimi de almak istiyorsun. Ben, canmdan vazgeebilirim ama seni dnmekten, seni sevmekten, seni hayal etmekten vazgeemem. Benden seni isteme Dumrul. Sen canmda saklsn. Onu sana veremem. Onu kimseye veremem (DA: 52-53-54-55). 1.2.3.2.9. Hikyenin Sonu Dede Korkutta Deli Dumrulun yri cann vermeyi kabul etmesine ramen Dumrulun Allaha yalvarmas sonucu ikisinin can balanr ve kendilerine 140 yllk mr verilir. Dumrul ile Azrailde ise anne, baba ve yar cann vermeyi kabul etmez. Azrail, hikyenin sonunda Dumrulun yerine kendini feda eder: kap bitti. Gidecek bir kaps daha olmadn biliyor. Sonunda, bana, lme teslim olmutu. Ve u anda, koca dnyada tek yardm umamayaca kii bendim; yani

94

en yaknndaki kii. Bana olan teslimiyetinde, ok temel bir gerein farkna varmann ve ona yenilmenin bilinci grlyorNedense onu ldremeyeceimi biliyordum Usul usul dnyaya gmldm, dnyann bana, iime iliklerime ilediini, dokularma yerletiini, bir dnyal gibi dnya halini kuandm, insanln btn hallerinin iimde alkalandn, yerekimi kanunlarnn iimde atmaya baladn, nabzmda duran kann grltsn ve btn bunlar bana iddetle duyuran eyin, imdi karmda, lmn karsndaym gibi aresiz ve dimdik duran u gen adama deliler gibi ak olmak olduunu byle anladm. Onun bilmedii, benim bildiim bir tek yol vard geride. te o yol azndaydk imdi. Btn masallarda yazgy rperten yol aznda(DA: 59-60-61-62). Hikyenin merkezine oturtulan Azrailin metnin sonunda kendini Dumrulun yerine feda ederken yapt i hesaplaama kurgusal metin asndan zgn bir yapya sahiptir: imdi gnbatmn uurlarken, manzaras gittike yoksullaan tepenin banda, en az onun kadar aresizdim. Dumrulu ldrebilmek yle dursun, lmne bile seyirci kalabilecek gcm kalmam, lme ilikin btn gcm kaybetmitim. Ben gcm lmden alrken, lm benden gcm almt. Bunca yln dngs, grnmez elimin dengesinde benden habersiz terazi deitirmiti. Beni ldren ak, ayn zamanda derin bir yaama gc vermiti bana. lmszlkten cayp yaayacaktm. Bir gn onu bulmak midiyle yaayacaktm. kken zalim bir melek, lrken kanatsz bir kurban olarak, lmsz bir can, lml bir bedenle deitirebileceimi byle anladm. Anasnn, babasnn, yrinin yapamadn ben yapacaktm. Ancak bir melek yapabilirdi bunu. lm melei de olsa, ancak bir melek. Gnn birinde arlaan kanatlarna kaplp, yeryzne yanllkla den bir melek. Ben o melektim! Yeryznn birok yerinde, eitli toprak paralarnda, birok ad altnda yaayan eitli Dumrullara k olup, yaza yaza yaayp, yaza yaza len; btn hayat kaleme tutsak; kalbi byk, yazgs yoksul birine, lmeden nce yeniden anlattm hikyemi (DA: 62-63). 1.2.3.2.10. Hikyeye Ad Verme Dede Korkut hikyelerinin hepsinin sonunda yer alan hikyeye ad verme motifi, Murathan Mungann yksnde ayn ilevle yer alr: Yeryznn birok yerinde, eitli toprak paralarnda, birok ad altnda yaayan eitli Dumrullara k olup, yaza yaza yaayp, yaza yaza len; btn hayat

95

kaleme tutsak; kalbi byk, yazgs yoksul birine, lmeden nce yeniden anlattm hikyemi. lrken bile, kendi sonumu bakalarnn eline emanet ettim. Gn gelsin biri bilsin, o da tutsun adn versin istedim (DA: 63). Sonu olarak Mungan, Dumrul ile Azrail yksnde, Dede Korkutta yer alan Deli Dumrul hikyesinin akn bozmadan olaylara deiik ivmeler katarak anlaty zenginletirirken, okuyucuya deiik bak alar sunar. Burada ele alnan metin, postmodern edebiyatta ak bir metinleraraslk rnei olarak kabul edilebilir.

96

1.2.4. Halk Hikyesi Kahramanlar Murathan Mungan, halk hikyesi kahramanlarndan zellikle en ok bilinenlerin (Leyla ile Mecnun, Kerem ile Asl, Ferhat ile irin, Arzu ile Kamber, Krolu) isimlerini kullanarak, onlar bazen hikyelerdeki fonksiyonlaryla bazen de sembolik yanlaryla ortaya koyar. Anlatlarnda yer alan kahramanlar, halk hikyesi

kahramanlaryla kyaslayarak gnmz ak anlay ile hikyelerde yaanan kutsal aklara gndermeler yapar. Eskiden yaanan aklarn kutsalln, gnmz

romantizminin yitik oluunu ve artk sevgi iin emek harcanmayn ironik bir slup ile ortaya koyar: Ben bu dalarn Krolusuyum (CH: 199). Ak bizi terketmitir. Btn duygularmz iddetini yitirmitir. Mecnun'a gezecek l, Ferhat'a delecek da kalmamtr. Ak bizi terk etmitir. Bundan byle kimse, kimseyi lnceye kadar sevmeyecektir. lnceye kadar. . . Aydnlk-ankaya hattnda ve bundan byle dnyann btn hatlarnda ak imknszdr. Akn gzyalar artk bunun iindir, beraberlikler, yalnzca bunun iin. Eskinin lmsz aklarnn yerini gnbirlik gelge ilikiler ve onlarn kolaycl almtr. Akn btn bys,

btn yanlsamas uup gitmitir hayatmzdan. Romantizm yitik bir cennettir. Kimse sevgi iin emek harcamamaktadr artk. Leyla ile Mecnun'u, Ferhat ile irin'i,

Kerem ile Asl'y, Arzu ile Kamber'i, gnlk gazetesi, cigara paketiyle birlikte direksiyonun tepesinde duran gneliin arkasna sktrr. Park ettii kimi duraklarda bunlardan sayfalar okur. Bunlardan okuduu sayfalar yreine gmer, bekler (KO: 131). Artk hi kimse ak iin dalar amyor, rmaklar gemiyor, diyar diyar

gezmiyor. Mecnun, btn lleri tketmi, kimseye l kalmam yeryznde (KO: 141) . Halk hikyesi kahramanlarnn ak olgusu ierisinde yaadklar dnmler (beeri-ilahi), dedikleri ar ve kutsal bedeller, Mungan'n

hikye kahramanlarnn ahsnda eletirilir. Mecnun'un lde Allah'a dua ederken Leyla'ya kavumak istememesi fikri, Muradhan ile Selvihan

hikyesinde beeri duygular n plana karlarak anlatlr. 1.2.4.1. Halk Hikyelerinde Kahramanlarn Sylemeleri Kahramanlarn karlkl sylemeleri halk hikyelerinde sk

karlalan bir motiftir. Halk hikyelerinde ve yazarn anlatlarnda

97

kullanlan sylemelerde yer alan ald sz ile ilgili Ensar Aslann u tespitleri nemlidir: Ald sz hem saz eline ald, hem de trk sylemeye balad anlamlarnda kullanlan kalp ifadedir. Bir ok yrede halk arasnda trk sylemeye bir trk aldrd veya bir trk tutturdu denir (Aslan 2004). Tahir ile Zhre hikyesinde Vezirler, Tahir'i celldn elinden alp, yanna be on adam koyup, Mardin ehrine gndermek iin yola karld. Tahir giderken kkn altndan getii srada, pencereye bakp derin bir ah ekip alamaya balad ve u trky syledi: Ald Tahir: Uyanr m yardan Yiit vazgelir mi yardan Gz kas baban Beni srdrd bu diyardan Zhre bunu duyunca pencereyi at, gzleri yala doldu ve u trky syledi: Ald Zhre: Birin binip birin yedip gidersin Mardin ehrine doru gidersin Aclarn. . . . . . . . Tahir Beni kime koyup kime gidersin

Sen gidersen uur olsun amlbeller dz yolun olsun Benden gayr yar seversen Celltlar boynunu vursun (Trkmen 1983: 223). Yaral Mahmut hikyesinde Mahmut ile Mahbub'un sylemelerinden bir tanesi de u ekildedir: Mahmut: Gnahkrm efaate gelmiim Dn benim sevdiim neden ksmsn Yar yolunda kurban verdim bu can Dn benim sevdiim neden ksmsn

98

Mahbub: Ricalarn kabul olmaz hercai Hulusi gnlden ksmm senden Daha benden sana yoktur bir fayda Ayrlk badesin imiim senden (Aslan 1990: 111). Kerem ile Asl hikyesinde klar, birbirlerine meramlarn u ekilde anlatrlar: Ald Kerem: Hasret olan hasret muradn alur Benim ektiimi Mevla bilr Sanma ki bu ahm mahere kalr Zalim seni nice rsvay etmeyim Ald Asl: Aman Kerem bu szleri atalm Senin ile gizli sohbet tutalm Bal ile kayma bile tutalm Aman kerem beni rsvay eyleme Ald Kerem: Bu ak beni ryan edip soymadan Kalk gidelim ol adular duymadan Kerem hma gelip cana kymadan Asl seni nice rsvay etmeyim Ald Asl: Aa Kerem paa Kerem han Kerem Asl sana kurban olsun can Kerem Hasret Kerem ksz Kerem kul Kerem Aman Kerem beni rsvay eyleme (Elin 2000: 95). 1.2.4.2. M. Munganda Sylemeler Halk hikyelerinde ok sk karlalan hikye kahramanlarnn

birbirleriyle manzum sylemelerini Mungan da kullanr. Ancak bunu mensur olarak yanstr: Ald sz Selvihan o da dedi ki: ste beni vermezlerse kar beni. Gayr seni bulduktan sonra rana dmek

99

istemem. Gzmn menzilinden bir gn uzak olsan bedenimin bir yeri solar, sayrlanrm. Sevdan uluysa, gcn de uludur Muradhan. Olmamak mmkn olmaz. Ferhat' emsal tut kendine, Mecnun'u, Kerem'i emsal tut (LM: 68, 69). Bu sz zre ald sz Muradhan bakalm ne dedi: Hepsinden de ulu olsa sevdam, Ferhat kadar gl deilim, dalar delemem senin iin, grzm yumruumda deil, yreimdedir. Ve de yreim kendi dan delmektedir. Mecnun kadar engin deilim. lleri, seraplar sdramam yreimin sszna. Diyar diyar dolap seni aramak istemem. Benim gurbetim ve diyarlarm yreimdedir. Kerem kadar abdal deilim, seni trklerde arayp bulmak istemem. Lal dilimi yetiremem trklere, benim trklerim yreimde uuldar. Ne Ferhat gibi da delince kavuaym isterim, Ne Mecnun gibi suretini unutana dek seraplara sevdalanaym isterim, Ne de Kerem gibi diyar diyar dolap trklerle yalanaym isterim, Her de sevdalarn unutana dek sevmilerdir. Oysa ben unutmak istemem. Seni unutup da seraplar, suretleri, trkleri sevmek istemem. Ben seni sevmek isterim. Olduun gibi seni.

Grerek, iiterek, dokunarak, seninle birlik yaayarak sevmek isterim (LM: 69). 1.2.4.3. M. Munganda Halk Hikyeleri Sembolleri l, da, rmak sembollerini Mecnun, Ferhat, Krolu, Kerem gibi halk hikyesi kahramanlarnn ahsyla btnletiren Murathan Mungan, geleneksel malzemeyi kullanrken orijinalitesini kaybetmemesine zen gsterir. nk Mungan iin bu tip geleneksel malzemenin kullanlmas bir baar hikyesidir: Sevdan uluysa gcn de uludur Muradhan. Olmamak mmkn olmaz. Ferhat' emsal tut kendine. Mecnun'u, Kerem'i emsal tut (LM: 69). Irman te yakasndaydn, naslsa eriemezdin bana, Ferhat dedikleri herhal bu olmal dedim kendi kendime (MY: 19). Gerek akn byle olmas gerektiini dnyor. Delirene kadar! lde kaybolana kadar! (AKO: 337). Bir da yryor gibiydi, mmkn yok bu Ferhat dedim kendi kendime (MY: 19). Murathan Mungan, l kavramn kullanarak Leyla ile Mecnun hikyesine bir nevi kutsallk ykler. Ayrca ilahi aka dnen bu tip anlatlarn da en iyi hikyeler olduunu vurgular: slam uruna kfirlerin eziyetlerine katlanan mminlerin hikyelerini dinlerken

100

gzleri nemlenir, halk hikyelerinin bir trl birbirlerine kavuamayan klarnn ektikleri ceflar karsnda gzyalarn tutamazd. Ak lde kaybolmak, tanmlard. Ona gre dnyann en iyi hikyeleri, kaybolanlarn hikyeleriydi (AKO: 237). Sonu olarak, Mahmut ile Yezidann yazar, halk hikyesi kahramanlarn eserlerinde anarken onlar btnletikleri sembollerle kullanr. klarn anlat ierisinde olayn akna etki edecek manzum sylemelerini yazar mensur olarak iler. sonunda, diye

lde akndan

101

1.2.5. Halk Hikyesi Motifleri Burada alt balklar halinde verdiimiz halk hikyesi motiflerini alfabetik sraya gre sraladk. 1.2.5.1. Yasa ineme ve Ceza Motifi 1.2.5.1.1. Trk Halk Kltrnde Yasa ineme ve Ceza Yasaklanan blge ve oda, srlar aklama yasa, tabunun krlmas ile ilgili cezalandrma, snf yasa, konuma yasa vs alt balklar halk anlatlarnda

kullanlan yasak ile ilgili unsurlardr. Krknc odaya girme yasa Kse Kenan- Dana Hanm hikyesinde de geer (Alptekin 1997: 305). Hikayat- Kssa-i Mihr Vefada Maaralardaki hcrelerden birisine girmek yasaktr (Alptekin 1997: 305). 1.2.5.1.2. M. Mungann Eserlerinde Yasa ineme ve Ceza Motifi Bu alt balklarn bir ksm Mungan'n eserlerinde ilenir. Ancak burada ele aldmz ceza, yasak motiflerinin bir ksm halk hikyelerinde karlalan motiflerden ayrdr: Gizlice odaya gelip gizlenmiler, kapa ak braklm bir demir sandk iine bir billr keye st, bir billr keye arap koyup beklemeye balamlar. ahmeran da olsa ylan ylandr, ste, araba dayanamaz. nce st, sonra arab itim, szp kalmm tabi. Ayldmda sandn iinde ve denizin ortasndaydm. Anladm ki, tuzaa dm, tutsak edilmitim (CH: 48). nsanl hak etmedikleri dncesiyle yeniden asllarna dndrmler. Btn bir evrimi yeniden yaamaya cezalandrlmlar ( CH: 72). zellikle yasak ak diye bilinen snf, din ve rk farkllndan kaynaklanan yasak motiflerinde uzay-dnya, Yezidi-Mslman gibi ayrmlar ilenirken, bazen halk hikyesi motiflerine yaklalr bazen de bunlardan tamamen uzaklalr. Murathan Mungan'n eserlerinde ele ald yasak-ceza motifleri bu anlamda metinler ierisinde tam bir uyum gstermez: Tremizi bilmez gibi konuursun Mahmud. Hangi Yezidi'nin bir Mslmanla evlendii grlmtr (MY: 12). Bugn beni karmaya gelmi gibisin Mahmud. Karmakta kararl gibisin (MY: 13). Hangi ana oluna Yezidi'nin kzn ister? Hangi aaya Yezidi kzn gelin diye

102

gtrrsn de evinde konuk eder (MY: 14). Miro aa, Yezidi aalar ierisinde Mslmana en bir dman olan aadr. Byle bilinir. Eski ky basknlarnda btn dedeleri kesilmitir, btn atalar diri diri

gmlmtr, bacs karlmtr. Hepsi de hsmdr, akrabasdr. Bundan ki, yaras tazedir, c tazedir, kini tazedir (MY: 3940). Halk anlatlarnda ilevsel olarak ele alnan ve itici bir gce sahip olan krknc odaya girme yasa, Mungann Cenk Hikyeleri isimli eserinde anlatlardaki ilevleriyle ele alnr: Canmn sklmamas iin bir deste anahtar verdi elime. Sarayn krk odasnn anahtaryd bunlar. Btn odalar teker teker gez, elen, yemene imene bak dedi ah Mrg. Ama demir kapl krknc oday sakn ama, bir tek ona dokunma ( CH: 78). Ve sonunda atm demir kapy. Krk odal sarayn krknc bys balamt. Olaanst gzellikte bir bahe alverdi nmde. Bir d gzelliindeydim (CH: 78 79). Adam, Alice hikyesinin ele alnd Alice Harikalar Diyarnda yksnde Adam'n gezegen yasalar gerei cezalandrlmas ve cezann ekli halk hikyelerinde rastlanan bir durum deildir: Bu arada unu da belirtmeliyim ki, bu kz karma hadisesiyle gezegenimin hibir resmi ilikisi yoktur; onlardan tamamyla habersiz, kiisel bir eylemdir bu.

Ynetimi bana ait olan bir uzay-gemisinin ve benim nceden programladm robotlarn yardmyla gerekletirdim bu eylemi. Gemimi, bal bulunduu uzay filosundan ve frlama rampasndan, yetkililerden izinsiz olarak ayrarak ktm bu kiisel yolculua. Btn sorumluluk bana aittir. Kaptanlk grevimi ve yetkilerimi kiisel duygularma alet ettim, bunun bir su olduunu ve benim de bu suu ilemi biri olarak gezegenim

ynetimince en ar biimde cezalandrlacam biliyorum. Ama zlerek syleyeyim ki, hi piman deilim. Alice uruna verilecek her cezaya hazrm. Hibir pimanlk duymuyorum; O, u anda burada, benim gemimde, benim yanmda. Beni hi sevmese bile, akm karlksz kalsa bile, bana onunla yan yana gemi birka zaman paras kalacak. Btn mrme yetecek birka zaman paras. . . Bunun iin bile deerdi. nann Alice uruna ayn suu bin kere daha ilemem gerekse, hi dnmeden, hi pimanlk duymadan, bin kere daha ilerim. Duygularmn yol at felaketler yalnzca bununla da bitmiyor, biliyorum. Gezegenimiz Votoroqxqua'nn bal bulunduu gkada takmndaki

103

btn yldzlarn bal bulunduu Yksek Ynetim Merkezi'nin Genel Yasalar'n da, Kefedilmi Yldzlar Birlii'nin Evrensel Evren Yasalar'n da ihlal ettiimi biliyorum. Dnyallarn, uzaydaki dier gezegenlerle ve oradaki canllarla temasa gemeye henz hazr olmadklarn da biliyorum. Dnyallarn henz ne kendi gereklerine, ne uzayn gereklerine hazr olmadklarn da biliyorum. Bu konuda dier yksek-uygarlk gezegenlerinin ortak bir karan olduunu ve benim bu temel yasa ineyen giriimimle, bu karan geersizletirerek evrenin nemli bir parasnda karklklara yol atm da biliyorum...k olmutum. Deli gibi k olmutum. Ayrca Afrika'daki alara ekmek lazm, uzayl masallar deil, bunu da biliyorum ama ak bilin dinlemiyor. Akn kendine zg bir bilinci ve o tuhaf bilincin kendince yasalar var. Tarife gelmeyen yasalar, emirleri o veriyor. Onlar burada tartacak deilim. Biraz danm, biraz sakarm, ak sz konusu olduunda daha da sakarm, bunu da biliyorum. Ama ne yapabilirim? Ben buyum. Bu konuda Uzay Birleik Kta Sahas'nn verecei ve uygulayaca btn cezalara razym. Kabul edilsin ya da edilmesin, btn bu olan biten iin verilecek tek bir cevabim var: Ak ( AKO: 48, 49). Btn bunlar olurken Adam, baz gnler kaygl olmakla birlikte Alice fazla bir ey sylemiyordu. Yarglanacakt ama nedense yumuak davranyordu. Uzay arac elinden alnm, grevlerinden uzaklatrlm, komuta yetkilerine el konulmu

zorunlu izne karlmt (AKO: 93) . Adam Eaio, bir insan deildi, organik bir canl da deildi. Bir androiddi ve

artk sylemek zorundaym ki, iledii suun cezas gerei imha edildi (AKO: 101). Bu projede grevli kendi arkadalarmz da ar bir biimde cezalandrldlar, ceza olarak varlklarn btnlemekten alkonuldular bir sre eksik paralar olarak yaayacaklar cezalar bitene kadar, kimse onlara bir parasn vermeyecek, hibir btnle kavumayacaklar (AKO: 102). Mungann motif olarak eserlerinde kulland ceza unsuru, halk kltrnde kullanlan krknc oda yasan iermesi bakmndan nemlidir. Bunun dndaki kullanmlar yk kurgusu asndan nem arz etse de halk bilimi motifleri asndan sradan zelliklere sahiptir.

104

1.2.5.2. Engel Motifi 1.2.5.2.1. Trk Halk Kltrnde Engel Motifi Halk hikyelerinde, efsanelerde ve daha birok halk edebiyat rnnde

birbirinden ayr yaayan klarn veya kahramanlarn kavumalar engellenir. Bu engeller bazen kiiler tarafndan oluturulur. Aslnda engelleme motifi hikyede nemli bir itici gce sahiptir. Tahir bu engellemelerden sonra eitli maceralara atlacaktr. Btn halk hikyelerinde deiik olaylar rgs iinde bu motif vardr. Kahramanlar bu motifin itici gc ile trl skntlara trl maceralara ilk admlarn atacaklardr. Bu tehlikeli maceralar, birbirinin peisra pek ok olay aracak, bylece hikyenin esas fasl teekkl edecektir (Trkmen 1998: 183). Halk hikyelerinde ve masallarda kavumay engelleyen kiiler cad, Kara Arap, anne ve babadr. zellikle masallarda kavumay engelleyen kii caddr. Tahir ile Zhre hikyesinde Btn varyantlarda evlenmenin engellenmesinde Kara Arap ve rakip ilk planda rol alrlar. Bunlara zalim anne de katlr (Trkmen 1998: 183). Yaral Mahmud hikyesinde; bir ceylan veya geyik ekline giren cad, Mahmudun yolunu arr ve bylece kavumay engellemi olur (Aslan1990: 41) Asuman ile Zeycan hikyesinde an okulda okuyan klarn ayrlmasna bir cad kars sebeb olur (Alptekin 1997: 321). Halk trklerinde ve atlarda engel motifi olarak da, rmak gibi doal engellerden sz edilir. 1.2.5.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Engel Motifi Murathan Mungan, kavumaya engel olarak zellikle rmak motifini kullanr. Irmak bazen iki yakn dostu (Ensar ile Civan), bazen de iki sevgiliyi ( Mahmud ile Yezida) ayran unsur eklinde ele alnr: Yaz sonu geldi mi, ilk yamurlarla birlikte yeniden kabarp coan bu rmak, ayn rmak m? Kn taan, coan, deliren, kuduran, buza kesen bu rmak ki, bundan byle ona hep Civan' anmsatacakt. zerinde sal tutmaz kpr barndrmazd. Ka kez kapp gtrd ka kiiyi. Ka trkye, ka ada girdi ldren gcyle, fkesiyle, gazabyla. Ve bu rmaa oul vermi analarn, kylerin baucunda sessiz bir ylan gibi akp durdu. Akp durmakta imdi. Kimsenin acsn unutmasna izin vermiyor.

105

nk hep orada, herkesin baucunda (CH: 231). Yazarn burada szn ettii rmak yer olarak belli deildir. Eer ismi veya corafyas belli olsayd efsanesi ile ilgili birka sz sylememiz gerekirdi. Dicle, Frat rmaklar bu anlamda Dou Anadolu halk anlatlarnda nemli

ilevlere sahiptir. Irmak ka kez tat k boyu, iki yan buzlarla kelepelendi, yer yer dondu. ri buz paralar yzyordu suyun zerinde. Keke btn btne donsayd, donabilseydi; hi olmazsa geit verirdi o zaman, stnde yrnerek karya geilebilirdi. Bu bir umuttu, oysa imdi (CH: 234). Seni grdm o ilk gn rman te yakasndaydn. Seni grnce rma getim Yezida. En mmknsz ii baardn. Ben rman te yakasndayken, sen benimle elendin uzaktan. Sandn ki rma geemem, sandn ki yanna ulaamam. Sandn ki rmak geilmez Irma yzerek geen grlmemitir bugne dek. Irman da tresi vardr kendince: Adam yzdrmez stnde, insan barndrmaz, kendine yzmeye geleni eker suyun dibine, yutar (MY: 16). zellikle Ferhat ile irin hikyesiyle btnleen da engeli, Mungann eserlerinde yrtc kular engeliyle birletirilerek verilir. Yukar koyaktaki da yolundan baka hibir yol bu tarafa adam getirmez, baka hibir yol bu yana iz srdrmez... nsan tamaz. O yolu her gn senin iin gemekteyim Yezida. O yol sarptr Mahmud. Herkese geit vermez, her babayiit aamaz yukar koya. Yol izin verse kartallar, akbabalar, alc kular izin vermez (MY: 16). Asilii, cokunluu, hrnl ve tresi ile geit vermeyen rmaklar, halk hikyelerinde ve halk iirinde tad ilevsel anlamlarla yorumlanrken, mecazi sylemleri satr aralarnda gizlenir. Sen bana el edince, ite o zaman soyundum esvaplarm, girdim rmaa. Dn yok artk bu yolun dedim. Ya sen kazanrsn, ya rmak dedim (MY: 19). Kim girer bu cokun, asi rmaa? Bu asi rmak ka can ald imdiye dek. Ka ocak sndrd? Sen yaklatka bu yana dua ettim iimden boulmayasn diye, deli dalgalar alp gtrmesin seni diye, tresini bozduun rman fkesine gelmeyesin diye (MY: 20). Irman fkesini yendim. Irman tresini yendim. Sonra ktm rmaktan, bedenimde binlerce rmak (MY: 20). yazarn

106

Trklere,

atlara ve daha birok halk anlatsna konu olan rmak unsuru,

Mungann eserlerinde halk anlatlarndaki ilevleriyle ele alnr. Ayrca yazar, halk hikyelerinde nemli bir engel unsuru olan da motifini de rmak engeliyle birletirerek ortaya koyar. Ancak halk hikyelerinde ve masallarda grlen cad, sihirbaz gibi engelleyiciler Mungann eserlerinde yer almaz.

107

1.2.5.3. Halk Hikyesi Formelleri Daha nceki masal blmnde formeller konusuna deinildii iin burada tekrar edilmeyecektir. 1.2.5.3.1. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Hikyesi Formelleri zellikle slup asndan halk hikyesi anlatm tarzna ok yaklaan yazar, balang ve biti formellerini yerinde kullanr. Mungan, slubuyla formellere yeni unsurlar katarak kendine ait kalplar oluturur. Mekn, zaman konularn kapsayan formeller, ada edebiyat anlayna uygun olarak ortaya konur: Dou Akdeniz: Dan doruuyla, denizin kuca. G kularn mekndr (gne szdrmaz kanatlar) Byk hayatlar gibidir iklimi. Sk aal ormanlar geit vermez herkese, ynn arr insan, menzilini yitirir. lm alc kutur siperini bilmeyene. Yldzlar kervan krar. Byk yrekler gerektir obalya. Byk bilekler, byk erler. Kanl trenlerle byr insanlar orada. Dn olmayan menzile at srerler farknda olmadan, ok sonradr ki yitik izlerin ardna derler. Lkin bu kez hayat geit vermez. Dou Akdeniz'in mavi aydnl usul bir rzgrla datyordu n, nn yalazn. Dalar doruklar fkeyi, gururu, sevday nakediyordu bir kez daha, bir sabahn afana. Buu ile k, sabah ile gne, sevda ile fke, kke ile Cengver balyordu bir masala (CH: 98). Eskiden, ok eskiden, uzun k gecelerinde, ksk lambalarn puslu camlarda titrek ltlarla kprat ky kahvelerine gece masalclar, dengbejler, klar

gelirlermi. Darda dondurucu bir frtna ortal kasp kavurur, iddetli bir tipi dnyann btn k kahvelerini tehdit ederken, onlar, zerlerindeki karlar silkeleyip, kaln abalarn ocan kenarnda kurutup, kendilerine sunulan kahveden ve ttnden ksmetlerini alp; eskiden kalm, gemi zamanlarn gzelletirdii masallarn yrtk, skk yerlerini onararak; belleklerine gmlm imgeleri bulup kararak

zerlerindeki l tozunu silkeleyip,

parlatp,

canl klarak yeniden anlatrlarm. ykleri, destanlar, masallar,

Zamann kllerinin savurduu insanlar,

kahramanlar, sevdalar camlar puslu k kahvelerinde, l mangal ateinin yan gzlerine baka baka yeniden anlatmak, yeniden dinletmek kolay deildir. Hibir

yeniden kolay deildir. Ama gerek olan yeniden. te Kasm ile Nasr Beylerin ykleri de bunlardan biridir (CH: 124-125). Hikyemiz Osmanl mlknde Yrklerin, Afarlarn, Trkmenlerin, cmle

108

konar-ger airetlerin yaad, diyar diyar gezip dolat diyarlarda geer (LM: 17). Gnlerden bir gn Azer ile Yadigr kamaya karar verirler (LM: 38). O gn bu gn o yank srer uurumun azndan. Uurumun bana gidenler hala duyarlar o yanky, o sesi. Baka adlara lal olmutur Deliyar. Ancak Azer der, Yadigr, der (LM: 45). Billr Kk destana kart, sylenceye kart. lmden dn yapan Billr Kk kalmad geriye. Ausu kald o da lal rengi bir masald. Buna sebep kimse bilmezdi bu masal, kimse bilmedi bu masal. Destann tarihinde gizli bir rmak gibi akt. Gn geldi biri bildi, o da tuttu adn verdi (LM: 74). Yazarn burada kulland balang ve biti formelleri sylem olarak halk anlatlarndan farkl olsa da ilevsel olarak okuyucuyu hikyeye hazrlama asndan nemlidir.

109

1.2.5.4. lk Grte Ak Motifi 1.2.5.4.1. Trk Halk Kltrnde lk Grte Ak Motifi Halk hikyelerinde sevgililerin ilk grte, resme bakarak, ryada bade ierek birbirlerine k olmalar yaygn olarak kullanlr. Biz burada bunlardan bazlarna deineceiz: Yaral Mahmud hikyesinde; kahramanlarn k olma motifi varyantlarn hepsinde ayndr. Mahmud, yznden nikab kaldran Mahbubu grnce ona k olur ve dp baylr (Aslan 1990: 49). Kirmanah hikyesinde: Kirmanah, bir gn ryasnda pir elinden bade ier. Allah; ler, yediler, krklar ve Mahperi'nin akna bade ien Kirmanah her geen gn yanp tutuurken, Herat'ta Mahperi'de ayn pirin elinden bade imitir (Alptekin 1997:183). Yusuf ile Zleyha hikyesinde: Msr'da kle olarak sultana satlan Yusuf'a, sultann kz bir grte k olur (Alptekin1997:275) . E.Fischdick, ilk grte k olma ve kendinden geme motifinin Hint halk hikye ve masallarnda da mevcut olduunu sylyor (Aslan 1990: 49). 1.2.5.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde lk Grte Ak Motifi Bu motif, Mungan'n eserlerinde ok yaygn ve ak olmamakla birlikte

zellikle Lal Masallar da ve Mahmud ile Yezida oyununda ilenir. Krk mhrn Yadigrn azna, diline ve de yzne mhrledii peenin krk dm de kendiliinden birer birer zlr. Sonunda pee der. Gvercin yok olur. Ceylan gitmitir. Gz gzedirler imdi. Bir yazg kendiyle yzleiyordur (LM: 35). Birlikte semah tuttular hi konumadan. Bir sevda semah. Kimsenin bilmedii, kimsenin grmedii. Yalnzca kendi yreklerinin sesiyle dndler. Bu yzden kimse grmedi bu semah. Kimse bilmedi. Gne doana dek birbirlerinin evresinde dndler. Kollar birbirlerinin kollarndan akt, her ikisi de bir gm rmana buland (LM: 67). Seni ilk grdm gn hatrlamakta msn? Seni ilk grdm gn oynayalm (MY: 16). Krk Oda isimli eserde ilk grte k olma motifiyle karlalr. Ancak buradaki kullanm halk hikyelerindeki motiflerden farkldr. Biraz daha gndelik yaamda karlalan ilk grte k olma temiyle ilgilidir. Geni omuzlu, iri yapl, yeil gzl, buday tenli ok zengin bir krk kalp

110

sahibi gen mehtab seyretmek iin kt gvertede Antigone'yi grr grmez anszn vurulur, grd ilk anda onun teki kzlara hi benzemediini anlar ve nihayet yllardr arad o saf, o temiz kz imdi bulduunu anlard (KO: 27). Mungann eserlerinde grlen ilk grte ak motifleri halk hikyelerinde yaygn olarak kullanlan ve itici bir gce sahip olan motiflerle bire bir benzerlik gstermez.

111

1.2.5.5. stek-Dilek Motifi 1.2.5.5.1. Trk Halk Kltrnde stek-Dilek Motifi Halk hikyelerinde ahn, beyin olaanst isteklerini yerine getirenler genellikle dllendirilir. An veya halk hikyesi kahramanlarnn olaanst aba ve yetenekleri sonucu yerine getirilen isteklere verilecek dller bazen ah, bey tarafndan nceden belirlenir bazen de kahramann istei dorultusunda gerekletirilir. Kelolan'n Krolunun atn karmas hikyesinde, Kelolan'n Krat'

getirmesine karlk Hasan Paa kzkardei Perizat ona verecektir (Alptekin 1997:139). Latif ah hikyesinde; sfendiyar isimli komutanna Hindistan' kuatmasn ve Mehriban Sultan' getirmesini emreden Fes padiah, bu ii yapabilirse gzellii, hreti dnyay tutmu olan kz kardei Esmer Sultan' ona verecektir (Alptekin 1997: .188). Yaral Mahmud hikyesinde, Padiah tellal bartarak Gence padiahnn hazinesinde bulunan amrak talarn getirecek olan kiiyi dllendireceini bildirir. Mahmut bu ie talip olur (Aslan 1990: 45). Raznihan ile Mahfiruze hikyesinde, Hint Padiah, ok gzel iirler okuyan Raznihan' has airi yapar (Alptekin 1997:367). 1.2.5.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde stek-Dilek Motifi Mungan'n Lal Masallar eserinde yer alan Azer ile Yadigr hikyesinde; Azer'in, Oba Beyinin kz Yadigrn dilini zmesi neticesinde dllendirme motifiyle karlarz. Ancak burada Azer'in istei, beii kertilen Yadigrn kendisidir. Oba Beyinin fkesinin artmas iin bir sebep olan bu olay atmann krlma noktalarndan birini tekil eder: Irma atrdn, orman savuturdun, tek kzmn dilini bysn zdn. ulu keramet gsterdin obama, ulu iyilik. de arlnca altn eder. Nedir dilein syle k. Dilein buyruum olacaktr, ekinme ne dilersen dile. Deli Trkmen'in obas zengin obadr, umarm dileini karlar (LM: 35). kezinde de Azer: Dileim salndr, obann erincidir diye yineler. Deli Trkmen diretir: Bir bama benim salmdan dilek olmaz, baka bir ey daha dile, der ( LM: 35, 36). Burada amalanan, halk hikyelerinde olduu gibi atma unsurunu yaratp, anlatlara zenginlik ve deiik ivmeler kazandrmaktr.

112

Bunun zerine Azer son kezinde:Beyim o halde kzn Yadigr isterimder. Dilinin bysn zdm ola ki, yreinin kilidini de aarmder. Dellendi Oba Beyi Deli Trkmen. Cotu, esti, kasrga oldu, frtna, tufan oldu. Azer karsnda ses etmedi, soluk vermedi, dimdik durdu. Deli Trkmen borcunun karsnda eksiklendi, dedi ki: Olmaz istersin ey k! Kzmzn beii kertilmitir. Szls vardr. Mal iste, mlk iste, altn iste verelim. Lakin kzmz oktan beridir bakasnn mlkdr (LM: 36). Halk hikyelerindeki ilevlerinden farkl olarak biraz da dualara yaklaan istekler de Mungann eserlerinde yer alr: Yol aydnlk, rzgr usul, ben ve atm hz hi kesilmeyecek bir ok gibi

ilerliyoruz. Dndmde yznzdeki aydnl ve mutluluu grmekten bakaca bir dileim yok (LM: 120). Yarna hazrla kendini. Ayaklarn zorlu karacaya e olsun. Gizlendiin koyaklar avcnn usundan rak olsun. Gndoumundan gnbatmna dek avcnn penesinden uzak dur. Yaz gnleri uzun olur diye korkulara salma gnln, yaz gnleri bir mr gibidir oul, ok abuk geer. (CH: 109) atk kalarnda ahanlar uumal oul! Penelerine kartallar konmal! Sana yakan budur! Gzlerinin tetiini avndan rak tutma (CH: 114) Mungann eserlerinde yer verdi istek motifleri, halk hikyelerinde benzerini grdmz motiflerle paralellik gsterir. atma unsurunun temel sebeblerinden biri olarak kabul edilen bu istek ve dilekler halk hikyelerine ivmeler kazandrr.

113

1.2.5.6. lm-Mezar areti Motifi 1.2.5.6.1. Trk Halk Kltrnde lm-Mezar areti Motifi Yazma ve tabasmasnda Tahir ile Zhre mezara konulduktan bir sre sonra, Zhre'nin mezarndan beyaz, Tahir'in mezarndan da krmz bir gl fidan biter. Kara Arap klenin mezarndan da kara bir al kar ve ne zaman gl fidanlar birbirlerine sarlmak isterse, kara al bunlarn arasna girerek, sarlmalarna engel olurmu. Her yl klar keskin baltalarla bu kara aly kknden keserler, ancak al yine bitermi. Bugn o mezarlk k- sadklarn ve bar yanklarn ziyaret yeri imi (Trkmen 1983: 94). Yine Tahir ile Zhre hikyesinin szl, Krm, Taran, Tobol, zbek, Trkmen varyantlarnda kahramanlarn lmnden sonra mezarlarn arasnda eitli allar bittii ve bu allarn varyantlara gre deiiklik gsterdiini grmekteyiz. Bunlardan Tobol ve Taran varyantlarnda daha deiik durumlarla karlalmaktadr. Tobol varyantlarnda, Tahir ile Zhre bir nehrin iki yakasna gmlrler. Bunlarn mezarlarndan birer kavak biter. Nehrin zerinde bu kavaklar birbirlerine doru uzayarak birleirler. Tahir ve Zhre bu kavaklar zerinde leylek ve blbllere karrlar. Kara-Batr ise kargalara kararak uzaklar. Taran varyantnda her kahramann lmnden sonra Kara Gvurun mezar Zhre'nin yanna yaplr. Tahir'in mezarndan bir kavak aac, Zhre'ninkinden bir gl fidan, Kara hanunkinden bir al biter. Gl fidan bu kavak aacna sarlmak ister fakat al buna engel olur. Ancak birinin bu aly kesmesi gerekirmi. Sonunda Tahir'in kavandan bir ishak kuu, gl fidanndan da dii bir ishak kuu, Kara Gvurun alsndan da bir aylak kuu peyda olmu. Bir yl boyunca ishak kular birbirlerini ancak bir kere grrler ve azlarndaki yemleri birbirlerine vermek iin yaklarlar, tam birbirlerine verecekleri srada, sevinten yemleri yere drrlermi. Tekrar yem aramaya karlar ve bir yl boyunca yem aramak iin dolarlarm. Dii ishak kuunun guguk diye ses karmas bundanm (Trkmen 1983: 95). Arzu ile Kamber hikyesinde de mezar ile ilgili motif u ekildedir: Gelinini arayan Aa, kocakar ile birlikte dolarken cesetleri grrler. Kocakar, Aa'ya bunlarn nceden de birbirlerini sevdiklerini, fakat kendisinin araya girerek bunlar ayrdn syler. Aa bu szlere ok kzarak, kocakary hemen orackta ldrr. Kocakarnn vcudundan srayan bir damla kan iki an arasna der. Daha sonra

114

Aa, Arzu ile Kamber'in mezarn yan yana yaptrr. Anlatldna gre, her yl, bu iki an mezarnda biri beyaz, biri krmz olmak zere iki gl kmaktadr. Ancak bu gller byyp de tam birbirlerine kavuacaklar srada, arada bulunan kocakarnn kan bir karaal olarak bu kavumaya engel olur (Alptekin 1997: 218). 1.2.5.6.2. Murathan Mungann Eserlerinde lm-Mezar areti Motifi Halk hikyelerinde kahramanlarn lm, mezarlarnn ortasnda beliren sihirli gl, sihirli aa gibi iaretler ve nesneler, Mungan'n anlatlaryla fonksiyonel anlamda paralellik gstermelerine karn yazarn kulland keskin kl, bir dal zakkum gibi nesneler bakmndan farkllklar gsterir. Vardlar Deliyar'a, uurumun azna. Gne bilemiti kayalarn keskin azn. Her yan iek basmt. Nevruz gnleriydi. Sordular birbirlerine, gzleriyle: Sordular: Hazr msn? Diye. Sonra her ikisi de braktlar kendilerini uurumdan aaya. Uurum kendi kendine yank verdi. Ses verdi. Azer! Azer! Azer! Yadigr! Yadigr! Yadigr. kisi uurumdan aa doru szlrken nereden bilinmez her ikisinin arasna keskin bir kl dt ( LM: 45). Raksnn en kvrak yerinde ate krmzs kuandan karp altn rengi hanerlerini, kendini hanerledi Muradhan. Biri lal rengi bir auyla bir yana serildi, teki haner yarasyla te yana devrildi, ortalarna nereden bilinmez bir dal zakkum dt. Billur Kkn dn lmd (LM: 74). Halk hikyelerinde kavuamayan ya da birlikte lm tercih eden sevgililerin mezarlar genellikle yan yanadr. Kavumay engelleyen kiiler ve semboller mezarlarda yeni ifadeler kazanr. Yani yaarken engel oluturanlar lmden sonra da bu ilevlerine devam ederler. Murathan Mungan'n hikyelerinde bu motif, sembolik bir nesne ile ve halk hikyelerinde ok sk kullanlmayan bir dal zakkum ile ifade edilir. Nesne olarak yazarn kulland zakkum unsuru, halk hikyelerinde kullanlan karaal bitkisiyle olumsuzluk, uursuzluk anlam asndan edeer olarak kabul edilebilir.

115

1.2.5.7. Zehir Motifi 1.2.5.7.1. Trk Halk Kltrnde Zehir Motifi Kahramanlarn kavumalarnn engellenmesi epizotuna bal olan zehir, engelleme motif dizisinin dourduu bir motiftir. Mahbub, eer bakasyla evlendirilecek olursa, hazrlad bir tas zehiri iip lecektir (Aslan 1990: 55). Bey Byrek hikyesinde Akkavak kz, Kel Vezirin oluna varmamak iin bir tasa ezdii zehiri ierek, hayatna son vermek ister (Aslan 1990: 55). Emrah ile Selvihan hikyesinde iki imtihan kazanan Emrahn nc imtihan, zehir ime ile ilgilidir. Ensar Aslan, Halk Hikyelerinde mtihan Motifi Kompleksi isimli yazsnda olay u ekilde nakleder: Emraha iddetli bir zehir iirmek

suretiyle bir imtihan daha yapmak isterler, Eer Emrah hak a ise ona zehir tesir etmez derler. ah Abbas, Emraha sorar olum eer kendine gveniyorsan zehiri i, yoksa gnah benden gitti der. Emrah, zehiri ancak Selvinin elinden iebileceini sylerEmrah, selvinin uzatt zehir kadehini alr ve tam iecei srada Pir yetiir ve ahadet parman zehire dokundurarak zehiri keser. Pir sadece Emrahn gzne grnmtr. Emrah, zehiri ier, fakat zehir Emraha hi tesir etmez (Aslan 2003: 164165). Gl ile Ali ir hikyesinde Ali ir'in nianls Gl, Sultan Hseyin

Baykara'ya nikhlandktan ve zehiri itikten krk gn sonra lr (Boratav 1988: 190). 1.2.5.7.2. Murathan Mungann Eserlerinde Zehir Motifi Muradhan ile Selvihan hikyesinde de dnn krknc gecesinde byle bir motifle karlarz: Evleneceklerinin krknc gecesi cmle da-ta doland. Cmle otlar, tohumlar, iekler toplad. Sonra btn bunlar karanlk bir kazanda kaynatarak aulu bir erbet yapt kendine. Hem yolun hem mrnn sonuna gelmi olduunu duyuyordu. Dn erbeti lal rengi bir auydu imdi (LM: 73) Gece baladnda dnn matemini yalnzca ikisi duyuyordu. Dnn en grkemli yerinde, ikisi de bilmeden birbirlerinin niyetlerini, bilmeden birbirlerinin muratlarn kydlar kendilerine. Kvrck kara sakalna lm mutusu mor bir pee takmt Muradhan. Mor bir ta tayordu banda Selvihan. Mahzun gzlerle birbirlerine veda ediyorlard, veda ettiklerini bile bilmeden. Krknc ve son gecenin gerdek eiinin elencesinde yaral bir ceren gibi lal rengi aulu erbetini yudumlad

116

Selvihan. Gzmn nda dnen Muradhan'n haner bedeni vard. Ba dnyordu, Muradhan'dan, audan. Ba dnyordu lme doru kt yolculuktan. Raksnn en kvrak yerinde ate krmzs kuandan karp altn rengi hanerlerini, kendini

hanerledi Muradhan. Biri lal rengi bir auyla bir yana serildi: teki haner yarasyla te yana devrildi. Ortalarna nerden bilinmez bir dal zakkum dt. Billur kkn dn lmd (LM: 74) Yazar, kavumas engellenen klar, halk kltrnde nemli bir yere sahip krknc gecede ve halk bitkilerinden hazrlanan zehir motifiyle ebedi sona yolcularken, halk anlatlar anlatm tarzna ok yaklar.

117

1.2.5.8. mtihan (Snama) Motifi 1.2.5.8.1. Trk Halk Kltrnde Snama (mtihan) Motifi mtihan motifi, halk hikyelerinde ak imtihan, beceriklilik (hner) imtihan, sabr imtihan, bilmece imtihanlar vs. gibi deiik fonksiyonlarla ilenir. Ensar Aslan, imtihan eitlerine deinirken, bunun kompleks bir motif olduunu ifade ederek bunlarn birbirini izleyen halkalar eklinde gelitiini nakleder (Aslan 2003). mtihan motif zinciri, Emrah ile Selvihan hikyesinde, konu ierisinde deiik ekillerde geliir. ah olu Abbas, Emrahn hak a olup olmadn renmek iin imtihan etmek ister. Eer Emrah bu imtihan kazanrsa Selvihan ona verecek, bilmezse boynunu vurdurtacaktr(Aslan 2003: 163-164). Yaral Mahmut hikyesinde: Gence Han'nn gzel ve yiit kz Mahbub, amrak talarn vermeye raz olmaz ve Mahmutla savamaya karar verir. Mahbub btn varyantlarda kendisini yenecek erkekle evlenmee ahd etmi yiit bir kzdr. Arap (Arabzengi) kyafetine girerek Mahmut'un askerlerinin birounu ldrr. Sonra da Mahmutla mcadeleye balar (Aslan 1990: 20). Krolu (Nideli Geyik Ahmet) hikyesinde: Gre meydanna gelen Demirciolu nce Krolu oyununu oynar. Daha sonra da kendisini Geyik Ahmet'e tantr. Grete kim kimi yenerse, o onun emrine girecektir. Demirciolu, Geyik Ahmeti yendii iin onu yanna alarak amlbel'e gelir ve Krolu'nun koaklar arasna katlr (Alptekin 1997: 130). Bey Byrek hikyesinde Ak Kavak kzn terini renen delikanl oraya gider ve imtihan da ( atn krk adm uzaa atlatlmas, devin bahesinden gln getirilmesi, selvi aacnn bana konulan yzn ierisinden okun geirilmesi) at ve derviin yardmyla baarr ve kz alarak memleketine gider (Alptekin 1997: 202). 1.2.5.8.2. Murathan Mungann Eserlerinde Snama (mtihan) Motifi mtihan motifi ok yaygn olmamakla birlikte Mungan'n zellikle Cenk Hikyeleri isimli eserinde hem masal unsuru hem de halk hikyesi unsuru olarak ele alnr. Bazen usta-rak gelenei gerei ilenen imtihan motifi, bazen de geleneksel yaam ierisindeki erliin snanmas ve snamay kazanan kiinin toplum tarafndan kabul edilmesi eklinde ortaya konur. Ustamn bir bilge kii olduunu ve iimin zorluunu o an anlamtm. Susman gereken yeri ok iyi biliyorsun. Sonra babama dnd, babam snava ekildiimin

118

bilincinde bir yandan verdiim yantlar aklnn tartsna vurup gzel bulduundan iin iin sevinli ( CH: 18). Bir insan hep ayn eyi izer aslnda, ama hibiri tekine benzemez,

benzememelidir. Oraya varmak iinse ok yolun var senin, daha ok gensin, bu yolu sabrla gemen gerek, ylmadan, usanmadan, bkmadan, her gle gs gererek, kendine ve iine ihanet etmeden. Bir ahmeranc en ok bunu renmelidir: hanet etmemeyi ( CH: 21). Yazarn kurgulad ahmeran hikyesinde, Camsap ile ylanlarn ah arasndaki snama pazarl, halk hikyelerinde karlatmz motifle tam bir uyum gstermese de ihanet temini yanstmas bakmndan ilgintir. Benden de kukulanmaktasn. Ne ki snanmam bir bir kukudur seninki. Beni tanmyorsun sen, Belkya'y tanyorsun ve btn insanl Belkya'yla bir tutuyorsun. Seni snamann bedeli ok yksektir ya Camsap. Yalnz kendi yazgm deil ki sz konusu olan. Yalnzca kendi yazgm senin ellerine versem ok dert deil, ama unutma btn tebaamn yazgs buna bal, benim lmm ayn zamanda uyanmzn mutusu, yazgsdr ( CH: 55). Gnder beni ya ahmeran, sna beni, sonra insann bir Belkiya olmadn kantlama frsat ver. Beni burada tuttuun srece renemeyecein bir eydir bu (CH: 55). Trk halk anlatlarnda kahramann kendisini topluma kabul ettirebilmesi ve isim alabilmesi iin olaanst bir meziyet gsterip, erliini yiitliini ispatlamas gerekir. Dede Korkut'ta ve dier halk hikyelerinde bu tip motiflere rastlamak mmkndr. Boa Han'n boay ldrdkten sonra ismini almas gibi Yazar, daha ok trelerin yaptrm gcne kar, kiinin erliini snamaya alrken yaad tereddtleri ortaya koyarak bir nevi toplumsal eletiri yapar Aadaki alntlarda szn ettiimiz erliin snanmas motifi, geleneksel

unsurlar bal altnda ele alacamz erliin snanmas gelenei ksmnda daha detayl bir biimde ilenecektir. Olum ben sana dememi miydim verme kanatlar diye. Sizinki henz snanm bir sevgi deil ki. Masalnn sevdas gzlerini balad senin, toyluk ettin. Her eye yeniden balamak sandn kadar kolay bir i deildir. Kald ki o gnden sonra bir daha hi uramadlar, tekkenin de dzenini bozdun, kendin de mutsuz oldun.

Duygularnn taknl sana duygularn yaama frsat bile vermedi. Onlarn yerini

119

yurdunu bilen yok buralarda. Belki nmzdeki aylarda Zmrd- Anka gelir. Bir tek o bilir onlarn yerini. Lakin o da seni oraya gtrr m, gtrmez mi? bilinmez. Yeniden bekleyi dolu gnler balamt. Tek umudum Zmrd- Anka'dayd imdi. Btn masallardaki btn kahramanlarn umuduydu o. Aylar sonra geldiinde uzun uzun yalvardm. Sevdaya, sevdalya alknd, ak-u sevdann deerini bilirdi elbet. Onca masal dinlemiti srtnda tadklarndan, onca masalda yalanmt. Beni de anlad, srtna ald, ne ki ancak bir nceki tepeye dek gtreceine dair sz verdi. Daha fazla ileri gidemezmi, perilerden korkuyormu. Koskoca bir Zmrd- Anka'nn bile korkular olmas gln geldi bana. Yol boyu iyi bir arkadalk kurduk onunla, Kaf Da'n atk, beni bir tepe daha ileri gtrmeye raz geldi. Zmrd- Anka'nn

srtnda dnya baka trl grnyormu insann gzne. Nice dalar, tepeler, ovalar lkeler atk. ndiimiz yerin karsnda gz kamatrc parlaklkta beyaz bir saray vard. Rzgrn biledii bir aklkta yp duruyordu. Klrengi bir gkyz rtyordu her yeri. Gevherengin lkesinin bu beyaz saraynn srekli rengini deitiren kapsna vardmda periler beni grdler. Zmrd- Anka oktan gzden kaybolmutu. Periler tarafndan tutsak edildim, derdimi anlattm. Gevherengin aylardr yolumu gzlermi. Doruca periler padiahnn yanna gtrldm. Bir snavd bu, bu snav vermitim, ite kapsndaym Gevherengin'in (CH: 8283). Bilein yolda dmanlkla snanr oul dedi. Sonra anszn susuverdi. Sznn gerisinden kukuya dt. Diyeceklerini tartmak istedi. Bir zamandr kke'e kar temkinli olmas gerektiini kavramt; baka eit bir yrek tayordu kke. Yatlarna da benzemiyordu. Onun bu yan anasn hem korkutuyor hem gnendiriyordu. kke bakayd, lakin szn gerisini getirmemek olmazd: tre byle buyurur. Yarn sabah da sen. kke'in kendine ynelmi kvlcm oca gzleri, szlerini bak gibi kesiverdi. Bu gzler tehditkrd. Zulmkard. te asl bundan utanyorum, dedi. Yarn sabah da ben. Neyin snanmasdr bu ana? Neyin snanmasdr? Oul treleri bilmez gibi konuursun. Bilmez misin ki, her ey treyle snanr obada. Trenin hukukudur akla ve de yree yol gsteren. Ve de cmle hayata yol gsteren. Bu da erliin snanmasdr. Niye anlamaz grnrsn? Yan gayr on betir. Yan er yana dedi. Erliini snamak vakti geldi. u iki gnn acsna katlanamayan, bir mrn acsna nasl katlanr oul (CH: 100). Geleneksel yaamn egemen olduu toplumlarda erkek ocuklarn belli bir yaa geldikten sonra kendini ispatlamas iin yaplan imtihanlar Mungann eserlerinde

120

ikinci snnet tabiriyle ifade edilir: Belli ki bir ikinci snnettir bu oul. Erliini obalya gstermenin baka yolu yok ki (CH: 101). Bu ikinci snnetindir senin. Elin bo dnme kye. Sonra yeniden bilek yoldan, can kuun olur Cengver. Artk eskisi gibi olmaz ana. Artk hibir vakit eskisi gibi olmaz. te budur korkuma sebeb. Olur oul, olur. Niye olmasn? Alt yan iki gnlk bir dmanlk bu. Tre gerei hem. Bu treden gemeyen can yolda olabilemez. Bunca yln tresidir, bunca yl atalarmz erliini byle snam, erlie byle

gemi. Bir srat kprsdr bu; biraz terleyeceksin. Atein ve alevin kzgn yzn duyacaksn yznn bir yannda. Lakin sonunda tekmil bir erlii kazanacaksn. Erliin lkesini yurtluk tutacaksn. Az sefa m bu oul (CH: 102). Cengver erliini snayacakt obann ve trenin gznde. Oysa kke, Cengver'i snyordu (CH: 105). Ya sen kazanrsn, ya rmak dedim (MY: 19). Mungann eserlerinde yer alan imtihan motifleri daha ok gelenekte yer alan erliin snanmas gelenekleri ile ilgilidir. Ayrca bu unsurlar masalms anlam da tar.

121

1.2.5.9. Ulak Motifi 1.2.5.9.1. Trk Halk Kltrnde Ulak Motifi Halk hikyelerinde olaylarn akna etki eden eli (ulak) gnderilmesi gelenei yaygn olarak kullanlan bir motiftir. Burada bunlardan birkana deineceiz: Emrah ile Selvihan hikyesinde: Ryann yorumlanmasyla Gence Han' Kara Vezir'in elisi k Ahmet'in kapsn alar (Alptekin 1997: 226). Adil ah hikyesinde: Abuzer, Adil ah ile vurutuktan sonra ona bir eli gnderir (Alptekin1997:365). Davutolu Sleyman hikyesinde: Davutolu Sleyman'n vastas rzgr; elisi ise Htht Ku'udur (Alptekin 1997:264). Emrah ile Selvihan hikyesinde turna haberleme arac olarak kullanlr. Asuman ile Zeycan hikyesinde dervi ulak grevi stlenir. 1.2.5.9.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ulak Motifi Yazar, lal ulak motifini hikye kurgusu ierisinde bir Osmanl gelenei olarak ortaya koyar. Yaptmz aratrmalarda Osmanllarda byle bir gelenekle

karlamadk. Bu gelenein gerekmi gibi anlatlmas ayrca yazarn bir baka baarsdr. Ona gidecek ulan her ne olursa olsun menzilinin sonunda maksuduna ermesi gerekiyordu. Ona gidecek ula semesi biraz daha zamann ald. Onu kutsuyordu, bu yolu kutsuyordu. Ona gidecek ula seerken duraksamas gstermiti ki, gerekte gizli bir i yapmaktadr. Ona gidecek ulak en tehlikeli serveni gze alacak, demektir. Ona gidecek ulak...Bir trl aklna gelmiyordu. Ya en aptaln gndermek gerek, ya da en kurnazn. Aptal olann aptall bir eit emniyettir, ne ki aptal olan tehlike anlarn savuturmakta glk eker. Aptal olan gizi saklar, lakin yazgnn gizi zorlamak iin fal at oyunlarda da aptallk eder. Ele verir. Kurnaz olan tehlike anlarn savuturur, nne kan manialar amakta hner gsterir, lakin aamad yerde, keye

sktnda her eyi kurnazlkla aikr eder. Kurnaz olann hayatta kurtaraca en nemli ey, kendi paasdr. Titizleniyordu Sadrazam. Biliyordu ki, ona gidecek ulaa yalnzca mektubunu deil, hayatn da emanet etmi olacak. Sonunda ulaklar iinde en gvendiini artt huzuruna. En bal olann seti. taatkr olduu kadar gvenilir, serinkanl olduu kadar koar ayakt. Ve en nemlisi laldi. Az dili kelam tutmuyordu. Bylesi gnler, bylesi yollar iindi dilsiz ulaklar. Bu tehlikeli ve karanlk yolda bana

122

bir ey gelecek olsa dahi, onu ele veremezdi (LM: 107). Daha nce de ka kereler mektuplarnz tamtm, imparatorluun en cra kelerine kanat takm, da tepe am sarp ve uurum yollarda uykusuz geceler geirmi, sizin iin uzaklar yakn etmitim (LM: 113). Yazarn burada ele ald ulak geleneine gre, ulaklar dilsiz kiilerden seilir. Herhangi bir tehlike annda sr vermemek iin zel olarak eitilen ulaklarn gvenilir, hnerli olmas da gerekir. Benim gibi dilsiz ulaklar byle zamanlarda, zor zamanlarda karlar ortaya, bekletildiimiz karanlk odalardan bir gn anszn arlrz, gtrrz gittiimiz yerlere (LM: 120). Aamz bizi hsm belleyip, bir iyilik yapmak ister. Bizi eli arac klmtr (MY: 59). Ve kasrda rivayet olunur ki, Fasla kadn en knn gnderdii ulaklar gnl drm, hatrna yz srm ve bir gece yars ulam kasrn gizli ya gelecek ya lm

merdivenlerini ovaya aan lm kapsna (T: 44). Halk hikyelerinde olaylarn akna etki eden ulaklar, Murathan Mungann eserlerinde ok ayr bir fonksiyonla ele alnr.

123

1.2.5.10. Dier Motifler Bu balk ad altnda ele alnan alntlarda halk hikyelerinde yer alan kltr unsurlarna yer verilmitir. Sevgilinin gzellii, kaan sevgililerin izini srme, gurbete kma, ab- hayat vs Yusuf ile Zleyha hikyesinde, Yusufun kuyuda yaad olaylar, ahmeran hikyesinde deiik kurguyla anmsatlr: Camsap bu kr kuyuda yazgsna terk edildiini anladktan sonra, umutsuz saatler geirdi. Bekleyile geen her saat zaten umutsuz deil midir? Sonra anlad ki, yazgsn yklenmekten baka yaplacak hibir ey yok (CH: 30). Masallarda ve halk hikyelerinde lmszlk suyu olarak kullanlan ab- hayatn kaynaklarda yer alan zellikleri Murathan Mungann Cenk Hikyeleri eserinde olay kurgusu ierisinde verilir: rnein, lmszlk gizinin ardna dmt, srekli ge kalmann, srekli diri kalmann umarn aryordu (CH: 24). Hem anlatyor hem de her gn birlikte in Seddi'nin evresindeki bengisuyu aryorlard. Bir yolculuun bir mr ald zamanlard. Buhara Medresesi'nde okuyor iken bengisuyu anlatan bir blme rastlam kitaplarn birinde. Sonra bengisu zerine baka eyler de okumu. Kitaplardan okuduunu hayat geirmek isteyenlerdenmi anlalan dm bengisuyun peine. Bengisu ki, eskiler Ab- Hayat derlermi ona ieni sonsuz bir yaama esenlie ve erince kavutururmu. Bugne dein bir tek kiiye ksmet olmu onu imek. O da Hz. Aleyhisselam'a. Saydam, uucu ve lmsz olmu (CH: 66). Halk hikyelerinde zellikle kaan sevgililerin izini srme motifi, yazarn Lal Masallar eserinde nak, salanr: Bir zaman uan kular gibi kaygsz kondular gtler. Bilmediler, Yadigrn evresi taklmt bir alya; nakndan bildiler, bir iaret belleyip izlerini srdler. Bilmediler. Azer durdu bir emenin banda saz ald kyn ergen kzlarna, muratlar tutsun diye, bir iaret belleyip izlerini srdler (LM: 38). Obal bildi ki bu iki sevdal pelerinde kl gezdirir, sakladlar onlar. adrdan adra kararak sakladlar. enliin akn bozmadan, seyrini koruyarak, oyununu, trksn kesmeden, bir adrdan tekine eya tayormu gibi hallara, kilimlere kl, trk, saz gibi halk kltryle ilgili nesnelerle

124

sararak sakladlar. Atllar vazgetiler aramaktan, kurduu ovadan (LM: 39).

inandlar,

ekildiler obann

Yadigr otururken en gzel trklerini syledi. Lkin bir vakit sonra her ald yer, bir iaret oldu pelerindeki atllara. z srdrd, yn buldurdu (LM: 39). Deli Trkmen kylere, obalara, airetlere haber salmt. Kznn lsne ya da dirisine ba koymutu. zlerinde bir blk atl ona da tepeyi onca memleketi, ili doland. . . . Ta ki kavuana dek ya llerine, ya dirilerine (LM: 40). Yedi sesiyle birden, yedi sesiyle gr ve delikanl: Sen bir bey kzsn, ben bir oba ua, dnyadaki yerimiz birbirin tutmaz. Mezhebimiz bir deildir, nikhmz tutmaz. Ben bir gerim, sense bir dal, meknmz tutmaz. Ben bir lalim, sen bir blbl, kelammz tutmaz (LM: 69). Halk hikyelerinde yer alan sevgilinin olaanst gzellii, Mahmud ile Yezida adl eserinde halk hikyesi slubu ile dile getirilir: Denildiine gre gzellii memleket edermi. Gzelliinin an ta Irak illerinden, Suriye kylerinden, Acem kal'alarndan bilenler duyanlar var imi (MY: 44) . Yazarn anlatlarnda bazen halk hikyelerinde grlen temsili hikyelere rastlanr: Belkya'nn ahmeran'a ihaneti zerine ahmeran'n anlattdr (CH: 40). Camsap'n sorduudur (CH: 55- 60- 63- 67). Azerin onlara dediidir (LM: 44). Bu sz zre, Yadigrn boynun kaldrp, aalara, beylere dediidir (LM: 44). Muradhan'n Selvihan' grdnn temsili hikyesidir (LM: 66). Mungann

125

1.2.6. Halk Hikyesi Unsurlar Motif Tablosu Cenk ador Geyikler Hikyeleri Lanetler
Ab- hayat (24, 52, 66) Baba-Oul (25, 41) Kuyu (30) Tuzak (48) mtihan (55, 83) ocuksuzluk (69) Ceza (72) Yazg (75) Hile (76) Yasan inenmesi (78, 79) Dilek (85, 87, 101) Erliin snanmas (100, 101, 102) Nasihat (109, 114) Krolu (199) Irmak (engel) (231) ki Oul (12, 114, 157) klarn iareti (21) ocuksuzluk (56, 57, 88, 90, 105) Baba-Oul (63, 96, 97) Zulm (71)

Kaf Dann n
ki Oul (262)

Krk Oda
klarn ilk karlamas (27) ocuksuzluk (111) Leyla ile Mecnun (131, 141) Ferhat le irin (131) Kerem le Asl (131) Arzu le Kamber (31)

126

Lal Masallar
Dilinin kilidini zmek (16) Sazn dilini zmek (16) Saz almak (17) Hikmet syle (17) Tek oul (17, 28, 55) k larn ilk karlamas (35, 67) An dilek dilemesi (35, 36) Dilein atmas (36) iz srmek-z brakmak (38, 39) klarn saklanmas (39) klarn bana dl koymak (40) ki an ansna kl, zakkum (eya)dmesi (45, 74) klarn birlikte lm (45, 74) Ab- Hayat (54) klarn zelliklerinin atmas (engel) (69) Ferhat (69) Mecnun (69) Kerem (69) Baba-oul (69) Ulak gnderme (107

Mahmud ile Yezida

Kz karma (13, 43) klarn ilk karlamas (16) An bedel (Engelatma) demesi (16, 19, 20) Mecnun (18) Ferhat (18, 19) Leyla le Mecnun (22) Zulm (39, 40) Kzn gzellii (44) Haberci (ulak) (59, 91) syan (61) klarn iaretle anlamas/71)

Son stanbul

Taziye
Oul stei (13, 14, 15, 16) Baba-Oul (18) Kuyu (29)

Aynal Krk Oda

Sr peinde dolama (18) Kz karma (48) Yasa ineme (48, 49) Ceza (93, 101, 102) Kutsal aa (177, 369, 391) lde aktan kaybolma (337)

Yksek Topuklar

127

almamzn nemli bir blmn oluturan halk hikyesi motifleri, yukardaki tabloda grld gibi on bir eserin sekizinde ele alnmtr. ador, Son stanbul, Yksek Topuklarda halk hikyesi motiflerine

rastlanmamtr. Mungann romanlarnda yer vermedii halk hikyesi motifleri kullanm asndan ou zaman ilevsel iken baz durumlarda da semboliktir. Cenk Hikyeleri ve Lal Masallar halk hikyesi motiflerinin kullanm asndan en zengin eserlerdir.

128

1.3. HALK ARL Halk airlii gelenekleri, Murathan Mungann eserlerinden sadece Lal

Masallar da yer alr. klarn gurbete giderek orada pimesi, sazyla ba baa kalmas, dnyay, yalnzl, zlemi, acy, kendini, ak tanmas ve bunlara bal olarak klk yolunda nemli bir adm atmas yazarn anlatsnda gurbet tutmak deyimiyle ifade edilir: Aslnda hem Oba Bey'i hem de obann Ata kiileri, Azer'in bir heves uruna gurbete dmesinden honut deillerdir. Ne var ki gurbet tutmasna da yapacak bir ey yoktur (LM: 17). Gnn birinde Beni gurbet tuttu. Diyerek bir dalna sazn asar, bir dalna tfeini biner atna yollara der (LM: 17). Yal bir Oba kii der ki:Gurbet zorludur, yalnzlk beter. Bir vakit sonra tutmaz olur gurbet, tlsmn yitirir. Der yakasndan uzak diyarlar. Sla hasreti

balar, oba hasreti baskn kar, yreinin isyanna. Gn olur dner obasna yeniden elin per, obann dizginlerini tutar yeniden. Bir hevestir ki ancak gurbette geer (LM: 18). klk vasf kazanmann zorluuna deinen Mungan, bunu Azer ile annesi arasnda geen diyaloglarla ve daha ok sembolik ifadelerle zorlu snavlar eklinde ortaya konur. Hak a olmak zordur Azer. G itir. Zorlu snavlar gerektirir. Demirci kr gibi terleyen bir yiit aln ister. Sense bir ana kuzususun. Obann kanad altnda umamsn bugne dek. Bilirim yiit olansn. Alc ku kesersin zora gelince. Hakszln karsnda fkeli bir da gibi dumanlanr doruklarn. Lakin saz tutan parmak, tetikten rak durur. Canna mukayyet olmaz yrein diye korkarm,

kukulanrm. te budur korkuma sebep oul, gurbet deil (LM: 19). Halk airlii geleneini ilevsel olarak kullanan yazar, airin yolda, arkada, vazgeilmez paras, her eyi olan saz, btnleme format ierisinde ele alr.

Karacaolan, Dadalolu, k Veysel, Pir Sultan Abdal gibi sazlaryla btnleen halk airlerini anlat kahraman Azer ile anmsatan Mungan, sazla-air arasnda yaanan diyaloglar samimiyet duygusu ierisinde ortaya koyar. Yoldam vardr ya babam kii. Yoldam sazm deil midir? Sazmdan iyi yolda m olur bana. O, benim yreimin gizlisini aikr eder, ben onun kuru

129

bedenine can katarm (LM: 18). Bouna korkayazma ana. Bir dalma sazm asarm, bir dalma tfeimi.

Tfeim canm korur, sazm niyetimi aikr eder. Dilerim tfein de sazn gibi gl ksn oul. Yoksa yanar yreim, boa yanar (LM: 19). k fasllar diye anlan, belli bir topluluun nnde belli bir dzen iinde bir k adaynn denenmesi ve baarl olup olmadna karar vermek iin yaplan deyimelerin dnda baka gayelerle de k karlamalar sk sk yaplr (Artun 2001: 187). Artunun ifade ettii gibi halk airlii gelenekleri ierisinde nemli bir yer tutan air atmalar, Lal Masallarda dekoratif olarak kullanlr: Kahvenin bir yannda saz klar toplanmlar, kendi aralarnda syleiyor arada bir atyor, ttn, kahve iiyorlard (LM: 22. Mungann anlatlarnda yer alan halk airlii gelenekleri, kaynaklarda ilenen ekilleriyle ortaya konur. k gelenekleri gerei sazn en yksek iviye aslmas unsurunun tad anlamlar, olay rgs iinde tartlrken, klarn birbirlerine meydan okumalar ve k treleri de bu erevede deerlendirilir: Azer, k tresini bilmez; tutar sazn en yksek iviye asar. Sonra geer bir keye oturur. lgi bekler, sz bekler. Oysa herkes gerilmi bir yay gibidir imdi. Okunu bekler. Hepsinin yznde fkenin bulutu gezinmektedir. Bu meydan okumaya anlam verememiler, konuun hayszlndan irkilmilerdir. Pusatlanm bir gerginlik kol geziyordur imdi kahvenin ierisiniGeldiin obalarda hi yol- yordam retmediler mi sana oul? Hi tre bilmedin mi? Sazn yksee asl durur k. Bunun mealini bilmekte misin? Hayr, bilmem aalar. Oras botu, tuttum oraya astm. Bilemezsin de, ne demeye sazn asmaya en yksei beenirsin? Bu bir niyet ii deil, bir meydan okumadr oul. Bu demektir ki, sazm stne saz yoktur. Ve ben yaban kii, bu civarn cmle klarndan daha ustaym. Toyluuma verin

aalar. Grgmn ktlna, bilgimin yoksulluuna verin. Bu benim ilk gurbete km. Bilirsiniz illerin tresi birbirini tutmaz (LM: 22). Sen k msn? Hak a? Ben saz alarm aalar, nefes sylerim. Hak a adn bakalar verir benim bildiim. klarn tresi birdir oysa. Kendine illerin tresiyle hudut tutmaz. Madem ki sazna cmle sazlarn yer beendin, ya sazn indir ordan, ya hnerin gster bize. Sazm bilmeden yksee astm. Lakin madem byle bir tre tar sazn asld dal; sazm indirmek onurum indirmektir. En iyisi bir trk vuraym size, sazma yeri siz kendiniz beenin. Hkmnz her ne ise kabulmdr. Azer

130

ald saz kucana. Ardndan teki klar da aldlar sazlarn kucaklarna. lk, Azer almaya balad. Herkesi usul usul bylemeye balad. Srayla deyiler okudu, nefesler syledi. Sesi ve saz ilkin ky kahvesini, sonra meydan, daha sonra da btn ky kaplad. Duyan herkes olduu yerde kalyordu. Azer, kendi bysne kaplm, olup biteni ayrmsamyordu bile. Sonra usul usul indi sesi ykseklerden, alalan bir ahin gibi szgn, dokunakl, hznl, kostak, efkrl indi sesi yere. Saz sustu. Kendi sustu. Bir zaman derin bir sessizlik oldu. Bir tekke gibi, bir dergh gibi sszd her yan. Ardndan kahvedeki klarn cmlesi ayaa kalkt. Ba k ne kt. Bu sazdan sonra saz almak mnasip dmez. Gayr bana sazm orta yere brakmak der, dedi. Sazn orta yere brakt. Ardndan teki klar da brakt kahvenin yal kiisi ayaa kalkt: sazna yer beenen gzn deil, meer yreinmi oul. Sazna layk yeri yrein bulmu. El yordam deil, yrek yordamdr sazn yceye asan. Dilerim sazn

yksekten hi inmesin oul. Sen sahiden hak aymsn (LM: 23). Eskiden gezgin airlerin ky ky gezerek saz alp, deyiler syledikten sonra, aa verilmek zere para toplanmas gelenei, Lal Masallarda sosyal eletiri erevesinde ele alnr. Bu arada kahveci, kahveyi dolanm, tepsiyle para toplamt aa. Tepsi tepeleme doluydu. Kyn aas bir grkemle tadn kara kara birka altn att tepsiye. Tepsiyi getirip Azerin nne koydular. Buyur k hakkndr dediler. Azer tepsiden bir di altn ald. Geri kalann elinin tersiyle geriye itti. Bu davranna bir anlam veremediler. Birbirlerinin yzlerini yokladlar. Birbirlerinin yzlerinde bir yant aradlar. Ne o k? Azmsar msn kyn ikramn? Ne haddime aalar! O nasl szdr yle! Bana den bir di altndr sadece. O da kr nefsime sebep. Gerisi yoksullarn hakkdr. Tepsinin kalan, kyn yoksuluna, acna datlsn. Benim gnlm ancak byle ho olur (LM: 24). O gece neeli bir trk ald Azer. Parmaklar at koturur gibiydi. Azerin saz ormann uultusunu dindiriyor, sesini obann kurulduu dzle dek ulatryordu (LM: 38). Yazara gre k tanmlar ve an tamas gereken zellikler saz, trk, gnl gibi ifadelerle ortaya konur: Saznn hneriyle yetinip; gnln, kafasn bo brakan k denmez. k demek yalnzca iyi saz almak, kudretli trk sylemek deildir. k dediin gnl toprana tohum dren kiidir (LM: 24).

131

klarn egemen g karsndaki tavrlar ve halktan yana yaklamlar Mungann bu eserinde ifadesini bulur. Zorbaln, saz ve sz karsndaki

mahkmiyetini Azerin diliyle ortaya koyan yazar, halk klarnn zerlerine den grevlere de gndermeler yapar: Azer, enlikte saz ald, deyiler okudu. Cmle ulu sevda ozanlarndan, hak klarndan, halk klarndan hikmetler syledi. Zulme, yoksullua direnen kelamlar etti. Aalar, beyler honutsuz kaldlar Azerin deyilerinden, trklerinden (LM: 43). k ksmnn diline zincir vurulmaz aalar. k ksm yrektekini sylemiyorsa eer, sazna namertlik ediyor demektir. Sazn da szn de hukuku vardr. Saza da sze de yasak konulmaz. Gn gelir o yasak, koyann yer ilkin. Ve de sazn, szn hukuku lme yenik dmez. Bunu byle bilesiniz (LM: 43). Mungan, halk airlii geleneklerini ortaya koyarken Trk halk kltrnde nemli bir yere sahip olan k trelerini, klarn zelliklerini, sazn hikmetini ve bilinen halk airlerini ilevleriyle deerlendirir.

132

1.4. MTOLOJK MOTFLER 1.4.1. Mitoloji Murathan Mungan'n mitolojiyi kullanma amac ve bu amacn ilevlerini tespit edebilmek ve yorumlayabilmek iin birka mitoloji tanmna bakmak gerekir: Mrcae Elade, miti tanmlama denemesi yapmaya alrken ayn zamanda

aklayc bilgiler de verir. Bu bilgiler gre mit hem kutsal ykleri anlatmakta hem de yaratl ile ilgili ipular vermektedir: Btn bilginlerin kabul edebilecei ve ayn zamanda uzman olmayanlara da yabanc gelmeyecek bir mit tanm bulmak g olacaktr. Zaten tm arkaik ve geleneksel toplumlardaki mitlerin btn tr ve

ilevlerini ierebilecek bir tek tanm bulmak olanakl mdr ki? Mit, ok sayda ve birbirini btnler nitelikteki bak alarna gre ele alnp yorumlanabilen son derece karmak bir kltr gerekliidir. Bana gre en geni kapsaml olduu iin en az kusurlu olan tanm udur: Mit, kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda, balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka deyile mit, doast varlklarn baarlar sayesinde ister eksiksiz olarak btn gereklik, yani kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir bitki tr, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini dile getirir. Demek ki mit, her zaman bir yaratln yksdr: Bir eyin nasl

yaratldn, nasl var olmaya baladn anlatr. Mit ancak gerekten olup bitmi tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder (Elade 2001: 15, 16). "Her ne kadar mitleri ilkel bilimden arta kalanlar olarak gstermek iin byk bir aba harcanm olsa da, tm bu rneklerden sonra bir miti alegoriler ya da gizli semboller olarak deil de, doa olaylarna ilkel dnce tarafndan getirilen lkel insann

aklamalar olarak tanmlamak her halde yanl anlalmayacaktr.

alegori vastasyla aktarabilecek derin bir ilmi yoktu; ayrca olaylar aktarmada kullanabilecekleri ak bir dil varken, bilgilik taslar gibi, konumayacaklar da kesindi " (Fske 2002: 26). "Mitoloji; ok eski zamanlarda gelmi ve yaam olan uluslarn, inandklar Tanrlarn, kahramanlarn, perilerin, devlerin hayat ve maceralarndan bahseden "mit" "mythe"ler ve hikyelerdir. Ayn zamanda mitoloji; gerek hayata uymayan bu efsanevi hikyelerin, masallarn nasl doduunu, nasl gelitiini, gzelletiini, ifade ettikleri anlam, inanc ve bu alanda yetien bilginlerin dncelerini bildiren bir (ilim) dir (Can 1997: 1). bulmaca eklinde

133

Eski ve kutsal bir yky anlatan mitoloji, ilkel zamanlarn dnce sistemini ortaya koyarken, ayn zamanda kltrel deiim ve gereklii de ifade eder. 1.4.2.Murathan Mungan ve Mitoloji Yazar Mungan, mitik unsurlar youn olarak kullanmaz. Eserlerinin baz

yerlerinde ortaya koyduu grleri glendirmek, yeni bak alar kazandrmak amacyla mitolojik unsurlardan yararlanr. Daha ok allegorik olarak kullanlan bu motifler, mitik hayvanlar arlktadr. Aslnda bu hayvanlara masal hayvanlar da denilebilir. Okyanus ejderleri, Zmrd- Anka, kheylan, bin bal ylan,

ahmeran Bunlardan zellikle ahmeran ve Zmrd- Anka motiflerinin kullanm daha fazla nem tar. ahmeran motifine daha nce masal blmnde deinildii iin burada tekrar edilmeyecektir. 1.4.3. Mitolojik Kaynaklarda Anka Kuu Anka kuunun dier uluslardaki deiik isimleri ve zellikleri slam Ansiklopedisinde u ekilde ifade edilir: Araplarn Anka, ranllarn Simurg adn verdikleri, Trke'de ise her iki

ekliyle birlikte Zmrdanka (simurg u anka) olarak da adlandrlan n Asya efsanelerindeki bu ku, pek ok kaynakta birlikte ele alnd Bat'daki Eski Msr kkenli phoenix ve slami evrelerdeki hma/ devlet kuundan tamamen, Hint

mitolojisindeki Garuda ile Altay mitolojisindeki ift bal kartaldan ise ksmen farkl zelliklere sahiptir. Bu efsanelere gre Kafda'nn tepesinde direkleri abanoz, sandal ve d aacndan yaplm kk benzeri bir yuvada yaayan Ankann ba, yassca burunlu bir kpek (yrtc hayvan) gibidir. Cssesi ise ok iri olup utuu zaman hava kararr ve yamuru mercan olan bir buluta benzer. Uarken sel sesine veya gk grltsne benzer sesler karr. Ayrca ok parlaktr, bakan gzler kamar.

nsanlar gibi dnr ve konuur. ok geni bilgi ve hnerlere sahiptir; kendisine bavuran kahraman ve hkmdarlara akl hocal yapar. Tyleriyle svazlayp

yaralar iyi eder. Doumundan sonra babasnn emriyle ormana terk edilen Zal'i o bulmu ve yuvasna gtrerek bytp yetitirmitir. koruyucusudur. Anadolu'da ise Kelolan'n

Kafda'n aabilmek ve ge ykselebilmek iin Ankaya binmek Boynunun ok uzun

gerekir; Zlkarneyn onunla ge kp yldzlara ulamtr.

olduuna veya boynunda beyaz tylerden bir halka tadna inanlr (A, C.3: 199). Efsanelerde koruyucu melek kiilii gsteren bu iyi kalpli Ankann yan sra canavar tabiatl ikinci bir Anka daha yer almaktadr. Bu kt karakterli ku da yksek

134

bir dan tepesinde yaar ve bykl uan bir daa veya siyah bir buluta benzer. Peneleriyle pars ve filleri dahi kaldrabilir. Her biri kendisi kadar byk olan iki yavrusu vardr; birlikte utuklar vakit ok byk bir glge meydana getirirler ( A C. 3: 199). smi olup da cismi olmayan bir byk kutur. Simurg, Zmrd Anka da derler. Yz insan yzne benzermi. Boynu ok uzunmu, tyleri renk renk imi. Vcudunda otuz kuun renk ve alameti varm. nsan ve hayvanlardan kaptn

paralarm. Bereket versin ki halka mazarrat raygan olmakla Hanzala bin Safvan duasyla helak ve nesli mnkarz olmutur. Dnyay kaplayan byk da olup, Anka'nn mekn tasavvur edilir. Gya randaki Elburz Da imi. ark hurafelerindendir (Onay 1996: 103). 1.4.4. Murathan Mungann Eserlerinde Anka Kuu Mungan, masallarda btn kahramanlarn umudu olarak deerlendirdii Anka kuunu eserlerinde kaynaklarda yer alan olaanst donanmlaryla ortaya koyarken, bazen de benzetme amac gder. Belki nmzdeki aylarda Zmrd- Anka gelir. Bir tek o bilir onlarn yerini. Lakin o da seni oraya gtrr m, gtrmez mi bilinmez (CH: 83). Tek umudum Zmrd- Anka'dayd imdi. Btn masallardaki btn kahramanlarn umuduydu o. Aylar sonra geldiinde uzun uzun yalvardm. Sevdaya, sevdalya alknd, ak-u sevdann deerini bilirdi elbet. Onca masal dinlemiti

srtnda tadklarndan, onca masalda yalanmt. Beni de anlad, srtna ald, ne ki ancak bir nceki tepeye dek gtreceine dair sz verdi. Daha fazla ileri gidemezmi, perilerden korkuyormu. Koskoca bir Zmrd- Anka'nn bile korkular olmas

gln geldi bana. Yol boyu iyi bir arkadalk kurduk onunla, Kaf Da'n atk, beni bir tepe daha ileri gtrmeye raz geldi. Zmrd- Anka'nn srtnda dnya baka trl grnyormu insann gzne (CH: 83). Dn tutkusu Kafdann ardndaki tapnaa dek getirip brakt beni. Aclarm, korkularm bir Zmrd- Anka kuu gibi ykseltti, yceltti beni, kanat rpt altmda; ben, beni atka. Sonunda buraya getirip brakt. Snav listelerinden savrulmu adm hayatn knyesine geirdim, yorgun ve yal bir Prometheus olarak ( S: 108). Murathan Mungan, Zmrd Anka'y ncelikli olarak masal kuu eklinde yani mitik zellikleriyle kullanr. Masal kahramanlarnn yolculuklarnda tadklar umuda

135

ulama arac olarak grlen Anka kuu, yazarn ayn zamanda toplumsal gndermeler yaparken kulland bir semboldr. 1.4.5. Mitolojik Kaynaklarda Kaf Da lkel mitolojilerdeki yaygn anlaya gre yeryz btn kara paralarnn anas olan bu da merkez alnarak yaratlm ve onunla gkyznden ayrlmtr. Bu da adr destekleyen direk gibi gkyzn tamakta ve yeryznn dengesini korumaktadr. Mevcut btn dalarn da yeraltndan birer damarla ona baland kabul edilir. ptidai kltrlerden itibaren geliim sreci izlenebilen bu motif slam kltrnde Kafda adyla bilinir (A, C. 24: 144). Kafda'nn arkasndaki blgenin meleklerle dolu olduu, tesinde baka

lemlerin bulunduu, bunlardan birinin altndan, yetmiinin gmten, yedisinin de miskten yaratld, her birinin 10. 000 gnlk yol uzunluunda olduu ve burada meleklerin veya cinlerin oturduu rivayet edilmektedir (A, C. 24: 144). "Kafda motifi edebiyatta da kullanlr. Feridddin Attar, Mantku't-tayr adl eserinde Kafda'na ve Simurga ulamak isteyen kularn yolculuunu " hikmetin bulunduu uzak lke" sembolizmi erevesinde ilemi, Firdevsi'nin ehname'si ve Binbir Gece Masallarnda da ayn konu ele alnmtr (A, C. 24: 145). Taberi'ye gre Kafda parma saran yzk gibi arz evrelemekte ve onu sabit tutmaktadr; ona ulamak iin drt ay sren karanlk bir mesafeyi kat etmek gerekmektedir. almtr. Bu dan rengi zmrt yeili ve mavidir; gkyz rengini ondan

Btn dalar ona bal olduundan yeryznn srekli sallanmasn

engellemektedir (A,C. 24: 145). slam kltrndeki Kafda motifinin arlkl olarak eski ran Zerdti geleneinden etkilendii anlalmaktadr. Zerdtilik'teki kozmoloji anlayna gre dnya yedi blgeye (Karavar) ayrlm olup bunlardan insanlarn yaad Hvanirat blgesindeki Elbruz (Hara) da yeryzn sabit tutmaktadr. kendisine bal bulunduu, Btn dalarn

deerli madenlerden meydana gelen ve doast

varlklarn mekn olan Elbruz'un ran kltr dnyasnn kuzeyini evreleyen da silsilesiyle ayn saylmas Kafda'nn da Kafkas dalar ile alakalandrlmas, Anka kuuna karlk Simurg kuu motifinin bulunmas slam kltrndeki Kafda motifinin kaynaklar asndan nemli benzerliklerdir. te yandan Kafda'nn k noktas olarak bahsedilen zmrt kaya ile brani efsanesinde Yahova tarafndan okyanusun derinliklerine daldrlan arzn gbek ta etiya arasndaki benzerlik de Kafda

136

motifinin bir dier kaynana iaret etmektedir (A, C. 24: 145). Zalolu Rstem hikyesinde, Kahraman- Katil, "Zalolu Rstem'den nce dnyaya gelen

Kaf Da'n gezmi orada olanlar ve olacaklar renmitir

"(Alptekin 1997: 278). Anadolu halknn inanlarnda, kendi topraklar stnde yerleri ve adlar belli dalarn dnda, masal dnyasna yerletirilen Kaf Da nemlidir; oras devlerin, perilerin duradr. ou Sleyman peygamberi antran efsanelerin de ad geer bu dan. Dnyay epeevre bu dan snrlandrdna inanlr(Boratav1999:68). Kaf Da motifi hem ou masalda hem de baz halk hikyelerinde anlat kahramanlarnn etin, engellerle dolu yolculuklar yapt dan ismidir.

137

1.4.6. Murathan Mungann Eserlerinde Kaf Da Yazar, Kafda'ndan sz ederken mitik zelliklerinin yannda onu bazen ak olgusu ierisinde deerlendirir. Akn tanm ierisinde yer alan uzaklk, eriilmezlik temlerini Kafda ile btnletirir. Bazen de yazara gre Kafda, masal kahramanlarnn yolculuklar esnasnda grmeleri gereken fantastik yolculuun doruk noktasdr: Yaz gelince Kaf Dann ardna geceiz. Madem baladn bu masala sonuna dek yaa. Kaf Dann ardn da gr, hem oras buralardan daha gzeldir; daha ok elenir, daha gzel vakit geirirsin (CH: 56). Belki de gerek ak buydu. Hi tanmadan hi bilmeden bir uzaklkta sevmekti. O uzakl sevmekti. Ak kanatl bir gvercin olup, Kaf dann ardna umutu mit. Kadrga Kaf dan aacakt (KO: 135). Tek umudum Zmrd- Anka'dayd imdi. Btn masallardaki btn

kahramanlarn umuduydu o. Aylar sonra geldiinde uzun uzun yalvardm. Sevdaya, sevdalya alknd, ak-u sevdann deerini bilirdi elbet. Onca masal dinlemiti

srtnda tadklarndan, onca masalda yalanmt. Beni de anlad, srtna ald, ne ki ancak bir nceki tepeye dek gtreceine dair sz verdi. Daha fazla ileri gidemezmi, perilerden korkuyormu. Koskoca bir Zmrd- Anka'nn bile korkular olmas gln geldi bana. Yol boyu iyi bir arkadalk kurduk onunla, Kaf Da'n atk, beni bir tepe daha ileri gtrmeye raz geldi. Zmrd- Anka'nn srtnda dnya baka trl

grnyormu insann gzne (CH: 83).

138

1.4.7. Murathan Mungann Eserlerinde Yunan Mitoloji Tanrlar Mungan, Yunan mitolojisinin en byk tanrlarndan Zeus'u anlatrken ironik yaklamlarda bulunarak onu ilk insan, ilk peygamber Hz. dem ile tipolojik adan karlatrr. Doma, dourma eylemi ile ilgili yaplan bu kyaslamada yazarn sadece kendi bak asn ortaya koyduunu syleyebiliriz: Prometheus'un srekli pagalanmasnda teden beri rtk bir cinsellik sezmiimdir. Zeus da can skldka bacanda douruverir. Rahmini baldrnda tayan bir erkektir Zeus. Oullarndan, kzlarndan bir bln artk karlarna gvenemediinden mi yoksa baldrn ok erojen bir blge olarak grdnden midir nedir kendi dourmutur. Erkeklerdeki dourma arketipinin ilk rnei olan dem de bu i iin kaburga kemiini uygun grmtr. Bu anlamda tipolojik adan

Prometheus'tan ok Zeus'a yaklamaktadr (KO: 118). Yazarn mitik unsurlar bir arada kullanmadaki baars gzlerden kamaz. Kk bir metin ierisinde Kafda, Zmrd Anka, Prometheus gibi mitolojik unsurlar ecinsellik gibi u bir konuyla btnletirmesi simgesel anlatmn en baarl rneklerindendir: Bu cam gzler, bu delici baklar gvdemi didikliyorlar. Kendimi Prometheus'a benzetiyorum. Hl niye buraya geliyorum? Bu l kayalarnda iim ne? Burada ne aryorum? bilmiyorum. Bildiim tek ey Prometheus'un kayalara zincirlenii gibi, ben de bu gbek tana zincirlenmiim. (Ecinsellik, Kafdann arkas. Herkes iin byle bu. Herkes bu konuda pek rastgele fikirlere sahip. Hatta btn bildikleri 'btl itikat

dzeyinde. Ya bizler? Bizler ne kadarn biliyoruz kendimizin? Hi kimsenin yaamadan bilemeyecei bu gizli memleketin bizler ne kadar yerlisi saylrz ki?) Her kurnadan buulu sular ykseliyor, her eyin zerini rten, gizleyen, ya da aa karan. Ben Konservatuar snavlarna hazrlanyorum. Elimde Zincire Vurulmu Prometheus. yaadklarmza izlenimci bir uzaklk

Yaadklarmzn sisini koyultuyor bu buular,

katyor. (Kafdann ardndaki tapnak buras. Dn tutkusu Kafdann ardndaki tapnaa dek getirip brakt beni. Aclarm, korkularm bir Zmrd- Anka kuu gibi ykseltti, yceltti beni, kanat rpt altmda; ben, beni atka. Sonunda buraya getirip brakt. Snav listelerinden savrulmu adm hayatn knyesine geirdim, yorgun ve yal bir Prometheus olarak ( S: 108). Gzleri kr eden gzellii bin bal bir ylan uyuturdu Bedirhan Aann fkesini (T: 38).

139

Salarnn arasnda ylanlar vardr. Bir ahmeran vardr (T: 31). Mungan, bazen mit terimini bata yaptmz tanmlarn dnda kullanarak yeni anlamlar ykler. Toplum iinde idol olarak kullanlan kiilerin yaadklarn hikye kahramanlarnn ahsnda mit olarak tanmlar: Alice Star, Amerika ve dnya iin bir mit haline geldiinde onun mitolojisini elerine ayrtran ok bilmi eletirmenler, her konuda kl krk yaran uzmanlar, her eyi bir baka eyle aklayan sosyal aratrmaclar, yznn ikonografisini okurken bu nokta zerinde hassasiyetle duruyor (AKO: 12) . Yazar, mitik kahramanlarn mitik fonksiyonlarn anlatlarnda simgesel olarak kullanr: Gecenin serin nefesi denizkzlarn ak fsltlaryla uyandryor. Okyanus Ejderleri derin uykularna dalyorlard (KO: 24). Batklar, kadrgalar, deniz kz Eftelya, deniz fenerlerini ve yitik balklarn yosun tutmu arklarn (KO: 88). . . . ve etrafna dizdii erkek kalabaln bir ana tanra Kibele efkatiyle sarp sarmalard (YT: 56). Efsaneye gre Ana Tanra (Kibele), Attis adl bir delikanlya k olur. Attis Ana Tanra'nn kendisine kar duyduklarndan habersiz, Pessinus (Ballhisar)

kralnn kzyla evlenme hazrlndadr. Dn yeri kurulmu, dne arl tm konuklar yerini almtr. Gzn ak bryen Ana Tanra, olanca grkemiyle birden dn yerinde ortaya kar. Ve tanrsal gcn kullanarak sevdii erkek Attis'i

ldrtr. Bir anda lgna dnen Attis, kasklarndan fkran kanlar topra sular, topraktan bitkiler fkrr. Attis'in kendisi de lp bir am aacna dnr. Ana Tanra da onun hi bozulmamasn salar. am aacnn yaz-k hi bozulmadan kalmas byle bir efsaneye balanr (www. bilgilik. com). Mungan genel olarak mitoloji tanrlarn kaynaklarda yer alan ekilleriyle ortaya koyarken bazen de sembolik ve armsal anlatm yolunu tercih eder. 1.4.8. Dier Mitolojik Hayvanlar Yazar, mitolojik hayvanlar anlat kurgusu ierisinde ortaya koymaya alrken, benzetmelerden yararlanp baarl portreler izer: Babam yle dediinde gzmn nne kendi erkek yz kadn, ba insan alt ylan krk baca da ylandan olan tac simli ve nakl kuyruu da bana dek kvrlm duran bir yaratk geldi. ahmeran demek ylanlar padiah demek (CH: 16).

140

Cin ordusunun babuu uzun uzun szd Belkya'y, sonra yedi gn yedi gece konuk etti, gzledi, arlad, tand. Yedinci gnn sonunda st mavisi bir kheylan ekti altna. Dedi: Bu benim atmdr ve alt yolu bir saatte alr (CH: 62). Bir falc gelmi kar dan yamacna en uzak obalardan bile duyulmu nam, esrar. nsan bal bir ylanm lakin konuurmu (GL: 92). Bu yaz ahmeranlar yreinin karanlk kuyusunda byyor ve sonra da bouyorlar onu (KD: 176). Sanrsn bir ahmeran cmle otlarn dilinden anlar. Yadigra (LM: 31). 1.4.9. Mitolojik Unsurlar Motif Tablosu Cenk Hikyeleri ador Geyikler Lanetler
ahmeran (16,18,23,31,34,55,87,94) nsan bal ylan (92,93) Ejderha (123)

Her ot gizini verir

Kaf Dann n
ahmeran (117) Demokles'in Klc (88) koros'un Kanatlar (88) Midas'n Kulaklar (88) Albatros (216)

Krk Oda
Deniz Kzlar (24) Okyanus Ejderleri (24) Denizkz Eftelya (88) Prometheus (118) Zeus (118) Kaf Da (135)

Lal Masallar
ahmeran (31)

Mahmud ile Yezida

Son stanbul
Prometheus (108) Kafda (108) Zmrd- Anka (108)

Taziye
ahmeran (30) Bin bal ylan (38)

Aynal Krk Oda

apkadan tavan karma (115) ahmeran (281) Zerdt (309) aman (356)

Yksek Topuklar
Kibele (156)

Mitolojik motifler, Murathan Mungann eserlerinde yaygn olarak kullanlmaz. On bir eserin dokuzunda yer alan mitik unsurlara hikye kitaplarnda daha fazla yer verilirken, roman ve tiyatrolarda bu kullanm azalr. Yazar, eserlerinde daha ok Yunan mitoloji tanrlarn btnletikleri nesnelerle ortaya koyar. Ayrca mitolojik hayvanlar da Murathan Mungann yaptlarnda nemli yer tutar.

141

1.5. EFSANE 1.5.1.Efsane Tanmlar Halk edebiyatnn nemli bir konusu olan efsaneler, Murathan Mungan'n eserlerinde masal, halk hikyesi gibi konularn yannda ok az yer almtr. Dolaysyla burada ok fazla ayrntya girmeden ksaca efsane tanmlar zerinde duracaz. Efsanenin balca nitelii, inan konusu olmasdr. Onun anlatt eyler doru, gerekten olmu diye kabul edilir (Boratav 1982: 98). kr Elin, "Halk Edebiyatna Giri" adl eserinde efsaneleri bir nevi masal ekli kabul ederek u tanm yapar: "nsanolunun, tarih sahnesinde grd ilk devirlerden itibaren, ayn corafya, muhit veya kavimler arasnda gelien, zamanla inan, adet, anane ve merasimlerin teekklnde, az ok rol olan bir eit masallardr (Elin 1993:314). Saim Sakaolu da " Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou" isimli eserinde efsane zerine yaplm yerli ve yabanc birok tarifi yaptktan sonra, efsanenin zelliklerini u ekilde ortaya koyar: a-ahs, yer ve hadiseler hakknda anlatlrlar. b-Anlatlanlarn inandrclk vasf vardr. c-Umumiyetle ahs ve hadiselerde tabiatst olma vasf grlr. -Efsanelerin belirli bir ekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren bir anlatmadr (Sakaolu 1980: 6) . Temel zellii inan olan efsaneler, olaanstlk anlam tamakla birlikte inandrc zellikler tayan ve daha ok kii, yer ve olaylarla ilgili rnlerdir. 1.5.2. Murathan Mungan Ve Efsane Murathan Mungan, eserlerinde zel olarak efsanelerden sz etmez. Ancak aadaki alntda grld gibi tip kataloglarnda da yer alan hayvan ve ta kesilme efsanelerine gndermeler yaparak, bunlarn eski zamanlardan gnmze kadar rivayetler eklinde geldiini ayrntlara girmeden ifade eder. Buralarda her kayann, her tan, her kuun bir hikyesi vardr. Eskiden insanlar rivayetler iinde yaarlard. imdi de yle yayorlar yalnz rivayetler buldular kendilerine (LM: 15). Derler ki binlerce ii alm bu kk yapmak iin; imdi hibirinin ad bilinmez. O koca gzya aln terinden billur kesmi denilir (LM: 51).

142

Mungann Lal Masallar isimli eserinde yer alan ve ak efsanesi olarak kabul edilebilecek Deliyar efsanesinin hangi yreye ait olduunu tespit edemedik. Bu anlatnn yazarn olay kurgusu ierisinde ele ald bir efsane olduunu dnmekteyiz: Deliyar, kutlu bir uurumdur. Kutluluu eski bir sylenceye dayanr. Sevip de kavuamayan iki sevdal buray mezar etmiler kendilerine. Her ikisinin de mezarlar rm gitmi, lakin o gn bu gn ikisinin de sesleri ykselir uurumun dibinden. Gen kzlara, delikanllara sevdiklerinin adn syler. Deliyar adnn ald bu ilk olaydan sonra ok sevdalnn mezar olmu. Byle sylenir. Kavuamayan sevdallar, lmleri kutlu ruhlar ad olsun diye kendilerini Deliyar'a atarlar (LM: 33). Yadigr, Deliyarn bana gider. Var gcyle haykrr Deliyarn yreine: Ey Deliyar! Kutlu uurum! Her Nevruz gelinlik kzlarla birlik gelip ban bekledim. Dilsizdim; muradm vermedin. imdi dilim zld, szm var benim; bir seferlik olsun ses ver bana (LM: 36-37). Sonra her ikisi de braktlar kendilerini uurumdan aaya. Uurum kendi kendine yank verdi, ses verdi. Azer! Azer! Azer! Yadigr! Yadigr! Yadigr! kisi uurumdan aaya szlrken nereden bilinmez her ikisinin arasna keskin bir kl dt. O gn, bu gn o yank srer uurumun aznda. Uurumun bana gidenler hala duyarlar o yanky, o sesi. Baka adlara lal olmutur Deliyar (LM: 45). 1.5.3. Trk Halk Kltrnde Ta Kesilme Burada Mungan'n efsane bal ad altnda tespit ettiimiz alntlarnn bir ksm ta kesilme efsaneleri ile ilgilidir. Bu yzden ta kesilmenin tanm ve sebeplerine deinmekte yarar grmekteyiz. "Ta kesilme, ekil deitirmeler arasnda en ok rneini grdmz motiftir. Bizim terim olarak ta kesilme adn verdiimiz bu kavram "talama","taa dnme","ta olma" diye de karlayabiliriz... Ta kesilme ile ilgili olarak her kavimde her millette, her medeniyette eitli inanlar vardr. Bu ta kesilmeler bazen bir mitin paras, bazen de bir efsane motifidir" (Sakaolu 1980: 32). Ta kesilmenin sebepleri ile ilgili olarak Saim Sakaolu ve Hikmet Tanyu'nun tespitleri aa yukar birbirini tamamlayan niteliktedir. Sakaolu, sebepler iin u tespitlerde bulunur: " Ta kesilme ii, iyiler iin bir kurtulu, ktler iin ise bir cezadr. Bazen hadiseyle uzaktan yakndan ilgisi olmayan kimselerin de ta kesildikleri grlr. Asl amacn insanlara ders vermek olduu gz nne alnrsa, bazen susuz olanlarn da ta kesilmesini, efsane mant erevesinde kalmak kaydyla kabul

143

edebiliriz "(Sakaolu 1980: 40) . Prof. Dr. Hikmet Tanyu, ta kesilmenin u nedenlerle olabileceini ifade etmitir: 1-Beddualarla ta kesilenler, lanetleneni ylan sokar veya beddua ile ta kesilir. 2-Gnah ileyenler, Tanrnn gazabna urayarak talarlar 3-Dilekleri sonunda ta kesilenler. Sevgililerine kavumayan gzeller, iffet sahibi talihsiz gzel kzlar, bir hcumda iffetinin ve sevgisinin lekelenmemesi iin ta olmay tercih edenlerin dilekleri 4-Kahramanlam, efsanelemi kimselerin izleri, hatralar dolaysyla tan, yeni bir keyfiyet kazanmas. Hz. Ali, Battal Gazi, Krolu vs.nin izleri, hatta atlarnn ta ve yalak zerindeki izleri ile talar, hususi bir hvviyet kazanr (Tanyu 1968: 166). 1.5.4. M.urathan Mungann Eserlerinde Ta Kesilme Mungan'n aada yer alan ta kesilme alnts, efsane kataloglarnda yer alan Hzr, pir, ermi ve az dual kiilerle ilgili olan blmle ilikilendirilebilir. nk efsane mant erevesinde bu tip baklara sahip olan kudretli kiiler mukaddes saylabilecek peygamber, Hzr, ermi gibi kimselerdir. Baklaryla birinin ta kesilmesini salamak gibi bir kudrete sahip olsayd eer, u an elimizde iki adet ta kesilmi kz ocuu vard (YT: 504). Halk kltr kaynaklarnda yer alan ta kesilme efsaneleri, yukarda Tanyunun da ifade ettii gibi daha ok canl varlklarla ve insanlarla ilgili inanlardr. Ancak burada Mungann szn ettii ta kesilme efsanesi saat ile ilgilidir. Eskiden burann adnn Hristaki Pasaj olduunu biliyorsun deil mi?. Kemerli giri alnlnn tam ortasna yerletirilmi u oymal saati gryor musun? Ta kesilmi hep ayn zaman gsteriyor. nsan bu saate baknca zaman anlamaya alyor. Alnln iki yanndaki kabartma deniz klahlarndan dklen meyveler ta kesildikleri yerde dklmeye devam ediyorlar gibi. Bam kaldrp eliyle gsterdii ayrntlara bakyorum. Kim bilir ka kez nnden getiimiz ama bir kez bile zaman ayrmadmz ayrntlara... Zaman sizden dikkat istiyor. Siz ta kesmeden sizin zamannz istiyor (YT: 275). Yazar, kesik ba efsanesine Geyikler Lanetler isimli eserinde sadece sembolik bir gnderme yapar. Alntnn bir tiyatro eserinden yaplmas buradaki kullanmn dekoratif olabileceini de gsterir: Masann stnde gm bir tepsi, tepside kanlar iinde kesik bir ba durmaktadr (GL: 15).

144

Ksaca, Mungann eserlerinde yaygn olarak kullanlmamakla birlikte efsane motifleri, genel olarak ta kesilme ile ilgili inanlardr. Eserlerde zel olarak efsanelerden sz edilmezken, baz blmlerde sadece gndermeler yaplr.

145

1.6. KALIP SZLER 1.6.1. Deyimler Deyimlerin Mungan'n eserlerindeki yansmalarna gemeden nce birka deyim tanmna gz atmak gerekir. Deyim, szlk anlamyla anlatma akclk, ekicilik katan ounun gerek

anlamndan ayr bir anlam bulunan, kalplam sz topluluudur. Deyim,

genellikle de birden ok szckl dil esi, bir kavram kendine zg bir kalp iinde,

ekici ve ho bir anlatmla dile getirir (Pskllolu 2004:7). "Bir kavram belirtmek iin bulunmu zel anlatm kalbdr; genel kural niteliinde bir sz deildir"(Aksoy 1978: 39). biiminde tanmlar. Doan Aksan, deyimlerin halkbilim asndan nemine deinirken u tespitlerde bulunur: " Deyimler-bir baka ulusla olan kltr ilikileri sonunda, -ondan evrilme alnma deilse- bir dili konuan toplumun dnya grn, yaam biimini, evre koullarn, gelenek, grenek ve inanlarn, nem verdii varlk ve o toplumun dnme

kavramlar ksacas maddi ve manevi kltrn yanstan, biimini,

hatta nkte ve bulularn ortaya koyan dilbilim asndan olduu kadar,

yazn ve halkbilim asndan nemli szlerdir (Aksan 1987: 89). Murathan Mungan'n ele aldmz eserlerinde deyimler ok sk kullanlmaktadr. Ancak bizler burada deyimlerin hepsini deil, nemli olanlarn tespit etmeye altk. Yazar, deyimleri anlatmlarna zenginlik, renklilik, itenlik ve metaforik

anlamlar katmak amacyla kullanmaktadr. Tespit ettiimiz deyimlerin anlamlarn, yaygn olarak kullanldklar iin burada tekrar vermeyeceiz. Alfabetik sraya gre dizilen deyimlerin metinlerdeki kullanmlar u ekildedir: adna trk yakmak: Selvihan ite bu kkn kzyd. Adna yaklan trkler yedi dvelin lisannda kol gezerdi. Ya on drde dediinde bilmedii hner kalmamt (LM: 5). adn kuanmak:sanki imdi omuzlarndan arlka bir yk kalkvermiti, silahn kuanr gibi adn kuanmt (CH: 191). az dolusu glmek: Babam az dolusu gld (CH: 18). az drmek: Mahallesinde ve muhitinde delikanl ocuk diye bilinir, harbidir; yalana, yoktur (KO: 129). aznn iine dmek: Gzlerden rak masalar, tenha kelere ekilir, riyya az drmez, kimsenin malnda, namusunda gz

146

birbirlerinin azlarnn iine derek mrl mrl konuur cilveleir (AKO: 112). az bir kar ak kalmak: Doktorlarn bile az bir kar ak kalm (AKO: 347). azndan kan kula duymak: Sen ne dediini biliyor musun Havvas Aa? Aznda kan kulan duyuyor mu?(MY: 33). azndan kmak. . . ben tamamyla dumura uram bir halde azlarndan kacak olan szleri (YT: 253). azn bak amamak: Bilmezem derdi, yaras nedir? Azn bak amaz,

gzn rak kesmez. (MY: 50) Son vakitlerde halinde bir mecnunluk vard Kahya; azn bak amaz, kollarn lm kavuturmazd" (MY: 73) . . onca memleket konu erkeler olunca blbl

meselesi tartlrken azn bak aamayan ben, kesilmiim (YT: 341).

azn bak kesmek: Gayr azn bak kesmez. Her gn sann bir tek rn zer ve demek istemektedir ki: Krk rk tamam olanda cmle rklerim zlende daireme gmleceim (MY: 85). azn bozmak: Sol bileinde kay bir bileklik tar; krklk tespihe dakikada iki yz halka izdirir. Kolay kolay azn bozmaz, ama bir balad m ala az dver (KO: 129). aznn payn vermek: Kald ki, sitem edenlerin aznn payn nasl verdiim konusunda hakl bir ne sahip olmutum (YT:87). aile erefini be paralk etmek: Nasl olur da aile erefimizi be paralk eder. (S: 29) Aile erefini be paralk etmekle sulanan hala. . . (AKO: 247). akan sular durmak: Biz Binali'nin adamlaryz dediinde akan sular dururdu (CH: 191). akl erdirememek: Alice annesinin irkinliine hibir zaman akl erdirememiti (AKO: 17). akl vermek: evresindeki erkek acemisi kadnlara ya da erkeklerle diki tutturmakta sorunlu kadnlara hep bu tr akllar verirdi (YT:92). akl yormak: Bir zaman turnalarn sebebine akl yorsa da meal dremez. LM: 26). akllarndan gemek: Ama sakn yreklerini grmek, dncelerini okumak, akllarndan geenleri anlamak iin bakma (AKO: 181). akl dizgin tutmamak: Kendi akl dizgin tutmazken, Cengaver'in fikrini sezmek

147

bsbtn imkanszd (CH: 119). akln aparmak: Akln m apardlar senin? Ne iin var lanetli sal zerinde (CH: 242 ). akln bana toplamak: Akln bana toplayasn, 59) akln oynatmak: Alt taraf akln oynatm derler (CH:209). aklnn ucundan bile gememek: ark syleyerek para kazanabilecei aklnn ucundan bile gememiti (AKO: 22). al basmak: (Onlar konutuka sizin yznz al basar (YT: 360). alk alk bakmak: Yzne alk alk bakmaya devam ediyordum (KO: 52). allak bullak olmak: Ard arkas kesilmeyen bu mesajlar karsnda yzmn allak bullak olduunu gren Tude bana kar biraz mahcup hissetti kendini (YT:67). ana kuzusu olmak. Sense bir ana kuzususun (LM:19). anasndan domak: Onun batan karamayaca bir erkek daha anasndan domamtr (YT. 91). anlata anlata bitirememek: Arkadam onu anlata anlata bitremiyordu (YT:209). anszn bitivermek: Hanm kzmz, hi bulunmamas gereken bir yerde anszn bitivererek bir dolu budalaca gerilime . . . (YT:13). arada kaynatmak: Sizi arada kaynatmamaya niyetli birka gnll bir delilik etmeyesin. (MY:

burnunuzdan getirmeye yeter (YT:83). aralarndaki buzlar erimek: Annemle aralarndaki buzlar eridi (S:58). ak atmak: "Sizin gibi gen uaklarla ok ak atabilirem" (MY: 67). at gzlyle bakmak: tirazlarmn kaynaklarn anlamaktansa ii meselelere feminizmin" at gzlnden" baktm (YT: 179). atele oynamak: Bilmiyorum ama o da atele oynamt (YT:131). avucunda erimek: Az sonra yarasna merhem ald anas. Ormann cmle otlar avucunda erimiti (CH: 101). avucunun iine almak: Nalan, olan iyice avucunun iine aldn, onunla artk evleneceini sanrken, jnprmiye bunu yzst brakm (YT:391). ayan kaydrmak: mer bandan beri rejisrn ayan kaydrp, sahiplenmek istiyormu (YT: 511). ayak diremek: Bir ilikide asla yalana yer olmamal diye ayak diriyor projeyi

148

(YT:342). ayak uydurmak: imdi onun bekledii dnyann ona ayak uydurmasdr (YT:281). ayaklar tutmaz olmak: Artk ayaklar tutmaz olmu (KO: 9). ayaklar yere salam basmak: Ayaklar yere salam basard bu tr insanlarn (AKO: 78). ayaklarna kara sular inmek: O geni kapnn aznda durmaktan ayaklarna kara sular indii halde. . (KO: 26). bana kakmak: Onlarn korunakszlklarn, kaaklklarn balarna kaktlar. (LM: 43) ektii skntlar bakalarnn bana kakarak yaayanlardan deildir. (YT:210) O da her frsatta borlarnz banza kakar. (YT:177) banda bitmek: ki dakika sonra yeniden bamda biterek beni canmdan bezdirmiti (YT: 84) . batan karmak: Onun batan karamayaca bir erkek daha anasndan domamtr (YT. 91). bedeni tohum tutmak: Bir kez Fasla Kadnn bedeni tohum tutmutu (T: 12.) belini biraz dorultmak: Alice Star, belini biraz dorultmu borlarn

demi, deri ceketlerinin ve lame oraplarnn saysn. . . (AKO: 23). benizleri atmak: Yklere, Hnkar' oturuyormu gibi yerletirmelerini

sylediinde benizlerinin attn grd (LM: 100). be kar surat olmak: Tersine be kar suratla telefonun banda kalakalyorum (YT: 487). betini bereketini karmak: yle kilisedeki gibi dizi dizi mumlar yakarak, evin betini bereketini karacaklarn. . . (AKO: 256). beton dklmek: Bir anda allak bullak olmu, yzne adeta beton dklmt (YT:26). beynine kan sramak: Bir anda kan beynime srad (YT: 87). bak bilemek: Mara sokaklarnda evleri atee verdiler, krpe boyunlarda bak bilediler (YT:213). bini bir para olmak: Kapsnda Beyaz Atl ehzadelerin bini bir paraym (KO:7). bir dedii bir dediini tutmamak: bazen bir meczup gibi konuuyor, bir dedii bir dediini tutmuyordu (AKO: 232). btn ifadesi kaybolmu,

149

bir ii ucundan birlikte tutmak: Bir ii ucundan birlikte tutmann, bir eyi paylamann tadna varmtm o an (S: 70). boy lmek: (CH:227) boynu kldan ince olmak: Hkmnz karsnda boynum kldan incedir (GL: 23). burnundan fitil fitil getirmek: verdii o 10'u kzn burnundan fitil fitil getirdii yetmiyormu. . . (YT: 42). burnundan getirmek: htilafa dt kylerin ve kyllerin burnundan getirir. (AKO: 237) Sizi arada kaynatmamaya niyetli birka gnll burnunuzdan getirmeye yeter (YT:83). burnundan kl aldrmak: Burnumuzdan kl aldrdmz hibir eyi. . . (KD: 250). burnunun dibinde durmak: Zaten bandan beri burnunun dibinde duran birine ak olduunu anlamak iin (YT: 155). burnunun direi szlamak: Bu trky ne zaman duysa, birdenbire gzleri dolar; nedenini, niyesini bilmedii bir hasret duygusuyla burnunun direi szlar, konuacak olsa sesi titrerdi (AKO: 267). burun buruna gelmek: buralarda her seferinde onlarla burun buruna gelirim (YT: 143). burun kvrmak: Bu yzden birok insann burun kvrd kk hesaplar, onun iin kklk deil, hayatn btn tad tuzudur (YT: 168). Koket'ten giyinenlere "Fatih, Nianta'na yrd "diye burun kvrrlard (YT: 397). buz kesmek: Karanln yreindeki a O sonsuz aydnla Buz kesmi akkora (GL: 44). blbl kesilmek: onca memleket meselesi tartlrken azn bak aamayan ben, konu erkeler olunca blbl kesilmiim (YT: 341). canndan bezdirmek: ki dakika sonra yeniden bamda biterek beni canmdan bezdirmiti (YT: 84). Sakine, ne kadar Ali'nin suyuna gitmeye alrsa alsn, o Hibir nefret, hibir inat seninkiyle boy lemezdi.

gene de canndan bezdiriyordu kz (AKO: 265). ala az dvmek: Sol bileinde kay bir bileklik tar; krklk tespihe dakikada iki yz halka izdirir. Kolay kolay azn bozmaz, ama bir balad m ala az dver (KO: 129).

150

ileden kmak: Varlnn onlara ilikin bu temel bamll ileden karyordu onu (CH: 262). ok bilmek: . . . u ok bilmi suratl dilek kz, Toronto sokaklarnda gezsin (YT:15). olua ocua karmak: Demek geen zaman iinde evlenmi, olua ocua karm diye dnd. Gnendi. Dnnn bugne rastlamasnn talihin ona bir gz krp olduunu geirdi iinden (CH:124). daldan dala gezmek: Konuurken ciddiyetini uzun sre koruyamadn, daldan dala gezdiini bilirim (YT:454). dalga gemak: Kzla azck da dalga geerdik (YT:22). dallarna su yrmek: Yepyeni bahar uyan iindeydi. Dallarna su yryordu (AKO: 64). dara salmak: D grdm. Kara bir d. Hayrlara tebdil olsun. Hayrdr. Ne grdn ki bu kadar dara sald seni (GL: 61). Her eyin olabileceini dnmek, gerein bu denli kaypaklamas ergen yreini dara salyor kke'in (CH: 113). dem vurmak: Aalar, Beyler onlarn btn dnyay karlarna aldklarndan gece ge saatlere kadar

dem vurdular. (LM: 43). . belki kendilerinin gremeyeceini ama ocuklarnn bir gn mutlaka devrimin afanda omuz omuza gelecek aydnlk gnlere bakacandan dem vururlard (YT:25). demir atmak: Ve biri arabay kullanan olmak zere iki kii lokantann kysna demir attlar (KO: 14). diki tutturamamak: . . . hibir ite diki tutturamayan, gnlerce eve gelmeyen, bir grnp bir kaybolan oullar hayta km ailenin btn hayallerini ykm, onlar da btn hayatlarn kzlarna balam (YT: 386) . . . hibir yerde diki tutturamamt (AKO: 117). evresindeki erkek acemisi kadnlara ya da erkeklerle diki tutturmakta sorunlu kadnlara hep bu tr akllar verirdi (YT:92). dili kelam tutmamak: Lakin Muradhan laldir. Dili kelam tutmaz (LM: 67). dili tutulmak: . . . aknlktan doru drst bile veremez olmu, dili tutulmutu (YT: 127). dirlikten dzenden yoksun kalmak: Yurt tuttuun yerin kurbann almazsan eer, o yer haram olur sana. Dirlikten dzenden yoksun kalrsn (GL: 55). di bilemek: . . . bu olaydan sonra sanrm iyice di bilemeye baladm. (KD: 137)hrete giden yolunu daha ilk gecesinde tkadm dnyor, iin iin di

151

biliyor, kin biriktiriyor (YT: 202). di gstermek: . . . bata aile fazla di gsterip edepsizlik etmiti ama (YT: 253). die di, gze gz olmak: Seyirciler bizden midi kesmiti. Ben ilk ciritimin

tadn karamamtm, yle die di, gze gz bir oyun dlemitim (CH: 239). diiyle trnayla kazanmak: Hayatla hep gs gse mcadele etmi her eyi diiyle trnayla kazanm kimi Anadolu kadnlarnda grlen bir toprak salaml vardr (YT: 210). dizlerinin ba zlmek: Aliye'nin dizlerinin ba zlm, titremeye balam (YT: 132). dudak bkmek: Nerden olabilir ki anlamnda dudak bkyorum (YT:252). duman atmak: Uzun yllar dou ve gneydouyu kocasyla birlikte gezmi, her yerde kocasndan daha ok albaylk yapm, askerlere kk sktrm, orduevlerine duman attrm, eskilerin deyimiyle hkmet gibi bir kadnd (YT:23). dumura uramak: . . . ben tamamyla dumura uram bir halde azlarndan kacak olan szleri (YT: 253).. . ben tamamyla dumura uram bir halde azlarndan kacak olan szleri havada kapmaya alyorum (YT:252). dut gibi ak olmak: Bakma sen, ayramyor kaltaktan (YT: 304). dmen krmak:". . . aslnda yle " diyerek dmen krabilirsiniz (YT: 308). dnyadan el etek ekmek: Yorgun, bezgin, karamsar bir grnleri vard. Btn dnyalardan el etek ekmi gibiydiler (CH:65). dze inmek: Dze inmek gerekti, ama nasl?(CH: 174). el etek pmek. Hadi yalvarsana ulan it! Kurban olaym aam brak desene, balanmay dilesene, (CH: 220). eli aya balanmak: Prens byle syleyince eli aya balanyormu (KO: 36). eli para tutmak: Eli para tutmu kyller gelip yerletiler buraya. imdi sahibi onlar (KD: 58). elinde tutmaya almak: Dileri ve peneleriyle btn dnyay ve btn insanlar ve btn dalar elinde tutmaya alm (CH: 193). elinden geleni ardna koymamak:(Kendisinden harbi kz diye bahsedilmesi iin elinden geleni ardna komaz (YT:301). erini taze yitirmek: Sanki kara yas tutmaktalar. Erini taze yitirmi yeni avratlar elime ayama kapansana, el etek psene, tvbe etsene adam da dut gibi ak bizimkine, gzn korkudan

152

gibi balarna kara atk alp gnl dindirmekteler (MY: 41). eriyip bitmek: Kz her geen gn eriyip bitmekte ve Mahmud! Mahmud! diye sayklamaktadr (MY: 53). erkeklik indirmemek: . . . gnn moda danslarna ya da fkrdak oyunlara erkeklik indirmeyen eniteler daylar Ankara karlamas, harmandal gibi oyunlarda bol bol kaslma imkan bularak erkelik tafras atyorlar (KO: 14). erkeklik tafras atmak: . . . gnn moda danslarna ya da fkrdak oyunlara erkeklik indirmeyen eniteler daylar Ankara karlamas, harmandal gibi oyunlarda bol bol kaslma imkan bularak erkelik tafras atyorlar (KO: 143). eski kllar kesmez olmak:(MY: 39) Dedenden bu yana ayaa kahyalk etmiem oul. Hor grmiyesin beni. Grsen ki eski kllar hala kesmektedir (MY: 46). einip durmak: Kylm dedi ksrak gibi huysuzlanr, srtna eyer vurulmu taze tay gibi einir durur ortalkta (MY: 40). eteine yz srmek: . . . onca eyhin eteine yz srm (T: 13). etine can gelmek: Bir tek sz ediver anana. Ediver ki, etine can gelsin (MY: 87). fa etmek: Ya da ecinsellie ilikin sylenmi her szn kendi zel hayatlarn fa ettiini dnp ihbarclk sayyorlar. (KD: 225) Onlar yalnzca bir rya anlattklarn sanrken, deillerdir ( YT: 360). felein emberinden gemek: Felein emberinden gemi kadn (KO: 151). foyas ortaya kmak: Foyas ortaya kmt (YT: 67). gam yemek: Torunumu kucama alaym, kulana adn syleyeyim, yzne ayna tutaym, 87). gemi azya almak: Gene ayn air ruhlu baya kiiler:" Kent gemiye hazrlanyor, bu yzden de gemi azya ald" diye latifeler yaparak kendi aralarnda ve kendi aplarnda eleniyorlar (KO: 23). gevrek gevrek glmek: . . . gevrek gevrek glmeye balyor (YT: 306). gevrek gevrek konumak: . . . bir kez daha duymaktan honut gevrek gevrek konuuyor benimle (YT: 492). gna gelmek: . . . zehirli elma aramaktan kendine de gna gelmi. (KO: 8) sonra konduum bu topran bir paras olsam da gam yemem (GL: ruhlarnn en gizli yanlarn fa ettiklerinin farknda bile

153

gle maya almak: Gle aldmz maya kvamndaki bu alntlar tutmaynca da dvnyoruz elbette ki bir at toplumuyuz biz. Kzmz ya da dizimizi ama mutlaka bir eylerimizi dveriz (KD:40). gnl geni olmak: Anlalan yalnzca baseni deil, (YT:338). gnl almak: Bir yanyla istemeden de olsa ilediim bir kusura karlk gnl alma gibi olacakt bu hediye (YT:31). gnl dindirmek: Sanki kara yas tutmaktalar. Erini taze yitirmi yeni avratlar gibi balarna kara atk alp gnl dindirmekteler (MY: 41). gnl drmek: . . . ulaklara gnl drm, hatrna yz srm. . .(T: 44) . . . bunun iin de kimi zaman sonu ucuzlamaya ve gstericilie varan imalara, antrmalara gnl dryor (YT: 190). gnl indirmek: Yantlamaya gnl indirmez bir havada ban te tarafa eviriyor (YT:140). gnl koymak: Gnl koymutum (YT: 130). gnl toprana tohum drmek: Ak dediin gnl toprana tohum dren kiidir (LM: 24). grmezden gelmek: Uzak selamlamalar zamanla grmezden gelmelere dnt (YT: 285). gz doldurmak: Ne kadar sade olursan o kadar gz doldurursun (YT: 489). gz gze gelmek: Gz gze geldik, gz gze kaldk (CH: 185). gze alamamak: Hibir zaman yaamay gze alamamtm (KO: 69). gze batmak: Gze batmayan renkler setim giyinmek iin; sade gsterisiz elbiseler, hrkalar (KO: 63). gzleri birbirine demek: ilk yumruu karnnda duydu. gzleri dedi birbirine. te o an kvlcm ald kke'in (CH:107). gzleri dolmak: Bu trky ne zaman duysa, birdenbire gzleri dolar; Ban kaldrd, gnl de geni kzmzn

nedenini, niyesini bilmedii bir hasret duygusuyla burnunun direi szlar, konuacak olsa sesi titrerdi (AKO: 267). gzlerini karmak: "Nedense karrlard gzlerini, nedenini kendilerinin de bilmedikleri gizli bir sululukla karrlard (CH: 13). gz almak: Gzm alyordu esmerliin. Kt kardn beni. Atn rzgr takmt peine (T: 28).

154

gz arkada kalmak: Gzmz arkada kalmtr (KO: 124). gz kara olmak: Gz kara olalm diye alc ku teleiyle gzlerimize ekilen srmeyi birbirimizin elinde tazeledik (CH: 240). gznde temize kmak: Eer Temir yakarrsa, eline ayana kapanrsa kendi gznde hakllaacak, kendi gznde temize kacak (CH: 218). gzne kara byler balamak: ki gn iin gzne kara byler bala, yreine kara muskalar tak (CH: 101). gzn ayramamak: Bakma sen, ayramyor kaltaktan (YT: 304). gzn boyamak: ki valiz dolusu kyafet, onca ss, onca tak, onca poz, adam da dut gibi ak bizimkine, gzn

onca hava benim gzm boyamak iinmi meer (YT:98). gzn hrs brmek: Hepsinin de gzn hrs brmt (CH:27). gzn rak kesmek: Bilmezem derdi, gzn rak kesmez (MY: 50). gzn korkutmak: . . . kaybolmak dncesi gzm korkutmaya yetiyor (YT: 317). gznn nnde canlanmak: Gn boyu gezdiimiz tuvaletler, gzmn yaras nedir? Azn bak amaz,

nnde bir bir canland (YT:71). gznn yana bakmamak: Kimseye gvenmez. Kimsenin gznn yana bakmaz (YT: 284). gnn gstermek: Bana gnm gsterecekti (YT: 13). haber uurmak: Balar skt m, dalara (MY: 28). halla pamuu gibi atlmak: Haklsn ama, yznden iim halla pamuu gibi atld (YT: 454). haltlar kartrmak: Allah bilir ne haltlar kartryor (YT: 111). havada asl kalmak: Yazn uyuukluunda zamann hkm yok. havada asl kalm (CH: 230). havada kapmak:. . . ben tamamyla dumura uram bir halde azlarndan kacak olan szleri havada kapmaya alyorum (YT: 252). havadan nem kapmak: ou kez yapt gibi havadan nem kaparak yersiz alnganlklar gsteriyor (AKO: 368). hayat kararmak: Aslnda hayatm karard demek daha doru olur (YT:14). Her ey ka gndr u bacaksz kz bir kemlik oldu mu bir haber uururlard

155

hayatn tad tuzu olmak: Bu yzden birok insann burun kvrd kk hesaplar, onun iin kklk deil, hayatn btn tad tuzudur (YT: 168). hayatn elmelerimden korkmak: Hayatn elmelerimden bu kadar

korktuuna gre sen bununla da baedebilirdin (YT:247). hayfn almak: (Bir gn nce dvlen hayfn alacakt (CH: 117). hayta kmak: Hibir ite diki tutturamayan, gnlerce eve gelmeyen, bir onlar

grnp bir kaybolan oullar hayta km, ailenin btn hayallerini ykm, da btn hayatlarn kzlarna balam (YT: 386).

her yan kan revan iinde kalmak: stm bam yaralanm, her yanm kan revan iinde kalmt, ama sonuta bilmediim bir dzlkteydim (CH:77). hevesi iyice snmek: . . . konusu azalm ve hevesi iyice snm olan Hale'nin. . . (YT: 166). hevesi kursanda kalmak: Komularmn heveslerini kursaklarnda brakm, polisleri kapdan savm, akmak akmak gzlerimle tam banyoya ynelmitim ki. . . (YT: 69). hevesini karmak:. . . benim bu konudaki kaytszlmsa hevesini karyordu (YT: 85). slak slak bakmak: Bata Ali olmak zere herkese slak slak bakt (AKO: 235). ii czz etmek: Bakalarnn ii czz etsin diye kurulmu dlerdendi. (KO: 60). . . her gn gazetelerin lm duyurularnda grdnde ii czz eden onca gen ls (KO: 76). ii kzgnlkla kabarmak: Bunlar dndke iim gene kzgnlkla kabaryor (YT: 113). ii parlamak: i parlad. Gnee uyanm gibiydi (AKO: 62). iine kurt dmek: ime bir kurt drdn anlam olmann minik

zaferiyle nemli deil dercesine glmsyordu (YT: 72). iine bakmamak: Alice'nin hayatta ve ayakta kalabilmek iin bildii bir tek ey vard. ok fazla iine bakmamaya, iini kurcalamamaya alrd (AKO: 71). iine sinmek: Bir eyler iime sinmiyor (YT: 55). ifrit olmak: Okulda ifrit olduum byle kzlar vard. (YT: 38) ine gt drterek yaamak: Hala byk bir akla bal olduu kocasyla gen yata evlenmiler ve kocas okulunu bitirsin diye sabahlara kadar onun bunun dikiini

156

dikerek ev geindirmi bu kadn, be kuru katks olsun diye kendi deyimiyle hala ine gt drterek yayordu (YT: 387). iki yakas bir araya gelmemek: Bunun iin mi iki yakam bir araya gelmiyor (YT: 508). ince ince kafa bulmak: Szde uyank birok erkei nasl makaraya aldn onlarla nasl ince ince kafa bulduunu grp hayran kaldm olmutur (YT: 184). i iten gemek: Bunu fark ettiimde i iten gemiti (YT:20). ite bir bit yenii olmak: "Grrem ki, kafann duman greneklerimizi unutturmutur sana. te bir bit yenii vardr " (MY: 57). itibar be paralk olmak: Bu i olmazsa itibarm be paralk olur (MY: 36). iz drmek: Gkyznde bir turna srs katar katar iz drr Azer'in yoluna. . . Sanki Azer'e yol gstermeye kmlar yoluna, dmler nne ( LM: 26). izini srmek: . . . tanmadnn izini srmenin o zehirli keyfini. . . (CH: 169). Ya birinin izini sryor, ya da izi srlyor (CH: 182). Bir zaman uan kular gibi kaygsz kondular gtler. Bilmediler, Yadigrn evresi taklmt bir alya;

nakndan bildiler, bir iaret belleyip izlerini srdler (LM: 38). kafa kafaya vermek: Onlar da kafa kafaya verip btn balantlar kurmulard (YT: 511) kafa tutmak: Madem imdi sana kafa tutmakla balam ie, getirir (CH: 213). kafa tlemek: "Get kz bamdan. Her sabah kafa tlediin yetti gaari!"dedi (KO: 104). kafay dinlemek: Hem akam yemei derdi kar aradan hem de ben biraz kafam dinlerim (YT: 62). kakalamaya almak: Annene, ite evlenilecek bir kz, diye beni kakalamaya altn ( YT: 131). kan drmek: Kan dreceksen yere, kan decek (MY: 40). kan kesmek: Hasan ve Hseyin ehit edildiinde onca mil uzakta cam kasedeki Kerbela topra kan kesmi (GL: 29). kan ter iinde kalmak: Piyanist programnn Rumca arklar bitirmi kan ter iinde kalan Gngr'de tabureye oturuyordu ki, anszn kapda "Katr Melih" belirdi (KD: 104). kan bayatlamak: Kan bayatlamadan umutlar yer deitirebilirdi (AKO: bu iin ardn

157

133). kan kaynamak: Daha ilk karlatmz anda birbirimize kanmz kaynamt (YT: 210). kanna dokunmak: Kanma dokunuyor u yaz dedi (KO: 51). kanna susamak: imdi apak dmandlar, birbirlerinin kanna susam iki dman. Dmanln ehvet ykl iddeti her ikisini de sarm, kanlarn

tututurmutu (CH: 198). kanlarn tututurmak: imdi apak dmandlar, birbirlerinin kanna susam iki dman. Dmanln ehvet ykl iddeti her ikisini de sarm, kanlarn

tututurmutu (CH: 198). kapya it olmak: Ben kapna it olmaya hazrem (MY: 21). kara yas tutmak: Sanki kara yas tutmaktalar. Erini taze yitirmi yeni avratlar gibi balarna kara atk alp gnl dindirmekteler (MY: 41). kefeni yrtmak: Ne var ki, bir kez kefeni yrtm naslsa iyileecek (CH: 203). kemkm etmek: Kemkm etmeden dorudan konuya giriyor (YT: 258). kendini kaptrmak: Sayfalarn ryasna yle kaptrmt ki kendini, beni terk etmedi bile (YT: 19). kendini kavurmak: Alttan almak zorunda olduunu duyumsadka bsbtn fke sasyor, her zaman bakasn yakm gazab imdi kendini kavuruyor (CH: 199). keyfini srmek: Bu ayrcaln keyfini srmeli, tadn karmalyd (AKO: 65). kl bile kprdamamak: Kahkahalarla gld eyler bakalarn glmsetmez, sarsla sarsla aladklar iin klnz bile kprdamazd (YT: 22). kl krk yarmak: Alice Star, Amerika ve dnya iin bir mit haline geldiinde onun mitolojisini elerine ayrtran ok bilmi eletirmenler, her konuda kl krk yaran uzmanlar, her eyi bir baka eyle aklayan sosyal aratrmaclar, yznn ikonografisini okurken bu nokta zerinde hassasiyetle duruyor (AKO: 12). kimseye papu brakmamak: Gya yutmad, gya kandramadlar gya o kimseye papu brakmaz (YT: 124). kin biriktirmek: hrete giden yolunu daha ilk gecesinde tkadm dnyor, iin iin di biliyor, kin biriktiriyor (YT: 202). kollarn lm kavuturmamak: Son vakitlerde halinde bir mecnunluk vard Kahya; azn bak amaz, kollarn lm kavuturmazd (MY: 73).

158

kolu kanad dmek: Bilmem niye mahzunlatm, zerinde de durmadm fazla, unutmaya meyl ettim (CH:185).

kolum kanadm dt,

kk salmak: Bir yanm kk salyor buraya (GL: 74). Umutlar eskidike glenmi iine kk salm (KO: 8). kk sktrmek: Uzun yllar dou ve gneydouyu kocasyla birlikte gezmi, her yerde kocasndan daha ok albaylk yapm, askerlere kk sktrm,

orduevlerine duman attrm, eskilerin deyimiyle hkmet gibi bir kadnd (YT: 23). kucak amak: Adndan da anlalaca gibi pek sevecen bir insan deildi ama kendi llerinde bu kza kucak ayor, yaknlk gsteriyordu (YT: 23). kula nlamak: Sanki ok yaknda bir zaman bir yerlerde duymutu bu sesi. Kula nlyor (AKO: 43). Byle durumlarda zaman kulaklarm nlatyor derdi (AKO: 173). kulak kabartmak: . . . biraz kulak kabartsa. . . (AKO: 124).Bir ara neler konuuyorlar diye kulak kabarttmda aknla urad (YT: 331). Dier ehirlerdeki insanlarla yaplan konumalara bambaka bir ilgiyle kulak kabartr (AKO: 290). Resimlerine baka baka inlerken, bir dier ressam kadnla konumalarna kulak

kabartacak kadar yaknlatm (KD: 209). kurda kua yem etmek: Dorayp da kurda kua yem etmez miyim? (CH: 205). ku umaz kervan gemez: Ku umaz kervan gemez tabir edilen yerlere bile bakkala gidiyormu (YT: 310). laf azna tkamak: Daha gnaydn, tanmsnz bile dememe kalmadan Gurbet Hanm, lafm azma tkad (YT:212). makaraya almak: . . . szde uyank birok erkei nasl makaraya aldn onlarla nasl ince ince kafa bulduunu grp hayran kaldm olmutur (YT: 184). murat almak: Bu sevdadan murat almalym (MY: 15). muratlar tutmak: Bilmediler. Azer durdu bir emenin banda saz ald kyn ergen kzlarna, (LM: 38). nazn ekmek: Tandm bildiim biraz da nazm ekecek bir yer diye Gnllere geldim (YT: 241). ok yaydan kmak: Ok yaydan km bir kez (CH: 133). omuz vermek: Berrin ise bir anne gibi bakt ona, zor gnlerde yaralarn sard, omuz verdi, sahip kt (YT: 42). muratlar tutsun diye, bir iaret belleyip izlerini srdler

159

oral olmamak: imdi bakalarnn ak acsna ne imrenirim ne kmserim, oral bile olmam aslnda (YT: 244). dedikleri her kuruun yan karmaya almak: Madem parasn verdik mantyla dedikleri her kuruun yan karmaya alrlar (YT: 123). mrlerinin baharn srmek: kke de Cengaver de mrlerinin baharn sryorlard (CH: 112). papu brakmak: Kzlardan biri bu eit baklara pabulara brakacak bir kza benzemiyordu pek (YT: 505). papu brakacak gz olmamak: . . . bende duruma papu brakacak gz yok (YT: 202). pekir tutmak: Biraz mahcup, biraz utanga pekir tutardm (S: 143). pot stne pot krmak: Byle pot stne pot krdm durumlarda hep olduu gibi. . . (YT: 515). ramak kalmak: . . . yalvarmaya ramak kalm kaygl, kukulu baklarla,

aresizlik iinde uzun uzun bakarlard bana (YT: 240). sk boaz etmemek: Kabul et, hayli zor bir soruyu cevaplamaktaym. Bari skboaz etme (KD: 249). srr ifa etmek: . . . temel bir srr ifa ediyormuasna derin bir sitemle yapyordu (AKO: 25). srt yere gelmemek: Tam piyasa adamdr. Srt yere gelmez bylelerinin (YT: 200). stk syrlmak: Bouna fenimizmden de feministlerden de stkm syrlmad benim (YT:108). sinek avlamak: u dnler de olmasa iyice sinek avlayacak dkkan (AKO: 320). sinirlerine dokunmak: Kadn klnda ortalklarda gezinen bu iri kym feylesofun sinirlerime dokunmaya baladn fark ettim (KO:70). su gtrmemek: Samimiyeti su gtrmezdi. (YT: 311) Alice Star, su gtrmez bir biimde karlmt (AKO: 31). su yzne karmak: stelik bunu elikileri su yzne karmak sahte beraberliklerin stn kazmak, kolay anlamalar re karmak. . . (YT: 283). su yzne vurmamak: nsann iinde olup da zaman zaman su yzne vurmayan hibir yan yoktur nk. . . (AKO: 181).

160

sus pay olmak: Kimi zaman kucamza verilen bir ocuk btn hayatmz iin sus pay oluyor (YT:111). suya dmek: . . . aramzda yeni bir ortaklk kurabilme midi de, ahane kaytszlm karsnda suya dyor. . . (YT: 166). suyuna gitmek: Sakine, ne kadar Ali'nin suyuna gitmeye alrsa alsn, o gene de canndan bezdiriyordu kz (AKO: 265). suyunu ekmek: Vicdann hafifletmek iin Mheyya'ya kar gereinden fazla bonkr davranan eski kocasnn czdann epey hafifletmi paralarn suyunu ekmesine yakn artk i kurmak istemi (YT: 297). tad tuzu kamak: Btn tadm tuzum kamt (YT: 518). tadna varmak: Bir ii ucundan birlikte tutmann, bir eyi paylamann tadna varmtm o an (S: 70). tuzla buz etmek: Ama edebiyat dnyasndaki "nlenmez ykseliim" btn dengeleri tuzla buz etmiti (KD: 151). tuzla buz olmak: Diyelim ayna atlayverir ortasndan tuzla buz olur, tlsmna dayanamaz (LM: 52). trkler yakmak: Derler ki Gllan trkler yakm Mahmud iin (MY: 51). ty dikmek: Mehmet'in annesinden sonra bir de Tude'nin annesi sabahma ty dikiyor (YT: 218). ty henz bitmemek: Sana sen gibi ocuklar douracakken ty henz bitmemi gnahsz sabiler tfek kuanp kan dksn ister misin?(MY: 14). ufku durmadan daralmak: Oysa gnler geiyor, bizi kuatan duvarlar kendi benim

durmadan ykseliyor, ufkumuz durmadan daralyordu (KO: 67). usunun kysndan bile gememek: Byle bir olaslk usunun kysndan bile gememi, her zor durumda erkekliiyle, yumruuyla zm dm (CH: 200). uzaa el dedirmek: "Uzaa el dedirip geleceim" diyordu sevgilisine (: 61). uzaklar yakn etmek: Daha nce de ka kereler mektuplarnz tamtm, imparatorluun en cra kelerine kanat takm, da tepe am sarp ve uurum

yollarda uykusuz geceler geirmi, sizin iin uzaklar yakn etmitim (LM: 113). be pirince tamah etmek: sterem ki Teyfo aa hak iddia etmeye, mal hrsna kaplp stmze gelmeye, (MY: 53). be pirince tamah edip topramza girmeye

161

yakasndan dmek: Yakamdan dsn diye bunun iin dua etmemi miydim sanki. (YT:526) yakay kurtarmak: Zaten yant vermeye kalksanz da yakanz

kurtaramyorsunuz (YT:135). yaralarn sarmak: Berrin ise bir anne gibi bakt ona, zor gnlerde yaralarn sard, omuz verdi, sahip kt (YT:42). yaral parmaa iemek: Reklam evrelerinde kendisinden" yaral parmaa bile iemez" diye sz edilen bizim mezgit suratl patron (YT: 512). yarasna merhem almak: Az sonra yarasna merhem ald anas. Ormann cmle otlar avucunda erimiti (CH: 101). yarasna merhem sarmak: Yreinin tprtlarn avulam, yarasna merhem sarm, derdini saaltm kanatlarn silmi, temizlemi sarmt (CH: 179). yatrlara yz srmek: Dokuz yl adaklar adam, yatrlara yz srm Srma Hatun. Dolamadk trbe brakmamlar, Hac hoca efsun efsun dolamlar yllarca. Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars dnce bir ermi grm Srma Hatun (LM: 28). yedi dvelin lisannda kol gezmek: Selvihan ite bu kkn kzyd. Adna yaklan trkler yedi dvelin lisannda kol gezerdi. bilmedii hner kalmamt (LM: 5). yerden yere almak: . . . sonra cad kadn gelsin beni yerden yere alsn (KO: 7). ylan hikyesine dnmek: . . . aralarnda yllardr bir trl halledemedikleri ylan hikyesine dnm aile ii bir mesele gibi tartr dururlard (YT: 396). yol drmek: Onun ls bakalarnn yazgsna yol drecek, bunu biliyor ( CH: 191). yukardan almak: Gayet yukardan aldm (YT: 88). yrei azna gelmek:. . . yetiemeseler bile u ahmak kzn beceriksizlii yznden sizin yreiniz aznza gelir (YT: 13). yreine sz geirememek: Yreime sz geiremediim iin airetime sz geirdim (CH: 145). yreini burkmak: Yreimi burktu bu (YT: 44). yreini sel basmak: kke'in yreini sel bast (CH: 103). yrek hafifletmek: Hepsinin yle olmadn bilmek, gene de yrek Ya on drde dediinde

162

hafifletmeye yetmiyor artk (YT: 238). yz evirmek: Ve de sen kim bilir hangi byler ve ttslerle mil ektin Bedirhan'n gzlerine. Seni avrat belledi, stne kadn almad. Airetin en gzel, en asil kzlarna yz evirdi bir bir (T: 39).Yezida ki airetine ihanet eylemitir, tresine yz evirmitir (MY: 88). Bir zamanlar yz evirdiklerine mecbur kalrsn (AKO: 137). yz dkmek: Erkekler abuk yz dkerler (YT: 214). Oulsuz karsna gayr yz dken Hazer Bey (GL: 65). yz srmek: . . . ulaklara gnl drm, hatrna yz srm. . . (T: 44). yz

Bilirim trenizdir giremem hududundan ieri; sana tenine dokunamam,

sremem esvaplarna (MY: 94). Bir yatra yz srmeye gitmi idim. Dmde bir at ls grm idim. . . At ls, geldik (LM: 40). yz boalmak: Yz tamamen boald (YT: 130). yz akmak: Sanki yz akyor, duygulanmyor, mahcup bir ifade yerleiyor yzne (AKO: 47). yz tutmamak: Dokuz yl kasklar ocuk tutmamtr Oba Hatununun. Gel gr ki Deli Trkmen ok sevmektedir kars Srma Hatun'u. zerine kadn almay gnl yz tutmamtr ( LM: 28). yzne ayna tutmak: Torunumu kucama alaym, kulana adn syleyeyim, yzne ayna tutaym, sonra konduum bu topran bir paras olsam da gam yemem (GL: 87). yzn asmak: Asma yzn dedi (CH: 21). yzst brakmak: Nalan, olan iyice avucunun iine aldn, onunla artk evleneceini sanrken, jnprmiye bunu yzst brakm (YT: 391). er ls demilerdi (T: 36). Ocana yz srmeye

163

1.6.2. Ataszleri nsanolunun deneyimlerinden, bilgeliinden ve benzetme gcnden

kaynaklanan ataszleri dnyann her dilinde vardr, ounlukla bir tmce biiminde oluarak bir yarg anlatan, kimi zaman l ve uyakla, syleyi asndan daha etkili olmaya ynelen szlerdir (Aksan 2003: 38). Ali Pskllolu, ataszleri iin z bir tanm yapar: "Atalarn, uzun

denemelere, gzlemlere dayanan yarglarn genel kural, bilgece dnce ya da t olarak veren, kalplam bir biimi olan, kamuca benimsenmi, ksa, zl szdr (Pskllolu 2004: 7 ). mer Asm Aksoy, ataszlerinin kavram zelliklerini yedi grupta incelemitir: Sosyal olaylarn nasl olduunu belirten ataszleri, olduklarn belirten ataszleri, tabiat olaylarnn nasl

sosyal olaylar bildirirken bunlardan ders almamz

hatrlatan ataszleri, denemelere ya da manta dayanarak dorudan doruya ahlak dersi ve t veren ataszleri; birtakm gerekler, felsefeler, bilgece dnceler

bildirerek yol gsteren ataszleri; tre ve gelenekleri bildiren ataszleri; kimi inanlar bildiren ataszleri (Aksoy 1978: 22-23). eklinde gruplandrarak her bir gruba rnekler verir. Ataszlerinin halkbilimiyle ilikisine deinen Kurt, bu szlerin farkl disiplinler tarafndan ele alnmas gerektiini ifade ederken yeni alma alanlarna zemin hazrlar: Halkbilim, bir bakma halkn hayatn temsil eder. Ataszleri de, bu bilim dalnn rn olmas nedeniyle halkn hayatn temsil etmede nemli bir paya sahiptir. Halkn hayatndan damtlm tecrbeleri yanstr. Hatta geni lde sosyal gerekleri, takdir veya tenkit eden,

insanlarn i veya sbjektif dnyasn ortaya koyan,

hkmler veren zellikler de gstermektedir. Ataszleri davran bilimlerinin deiik alanlarnda ele alnabilecek deerli rnlerdir. milletin zeks, 1991: 2). Doan Aksan, ataszlerini tanmlarken ayn zamanda bunlarn karakteristik zelliklerini de ortaya koyar: "nsanolunun deneyimlerinden, bilgeliinden ve benzetme gcnden kaynaklanan ataszleri dnyann her dilinde vardr. ounlukla bir cmle biiminde oluarak bir yarg anlatan, kimi zaman l ve kafiye ile syleyi asndan daha etkili olmaya ynelen bu szler eitli dillerde benzer zellikler gstermektedir (Aksan 2003: 38) . fikir kvrakl, Hatta Francis Bacon'a gre; bir

ruhsal yetenek gc ataszlerinden bilinir (Kurt

164

Murathan Mungan, eserlerinde deyimlerde olduu kadar ataszlerinden ok sk yararlanmaz. Anlatma canllk, ilerlik, renk katmak amacyla yazarn kulland ataszlerinde konu asndan her hangi bir btnlk veya younluk tespit edilmemekle birlikte az sayda kullanlan ataszlerine ramen eitlilik gze arpmaktadr. Mungan'n eserlerinde tespit ettiimiz ataszleri aada alfabetik sraya gre ve metinde geen ekliyle sralanm olup bazlarnda ksa yorumlar yaplmtr: Artk eski kllar kesmez olmutur: Zaman babamn zaman deildir.

Dedemin zaman he deildir. Artk eski kllar kesmez olmutur (MY: 39). Mungan, ataszlerinin ilevlerine uygun olarak her szde olduu gibi bir takm mesajlar vermeye alr. Ancak bunu yaparken slubuna uygun olarak sembol ve arm yollarn tercih eder. Bana dokunmayan ylan bin yaasn: Bana dokunmayan ylan bin yaasn diyen insanlarn ayrdnda olmadklar bir gerek var ki: Bir gn yani uyanma gnmz geldii gn, btn ylanlar dokunacak (CH: 45). Yazar, baz ataszlerinde geleneksel yapnn, ahlaki kurallarn, dinsel retilerin toplum zerindeki yaptrm gcne dikkat eker: Bir kadn gld zaman eytana davetiye karr: Yaygn kullanlan eski bir ataszn hatrlyor:" Bir kadn gld zaman eytana davetiye karr (: 80). Bo dm gelin evde tutulmaz: Kavmimim tresi olmazsa deil yedi yl yedi bin yl beklesen umurum olmazd. Lakin airetimin erleri, bykleri, ulular szm kollarlar. Ata kadn olarak hkm vermem gerektir gayr. Bo dm gelin evde tutulmaz. Senden anlay ve itaat bekliyorum. imdi szn kssas: Allah'n emri, peygamberin kavliyle olum Nasr'a seni senden isterim (GL: 23). Byk balk kk bal yutar: Bu dnyann byle gelip byle gittiini, byk baln kk bal yuttuunu; kurunun yannda yanda yandn, ezilmemek iin ezmek gerektiini bir biimde renmilerdir (YT: 49). Da ne kadar yksek olsa gene de geit verir. Hibir nefret, hibir inat seninkiyle boy lemezdi. Bu yzden bir dadn sen. Oysa Da ne kadar yksek olsa gene de geit verir Ben bu geidi yeni buldum (CH:227). Deli deliyi grnce oman saklar: Nalndan grd iddetli tepki onu hemen kendine getirmi bize de "Deli deliyi grnce oman saklar" ataszn hatrlamak kalmt (YT: 452). Er kiiyi kundayla brakacaksn ylkya ki, iftesi pek ah olsun. Oysa ki

165

derlerdi Er kiiyi kundayla brakacaksn ylkya ki, iftesi pek ah olsun (CH: 111). Eski kllar hala kesmektedir: Dedenden bu yana aaya khyalk etmiem oul. Hor grmiyesin beni. Grsen ki eski kllar hala kesmektedir (MY: 46). Ekya dnyaya hkmdar olmaz: Ekyann dnyaya hkmdar olmadn artk herkes biliyordu (CH: 174). Gkten altn yasa bize bir damlas dmez: Edebiyat dersinde szl snavna kaldrld bir gn hoca Berrin'den: Baran yerine drr- gher yasa semadan) "Bbaht olann bana bir katresi dmez. msralarn aklamasn istemiti (YT: 41). Gzler yalan sylemez: Yelpazeler, gzler yalan sylemez diyenleri kandrmak iindir (AKO: 180). Gurbetin de hevesi alnr: Gurbetin de hevesi alnr" diye bir sz duymutu. O sze gveniyordu. Hevesini alp dnp geleceine (: 61). Gm sahibi olmayanlar, kuyumcu (AKO: 211). Helal para yoksulluk hafifletir: Senin iine sinmeyen elin iine nasl siner. Kazandn hak edeceksin. Helal para yoksulluk hafifletir (YT: 211). Her kssann hissesi kendine zimmetlidir. Lakin bize kelam, bir sz brakr, brakr ki bizden sonrakilere devirelim sz, bir kssa brakalm. Her kssann hissesi kendine zimmetlidir (LM: 53). nsan mr ecelle gre tutamaz: Sanma ki cierim seninkinden az yanar. Lakin insan mr ecelle gre tutamaz. Demek ki yazgs buymu Kasm'n (GL: 22). Kzn dvmeyen dizini dver: Gle aldmz maya kvamndaki bu alntlar tutmaynca da dvnyoruz elbette ki, bir at toplumuyuz biz. Kzmz ya da dizimizi ama mutlaka bir eylerimizi dveriz (KD: 40). Kurunun yannda ya da yanar: Bu dnyann byle gelip byle gittiini, byk baln kk bal yuttuunu; kurunun yannda yanda yandn, ezilmemek iin ezmek gerektiini bir biimde renmilerdir (YT: 49) . Yazar, baz ataszlerini halk edebiyatnn iinde nemli bir yere sahip olan k geleneinin iinde ilemesi dikkat ekicidir. Saz tutan parmak, kesersin zora gelince. tetikten rak durur: Bilirim yiit olansn. Alc ku gmn karardn bilmez, demiti Sryani

Hakszln karsnda fkeli bir da gibi dumanlanr

166

doruklarn. Lakin saz tutan parmak, tetikten rak durur (LM: 19). Skt ikrardan gelir: Hocay yalanlamad, manasnda sessiz kald (AKO: 313). Yiidin zorlusu yedisinde belli olur. Oysa ki derlerdi Yiidin zorlusu yedisinde belli olur (CH:110). Kullanlan ataszlerinin bir ksmnda kadnn salam bir aile yaps oluturmada stlendii roller, toplumda kadnn deeri ve yeri anlatlmaktadr. Yuvay dii ku yapar: Balarna ne gelirse gelsin, "Yuvay dii ku yapar" ideolojisinin ylmaz savas olan kadnlara en ufak bir merhamet bile duymam (YT: 217). Zevkler ve renkler mnakaa edilemez. Zevk meselesi gibi demokratik terimleri her tr szlkten kaldrmal. erdii demokrasi anlay kadar iren nk. Zevkler ve renkler mnakaa edilemez (KD: 28). sustu, "skut ikrardan gelir"

167

1.6.3. Beddua (Karg) Alk (dua)ve karglar (beddua) konumay renklendiren ksa kalp szlerdir. Bunlar konumay ssleyen, duygular belirten, anlatm glendiren dil eleridir. Bazlar imge, dnce ve arm zenginliiyle ykldrler. Alk, kiinin iyiliini; karg, kiinin ktln isteyen sz kalplardr (Artun 2001:121). Yukarda Artunun yapt kapsaml tanm dorultusunda halk edebiyat anlatlarnda ok sk karlalan anlat motiflerinden bazlar dua ve beddualardr: Bey Byrek hikyesinde, Byrek, karnn testisini krnca kar," Akkavak kznn hmna urayasn" diye beddua eder (Alptekin 1997:346). Arzu ile Kamber hikyesinde Kamber kocakarnn testisini krnca kocakar, Arzu'ya k olmas iin beddua eder (Alptekin 1997: 347). Pertev Naili Boratav'n kck sanat yaptlar dedii alk ve karglarn eserlerdeki kullanm kltrel zenginlik bakmndan nemlidir. Murathan Mungan'n alk ve karglar kullanrken zellikle karglarda ok baarl olduu dikkatlerden kamaz: Bir gn vazgeti Cudana. indeki alkantlar dinsin istedi. Bir byk ah etti Mustafa'ya. Dedi: Dilerim oullarnn elinden olur lmn, sevdann elinden olur,

sevdalandn oullarnn elleri kyar canna! Bunun zerine ah tutsun diye adaklar adad, yatrlara yz srd (CH:161). Mungann karg anlamnda en kapsaml eseri, tiyatro lemesinin nc kitab Geyikler Lanetler dir. Bu eserde lanetler bal altnda okuyucuya birbirini btnleyen dokuz lanet sunulur: Kavmi ikiye bldn oul Babana bakaldrdn Kendine ayr bir yol izdin Dar zamanmda Oulsuz braktn beni Lanetim seninledir. Ahm seninledir Oullarn yz evirsin senden Oul babalarn oul hayr grmesin Konan suyun konduu yerde gsn rsn (GL: 63). Kavmi ikiye bldn oul

168

Babana bakaldrdn. Kendine ayr bir yol izdin Dar zamanmda oulsuz braktn beni Lanetim seninledir (GL: 77). Dnyann gecesi balad gzlerimde Ey kalbim buzda kes Btn dnyaya kar Btn mevsimlere Kapand yreimdeki btn kaplar Bir tek kinin ve intikamn atei Sinsice yansn bu sessiz, bu kaytsz Buzdann iinde Bir zamanlar gzbebeklerimde Yanan, tutuan alevler Lanetimin ban beklesinler Buzun karanlna saklandklar yerde Lanet! Dilimin duas Lanet! Kalbimin yemini Lanet! Karanlmn iiri Lanetlerim cmlenizin zerine olsun (GL: 119). Katlm tan direnci En byk lav zamanlarndan Dua yamurlar En uzun kuraklklardan Frtna sonrasnn bolua Asl kald havada Tuz ve kl an ve tlsm Kelimelerin uurumunda Sis ve yalan Gsmden sadm zehir Lanetimle emzirdim ikizlerimi Lanetim srsn izini

169

atalland kendi izim Kendimi tekrar ederek bulabilirim belki be yedi dokuz Ey yazgnn grnmeyen gleri Ey dua, ey kfr, ey iir be yedi dokuz be yedi dokuz Lanetlerimi ancak bir kurban dindirebilir (GL:120). Esen rzgra cevap vermez dargn gller Sahipsiz rzgr bir tek yapra kmldatamaz Krk anaklarla dald Falna dtm sular Hem erim, hem beyim Hem kanlm, hem kocam Lanetim seninledir artk Ey Mustafa Bey! Akken gzlerim krdm kendi gereime imdiyse Bir alc kuun baka bir kua Bir yrtc hayvann baka bir hayvana Bir kadnn bir erkee Duyabilecei ne kadar kin, Ne kadar fke, ne kadar Ne kadar intikam varsa Hepsini tayorum yreimde Dad, keyydi, gzd...mil Dindi falm, boa kt remil (GL:121).

Saklann karanlk dncelerim Saklann ruhumun karanlklarma Beni bile rktyor, korkutuyor imde kabaran u nefret denizi Bu deniz ykselip ykselip bomadan beni

170

Lanetlerime kurban verin Ya Mustafa'y Ya ikizleri Gzlerime inen kanl perde Kin iniyor yreime Ey Mustafa Bey Ey Mustafa Bey Kinim dinimdir artk ntikamm imanm Lanetim yazgndr artk Lanetimle kahrolacaksn Kinim dinimdir ntikamm imanm (GL:122).

Saklann karanlk dncelerim Saklann ruhumun karanlklar Lanetlerim diri tutun beni Lanetlerim diri tutun Efsunla srgn edilmi bedenimi Her yanm, her yerim ryp gitse Topraa, suya havaya karsa bile Lanet okumak iin dipdiri kalsn dilim Kurbanm isterim Kurbanm isterim Kurbanm isterim Ey Mustafa Bey! Ey Mustafa Bey Gzlerim l, kalbim nefret kuyusu Dudaklarm azma tkrdn dilden miras Upuzun ahlarla, lanetlerle dolu Ey dua, ey kfr, ey iir Lanet! lanet! lanettir Azmda kavrulan dil (GL:124).

171

Uruna ldrdm gzlerimin Elinden olsun lmn Sonsuzluun lanetine ura ldkten sonra bile kapanmasn gzlerin Umutsuzluun karanlk ukurunda lmn karanlyla gr dnyay En kanl vahetten En ince zulme varana dek ahidi olmadn hibir eza kalmasn Irandaki felaketler bile Ayan olsun gzlerinin nnde Hayallerinse grmediklerinin khini olsun Unutma hibir eyi Her eyi imdi gibi hatrla Hafzann kudreti bedbahtln olsun Gelecei gr, felaketi sez Gzlerindeki kehanet mutsuzluun olsun plak yara gibi kal Hibir acya alma Hibir zulm kanksama Her eyi tekrar ve tekrar gr yeniden Grmek cehennemin olsun (GL:125).

Srgn edildi tenim Kocamn bedeninden Kocamn yreinden srgn edildim Kurumu nehir yataklar kald gzlerimde Kurumu zehir yataklar Ey Mustafa Bey! Ey Mustafa Bey! Bekliyor yazgnn yolunu kesmeye Pusu kuran lanetlerim zerinde duman tten haner

172

Duruyor ortasnda iki kardein Lanet, dua, kfr, iir Kinim dinimdir ntikamm imanm be yedi dokuz Da keyy gz mil Kurban ister Hem ormandan hem kocamdan Srgn edilen imdeki hayvanm (GL: 126).

Soyunun urad btn felaketlere Yas tutacak kadar uzun olsun mrn nsan kalbinin btn afetlerini yaayasn Sonsuza dek uyku haram olsun nankr gzlerine Dostlarnn ihaneti, sevdiklerinin nefreti Arkadalarnn kallelii Hayatnn zenginlii olsun Arafta kalsn ruhun ve bedenin lmn kuytusunda kalm glgeni Yeryznn ve gkyznn Btn ktlkleri kuatsn O kadar uzun yaa O kadar uzun yaa ki Grmediin zlum, ekmediin kahr Duymadn ac, uramadn bela kalmasn O kadar uzun yaa O kadar uzun yaa ki Yrein duyabilecei btn aclar Gzn grebilecei btn zulmleri Akln hayal edecei btn ikenceleri Duyasn, gresin, bilesin! O kadar uzun yaa

173

O kadar uzun yaa ki Btn sevdiklerinin lmlerini grsn gzlerin Btn yaknlarnn ykmlarna yansn yrein O kadar uzun yaa O kadar uzun yaa ki lm senin iin en byk mutluluk olsun O kadar uzun yaa ki O kadar (GL: 127). Ben sizin iin hep almas gereken bir yazar, bir doruk noktasndaym ama siz benim umurumda bile deildiniz. Hibir zaman da olmadnz. Umarm benimkinden daha byk baarszlk ve bozgun bekliyordur sizi (KD: 228). Allah kahretsin! Diyor. En korktuum ey bama geldi (KO: 81). "Dilinin kilidini zdn kzmn, lakin kendini aldn. Ben de senin cann alc ku olacam Azer. Ben de senin cann alacam. Ku ol, konduun doruklar, ylan ol girdiin delikleri arayacam" diye and iti (LM: 42). Kanl arafna lanet olsun! Kanl kzlna lanet! Akttn zehire, ak arafn kara mutusuna lanet olsun (T: 39) . Lanet olsun geldiin gne Fasla Kadn. O gne lanet olsun (T: 39). Bunun zerine annesinin en ok kulland beddua olan "Allah'ndan bulsun" szyle yetindi (AKO: 298). Yazarn eserlerinde kulland karglar, zellikle Geyikler Lanetler isimli eserde younlarken, karglarn zgnl ve ierdii anlamlar bu anlamda yazarn slubuyla paralellik gsterir. nk Mungan, zgn syleyi ve zgn anlamlarla okuyucunun hayal dnyasn zorlayacak yeni imgeler peinde koarak eserlerine ivmeler kazandrmay seven bir yazardr.

174

1.6.4. Dua (Alk)-Yemin

Kerem ile Asl hikyesinde Murat suyuna trk syleyen Kerem'in duas kabul olur, akan su akmaz ve rahatlkla geerler (Alptekin 1997:386). Tahir ile Zhre hikyesinde Tahir, Allah'a cann almas iin dua eder (Trkmen : 1983). Leyla ile Mecnun hikyesinde Mecnun, Kabe de derdinin artmas iin dua eder (Alptekin: 1997). Yusuf ile Zleyha hikyesinde Zleyha, Yusuf'un kendisini almas iin Allah'a dua eder (Alptekin: 1997). Murathan Mungann alk anlamnda en zengin eseri Geyikler Lanetler dir. Burada yaplan dualarn bir ksm halk arasnda kullanlan alklar olduu gibi bazlar da yazarn zgn syleyii ile ortaya koyulan ierik asndan zengin sylemlerdir:

Koruyun beni benden bakalarnn gzleri koruyun beni aklmn derinliklerinden, koruyun beni hayallerimin, dlerimin yettii yerden. Geri arn beni bakalarnn arasna. Karanlkta kaynayp gideyim, korunup saklanaym kendi kalabalmn

cehenneminden. Sonsuza dek yum gzlerini alnmn ortasndaki nazar. Yreim dile getirmesin senin grdklerini. Bakalarnn gzleriyle yetineyim. Ben dahi kendime bir yabanc gibi yaayp leyim (GL: 81). Aada alntladmz dua ekli mitolojide kutsanan gkyzn artrmas asndan nemli bir unsurdur: Ey bulutlar gmen komularmz; ey dnyann en eski sahibi gkyz, en uzun yorganmz, ateimizin dumann kabul edin, bu duman eksilmesin kendi

gmzden, ey gkyznn derin rmaklar bereketinizi esirgemeyin topramzn zerinden (GL: 84). Adaletiniz e olsun Daireniz gne olsun (GL: 171). Olu da mutluymu, Allah azlarnn tadn bozmasn (KO: 140). Sadrazam sylemesi gerekenleri syleyip bitirdikten sonra" Allah yardmcn olsun" dedi (LM: 106). Erliimin stne bam koyarm ki, bir kara gn gstermeyeceim sana (MY: 23). Szm, kavlim olsun ki, Mahmud'un dirisini getirene kolar, kurbanlar

adayacam (MY: 77).

175

lm cennet katndadr lm ehit katndadr lenin gnahlar yedi kat yeraltndadr (MY: 80). Krk gn beklemekte karaldr, Raa Kadn. Ala, susuzlua yorgunlua

dayanmakta kararldr. Kavli var besbelli (MY: 89). Seni kimsenin mutlu edemeyecei kadar mutlu edeceim? Bunu biliyorum bir yemin gibi biliyorum. Sana yalnzca bir hayat deil, bir masal, bir rya vaat ediyorum (AKO: 48) . Kuran- Kerimin en gzel dualarndan biri olarak kabul edilen Fatiha suresinin bir ksm Aynal Krk Oda isimli eserde kullanlr: imdi btn o geceler boyu ezber ettii dualar hzla iinden okuyordu, ne kadar hzl okursa bu ikence bu kadar sona erecekti sanki: "hdinnassra te lmstakiym ve sratellezine enamte aleyhim gayrlmadubi aleyhim veladdalinamin (AKO: 346). Taziye isimli eserde halk anlatm tekniine ok yaklaan yazarn burada kulland dualar, halk kltrne daha yakndrlar: Lakin ben lmeden bu atla kapatacam. Cmle alc kular salacam gkyzne. Ben yummadan gzlerimi, bu atlan karanlk gzlerini balayacam. Andm olsun bu zifiri gece bitecek airetimin gnde (T: 18). Yarasn olum. Kendini dlerin zulmetinden kurtarrsn inallah. lmn ve de belann iaretleri dlerinden rak olsun. Hayra yorulsun tm alametler (T: 32). zellikle erliin snanmas geleneklerine bal olarak yaplan yeminler ve dualar, Mungann eserlerinde ifadesini bulur: erho Aann yere ykmak iin, tek kz Fasla Kadn karlnca erho Aa o gn bu gn yzn topraa vermitir. Ya kzmn, ya erinin kan alnmadan yzm topraktan kalmaz buyurmutur oullarna. Ve de airetimizin erlii, namusu gayr topraa bakar diye buyurmutur. (T: 47) Yzme kan seirtir, alc kular konar yreime. Lakin deyeceim borcumu babama ve de airetime. And olsun deyeceim (T: 53) . Dilerim yamur slatmasn namlunu Heja. Bereketli olmasn namlunun ucu. Sktn ilk ve son kurun olsun bu. Bir cana kymak iin sktn ilk ve son kurun (T: 56). Senden razyam oul. Tanr da senden raz olsun. Emzirdiim st helal olsun erefi ve de

176

(T: 56). Yazarn zellikle Geyikler Lanetler ve Taziye isimli eserlerinde younlaan alklar, genel olarak halk anlatlardaki syleyileriyle ele alnr. 1.6.5. Formel Saylar Formel saylar, halk edebiyat rnlerinde ilevsel olarak ele alnan unsurlardr. Bu blmde bu saylarn tarihi, mitolojik ve dinsel dayanaklar tespit edildikten sonra Mungann eserlerindeki kullanmlar ile bu kullanmn baz halk edebiyat rnlerindeki rnekleri zerinde durulacaktr. Boratav, ilevsel saylarn genel karakteristii zerinde dururken u tespitlerde bulunur: Halk inannda kimi saylara zel bir anlam verildii, onlarn sk sk kullanlmasndan, tam ve gerek rakam yerine, bildirilmek istenen miktarn byle bir say ile gsterilmesinden de anlalr. 1, 3, 5, 7, 9, 12 gibi ilk saylarla, 40, 70, 72, 99, 300, 360, 366, 1001, 18000 gibi daha yksek saylardan her biri kutluluk, hayrllk, uurluluk anlam tarlar. Onlarn bu anlamlar nasl, nereden aldklar sorusu eitli incelemelere konu olmutur. Bunlar Trk geleneine zg saylar deildir; onlara zel bir deer tanma, ta en eski uygarlklardan bu yana, birok kavimlerin ortak geleneklerine girmitir. Bir bl eski Msr geleneklerine, bir bl Smerlilerden balayarak Mezopotamyada gelimi yldzlar ve gkyz bilgilerinin verilerine dayanr; gezegenlerin, burlarn saylar, yln aylara, haftalara, gnlere blnmesi gibi. Bazlar da Yunan filozofu Pythagorasn saylarla insann trl halleri, bedenlik ve ruhluk yaam arasnda ilikiler kurma dncesine kar. Bunlarn iinde Trklerin, slam ncesi alarnda kendi gnlk yaam denemelerinin yahut da dinlerindeki ilemlerin sonucu olan deerlendirmelerin anlatmn tayanlar da olabilir (Boratav 2003: 117-118). zellikle tek saylarn nemine dikkat eken Boratav, bunlarn geleneksel yapnn etkin olduu toplumlarda, halk anlatlarnda ve dinlerdeki nemine deinir: 3ten balayarak 5, 7, 9, a kadar varan tek saylar, genel olarak uurlu, olumlu saylr; ykanrken tek sayda sabun srnmeye dikkat edilir; halk airleri komalarn, destanlarn tek sayda bentlerle bitirmeyi bir kural bilirler. Bu saylara zel bir deer verildiini din, mezhep ve tarikat geleneklerinde de grrz (Boratav 2003: 119). Yaar oruhlu, Trklerde saylarn kullanl ekli ile ilgili olarak slamiyetin nemli bir faktr olduunu ayrca saylarn mitolojik ve kozmik unsurlar

177

iin de kullanldklarn ifade ederken u tespitlerde bulunur: "Trklerde saylar iki ana grup halinde ele almak gerekmektedir. Mslman olmayan ve eski Trk inanlarn srdren topluluklarn mitleri ve inanlarnda saylarn yeri, Mslman Trk topluluklarnn inanlarnda saylarn yeri... Saylarn tekrarlanmas ve vurgulanmas bakmndan en zengin olan amanizmle karm eski Trk kozmolojisidir" (oruhlu 2000: 194). nsanlar da eitli kozmolojik ve mitolojik unsurlar iin kullandklar saylar, doumlar, yaantlar, lmleri, ldkten sonraki yaamlar, yaadklar corafya, hayvanlar vb. iin de kullanmlardr. Oniki gk kat ve burada tanrlar ya da ruhlar yaadna inanlyorsa, 12 bur, 12 hayvanl Trk takvimi, 12 yldz, 12 adr, 12 oul, 12 ayda doma ve hatta 12 dme vb. nitelendirmeler rahatlkla ortaya kabilir. Yine yukarda belirttiimiz gibi bir tanrnn rnein lgenin belirli sayda kzlar ve oullar varsa ya da eitli saylarda gkte yaayan tanr ya da ruh gruplar varsa, buna izafeten insanlarn da oullar ve kzlar belirli say gruplaryla anlm olmaldr. Hatta Trk corafyasnn ve eski Trk metinlerinin eitli yerlerinde geen 40 kz, bazen 3 kz, 7 kz, 9 kz, 30 yenge, 72 kadn, 40 yiit bazen 30 yiit, 8 oul gibi nitelendirmeler de bu hususlara balanmaldr ( oruhlu 2000: 198-199). Murathan Mungann eserlerinde tespit ettiimiz 3, 4, 7, 9, 14, 40, 1000, 1001 gibi ilevsel saylarn kullanmlarnn sadece nemli olanlarn aaya aldk.

178

1.6.5.1. Says saysnn genel olarak yklendii anlam ve semboller, hemen hemen btn uluslarda ve inan sistemlerinde ilgi grm ve ilevleriyle ele alnmtr. slam kltr konusunda dnyann nde gelen uzmanlarndan Annemarie Schimmelin says zerine tespitleri hayli kapsamldr:

3n gizemli karakteri, nemli bir rnei onaltnc yzyl Fransz dnr

Du Bartesin Sepmainei olan iirde ok sk ifade edilir. Joshua Sylvesterin 1578 tarihli ngilizce evirisinde 3 yle betimlenir: Teklerin en eskisi, Tanrya yakan say Cennetin en sevgili says ki merkezdedir Her iki utan da eit uzaklktadr, Ba, ortas ve sonu olan ilktir. Gerekten de bu zelliklerin hepsine sahiptir ve bu nedenle hayli scak baklr. lk gerek say olarak bile grlebilir ve geometrik bir ekil oluturan ilk saydr: 3 noktadan duyularmzca alglanabilen ilk dzlemsel ekil olan gen geer (Schmmel 1998: 69). Doa- insan ilikileri asndan n nemine deinen Schimmel, evrensel anlamda bu saynn yklendii deerlere rnekler verir: 1903te Alman bilgin R.Mller, 3n masallarda, iirde ve grsel sanatlardaki nemini aklamaya alt ve lln neminin doann gzlemlenmesinden kaynaklandn ileri srd. nsan bir kere suyu, havay ve yeryzn grmt; 3 dnyann (Alman geleneinde Midgard, Asgard ve Niflheim denir) varolduu fikrini gelitirdi; 3 hali (yani kat, sv ve gaz) bildi; yaratlan eylerin grup (mineraller, bitkiler ve hayvanlar) olduunu buldu ve bitkilerde kk, sap ve iei ve meyvelerde kabuk, etli ksm ve ekirdei kefetti. Gne sabah, len ve akam farkl yn ve biimlerde algland. Gerekten de grdmz ve yaadmz dnya 3 boyutlu olduundan dolay btn deneyimlerimiz uzam (uzunluk, ykseklik, genilik) ve zaman (gemi, imdi ve gelecek) koordinatlar iinde yer alr. Btn yaam balang, orta ve sonun katl zellikleri altnda grlr, daha soyut terimlerle sylenirse olu, varolu ve yiti; mkemmel bir btn tez, antitez ve sentezle biimlendirilebilir. 3 temel renk vardr: krmz, sar ve mavi ve bunlar btn renkleri verebilirler (Schmmel 1998: 70-71). Schmmel; zaman, mekn ve nedensellik elerini ayrca ideal tanmlamasn

179

doru, gzel ve iyi bilekeleriyle ortaya koymaya alrken Platonun felsefesini zetleyerek 3 says ile ilgili tespitlerde bulunur. Felsefe ve psikolojide 3, snflandrma says olarak kullanlr. Zaman, mekn ve nedensellik birliktedir. Platondan beri ideal, iyi, doru ve gzelin bilekesi olarak ele alnmtr (Schmmel 1998: 76). Tasavvufta, Bektailikte, iilikte saysnn yklendii manevi deerler slam kltrnn bu sayya yaklamn yanstmas bakmndan nemlidir: "Tasavvufi ruhun derece olarak snflandrlmas(Ktle tevik eden ruh, sulayan ruh, huzurlu ruh). Bu say ayn zamanda iilikteki lemeye (Allah Muhammed, Ali) iaret eder... Bektailikte de eriilmesi gereken mertebe vardr. Bu tevhidin kademesi olarak grlyordu. Birinci mertebe telkin, ikinci mertebe libas, nc mertebe ahadiyyet idi (oruhlu 2000: 200). slamiyet ve buna bal olarak ii mezhebinde saysna yklenen anlamlar zerinde duran Schimmel, tasavvuf ve Hristiyan kltrlerinde 3 ile ilgili unsurlar karlatrr: llk, slamn mutlak tektanrclnda bile kendisine yol bulabilmitir. nan aklamasnn ii biimi Allahtan baka tanr yoktur; Muhammed Allahn habercisidir; Ali, Allahn yakndr- iirde ve ssleme sanatlarnda saysz Allah, Muhammed, Ali lklerine yol amtr. Baz ar ii gruplarnda, Muhammed, Ali ve ranl Selman el- Farisi bile bir tr llk olarak alnmtr Byk slam geleneinde slam(teslim olmak) ve imann (inan) kuranik blnmesi; ihsann (iyilik etme) eklenmesiyle artm ve bylece dinin paral nitelii netlemitir. Yasal kategoriler de n katlar biimindedir. Haram (yasaklanm olan), helal (yaplmas caiz) ve mebbih (pheli). lmllerin yolunu eriat (ilahi yasa) tarik (gizemli yol) ve hakikat'e (gerek) blen sufiler via purgativa (arnma yolu), via contemplate (tefekkr yolu) ve via illuminativa'den (aydnlanma yolu) bahseden Hristiyan benzerleriyle karlatrlabilir. Ayrca sufiler Tanry ananla (zakir) anlann (mezkur) en sonunda seven ile sevilenin bir araya getirici sevgi kavramnda birlemesi gibi anma (zikr) ediminde bir araya geldiini bilirler. Ayrca kapsaml 3, basit yuvarlak bir sayya evrilebilir. Yunus balinann karnnda 3 gn geirmitir; Msr'a ken karanlk 3gn srmtr; yanan ocakta 3 adam vardr ve St. Paul din deitirdikten 3 gn sonra hala vecdin sonularn hisseder. Benzer ekilde Kitab- Mukaddes ve dier hem popler hem de elit kaynaklarda bulunan 3'l gruplar

180

gizemli saylardan ok yuvarlak saylar olarak ilev grr: demin ve Nuh'un 3 olu, 3 en iyi valye, 3 en gl dev ya da 3 en iyi k ( Schmmel 1998: 78-79-80). Btn masallarda ortak olarak kullanlan 3 says eya, hayvan, insan ve zaman kavramlaryla birlikte kullanlr: "Masallarda genellikle 3 insan, hayvan ya da eyadan sz edilir. Bir kural olarak, nc ve en kk kz ya da erkek ocuk sonunda ans yzne glendir... Yoldaki yerlerin ya da istasyonlarn katl yinelenileri de masallarda ok yaygndr ve ou kez kahramanlarn 3 arzusu vardr: kural olarak nc arzu, ilk iki arzunun dncesizce kullanlmasnn izlerini yok etmek iin kullanlr... Olaylar 3 gn 3 gece bazen 3 ay ya da 3 yl srer. Kimi zaman kahramana 3 iecek -st, su, arap- sunulur ve birisini semesi sylenir. Bu motif Muhammed'in gksel yolculuuna dair popler slami yklere bile girmitir (Schmmel 1998: 93). Temizlik ilemlerinde kez tekrarlama art koulur. Erkein karsn boadn kesinlikle belirtmek istedii zaman kulland ten yediye art olsun deyiminde de tek saylarn nemi anlalr (Boratav 2003: 119). 3 rakam halk anlatlarnda yaygn olarak kullanlr. zellikle halk hikyelerinde ve destanlarda ska kullanlan 3, hem dini hem de mitik ilevleriyle ele alnr. Dede Korkut Hikyelerinde 3, 43 yerde eksiz olarak yer alrken, birka yerde de ekli ve farkl ekillerde grlmektedir ok, yz, yz altm alt saylarnda da says yer almaktadr. 12 hikyenin tanesinde saysna yer verilmemitir: 5, 11, 12. says; insanlar, nesneler, zaman dilimleri ve birka kavramla ilgili olarak kullanlmtr: uak, olan, kafir, gn, ay, yl, canavar vs(Sakaolu 1998: 41-42-43). Kirmanah hikyesinde Kirmanah, 3 defa bade ier (Alptekin 1997: 391). ah smail hikyesinde ah smail, 3 kz ile de evlenecektir (Alptekin 1997: 392). Yaral Mahmud hikyesinde Yaral Mahmudun doumunun 3. ylnda dervi gelir ve ad verir (Alptekin 1997: 392). Arzu ile Kamber hikyesinde Arzunun evlendii adam 3 kardetir (Alptekin 1997: 392). k Garip hikyesinde Garip, ailesinden 3 ey ister (Alptekin 1997:

181

392). Ferhat ile irin hikyesinde Pirler, Ferhatn srtn 3 defa svazlar (Alptekin 1997: 393). Leyla ile Mecnun hikyesinde Mecnun elbiseleri karlnda 3 ceylan ile bir gelini serbest brakr (Alptekin 1997: 393). Yusuf ile Zleyha hikyesinde Yusuf ile Zleyha, Hazreti Hzrn elinden 3er bade ierler (Alptekin 1997: 393). Hemen hemen btn dinlerin, psikolojinin, mitolojinin ve felsefenin alt yapsnda ifadesini benzer ekillerde tespit ettiimiz 3 says halk anlatlarnda zetle u ekilde geer: 3 gn, 3 karde, 3 kl, 3 sr, 3 ay, 3 yl, 3 saat, 3 gn 3 gece, 3 ya, 3 arkada, 3 imtihan, 3 kz, 3 bade, 3 kadn, 3 vasiyet, 3 ceylan, 3 kp vs 3 says deyimlerde sk kullanlr: aa be yukar, buuk atmak, e bee bakmamak, gnlk mr, nalla bir ata kalkmak, otuzunda, n birini almak, kda balamak, kda gelmek, kt amak vs... Mungann eserlerinde 3 rakam insan, hayvan, zaman ve daha baka kavramlarla birlikte ilevsel olarak kullanlr: 3 gz krpm vakit, 3 ak gvercin, 3 gn 3 gece, 3 daire, 3 gn, 3 kuzgun, 3 yn, 3 er sesi, 3 kara kurun, 3 oul, 3 lm, 3 erkek vs Az sonra gkyznde ak gvercin belirdi (CH: 79). lm cennet katndadr lm ehit katndadr Durur yne dalrlar (GL: 129). Bir deli rman bana km gn gecedir rman ban bekler ondan yol isterler (LM: 26). Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars dnde bir ermi grnm Srma Hatun'a yle buyurmu: Ya bir kr olan verecek tanr sizlere ya da dilsizi bir kz. gz krpm vakit iinde karln verdin verdin, vermedin dilein tutmayacaktr bir daha (LM: 28). O ad zre iz srerler gn gece imale doru (LM: 40). Yezidiler atein evresinde i ie gemi daire halinde dnerek ayinlerini tamamlamaktadrlar (MY: 9). gnde bir kar bakarm aacn dallarna. Senden bir imar beklerem. Sen de gnde bir k dilek aacnn tepesine ve de benden bir yeil mendil bekle

182

(MY: 22). Tam gndr anan karnda yalvarr. gn olmutur sesleri soluklar kmamtr daha (MY: 65). Tam gn gece dolanmadk ky brakmad kyller (MY: 82). Gkte kuzgun dolanmaktadr, siyah kuzgun, nn de kanatlar birbirine demektedir (MY: 91). Ve ardndan er sesi yaklamaktadr. Ve kara kurun kasrn

duvarlarn deler gibi Bedirhan Aa'nn gvdesi delmitir (T: 20). Ve oul yreine ykleyip bin yllk nefretini, kininde ve gnde izinsiz ku uurtmayan kasr gizli merdivenlerinden szarak avluya ulaan, lm tayan oul babalarnn yeminini getirmi (T: 23). erkek kardetirler erho Aa'nn soyundan kalan, en by sabrd, ortancas fke, en kkleriyse lm. lm en genleriydi ve en gzelleri (T: 45). Buharlana buharlana azalan bezlerden sonra sonunda kesesini yrtmlar, kordonunu kesmiler, mumlanm pazenle kaplanarak iyice muhafaza edildii halde, hala yank ot ve tohum kokan muskalarla kundaklayp, drt bir yann nazarlarla, uurlarla ssledikleri beiine yatrp, gn gece mosmor bir et paras olarak hrltlar iinde yaam mcadelesi veren Ali'nin ban beklemiler (AKO: 228). Dedemin mezarnn bana diktiimiz aata yattm gn gece. . . (AKO: 369). Murathan Mungann eserlerinde zaman, hayvan, kii, eya ve sembolik anlamlarla kullanlan says, yazarn kltr unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eserlerinde daha ok yer alr. Ayrca saysnn eserlerdeki yansmalar daha ok yeterlilik anlamnda kullanlmtr.

183

1.6.5.2. Drt Says Hemen hemen birok dinde kullanmlarna rastlanan saylardan drt, halk anlatlarnda 1, 3, 7, 40 saylar kadar yaygn olarak kullanlmaz. Schmmel, eski kutsal metinleri ve ilk insanlarn yaamn gz nne alarak drt says hakknda genel bir deerlendirme yapar. "Drt, dnyada bilinen ilk dzenle ayrlamaz bir ekilde balantldr ve bu da, oluumlarn kafa kartrc ok ynlln sabit formlar biiminde dzenlenmesiyle, doadan uygarla doru bir deiime iaret eder. En eski metinlerden anlaldna gre ilk insanlar ayn, zamann dzenlenmesine yarayan drt aamasn-hilal, byme, dolunay, klme-gzlemlemilerdir4 yn ve 4 rzgr, birlikte yeryzndeki yaamn tamam iin gerekli koordinatlar

salar"Kitab- Mukaddes geleneinde 4'n 4 ynle ilikisi, Tanr'nn gcn btn dnyaya yaymay stlenmi 4 melek ya da melek-ocukla aklanmtr... Ha ayn zamanda 4 temel noktann balantlandrlmasyla da elde edilir ve bazen bu noktalar zel bir dinsel anlam vurgulamak iin bir daire iine alnr" (Schmmel 1998: 98,99, 100). Drt saysnn slamiyet, tasavvuf ve dier geleneklerdeki rnekleri zerinde duran oruhlu, bu yansmalar drt halife, drt mezhep, drt kitab, drt melek, drt unsur ile ilikilendirir: "4, cennetteki drt kavrama iarettir. Ayn zamanda slamiyete gre drt yasal e, ilk drt halife, drt ana mezhep, Allah'a ulamann drt yolunu(eriat, tarikat, hakikat ve marifet) iaret eder... Toprak, hava, su, ateten ibaret drt unsur (anasr- erbaa) divan edebiyatnda sevgili ve an birtakm zelliklerine ve dnya ya da evrene atfta bulunur. Bektailerin kulland drt kap selam denilen bir selam ekli vardr. Bu selam eriat, tarikat, marifet ve hakikat erenlerine selam vermek eklindeydi. Bektai giyiminde kua drt ke oluturacak ekilde balama gelenei vardr. Bu drt kitaba, drt byk melee ve drt unsura iaret eder(oruhlu 2000: 200). zellikle ha sembolizmiyle ilikilendirilen drt says cennet, yn ve boyut kavramlaryla birlikte kullanlr: "Hristiyan yorumcular, 4 koluyla 4 yn gsteren sa'nn handa ideal bir sembole kavutular; 4 yn onlara gre ncil'de vaaz edilen 4 yndr, ama ayn zamanda ykseklik, uzunluk, derinlik ve genilikten oluan boyutlarla da

184

balantldr. Ortaa Hristiyan yorumcularna gre Cennetteki 4 rmak Eski Ahit'in 4 byk peygamberi vesilesiyle Musalar'dan akar ve sa 4 ncil'e vesile olmutur. Cennetin 4 rma Hinduizmde de bilinirdi; cennetlik inein 4 memesinden st verdii sylenir. Ayn ekilde 4 rmak cennete ilikin slami fikirlerin nemli bir zelliidir" (Schmmel 1998:106). slam hukukunda drtn nemine deinen Annemarie Schmmel, halk anlatlarnda kullanlan drt ve katlarn tasavvuftaki yansmalarna da deinir: 4, slami uygulamalarn baka alanlarnda da nemli bir rol oynamtr: Bir Mslman 4 yasal e edinebilir; zina durumunda gnah ileyen (bask altnda olmakszn) kendi rzasyla 4 defa itirafta bulunmak zorundadr ve 4 masum tank, olay btn ayrntlaryla aktarmak zere orada hazr bulunmaldr. slami tarihin tam balangcndaki ilk drt halife hulefa-yi raidun olarak anlr ve bugne kadar 4 byk eri okul olmutur. Sufilikte bile 4 belirli bir nem tamay srdrmtr. Tanrya ulamak 4 aamaya blnebilir: eriat, Tanrnn vahyettii yasa; tarikat, dar, gizemli yol; hakikat ve son olarak marifet, Tanrnn vahyettii sezgisel bilgi Sufi ermiler arasnda abdal denen 4 ermi nemli bir rol oynamtr ve 4, 40, 400 ya da 4000 kiilik insan gruplar efsanelerde ve masallarda ok sk geer. Ve HintMslman adetlerine gre bir ocuk, doduktan 4 yl, 4 ay ve 4 gn sonra Kurann szckleriyle tantrlmaldr (Schmmel 1998:108). Drt birok deyimde kullanlr: drt ayak olmak, drt ayak stne dmek, drt ba mamur, drt bir taraf, drt bucak, drt dnmek, drt drtlk, drt duvar arasnda, drt elle sarlmak, drt gzle bakmak, drt gzle beklemek, drt ke olmak, drt yan deniz kesilmek vs... 4 rakam, Murathan Mungan'n eserlerinde yaygn olarak kullanlmamakla beraber zellikle daha ok halk hikyesi formatnda yazlan "Lal Masallar" isimli eserde kuak, yn, bucak fonksiyonlaryla ele alnr. Burada u perde zerinde bir kavmin drt kuaklk hikyesi resmedilmitir (GL: 12). Bir kyl kt yoluna, dedi:"Yolun nereyedir k?" Dedi" Yedi iklim, drt bucaa"(LM: 20). Bu arada Deli Trkmen, Yadigr (LM: 42). Namnn yedi iklimi, drt buca doland bir semaht bu (LM: 56). yedi bucak drt iklimde aratyordu. Azer ile

185

Drt yana ulaklar salnd, gvercinler uuruldu, izi srld obann, izine srgn karld (LM: 63). Seferin bilinmez kblesinde drt ynnde dman olduunu dnrd askerler (LM: 76). Mungann anlatlarnda yer alan drt says, yukarda szn ettiimiz slamiyet ve dier dinlerdeki kullanmlaryla paralellik gstermez.

186

1.6.5.3. Yedi Says Halk anlatlarnda yaygn olarak yer alan yedinin, dinler tarihinden gelen kutsall birok rnekle aklanabilir:

Eski Ahit bu yedilerle doludur. demden sonraki yedinci kuakta 777 yl

yaayan ve yetmi yedi kere c alnacak olan Lamekin vardr.(Tekvin 4: 24) Sleymann tapnana kan yedi basamak, Babil tapnaklarnn yedi katna karlk gelir. Nuhun gvercini 7 gn uar ve tufann hazrlklar 7 gn srer, Frat yedi kola blnr. dller ve cezalar yedi kez yinelenir ve evlilik treni yedi kutsamann bir parasdr. Yedi daha sonra 70e kadar kar: rnein Eski Ahit, 70 ulustan ve Sanhedrindeki 70 hkimden bahseder. Daha sonra binlere kadar geniler, sufi grlere gre Tanry insandan ayran k ve karanlktan 70.000 perde olur ya da Tanr, her birinde 70.000 yz, her yzde 70.000 az, her azda 70.000 dil ve her dilde 70.000lisan olan 70.000 kafal varlk tarafndan vlr. Benzer abartl anlatmlar, inan sahibi Mslmanlar cennette bekleyen cennet bakireleri, hurilerin betimlenmesinde de bulunabilir (Schmmel 1998: 144-145146). Yedi saysnn slami uygulamalardaki kullanmlarna deinen Yaar oruhlu, Kurandaki surelerden rnekler vererek, tasavvufun yediye bak asn da irdeler: Yedi says, slami inanlarda yaygn olarak karmza kar. Allah g yedi katl olarak yaratmtr. Bakara Suresi 29. ve Mminun Suresi 17. ayette Allahn g yedi kat yaratt belirtilir. Hacda Kbe yedi kez tavaf edilir. Safa ile Merve arasnda yedi art uygulanr, yedi gidi dn yaplr ve yedier tala kez eytan talanr. Tasavvufta bedenin ruhsal glerin topland yedi noktasndan sz edilir. Ayrca dnyay evreleyen dokuz felekten yedi tanesi yedi gezegenin feleidir. Tasavvufta yedi eit neftsen sz edilmitir Yedi says en ok cehennem konusuyla ilgili olarak geer. Kuranda el-Hicr Suresinin 44. ayetinde cehennemin muhtemel yedi kaps olduu beyan edilir. te yandan Kurann yetmi yedi ayetinde cehennem konusunun yer almas da yedinin katlar olan bir say olmas bakmndan ilgintir Yedi says Peygamberin Mira hadisesiyle ilgili olarak da karmza kar. Minyatrlerde Peygamberin Burak zerinde Tanr kat saylan arn yer ald yedinci ge ktn grrz (oruhlu 2000: 202). slamiyet ile Hristiyanlkta yedinin kutsalln karlatran Schimmel, bu deerlendirmenin sonunda nemli sonulara ular: Ortaa yorumcular da daha sonra 7 saysnn birok nemli zelliini

187

kefetmilerdir. Mkemmellik says olarak 7, Tanrnn dinlenme gndr, ama ayn zamanda zamann geiine iaret eder, nk sann sekizinci gnde diriliiyle sonsuzluk balamtr. Kutsal Ruhun 7 armaan, 7 lmcl gnahla

dengelenmitir Ayrca slami balamda Lords Prayerin karl olan Kurann ilk suresi Fatihann ayn yapya sahip olmas dikkat edilmesi gereken bir noktadr. 7 ayetin Tanrya hitap ederken, 4 tanesi insanln yakarlarndan ve ihtiyalarndan bahseder. slami inan ikrar olan Allahtan baka tanr yoktur, Muhammed Onun elisidir,7 szckten oluur: la ilahe illa Allah Muhammed resul Allah (Schmmel 1998: 148). Mkemmellik says olarak kullanlan yedi, dnya edebiyatnn nemli baz eserlerinde ilevsel olarak kullanlr: Kitaplar ve masallar ok sk olarak yedili oluturacak ekilde derlenirler. 7nin edebiyattaki kullanmnn en nemli rnei Nizaminin Heft Peyker (7 ehre) adl destandr. ranl air, bu yaptnda kahramann her gn nasl baka bir prensesi ziyaret ettiini ve gnn, ilgili yldzn, yldzn renginin, gzel kokunun ve dier etkilerinin astrolojik bilgeliin kurallarna gre nasl deerlendirildiini anlatr. Ortaa Avrupasnda ok popler olan Yedi Bilge Ustann hikyelerini ya da Sinbadn 7 yolculuunu da unutmamak gerekir(Schmmel 1998:162). 7nin by says olarak uzun sredir kullanld, by ve zellikle de simyadaki srelerden zellikle anlalmaktadr. Bu nedenle Sleymann 7 Mhr, slami byde ok sk kullanlr (Schmmel 1998:166). Dede Korkut Hikyelerinde, 7 says 39 yerde eksiz olarak yer almtr; ekli ekli yoktur. Ancak iinde 7 says geen baka saylar da vardr: yidi yz, yidi bin. On iki hikyenin 4 tanesinde yedi saysna yer verilmemitir:1, 5, 9, 10. yedi says; insanlar, zaman bildirme ve birka farkl kavramla ilgili olarak kullanlmtr: yidi kz, yidi kz karnda, yidi yiit, yidi kfir, yidi gn, yidi gn yidi gece, yidi ya, yidi balu ejderha vs(Sakaolu 1998: 43-44-45). 7 rakam halk anlatlarnda yaygn olarak kullanlr. zellikle halk hikyelerinde ve destanlarda ska kullanlan 7, hem dini hem de mitik ilevleriyle ele alnr. Asuman ile Zeycan hikyesinde Asuman, Marip ahna 7 yl saz alar(Alptekin 1997: 395). k Garip Hikyesinde Senem, Garipi 7 yl bekleyecektir (Alptekin

188

1997: 395). Emrah ile Selvihan hikyesinde ah Abbas, skntsn gidermek iin, 7 bal ejderha masaln dinler (Alptekin 1997: 395). Tahir ile Zhre hikyesinde Tahir, yedi yl Mardinde hapis yatar (Alptekin 1997: 395). Zalolu Rstem hikyesinde Zmrd Anka, Zalolu Rstemi 7 derya adasna brakr (Alptekin 1997: 396). Yedi says deyimlerde de yaygn olarak kullanlr: Yedi canl, yedi denizin dar att, yediden yetmie, yedi dvel, yedi iklim drt bucak, yedi kat el, yedi kubbeli hamam kurmak, yedi mahalle vs... ou halk anlatlarnda ilevsel olarak kullanlan 7 says daha ok u ekillerde kullanlr: 7 gn, 7 yl, 7 ya, 7 tlbent, 7 gn 7 gece, 7 bal erbeti, 7 deryalar, 7 yiit, 7 oul, 7 karde, 7 bal ejderha, 7 dman, 7 vezir, 7 derya adas, 7 defa baylma, 7ler, 7 cin vs Mungan'n eserlerinde kullanlan 7 says halk anlatlarnda yer alan olaanst bir zellie sahiptir. Yazar, bazen 7'nin deyimsel anlamlarn da kullanr. Bu say, Murathan Mungan'n eserlerinde insan, zaman dilimleri ve baka kavramlar ifade etmek amacyla kullanlr: Yedi deryalar, yedi denizler, yedi yl, yedi kat, yedi kervan, yedi ya, yedi cin, yedi renk, yedibin yl, yedi gn, yedi gece, yedi dakika, yedi iklim, yedi bucak, yedi kk, yedi dvel, yedi er kii, yedi cihan vs... O odaya gitmek iin yedi deryalar gemek gerekiyordu (CH: 46). Batya gidersen yedi denizler ardna dersin ki, bu yol lmn yoludur (CH: 73). Yedi kat urganla dolamlard aaca (CH: 104). Buras kasrn(ve yerin) yedi kat dibinde bir mahzendir (GL: 15). Yedi yldr gelmedi gittii yoldan. Yedi kervan daha kt Kasm'n gittii yola. Ay deil, gn deil, yedi yl bu. O zamanlar yedi yandaydm (GL: 19). Yedi cin gnein yedi rengini giyinmilerdir (GL: 19). Kavmimim tresi olmazsa deil yedi yl yedi bin yl beklesen umurum olmazd. Lakin airetimin erleri, bykleri, ulular szm kollarlar. Ata kadn olarak hkm vermem gerektir gayr. Bo dm gelin evde tutulmaz. Senden

189

anlay ve itaat bekliyorum.

imdi szn kssas: Allah'n emri,

peygamberin

kavliyle olum Nasr'a seni senden isterim (GL: 23). Ey ebemkua! Ey gn yedi renkli gkkua, altnda geen geyii yedi renginden geir, yedi renginle yka (GL: 47). Al bu tas yedi gn mddetle her gece bir tas erbet gnder bana: bunlardan birine bu auyu kat, yedi geceden biri benim lmm olsun. Deil yedi gn, yedi dakika bile beklememi (GL: 99). Bir kyl kt yoluna, dedi:"Yolun nereyedir k?" Dedi" Yedi iklim, drt bucaa (LM: 20). Bir dilsiz kz verecek tanr. Lakin yedi yl adsz ve dahi dilsiz kalacak (LM: 28). Bu arada Deli Trkmen, Yadigr (LM: 42). Yeil cennet rengi olduunu gsterir yedi dvele yedi bin eidiyle. (LM: 50) Sanrsn ormanda heybetli bir nardr yedi gkten srgn vermi. Kendini yedi bin kola sam (LM: 51). Selvihan ite bu kkn kzyd. lisannda kol gezerdi (LM: 54). Namnn yedi iklimi, drt buca doland bir semaht bu (LM: 56). Kendi gibi yedi er kii belirdi gerisinde Murathan'n. Yedisi de kendi Adna yaklan trkler yedi dvelin yedi bucak drt iklimde aratyordu. Azer ile

suretinden oalma, yedisi de kendisine tpatp. Bedenleri dumanl, sesleri yankl yedi er kii (LM: 67). Bir Yezidi eri erkekliine yedi kat aput balayp. . . (MY: 64). lenin gnahlar yedi kat yeraltndadr (MY: 80). Krk yllk gemii adna onu orada, o bezginlikte tuttuklarndan bu yzden kovmadklarndan emindi. O yrtk ve yapkan Amerikal gazetecilerin yedi cihana neler syletmi en kan kzl bile kelime alamyordu kadnn azndan (AKO: 20). Anlalan, kzmz kendine layk ve kralieliine uygun bir kral bulduunu onunla birlik olup dnyadaki btn ocuklar ynetmeyi, kral kralie olarak yedi cihana korku salp, kan kzl, ate krmzs buyruklar yadrmay dnyordu (YT: 331). Murathan Mungann eserlerinde zaman, mekn, kii, eya, hacim, abartma ve sembolik anlamlarla kullanlan yedi says, yazarn kltr unsurlar bakmndan

190

zengin saylabilecek eserlerinde daha ok yer alr. Yedi saysnn eserlerdeki yansmalar daha ok mkemmellik anlamnda kullanlmtr.

191

1.6.5.4. Dokuz Says Dokuz says daha nceki blmlerde deindiimiz saylara oranla slami kltrle daha az balantldr. Dokuzun slami dnemdeki varl daha ok slam ncesi Trk mitleri ve inanlarndaki dokuzun neminden kaynaklanr. Tasavvufta da dokuz gk inan vardr. Ayrca Allahn kudret ve azametinin tecellisine kinaye olarak Allahn dokuzuncu kat gkte olduu dnlen tahtna ar denirdi (oruhlu 2000: 202203). Daha ok slamiyet ncesi Trk mitolojisinde kullanlan dokuz says, n karesi olma itibaryla hem Hristiyan kaynaklarda hem de Arap kaynaklarnda ayrca bir kutsallk kazanmtr:

inliler gibi Moollar ve Trkler de 9 saysn ok severlerdi. Trklerin

nde gelen kabilelerinden birisi Dokuz Ouzlar diye bilinirdi. nsanlarn nnde 9 kez eilmek zorunda olduklar Moollarn byk han 9 sancakla ya da Cengiz Handa olduu gibi 9 tibet kz kuyruuyla kendisini belli ederdi. Kutadgu Biligi yazan, onbirinci yzyl Orta Asya Trk airi Yusuf Has Hacib gndoumunu n sra 9 altn renkli sancan tand hkmdarn grnyle karlatrr. 9 gksel kreden sz eden Trkler 9dan te bir ey yoktur derler derler. Bununla birlikte bu saynn daha nemli bir rol vardr: Ortaa Arap kaynaklarnn aktard gibi 9lu hediyeler vermek adettirVerilen btn bu rneklerden sonra 9un Trkede yuvarlak bir sayya dnmesi anlalabilir bir olgudur. rnein 9 ayn arambas hep birlikte gelir demek insann stlendii iin g bela tamamlanabilecek kadar artm olmas demektir. 9 dmle balanan eyler iyi korunuyordur. Dokuz kyden kovulan birisi her yerde dncesizce konuan bir garibandr ve bir insan ya da hayvana 9 babal demek pi olduunu sylemektir (Schmmel 1998: 183-184). Hristiyan evrelerde 9 genellikle Teslis kavramyla balantldr. Dantenin lahi Komedyas bu l semboln kullanlnn en iyi rneidir (Schmmel 1998:191). Dokuz says, Dede Korkut Hikyelerinde 3, 7, 40 saylar kadar olmasa da kullanlan ilevsel saylardan birisidir, bu kullanm bazen de 9'un katlar eklindedir: tokuz bazlamma, tokuz kara gzl, tokuz ay tar, tokuz yirde badyalar, toksan tmen, tokuz koca ba ve tokuzlama rgap uha. Halk anlatlarnda da dokuzun kullanm yaygndr:

192

Tahir ile Zhre hikyesinde " Elmay yiyen Padiah ve vezirinin 9 ay sonra ocuklar olur"(Alptekin 1997: 396). Zalolu Rstem hikyesinde " 9 ay sonra Rstem'in bir olu olur" (Alptekin 1997: 396). Dokuz says deyimlerde de kullanlr: dokuz ayn arambas bir araya gelmek, dokuz babal, dokuz canl, dokuz demek otuz demek, dokuz dourmak, dokuz krn bir denei, dokuz kyden kovulmu, dokuz yorgan eskitmek vs... Murathan Mungan'n anlatlarnda dokuz, daha ok zaman ve meknlarla ilgili olarak kullanlr: dokuz yl, dokuz gller, dokuz gn dokuz gece, dokuz ky, dokuz cihan, dokuz ay, dokuz rmak, dokuz oda vs... Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars bir ermi grm dnde (LM: 28). Gkyzne ayna tutar dan dokuz glleri. Dokuz gn, dokuz gece

stanbul'a kadar at srtnda yol alan Ekber Evlat tahta oturdu ve ilk iradesini babasnn cenaze treni iin verdi (LM: 130). Dokuz erkek kardein bir tek bacs Yezida (MY: 9). Sen kendini dokuz kye, dokuz cihana sevdirirsin (MY: 15). Mermiler gmdm topraa. Rahmi kurusun diye Fasla Kadnn dokuz ay dokuz rmak kuruttum (T: 13). Biz dokuz ay tts yaktk. . . (T: 13). . . . bir gecenin ileri bir saatinde dokuz odal evin btn odalar. . . (AKO: 227). . . . dokuz odal byk evin yksek tavanl odalarndan. . . (AKO: 299). Murathan Mungann eserlerinde daha ok zaman, mekn ve kii gibi sembolik anlamlarla kullanlan dokuz says, yazarn btn eserlerinde kullanlmaz.

193

1.6.5.5. On Drt Says Daha ok Arap-slam kltryle ilgili on drt, ayn hareketleriyle ilikilendirilip yorumlanmaya allmtr. Bu saynn yedi rakamnn iki kat olmas ayrca mkemmellik anlam tamasn da salamtr:

nemli aysal saylar arasnda 14 zellikle ilgintir, nk yava yava

ykselen ay 14 gnde dolunay olarak mkemmellie ular Ay sembolizminin nemli rol oynad bir din olarak slamda 14n zel bir yer igal etmesi doaldr. 14, yalnzca aysal aamalarn ve Arap alfabesinin harflerinin says olan 28in yars deildir, ayn zamanda insan elinin ondrt parasnn ve omurgann alt ve st paralarnn her birisindeki 14 omurun saysdr. Arap alfabesinin 14 gne harfi ve 14 ay harfinden olumas; ya da 14 harfin fonetik iaretli olmas ve 14n iaretsiz olmas garip deil midir? Byle saptamalar, tpk ondrdnc yzyln sonlarnda Hurufilerin ayrntl bir ekilde yapt gibi gizemli yorumlarda nemli bir rol oynamtr. Hurufiler, harf ve say gizemcilii ile insan yz ve bedenini bir araya getiriyorlard, rnein yed el, vech yz szcklerinin saysal deeri 14tr. Bu tr speklasyonlarn Hz. Muhammede uygulanmamas artc olurdu. Gerekten de adlarndan birisi olan Tahann saysal deeri 14tr ve dolunay gibi ldayan Hazreti Muhammedin bu dnyann karanlk gecesinde gzkerek onu mkemmel ruhsal ve bedensel gzelliiyle aydnlatt gerei belirtilir. Bu gelenek 14 gzellikle de balantldr: 14 ya gen gzel sevgilinin ideal yadr, tertemiz yzl sevgili dolunayla karlatrlr, bir ortaa Arap airi bunu yle belirtir: 7 art 7 ay gibidir Ve 7 iklim ve 7 gksel kre nnde saygyla eilir. (Schmmel 1998:233) Alevi inanna gre Muhammed ve kz Fatma ile Alinin soyundan gelen,

bata Hasan ve Hseyin olmak zere bir grup kii on drt masum olarak kabul edilir (oruhlu 2000: 203). Murathan Mungann eserlerinde kullanlan on drt rakam daha ok ya ve ayn 14 ile ilgilidir. Yazar, bu rakamlar kullanrken slami bak asyla kutsallk kazanan mkemmeliyete de gndermeler yapar. Ya on drde dediinde bilmedii hner kalmamt (LM: 54). Oba, gneyde bir yerde konaklam, adr am ve de ayn on drdnde Byk bir semah. Ayn on drdnde

dolunay vakti semah tutacaklarm. semahlarn en kutlusu tutulur (LM: 63).

194

Murathan Mungann eserlerinde zaman, ya kii, eya, gibi sembolik anlamlarla kullanlan on drt says, yazarn sadece Lal Masallar isimli eserinde yer alr.

195

1.6.5.6. Krk Says Byleyici bir say olarak zellikle Arap, ran ve Trk kltrnde kullanlan 40 says, slamiyet ncesi dnemlerde de ele alnm ve anlamlandrlmtr: 40, byk saylar arasnda en byleyici say olarak Ortadouda zellikle de ran ve Trkiyede yaygn biimde kullanlr40n nemi ayn getii 28 nokta ile 12 burcun bileimi olarak grlmesiyle de aklanabilir (Schmmel 1998:265). slam ncesi Trk geleneklerinde de ok yer tutan bu say Muhammedin krk yanda Allahtan ilk vahyini almas, Allahn demin amurunu krk gn yourduuna inanlmas, Mehdinin dnyaya tekrar geldiinde krk yl kalacak olmas, dirili esnasnda gklerin krk gn boyunca dumanla kaplanaca ve diriliin krk yl sreceini ifade eder. Muhammedin isminin balad ilk harf olan mim harfinin saysal deeri krktrDoum ve ocukla ilgili bir takm geleneklerin uygulanmasnda, krk gnlk sre nemli saylmtr. Trk-slam edebiyatnn pek ok eserinde krk saysnn simgeselliine dayanlr( oruhlu 2000: 204). Boratav, 40 saysnn hem mezheplerdeki nemine deinir hem de halk inanlarnda kullanl ekline ve saaltmadaki ilevlerine deinir. Kutlu kiiler arasndaki bu dereceli kmelerden halkn geleneinde en ok anlan Krklardr. Herkese nasip olmayan bir mutlulua erien kimi insanlarn lmediine Krklara kartna inanlr. Birok szl anlatmalara gre nl hikye kahraman Krolu lmemi, Krklara karmtr. 40 says ayrca krklama, lousann krk, krk gn beklemeyi gerektiren, hastalklarn bulamamasn salayan korunma tedbirleri vb. hallerde nem tar; halk hekimliinde ot, baharat vb. krk eit nesneden yaplan ilalar, kimi trenlerde krk eit yiyecein bulunmas art, debdebeli dnlerin, enliklerin anlatlmasnda (zellikle masallarda) kullanlan krk gn krk gece deyimi de bu saynn nemini belirten rneklerdir (Boratav 2003: 119). Yahudilikte ve slamda 40 gn arnma dnemidir: doumdan sonra kadnlar 40 gn yataktan kmazlar. Hristiyan gelenekte 2 ubattaki Hazreti Meryem yortusu, Meryemin sann doumunu izleyen lousaln bittii ve gerekli arnma ayininin tamamland anlamna gelir. Byle ayinlerin yine 40 gn sren slami yas dnemlerinden sonra da gerekli olduu dnlr. Arnmann daha modern biimi, adnn da iaret ettii gibi 40 gn sren karantinadr. Arnma slami gelenekte baka bir rol oynar, kurban edilecek hayvanlarn kesilmeden nce 40 gn

196

zel bir yemle beslenmesi gerekir; ayrca sa ve trnaklarn krk gnde bir kesilmesi tlenir. Byle nemli bir saynn yuvarlak say olarak da kullanldn sylemek bile gereksiz. Mslman folklor batan baa 40l gruplarla doludur. 40 stunlu saraylar; 40 atl kahramanlar; masallarda bir batnda 40 erkek ya da 40 kz ocuk douran anneler. Kahramanlar 40 macera ya da snama yaarlar, 40 dman ldrrler ya da 40 hazine bulurlar. ok sk 40 ehitten sz edilir ve Peygamberlerin Medinedeki mezarnn banda 40 cesur adam katledilmitir. Muhammedin yeeni ve damad ve ii slamn ilk imam Alinin 40 mridi vardr. Gizemci slamda 40 (Arapa erbain, Farsa ihil, Trke krk ) ermi nemli rol oynar. Trkiyedeki Krklareli, bu ermilerle ruhsal ilikisinden dolay bu ad almtr ve krklara karmak Trkede grnmez olmak ya da tamamen ortadan yok olmak anlamna gelir. Krk, gnlk olaylarda kullanlan nemli bir yuvarlak saydr ayn zamanda: Trk ve ran folklorunda kahramanlarn dn enlikleri genellikle 40 gn 40 gece srer (Schmmel 1998:268-269). Fkralar Trkiyenin her yannda anlatlan popler ahsiyet Nasreddin Hoca, kocalarn elerinin tlerini krk ylda bir tutmalarn syler. Gerekten de Trkede krk ylda bir deyimi hayatta bir defa anlamna gelir ve Trkler birisiyle birlikte kahve imenin 40 yllk bir iliki kuracana inanrlar Uzun srecek zor bir ii baarmak iin 40 frn ekmek yemek gerekir ve kendisini ok ucuza satan biri ise "40 kurua 9 takla atar" krklamak, yani bir eyi 40 defa yapmak basite bir eyi fazla yinelemek demektir... slami gelenekte 40'n baka bir nemli ilevi daha vardr: Hazreti Muhammed'in adnn banda ve ortasnda bulunan mim harfinin saysal deeri 40'tr. Bu nedenle Peygamber'in kendisine has bir say olduu dnlr, ayrca cennetsel ad Ahmed'de bulunur ve sufilerin kefettii gibi adndaki mim'ler atldnda Ahad szc kalr ki bu da Tanr'nn asl adlarndan "Bir" anlamna gelir (Schmmel 1998:270). 40 says halk anlatlarnn birounda fonksiyonel olarak kullanlan, dayanan da zellikle slami kltrden alan bir rakamdr. Burada bu anlatlarn hepsine deinmek almamzn amacn aacandan sadece nemli bulduumuz birka halk hikyesindeki kullanmlarna dikkat ekeceiz: Dede Korkut Hikyelerinde; On iki hikyenin drt tanesinde krk saysna yer verilmemitir: 7, 8, 10, 11. yze yakn yerde gemesine ramen bu saynn drt hikyede hi yer almamas dikkat ekicidir Krk says bata insanlar olmak zere

197

pek ok kavramla ilgili olarak kullanlmtr. Krk yiit, krk namert, krk ala gzl, krk yolda, krk nefer kafir, krk ince bill kz, krk krnak, krk kul, krk cariye vs(Sakaolu 1998: 46-47). Latif ah hikyesinde Mehriban Sultann yannda 40 cariye

vardr(Alptekin 1997: 397). Adil ah hikyesinde Adil ah ryasnda 40 yeil cbbeli pir grr (Alptekin 1997: 397). ah smail hikyesinde ah smail, 40lar elinden bade ier(Alptekin 1997: 398). Yaral Mahmud hikyesinde S2 ve S5'in dndaki varyantlarda Mahmut, amrak talarn getirmek iin padiahtan 40 gn mhlet ister. S1, S7, S8 varyantlarnda Mahmut'un yaralar 40 gnde iyileir. S8'de Mahbub, 40 kat yata kaynanasnn zerine yarak kaar. S3, S5 ve S8 varyantlarnda Mahmut'la Mahbub, has bahede 40 gn 40 gece hasret giderirler"(Aslan 1990: 58). Elif ile Mahmut hikyesinde "cad Elif'i getirmesi iin padiahtan 40 gn mhlet ister "(Aslan 1990: 59). Arzu ile Kamber hikyesinde Arzu ile Kamber ldkten sonra, mezardan gvercin eklinde karak krklara karr(Alptekin 1997: 398). Asuman ile Zeycan hikyesinde Asuman ile Zeycana 40 peri tarafndan bade verilir(Alptekin 1997: 398). Gl ile Sitemkr hikyesinde Gl, itii zehir sebebiyle 40 gn sonra lecektir(Alptekin 1997: 398). Yusuf ile Zleyha hikyesinde Yusuf, babasn 40 gn arlar, 41. gn Zleyhay alarak Kenan iline gider(Alptekin 1997: 399). Bat metinlerinde dier rakamlar kadar yaygn olarak kullanlmayan krk says, halk hikyelerinde zetle u ekilde kullanlr: 40 oda, 40 gn, 40 olan, 40 karde, 40 harami, 40ta bir, 40 arkada, 40lar, 40 cariye, 40 gn 40 gece dn, 40 pir, 40 adm, 40 yiit, 40 peri, 40 k, 40 kz, 40 yl, 40 deve yk vs Krk says Trke deyimlerde anlama ilerlik kazandrmak amacyla sk kullanlr: krk bir buuk maallah, krk bir kere maallah, krk dereden su getirmek, krk evin kedisi, krk hamam, krk kmak, krkndan sonra azmak, krkndan sonra saz almak, krk kapnn ipini ekmek, Krklara karmak, krklar karm, krk paralk, krk tarakta bezi olmak, krk ylda bir, krk yln ba, krk yllk vs

198

Krk baz ataszlerinde de kullanlr: Krk atn yannda duran ya huyundan ya suyundan Krk gn taban eti, bir gn av eti Krk hrsz bir pla soyamam Krkndan sonra azan teneir paklar Krkndan sonra saza balayan kyamette alar Krk ylda bir let olur, eceli gelen lr (krk yl kran olmu, eceli gelen lm) Krk yllk Kani olur mu Yani Murathan Mungan dier saylarda olduu gibi krk saysn menei itibaryla ilevsel olarak kullanr: krk gn, ahmerann krk baca, ahmerann krk paras, krk pare top at, krk dm, krk mhr, krknc aput, krk gn krk gece, krknc rk, krk yl, krknc gn vs Krk baca da ylandan yaplr (CH: 17). ahmeran'n krk bacanda srd geree yeniden yeniden dnmek (CH: 23). Bu zorunlu konukluk tam krk gn srd. Da, ta, bahe, ayr, imen dolatk durduk. Sonunda bulduk o otu. Hemen kaynatp ayaklarna srdler (CH: 49). . . . ahmeran'n krk parasn krk gn. . . (CH: 94). ... alm getirmiler geyikle Mustafa'y. Krk gndr srmekte bu bakma (GL: 45). Kendim ve btn gemiim krk vagonlu, krk kompartmanl bu trende sonsuza uurlandk (KO: 57). Kzn doumu krk pare top atyla duyurulmu, lkenin drt yanna rtkanlar karlm (KO: 115). Krk dm atlacak peenin ipine. Gece gndz hi kmayacak yznden. Krk dmden sonra yzne mhrlenecek. Bir zaman peeli gezecek Yadigr. Azn, dilini kimse grmeyecek ve dahi kimse zmeyecek. Ne zaman ki bir kutlu olay olur; Yadigrn peesi kendiliinden havalanr, krk dmn bukas kendiliinden birer birer zlrse ite o zaman pee kendiliinden zlecek. Ve dili zlp, tekmil szleri bir bir syleyecek. Adnz tuttunuz, andnz tuttunuz, gene sznz tutun ki, kznz diline kavusun, szne kavusun (LM: 29).

199

Krk mhrn Yadigrn azna, diline ve de yzne mhrledii peenin krk dm de kendiliimden birer birer zlr (LM: 35). Bu geceden balayarak krk gn krk gece elenilsin diye buyurdu. Krknc gecenin sonunda Yadigr gerdee girecektir (LM: 36). Bugn krknc aputu balammdr aaca (MY: 11). Bugn krknc rn receim Yezida. Sana krknc murat

dmn atacam. Bugn krk rk tamam olmutur (MY: 11). Krk tamam eyledik (MY: 12). kr seni krk gndr gsterene (MY: 12). Krk gndr bu soruyu sorarsn Mahmud (MY: 13). Krk rn benimdir (MY: 15). Bugn krknc gndr (MY: 40). Ona yle bir dn dzeceim ki, yllarca bu yrede anlp duracak; krk gn krk gece srecek (MY: 54). Gayr azn bak kesmez. Her gn sann bir tek rn zer ve demek istemektedir ki: Krk rk tamam olanda cmle rklerim zlende daireme gmleceim (MY: 85). Gayr azn bak kesmez. Her gn sann bir tek rn zer ve demek istemektedir ki: Krk rk tamam olanda cmle rklerim zlende daireme gmleceim (MY: 85). Krk gn beklemekte kararldr, Raa Kadn. Ala, susuzlua yorgunlua dayanmakta kararldr. Kavli var besbelli (MY: 89). Bir tek rk kalm alnna den Mahmud'un balad en son krknc rk (MY: 97). Krk yllk gemii adna onu orada, o bezginlikte tuttuklarndan bu yzden kovmadklarndan emindi. O yrtk ve yapkan Amerikal gazetecilerin yedi cihana neler syletmi en kan kzl bile kelime alamyordu kadnn azndan (AKO: 20). Baz hayallerin gereklemesi krk yl alyor (YT: 429). Murathan Mungann eserlerinde zaman, mekn, kii, eya, hacim, abartma son eylem ve sembolik anlamlarla kullanlan krk says, yazarn kltr unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eserlerinde daha ok yer alr.

200

1.6.5.7. Bin Says

1000 says genel olarak okluu anlatr; Bingller, Binboa Dalar vb.
yer isimlerinde olduu gibi (Boratav 2003: 120).

Onlu sistemde 1000, tahmin edilecei gibi, her eyi kuatan saydr.Bin yl
senin nnde bir gn gibidir der bir Mezmur ve inan sahibi birisi, Sanda binlercesi debilir ve solunda da onbinlercesi diye avunur. inde doum gnnde birisine 1000 bahar dilemek tam olarak bizdeki Nice mutlu yllar a karlk gelir (Schmmel 1998: 296). Bin says deyimlerde sk kullanlr: bin can ile, bin derde deva, bin dereden su getirmek, bin kalba girmek, bin piman olmak, bin yaa, binde bir, bini bir paraya vs... Ataszlerinde de bin says kullanlr: Bin atn varsa inite in, bir atn varsa yokuta bin Bin bilsen de bir bilene dan Bin dost az, bir dman ok Bin ii, bir ba Bin nasihatten bir musibet yedir Bin lp bir bimeli Bin tasa bir bor demez Mungan'n eserlerinde bin says daha ok zaman, kii ve meknlarla ilgili olup baz kullanmlarda abart dikkati eker: bin masal gecesi, bin yl, bin renk, bin oda, bin eli, bin kk sarmak, bin pnar, bin yllk nefret, bin yamal vs... . . . bin masal gecesi. . . (CH: 56). Daha fazla uzatamayacam bu hikyeyi dedi ahmeran. Zaten bin masal gecesi de oldu (CH: 87). Ak sal, ak sakall, ak mintanl bu ermi, kt bir kap eiinde sanki bin yldr oturuyormu gibi arada kk mrltlarla dualar okuyor (CH: 66). Oulsuzluun bin yl kadar eski, balangtaki sise kadar gidiyor sanki (GL: 85). Sanki pimanlk bin yllk gemie dayanyormu gibi geliyordu ona (CH: 257). Ve bin yllk nefret dururken urda olanca hametiyle kimse bir garip

201

Yezida'y sevmez Mahmud (MY: 15). Gkyznde bin renk izdi, dalarda bin renk duman vard imdi (LM: 19). Bin odadan bin eli gelmiti semah grmeye. Namnn yedi iklimi, drt buca doland bir semaht bu (LM: 56) . Elencenin bini bir yerdeydi imdi. Gecenin bini bir yerde. Masaln bini (LM: 71). Bin yldr saydam yzmzde lm seyrediyoruz (S: 11). Daa dolanm bin kk sarmak gibidir. Gzellik bin bir lisan kullanr. Gnlndeki ferahlk bin pnardan su almt. Dmanmz erho Aa bin yllk kann davasn srmektedir. Bin yllk topran sahaplna direnmektedir (T: 22). Babam ki, aasdr kyn, babam ki, Deli Miro diye nam salmtr, bin yllk tresini bozup da Mslman kz vermez (MY: 20). Ve oul yreine ykleyip bin yllk nefretini, kininde ve gnde izinsiz ku uurtmayan kasr gizli merdivenlerinden szarak avluya ulaan, lm tayan oul babalarnn yeminini getirmi (T: 23). . . . sanki bin yldr beklenen sonsuz bir kehanetin imdi gerekleen tufan gibi yaanmt (AKO: 62). Trkiye'nin iini bir trl halledemedii ka yllk kadim gardropta bin yamal yaral kimlikler duruyordu (YT: 152). Murathan Mungann baz eserlerinde bin says zaman, kii, eya, renk, hacim, abartma ve sembolik anlamlarla kullanlr.

202

1.6.5.8. Bin Bir Says 1001, 41, 101 gibi, byk saylarn almas, yani sonsuzluk, snrszlk anlamna gelir. Anadoludaki Binbir Kilise ve bilinen rnek Binbir Gece ilk aklmza gelenlerdir. Bu sayy, yedigen ve 7, 11 ile 13 asal saylar arasndaki gizemli ilikileri artrmasyla aklamaya ynelik abalar olsa da, aslnda sonsuz genilemeye iaret eder( Schmmel 1998: 298). Bin saysna bir kutluluk veya bir stnlk deeri verilmek istenince bir eklenir. Tanrnn binbir ad vardr, Bin Bir Direk stanbulda ok sayda direkleriyle nl eski bir yer alt sarncdr; g douran kadnn bin bir ar ektii sylenir (Boratav 2003: 120). Mungan'n eserlerinde 1001 says zaman, kii, madde ve soyut kavramlarla ilgili olarak kullanlr: bin bir lisan, bin bir masal gecesi, bin bir efsun, bin bir ifal ot, bin bir para, bin bir yer, bin bir gece masal, bin bir giz, bin bir iek, bin bir roman tasars, bin bir duygu, bin bir zahmet, bin bir yaygara, bin bir cindar hoca vs... Koyu gr bitkiler, tanskl ormanlar tokat iddetinde tuzlu rzgrlar ve

binbir baharat kokusuyla evrilmiti maaras (CH: 58). Daa dolanm bin kk sarmak gibidir. Gzellik bin bir lisan kullanr. Da binbir lisanla yazlm uzun bir masaldr. . . . bin bir efsunla edinilmitir (CH: 69). . . . bamza en parslardan geriye bin bir paraya . . . (CH: 84). Binbir ifal otun. . . (CH: 173). zeri mineli, sedefli enfiye kutular, telkri ilemeli gm zarflar iinde duran soan zar inceliinde kahve fincanlar ve kehribar azlkl gm bal bir ift nargile her an hizmete hazr durumda bin bir gece masallarnn konuklarn beklemekte (AKO: 202). Doann cmert kucanda binbir trl iek, bcek, ku. . . (LM: 82). nsanln binbir gizi, kimi zaman gizlenir (GL: 156). . . . kekeme birlikteliklerin yaand bu gece kulbnde bir gece varm bin bir gece varm (KD: 77) . Gece masalnn sonuna gelirken, masal bysn yitirir, gerein gz yakc kimlii apansz belirir. Gecenin tetiinde en byk aklarn, sonsuz birlikteliklerin patlak vereceini uman insanlar, bin birinci gecede lme devrederlerdi

203

eremedikleri muratlarn. Bin gece masal hayat. Bin bir masal gecesi lmdr (KD: 114). Cebimde ancak bir taksi paras kafamda bin bir roman tasars, bin bir gecelerden (KD: 120). . . . evresinde resimlerle ilikilendirmek zere yerletirdiin bin bir zenle seildikleri belli olan eitli nesneler aksesuarlar da (KD: 209). lerleyen yllarla birlikte o evden bu eve tanrken bin bir eit duyguyla ve zenle paketlenen kitaplar (KD: 275). Kimi zaman bizlerin yle dolambal yollardan bin bir zahmetle ifade etmeye altmz herhangi bir eyi, mmi halk bilgeleri gibi iki- szle yle bir toplarlar ki aar kalrsnz. Yalnln gcdr bu. Bundan bir Alevi arkadama sz

ettiimde "Eh Pir Sultan Abdal'n soyundan geliyoruz kolay m?" diye vnmt. Alevi dediin hikmet bilecek, yoksa nasl katlanrd bunca zulme (YT: 211). Bin bir yaygara ve grltyle atlas bohalarn. . . (AKO: 301). Evde bin bir zenle sarlm dolmalarn. . . (AKO: 301). Tude salarna binbir ekil vermemi istiyor (YT: 493). Onca efsuncuya akl dantm. Hikmet yazdrdm oncasna. Olumu benden alacak bir oul vermesin diye uursuz rahmi Fasla Kadnn, binbir cindar hocaya muska bozdurdum. Yetmedi hibiri. Yetmedi hi kimse. Kendim baktm yldzlarn, sularn falna (T: 14). Murathan Mungann eserlerinde zaman, mekn, kii, eylem, gibi sembolik anlamlarla kullanlan bin bir says, yazarn kltr unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eserlerinde daha ok yer alr.

204

1.6.6. Formel Saylar Motif Tablosu Cenk Hikyeleri ador Geyikler Lanetler
40 (16, 17, 23, 49, 78, 79, 94) 1000 (23, 56, 66, 77, 87, 257) 7 (46, 73, 104, 111) 1001 (58, 69, 84, 173) 7 gn 7 gece (62) 3 (104, 117, 122) 4 (12) 7 (15, 18, 19, 20, 21, 22, 23), 33, 47, 66, 99, 165) 7000 (23) 40 (45) 100 (71) 1000 (85) 3 (129) 1001 (156)

Kaf Dann n
1001 (42, 77, 114, 120, 209, 275)

Krk Oda
40 (57,11,59 1001 (111)

205

Lal Masallar
1000 (19, 51, 56, 71) 7 (20, 28, 42, 50, 51, 54, 56, 67, 69) 4 (20, 42, 56, 76) 3 gn 3 gece (26, 40) 9 (28, 50) 3 (28, 35) 40 (29, 35, 73, 74) 40 gn 40 gece (36) 7000 (50, 51) 1001 (51, 82) 14 (54, 64) 9 gn 9 gece (125)

Mahmud ile Yezida

40 (11, 12, 13, 14, 15, 20, 22, 85, 89, 91, 97, 98) 1000 (15, 20, 41, 69) 9 (15, 84) 100 (48, 82) 7 (52, 64, 80) 40 gn 40 gece (54) 3 (72, 82, 83) 3 gn 3 gece (82, 84

Son stanbul
1000 (11)

Taziye
9 (13, 37) 1001 (14) 3 (20, 23, 37) 1000 (22, 23, 35, 43) 40 (25) 4 (32)

Aynal Krk Oda

40 (20, 232, 281) 7 (20, 237) 1000 (62, 159) 300 (147, 178) 9 (229, 299) 3 gn 3 gece (228, 232, 369) 1001 (301)

Yksek Topuklar
1000 (152) 1001 (211, 493) 7 (331) 40 (429)

Formel saylar Mungann ele aldmz on bir eserinin onunda halk kltrndeki ilevleriyle ele alnmtr. zellikle tiyatro eserlerinde ve hikayelerde bolca yer verilen formel saylar, romanlarda ok az kullanlmtr. Mungann eserlerinde en ok kullanlan saylar, 3, 4, 7, 9, 14, 40, 1000, 1001 dir. ador adl eserde ise formel saylara rastlanmamtr.

206

1.6.7. Argo Edebiyattaki kullanmlar ou zaman tartma konusu olan argo terimler zerine yaplan tanmlar, birbirini btnleyen yapdadr. Burada bunlardan bazlarna deineceiz: "Argo, ayn meslek veya toplulua (atlye, okul, kla) mensup olan ahslarn benimsedikleri zel terimlerin btn. Kaba konuma, kltrsz ve aa tabakann az" (ML: 643). "Ayn ura alanndaki insanlarn, kullanlan ortak, genel dilden ayr olarak, benimseyip kullandklar, herkese anlalmayan, kendilerine zg szck ve deyimlerin yer ald zel dil ve bu dili oluturan szcklerin tm (Pskllolu 2004: 104). "Kendi sosyal evreleriyle snrl yaayan ve genel olarak toplumun, zel olarak da iinde bulunduklar topluluun geri kalan kesimlerinden ayrlmak ve/ya da korunmak isteyen, yaama ortam ve biimleri birbirine yakn kiilerce yaratlp benimsenmi szckler, deyimler btn; bu szckler btnne dayal konuma biimi'dir (Aktun 1998: 16 ). Halk anlatlarndan zellikle halk hikyelerinde, masallarda ve destanlarda bu zel dil pek kullanlmaz. Ancak glge oyunlarnda ve Dede Korkut hikyelerinde az da olsa argo sylemlerle karlalr. Ancak bu kullanm, bu tip anlatlarn yapsna, dokusuna zarar verebilecek nitelikte deildir. Trkedeki ilk derli szlk almalarndan Divan Lgat-it Trk, Trke'de argonun ilk izlerini tamas bakmndan nemlidir. Trk halk kltrnde konuma dilinde nemli bir yere sahip olan ve baz kesimlerce kullanlmas zellikle benimsenmi zel dil argo, Murathan Mungan'n eserlerinde ok yaygn olmamakla birlikte yukarda alntladmz tanmlar dorultusunda zel kesimlerce kullanlr. Asana it dl (CH: 177). u an ayaa kalkabilse karsnda duran u pii paralayabilir (CH: 195). Hadi yalvarsana ulan it! Kurban olaym aam brak desene, balanmay dilesene, elime ayama kapansana, el etek psene, tvbe etsene (CH: 220). Aldrma sen o kyllerin ilericilii laflarna. Kyller bir bok yapamazlar hele hem kyl, hem retmenler daha da bir ey yapamazlar (KD: 40). Ancak szcklerin tlsmyla ayakta durabiliyorum u boktan dnyada (KD:

207

165). Bak btn o hmanist boktanlklarna inanmadm bilirsin, hayat bayram olsaclardan da deilim. Gn gnden baka batan u aalk dnyada dman olduum birok ey var, bir tr ecinseller de buna dhil (KD: 225). Btn gemiinin kna tekmeyi basverip gidebilmek (KO: 97). Kalkn ulan! Ut aln ark syleyin bana (S: 47). Ulan ibne Muhittin! teki kulan da biz keseceiz put! Mahallenin adn rezil ettin orospu dl! (S: 91). Meer btn telefonlarmz dinlermi kaltak (AKO: 297). Murathan Mungan'n eserlerinde kulland argo kelimelerin ou, genel argo diyebileceimiz kelime ve deyimlerden olumaktadr. Sadece ecinsel argosu denilebilecek kullanmlar da ok azdr. ...bana sar peruklar, srtna ifonlar geirerek konuk laolar gldrp elendirirdi (S: 154). Mungann argo unsurlar bakmndan en zengin eseri stanbul gecelerinin de ele alnd Yksek Topuklar isimli eseridir. Dnyadaki bunca zulme, hakszla ve adaletsizlie kr olan gzleri, byle boktan ayrntlar sz konusu olduunda atmaca kesilir. Dnyann her yerinde ayn boktanlkla dalm aalk orta snf ite! (YT: 123). ... o zaman da hep" bok yiyesiciler" demek gelirdi iimden (YT: 274). Yakn arkada olan kadnlara" lan kaltak" diye seslenmeyi samimiyet zanneder (YT: 301). Meer, Yunanl bir armatrle evlenmi Para iinde yzyor, bir lks, bir ihtiam! Bakma sen, adam da dut gibi k bizimkine, gzn ayramyor kaltaktan (YT: 304). Hatta aslnda spor salonunun tamam onundu da bizler istedii zaman kovabilecei arsz, yzsz kancklardk (YT: 329). Hala byk bir akla bal olduu kocasyla gen yata evlenmiler ve kocas okulunu bitirsin diye sabahlara kadar onun bunun dikiini dikerek ev geindirmi bu kadn, be kuru katks olsun diye kendi deyimiyle hala ine gt drterek yayordu (YT:387). Ben o zengin pi kurusunun hatasn tamir etmeye alrken... (YT: 412).

208

eitli kesimlerce yaptlarnda kulland argo dil yznden eletirilen Mungann eserlerinde dikkat eken en nemli yn, bu kullanmn daha ok son zamanlarda yazd eserlerde younlamasdr. Bunun nedeni, son dnemlerde eserlerinde stanbulun marjinal kesimi olan ecinsellerden ve deiik evre gruplarndan sz etmesine balanabilir.

209

II. BLM 2. HALK KLTR UNSURLARI 2.1.DN NANLAR VE LGL UNSURLAR Burada ok ayrntya girmeden inan deyimi ile neler kastedildiini ortaya koyduktan sonra Mungann eserlerinde yer alan zellikle dinsel ve batl inanlara deineceiz. Boratav, inan deyimi ile ne anlyoruz sorusunu u ekilde yantlar: nan szlk anlam ile kiice ya da toplumca, bir dncenin, bir olgunun, bir nesnenin, bir varln gerek olduunun kabul edilmesi demektirnan kavram, szlk anlam ile, insan dncesinin ok geni bir bln iine alr: din, ahlak, politikananlar btn bu eitlilik ve yaygnlklar ile ele almak halkbiliminin snrlarn aar. Halkbilimi belli bir toplumun eski dinlerinden miras alp kendi ann artlarna uygulayarak yaatt yeni dininde, yaam artlarnn

gerektirdiince yeni biimler, yeni ierikler ve anlatlarla oluturduu inanlarla ilgilenir (Boratav 2003: 19). 2.1.1. Murathan Mungan ve nan Yazar Mungan, dinsel ve geleneksel malzemenin kullanm ile ilgili yle bir tespitte bulunur: "Douda ham haliyle gelenei deil, malzemeyi nemsiyorum. Ben her zaman iin douda bir gelenein deil, bir malzemenin ardna dtm. Ulusal ve dinsel gelenekten yararlanmann tek ve mutlak lt gibi dayatlmaya alld ve zerinde yeterince dnlmeden birok evrede kabul grd gnmzde, gelenein plak gzle grlmeyen dier boyutlarna dikkat ekmek istedim" (Murathan 1995: 442). 2.1.1.1. Dinsel Kiiler 2.1.1.1.1. Hz. Muhammet Hz. Muhammed ve torunlarnn yer ald baz dinsel motiflerde ehl-i beyt mensuplarndan Hz. Hasan ve Hz. Hseyin'in Kerbela'da ehit edilmeleriyle ilgili blmlerde trajik yaklamlar anlatya daha deiik bir hava katar. Ve sonra bir gn Hz. Muhammed Aleyhisselam torunlarn, yani bir dizinde Hasan', bir dizinde Hseyin'i severken ona anszn Cebrail Aleyhisselam grnm ve demi ki: Ya Resullallah ok mu seversin onlar, yani torunlarn? ok severmi: Demi grmyor musun, arlklarn tayan dizlerim, balarn yasladklar kalbimdir. Bunun zerine Cebrail Aleyhisselam demi ki: Ne yazktr ki onlar ehit

210

decek. Ve sonra bir avu toprak vermi (GL:28). "Gemi am'a doru yol alyordu. Son zaman elisini arayacakt o topraklarda. (CH:42) Koucular geliyor Birincisi Muhammet Drt peygamber iinde Birincisi Muhammet (MY:32). Bir gece ryasnda Hz. Muhammed'i grdn, peygamber efendimizin onu islama ardn sylemi, o da uyand sabahtan balayarak, artk islami bir hayat tarzn semi, ona gre yaamaya balamt (YT: 335). 2.1.1.1.2. Hz. dem Yazarn cennet zerine yapt yorumlar, zellikle felsefi adan ele alnabilecek trdedir. Eya-zaman ilikisi, cennetin insanolunun en byk d olmas, cennetin corafyas ve topografyas, cenneti gren ve orada (ikindi ile gnein bat arasndaki zaman kadar kalmt ki, bu sre dnya gnlerinden 130 yla eittir.) (Kksal 2002: 39). uzun sre kalan Hz. demin bile cennettin btn ihtiamn unuttuunu ifade ederken yeni tartmalara zemin hazrlar: Yalnz cennetin "tarihi eser" bakmndan yoksul olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Hibir uygarlk hibir iz brakamaz orada. Cennetin yzeyi iz tutmaz. Ayrca dini inanlarmza gre dnrsek, slamiyet ncesi o kadar insann ldkten sonra nereye gittii de merak konusudur. Cennet, insanolunun en uzun ddr. nsann bilgisini, davran biimlerini, deerlerini ve yaamn

korku ynetir. nk insan korkan bir varlktr. teki yaratklar da korkarlar ama onlar dnemedikleri iin korkularn hafifletecek olan dler kuramazlar. Korku

halklarn afyonudur. Ayn biimde insan leceini bilen tek varlktr. Bu yzden de srekli lgnlklar yapar. lgnlk ve deliliin lm hafifletecei dnlr. teki btn yaratklarda lm yalnzca bir igdyken insanda hem bir igd, hem bir bilgidir. Cennetin coraf tanmn yapamadmz, topografyasn

bilemediimiz srece bilgilerimiz ve korkularmz arasnda bir yn boluk kalacak. Hibir uykunun dolduramayaca bir boluk... stelik dem de bilemez, kovuluunun sabahnda cennete degin bildii ne varsa unutmutur kukusuz (KO: 113). Kendini demle zdeletirmesinin birok nedeni vard kukusuz: En ve ilk

211

ortak zellikleri "kovulmak"t. dem, cennetten; gzel prenses de, ilkin uyanklktan, sonra da uykusundan kovulmulard. kinci ortaklklar uyku haliydi. Nitekim her din, her reti kendinden nceki insanlk tarihini uyku hali diye yorumlar... dem elmay srana dek bir eit uykudayd. rnein utanma nedir bilmiyordu... nsanolunun azcl dneminde iledii bu ilk gnah, en uzun mrl intikam perisinin en uzun ah olarak insanln yakasna yapm yzyllardr brakmyor, stelik uyumuyor da. Bu hesaba gre yalnzca sa sonrasn sayarsak her yzylda bir gzele uyumak dyor. Meryem'le birlikte eder yirmi gzel. Hi de azmsanacak bir rakam deil. Uyku tarihinin yirmi cildi daha imdiden hazr. dem asndan iler biraz daha deiiyor. Cennetteki eya ve zaman ilikisini, cennetteki uzamn kullanln doal olarak bilemeyiz (KO: 111-112). Elmay da demden nce ylan srmtr (KO: 125). 2.1.1.1.3. Hz. Musa Yazar, ahmeran hikyesini anlatrken kurgusal adan bir takm eklemeler ve yorumlar yapar. Bu yorumlardan bir ksm dinsel ieriklidir. Tevrat, Hz. Musa, Son Peygamber bunlardan bazlardr. Ayrca burada yaplan dinsel yorumlar kaynaklarla bir btnlk gsterir. Vaktiyle Yua adnda bir Yahudi hkmdar var idi. Zamann ounu Tevrat'a vermi olan Yua, Tevrat'n bir yerinde Musa'nn son yalva olmadn okudu. Son zaman Tanr elisinin stn niteliklerini, iyi huyunu, kutsal adaletini okudu. Bunun zerine ald hkmdar bir dnce. Geri son yalvacn risaletine daha ok zaman vard. Ama bu dncenin hkmdarln zayf dreceinden korktu. Onun kavmi, kendi bilgilerini dnyann tek ve mutlak bilgisi sanyor; kendi dorularn dnyann tek ve mutlak dorusu diye biliyordu. Buna sonsuza dek inanmaya ve iman etmeye hazrdlar (CH: 40). Yazar, Musevi kltrnde yer alan cumartesi gnnn kutsalln hikye rgs iinde ortaya koyar: Biz de Musa kavmindeniz. Gnlerden bugn cumartesidir. Kutlu bir gndr. Bir zamanlar bize balk tutmay yasak etmiti. Biz de alarmz cumadan atp, Pazar topluyorduk. nsanoluna zg kk bir kurnazlkt bu; oysa Tanr bize bu hilemizden tr ok kzd ve bizi cezalandrd. Suyumuzu kesti, rman kurumas ite bundandr (CH: 75).

212

2.1.1.1.4.Hz. Sleyman Peygamberler tarihinde zellikle peygamberlerin peygamberlikleriyle

zdeleen mucizeleri (Hz.Sleyman'n Mhr, Hz. Yusuf'un Gzellii, Hz. Eyyb'n Sabr, Hz. Musa'nn Asas) anlatlarda sk sk deinilen unsurlardr. Cenk Hikyelerinde yer alan ahmeran hikyesinde Sleyman Peygamberin yzne ulamak iin yaplan fantastik yolculuk baka kaynaklarda yer alan anlatlarla benzerlik gsterir. Hz. Sleyman "Beni srail peygamberlerindendir. Nbvvet ve saltanat birletirmi bahtiyardr. Menkuldur ki, ism-i azam yazl hatemi (yz) ile dnyaya hatta btn mahlkata, rzgrlara hkmetmitir. Tahtn rzgrlar tamtr. Menkbesi edebiyatmzn belli bal mazmunlarndandr. Sleyman yzn mine adl karsna emanet brakmt. Yz Sleyman ekline giren bir cine verdi. Bu ifritin ad sahra cinnidir" (Onay 1996: 445). Ukap adnda bir Yahudi bilgin vard Beyrut elinde. Bilgindi ama bilge deildi bu Ukap. Mhr- Sleyman dne kaplmt bir kez. Eski ahitleri, kara kitaplar, cmle ta basks yaztlar okumu ve kimi giz dolu bilgiler edinmiti. Onlardan renmiti ki, Sleyman yalvacn sol elinde yzk olarak tad bir mhr vard. Sleyman Yalva bu mhr sayesinde cmle hayvanlar, cinler, periler, insanlar zerinde byk bir kudret salamt. Bu mhrle hepsine sz geirebiliyor, hepsini buyruu altna alabiliyordu. Bu mhre sahip olan, tpk Sleyman yalva gibi dnyaya hkmederdi. Ukap'n btn dleri bu mhrn evresinde dnyordu artk. Bu mhr ele geirmek, btn dnyaya hkmetmek, dlerinin tmn gerekletirmek istiyordu. Eski kitaplardan edindii btn bilgileri bir araya getiriyor, o mhre varmann yollarn ayryordu. Mhr bir yzk halinde Sleyman yalvacn sol elinin orta parmanda duruyordu (CH: 46). Kavumu ellerinin kenetlendii yerden dnyann drt ynne k saan emirek tandan yzk biiminde yaplm mhr parl parl yanyor, daha sonra tm dnyay aydnlatyordu (CH: 58). 2.1.1.1.5.Hz. brahim Dinsel kaynaklarda anlatlan Hz. brahim ve Hz. smail'in kurban hikyesi ile Murathan Mungan'n "Taziye" eserinde yer alan kurban hikyesi arasnda benzerlikler bulunduu gibi farkllklar da yer alr. Mungan'n anlatsnda kulland eyalar ip ve kl iken dinsel kaynaklarda bu eyalar bak ve iptir. Hz. brahim kurban etme hadisesini balangta sadece Hz. smail'e syler, kars Hacer'in bu olaydan eytan sayesinde haberi

213

olur. Hz. smail'in yerine imtihandan sonra gnderilen ko Mungan'n anlatsnda olumsuz bir sonula ortaya konur. Ve Tanr, brahim'den olunu Kbede kurban etmesini istedi. brahim eve kederli geldi. Hacer, kocasna zntsnn nedenini sordu, brahim hibir ey sylemedi. smail'i getirmesini ve Tanrnn arsna gideceklerini syledi. smail en iyi esvaplarn giyindi. brahim, karsndan ip ve kl istedi. Hacer'in gnlne

kukular yrd. Lakin, brahimin istedii iple, klc getirdi. Sonunda brahim hem Hacer'e, hem smaile gerei syledi. Ve hep birlikte Kbe ye, yola ktlar. smail: Gecikme baba, ite bam, dedi. Ve sonra brahim dua etti. Ardndan smail: Karanlktan korkarm. Mezarma geliinizde bir mum brakn. Baucumda hep bir mum yansn dedi ve babasna gzlerini balamasn syledi (T: 45-46). Sonra Hacer dedi ki: Bir deve veya bir koyun bile kurban edilirken ona su verilir ya brahim. Olumuz, bir deveden ve bir koyundan bile daha m deersizdir? Topraa su! Gnllere su! Susuzlara su! Gkten hi ko inmedi! Gkten hi ko inmedi! (T: 46). 2.1.1.1.6. Hz. Lut slam tarihinin mehur kssalarndan Hz. Lut'un kavmiyle olan mcadelesi, karsnn ona olan ihaneti ve Lut kavminin helakini Mungan, slami kaynaklarda anlatld gibi yanstmaktadr. Helak annda kzlaryla kasabay terk eden peygamberin sk sk kzlarn arkaya bakmama konusunda uyarmas, Lut kavminin kasabayla birlikte sular altnda kalmas ve ibret iin halen de kokusunun yaamas, tuzluluk orannn ok yksek olmas gibi alametleri yazar tek bir ifade ile ve sembollerle ifade etmektedir: Ardna dnp bakarsa, mitlenecekti, peinden arm olacakt. Bunun iin dnmedi arkasna. Hz. Lutun kars geti usundan. Ardna dnp bakarsa sonsuza dek orada ta kesip kalmaktan korkuyordu (CH: 256). Lut Aleyhisselam'n kars, duyduu bir grlt zerine arkasna dnp: Vaah kavimciim! Diyerek acnd bir srada, Yce Allah gnderdii eyle, tala onu da helak edip, zledii kavmine kavuturdu. Lut Aleyhisselamn imansz karsnn ad Vahile idi (Kksal 2002: 258). Durup ardna bakan kadnlarn tarihte en byk rnei Hz. Lut'un kars deil mi? Acaba o yzden mi tuz diree dnerek ta kesildi (YT: 193).

214

2.1.1.1.7. Hz. Yusuf Murathan Mungan, dinsel motifleri daha ok zdeletikleri olaylarla ortaya koymaya alrken bazen de sembollerle ve kapal bir ekilde deerlendirir. ahmeran hikyesini anlatrken kuyu motifini Hz. Yusuf ile badatrarak genel yorumlar yapar. ne var ki, son tenekeleri doldurup yolladktan sonra, arkadalar sallandklar ipi geri toplayp kuyunun mermer kapan rtp, Camsap' orada brakmlar, yazgsna terk etmiler. Sonra da Hz. Yusuf'tan bu yana ki, bir o

kadar da ncesi vardr insanlar kuyuya indirdiklerine ihanet ederler (CH: 28). Mungan, Hz. Yusuf'un kardeleri tarafndan kuyuya atlmas, gmleine tavan kan srlmesi ve babas Hz. Yakub'a gmleinin verilmesinden sonra Yusuf peygamberin kuyuda geirdii zamana gndermeler yapar. Kuyuda geirdii zamann gvenilirlii de u ifadelerle aklanabilir:"Halillulah olan Hazreti brahim'e ate glistan olur da Yusuf iin kuyu neden istirahat yeri olmasnd? Allah bir eyi murad ederse ona ol! Der o da oluverir. Emrini geri aldracak, hkmn durduracak hibir kuvvet ve makam olamazd. Cibril-i Emin'in vahyi, Yusuf'tan korkuyu ve endieyi gidermiti. imdi o sknt ekmeden, korkmadan kendini kurtaracak olanlarn gelecei zaman beklemekteydi (Kazanc 1997: 40). Asl tehlike darsyd. Buras Yusuf'un kuyusu kadar gvenli bir yerdi. Kapanmak gvendi (:105). Yazar, baz durumlarda dinsel motifleri dolayl olarak kullanr. Yine Hz. Yusuf kssasnda geen kuyu olayn armlar ve benzetmeler yoluyla ortaya koyar. Tekerlek biiminde aklm koca bir tahta kapak, kuyunun azn rter, zerine ne benim, ne kardeimin kolay kolay kaldramayaca arlkta bir ta yerletirilirdi. (Oynasnlar diye ocuklarn avlulara salan annelerin balca korkusu, ocuklarn kuyuya dme olaslyd) Bizi en ok elendiren ey, bamzda biri dururken, kuyunun azna eilip aaya barmamzd. ok elenirdik, sevinirdik, tehlikeli bir oyundu bu. Sesimizin yanksn dinlerdik Kuyunun karanlk sularnda kendi suretimiz yzyordu. Sanki o tehlikeli serveni gze alp, kuyunun dibine inmi, orada bir sre yaam ve imdi oradan kendimize bakyorduk. lmn bana benzediini ilk o zaman dnmtm. Sonra yeniden kuyunun az rtlr, kapan zerine o kocaman ta yerletirilir, biz de artk kuyudan hevesimizi alm olarak srarmzdan vazgeerdik. Ne de olsa bir yasak tattrlm olurdu bize. Geceleri yatamda kendini

215

kuyuya atarak canna kym insanlar dnrdm. Onlara degin bir yn ykyle doluydu kulaklarm. Mutsuz sevdallar, deliler, namusu kirletilenler, kimsesiz ocuklar, ok zulm grm beslemeler, cinnet getirenler O kuyunun aznda hepsiyle buluurdum sanki. Btn kuyu azndakilere t o zamandan beri byk bir yaknlk duyuyormuum demek ki. Kardeimle kafa kafaya verir, aa seslenirdik. Daha sonra kk bir ta atardk, su halkalanr ikimizin yz birbirine karrd. Bundan ok holanrdm. Kardeim ok gzeldi nk. Olaanst denecek bir gzellii tayordu yznde. Sryani kiliselerini ssleyen resimlerdeki meleklere benzetirdim hep. Kskanrdm onu, ok kskanrdm. (Kilise duvarlar benim hakkm yemi gibi nefret ederdim onlardan) O kk halkalar yzlerimizi birletirdiinde ok mutlu olurdum (KD: 43). Murathan Mungan, dinsel motif saylabilecek bir olay gndelik yaamla badatrarak bazen olaan bir hale getirir: Kimi erkekler de bu kurtarc roln oynamaya pek heveslidir. Bu duruma " Kuyudan Yusuf karma Sendromu" diye bir ad takmtk kendi aramzda. Byleleri, kuyuya dm adam ya da kadn kurtarma sahneleri yaayabilecekleri ilikiler ararlar (YT: 173). 2.1.1.1.8.Hz. sa ve Hristiyanlk Yazar, dinsel motifleri kullanrken, genellikle islami kltrden ve Kur'an- Kerim'den yararlanr. Baz durumlarda hristiyan kltr motiflerine de yer verir: Hz. sa, Hz. Meryem, papa, katolikler, ikonografik gelenek, kilise, ayin... Ancak islami unsurlarda grlen ayrntl anlatmlara buralarda fazla yer verilmez. Bir keresinde konaklad bir da manastrnda, Akhbar duvarlarndaki ikonlara kaplp gitmiken sessizce arkasnda beliren bir papaz, ikonlarn ne olduunu aklarken slam'n gzlerinin zayf olduundan sz etmiti. Bu yzden islamda kalb eli, kalbgc, kalbgz nem tar. Bu yzden onlarda grmek sonunda seraba ular"demiti. slam gzleri unutmak ister (: 101). Keke ahh keke katolik olsayd o zaman hi olmazsa mezhep deitirir protestan olurdum (KO: 59). Kilise korosundaki pazar ayinlerine taklmt sesi (AKO: 12). Hristiyanlk tarihindeki ikonografik gelenei iermekle kalmayan yznn a gzl anlam (AKO:13). Yava yava ge doru ykselirken ulvi duygulara kaplarak Hz. sann da

216

ge akarken benzer eyler hissettiini dnyor, bu benzerlikten tr kendine derin bir mutluluk ve onur pay karyordu (AKO: 30). sa, yeniden yeryzne dnse ancak bu kadar kyamet koparrd, daha fazla deil (AKO: 51). Papa'dan bir aklama yapmasn isteyen Katolikler, Vatikan Saraynn nne ylmlar, ellerindeki mumlarn aydnlatmaya yetmedii karanlk ve kaygl yzlerle birleip duruyorlard (AKO: 52). sa'nn aslnda bir uzayl olduu syleniyordu. Kiliseler suskundu 55). rnein en merak ettii ey sa ile Meryemdi. Onlar grmek istiyordu. Adam, bunlara izin vermedi (AKO: 90). emsiler, Mardin'in ok eski bir kavmiydi. ok eskiden aka gnee taparlarken, byk bir blm Sryanilii setikten ya da gnee tapmaktan vazgemilerse de eski inanlarn btnyle terk etmemi tersine gne kltryle ilgili kimi trenleri ve inanlar yeni dinlerine szdrarak yaatm. Hristiyanln ya da islamn kurallaryla eski inanlar arasnda melez gei alanlar yaratarak geleneklerini byk lde srdrmlerdir (AKO: 253). 2.1.1.1.9. Hz. Hzr imdi Belkiya'nn karsnda olanca grkemi ve gzelliiyle Tavus-u Azam duruyordu. Belkiya sordu:"Ey gzel ku! Ey kutlu ku! Buras neresidir? Sen kimsin? Buras Hzr Aleyhisselam'n bahesidir ben burada oturuyorum. Bana Tavus-u Azam derler. Hz. dem ile birlikte cennetten kovuldum. Tavus-u Azam, Belkya'ya cennetten nasl kovulduklarn anlatt. Bambaka anlatt. Belkya aknlkla dinledi, nk dinledikleri, btn rendiklerini yeniden gzden geirmeyi gerektiriyordu (CH: 86). Belkya sordu: "Ey Tavus! Beni yeniden insanlarn arasna, yurduma gnderebilir misin? Bu benim iim deildir dedi. Bekle, Hzr Aleyhisselam gelir az sonra, derdini ona anlatrsn, belki seni yurduna gnderir dedi (CH: 86). zellikle halk hikyelerinde karlalan Hzr, dervi, dervi yardmclar, ermi gibi motifler Murathan Mungan'n eserlerinde kullanlmasna ramen hikyelerdeki fonksiyonlar ok ak deildir. Bazen sembolik olarak kullanlan bu motifler bazen de halk hikyelerindeki ilevleriyle ele alnr. Elif ile Mahmut hikyesinde "ah ile veziri bir subanda aksakall ihtiyar ile (AKO:

217

karlar ve bu ihtiyar onlara yardmc olur" (Alptekin 1997: 349). Kerem ile Asl hikyesinde "Kerem, bir ihtiyar ve klhanbeyinin yardm neticesinde Asl ile buluur (Alptekin 1997: 349). Ak sal, ak sakall, ak mintanl bu ermi, kt bir kap eiinde sanki bin yldr oturuyormu gibi arada kk mrltlarla dualar okuyor (CH: 66). ok sonra bembeyaz bir mermer saray kt karma. Avlusunda stbeyaz sakalyla bir yal ermi duruyordu. Sanki bin yldr mintann yerlere dek uzayan bir al kuakla sarmt (CH: 77) . imdi Belkiya'nn karsnda olanca grkemi ve gzelliiyle Tavus-u Azam duruyordu. Belkiya sordu:"Ey gzel ku! Ey kutlu ku! Buras neresidir? Sen kimsin? Buras Hzr Aleyhisselam'n bahesidir ben burada oturuyorum. Bana Tavus-u Azam derler. Hz. dem ile birlikte cennetten kovuldum. Tavus-u Azam, Belkya'ya cennetten nasl kovulduklarn anlatt. Bambaka anlatt. Belkya aknlkla dinledi, nk dinledikleri, btn rendiklerini yeniden gzden geirmeyi gerektiriyordu (CH: 86). Belkya sordu: "Ey Tavus! Beni yeniden insanlarn arasna, yurduma gnderebilir misin? Bu benim iim deildir dedi. Bekle, Hzr Aleyhisselam gelir az sonra, derdini ona anlatrsn, belki seni yurduna gnderir dedi (CH: 86). Dokuz yl kasklar ocuk tutmamtr Oba Hatununun. Gel gr ki Deli Trkmen ok sevmektedir kars Srma Hatun'u. zerine kadn almay gnl yz tutmamtr. Dokuz yl adaklar adam, yatrlara yz srm Srma Hatun. Dolamadk trbe brakmamlar, Hac hoca efsun efsun dolamlar yllarca. Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars dnde bir ermi grm Srma Hatun (LM: 28). Aada bahsedilen ermi kii her hangi bir fonksiyona sahip olmamakla birlikte sadece anlatc rolnde olup halk hikyelerindeki yapya benzememektedir. Surlarn zerinde bir yal ermi belirir. Beyaz eteklerini toplayarak ve beyaz sakallarna parmak vurarak, devriye yolunu yrr (T: 47). Baz kadnlar ryalarn anlatmaya baylrlar. Onlar dinlerken nerdeyse anlatmak iin rya grdklerini dnrsnz. Kimilerinin ryalar bile klielerden ibarettir, kendilerinden ncekilerin ryalarn grrler. Ak sakall bir dede, yeil bir at, kara bir ylan gibi daha nce bakalarnn ryalarnda da ayn rollerde oynam anonim figrler yer alr anlarn basmakalp ryalarnda. Kimileri

218

grdkleri gelecekten haber veren szde kehanet kvamndaki ryalarla gndelik hayat iinde kendilerine bir tr esrarl eylerin kapsn arayabilen"ermi kadn" stats kazanmak isterler. Tahmin edebileceiniz gibi bunlar ayn zamanda fallar ok kan kadnlardr (YT: 360). 2.1.1.1.10. Melekler Melek dinsel motifi kullanlrken dorudan (direct) bir anlatm yolu tercih edilmez. Daha ok benzetme ve armlarla ele alnan bu gibi motifler ilevsel zellikleriyle birlikte ele alnrlar. Gzlerini iyice ksp, elini siper edip bakyor: Bir lm melei bu (CH: 233). Akhbar ona bakarken ldkten sonra gnah ve sevap defterlerimizi karlatrarak hakkmzda verilecek karar kolaylatran meleklerin de byle olabileceklerini dnd. Defterin yazdklaryla yetinmeyip, bir de insann yznden hayat hikyesini okumaya alan yetinmez gzlerle bakan meleklerin bu dnyada karmza bir sahaf olarak kmasndan daha doal ne olabilirdi ki (: 46). Kendimin Azrail'i olmaktan korktum. Kurtar beni Azrail'in srndren elinden (GL: 98). Srlar zlm bir ayna gibi kayboluyorlar, grnmez melekler gibi 118). Kimi zaman baht melei, kimi zaman lm melei gibi grnmemiz belki de bu yzden. Kim bilir belki de bizler bakalarnn gzne zamann hzn iinden kan cinler gibi gzkyor (LM: 121). lmn parma imdi kimin stndedir. Azrail kime iaret eder (T: 24). Bilirem Azrail'in klc stmzde eleir aalar (T: 49). Hz. Muhammed ve torunlarnn yer ald baz dinsel motiflerde ehl-i beyt mensuplarndan Hz. Hasan ve Hz. Hseyin'in Kerbela'da ehit edilmeleriyle ilgili blmlerde trajik yaklamlar anlatya daha deiik bir hava katar. Ve sonra bir gn Hz. Muhammed Aleyhisselam torunlarn, yani bir dizinde Hasan', bir dizinde Hseyin'i severken ona anszn Cebrail Aleyhisselam grnm ve demi ki: Ya Resullallah ok mu seversin onlar, yani torunlarn? ok severmi: Demi grmyor musun, arlklarn tayan dizlerim, balarn yasladklar kalbimdir. Bunun zerine Cebrail Aleyhisselam demi ki: Ne yazktr ki onlar ehit decek. Ve sonra bir avu toprak vermi (GL: 28). (LM:

219

2.1.1.1.11.Krklar Krklar motifi dinsel olmakla birlikte halk anlatlarnda ska kullanlan bir motiftir. Kirmanah hikyesinde, Kirmanah,3'ler, 7'ler, 40'lar akna bade ier (Alptekin 1997:183). Arzu ile Kamber hikyesinde, Arzu ile Kamber ldkten sonra mezardan gvercin eklinde karak 40'lara karr (Alptekin 1997: 398). Tekin deildi, Krklara karmt (AKO: 232). 2.1.1.2. Kutsal Kitaplar 2.1.1.2.1. Kuran- Kerim Hz. Peygamber'in Mekke'den Medine'ye g ederken Hz. Ebubekir ile maarada saklanmas, Mekkelilerin onlar takip etmesi, maarann bana kadar gelmeleri, rmcek ayla karlamalar ve onlardan vazgemelerine Mungan, rmcek motifiyle gndermeler yapar. Maarann az, byk geni rktc bir rmcek ayla kaplanmt. Kutsal kitaplarda daha sonra birok yalvacn zellikle son elinin sakland maarann azn rtmek iin yeniden ortaya kacakt bu rmcek (CH: 58). Yazarn, iki kez kulland Yaradl suresi ile neyi kastettii ak olarak ifade edilmese de Kur'an- Kerimde insann en gzel surette yaratldna iaret eden ayeti kerime veya "ben insanlar ve cinleri yalnzca bana ibadet etsinler diye yarattm "ayet-i kerimelere gnderme yaplm olabilir. nk Kur'an- Kerim'de Yaradl suresi ad altnda bir sure bulunmamas ifadelerdeki belirsizlii ortaya karr. Murathan Mungan Kur'an- Kerim'de geen surelerden Furkan suresini "Elli Para" isimli eserinde "Furkan suresini kalbinin zerindeki ok ilemez muskada tayordu. Cehennemde tayaca azab kalbine yemin bilmiti. Onu da tayordu."(Mungan 2005: 173) eklinde kullanrken hangi sureye gnderme yaptn aka belli eder: Selvihan semah dnen delikanldan alamyordu gzn. Yaradl suresi gibiydi bedeninin her kvrl. Sanyordu ki, cmle tabiat onun etrafnda pervane olmu, dnp durmakta. Herkes onun evresinde tavaf ederek srdrmekte semahn. Ve sanki eer o olmazsa, hibir ey dnmeyecek; ya herkes dalp, zlp bir yerlere gidecek, ya da herkes olduu yere aklp kalacak. By bitecek. Her yer n sndrecek, rengini, kokusunu yitirecekti (LM: 58). Yaradl suresi mi, Kyamet suresi miydi, hocann okuduu mumlarn banda. Bizler Nisa suresini okuyorduk kadnlmz her daim hatrda tutmak iin (T: 11). Artk hatim indirmek, Yasin okumak, hatta Ulu Cami'de sala verip yank yank

220

mevlit okumak istiyordu (AKO: 235). Hnkrn odasnda Saray mam yank sesiyle Kuran- Kerim okuyordu (LM: 109). 2.1.1.2.2. Tevrat Tevrat'n sayfalarnda sakl kalan bu gerek gn na ksayd, kavminin insanlar deiimi, dnm reneceklerdi. Oysa mutlaklk dncesi bir kez

yklmaya grsn, hibir hkmranlk dayanmaz (CH: 41). Tevrat'n bu konuyu tayan sayfalarn skp ald barndan. Tevrat' eksiltmeyi, Tevrat' korumak sand (CH: 41). Tevrat'tan eksiltilmi bu sayfalar byk bir heyecanla okudu. Yaz, karanlkta ve gizlilikte beklemiti yllardr; bsbtn gzellemiti (CH: 41). 2.1.1.3. Kutsal Meknlar 2.1.1.3.1. Cennet, Cehennem, Araf Yazar, yk kahramanlarn olaan durumlaryla tasarlarken, dinsel motiflerin bir ksmna gl armlarla gndermeler yapar. zellikle birbiriyle zdeleen unsurlar bir arada kullanr (cennet-elma): Varoluunun ayrks kimliine tutsak edilmiti bir kez. Baheyi ve cenneti dnd sra bir yandan da gzleri baheyi taryor. Bu byk bahede bir tek elma aac yoktu. Bunun byk ok byk bir unutkanlk olduunu dnd (CH: 33). O grkemli, o kutsal, o gzel varl ne insanlarn ne de ylanlarn dnyasnda tam olarak yer bulamam, arafta kalm, kendi cehenneminde sessiz ve yalnz bekleyip duruyordu. Tebaasnn uyan bile kendi lmne balyd (CH: 39). Arafta kalsn ruhun ve bedenin (GL: 127). Cennet, cehennem ve araf gibi kutsal, olaanst meknlar, Mungan'n dinsel olarak en ok ele ald meknlardr. Boratav, Mungann eserlerinde kulland dinsel meknlarla ilgili u tespitlerde bulunur: stanbulda derlenen bir inana gre Araf, Cennetle Cehennem arasndadr; gnah da sevap da ilememi avarelerin yeridir buras. Onlar oradan hem Cehennemi, hem de Cenneti grecekler, Cehennemin korkusunu, Cennetin hasretini ekip kalacaklardr. Cehennem bir ate deryasdr. zerinde srat kprs vardr. Btn insanlar bu kprden gemeyi deneyecekler. yiler, kurban bayramlarnda kestikleri kolarn srtlarna binerek, sa esen te yakaya geecekler; ktler aaya decekler.

221

Gnahlarnn okluuna ve nemine gre uzun ya da ksa sre orada yanacaklar. Kfirler iin bu ceza sonsuz olacak (Boratav1999: 38). Anlat kahramanlarnn ahsnda yaplan bu yorumlar bazen ironik zellikler tar: Yazarn cennet zerine yapt yorumlar, zellikle felsefi adan ele alnabilecek trdedir. Eya-zaman ilikisi, cennetin insanolunun en byk d olmas, cennetin corafyas ve topografyas, cenneti gren ve orada (ikindi ile gnein bat arasndaki zaman kadar kalmt ki, bu sre dnya gnlerinden 130 yla eittir.)(Kksal 2002: 39) uzun sre kalan Hz. demin bile cennettin btn ihtiamn unuttuunu ifade ederken yeni tartmalara zemin hazrlar: Yalnz cennetin "tarihi eser" bakmndan yoksul olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Hibir uygarlk hibir iz brakamaz orada. Cennetin yzeyi iz tutmaz. Ayrca dini inanlarmza gre dnrsek, slamiyet ncesi o kadar insann ldkten sonra nereye gittii de merak konusudur. Cennet,

insanolunun en uzun ddr. nsann bilgisini, davran biimlerini, deerlerini ve yaamn korku ynetir. nk insan korkan bir varlktr. teki yaratklar da

korkarlar ama onlar dnemedikleri iin korkularn hafifletecek olan dler kuramazlar. Korku halklarn afyonudur. Ayn biimde insan leceini bilen tek

varlktr. Bu yzden de srekli lgnlklar yapar. lgnlk ve deliliin lm hafifletecei dnlr. teki btn yaratklarda lm yalnzca bir igdyken insanda

hem bir igd, hem bir bilgidir. Cennetin coraf tanmn yapamadmz, topografyasn bilemediimiz srece bilgilerimiz ve korkularmz arasnda bir yn boluk kalacak. Hibir uykunun dolduramayaca bir boluk... stelik dem de bilemez, kovuluunun sabahnda cennete degin bildii ne varsa unutmutur kukusuz (KO: 113). Kendini demle zdeletirmesinin birok nedeni vard kukusuz: En ve ilk ortak zellikleri "kovulmak"t. dem, cennetten; gzel prenses de, ilkin uyanklktan, sonra da uykusundan kovulmulard. kinci ortaklklar uyku haliydi. Nitekim her din, her reti kendinden nceki insanlk tarihini uyku hali diye yorumlar... dem elmay srana dek bir eit uykudayd. rnein utanma nedir bilmiyordu... nsanolunun azcl dneminde iledii bu ilk gnah, en uzun mrl intikam perisinin en uzun ah olarak insanln yakasna yapm yzyllardr brakmyor, stelik uyumuyor da. Bu hesaba gre yalnzca sa sonrasn sayarsak her yzylda bir gzele uyumak dyor. Meryem'le birlikte eder yirmi gzel. Hi de azmsanacak bir rakam deil.

222

Uyku tarihinin yirmi cildi daha imdiden hazr. dem asndan iler biraz daha deiiyor. Cennetteki eya ve zaman ilikisini, cennetteki uzamn kullanln doal olarak bilemeyiz (KO: 111-112). Buna sebep gizli bir bycdr. Yadigr; ottan, imenden, tohumdan yle renkler devirir ki, cennetin ve dahi cehennemin cmle renkleri parmann ucundan akar gider (LM: 32). Yazar, anlamsal adan birbirleriyle balantl motifleri kullanrken

armlarla okurun duygusal dnyasn zorlar: Ve bir o kadar souk. imdi yatak bir cehennem gibi souktur (S: 22). 2.1.1.3.2. Kerbela Uzun bir yas havas hkimdi her yana. Savalar ve rejim deiiklii srasnda her evden l km olmasyla ilgili bir ey deildi, yalnzca, daha genel, daha hayatn btnne ait bir eyin yitirilmesine ilikin bir yas havasyd bu. Kerbela'nn sca, yas, taziyesi, artk yalnzca muharrem ay ya da bir mevsim deil, tm bir hayat olmutu (: 42). te bu toprak ehit decekleri Kerbela'nn topradr demi (GL: 29). Hasan ve Hseyin ehit edildiinde onca mil uzakta cam ksedeki Kerbela topra kan kesmi. Kerbela'da su olsayd sululuundan arnabilecekti herkes (GL: 29). Kanl ellerinizi ykayacak bir rmak, bir gl, bir su bulamayacaksnz. Btn hayatnz Kerbela'ya dnecek (GL: 132). 2.1.1.3.3. Srat Kprs Kullanlan dinsel meknlar, bazen benzetmeden teye geemez: Bunca yln tresidir, bunca yl atalarmz erliini byle snam, erlie byle gemi. Bir srat kprsdr bu, biraz terleyeceksin. Atein ve alevin kzgn yzn duyacaksn yznn bir yannda. Lakin sonunda tekmil bir erlii kazanacaksn. Erliin lkesinin yurtluk tutacaksn, az sefa m bu oul? (CH: 102). Gayr lm kdn boynuna asarsn Fasla Kadn. Srat kprsne ayak basarsn (T: 51). 2.1.1.4.Dinsel Riteller 2.1.1.4.1. Semah Yazar, dinsel gelenekler ierisinde zellikle Alevi-Bektai geleneinde yer alan semaha Lal Masallardaki Murathan ile Selvihan hikyesinde yer verir.

223

Dr. Armaan Elinin Semah Geleneinin Uygulanmas adl makalesinde semahn douu yle anlatlyor: Alev- Bekt trenleri ve bu trenlerde yer alan, onun ayrlmaz bir paras olan semahlar, krklarn ceminden domutur. Semah Hz. Muhammedin krklar meclisinde semah dnmesinin yanslamasdr. Bele balanan ed ve tbent, Hz. Muhammedin krk para edilmi sarnn krklar tarafndan bele balanm olmasndan gelmektedir. Cemleri ve semahlar birbirinden ayr dnemeyiz. Semahlar Alev-Bekt cemlerinin hangisinde olursa olsun belirli kurallar iinde dnlr(Eli 1999: 171). Bin obadan bin eli gelmiti semah grmeye. Namnn yedi iklimi, drt buca doland bir semaht bu. Grmemek olmazd. Bu semah grmemek demek, dnyann yarsn grmemi olmak demekti. Klkee adr usul usul araland. Bir maara tlsmn ayordu sanki. Ayn gmnde bir ince haner gibi avkyan dal bedeni belirdi Murathan'n. adrn aznda yaral bir bak gibi belirince tekmil bedeni, ova lal oldu. Brts-bcei, otu-iei, suyu-pnar hepten sustu. Byl bir sessizlie gmld ovann her kesi. Kutlu bir sessizlie, bir gz krpm sresi iinde dondu kald her yer. Ellerini gkyzne uzatarak, ilkin ar ar, sonra giderek hzlanan, byyen, yaylan bir semaha balad. Yznn ve bedeninin bir yanna bulaan ve o dndke giysilerinin akan kvrmlarnda yatak deitiren bir gm rmanda zaman zaman seer gibi oluyordu semah dneni Selvihan. Tam seecekken yznn bir yan yeniden karanla gmlyor, baka bir yan kyordu rman na (LM: 56-57). Semah, Alevi-Bektai geleneinde bir ibadet arac olarak kabul edilir. Ayn zamanda Tanr'ya ulama yollarndan birisidir. Semahta kii kendinden geerek ak ve vecd iinde Tanrya ulamay amalar. Yani semah nefsin arzu ve isteklerden arnarak vahdete ulamasdr. Yazar Mungan da aslnda semah kutsal bir vecd motifi olarak kullanp, klarn ilahi bir duygu yaamalar iin bir ara olarak kullanr: Semah g tutmak gibiydi. Bir yurttan skn etmek gibiydi. Uzun yollar, uzun diyarlar, ulu sevdalar gibiydi.(Dnya m gurbetti? ahiret mi) Hayat gibiydi semah. Tm bir hayat. Hi bitmesin istiyordu Selvihan. Uzasn, uzasn, ta ki kendi de semah dnecek ermilie, erginlie erdiinde ve kendi giysilerinin kvrmlarnda da ayn gm rma yatak deitirdiinde... te o zaman ykanm olacakt yrei kendini tutan kalelerinden, burlarndan, yaln siperlerinden; kurtulmu olacakt

bukalarndan, zincirlerinden. te o zaman. Semahn bir yerinde bakalar da

224

katlmaya balad. lkin usul usul, ar ar ekinerek, saknarak kendilerini, sonra bir rmaa, bir sele kaplrcasna, koyu bir denize kavuurcasna, enginliin gizine ularcasna, birer birer katlyorlard, semah oaltmak iin, semahta oalmak iin. Selvihan, bu semah hi bitmesin istiyordu. Bu haner bedenli delikanl hep byle dnsn istiyordu. Kendi etrafnda, dnyann etrafnda hep byle dnsn (LM: 57). Mungan, ou dinsel motifi kullanrken, ilevlerini ok iyi bilmesine karn slup asndan dolayl (indirect) anlatm tercih eder. Semah motifini ele alrken de semahn amalarndan biri olan ruhun Tanr'ya ulamas temini anlat

kahramanlarndan Muradhan'n ahsnda kapal bir anlatmla ortaya koyar: Ova byyor, geniliyor, yaylyor, enginleiyordu. En sonra herkes kalkt, herkes dnyordu imdi. Dnya semaha durmutu sanki. Cmle da, ta, ot, aa, pnar, rmak, kurt, ku, brt, bcek, hepsi dnyorlard sanki. Ate, su, toprak(en eski Anadolu masal) hepsi dnyorlard. Semahn grkeminden alamaya balad Selvihan. Ama alamak saylmazd bu. O kadar ki, aladnn bile farknda deildi. Sanki alamyor, ykanyordu. Yrei arnyordu. imdi her ey birbirinin iinde erimi, her eyin izgisi birbirinin iinde gizlenmiti. Sonsuz bir sukunet ve ahenk iinde her ey birbirinin iinde byyerek dnyordu. Selvihan, gzelden alyordu (LM: 58) . Karanlk, kukulu gnler yaad Billur Kk. Herkes baklarnda bir suu, bir gizi saklyordu sanki. Sanki yeni l vermi bir evdi. Bir zaman sonra azl

suskunluundan syrlp Selvihan:"Semah grmek isterim, " diye tutturdu. "Semahn en iyisini grmek isterim. "Bilenler, erenler dediler ki: "Semahn en iyisini, en hasn

Muradhan'n obas tutar. Lakin onlar da gtler buralardan. Hayli zaman oldu. Kim bilir nereye konmulardr imdi? zlerine iz srmek mmknszdr. Hayli uan bir obadr. Rzgrla birlik dolanrlar Anadolu topran. Ve de semahn mevsimi vardr. Mevsimsiz semah tutmaz hibir oba. "Selvihan diretti:"Mmkn yok yzm glmez, ben semah grmek isterim. Ben Bey kzym. Ben semahn mevsimine deil, semah benim mevsimime uymak gerektir. Yoksa nerde kalr benim Bey kz olmaklm." Gergefinde ge uzanm kollar asl kald. Ayn hayn gergefin bitmemi nakn ikiye blyordu. Ayn daha bedene ulamamt. Drt yana ulaklar salnd, gvercinler uuruldu, izi srld obann, izine srgn karld. Bir zaman hasta dt Selvihan. Gen bedeni, gen bir fke kuanmt; yatana smayan toy bir rmakt

225

imdi. Yataklara yld nazl bedeni, yataklara smad nazl bedeni. Umarsz kald Billur Kk. Selvihan'n suskunluu herkese bulamt, herkes fsltya indirmiti sesini. Sonra bir gn duyuldu ki, ulaklar haber getirmi Muradhan'n obasndan. zi bulunmu ger obann. Oba, gneyde bir yerde konaklam, adr am ve de ayn on drdnde dolunay vakti semah tutacaklarm. Byk bir semah. Ayn on drdnde semahlarn en kutlusu tutulur (LM: 63). Semah motifine bal olarak iki sevgilinin bulumas ve kutsal bir ak yaamas, semahn dinsel yn olan ve tasavvufa desteklenen k-mauk temine balanabilir: Gece, ay doarken neyler usul usul balad semah karlamaya. Laciverdi bir sis dolanyordu adrlarn arasn. Doann tmn aralyordu gecenin tlsm. Sis, buu, k, ney... Gene semaha duruyordu cmle tabiat. Bu kez semaha gneyin rzgr da karmt. Terli, uzak, buulu bir yosun kokusu belli belirsiz duyuruyordu kendini. Gney rzgrlarnn deniz kokan soluu dolayordu adrlarn tepesine tnemi bulutlarn arasnda. Semahn grkemi tutmutu da ta. Akan sular, akan yldzlar, ulu aalar, ovann yeil tlsm, gecenin iinde koyulmu glgeler, yzlerce adr, binlerce insan. Onca yrek arpyordu imdi doann koynunda. Onca nabz diriltiyordu yeniden uykusundaki geceyi. Semah Muradhan at. Selvihan'n gzleri Muradhan'a kilitlendi. Yreinin bir yannda semahn bys, te yannda semah sonras iin dledii by yreini atee sryordu. Semah sonrasnda Muradhan'n gittii ssza o da gidecek, konduu kuytuya o da konacakt. Kendini semahn seyrine brakt (LM: 65). Selvihan'n semah gibi dinsel yan gl bir motifle Muradhan'a ulamaya almas, dinsel olduu kadar nemli bir halk hikyesi yaklamdr. Semah hayli yol almt. Gkyznde karanln turnas imekler ard ardna akyordu, ortal gn na bouyordu. Murathan'n bedenindeki gm rma alayanlar dkyordu. Bu imeklerin birinde, ban gkten alp, yere verirken ve de bedenini sol topuunun zerinden alp, sa ayann ucuna devirirken o imek yalaznda, Muradhan'n yznn kblesine dt Selvihan. Muradhan grd onu. Ve de semah tutan kollar deprem yemi gibi oldu. Titredi ve katld. Bedeni kilitlendi. imekler birka kez st ste aydnla kesti Selvihan'n yzn. Nur rengi bir suret edindi imein hikmetinden. Muradhan anlad ki, sevda vakti gelmiti. imeklerin ars kutlu bir iaretti. Kitlenmi

226

bedenini bir trl aamad. Bedeni kendisini dinlemiyordu. Semah sekmiti. Herkes hayretler iindeydi. Sonra semahtan szlp yamalara indi (LM: 66). Yazarn sevda semah adn verdii kutsallatrrm semah, tasavvufta da vahdet-i vcuda ulama temine dolayl benzetmelerle gndermeler yaplr: Selvihan' grnce niye geldiini anlad. Kollarn ge uzatt Muradhan. Kollarn yere uzatt Selvihan. Birlikte semah tuttular hi konumadan. Bir sevda semah. Kimsenin bilmedii, kimsenin grmedii. Yalnzca kendi yreklerinin sesiyle dndler. Bu yzden kimse grmedi bu semah. Kimse bilmedi. Gne doana dek birbirlerinin evresinde dndler. Kollar birbirlerinin kollarndan akt, her ikisi de bir gm rmana buland. Birbirlerinin suretlerine byle bir gecede nail oldular. Cmle tabiat bir giz gibi esirgedi, saklad bu geceyi. Kendi gibi yedi er kii belirdi gerisinde Muradhan'n. Yedisi de kendi suretinden oalma, yedisi de kendisine tpatp. Bedenleri dumanl, sesleri yankl yedi er kii Muradhan'n yreine tercman oldu, bedenine elik durdu (LM: 67). 2.1.1.5. Dier nanlar Mungan, dinsel yorumlamalar yaparken hemen hemen birok eserinde grdmz sosyal eletiri (otoritenin sarslmas, mutlaklk) yneltmekten kanmaz. Daha ok satr aralarnda kalm gibi grnen bu eletiriler aslnda metnin can alc ksmlarndandr: Yazar, bir takm dinsel yorumlar yaparken, bunlarn dayand temel olaylar bazen gz ard ederken bazen de nedenleriyle birlikte ortaya koyar. Fotorafn slamiyete gre gnah saylmasnn nedenini ortaya koyarken toplumsal baz tespitlerde de bulunur: Kahvenin plak duvarlarnda eskiden suretlerin, levhalarn, dini tablolarn, camalt resimlerin asl durduu erevelerin yeri belli oluyordu. Yokluklar boyas yenilenmemi duvarlarda zamann lekesi gibi duruyor, hayatlarndan sklp alnan btn resimleri birden hatrlatyordu. Baz eylerin yokluklar, varlklarn daha ok hatrlatr. Tpk ehrin sokaklarndaki kadnlarn yokluu gibi. Yeni rejim suret yasan daha kat kurallarla geniletiyor, yz peeli peygamber suretlerine bile tahamml gsteremiyordu. zerlerinde minyatrlerden alnm insan figrleri bulunan kalem kutular bile yasaklanmt. Tek gsterenin yaradan olduu dncesiyle, insanlarn gsterdiklerini grmek istemiyorlard (: 49). Fotoraf gnaht. Sureti tekrarlamak gnaht. Yaradan tekrar etmek

227

gnaht (: 52). Anasr- Erba'a (drt unsur) motifiyle ilgili yazarn yapt yorumlar bazen fonksiyonel olmayan zellikler tar. Yani destanlarda, mitolojilerde ve kutsal kitaplarda yaratl miti olarak kabul edilen bu drt unsur sradan bir kullanmla veya armlarla okuyucuya hissettirilir: Ate suya su topraa, toprak havaya karsn. Atei suyla deitirin Suyu havayla deitirin Havay toprakla deitirin Topra kendinizle deitirin (GL:46). Bir toy kurulmu ki, be kyn adam ylmt ortaya. aya klar vuruyordu iki kydan, gkyznde yldz tufan, yeryznde ise su, ate, hava. Ve slak toprak kokuyordu (LM: 43). Yazar Mungan, baz anlatlarnda anasr- erba'ay Anadolu'nun en eski masallarndan biri olarak kabul eder: Cmle da, ta, ot, aa, pnar, rmak, kurt, ku, brt, bcek hepsi dnyorlard sanki. Ate, su, toprak (en eski Anadolu masal) hepsi dnyorlard (LM: 58). By, muska gibi hem geleneksel hem de dinsel saylabilecek inanlar hakknda ayrntl tespitler yaplmamasna karn, ayn zamanda yzeysel olarak kullanlr: Yazarn dinsel motiflerin bir ksmna yaklam sembolik olmakla birlikte, bazen ok gl armlar yoluyla amacna ulamay hedeflerken baars da gzlerden kamaz: Gurbet Hanm, ilk geldii gn, alma odamn duvarlarnda Hz. Ali levhalar ve Zlfikar' grnce ok heyecanlanmt o zaman renmitim Alevi olduunu (YT: 210). indeki serseriyi burada yaayamyordu. Bedevilerimizi ldrm,

dervilerimizi kuruna dizmi, abdallarmz tutsak etmitik. Doudan yola km, Bat'ya ulaamam, yollarda kalmtk (KD: 236). Bir zaman derin sessizlik oldu. Bir tekke gibi, bir dergh gibi sszd her yan (LM: 23). Gizini kimseye demedii erbetine dudak uzatmak ab- hayat imek gibi bir

228

eydi. Selvihan cmle dan otundan, tohumundan, baharatndan, yaprandan toz dver, bunlarla kimsenin bilmedii, kimsenin duymad erbetler yapard. erbetler ki zemzeme emsal nam salmt (LM: 54). Cmle bilge ebeler kollarn svadlar. Zemzemle ykadlar ellerini (T: 15). Grnmezleri gren peygamberlerin hepsinin le inmesi bouna deildi (: 101). Biz dokuz ay tts yaktk tekkelerde, yatrlarda. Onca eyhin eteine yz srdk (T: 13). Netice olarak Murathan Mungann eserlerinde youn olarak kullanlan dini inanlar, daha ok dinsel yaplar korunarak ortaya konulurken yazarn bunlar armsal ve sembolik olarak da kullanmas ayrca bir yazarlk baars olarak grlmelidir. O

229

2.1.1.6. Dini nanlar ve lgili Unsurlar Motif Tablosu Cenk ador Geyikler Kaf Dann Hikyeleri Lanetler n
Hz. Yusuf (28) Hz. dem, Elma (33, 86) Araf (39) Hz. MusaTevrat (40, 41, 75) Mhr- Sleyman (46, 58) Eski Ahitler (46) Abdal (42) Son Peygamber (58) Ermi (66, 77, 112) Zlkarneyn (66, 76) Cumartesinin kutsall (75) Tavus-u Azam (86) Hzr Aleyhisselam (86) Melek (233) Adak ( 240) Hz. Lut'un kars (256) Kerbela (42) Melek (46) Mhr- Sleyman (47) Resim yasa (49, 52) Kadn sesi (81) Ermi mezar (85) Hatim dualar (85) Mezarlk ziyareti (86) Peygamberler (101) Papaz (101 kon (101) slamiyet'e bak (101 Hz. Yusuf kuyusu (105) Cehennem (14, 19) Hz. Muhammed (28) Hz. Hasan (28, 29) Hz. Hseyin (28, 29) Cebrail (28) Kerbela (29, 132) Zemzem (35) Azrail (48) Araf (127) Hac (10, 11, 57) Nurlu Pir (11) Dergh (30) ile ekmek (30) Dervi (236) Abdal (236)

Krk Oda
Protestan-Katolik (59) Hz. dem (109, 111, 112, 114, 125) Hz. sa (112, 114) Hz. Meryem (112, 114) Cennet (112, 113)

230

Lal Masallar
Tekke (23) Dergh (23) Adak (28) Yatr (28) Ryada ermi grmek (28) Enasr- Erba'a (43, 58) Yaradl Suresi (58) Kur'an- Kerim (109) Melek (121)

Mahmud ile Yezida

Krknc gnn uuru (14) eytan (29, 44, 69) Hz. Muhammed (32) Abdal (73, 76)

Son stanbul
Cehennem (22)

Taziye
Dilek Aac (11) Yaradl Suresi (11) Adak (11) Kyamet Suresi (11) Nisa Suresi (11) Tekke (13) eyh (13) Yatr (13, 36) Zemzem Suyu (15) Azrail (24, 49, 52) Ermi (36, 47) Hz. brahim (45) Hz. smail (45) Hacer (45) Ka'be (45) Cennet (50) Srat kprs (51)

Aynal Krk Oda

Pazar ayini (12) Hristiyanlk (13) Hz. sa (30, 51, 55, 90, 119) Hz. Meryem (90, 119) Ermi (232) eyh (232, 270, 368) Yatr (232, 368) Hatim indirmek (235) Yasin okumak (235) Sala vermek (235) Mevlit okumak (235) Ka'be (237) Hz. Ali (281) Hz. smail (281) Krklara karmak (281)

Yksek Topuklar
Hz. Yusuf (173) Hz. Lut'un kars (193) Hz. Ali (210) Zlfkar (210) Hz. Muhammed (335)

Dinsel motifler, Mungann ele aldmz btn eserlerinde ilevsel olarak ele alnmtr. Dinsel motiflerden zellikle kiiler ve meknlarn yaygn olarak kullanlmas dikkat eker. Yazar, dinsel motiflere daha ok fonksiyonel anlamda kullanrken bazen de bunlara sembolik olarak yer verir. Son stanbul eseri, dinsel motifler bakmndan en zayf eserdir.

231

2.1.2. Batl nanlar Bu balk altnda halk arasnda yaayan baz batl inanlara deineceiz. Ancak burada sz edilen batl inanlar herhangi bir ayrm yaplmadan (eya, hayvan, olay) deerlendirilmitir. Batl inanlarn halk arasnda yaayan ekline deinen Yardmc, inan ve kltr dzeyi arasnda balantlar kurar: Bugn birok kiinin batl olarak adlandrd halk inanlarna kltrel dzeyi ne olursa olsun birok insann yaygn olarak inand bir gerektir. rnein; bugn yaygn olarak aalarn yapraklarnn ge dklmesi sonucunda kn ge geleceine inanlr. Bunun gibi halk, birok rneini grd olaylar inan haline getirerek onu yllarca srdrmektedir(Yardmc 1993: 321). Halk arasnda yaayan halk bitkilerinden yararlanarak kiiyi kem gzlere kar ttsleme inan, Mungann anlatlarnda ifadesini bulur: Sokaa taan kokulara baklrsa baz evlerde eskiden olduu gibi, ev ahalisini kem gzlere kar ttslemek iin yabani sedefotu, civanperemi yaklyor (: 22). Murathan Mungann ele ald inanlardan bir ksm halk inanlarnda yaygn olarak kullanlan kadnlarla ilgili inanlardr. Boratav, kadnlarla ilgili inanlar

hakknda geni bilgiler verirken u tespitlerde bulunur: XVInc yzylda derlendiine gre daha ok eskiden beri yrrlkte olan yarglar kapsadn sandmz bir atasz kitabnda (Risale min kelimat- Ouzname), kadnla ilgili birok inanlar da yansmtr. Oradaki yarglar yle zetleyebiliriz: Kadna gvenilmez; o, fitneci, hilekr, mzevirdir; ehvet eilimlerine direnme gcnden yoksundur; onun deeri, bir ss eyas gibi, gzelliinde ve genliindedir, grevi erkein buyruundan kmamak ve ona ocuk yetitirmektir (Boratav 2003: 46) . Yukarda Boratavn szn ettii atasz kitabnda kadn ile ilgili u szler yer almaktadr: Dul avrata eytan gnde bir kuz boazlar. eytan aytm ki: Her nesneye bir derman buldum, avratlarun buuk bildine bulamadm (Boratav 2003: 47). Burada Mungann szn ettii inanlar, zellikle kapal toplumlarda kadna bak alarn yanstmas bakmndan nemlidir: Kadna ilikin bellein btnyle boaltlmas amalanyordu. Kadnlar arda, pazarda alak sesle konumak zorundaydlar, gr ve berrak kan bir kadn sesinin

232

duyulmasyla birlikte eytann ve onunla birlikte harekete geen btn kkrtc duygularn hemen orackta toplanacana inanlyordu. Ne zaman Akhbar'n kulana hafiften bir kadn sesi alnsa gznn nnde hemen silik bir kadn yz canlanyor (: 81). Halalar barp duruyormu. Karanlk etekleri yerleri sprrken, yksek

kubbeli ayvanlarda, derin avlularda yanklanp duruyormu sesleri:"Bu yabanc kadn bir lanet dourdu, uursuzluk dourdu, lanet dourdu" (AKO: 228). Yenisini ayarlamadan asla boanmam. Boanm kadn kimse almaz. Ayrca iki koca arasnda bo kalmak uursuzluktur (YT: 92). Halk arasnda merdiven ile ilgili merdivenin altndan gemek uursuzluktur batl inancn anmsatan aadaki alntlar, uyumann meknlarla ilgisini ve batl inanlara rnek tekil etmesi bakmndan nemlidir: Bo merdiven hatra diriltir, derler. Sarnlarda uyuyanlar su ryas

grrlermi. Klhanlarda yatanlar yangn. Merdivenlerde uyuyanlarsa yolculuklarda kaybolurlarm (GL: 145). Hayvan ile ilgili batl inanlarn da yer ald eserde doan ile ilgili uursuzluk getirdiine inanlan bir ku olarak sz edilir: Anszn bir doan beliriyor gkyznde. rperiyorum ardndan birka tane

daha. rpertim korkuya ve fkeye dnyor. Bu bir uursuzluk biz ulaklar iin kt bir iaret. Yreim glgeleniyor, gzlerime bulut iniyor. Alala szle yaklayorlar, bir sre bizi izliyorlar. Atmn zerinde dorulup, penelemek, boyunlarn vurmak istiyorum... Uursuz kanlarn topraa aktarak bu kt iaretin kt etkisini yok etmek istiyorum. Doan zalimlerin kuudur. Avc ve cellt bir kutur. Mektup tayan posta gvercinlerini gkyznde avlayp paralamak iin zel olarak eitilir. teden beri doan ulaklar ve gvercinleri korkutur. imdi tepemizde daireler izen bu

kulardan birinin olsun boynunu hanerimle almak istei btn benliimi kaplyor (LM: 116). zellikle kan davalarnn yaad toplumlarda gelien batl inanlar, alnacak cn lye etkisini ortaya koyar. Bu inann en iyi kurguland eserlerin banda Yaar Kemalin Ylan ldrseler isimli eseri gelir: Bu ii de halledersek babann mezarnn topra gler (MY: 54). Tfekliler de geit vermemekte her seferinde ylann ban klla kesmektedirler. Lakin ba kesildike daha kara bir ba bitmektedir ylanda. Uzun bir dmanla

233

alamettir ylann biten ba (T: 21). Halk arasnda yaayan ve bir olayn gereklemesini engellemek iin yaplan baz bylk ilemleri de ierisinde batl inanlar barndrr. Mungann eserinde de ocuk dourmamak iin yaplan bysel bir inantan sz edilir: Mermiler gmdm topraa. Rahmi kurusun diye Fasla Kadnn dokuz ay dokuz rmak kuruttum (T: 13). Onca efsuncuya akl dantm. Hikmet yazdrdm oncasna. Olumu benden alacak bir oul vermesin diye uursuz rahmi Fasla Kadnn, bin bir cindar hocaya muska bozdurdum. Yetmedi hibiri. Yetmedi hi kimse. Kendim baktm yldzlarn, sularn falna (T: 14). zellikle aileye gelen yabanc gelinlerin beraberlerinde getirdikleri uursuzluu ortaya koyan inanlar da batl inanlarn nemli blmdrler: Fasla Kadn, o ylan gzellii ile amt bu kasrn kapsn. Geldii gn kasrn duvarlarnda zehirli otlar bitti. Otlar onun imen yeili gzlerinden aldlar renklerini (T: 38). Evren ve dnya ile ilgili batl inanlar da Mungann eserinde ifadesini bulur. Bununla ilgili en yaygn inan, dnyann kzn boynuzlar zerinde olduu inandr. Yzlerce yl sonra dnyann kzn boynuzlar zerinde olmadn anlamann aknln yeniden yayordu insanolu (AKO: 53) . Mungan, batl inan kabul edilen eylemleri kyl inanlar tabiri ile ortaya koyar: Sonralar, yrede her zaman yaygn bir biimde kabul grm olan "kesesiyle doan ocuun, ileride ailesine, ocana bet bereket tayan seilmi, kutlu bir kii olacann iareti sayan kyl inanlarndan kimi zaman ak, kimi zaman sakl bir gururla sz edildiyse de ruhunun derinliklerinde yanklanp duran, doumunda duyduu dnyaya ilikin o ilk canhra lklarn karanlk ansn, Ali'nin kulaklarndan hibir ey silememitir (AKO. 228). Yatrlarn ve kutsallk yklenen aalarn batl inanlardaki rneklerini ortaya koyan Mungan, halk arasnda Arapa ile ilgili bir inantan da sz eder: Babalarnn imdiki halinden memnun olmayan halalar srekli aklarlard: Babamz hi yle deildi, bir eyhin yatrnda gn gece uyuyakalm, uyandktan sonra bir daha hi eskisi gibi olmad. Uyanp eve dndnde byle olmutu (AKO: 232).

234

Bugn hala baz gerekler Ali'nin dedesiyle birlikte Mardin Kalesi'nin arkasndaki eski incas balarnn bulunduu aalarda el ele dolatklar sylenir. Ve onlarn zerinde grldkleri aalarn kesilmesinin uursuzluk getireceine inanlr (AKO: 391). Arapa'y byl buluyordu. Uzun sre Arapa yazyla yalnzca byler, dualar ve muskalar yazlr zannetmiti (AKO: 234). Halk arasnda batl inanlarn k noktalar asndan nem arz eden ve yaptrm yksek eylemler, Mungann anlatlarnda ayna inanlar erevesinde ortaya konur. Buna gre, aynaya uzun bakmann insana verecei zararlardan sz edilirken batl

inanlara gndermeler yaplr: Halalar, aynaya ok bakan insanlarn gnn birinde delireceini syleyerek korkutmaya alrlard Ali'yi (AKO: 281). Ev iinde aynaya ilikin konumalar nedense hi tkenmezdi. Aynann krlmasnn insan hayat iin bir iaret olduu dnlrd. Ayna zerine dua okumak gnahtr. Geceleri aynaya baklmazd. Baklrsa insana kendinin deil

gecenin yz grlrm. Ayna insan bakalatrr, derlerdi. Aynalarn da insanlar gibi zamanlar vard, baz aynalar kilitli kaldklar zamanlar gsterirlerdi yalnzca, bu yzden bakan yanltrlard (AKO: 282). Sonu olarak Mungann eserinde yer alan batl inanlar, halk arasnda yaygn olarak kullanlan inanlardr. Bu inanlar daha ok hayvan, mekn, eya, evren ve din ile ilgilidir.

235

2.1.3. Dier Halk nanlar 2.1.3.1. Fal ile lgili nanlar Fal, halk inanlar ierisinde yaygn olarak kullanlan bir yntemdir. Murathan Mungann eserlerinde fal ile ilgili inanlarn daha iyi yorumlanabilmesi iin halk arasnda yaayan bu gibi inanlarn zelliklerine ksaca deinmek gerekir. Pertev Naili Boratavn fal ile ilgili tanm hayli kapsamldr: Daha dar ve yaygn anlamyla fal, zel teknikleri, gereleri ve uzmanlar olan yorumlama bilgisi olarak tanmlayabiliriz. Kii kendi geleceini, yaknlarndan birinin salk durumunu, uzakta olan birinin halini renme, aldrd veya yitirdii bir nesneyi bulma kaygs gibi nemli hallerde, kendi imknlar ile elde edemedii bilgiyi salamak iin falcya bavurur (Boratav 2003: 130-131) . Murathan Mungann eserlerinde deindii fal eitlerinden biri su faldr. Su falna u ekilde baklr: Bakc bir kabn iine konmu suyun iine bakar veya bir bakasna baktrr. ok defa bu medyumlar bir ocuktur. Medyum sylenmesi gerekli davet szlerini tekrarlayarak cinleri arr ve onlardan sormak istedii eyleri sorar: hastaln sebebi, tedavi yolu vb. bakc sorularnn karln suyun zerinde beliren izgiler, yazlar, hayallerden elde ettiini ileri srer. Bu yntemi kullanan bakclara cindar veya cinci de derler (Boratav 2003: 131) . Yrede nam alm yrm olan bu hoca, Dicle cinlerinin yardmyla su falna bakyordu (AKO: 309) . Mungann eserlerinde yer alan falclar, kaynaklarda sk rastladmz olaanst zelliklere sahip kiilerdir. Yzleri ve gzleri anlamldr. ktklar yolculuklarda deiim ve dnm yaatrlar. Ayrlrlarken, Selah ertesi gn dneceini ama Akhbar' ailesinin izini bulmas iin bu akam ehrin batsndaki izbe mahallelerden birinde bak yapan bir kadna gtreceini syledi. Kadn tekin deildi. Hem bu lemin hem teki lemin gaiplerinden ses getiriyor, haber veriyordu. Sava sonrasnda birok insan kayplarnn nerede olduunu ondan renmiti (: 94). Gelenlere oturmalarn syledi. Kendi yz kbleye dnkt. Gzleri, yzne fazla geliyordu; gzlerinin her eyi fazlayd; fazla siyaht, fazla parlakt, baklar grd geleceklerden yorulmu gibi dehetle parlyordu. Havnn lts hayvan ty kadar canl grnen nndeki kadife kuma rtnn zerinde eitli kehanet remizleri duruyor, prl prl parlatlm pirin buhurdanlardan ykselen tts kokular, bir kez

236

daha kendine inanmak isteyen bir dou masal gibi kendini tekrar ediyorduUcuz areler var, pahal areler var, dedi kadn. are yaraya derman olsun yeter, dedi Selah. Kadn yanna ard yardmcsndan alak sesle bir ey istedi. Az sonra zerine simli ipliklerle ayet szleri naklanm, tok kumann hlts koridordan bile duyulan gsterili bir burka ile kageldi yardmc kadn. Burkay trensi hareketlerle ar ar zerine geirirken, dudaklarndan dklen anlalmaz szlerle baka lemlerin glerini yardma aryordu. Kelimeler sesini arlatryordu. Son olarak baln ekip yzn rttnde, burkann iinde gzden kayboldu. Akhbar, kadnn yzn rtt anda gvdesinin hemen oray terk ettiini ve u an burkann bir uval kadar bo olduunu aklndan geirdi. Kadnn oradan baka bir leme yolculuk ettiini, burkannsa bu yolculuun grlmesini engellemek ve seyredenleri yanltmak amacyla kullanldn dnd. Kadnn burkann iinde duyulan sesi, gitgide uzaklayor ve art arda kuzeydeki ehir adlarn sayyordu. Akhbar, saylan her ehir adyla birlikte tepeden trnaa rperdiini hissetti. Ruhu kendinden nce yola kmt ve onu izlemekten baka aresi kalmamt. Elini sokup cebindeki kumglne dokunmak istedi. Cebinde yalnzca bir avu kum vard (: 96-97). Bir gece odana gelmitim, yemek sonras kahvelerimizi senin odanda iecektik. Sonra sen kahve falna baktn bana. Gene byle pencere kenarna oturmutuk. Fal bakarken yzne tuhaf bir k, bir ifade, bir kehanet gelmiti sanki derin bir i yolculuuna km kiilerde grlen bir deiimin, bir bakalamn ifadesi diyebilir miyiz?(KD: 235). Onca efsuncuya akl dantm. Hikmet yazdrdm oncasna. Olumu benden alacak bir oul vermesin diye uursuz rahmi Fasla Kadnn, binbir cindar hocaya muska bozdurdum. Yetmedi hibiri. Yetmedi hi kimse. Kendim baktm yldzlarn, sularn falna (T: 14). Yazar, isim olarak kahve fal, su fal, kum fal ve yldz faln kullanrken bazen hibir ayrntya girmeden sadece fallarn ifade ettikleri gelecek ile ilgili tespitlerde bulunur: Hacca remil atm ve demi: "Sadr olun, lakin memleketine ancak yllar sonra ve bandan birok

servenler getikten sonra dnebilir" (CH: 71). Yldzlara ve yollara alan fallar direnirdi. Atlan remil geri toplanr (LM: 77). Her fal ancak bir iyi haber kaldrr dedi Yazar (AKO: 120).

237

Remil, (kuma birtakm resimler izerek fala bakmak) Mungan'n eserlerinde sz en ok edilen fal eididir. Ancak remil atma sonucunda baklan fallarda yer alan ifadeler daha ok sembolik anlamlar tar. Osmanl mparatorluunda taht kavgalarnn, entrikalarn ele alnd Ulak ile Sadrazam hikyesinde olaylarn bilinmezleri remil atlarak tespit edilir Remilin birinci yz, zehrin iki ucunda toplanan Baba ile oulun dngsnde bir iktidarn iki ucunu kapatr (LM: 79). Birinci remilin bilinmezleri arasnda Hnkrn seferi ve niyeti, zehirin sahibi doktorun mdahalesi ve imparatorluun gelecei bulunuyor (LM: 81). kinci remilin bilinmezi ulaklarn yollarnda, menzillerinde, uyanm

ordughn fsltlarnda, sadrazamn bekleyiinde, imparatorluun yazgsnda gizlidir (LM: 109).

238

2.1.3.2. By ve Muska ile lgili nanlar Halk geleneinde sk rastlanan byler, slamiyetin byk gnahlarndan olmasna ramen halk arasnda rabet gren uygulamalardandr. Artun, bynn Anadolu'ya geliini u ekilde ifade eder: slamiyet ncesi by kltrnn yeryzndeki belli bal merkezlerinden Orta Asya, amanizim olarak bilinen bu by din karm inan sistemi ayn zamanda Trk kltrnn de ana kaynaklarndan birisidir. Orta Asyadan Anadoluya gemi ve gnmze kadar farkl mistik uygulamalar iinde varln korumutur (Artun 2005: 262). By motifi zellikle halk hikyelerinde olaanst zelliklerle yaygn olarak kullanlr. Sihirli nesneler, sihirli gler bunlarn fonksiyonlar ve karakteristii ifadelerini halk anlatlarnda anlat kahramanlarnn ahsnda bulur. Murathan Mungann incelediimiz eserlerinde by eitleri, bycler hakknda detayl tespitler olmasa da bu gibi inanlarn halk arasnda ilevsel olarak yaayan halleriyle karlarz. Kitaplar iinde byler, cinler, efsunlar yaard. Btn byler ve efsunlar gizli kitaplara baklarak yaplmaz myd? Bycler srlarn, kitaplarn sayfalarna kimi zaman ifreli yazlarla, karanlk iaretlerle bir gn mhrn zecek olan birini bekleyen zel ve gizli bir dille yazmazlar myd? (: 47). Muskalar birer temas bys uzants eklinde yorumlayan Artun, bu gibi bysel eylemlerde kullanlan nesneleri u ekilde ortaya koyar: Gnmzde sklkla rastlanan okunmu pirin, tuz, eker ya da benzeri maddelerin yenilmesi, yutulmas; muskalarn giysilere ilitirilmesi dualarn yazl olduu kolyelerin, yzklerin taklmas vb. inanmalarn birer temas bys uzants olabilecei de dnlebilir (Artun 2005: 112). Yazarn muskay koruyucu unsur olarak kullanmas ve bunu bedensel temas eklinde ortaya koymas halk inanlarna yaklamn yanstmas bakmndan nemli bir gstergedir. Yaadklarna inanmak, varln dorulamak istercesine boynundaki muskaya dokundu yeniden. Bir trl hatrlayamad eski bir masaldan birka sihirli kelimeyi hatrlarsa kaybolduu byden dnyaya geri dneceini ve her eyin eskisi gibi kald yerden sreceini sanyordu. Sa eli muskasnda iindeki dua szlerini kalbinden bir kez daha geirdi (: 103).

239

Buharlana buharlana azalan bezlerden sonra sonunda kesesini yrtmlar, kordonunu kesmiler mumlanm pazenle kaplanarak iyice muhafaza edildii halde, hala yank ot ve tohum kokan muskalarla kundaklayp, drt bir yann nazarlarla, uurlarla ssledikleri beiine yatrp, gn gece mosmor bir et paras olarak hrltlar iinde yaam mcadelesi veren Ali'nin ban beklemiler (AKO: 228). Byleri, iyi by ve kt by eklinde ayran Boratav ve Tezcan halk arasnda bylerin yapl amalar hakknda u tespitlerde bulunurlar: yi veya kt sonu almak iin tabiat elerini yasalarn etkilemek ve olaylarn olaan dzenlerini deitirmek iin giriilen ilemlerin topuna birden by diyoruz. Bu anlam ile kelimenin kavram genilemi oluyor, deyim Franszcadaki magie kelimesinin bilim dilindeki kullanln karlyor. Halk dilinde by daha dar bir alanda kalan ilemler iin kullanlr. Bir kimseyi sevdiinden soutmak, dmann hasta drmek veya ldrmek iin yaplan kt by, bir kiide karsna kar sevgi uyandrmak ya da evine ballk salamak iin yaplan olumlu by gibi (Boratav 2003: 136). Bynn amac olumlu da olumsuz da olabilir. rnein ak by yamur yadrmak, ekinleri bytmek, av bereketli, dman ldrmek gibi ktlkleri nlemek, eytan kovmak vb. salamak iin baz dualar okunarak yaplan uygulamalardr. Kara by ise bir kimsenin bana felaket ya da lm getirmesi beklenen uygulamalara verilen addr (Tezcan 1996: 121). Yukarda sz edilen ak by, kara by kavramlar Mungann anlatlarnda iki tarafl olarak ele alnr. Yazar hem ak by hem de kara by kavramndan rneklemelerle sz eder. Cmle efsuncular urayor, kazanlar kaynatlyor, ilerinde bilinmedik nice otlar, baharatlar, uurlu- uursuz hayvan kemikleri. Btn kasr buhar iinde yaylan ttslerden. Cmle airet uykuland, ona bir ey olmuyor. Bavurmadmz kap,

gitmediimiz yol, denemediimiz are kalmad (GL: 32). Bir efsun yapacaz, bir byk efsun. yle ki ya cann alacaz bu geyiin ki bu olunuzun cann almak demektir. Ya da bir kadna dndreceiz onu, ceylan gibi bir kadna (GL: 33). Celallenme Bey! Efsun yaptm onunla bir gizli efsun. Efsun mu? Bir bana m? He ya efsun ve bir bama ve akamna gebe kaldm. Ve unutma bu bizim son ansmz, son aremizdi Hazer Bey (GL: 68). Efsuncular bekler halinde yamaca yaylmlardr (GL: 107).

240

Mungann

anlatlarnda

ayrntl

by

eitlerine

rastlanmaz.

Nasl

yapldklarndan ziyade teorik olarak by kavramn kullanan yazar bu yolla anlatlarna motif zenginlii katar: Onca by zld, onca muska yazld, onca dua okundu, kar etmedi (GL: 31). By m yapmlard ona. Yoksa o gece bal bana bir by myd? Ge uzanm kollarnn arasnda devrik bir lale gibi duran bkk boynunu yalayp geen ay karanlk bir bynn gizemli muskasn m takmt Murathan'n boynuna (LM: 60). Ve de sen kim bilir hangi byler ve ttslerle mil ektin Bedirhan'n gzlerine. Seni avrat belledi, stne kadn almad. Airetin en gzel, en asil kzlarna yz evirdi bir bir (T: 39). 2.1.3.3. Uur le lgili nanlar Uur, halk arasnda gelenek ve inan olarak yaayan en etkili glerden biridir. Boratav, uur kelimesini halk bilimi asndan u ekilde yorumlar: Uur, bir nesnenin bir kiinin, bir hayvann, bir iin, bir zamann, bir yerin zndeki iyilii, mutluluu, bereketi, kolayl, ksacas olumlu nitelii ve gcdr. Halkn inan ve ilemlerindeki btn davranlar, zamanlar, ynler, evresindeki nesneler, kiiler, hayvanlar, uurlu ve uursuz diye kmelenmitir. Uurlu olanlar yelemek, uursuz olanlardan kanmak veya onlardan gelecek olumsuzluklar giderme yntemlerini gzetmek gerekir (Boratav 2003: 123). Mungann eserlerinde kulland uur-uursuzluk gelenekleri yukarda Boratavn da ifade ettii gibi daha ok bir takm nesneler ve hayvanlarla ilgilidir. Burada ortaya koyduumuz bu gelenekler, inan olarak kabul edildiinden ayn zamanda inanlar blmnde de deerlendirilmitir. Baz hayvanlara, nesnelere, kiilere, ynlere yklenen anlamlar ou toplumda ayn olmasna karn bazen de bunlarda farkllklar grlebilir. Aada Mungann eserinde sz edilen kum gl nesnesine yklenen anlam, kiinin eyaya zaman ierisinde ykledii anlamn iyi rneklerindendir: Cebinde her zaman ufak bir kum gl tard. Bu kum gl bir sre sonra uuru olmutu onun. Yanna almad zamanlar eksikliini duyuyordu. Pembeye alan

kahverengisiyle, simli, tozanl grn, prtkl dokusu, Akhbar'n houna gidiyordu. Tabiatn, insan byk bir teslimiyetle hayran braktran eliiliklerinden biriydi bu kum

241

glleri. Kendi lnde kaybolduunu hissettii zamanlar, elini bakalarnn gznden saklarcasna cebine sokar ve srekli yannda tad kum glne dokunurdu. Bu dokunu, onu, kaybolduu lden dnyaya geri dndrrd. Kum glnn varolu sihrinde, dnyann eitli hallerinin aklanamaz bilgisinin sakl olduunu dnrd. Var oluun kendisi bal bana bir sihirdi (: 15). Mungann uur-uursuzluk inanlar asndan en iyi anlats Ulak ile Sadrazam hikyesidir. Bu hikyede hem Zhre yldznn uuru hem de doann uursuzluu bir arada kullanlr: Zhre yldzn grdm efendim. . . Zhre uzakta, olanca parlaklyla kutlu bir iaret gibi yor, yolumuzu talandryor (LM: 124). Anszn bir doan beliriyor gkyznde. rperiyorum ardndan birka tane

daha. rpertim korkuya ve fkeye dnyor. Bu bir uursuzluk biz ulaklar iin kt bir iaret. Yreim glgeleniyor, gzlerime bulut iniyor. Alala szle yaklayorlar, bir sre bizi izliyorlar. Atmn zerinde dorulup, penelemek, boyunlarn vurmak istiyorum...Uursuz kanlarn topraa aktarak bu kt iaretin kt etkisini yok etmek istiyorum. Doan zalimlerin kuudur. Avc ve cellt bir kutur. Mektup tayan posta gvercinlerini gkyznde avlayp paralamak iin zel olarak eitilir. teden beri doan ulaklar ve gvercinleri korkutur. imdi tepemizde daireler izen bu kulardan birinin olsun boynunu hanerimle almak istei btn benliimi kaplyor (LM: 116). Halk arasnda , yedi, dokuz, krk gibi rakamlara yklenen kutsallk ve uur, Mungann eserlerinde yer alr. Tpk Hristiyan kltrnde on rakamna yklenen uursuzluk anlam gibi. Ancak anlat ierisinde olay kahramanlarnn bu gibi rakamlara olan inannn batl itikat olarak deerlendirilmesi ilgintir: Bugn krknc gndr. Bugn uurlu gndr (MY: 14). Gnllerin brosunun bir zellii tam dokuz kadn avukattan olumas, "9" Gnl'n uurlu rakamym, ciddiyetle sahip kt batl itikatlar var. Ve bunlar herhangi bir mahcubiyet duymadan yaamay seviyor (YT: 242). Taklar ierisinde uuruna ve koruyuculuuna inanlan nesnelerden birisi nazar boncuudur. Mungan, hemen hemen btn Trk toplumlarnda yaygn olarak kullanlan bu nesnenin baka toplumlarda da yaygn olarak kullanldn olay rgs ierisinde ortaya koyar: Ve de gzyana bend olsun. Yol vermesin gzlerinin pnarna. Nazar boncuu olsun bedenine, esirgesin seni, kollasn (LM: 19).

242

Kureya bu kez de iki avu dolusu nazar boncuu karr bohasndan (GL: 8081). Gney Amerikann bilmem ne dalarndaki yerlilerin, kendilerini kt ruhlara kar korumak iin taktklar boncuklarm bunlar (YT: 315). ki de bir boynundaki uur kolyesine dokunarak, annesine bu kolyenin kendisine uur getireceini syleyen kzlarn. . . (YT: 505). Murathan Mungann eserlerinde yer alan uur-uursuzluk inan ve gelenekleri genel olarak rakam, nesne ve hayvanlarla ilgilidir

243

2.1.1.4. Rya Burada ilk nce rya ile ilgili gr ve inanlara ksaca deindikten sonra, rya motifinin Mungan'n eserlerinde nasl ve hangi artlarda ele alndna, halk anlatlaryla benzerliklerine deineceiz. Umay Gnay, basit bir rya tanm yapar: "Rya, insanlar ilk alardan beri megul eden bir konu olmutur. En basit ekli ile rya, bir kimsenin uyku srasnda zihninden geen hayal dizisi olarak tarif edilmektedir (Gnay 1999: 78). Erman Artun, halk arasnda rya inanlar ile ilgili olarak aadaki tespitlerde bulunurken renk, eya, eylem asndan halkn ryalar yorumlay eklini ortaya koyar: "Halk, ryasnda grdklerinin etrafnda da inanlar oluturmutur. Halk, ryasnda grdklerinden anlamlar karp gelecee dair yorumlar yapar. Ryada yeil ve beyaz renkler grnce sevinilir, siyah renkte ise znt duyulur. Ryada ylan gren kiinin dmanndan ktlk greceine inanlr. Ryada iplik grnce yola gidileceine inanlr. Ryada kz ocuu grmek kt haber, erkek ocuu grmek iyi haber duyulacana iarettir. Yine ryada alayann sevineceine inanlr "(Artun 2005: 259). Umay Gnay, halk hikayelerinde ryay kompleks motif olarak deerlendirirken zetle u bilgileri aktarr: "Halk hikayelerinde, hikaye kahramann ak olmaya ulatran rya motifi kompleks bir motiftir. Baka kltrlerde tek tek ortaya kan unsurlar k edebiyatndaki rya motifinde birbirinin iine girmi olarak bir arada yaatlmaktadr. Hikye kahraman bu rya ile pir elinden bade ierek Tanr akn, sevgilinin akn ve kendisine toplum iinde mstesna bir yer salayacak saz airi olmak iin gerekli btn hnerleri ve bilgileri kazanmaktadr. Uyand andan itibaren yani kiilii ile evresinden ilgi, sevgi ve sayg grmee balamaktadr (Gnay 1999: 90- 91). Halk hikyelerinde ve masallarda grlen ryalarn olaanst nitelikte ve ilevde olmas, anlatlarn metin ierisinde deiik ivme kazanmasna sebep olur. Mungan'n halk hikyesi formatnda yazlan "Lal Masallar" isimli eserinde ryada grlen bir ermi olayn aknda nemli bir ileve sahiptir: Nihayet dokuz yln sonunda bir gece yars dnde bir ermi grnm Srma Hatun'a, yle buyurmu: Ya kr bir olan verecek Tanr sizlere ya da dilsiz bir kz. gz krpm bir vakt iinde karln verdin verdin, vermedin dilein tutmayacaktr bir daha (LM: 28). Murathan Mungan'n eserlerinde tespit edilen rya unsurlarnn ou halk hikyelerinde sk karlatmz ryada bade ime motifiyle edeer deildir. Ryada

244

grlen eyalar, hayvanlar ve kiiler daha ok sembolik anlamlar tarlar. Kara Rso bir d grm idi. Ve buyurmu idi ki: Kavsa Kadn, bir vakittir karanlk bir d grmekteyim. Kara bir ylan, gecelerden dahi kara bir ylan, karanln sinsi kefenine brnp kasrn kapsna ulamaktadr (T: 21). Tfekliler de geit vermemekte her seferinde ylann ban klla kesmektedirler. Lakin ba kesildike daha kara bir ba bitmektedir ylanda. Uzun bir dmanla alamettir ylann biten ba (T: 21). Bir yatra yz srmeye gitmi idim. Dmde bir at ls grm idim...At ls, er ls demilerdi (T: 36). Ryasnda, kaybolmu bir kz ocuunun ryasn gryor, uyanmak istediindeyse, o kayp kz ocuu bir trl bulunamad iin, kilitli kald onun ryasndan bir trl dar kamyordu. Her uyannda, uyannn aslnda srmekte olan ryann bir paras olduunu anlayarak yeniden umutsuzlua kaplyordu (AKO: 151). Ve her gece hepsi ayn ryay grrlerdi; sakallar gsne kadar inmi, bembeyaz mintanlar iinde yeil bir at srtnda bir ermi bana doru yaklat ve...(AKO: 232). Bir insan kendi ryasn grene kadar yllarca bakalarnn ryalarn grr, diyor bir Kulak cini (AKO: 317). Mungan'n eserlerinde tespit ettiimiz ryalardaki ahslarn kutsall, bu motifin dinler tarihindeki yeri ile ilgilidir. Aalardaydm, dedi. Dedemin mezarnn bana diktiimiz aata yattm gn gece. Her gece, ryalarm evliyalar, ermiler, eyhler ziyaret etti. Meer dedem kutlu bir kiiymi. Bouna deilmi o halleri. Dedemle konutum. Bana dnyay aklad. Meer dnyada hibir ey iin zlmeye demezmi! Dedi (AKO: 369) . Hareketlerinde imdilik kendinin grd ryann dalgnl vard. Kamerli giri alnlnn tam ortasna yerletirilmi u oymal saati gryor musun? Ta kesilmi hep ayn zaman gsteriyor. nsan bu saate baknca zaman anlamaya alyor. Alnln iki yanndaki kabartma deniz klahlarndan dklen meyveler ta kesildikleri yerde dklmeye devam ediyorlar gibi...zaman sizden dikkat istiyor. Siz ta kesmeden sizin zamannz istiyor (YT: 275). Bir gece ryasnda Hz. Muhammed'i grdn, peygamber efendimizin onu slama ardn sylemi, o da uyand sabahtan balayarak, artk slami bir hayat

245

tarzn semi, ona gre yaamaya balamt (YT: 335). Mungann Yksek Topuklar isimli eseri rya motifi asndan zengin bir eserdir. Ancak burada bahsedilen ryalar halk anlatlarnda ilevsel olarak deerlendirilen ryada pir elinden bade ime motiflerinden tamamen farkldr. Aada Mungann eserinden alntladmz rya ierik ve yazarn duygu dnyasn yanstmas bakmndan ilgintir. Sabah uyandmda, grdm bulank ryann etkisindeydim. Gya ryam karanlkta gryormuum. Zaten ryamn konusuymu karanlk. Genellikle ryalarm hatrlarm, ama bu kez nedense yalnzca skntl bir rya grdm duygusuyla uyanmtm. Hatrlamaya altka, siste grnp kaybolan kara paralar ya da zaman zaman su yzne vuran batklar gibi sreklilii olmayan kopuk grntler dyordu gzlerimin nne. Her biri silinmi ryamn bir yerini a karyor, sanki gece grdm karanl, gndzn sisli diline eviriyordu. Ryamda karanlk zerine bir doktora tezi hazrlyormuum. Damtlm bir karanlkm bu. lenmi bir karanlk. Yalnz tezimi grnmez mrekkeple, geri kazandrlm malzemeden hazrlanm el yapm buruuk ktlara para para denemeler halinde yazarak, ilkin bunlar karanla datacak, sonra da bulunmalarn salayacakmm. zerlerinde hamurunun kaynatld kazann buharlar tten taze ktlarm bunlar. Ben yazdka yenileri hazrlanyormu. Kdn dokusuna zaman katmak iinmi bu. Yazann ve yazlann zamann. Bu datlp bulunma oyununun da kendine gre kurallar varm ama ben bu kurallar bilmiyormuum. lerledike renecekmiim. Ayrca bu denemelerin hibir kopyas yokmu ve bakalarnn eline gememesi gerekiyormu. En ufak hatamda bozulan yeri bir daha okunmaz oluyor, benim onlar bulmam bsbtn zorlayormu. Tezim kabul edildii takdirde, karanln karbon kd, yazmn ifresini zerek onu iine alacak ve kendi iin oaltp bakalar iin grnr klacakm. Attm her adm, aslnda yazdm bir cmleymi (YT: 353). Mungan, anlatlarnn baz blmlerine rya ile ilgili tespitlerde bulunurken

ryalarn felsefik zelliine sembolik olarak dikkat eker: Bir aralar ryalarm yazmay dnmtm. Ama hatrlamaya almann onlara hasar verdiini grp vazgetim. Hatrlamaya almak bile ryalar deitiriyor. Sualt batklar gibi, su yzne knca btn ryalar oksitlenip dalveriyorlar. Gndzn kelimeleri gecenin ryalarn deitiriyor. Grdnz btn o uuculuklar, belirsizlikler, szckler tanmlar yoluyla kesinleirken anlam ve derinlik kaybna uruyor. Gndz anlattnz gece grdnz gibi olmuyor. Yattm yerde grdm karanlk ryay hatrlamaya alrken, sabah sabah rya zerine felsefe gelitirirken buluyorum kendim.

246

(YT: 354). Yazar, anlatlarnda rya- masal, rya-gerek ilikisini irdelerken ryalarn aslnda kiisel masallar olduunu ortaya koyar. Bunu daha sonra ona sylediimde "Ryalar kiisel masalmzdr"demiti. Ancak masallarda olanlar olur arada (YT: 359). Ryalarn gerekle ilikisini kuramayanlarn, bu yzden gereklerinde de rya eksiktir (YT: 360). Mungan, Yksek Topuklarda kurgusal adan ve roman kahramanlarnn cinsiyeti gerei kadnlarn ryalara yaklamn klielemi rya anlay ile ve ironik bir slupla ortaya koyar: Baz kadnlar, ryalarn anlatmaya baylrlar. Onlar dinlerken nerdeyse

anlatmak iin rya grdklerini dnrsnz. Kimilerinin ryalar bile klielerden ibarettir, kendilerinden ncekilerin ryalarn grrler. Ak sakall bir dede, yeil bir at, kara bir ylan gibi daha nce bakalarnn ryalarnda da ayn rollerde oynam anonim figrler yer alr anlarn basmakalp ryalarnda. Kimileri grdkleri gelecekten haber veren szde kehanet kvamndaki ryalarla gndelik hayat iinde kendilerine bir tr esrarl eylerin kapsn arayabilen"ermi kadn" stats kazanmak isterler. Tahmin edebileceiniz gibi bunlar ayn zamanda fallar ok kan kadnlardr (YT: 360). zetle Mungann eserlerinde tespit ettiimiz rya unsurlar bazen halk anlatlarnda karlatmz rya motifleriyle paralellik gsterirken bazen de tamamen gndelik yaamdaki rya ile ilgilidir.

247

2.1.5. Batl nanlar ve Halk nanlar Tablosu Cenk ador Geyikler Hikyeleri Lanetler
Geyik laneti (Batl nan) (185, 189, 242, 243) Muska (20, 103) Fal (14) Uur (15) By (31, 33, 68, 103, 104, 105, 109, 110, 111, 112, 156) Muska (31, 112, 113, 116) Nazar (80, 81) Batl nan (145)

Kaf Dann n
Fal (14)

Krk Oda

Lal Masallar
Treye kar koyma (15) Nazar boncuunun koruyuculuu (19) Ttsl srmenin ktlklerden korumas (19) By-muska (60) Rya (28) Uursrz hayvan(116)

Mahmud ile Yezida

Batl inan (53, 54) 40.gnn uuru(14)

Son stanbul

Taziye
Batl inan (21, 36, 38) Rya (21,36) Muska (14) Fal (14)

Aynal Krk Oda

Batl inan (53, 228, 232, 234, 281, 282, 391) Rya(151,232,317) Fal (309) Halk inanc (228, 231)

Yksek Topuklar
Batl inan (92, 242) Lanet (111) Rya (275, 335, 353, 354, 359, 360) Boncuk takmak (315) Uur kolyesi (505) uurlu rakam(242)

By, muska, fal gibi halk inanlar Mungann incelediimiz on bir eserinin dokuzunda halk kltrndeki ilevleriyle ele alnmtr. Batl inanlar, zellikle tiyatro eserlerinde ele alnmtr.

248

2.2. HALK BLGS 2.2.1. Halk Hekimlii 2.2.1.1. Trk Halk Kltrnde Halk Hekimlii nsanlar var olularndan bu yana doa ile etkileim halindedir. Doa-insan iliki ve atmalarnn doal bir sonucu olarak da insan, bu oluumlardan yararlanmay, doay korumay ve ilemeyi ilke haline getirmitir. Biz burada daha ok insann doayla ilikileri srasnda saaltc nitelik tayan bitkilerden yararlanma ekillerine ksaca deineceiz. Murathan Mungan'n inceleme konusu olarak setiimiz eserlerinde tespit ettiimiz halk hekimlii uygulamalarna gemeden nce Pertev Naili Boratav'n halk hekimlii ile ilgili olarak verdii bilgileri aktarmak istiyoruz. Boratav, halk hekimliinin geni kapsaml tanmn u ekilde yapar:

Halkn olanaklar bulunmad iin ya da baka sebeplerle doktora

gidemeyince veya gitmek istemeyince, hastalklarn tanlama ve saaltma amac ile bavurduu yntemlerin tmne halk hekimlii diyoruz. Bu adan hastalk deyimi de altmzdan geni bir anlam kapsar. Bununla sadece kiinin salk durumundaki aksaklklar deil, ksrlktan tutunda nazar demesi gibi insanlardan gelebilecek kt etkilere ve tabiat d varlklarn (cinler, periler) sebep olabilecekleri sakatlklara

kadar trl bozukluklar anlamak gerekir (Boratav 2003: 155). Halk hekimliinin douunu, halk kltrnn bir paras olarak kabul eden Artun ve Trkdoan olaya u ekilde yaklarlar: Halk hekimlii veya geleneksel tp, ilk insann tabiat olaylar karsnda

takndklar tavrlar ve mnasebet ekillerinden domutur. Burada sihir ve bynn nemli rol olduu grlr. Dini inanlarn ve bynn nem kazand bu toplumlarda salk ve hastalk da insan bedenine yabanc unsurlarn girmesi ve onlarn yaptklar ktlkler ile aklanrd. nsanlarn bunlardan korunmak iin dndkleri areler, halk tbbnn temellerini oluturmutur. Diyebiliriz ki, geleneksel toplumlarda, hastalk ve salk hakkndaki dnceler, domulardr (Artun 2005: 181). "Geleneksel tp veya halk tababeti, ilk insanlarn tabiat olaylar karsnda takndklar tutum ve iliki biiminden doan, balangta dini inanlarla bynn ynettii bir sistem olup, kiinin yapt ktlkler sebebiyle bedene giren yabanc halk kltrnn bir paras olarak

249

unsurlar hastalklarn sebebi, bundan korunmak iin dnlen areler de tedavinin temelini tekil etmekte idi (Trkdoan 1987: 403) . Boratav, bylk nitelikteki saaltmalara ek olarak maddi gerelerin eklendii saaltma ilemlerinden de sz eder: Halk hekimliinde bir blk ilemler de var ki ieriklerinde hem bylk eler hem de gereki, aklc (rationaliste) yntemler bulunur Bunun gibi okuma, fleme yoluyla olsun, yatr ziyareti biiminde olsun, derdinden kurtulmak isteyene, hocas, ocakls, trbedar, yani saaltma iini zerine alm kimse ya da kitaplardaki hazr reeteler manevi araca ok defa maddi gereler eklemeyi unutmazlar (Boratav 2003: 158159). 2.2.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Hekimlii Murathan Mungann eserlerinde sz edilen halk hekimlii gelenei, yukarda Boratavn ifade ettii gibi bazen bylk saaltma ilemlerine girerken bazen de eitli otlardan ve bitkilerden yaplan ilalar neticesindedir. ifal otlarda yararl merhemler yapyor, bu merhemler en derin yaralar abucak kaynatabiliyor, keskin arlar dindirebiliyordu (CH: 24). Bu zorunlu konukluk tam krk gn srd. Da, ta, bahe, ayr, imen dolatk durduk. Sonunda bulduk o otu. Hemen kaynatp ayaklarna srdler (CH: 49). Mungan'n eserlerindeki halk hekimlii uygulamalarna bakldnda olaanst unsurlarn dikkat ektii grlr. zellikle ahmeran masalndaki abartlar tedavi usullerinde de kendini hissettirir. Kaynayan su kpklendike, ahmeran 'n krk paraya blnm gvdesi,

suyun ierisinde yer deitiriyor, fokurdayarak su yzne kan her para dile gelerek ifasn sylyordu (CH: 94). Camsap, ahmeran'n krk parasn krk gn iinde padiaha yedirdi. Her geen gn yaralar biraz daha iyileiyor, kabuklar dklyor, sanclar azalyor, arlar diniyordu (CH: 94). Cenk Hikyelerinde geen kke ile Cengver hikyesinde kke'in annesi bir nevi halk hekimi olarak dikkat eker. Olunun cenkte daha direnli, gl olmas iin otlar merheme dntrmesi bir halk hekimlii uygulamasdr. Az sonra yarasna merhem ald anas. Ormann cmle otlar avucunda erimiti (CH: 101).

250

Yaraya bol merhem ald. Binbir ifal otun zn svad kurundan clk yaraya smsk sard kolunu, bacan (CH: 173). Yemekten sonra yaralarn yeniden sard Temir, merhemi tazeledi (CH: 210). Geyikler Lanetler isimli eserde de bysel ve gereki saaltm ilemleri bir arada kullanlr. Cmle efsuncular urayor, kazanlar kaynatlyor, ilerinde bilinmedik nice otlar, baharatlar, uurlu-uursuz hayvan kemikleri. Btn kasr bahar iinde yaylan ttslerden. Cmle airet uykuland, denemediimiz are kalmad (GL: 32). Halk hekimlii uygulamalarnda saaltc zellikleriyle ele alnan bitkilerden yararlanma zellikleri, yazarn olaanst bak asyla yorumlanrken ermi bitkiler ifadesinin kullanlmas dikkat eker. Kara topran kendi grnen, gizi grnmeyen yeil rts, gcn bize demeyen gizlerini bize sylemeyen otlar, kokular, yeil sessizlik sayryken, ona bir ey olmuyor. Bavurmadmz yol,

umarszken, yaralyken ifasna sndmz; suyundan, kurusundan, kokusundan nice deva bulduumuz, kanmz, etimizi, canmz yenileyen ermi bitkiler (GL: 82). Zaman zaman atlanp uzun kr yolculuklarna ktnda, da ta dolanp bilcmle bilinmedik otlar toplar, tohumlar devirir. Sanrsn bir ahmeran, cmle otlarn dilinden anlar. Her ot gizini verir Yadigra. Bunlar derin kazanlarda kaynatp, kimsenin bilmedii, kimsenin grmedii bin eitle kk boya bulur. Bu boyalarla boyar eirdii iplikleri (LM: 31). Mungan'n anlatlarnda ele alnan hekimlik uygulamalarnda kullanlan benzetmeler, halk kltrnde ilevsel olarak ilenen ab- hayat, kutsal zemzem suyu gibi zellikli unsurlarla birletirilir. Gizini kimseye demedii erbetine dudak uzatmak ab- hayat imek gibi bir eydi. Selvihan cmle dan otundan, tohumundan, baharatndan, yaprandan toz dver, bunlarla kimsenin bilmedii duymad erbetler yapard. O erbetler ki

zemzeme emsal nam salmt (LM: 54). Evleneceklerinin krknc gecesi, cmle da- ta doland. Cmle otlar,

tohumlar, iekleri toplad. Sonra tm bunlar karanlk bir kazanda kaynatarak aulu bir erbet yapt kendine (LM: 73). Hekimlerin sadrazama syledikleriyse hep aynyd. Kan aldklarn, ila

verdiklerini lakin salaha dair hibir emare gremediklerini zntyle dile getiriyorlard

251

(LM: 85). ...annesinin sklaan doum sanclar zerine, salk ocandaki ebe memlekete izine gittiinden, uzak mahallelerin birindeki evinden glkle bulunup getirilen,

stelik halk arasnda pek tekin anlmayan cinli ebenin insanst gayretleriyle saatler sonra domu Ali (AKO: 227). Telal takunya sesleri, avlunun te yanndaki mutfaktan leen leen scak sular tam gece boyu, sanclar iinde kvranan gelinin korkular, kukular yattrlaca yerde o leenlerde kaln buharlarla krmz krmz tten kanl bezler ona gsterile gsterile sklyor, sular uzun uzun szdrlyor, btn bunlar her seferinde karanlk bir ayin gibi yineleniyormu (AKO: 227). Murathan Mungan'n bysel-gereki nitelikli halk hekimlii uygulamalarnn byk ounluu, masalms anlatm tarzda ele alnan mbalaal uygulamalardr. Buna ramen eserlerde bu tip uygulamalarn varl, ierikteki kltrel zenginlie katk salamaktadr.

252

2.2.2. Halk ls ve Halk Takvimi 2.2.2.1. Trk Halk Kltrnde Halk ls ve Halk Takvimi Halk arasnda eski alardan beri kolaylk olmas asndan bir takm l birimleri kullanmlardr. Bu birimler daha ok arlk, uzunluk ve zaman kavramlar ile ilgilidir. Hem klasik edebiyatta hem de halk kltrnde kullanlan bu ller, anlatlara zenginlik katt gibi gndelik yaamn da nemli gereksinimlerinden olmutur. Halk takvimi, gemite belli bir olayn zamann gstermek iin halk dilinde rneklerine sk sk rastlanan yntem, toplumun yaamnda iz brakm daha nemli bir olayn bellek ta olarak alnmasdr. Seferberlik (1914-1918), 93 Harbi (1876), Erzincan Depremi (1939) gibi (Boratav 2003: 167). Halk takvimi, bir olay, kutlu bir an ya da toplum yelerince bilinmesi gereken bir devreyi, sz konusu yelerce de onay grm belirli noktalara oturtmaya imkn salayan sistem, hatrlamay ve saptamay kolaylatran doal, tarihsel, sosyal, ekonomik ve dinsel kimi olgularla bezenmi anlar dizini olarak tanmlanmaktadr (Bauur 1998: 1). 2.2.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk ls ve Halk Takvimi Mungann eserlerinde kullanlan halk takvimi, halk ls gibi unsurlarn yazarn daha ok ilk dnemlerine ait yaptlarnda yer almas dikkat ekicidir. Yazarn eserlerinde kulland halk llerinin bir ksm sembolik olarak ifade edilir: Eski usul hesaplanm salam izgileri, ho kvrml ve yumuak meyilli ilgin motifleri vard minyatrn (: 72). Ykl olduunu anladmda okum yola kmt bir kez. Bir gzkrpmlk zamand (GL: 57). Babam ikimizi kapnn yanna yan yana dizer, kurunkalemle boylarmz iaret eder, geen izgiden bu izgiye ne kadar uzadmz lerdi (KD: 67). Mungan, ay boyu nbet tutmak, gz krpm, Arap ksraklaryla bir gn bir gece gibi halk llerini yerinde kullanrken, Araplar arasnda nemli bir l unsuru olan ebced hesabna soyut yaklamlarla gndermeler yapar: Eski vaktlarda ay boyu nbet tutardk damda da gene de sesimiz soluumuz kmaz idi (MY: 66). gz krpm vakit iinde karln verdin verdin, tutmayacaktr bir daha (LM: 28). vermedin dilein

253

Tahtn evresinde alala yksele szlen kanatlarn birbirinin canna avc olduu yazgnn ebced hesabna gre yaand imparatorluun kaln duvarlar ardndaki herey gibi (LM: 76). Halk kltrnde zellikle gnein hareketleri ile birlikte kullanlan ller, Mungann aada yer alan alntda ifade ettii ekliyle kullanlr. Halk lleri arasnda yer alan gnein bir mzrak boyu ykselmesi halk arasnda irak vakti olarak ifade edilir. Gne bir mzrak boyuna vardnda anan vuracaksn Aa. Unutma gnein bir mzrak boyuna ykseldii vakit lmn vaktidir (T: 52). Arap ksraklaryla bir gn bir gece gidilecek yolu var idi (T: 33). Halen halk arasnda zellikle yallar tarafndan kullanlan lm, doum, dn gibi nemli olaylarn gerekletii tarihlerin belirlenmesinde doa olaylarnn kriter olarak ortaya konmas, halk llerinin kullanl biimi asndan nemlidir: lk cemre dtnde domuum. Var gerisini sen hesapla (YT: 426). Mungann eserlerinde tespit ettiimiz halk lleri genellikle zaman kavram ile ilgilidir.

254

2.2.3. Halk Oyunlar 2.2.3.1. Trk Halk Kltrnde Halk Oyunlar Murathan Mungan'n eserlerinde fazla yer tutmamasna ramen halk oyunlar unsurlarn ele almadan nce genel anlamyla bu oyunlarn zelliklerine ksaca deineceiz. Erman Artun, halk oyunlarnn kkenine eilirken u tespitlerde bulunur: "Halk oyunlarnn kkeni ilk insana kadar uzanr ve byye dayanr. Ava kmadan nce yaplan toplu dans, topluluun gven duygusunu arttryordu. Bu ona avna kar stnlk duygusu veriyordu"(Artun 1992: 4). Emin Avar da halk oyunlarnn blgesel farkllklarn rnekleyerek iklim, cinsiyet ve dier evre koullarna deinir: "Halk oyunlarnda oyuncularn tavrn etkileyen durumlar bulunmaktadr. ok zor da koullarnda yaayan ve evresindekilere gven vermek, stnln kurmak durumunda olan efelerle balklkla uraan Karadenizli erkeklerin veya Adana yresi erkeklerinin tavr farkl olacaktr. Bu farklla, iklimi, sesi, renkleri ve farkl olan evre koullar, retim ilikileri ve bunlardan kaynaklanan sosyal, kltrel, duygusal ilikiler yansyacaktr. rnein; Yrk ve Trkmen kadn oyunlarnda grlen hareket zgrln, dnmeler ve kol alarndaki genilii Ktahya, Eskiehir gibi yrelerdeki kadn oyunlarnda grmek ok zordur (Avar 1992: 27-28) 2.2.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Halk Oyunlar Mungan'n eserlerinde tespit ettiimiz halk oyunlar, Anadolu'nun deiik kesimlerinde halen oynanan kasap havas, harmandal, Ankara karlamas, mastika, ayda ra gibi oyunlardr. Burada ad geen oyunlar ksaca tantmakta yarar gryoruz: Hassapikos ( Kasap Havas): Osmanl dneminde stanbuldaki kasaplar Arnavut Rumlarnn soyundan geliyordu. Kendi loncalarnn kutlamalarnda kasap havas oynarlard. Kasap havas 2/4lktr. Admlar 4 ileri 1 geri olarak atlr. ki, kiiyle oynanr ve birbirlerinin omzuna ellerini koyarlar

(www.bodabas.tripod.com/muzikkulturudersnotu.htm). ayda ra: Bu oyun, Elazn Harput Bucandan derlenmitir. Oyun "Mumlu Dans" namyla dnyaca tannmaktadr. ayda ra oyunu hakknda eitli efsaneler vardr. Ancak, bunlar dilden dile dolaan eitli halk masallarna benzemekte ve dier

255

ehirlerimizde anlatlan efsanelerin bir varyant ya da deiiklie uram bir ekli olarak anlatlmaktadr. Oyun, orijini itibariyle aydnlatma amac gdlerek ortaya kmtr. Aratrmamzda halk arasnda sylenen eitli efsaneler tespit ettik. Bunlardan bir rnek: Efsaneye gre Hazar Gl kenarnda bir kyde birbirini seven iki gen, gizlice bulumaktadrlar. Erkein buluma yerine gidebilmesi iin gl yzerek gemesi gerekmektedir. Buluma gece olduundan, kz ra (Dndik) yakarak gence yerini belli etmektedir. Gen ise, a doru yzmekte ve bylece sevgililer bulumaktadr. Bu durumu sezen kzn babas, bulumann yaplaca bir gn erkein yzerek gln ortalarna geldii sralarda ray sndrr ve gen sevgilinin glde boulmasna sebep olur. Bunu fark eden kz da kendini suya atar, o da kaybolur. Bunun zerine btn kyl toplanarak ellerindeki "ra" larla iki sevgiliyi aramaya balarlar. Efsaneye gre, bu olay zerine atlar yaklm, trkler sylenmi ve ra ile arama olay oyunlaarak gnmze kadar gelmitir. Altnova'da yaplan grkemli bir dnde geleneksel bir biimde ay kenarnda kurulan dn meydannda ralar yaklm, Somat'lar kurulmu ve dn btn cokusuyla devam etmektedir. Bu srada ay tutulunca, evlenen gencin annesi olan Pembe Han tabaklara ralar, mumlar diktirip genlerin ellerine vermi ve nde kendisi olmak zere yryerek dn meydanna, grkemli bir biimde girmilerdir. Bu buluun mkemmellii karsnda aka gelen "Zurnac Ba, ellerindeki tabaklarla ortal bir anda gndze eviren, bu kalabal karlayarak, gelenlerin ayak hareketlerine uygun bir mzik alar. Kendisine elik eden krk davul krk zurna ile ortalk inlemeye balar, bylece "ayda ra" oyununun melodisi ortaya km olur. Bu olay gelenek halini alm ve ayda ra oyunu gnmze kadar oynanla gelmitir." Eskiden ka-g olmad iin, kz-erkek karma oynanan bu oyun, gnmzde karma oynand gibi, ayr ayr da oynanr. Oyunun 200300 yllk bir mazisi olduu sylenir. ayda ra oyunu srekli olarak kendi melodisi ile oynanr. Ancak oyunun balangcnda "irvan" ya da Gelin Alatma Havas" denilen bir melodi alnr. Bu oyunun melodisi ile baka bir oyun oynanmad gibi, bu oyun baka bir melodi ile de oynanmamaktadr. Oyun 10/8 lik usulde, irvan makamndadr. Orta abuklukta bir oyun olan ayda ra, en az drt-be kii ile yrtlr. Arka arkaya dizilerek bazen tekdizi, bazen de daire eklinde oynanmaktadr. Halay snfndan ok, dini bir raksa benzemektedir. Taklitli bir oyun olmayan "ayda ra", usul itibariyle balad gibi bitmekte ve usulde bir deiiklik olmamaktadr. Hem ak, hem de kapal yerlerde oynanr. Gvey ya da gelin misafir nne karlrken

256

ve de "gvey gezdirmesi" gelenei yerine getirilirken oynanr. Tm oyunlarda bata oynayana kolba, sonda oynayana sonba ya da poik denir. Sadece halay oyununda "Halayba" ve "Halaysonu" adlar kullanlr. Oyunun arac ift tabak ve ierisindeki er mumdan ibarettir. Oyun yrtlrken Heey, Teey, Tey diye nara atlr (www.elazig.gov.tr/tr/kulturturizmvecevre/folklor.asp). Nikh memuru her nikhta yeniledii yavan esprileri, bayat akalaryla

kahkaha almaya alyor, bunda da baarl oluyordu. Eltiler-yengeler geline arka sralardan" ayana bas" temposu tutuyor, eniteler-bacanaklar da damadn tarafn tutarak onlar bastrmaya alyorlard. Her dnde yinelenen bu soytarlklar her defasnda ayn coku, ayn ilgiyle karlanyor. Sonra kasap havas, mastika...(KO: 142). Harmandal, zeybek eitlerinin epey zamandr en yaygn ve en ok oynanlan olarak tannyor. Ayn isimdeki eskisiyle hibir alakas yoktur. imdiki Harmandal oyun havasn 1916'da anakkale'de Ahmet Yekta Madran merhum yazmt. Szleri Kurtulu Sava'nda o havaya benimsetilerek "Harmandal Zeybek Oyun Havas" diye gn grd. Harmandal ou zaman tek oynanmakla beraber 2. 4 ve daha ok kiiyle yrtlmesi de mmkndr. Sekiz figr vardr. Bergama'nn Kak kynde grlebilen drtl Harmandalnn eskisine en yakn kald anlalr. Harmandalna kalkan oyuncu, sol ayak nde, sa ayak yarm adm geride olmak zere efece durur ve kendi dairesinde haykrr; bu "esas duru"tur. Duru, yry, kollarn sallan, havaya kaldrlmas ve ar ar indirilmesi, sa elle silhlktan (yani belden) tabancaya davranr gibi yap, btn bunlar oyuncunun elinde olan tavrlardr, sanatla yaplabilirler (http://www.kultur.gov.tr/portal/turizm_tr.asp). ...gnn moda danslarna ya da fkrdak oyunlara erkeklik indirmeyen eniteler daylar Ankara karlamas, harmandal gibi oyunlarda bol bol kaslma imkn

bularak erkeklik tafras atyorlar (KO: 143). Sahne olarak kullanlan sadaki geni ykseltide ocuklardan oluan bir ekibin" ayda ra" oynamasna bir anlam veremedim (YT: 519). Murathan Mungan dier baz motiflerde olduu gibi halk oyunlarn da bir eit kltrel unsur zenginlii olarak kullanrken bazen de bu tip unsurlarn dekoratif olarak kullanlmas gzlerden kamaz.

257

2.2.4. Halk Bilgisi (Halk Hekimlii-Halk ls-Halk Oyunlar) Motif Tablosu Cenk Hikyeleri ador Geyikler Kaf Dann Krk Oda Lanetler n
ifal otlardan merhem yapmak (24, 49, 94, 173, 179) Remil ilmi (69, 71) Irmaa boy daldrm (117) Otlarn kaynatlmas (32,81) Doum otu (112) Boyun ls (67) Mastika (142) Kasap Havas (142) Ankara Karlamas8143) Harmandal (143)

Lal Masallar
Kk boyann yapm (31) Ottan imenden renkler oluturma (32) erbet yapm (54) Aulu erbet (73) Ebced hesab (76) Sls (80) Kum saati (80)

Mahmud ile Yezida

Diz boyu pirin (37) Ay boyu nbet (66)

Son stanbul

Taziye
Arap ksrayla bir gn bir gece yol almak (33) Gne bir mzrak boyu (52)

Aynal Krk Oda

Halk doumu (227)

Yksek Topuklar
lk Cemre (426)

Halk bilgisi motifleri, Mungann ele aldmz on bir eserin ikisinde kullanlmamtr. zellikle tiyatro eserlerinde ve hikyelerde yer verilen halk bilgisi unsurlarna romanlarda ok az yer verilmitir. Lal Masallar ve Cenk Hikyeleri halk hekimlii unsurlar bakmndan zengin eserlerdir. Mahmud ile Yezida ve Taziye tiyatrolar halk ls unsurlarnn kullanm bakmndan zengin yaptlar olarak dikkat eker.

258

2..3. TRENVE LENLER Trklerin slamiyetten nce Orta Asyada kendilerine zg bir yaama biimleri ve inanlar olduu gibi, yine kendilerine zg bayramlar ve festivalleri de olmutur. Bu bayramlar ve festivallerin temeli inanla ilgili davranlara ve toplu yaplan elencelere dayanmaktayd (Koca 2002: 52) Tren ve lenler, Murathan Mungann zellikle Cenk Hikyeleri adl eserinde nemli bir kltr unsuru olarak kullanlr. lkel toplumlardan gnmze kadar eitli amalarla dzenlenen trenler, Mungann eserlerinde lm, elence, yarma, evlenme gibi kavramlarla birlikte kullanlr: Snr boylarnda bol arapl bir elence yaptk. enliin amac maymunlar sarho edip etkisiz klmakt. Bir byk ate yakld, atein bana toplandk, yenildi, iildi (CH: 74). Cihanah'a bunca yl sonra kavuan Tahmur ah ok sevinliydi. Byk bir dn, grkemli bir trenle talandrd sevincini, oluna kavumasn, olunun mutluluunu (CH: 80). Avluda byk bir ocak kurulmutu. Byk bir ate kurban eti bekliyordu. Avlunun drt yann evreleyen tahta masalar yiyeceklerle donatlm. Altn kupalara ikiler doldurulmu, byk bir enliin hazrlklar yaplmt. Fenerler, bayraklar aslmt, oyuncular, danslar, hokkabazlar, algclar, sihirbazlar byk

gsterilere hazrlanmt (CH: 93). Burada sz edilen trenlerin bir ksm hemen hemen ou kapal toplumda grlen erliin snanmas gelenekleri ile ilgilidir. Trenlerde zellikle aile byklerinin ortaya koyduu eylemler halk kltrn yanstmas bakmndan nemlidir. Cengine layk helhele ekerim, bamn rtsn mendil edip halay ekerim (CH: 103). Cirite hazrlanm ergen ocuklar kt ortaya. Binicilikte ve ciritte daha usta olanlar plak at srtnda dolanrken; daha toy, daha ergen daha yeni olanlar iin atn srtna bir ul atlyordu (CH: 237). Ey Sidar Bey, bu enlikler senin iin, u oyun arabalar, u ate yutanlar, u havada uan rengarenk toplar, u patlayan fiekler, u ip stnde yryen canbaz, u uan halda anlatlan masal, u kalayl taslarda falna dtmz sular, hepsi, hepsi senin iin. Erliinin gelecei ve beylii iin (GL: 160). Yaptlarnda soyut ve kapal kavramlar kullanmay ilke edinen Lal Masallarn

259

yazar, oyun, tren kavramlar ile birlikte ele ald gnele oynanan oyun, lmle krebe oynama ve eytanla saklamba oynama gibi eylemler kiinin tek bana oynad ve sonucunda tren havas sezilen oyunlardr: Ne zamandr gnele oynad bir oyun, tututuu bir kavildi bu. Bir

yalnzlk oyunu: ancak dada ormanda oynanr. Gnee en yakn yerlerde gneten saklanmak iin (CH: 170). . . . ncecik bir sz duyuyor bir yerlerinde, incecik bir ezgi geliyor kulaklarna, sanki lmle krebe oynuyor (CH: 184). Meraklanma, bulamazlar buray, eytanla saklamba oynar bu maaralar (CH: 187). Bembeyaz adrlar kurulmutu drt yana, yerlere rengarenk yayglar,

kilimler serildi, byk ateler yakld, geni kazanlar kaynatld (CH: 237). Yazar, eserlerinin baz yerlerinde tren kavramn ayin ve kutsal geleneklerle badatrarak ilkel topluluklarda yaayan ritlere gndermeler yaparken, armsal anlatm tekniini kullanr: Bir eit gizli tren sz konusuydu. Bir eit ayin. Ah u ah u ac ekme ayinleri. lkel topluluklarn kutsal gelenei. Tarihin en uzun mrl intikam

(KD: 30). Halkevinde balolar dzenlenirdi. Halkevini kaln ereveli gzlklerinin Tp balosu, Hukukular

ardndan masmavi gzleriyle bakan Fuat Bey ynetirdi.

balosu, Yardmseverler Dernei geceleri. Grapon ktlar, ssl karton apkalar, konfetiler, bayraklar, maskeler (KD: 45). "Cenaze namaz srasnda imamn Merhumu nasl bilirdiniz" sorusunu cemaat yantlarken en ok gz gze gelmek istediim insan gene sendin (KD: 127). zellikle masallarn kurgusal yapsyla oynayan Mungan, Pamuk Prenses ve Yedi Cceler masalnda Pamuk Prensesin lmn Yedi Ccelerin katld grkemli bir cenaze trenine dntrr: ldnde btn lke ayaa kalkt. Ulusal yas ilan edildi. Bayraklar yarya dek indirildi. ok byk, grkemli bir cenaze treni yapld. Yurdun drt bir yanndan yediden yetmie herkes bu trene katld. Cenaze treninde Pamuk

Prenses'in tabutunu Yedi Cce tad. Daha sonra bu Yedi Cce Pamuk Prensesin mezarna kapanp "Bizi brakp da nerelere gitti" diye uzun uzun aladlar (KO: 9). Gnmzde yaplan bir enlikten hareket ederek enliklerin tarihsel yaplarna

260

gndermeler yapan Mungan, ilkel toplumlarda bu tip enliklerin yapl amalar hakknda eitli bilgiler verir: Bu enlikler Bakentte her yl dzenli olarak yaplrd. Kkl bir gelenei olan bu enliklerde halk, iyice uursuz bir vaziyette elenir, kendinden geerdi. Halkn kendinden gemeye ok ihtiyac vard. Kendisine baka trl katlanamyordu nk. Kent satrabnn gnn mn ve ehemmiyetini belirten konumasn, gnn anlam ve nemini belirten konumas izler, sonra da enlikler resmen balatlm olurdu.

Gvercinler uurulur, gller atlr, yakalara karanfiller taklr, ne kadar bayalk varsa eksiksiz yaanrd. Bu enliklerin gemii tarih ncesine dayandrlr. nk her ey mutlaka bir eye dayandrlr. (nsanlar baka trl rahat edemezler)

lkalarda insanlar, hasat zamanlarn, bolluu bereketi kutsamak iin, adna daha sonradan "rimel" denilecek olan ve btn halkn topluca katld eitli oyunlar, elenceler, enlikler dzenlerlermi. Genellikle ilkbahar ve sonbahar aylarnda

yaplan bu enlikleri devlet kendi eliyle dzenler, lkeyi ve toplumu yeni mevsimlere hazrlarm (KO: 21. Mungan, dn trenlerinde halen halk arasnda yaayan baz geleneklere gndermeler yaparken, bu gelenekleri anlat kahramanlarnn ahsnda dnde yaanan ve tekrarlanan soytarlklar olarak deerlendirmesi ilgintir: Nikh memuru her nikhta yeniledii yavan esprileri, bayat akalaryla

kahkaha almaya alyor, bunda da baarl oluyordu. Eltiler-yengeler geline arka sralardan" ayana bas" temposu tutuyor, eniteler-bacanaklar da damadn tarafn tutarak onlar bastrmaya alyorlard. Her dnde yinelenen bu soytarlklar her defasnda ayn coku, ayn ilgiyle karlanyor. Sonra kasap havas, mastika. . . (KO: 142). Diyonisos ayinlerinin ada gsterileri dizisi sunar (KO: 157). Eski ran takvimine gre yln ilk gn kabul edilen, ilkbaharn balangc ve yeni gn anlamna gelen Nevruz, Mungann anlatlarnda genlerin dilek diledii kutlu bir gn olarak ifade edilir: Nevruz gnleriydi. Obann kzlar her Nevruz, Deliyar'n bana gelir, kendi adlarn, aaya uuruma nlerler (LM: 33). Yazarn yaptlarnda ortaya koyduu toylar, aada ifade edildii gibi hem halk kltrnde yer alan enasr- erbaay iermesi asndan hem de izilen resimler asndan nemlidir:

261

Bir toy kurulmu ki,

be kyn adam ylmt ortaya.

aya klar

vuruyordu iki kydan, gkyznde yldz tufan, yeryznde ise su, ate, hava. Ve slak toprak kokuyordu (LM: 43). Halk hikyelerinde beylerin kurdurduu byl toylar, Mungann kurgulad Murathan ile Selvihan hikyesinde benzer bir olaanstlkle ortaya konur: Solgun Selvihan'n gnlne enlik samak iin Bey babas her gece toylar kuruyor, elenceler dzenliyordu. Gecelerden bir gece elencesinde, bir masal gecesinde yeni kekler, yeni engiler geldi. Billur Kke bir kervan dolusu ingene. Hepsinin hneri kendinden sorulur. Hepsinin her parmanda canbazlklar,

hokkabazlklar, danslar, ateler, halkalar, trl numaralar dner (LM: 71). Yezidi tren ve oyunlar ayrntl bir ekilde ortaya konmazken aada sz edilen Yezidi talama oyununa yaptmz aratrmalarda rastlayamadk: Yezidiler atein evresinde i ie gemi daire halinde dnerek ayinlerini tamamlamaktadrlar (MY: 9). Bir tek Yezidi talama oyunu'nun ilevi ok ak bir biimde belli olduundan deitirilemez (MY: 26). Yezidi eytan kuludur, oyunumuzun ad Yezidi talama oyunudur. Her kim ki bir Yezidi talar, eytan talam gibi olur. Haydi ksn meydana Yezidi. O kendi kmazsa eytan karr imdi (MY: 29). Yazarn zellikle tiyatro eserlerinde yer alan trensi unsurlar, bazen dekoratif olarak kullanlr: Sahnenin solunda drt kii halay ekmeye balar. Doumu abuklatran,

kutsayan, doum dileini yerine getiren bir halaydr bu (T: 19). Halk arasnda hkmranln sembol olan ve zellikle babadan veya dededen kalan baz eyalarn yeni kiilere aktarlrken yaplan trenler, Mungann Taziye isimli eserinde yer alr: Aha bu mavzer senindir artk. Bu mavzerin hkmn sen yrtrsen gayr. Dedemden, babama, babamdan bana, benden de sana emanet Heja. Erliimizin ve hkmranlmzn emanetidir bu mavzer. lmn de hayatn da hudududur. Gayr bu mavzer senindir. Ve sen de bir aasn artk (T: 36). Herkes ekilsin huzurdan! Alayc Kadnlar da gelmesin! Onlarn iniltili dudaklarna drmem anamn taziyesini. Hi kimse gelmesin! Buyruumdur bu.

Herkese biline! Bu avluya her kim ki bir adm atar, alnnn atndan vururum onu.

262

Tek bama tutacam anamn taziyesini. Bir bama ve sessiz. Havar ki gayr aclarm saklayacak bir sszlk bulamam. Haydi, herkes ekilsin huzurdan! (T: 59). zellikle Mardin blgesinde yaayan Sryanilerin kutsal bayramlarndan sz eden Mungan, burada kutlanan bayramlarn kltr etkileimi asndan nemine dikkat eker. Aadaki alntda yer alan paskalya bayram hakknda Boratav u bilgileri aktarr: Hristiyan topluluklarn halk bayramlar iinde yaz gndnm nemli bir yer tutar. Bizim Anadolu ocuklarnn hasr kfr veya betlem adyla paskalya gn, Kelt aslndan kavimlerde mays banda ate yakp zerinden atlama biiminde uygulanan trenler pek ok Hristiyan memleketlerinde, aa yukar 22 Haziran yaz gndnmne yakn Saint Jean yortusu olarak kutlanr (Boratav2003: 282) Sryanilerin paskalya yortusu nedeniyle Midyat'taki ahbaplarnn yanna gitmiler (AKO: 367). Hayatn yerini tutan bir oyun. Dpedz bir oyun ite. u bildiimiz oyunlardan. Bilerek oynadklarmzdan, bilmeyerek oynadklarmzdan; oyun olduunu

unuttuklarmzdan, oyun olduunu hatrlamadklarmzdan. Oyunun byyle bulutuu o saydam srdan. yle bir oyun ki tpk hayat gibi (GL: 35). Murathan Mungann eserlerinde yer verdii tren ve lenler, ierik olarak daha ok lm, evlenme ve elencelerle ilgilidir.

263

2.4. GELENEKSEL UNSURLAR Geleneksel unsurlar bal altnda ele alacamz bu blmde gelenekler, grenekler, treler ve adetler birlikte ele alnp deerlendirilecektir. Ancak burada ncelikli olarak bu kavramlarn tanmlarna ve bir takm zelliklerine deinmek gerekir. zellikle tre ve gelenek kavramlarnn bu anlamda ele alnmas, iki kavram arasndaki farkn ortaya kmasna neden olur. Ali Pskllolu'nun hazrlad Trke Szlkte gelenek ve tre u ekilde tanmlanr: "Gelenek, teden beri yaplagelen eyler, alkanlklar; gemile olan balant; eski alardan beri yerlemi olup kuaktan kuaa geerek gelen ve toplumun topluluun yeleri arasnda ortak bir ruh ve dolaysyla salam bir ba yaratan her trl saygn alkanlklar, kltrel kalntlar, bilgi, tre ve davranlar"(Pskllolu 2004: 524) . Ayn eserde tre, bir toplumda ahlak, gelenek, grenek ve ortaklaa alklarca belirlenmi, benimsenmi davranlarn ve yaama biimlerinin, teden beri uyulagelen toplumsal kurallarn u ya da bu konuda tutulagelen yollarn tm; toplum iinde bireylerin uymak zorunda bulunduklar ahlaksal davran biim ve kurallar" (Pskllolu 2004:1347). eklinde tanmlanr. "Tre, bir toplulukta benimsenmi, yerlemi davran ve yaama biimlerinin kurallarn, grenek ve geleneklerin, ortaklaa alkanlklarn, tutulan yollarn btn veya dar anlamda bir toplumdaki ahlaki davran biimleri"(Trke Szlk 1998: 2244). Gelenek, "Bir toplumda bir toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn tutulup kuaktan kuaa iletilen, yaptrm gc olan kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar" (Trke Szlk 1998: 831) Yukardaki szlk tanmlarna bakldnda tre ve gelenek kavramlarnn birlikte kullanld ve ayn anlam erevesi iinde ele alndklar grlr. Ancak bu iki kavramn ierik, yaptrm gc ve yaama sreleri bakmndan ksmen de olsa birbirlerinden ayrld zellikle sosyologlar tarafndan ifade edilmitir: "Gelenek (tradition) bir kltr iinde her zaman var olduuna inanlan sosyal olarak bir nesilden dierine szl anlatma yollaryla aktarlan alkanlklarn, normlarn toplam. Gelenekler mensup olduklar kltrlerin yeleri arasnda ortak bir ruh ve dolaysyla salam bir rg meydana getirerek kltrel devamll salarlar. Yaygnlk ve meyyidelerin kuvveti asndan greneklerden kuvvetli, adetlerden zayftrlar. En yava deien normlardr" (MKUG 1990: 262).

264

rf-Tre (more), bir sosyo-kltr biriminde kanun ve ahlak kaidelerinin yerine geebilecek kadar kuvvetli fakat kanuni yaptrmla desteklenmeyen davran kalbna rftre ad verilir. Meyyideleri en kuvvetli olan norm eididir. Bir kltrn deerler sisteminin bnyesinin temelinde yer alrlar. Dier btn sosyal-kltrel normlarn zerinde bir kuvvete sahiptirler. rf- tre, birok kltrde zamanla yazl kanunlar haline dnr ve o sosyo- kltrel yapnn btn fertlerini balayc, snrlayc bir fonksiyon kazanr" (MKUG 1990: 262). Erman Artun, kii ve toplum arasnda yaanan atmalarn tre ve geleneklere etkisi hakknda u tespitlerde bulunur: Birey toplum arasndaki atmalar adet ve trelerin deimesine neden olur. Dier taraftan bireysel yaratmalar da adet ve trelerin deimesinde rol oynar. Tre ne derse desin, bireyin tutkular ar bastnda birey treyi bozar. Bunun sonucunda topluma kar su ilemi olur. Su oaldka treler yumuamaya balar. Ayrca bilim ve tekniin ilerlemesi, retim aralarnn deimesi toplumda byk gelimelere sebeb olur (Artun 2005: 119-120 ). Geleneklerin etkiledii kurumlar konusunda rnek u tespitlerde bulunur: Nitelikleri asndan tutucu olan gelenekler aile, hukuk, din ve politika gibi toplumsal kurumlar zerinde daha etkilidir. Bu kurumlara oranla, bilim ve sanat geleneklerin daha az etkisi altnda kalr (rnek 2000: 126). Tre kavramna kaynak olmas asndan u rnekler de dikkat ekicidir: Yasalarca yasaklanmam olsalar bile, evlilik d cinsel ilikiler, emanete hyanet etmek, bal olunan gruba, rgte ihanet etmek, toplumca nemsenen, yerine getirilmesi zorunlu grlen bir grevden kamak, aile byklerine irkin bir biimde kar koymak, birinin yardmna snan kiiyi ele vermek vb. davranlar trenin yasaklad davran biimleridir (rnek 2000: 128). rnek, adet kavramnn eitli zellikleri ve alan zerinde dururken u rnekleri verir: " Toplumsal yaamn dzenli gitmesinde, kurallarn uygulanmasnda adetler etkili olmaktadrlar. rnein karlamalar ve uurlamalar; yemek ve sofra dzenleri; gei dnemleriyle ilgili kutlama ve kutsamalar; kz isteme, nianllk ve evlenme usulleri, cinsler, ya gruplar, meslek mensuplar arasndaki ilikilerin biimleri; selamlama, hatr sorma srasnda uyulmas gereken kurallar; bayramlar, mevsimler, nemli gnlerle ilgili davran biimleri; "yas alma"(yas tutma),"ba sal dileme" gibi durumlarda sylenecek szler, taknlacak tavrlar ve tutumlar adetlerin alanna girer (rnek 2000: 125).

265

nsan topluluklarnda adetler, rfler, gelenekler, treler sosyal hayatmzn nemli paralar olduklar gibi dnce ve duygularmza dorudan veya dolayl olarak etki ederler. Ve bu etkileim sonucunda toplumsal gruplarn bir arada ve kurall olarak yaamalarna yardmc olabilecek yaptrm gcne de sahiptirler.

266

2.4.1. Murathan Mungan Ve Tre Murathan Mungann zellikle yazarlnn ilk yllarnda ortaya koyduu eserlerde tre ve gelenek ile ilgili kavramlarn okluu dikkat eker. Yazar, bu eserlerinde trelerin muazzam bir yaptrm gcne sahip olduklarn anlat kahramanlarnn ahsnda ortaya koyarken, dogmatik bir anlayla halen halk arasnda yaayan bu gibi deerlerin kolay kolay bozulmayacan ifade eder. "Treler by gibidir oul", demiti anas. Treye akl ermez, akl ona uydurulur (CH: 104). Bana bakma sen. Ben bir tek adrla kar koymaktaym devrann tresine. Yrk sancan bir bama omuzlamm, dikilir dururum u dan banda (LM: 15). Baban verdii szden dnmez. O dnmeye kalksa tre dnmez. Bir yanl

yaplmtr, lakin ardnn getirilmesi gerekir. Peenin dt, dilinin zld gn denilmitir (LM: 37). zellikle krsal kesimlerde ve feodal yapnn egemen olduu baz toplumlarda devam eden kan davalarnn, treler mant erevesinde kimlere sz hakk tand ve zm, yazar tarafndan dile getirilirken ciddi bir sosyal eletiri hissedilir. Burada sz konusu edilen kanl, aile iinden olmasna ramen trenin yaptrm gc tekrar devreye girer. Benzer bir motifi folklorik unsurlar eserlerinde ok kullanan Yaar Kemal'in " Ylan ldrseler" romannda da grrz. Babann cn almak sana der. Babann kanlsnn canna kymak sana der. Kasndan dtn anan bile olsa bu, bu can almak sana der (T: 52). Bedirhan Aann kan bedelidir diye kurulmu dnden kard ve kendine kadn ettii Fasla gelindi. Kt kin balam erho Aa. Kznn kurulmu dnn bozup karan Bedirhan' vurdurmadan lmeyeceine yemin etmi. beklemi hasta yatanda. Buna sebep lmemi (T: 22). Bedirhan Aa'nn ayali Fasla Kadn huzura kabul ister, erinin taziyesinde yas tutup sann rklerini yolmak ister. . . lnn kan daha yerde taze durmaktadr. Fasla Kadn lmn ayalidir, taziyesini tutmak der. Treler gereidir bu (T: 24). Yazar, tre ile ilgili; trenin hukuku, trenin usu, trenini hududu gibi deiik sylemler kullanr. Trenin usu nedir?" diye soruyordu kendine. Trenin hukuku acyla snanyordu, acyla reniliyordu (CH: 100). nce yl buna sebep

267

Oul, treleri bilmez gibi konuursun. Bilmez misin ki, her ey treyle snanr obada. Trenin hukukudur akla ve de yree yol gsteren. Ve de cmle hayata yol gsteren. Bu da erliin snanmasdr (CH: 100). Murathan Mungan, treleri bazen sembolik anlamda kullanrken anlamdaki belirsizlii ve kapall armlarla ortaya koyar. Oullarn trelerden sz eder Raa Kadn. Erliklerini trelerde snarlar. Tre erliin emniyetidir. Trelere danrlar (MY: 86). Bilirim trenizdir giremem hududundan ieri; sana tenine dokunamam, yz sremem esvaplarna (MY: 94) . Bu topraklar lanetlidir. Airetin dmanl treler, kan gtmeler bahane. Yz bir mezar tana benzeyen bir ermi, sylemi idi bunu bana (T: 36). Yazar, eserlerinin baz blmlerinde tre kavramn din kavram ile badatrarak ikisinin yaptrm gcn beraber kullanr. izilen daire kutsaldr. Trelerimiz ve dinimiz byle buyurur. Dairenin iinde her kim olursa dokunulmazdr (MY: 96). Kavmimim tresi olmazsa deil yedi yl yedi bin yl beklesen umurum olmazd. Lakin airetimin erleri, bykleri, ulular szm kollarlar. Ata kadn olarak hkm vermem gerektir gayr. Bo dm gelin evde tutulmaz. Senden anlay ve itaat

bekliyorum. imdi szn kssas: Allah'n emri, peygamberin kavliyle olum Nasr'a seni senden isterim (GL: 23). Mungan, dinler aras ve kltrler aras atmalarda trelerin yaptrm gcnn n sralarda yer aldn "Mahmud ile Yezida" isimli eserinde, kutsal ak olgusu iinde ele alr. Mahmud'un anas Yezida'y grmesi mnasip dmez. Bir Mslman kadn Yezidi meclisinde huzura ksn mnasip dmez. Trelerimiz dururken ne dnrsn aney (MY: 92). O geyik olmasa bir bakasn vuracaktm. Trenin tetiindeydi parmam (GL: 57). Oysa bilmem, hazrlkl olmam gereken bir eydi bu. Varlk nedenimdi.

mparatorluun tresi gerei gizli ilerin ulaklar laldi (LM: 112). Yazar, kader kurbanlar deyimine paralel olarak tre kurbanlar deyimini kullanp, kiinin bu gibi yaptrmlar karsnda aresizliini dile getirir. Sylenecek kelam en bata sylenmitir er kiiler. Kader ya da treler sylenecek

268

kelam sylemitir. Kaderden, treden te senin bir suun yoktur (T: 48-49). armlar yksek sembolleri kullanmay slup olarak seen yazar; tre, gelenek, inan gibi kavramlar yaamn her alannda insan davranlarn dzenleyen, ynlendiren faktrler olarak kabul eder. u bohann iine nice rman tresini, detini, inancn, uurunu topladm bunca zaman; ka ayrn otu, bitkisi, yeili var iinde. Madem yurdumuz burasdr gayr, buraya toplansn hepsi, imdi asalm bunlar adrlarmza, ocak balarmza, kaplarmza, sandklarmza koyalm, tts kaplarmza (GL: 83). Tremizdir. Bilmez gibi konuursun. Yurt tuttuun yerin kurbann almazsan eer, o yer haram olur sana. Dirlikten dzenden yoksun kalrsn (GL: 55). lk gece hakk (jus primae noctis) deyimiyle gsterilen trenin, kanlmaz bir yasa olarak bugn de yaadn, eldeki bilgilere gre, kesinlikle ileri sremeyiz. Bunun Anadolu evlenme geleneklerinde izlerine ancak baz kylerin, taklmak, yermek istedikleri yabanc topluluklar zerine anlattklar aka, alay yollu eylerde rastlarz. rnein Afyon blgesinde bir mhacir kynde erkesler ve Karaayllar iin "onlarn bir sa'lar varm. Gelin ilk gece ondan geermi..." derler. Baz yerler iin de yeni gelinin kzlnn giderilmesi iinin gveyden nce kyn deirmencisine ya da demircisine grdrld-gene aka, taklma yollu- anlatlr. Bu ilk gece hakkn kendilerine bir hak bilen beyler ve aalar iin anlatlanlar ise, kanunlarn zorla tantmak isteyen zorbalarla gszlerin atmas ve onlara kar bakaldrmas trnden olaylardr. Halk gelenei gllerin bu eit davranlarn bir "hak" deil de insanla yakmayan bir zulm tutumu olarak nitelendiriyor. ada hikyeciler, zellikle aalarn eski derebeylik yasalarn srdrdkleri, topraklarnda ileyen kyllere esir gzyle baktklar yerlerde -dou ve gneydou blgelerinde- gemi bu eit olaylar konu edinmilerdir (Boratav 1999:236). Yazar, Boratav'n da iaret ettii beylerin zorbalk ve gzda vermek amacyla tre diye sndklar bu tip olumsuz ve amasz davranlar yarglarken olay rgsne aksiyon ve renklilik katar. Ben ki, imal Beylerinin en zorlusu Haydar Bey'im kapma deni elbet teslim etmem dedi. Lakin beyliin tresi gerei bu kaak klar saknmak, firar sevdallar korumak iin bedel istedi. . . "Belki bilirsin, belki bilmezsin, belki duymusun, belki duymamsn burann tresini. O tre udur ki: Evinden obasndan kaan ba belal ergen kzn ilk gece hakk snd Beyin'dir. Bedel diye ilk gece hakkn isterim (LM:

269

41). Sonu olarak Murathan Mungann eserlerinde yaygn olarak kullanlan tresel ve geleneksel yaklamlar, yaptrm yksek unsurlar olarak ortaya konur. Zaman zaman kiinin bu tip yaptrmlar karsndaki tutumu ve aresizlii, olay rgs ierisinde deerlendirilir.

270

2.4.2. Ad Verme Gelenei 2.4.2.1. Trk Halk Kltrnde Verme Gelenei Yeni doan ocua ad verme gelenekleri, hem Trk kltr hayatnda hem de halk anlatlarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bu gelenek, zellikle halk hikyelerinde yaygn olarak kullanlr. Ad koyma gelenekleri eski Trk toplumlarndan gnmze kadar niteliksel ekillerde yaamtr. vgin, eski Trklerde yaayan bir gelenei u ekilde aktarr: "Eski Trklerde ocuklara doduu srada, evrelerinde grdkleri eyalardan, beendikleri insanlardan veya o sralarda olan olaylardan birinin adn verirlerdi. rnein, gnein doduu srada dnyaya gelenlere Gndomu, Gngrd, Akkoya, Akgn gibi isimler verilirken; kurtlarn kyleri bast srada doan ocuklara Kurt, Kurtgeldi, Kurtba, Brbeg, Brbay gibi isimler verilirdi" (vgin 2000: 143,144). Halk hikyelerinde ocua ad verme gelenei deiik yalarda ve deiik kiiler tarafndan uygulanr. Bazen ocua doar domaz, bazen yanda, bazen de on drt yalarnda, Hz. Hzr, dervi, yardmc ihtiyar veya meclis tarafndan ad verilir. Krolu hikyesinde, "babasnn lmnden sonra Ruen Ali, Krolu adn alr" (Alptekin 1997: 383). Krolu hikyesinin Bolu Bey'i kolunda " Padiah, on drt yana gelen ocua ad vermek iin meclisi toplar" (Alptekin 1997: 383). Latif ah hikyesinde " Pir gelerek ahn oluna Latif ah adn verir" (Alptekin 1997: 383). Elif ile Mahmut hikyesinde " ocuklar doduktan sonra yana girdiinde dervi gelerek onun adn Yaral Mahmut koyar" (Alptekin 1997: 383). Raznihan ile Mahfiruze hikyesinde " Hazreti Hzr, Yakup Bey'in ocuuna, Raznihan adn vererek kaybolur" (Alptekin 1997: 384). Karacaolan hikyesinde " ocua esmer olduu iin Karacaolan ad verilir" (Alptekin 1997: 383). 2.4.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ad Verme Gelenei Mungan'n eserlerinde kullanlan ad koyma geleneklerinin halen halk arasnda yaayan ve ok karlalan gelenekler olduunu tespit ettik. Yeni doan ocuun kulana genellikle dedesi tarafndan ezan okunmak suretiyle isim verilmesi gelenei, slami bir dayanakla halen birok yremizde yaatlan bir gelenektir. nc gnn sonunda dedesi kulana ezan okuyarak adn vermi: Ali (AKO: 228).

271

Ad koyma gelenekleri ierisinde ok yaygn olmamakla birlikte isimlerin birbirleriyle uyakl olmas gelenei halen lkemizin kent toplumunda yaayan bir gelenektir: lker, Soner, Trker, Alper... Bilirsiniz baz aileler ocuklarna kafiyeli isimler koymaya baylr, karde olmalar yetmiyormu gibi onlar bir de uygun kafiyelerle sonsuza dek mhrleyip balamak isterler. kz kardeten sonra doan erkek kardein adnn Muammer olmas ve onun her eit kafiye terrnden bamsz bir mutluluk iinde bymesi kzlarn adalet duygusunu incitmie benzer. Elim bir trafik kazasnda len amcalarnn adnn yeene verilmesini bir aklama olarak kabul etmek zorunda kalmlardr (YT: 145). Mungan'n eserlerindeki ad koyma gelenekleri ok eitli olmamasna karn yaanlan, etkilenilen bir olaydan kaynakl olmas asndan nemlidir: lk karlatmzda ad artmt beni, sorduumda, " Babamn gurbete kt yl domuum adm Gurbet koymular, belki de adma sebep, baba nedir bilmedim, koyup gitmi bizi. Demiti (YT: 209). Annesiyle babas aklarnn arklarndan almlar bu ad. O. Seyfi Orhon'un " Hani o brakp giderken seni" diye balayan iirinden yaplm bu arkda "Bir alev halinde dtn elime" msrasndan yola kan bu duygulu anne ile bu duygulu baba aklarnn semiz bir semeresi biricik kzlarnn adn "Biralev" koyarak kutsamlar (YT: 340). Mungann zellikle Yksek Topuklar isimli romannda kullanlan ad verme gelenekleri, bazen halk kltrnde yer alan ekliyle ele alnr.

272

2.4.3. Av Gelenei 2.4.3.1. Trk Halk Kltrnde Av Gelenei Gelenekler ierisinde av ve avclk esasna dayanan yaklamlar ve davranlar halk arasnda eskiden olduu gibi yaamasa da bir dnem yaam tarz olarak benimsenmi ve etkisini uzun yllar devam ettirmitir. Avc ile av arasnda yaanan yaknlk veya lanet, Trk kltr hayatnda nemli bir yer tutar. zellikle geyik av ile ilgili inan ve gelenekler Orta Asya ve Anadolu'nun eski dinlerinden kalmadr. Boratav, geyik avnn halk arasnda yaayan efsanelerini u ekilde nakleder: "Bu efsanelerin ou, Anadolu dalarnda gittike azalan geyiin avlanmasnn avcya felaket getirecei inancn gerekten yaanm olaylarla tantlamak ister. amzda derlenmi birok efsanelerde geyiklerle dp kalkan kadn, erkek kiilerin olaanst halleri anlatlr. Bunlar bir bakma geyiklerin koruyucular, sahipleri saylr (Boratav 1999: 80). Burhan Ouz da geyik avn deerlendirirken ksa bir efsane anlatr: "Genel olarak geyikler kutsal hayvanlardr ve bunlar vurmak felaket getirir. Pontos'da bir azizin trbesinin etrafna geyikler duvar evirmiler; bunlar, sair hayvan bulunmad zaman kendilerini kurbanlk olarak sunarlarm" (Ouz 1980: 854-855). 2.4.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Av Gelenei Murathan Mungan'n "Geyikler Lanetler" isimli eseri genel anlamyla bu motif zerine kuruludur. Boratav'n da ifade ettii gibi geyikle oturmu kalkm bir kiinin urad lanet ve geyik avyla ilgili olaylar zerine kurulan eser, halk anlatlarndaki av gelenekleri ile paralellik gsterir: nk keklik avyd ktmz ve ceylan hi aklmda yoktu. Ama ceylan da

avlanrd. O benden atik davrand, kamaya balad, o kanca ektim vurdum onu. imi bir sszlk kaplad, hi sevinemedim. Onca kekliin yanna bir de ceylan katmtm diye gsm kabarmad. imde hep o sszlk, dolmutu gsmn kafesine. sanki yreim boalm da bozkr kolum kanadm dt,

Bilmem niye mahzunlatm,

zerinde de durmadm fazla, unutmaya meyl ettim. O zaman anlamamtm nedenini (CH: 185). Ceylan vurulmaz. Ceylan ls lanetler adam (CH: 189). Peinde dman airetler ile birlikte babasnn upuzun h varm, o h bir hayalet olup buralara dek ard sra gelmi. Bir de geyikler tabi (GL: 18). Nasr kardeim kanmayalm ormann ve lanetlerin bize kurduklar bu tuzaklara,

273

karmadan elimizden vuralm bu geyii. Avmzdr bu geyik,

ksmetimizdir,

geleceimizdir. Aktarak kann hem erliimizi kazanalm hem de babamz kurtaralm (GL: 131). Halk hikyelerinde avclk ile ilgili motifler, geleneklere bal olarak, kiinin topluma kendisini kantlamas ve gcn pekitirmesi iin uygulanan bir yoldur: Arzu ile Kamber hikyesinde "Kamber biraz byynce bir ok yaptrarak ava kar(Alptekin 1997: 362). Kerem ile Asl hikyesinde "Kerem, on iki-on yana gelince, arkadalaryla ava gider(Alptekin 1997: 362). Gelenekte erliin snanmas motifine bal olarak gelien av, avc gelenekleri Mungan'n eserlerinde bir takm kurallara bal olarak geliir. Her yeri kar kar aramakszn keklik, geyik avna benzemez bir avdr bu. Bu avdan eli bo dneni hibir oba balamaz (CH: 102). Tre gereidir avcsna yakalanan elini kaldramaz. Elini kaldramaz sana (CH: 103). Ve on be yalarna gelen ikizler gelenek zre olduu gibi ava kmlar (GL: 129). Murathan Mungann zellikle Cenk Hikyeleri ve Geyikler Lanetler isimli eserleri av ve avclk gelenekleri ile sslenmitir.

274

2.4.4. Osmanl Ulak Gelenei 2.4.4.1. Trk Halk Kltrnde Osmanl Ulak Gelenei Ulak, eli gelenei ta eski zamanlardan beri kullanlan bir haberleme yntemidir. zellikle posta ve telgrafn icadndan nce devletlerin birbirleriyle ve dier kademelerdeki kiilerle iletiimini salayan ulaklar vard. Osmanl kltr geleneinde de nemli bir yer tutan bu gelenek, imparatorluk haberlemelerinde de kullanlmtr. Ulak gelenei ile ilgili olarak Osmanl Tarih Deyimleri ve Szlnde u tespitlere yer verilir: "Bu usl Osmanl devletine de Cengizlerden gemitir...Ltfi Paa diyor ki: Ulak yrtmek bundan evvel Osmanlnn katnda gya ki saltanattan bir cz' idi. Yani padiahlara mteallik klli ve cz'i (az ok) her ne ileri olsa gnde bir maslahat olsa bir ulak hkm verirlerdi. Ol gittikten sonra bir maslahat dahi dse bir ulak hkm dahi verirlerdi...Kendisi Sadrazam olmadan evvel sancak beylii ve beyler beyilik yapm ve hayli zaman tarada bulunarak halka yaplan zulmleri grm ve bahusus ulaklarn yaptklar halleri hepsinden fena bulmu olmasiyle padiah gnahtan ve kendisini vebalden, halk zulmden kurtarmak iin ok alm keyfiyyeti padiaha da anlatarak onun da men'i hakknda emirlerini alm olduunu sylyor. Hatta Yavuz Sultan Selim'den bizzat iittii zere Padiahn: Bu ulak zulm bize ne dnyada ne de ahirette rahatlk verir. Hak Taala katnda bu hususta gayet ermsarz (utanc vaziyetteyiz) dediini ve Yavuz'un ran, Msr, Suriye gibi yerleri zapteden byk bir hkmdar olduu halde ulak zulmn kaldrmaya muktedir olamadn yazyor(OTDS 1971: C.3, 542543). 2.4.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde Osmanl Ulak Gelenei Burada Mungann szn ettii Osmanl ulak geleneklerinin bir ksm tam olarak tarihsel dayanaklarla ortaya konmaz. Olay rgs ierisinde yazarn kurgulad dilsiz ulaklara yaptmz aratrmalarda rastlamadk. lk ula yola karrken, Ekber Evlada giden ula bulmakta zorluk ekmedi. Hademe-i Hassadan birini semek gerek diye dnd. Saray avuunu artt. Ekber Evlada giden ulan nemli bir tehlikeyle karlaabileceini dnmyordu. Yalnz azn sklasn, ayana abuk olsun yeter (LM: 106). Osmanl ulak geleneklerine gre grevlendirilecek ulaklarn her eyden nce gvenilir ve hzl olmas Mungann kurgulad Ulak ile Sadrazam hikyesindeki kahramanlarla benzerlik gsterir. Ancak hikyedeki ulaklarn dilsiz kiilerden seilmesi yazarn baarl kurgusuna dayandrlabilir.

275

Tarihi kaynaklarda da yer alan her taht deiikliinde padiah ocuklarna mektup gnderilmesi geleneine bal olarak gelien ulak gelenekleri, Mungann anlatsnda bir takm unsurlarla beslenirken bazen tarihi dokunun arka planda kald grlr: Sadrazam latasnn altndan kard mektubu uzatt ona. Her menzilde at deitirerek, bir an nce Ekber Evlada ulamasn tembihledi (LM: 106). kinci mektup ksa ve zd. Kaftan Doumluya babasnn lm bildiriliyor ve tahta arlyordu. mparatorluk ancak seninle ycelir, ancak sen babann at devri anna uygun srdrebilirsin, bu yolda ancak sen ilerleyebilirsin, demek istiyor, yreinin arpntlar engelliyordu. Yazd, birka kuru cmleden ibaretti (LM: 106). Burada Mungann hikyesine konu edilen olayn Kanuninin lmnden sonra yaanan taht kavgas ile ilgili olduunu dnmekteyiz. Mungan, eserinde tarihsel isimlerin yerine Ekber Evlad, Kaftan Doumlu gibi isimleri kullanr: Kaftan Doumlunun oturduu Konya, payitahta daha yakn olduundan mesafe daha ksa, lakin daha tehlikeliydi. Ona gidecek ulan her ne olursa olsun menzilinin sonunda maksuduna ermesi gerekiyordu. Ona gidecek ula semesi biraz daha zamann ald. Onu kutsuyordu, bu yolu kutsuyordu. Ona gidecek ula seerken duraksamas gstermiti ki, gerekte gizli bir i yapmaktadr. Ona gidecek ulak en tehlikeli serveni gze alacak demektir. Ona gidecek ulakbir trl aklna gelmiyordu. Ya en aptaln gndermek gerek, ya da en kurnazn. Aptal olann aptall, bir eit emniyettir, ne ki aptal olan tehlike anlarn savuturmakta glk eker. Aptal olan gizi saklar, lakin yazgnn gizi zorlamak iin fal at oyunlarda da aptallk eder. Kurnaz olan tehlike anlarn savuturur, nne kan manialar amakta hner gsterir, lakin aamad yerde, keye sktnda her eyi kurnazlkla aikar eder. Kurnaz olann hayatta kurtaraca en nemli ey kendi paasdr. Titizleniyordu Sadrazam. Biliyordu ki, ona gidecek ulaa yalnzca mektubunu deil, hayatn da emanet etmi olacak (LM: 107). Ve en nemlisi laldi. Az dili kelam tutmuyordu. Bylesi gnler, bylesi yollar iindi dilsiz ulaklar. Bu tehlikeli ve karanlk yolda bana bir ey gelecek olsa dahi, onu ele veremezdi (LM: 107). Burada i hesaplama eklinde kendini ifade eden lal ulak, imparatorluk ierisinde dnen entrikalardan, her taht deiikliinde yaanan lmlerden ve dllerden kapal bir ekilde ifade eder: Benim gibi dilsiz ulaklar byle zamanlarda, zor zamanlarda karlar ortaya, ya gelecek ya lm

bekletildiimiz karanlk odalardan bir gn anszn arlrz,

276

gtrrz gittiimiz yerlere (LM: 120). Murathan Mungann Lal Masallar isimli eserinin nc hikyesi Ulak ile Sadrazamda ulak gelenekleri ve uur-uursuzluk inanlar i iedir. Zhre yldznn halk inan asndan yklendii olumlu anlam ile yrtc kulardan doann yklendii olumsuz anlam, ulaklarn grevlerini yerine getirirken karlaacaklar zorluklar derecesinde deerlendirilir: Baklarm gkyznde Zhre yldzn aryor. Eer onu grrsem baaracam demektir (LM: 116). Zhre yldzn grdm efendim. . . Zhre uzakta, olanca parlaklyla kutlu bir iaret gibi yor, yolumuzu talandryor (LM: 124). Anszn bir doan beliriyor gkyznde. rperiyorum ardndan birka tane

daha. rpertim korkuya ve fkeye dnyor. Bu bir uursuzluk biz ulaklar iin kt bir iaret. Yreim glgeleniyor, gzlerime bulut iniyor. Alala szle yaklayorlar, bir sre bizi izliyorlar. Atmn zerinde dorulup, penelemek, boyunlarn vurmak istiyorum...Uursuz kanlarn topraa aktarak bu kt iaretin kt etkisini yok etmek istiyorum. Doan zalimlerin kuudur. Avc ve cellt bir kutur. Mektup tayan posta gvercinlerini gkyznde avlayp paralamak iin zel olarak eitilir. teden beri doan ulaklar ve gvercinleri korkutur. imdi tepemizde daireler izen bu kulardan birinin olsun boynunu hanerimle almak istei btn benliimi kaplyor (LM: 116). Osmanl imparatorluu dneminde ok sk grlen karde kavgalar ve baba-oul ekimeleri burada kurgulanan hikyede de rivayetler eklinde ortaya konur: Hnkr zehirledii sylenen Ekber Evlad, yllar sonra, Hnkrn zehirlendii mntkann biraz ilerisinde kendi olu tarafndan zehirlenerek ldrld rivayeti bekliyordu. stelik olu taht elinden zorla alm, onu srgne gndermi, dahas yetinmeyip zehirletmi deniyordu (LM: 79). Her taht deiikliinde kesilen balarda, uurulan kellelerden biri mi olacak onunki de (LM: 95). Padiahn lmnden sonra ehzadelere mektup gnderilmesi gelenei, uzun yllar imparatorluk gelenekleri ierisinde yaasa da sadrazamlarn bu olay gerekletirirken taraf tutmalar, taht kavgalarnda sadrazamlarn rol ile ilgilidir. Aadaki alntda sadrazamn mektup yazma grevini yerine getirirken, ikinci mektubu, istemedii Kaftan Doumluya yazmas ve hissettii su bakmndan nemlidir. Arka arkaya iki mektup birden yazd. lkini Ekber Evlada, ikincisini Kaftan

277

Doumluya yazd. lkini bir grev duygusuyla, ikincisini bir su gibi yazd (LM: 105). mparatorluk ulak gelenekleri ierisinde yer alan baarl bir eylemden sonra dllendirilme geleneine Mungann anlatsnda da deinilir: Ucunda yklce bir bahi ve gelecek parlyordu bu yolun (LM: 106). Mungann eserlerinde yer verdii Osmanl gelenekleri, genel olarak tarihsel kaynaklardan beslenen yaplaryla ortaya konur.

278

2.4.5. Evlilik ve Dn ile lgili Gelenekler 2.4.5.1. Trk Halk Kltrnde Evlilik ve Dn ile lgili Gelenekler Halen halk arasnda yaanan dn ncesi ve dn sonras geleneklerin bir ksmna Mungan'n eserlerinde rastlamak mmkndr. Gerdek gecesi damatla yaknlarnn ve arkadalarnn kucaklap akalamalar, damadn srtn yumruklama, helhele ekmeler lkemizin hemen hemen btn blgelerinde yaayan dn gelenekleridir. Bu geleneklerle ilgili folklor sahasnda birok alma yaplm ve ayrntlaryla ortaya konmutur. Boratav bu gelenek ile ilgili yaplan almalar u ekilde deerlendirir: Trkiye'de halk gelenei olarak "evlenme ve dn" zerine say bakmndan olduka zengin bilgi derlenmitir. Diyebiliriz ki, Trk halkbiliminin zerinde en ok durulmu konularndan biridir dn tre ve trenleri (Boratav 1999: 214). 2.4.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde Evlilik- Dn Gelenekleri Evlilik gelenekleri ierisinde yer alan gerdek gecesi damadn srtnn

yumruklanmas veya nikh treninde ayaa basma gelenekleri Mungann anlatlarnda ifadesini bulur. Ancak yazar, burada zellikle nikhta ayaa basma geleneine, her dnde yinelenen soytarlk yaktrmas yapar: Ey damat! Gzel damat! Ey gzel bey! Nasr Bey! Haydi, gelin odasna airetin seninledir. Srayla srtn yumruklar, aklarlar. Nasr, teker teker kucaklar onlarla (GL: 137). Nikh memuru her nikhta yeniledii yavan esprileri, bayat akalaryla kahkaha almaya alyor, bunda da baarl oluyordu. Eltiler-yengeler geline arka sralardan" ayana bas" temposu tutuyor, eniteler-bacanaklar da damadn tarafn tutarak onlar bastrmaya alyorlard. Her dnde yinelenen bu soytarlklar her defasnda ayn coku, ayn ilgiyle karlanyor. Sonra kasap havas, mastika. . . (KO: 142). Merdivenlerden gelin inmeye balar. Silahlar patlar. Kadnlar hel-hele ekerler (MY: 34). Mungan'n eserlerinde anlatlar ierisinde ele ald dn gelenekleri daha ok krsal kesimlerde halen yaayan deerlerdir. Yazar, ilk gece hakk, bekretin sembol kanl araf gibi gelenekleri ortaya koyarken geni yorumlar yapmaz. Bedirhan aann arafn uurlarz. Bedirhan aann erliini kutlarz (T: 41). Ve imdi ilk gece hakkm isterem. Ver rklerin zeyim Fasla, ver zeyim (T:

279

41). len kardein einin dier bir kardele evlendirilmesi gelenei ok yaygn olmamakla birlikte Anadolu'nun baz yerlerinde yaamaktadr. Bu gelenein temelinde Mungan'n da aada ifade ettii gibi gelinin daha sonraki dnemlerde el yatana teslim edilmesini engellemek ve onu tamamen sahiplenmektir. Tezcan, levirat ad verilen evlenme ekliyle ilgili u bilgileri verir: Kaynbiraderle evlenme (Levirat) dul kadnn, len kocasnn kardeiyle evlenmesi geleneidir. Bu da iki durumdan grlmektedir. Birincisi, kaynbiraderin bekr oluu (junior levirate), dieri ise kaynbiraderin evli oluudur. ocuklar asndan en iyi biimde meru babalk amca tarafndan yaplabilir ve ocuun ortak mal zerindeki haklarnn bir yabancya gemeyip aile iinde korunabilecei ile ilgili inan ve tutumlar bu gelenein uyguland trelerde yaygndr (Tezcan 1998: 208-209). Artk dul bir kadn saylrsn. Gelinimizi el yatana teslim etmeyiz biz. Kasm'n kardei Nasrla evleneceksin (GL: 22). imdiyse ld. Ne ac bir yazgdr, ne kt bir talihtir ki, imdi seni br oluma gelin isterim (GL: 23). Kavmimim tresi olmazsa deil yedi yl yedi bin yl beklesen umurum olmazd. Lakin airetimin erleri, bykleri, ulular szm kollarlar. Ata kadn olarak hkm vermem gerektir gayr. Bo dm gelin evde tutulmaz. Senden anlay ve itaat

bekliyorum. imdi szn kssas: Allah'n emri, peygamberin kavliyle olum Nasr'a seni senden isterim (GL: 23). Yedi yl bekledik seni. Ayalin bekledi, olun bekledi, annen bekledi, kardein bekledi, airetin bekledi, beyliin bekledi. Sonra ld bildik seni. Ayalini kardeine verdik, beyliini kardeine verdik (GL: 165). Yazarn aada szn ettii "kadnn kocasnn salarn taramas" inanna, kaynaklarda yaptmz taramalarda rastlamadk. Yazarn bunu anlat gelenei ierisinde sembolik olarak kullandn dnmekteyiz. Evlenince her gece salarm taratacam sana. Eski bir inana gre, kadnlar kocalarnn salarn yalnzca iki kez tararlarm: Bir dnden nce, lmlerinden sonra (GL: 149). Bu srada Sveyda gelir, daireye girer, Kasm'n ban dizlerine alr, gm bir tarakla salarn taramaya balar (GL: 175). bir de

280

2.4.6. Erliin Snanmas Gelenei 2.4.6.1. Trk Halk Kltrnde Erliin Snanmas Gelenei Trk halk kltrn iine alan baz anlatlarda kahramann kendisini topluma kabul ettirebilmesi, erlie ve erkeklie adm atabilmesi iin olaanst bir meziyet gsterip, erliini yiitliini ispatlamas gerekir. Dede Korkut'ta ve dier halk hikyelerinde bu tip motiflere rastlamak mmkndr. Boa Han'n boay ldrdkten sonra ismini almas gibi. Burada sz edilen erliin snanmas gelenei, halk anlatlarnda nemli bir motif olan imtihan unsuru ile benzerlik gsterir. Halk hikyesi blmnde imtihan motifine deinildii iin burada tekrar edilmeyecektir. 2.4.6.2 Murathan Mungann Eserlerinde Erliin Snanmas Gelenei Halk anlatlarnda daha ok gce dayanarak bir takm oyunlar dzenlenmesi ve oyun sonucunda kazanann erlikle dllendirilmesi geleneini Mungan zellikle Cenk Hikyelerinde ayrntl bir ekilde ele alnr: Belli ki bir ikinci snnettir bu oul. Erliini obalya gstermenin baka yolu yok ki (CH: 101). Erliin ikinci snneti olarak adlandrlan ve kke ile Cengver hikyesinin ana konusunu oluturan aaca balamalk oyunu, samimi iki arkadan birbirlerine kar besledii sevgiye kar tre gerei iddet kullanarak bedensel acy tatmalar ile ilgilidir. Ancak yaptmz aratrmalarda byle bir oyun trne rastlamadk: Bu ikinci snnetindir senin. Elin bo dnme kye. Sonra yeniden bilek yoldan, can kuun olur Cengver. "Artk eskisi gibi olmaz ana. Artk hibir vakit eskisi gibi olmaz. te budur korkuma sebeb. ""Olur oul, olur. Niye olmasn? Alt yan iki gnlk bir dmanlk bu. Tre gerei hem. Bu treden gemeyen can yolda olabilemez. Bunca yln tresidir, bunca yl atalarmz erliini byle snam, erlie byle gemi. Bir srat kprsdr bu; biraz terleyeceksin. Atein ve alevin kzgn yzn duyacaksn yznn bir yannda. Lakin sonunda tekmil bir erlii kazanacaksn. Erliin lkesini yurtluk tutacaksn. Az sefa m bu oul (CH: 102). Bilein yolda dmanlkla snanr oul dedi. Sonra anszn susuverdi. Sznn gerisinden kukuya dt. Diyeceklerini tartmak istedi. Bir zamandr kke'e kar temkinli olmas gerektiini kavramt; baka eit bir yrek tayordu kke. Yatlarna da benzemiyordu. Onun bu yan anasn hem korkutuyor hem gnendiriyordu. kke bakayd, lakin szn gerisini getirmemek olmazd: tre byle buyurur. Yarn sabah da

281

sen. kke'in kendine ynelmi kvlcm oca gzleri, szlerini bak gibi kesiverdi. Bu gzler tehditkrd. Zulmkard. te asl bundan utanyorum, dedi. Yarn sabah da ben. Neyin snanmasdr bu ana? Neyin snanmasdr? Oul treleri bilmez gibi

konuursun. Bilmez misin ki, her ey treyle snanr obada. Trenin hukukudur akla ve de yree yol gsteren. Ve de cmle hayata yol gsteren. Bu da erliin snanmasdr. Niye anlamaz grnrsn? Yan gayr on betir. Yan er yana dedi. Erliini snamak vakti geldi. u iki gnn acsna katlanamayan, bir mrn acsna nasl katlanr oul (CH: 100). Yazar, daha ok trelerin yaptrm gcne kar kiinin, erliini snamaya alrken yaad tereddtleri ortaya koyarak bir nevi toplumsal eletiri yneltir. Niye anlamaz grnrsn? Yan gayr on betir. Yan er yana dedi. Erliini snamak vakti geldi. u iki gnn acsna katlanamayan, bir mrn acsna nasl katlanr oul (CH: 100). Oul, treleri bilmez gibi konuursun. Bilmez misin ki, her ey treyle snanr obada. Trenin hukukudur akla ve de yree yol gsteren. Ve de cmle hayata yol gsteren. Bu da erliin snanmasdr (CH: 100). Cengver erliini snayacakt obann ve trenin gznde. Oysa kke, Cengver'i snyordu (CH: 105). Aaca balamalk diye beni seseydi. Aaca balanann ii kolaylyor inan.

Aaca balanan ilk yumruu atmyor, yalnzca bekliyor (CH: 107). Eer ki, yarn kke'le yakalanmazsa iki kat er olacakt. Hem dvmeyi hem kamay belleyen er iki kat er kii olurdu. Ve eer ki, kke yarn bulamazsa

Cengveri yz iki kat yere yklrd (CH: 108109). Erliin toplum baznda ne kadar nemsendiini ifade etmesi bakmndan Mungann eserinde yer alan aadaki szler nemlidir. "Erliin giyiti ocukken giyilir" derlerdi. "Yiidin zorlusu yedisinde belli olur" derlerdi. "Er kiiyi kundayla brakacaksn ylkya ki, iftesi pek ah olsun" derlerdi. "Er kii bebeyken renmeli ki, can acsn ki, ergen iken bedenini bir kale gibi kuansn" diye (CH: 110-111). Erlie adm atma ya Mungann eserlerine gre on betir. On be yana varm her erkek, geleneklere gre er meclislerinde kabul grmek iin gcyle ve bedeniyle bir eyler ispatlamak zorundadr: On be ya ergin yat artk. Erlerin arasna girmek, er meclislerinde kabul

282

grmek iin bu dairenin hukukundan gemek gerekti (CH: 112). Lakin oul, unutma, en byk yrekler en yalnz olur. Kurbann olam oul, yzm yere ykma benim. mrmn kalannda alnm toprakla yz yze yaamasn. Analk hakkm adna vur, yere yk Cengveri. Ayaklarn Cengveri inemezse, erlie giden yola kamazsn oul (CH: 120). On beine varm her oul, ava kar geyik avna. lk tran olur ve ava kar. Av ki erliin ikinci snnetidir. Bir geyik vurup da, ban getiren her oul adnn erliini mhrler kavminin gznde (GL: 43). zellikle Cenk Hikyelerinde ortaya konan erlii snama gelenekleri, genel olarak trelerin yaptrm gc erevesinde deerlendirilir.

283

2.4.7. Dini Gelenekler slamiyetin kltr hayatna etkisi beraberinde bir takm kurallar, yeni yaamlar ve yaptrmlar getirmitir. Bu kurallardan bir ksm halk arasnda halen yaayan dini geleneklerdir. Murathan Mungan'n eserlerinde ele alp olay rgleri iine serpitirdii geleneklerin bir ksm, inanlarla desteklenen dini geleneklerdir. 2.4.7.1. Hac Gelenekleri Boratav, Mungann eserlerinde yer verdii bir gelenekle ilgili u tespitlerde bulunur: "Bursa'da hacdan dn vesilesi ile yaplan trene "tehniye" deniyor. Hac, memleketine dnnce doru evine gitmez. Onu karlayanlar camiye gtrrler; sonra yakn akrabalarndan birinin evine gidip gn sre ile, kendi evine uramakszn orada konuklar. Bu sre iinde evinde bir dn elentisi tertiplenmitir. Ev sslenir, beyazlar giyinmi gen kzlar, balarna talar koyarlar, bir masann etrafnda toplanrlar. Masa zemzem, hac ya ve ekerle donatlr. Konuklar eker yer, mis srnr, zemzem ierler; sslenmi bir odada oturan hac karsn kutlarlar. nc gn, akam karanl basarken hac eve getirilir, erbetler iilir, dua yaplr. Ertesi gn, pencereler, kaplar baz da btn ev yeile boyanr. Kilis'te, hac, gidiinde ehrin gneyindeki Yahudi mezarlna kadar bayraklarla ilahi okunarak uurlanr. Dnte, Mekke'den ayrld haberi alnr alnmaz evinin kaps eitli renklerle boyanr, yal boya resimlerle sslenir (Boratav 1999: 242). Murathan Mungan'n da kulland hacca giden kiinin evinin kapsnn yeile boyanmas gelenei Boratav'n ifade ettii ekliyle ele alnr. zeri dvme demir motiflerle sslenmi kapnn evresi cennet yeiline boyanm; bitkiler, iekler, eitli nebatatla gsterili biimde sslenmi. . . Ev sahibinin Hacca gittiinin iareti bu. Yoldan geenlere, mahalleye, ehrin ahalisine ve dnyaya unu sylyor: Bu evde bir hac oturuyor. slamn be artndan birini yerine getirmi kutlu biri! ocukluundan beri biliyordu, yeil evrelenmi bir kapnn mahallenin onuru olduunu. . . Eli, kapnn kapal bir avu biiminde yaplm tun tokmana gittiinde, bu cennet yeili (: 16). Zemin zerine izilmi ieklerin, bitkilerin, yapraklarn btn ocukluunu

yeerttiini hissetti. i mutlulua benzer bir duyguyla doldu. evredeki dier slam lkelerinde de kapnn evresini boyama gelenei vard elbet; son yllarda oradan oraya savrulup dururken gittii memleketlerde byle ok kap grmt ama bu kez

284

ini titreten ey, u an karsnda durduu kapnn kendi evlerinin kaps olmasyd (: 16 ). Dedesi yedi kere hacca gitmi, evinin kaps yedi kere trbe yeili renkle erevelenmi, ieklendirilmiti. Adet olduu zre, hacca gidip gelenlerin kaps trbe yeiline boyanarak, hane sahibinin hacl cmle leme duyrulur, bylelikle kap nnden geenler, o evin bir hac evi olduunu bilirdi. Bu kaplarn hepsi Kbeye bakard (AKO: 237). 2.4.7.2. Mezarlk Gelenekleri Mezarlk ile ilgili gelenekler, dinsel yaplardan beslendikleri iin burada deinmeyi uygun grdk. Mezarlklarn banda at yakmalar, adaklar ve daha baka eylemler Mungann eserlerinde yer alr. Ancak halk arasnda kutsal olarak kabul edildii iin perembe akamlar yaplan mezarlk ziyaretleri, ador isimli eserde sal gn yaplmaktadr: Mezarlklar ok canlyd. ve d savalarda oullarn, kocalarn, kardelerini, yitiren kadnlar, her sal topluca mezarla gelir, hep birlikte alar, at yakar, aclarn bir gsteriye, sessizliklerini bir trene dntrr, birbirlerinin varlklarna yaslanarak g toplamaya alrlard. Adak iin getirdikleri tatllar, meyveleri elden ele dolatrarak datan o kalabalk iinde gnn birinde annesini, kz kardeini bulmak, Akhbar iin nicedir bir mit kaps olmutu (: 86). Yatrlara, ziyarete gittiklerinde, ilkin yanmakta olan btn mumlar bir nefesle sndrr, sonra onlar tek tek yeniden yakard. Bu yaptnn herhangi bir inana smadn niye byle yaptn sorduklarnda kaytszca unlar sylerdi: Zamann dileklerine atei yeniden bulduruyorum. Baz umutlar baka zamanlarndr (AKO: 231). 2.4.7.3. Yezidi Gelenekleri ve Daire nanc Mungann yaptlarnda yer verdii geleneklerin bir ksm yezidi gelenek ve treleriyle ilgilidir. zellikle Yezidi gelenekleri ierisinde yer alan daire sembolizmi bu gelenekler ierisinde nemli bir yer tutar. Etnik halklar blmnn Yezidiler maddesinde ayrntl bir ekilde deineceimiz bu gelenee burada ksa yorumlarla yer vereceiz. Daire inanc gerei daire iine alnan kiinin sahip olduu dokunulmazlk, kutsallk erevesinde deerlendirilir: "Her kim bir Yezidiyi daire ierisine alrsa, daireyi izen kendi elleriyle silmeden, o Yezidi dairenin dna kamaz". "Kendi izer, kendi siler. Lakin ok tekrarlanmaz

285

bu.

Fazlas gnahtr Yezidilerce. Kendini olsun, bakasn olsun lzumsuz yere

dairelemenin gnah byktr onlarn gznde (MY: 31). Adam karsn dvecek bir kusur etti. Lakin kadn kendisini daire ierisine ald m emniyette olur. Adamn hrs geene kadar o dairenin dna kmaz (MY: 31). izilen daire kutsaldr. Trelerimiz ve dinimiz byle buyurur. Dairenin iinde her kim olursa dokunulmazdr (MY: 96). Yezidi gelenekleri ierisinde kesin ve kat kurallarla belirlenmi evlilik esaslarna gre, Yezidilerin baka bir dinden olanlarla evlenmeleri yasaklanmtr. Mahmud ile Yezida adl eser, ekillenmitir: Bir Yezidi eri erkekliine yedi kat aput balayp, bir Mslman kznn koynuna girse bile, erkeklii lanetlenmi saylr. Ve en byk gnah ilemi olur. (MY: 64) Yezida! Bacmz trelerimize bakaldrmsan, bir Mslman eriyle kavillenmisen. Bu aa gnahna ahitlik etmitir onca zaman. Sen silsen de daireni admn atsan da dnya toprana namus meselemizdir. Biz seni lme yollayacaz yeniden (MY: 8687). Treleriniz beni Mahmud'umdan rak tutmutur. Ben de trelerinize gre lrem. Bir Yezidi kz, bir Mslman eriyle evlenemez. Ve de izilen daire lm gelmeden silinemez (MY: 96). Anlat kahraman Yezidann gelenek ve trelere tepkisini yanstmas bakmndan hem kendini hem de dilek aacn daire ierisine hapsedip lme mahkm etmesi trelere isyan olarak yorumlanabilir: Yeil murat mendilini boynuna kurbanlk balar gibi dml baladktan sonra yerden Mahmud'un kann alr, alnna srer. Daha sonra kucandan kalnca bir tebeir karr aac da kendini de iine alan genie bir daire izer. Sonra gider aacn dibine dairenin ortasnda oturur. lm beklemeye koyulur (MY: 81). Mahmud'un kan alnmda, murad boynumda kurumutur. Dilek aac kurumutur. Dilek aacn da evrelemiem ki bundan byle adak dilemeye (MY: 95). are aatan gelmez (MY: 13). Yezida da bandaki dilek aacnn dibindedir. Adak aputlarndan artk dallarn kaldrmayan aaca ate rengi bir aput daha balamaktadr (MY: 11). genel olarak daire sembolizmi ve evlilik gelenekleri etrafnda

286

2.4.7.4. Dier Dini Gelenekler slamiyetin resim ve fotorafa bak asnn beraberinde getirdii baz kurallarn halen halk arasnda yaamas, geleneklerin ekillenmesi asndan nemlidir. Evlerde aslan dini tablolarn zerlerinin rtlmesi, dinsel saygnn veya dinsel geleneklerin gereklerindendir: Evde namaz klanlarn ilk yaptklar ey, evin duvarlarnda asl duran fotoraflarn, resimlerin ve aynalarn zerini rtmektir. Yzler, suretler, levhalar, aynalar gnaht. Duvarlardaki ou aile byklerine ait eski fotoraflarn da kendi tabutunu bir devenin srtnda tayan Hz. Ali levhasnn da, krk bacayla dnyann btn yollarnda olan ah meran levhasnn da ge kanatlanan Burak levhasnn da, kurban edilmeye gzleri balanan smail levhasnn da ve dier kaln ereveli aynalarn da srayla tek tek stleri rtlrd (AKO: 281).

287

2.4.7. Doum ve lm ile lgili Gelenekler 2.4.8. Trk Halk Kltrnde Doum ve lm ile lgili Gelenekler nsan hayatnn balca nemli gei dnemi vardr. Bunlar; doum, evlenme ve lmdr. Her biri kendi bnyesi ierisinde bir takm alt blmlere ve basamaklara ayrlr. Bu nemli aamann evresinde birok inan, adet, tre, tren, ayin, dinsel ve bysel zl ilem kmelenerek sz konusu geileri bal bulunduklar kltrlerin beklentilerine ve kalplarna uygun bir biimde ynetmektedir (rnek 2000: 131). Trk halk kltrnde nemli bir yer tutan doum ve lm gelenekleri Mungann eserlerinde fazlaca yer tutmad iin burada ayrntlaryla deinmeyi uygun grmedik. 2.4.8.1. Gelenekler Mungann eserlerinde doum ve lm gelenekleri ok az yer alsa da halk inanlarn yanstmas bakmndan nem arz etmektedir. Tiyatro eseri olan Taziyede dekoratif unsur olarak tasarlanan beiin etrafnda halay ekip, beie buday atlmas, gelenei yanstmas asndan dikkate deerdir: ki kadn ortadaki kefeni beik yapp sallamaya balar. Beiin evresinde de halay ekilir. ie gemi halkalar oluur, beie buday atlr (T: 17). Gurbete gidip uzun sre dnmeyen kiilere iaret olarak tasarlanan, halk inanlarnda nemli bir unsur olarak kabul edilen ve lm sembolizmiyle badatrlan baz nesneler Mungann eserinde iek ve saks sembolizmi ile ifade edilir: Gittii gn u saksya, u iei ektim. Solduu gn ld gndr belledim. Kasm iei koydum adn. Her yl yeil kald, her yl taze kald. Yedi yldr solmad, sararmad. Nasl lr Kasm. iei penceremin umudunu beklerken nasl lr (GL: 21). Yedi yl bekledik seni. Ayalin bekledi, olun bekledi, annen bekledi, kardein bekledi, airetin bekledi, beyliin bekledi. Sonra ld bildik seni. Ayalini kardeine verdik, beyliini kardeine verdik (GL: 165). Halk arasnda nemli fonksiyona sahip kiilerin lmnden sonra kutsanan eyalar muhafaza etme gelenei Mungann eserinde Mardinde yaatlan bir lm gelenei olarak ortaya konur: Dedesi Hac Faris'in odasna kapanyor saatlerce hibir ey yapmadan duvarlar seyrediyor. Hac Faris leli beri hibir eye dokunulmam bu odada. Her ey onun Murathan Mungann Eserlerinde Doum ve lm ile lgili

288

ansn yaatmak iin (KD: 57). lmn kutsallatrld toplumlarda, len kiinin vasiyetini yerine getirme gelenei nemsenen bir durumdur. Ancak yazarn aada ifade ettii mezarn banda alatacak ocuk bulma olaynn halk arasnda yaayan bir gelenek olmadn dnmekteyiz. nk yaptmz taramalarda buna benzer bir gelenekle karlamadk. Hayattaki son halas da ldnde son vasiyetini etmi o da dierleri gibi Ali'den mezarlarnn banda alatacaklar bir olan ocuu istemi, Ali ona da ayn sz vermiti (AKO: 348). Aliye'nin lmyle birlikte hayatnn btn snen, Aliye'nin ld gn en az on yl birden yalanan Huber, Aliye Suzan'n byle isteyeceini dnerek suskunlua gmld ve kimseye hibir eyden sz etmedi (AKO: 389) 2.4.9. Beik Kertme Gelenei 2.4.9.1. Trk Halk Kltrnde Beik Kertme Gelenei Trk halk kltrnde kkl bir gemie sahip olan ve halen geleneksel yapnn etkin olduu toplumlarda devam eden uygulamalardan biri beik kertme geleneidir. Tezcan, bu gelenein baka uluslarda da yaadn ifade ederek eski bir Trk gelenei olduunu ortaya koyar: "ocuk nianll denilince akla beik kertmesi gelmektedir. Beik kertmesi nianllk, birbirine yakn, samimi, iyi anlaan iki ailenin kar cinsten ocuklar olduunda onlar daha beikte iken nianlanmalardr. ok eski bir Trk geleneidir. Hindistan ve Avusturalya yerlilerinde de grlmektedir"(Tezcan 2000: 191). A.nan, bu gelenei Ouzlara dayandrr: "Ouzlar, kk ocuklarn nianlarken sadakat iareti olarak ocuklarn bir yerini kertmekte idiler"(nan 1968: 144). Pertev Naili Boratav, Anadolu'da ve eski Trk geleneklerinde yaayan bu uygulama ile ilgili u tespitlerde bulunur: "Anadolu'nun baz blgelerinde-kimi ailelerde-ocuklar daha beikte iken, byynce birbirleriyle evlendirme karar alnrm. Gelenein bugn de srdrlp srdrlmedii zerinde kesin bilgilerimiz yok. Halk Bilgisi Haberleri'nde (Say 26, 1933) M.Zeki'nin bir incelemesinde, yer gstermeksizin bu gelenekten sz edilmitir; orda "beik krd" deyimiyle adlandrlan gelenek yle anlatlr: hsmlk kurmak istedii bir ailede bir kzn doum haberini alan baba, beik donatp kzn evine yollar; bylece, daha kz beikte iken sz kesilmi olur; olan evi kandillerde, bayramlarda kzn ana babasna ve kza hediyeler gnderir. Bu grenein daha yaygn ad "beik kertme" dir; bunun ok eski bir Trk gelenei olduu, Dede Korkut

289

Kitabnda sz edilmesinden anlalyor. Masal ve hikye geleneinde, bu grenein baka bir biimine anlat motifi olarak ok rastlanr; olaanst gc olan bir kii(kimi hallerde bir dervi) zrriyetsizlikten yaknan iki kiiye bir elma verir, onlar bu meyveyi yemek suretiyle ocuk sahibi olurlar; bir kz bir olan; iki babann ocuklarn, byynce birbiri ile evlendirmeleri gerekir (Boratav 1999:218,219). Beik kertme gelenei, hem halk hikyelerinde hem de masallarda motif olarak kullanlmtr: Kerem ile Asl hikyesinde "iraz'da padiah olan Sururi ah'n ve elencesi (msahip) Yahud'un ocuklar olmaz. Bir gn seyahate karlar. Yolda ocuklar olduu takdirde, biribirine vereceklerine sz verirler" (Elin 2000: 20). Arzu ile Kamber hikyesinde "avu'un kardeinin olu ile Arzu, daha kk yata iken szlenirler(Alptekin 1997:378). Dede Korkut'ta, Beyrek hikyesinde beik kertme gelenei Boratav'n da yukarda belirttii tarza yakn, dua ile gerekleir: "Pay Bre Bey der: Evet budur, benim de olum olsa Han Bayndr'n karsna gese dursa, hizmet eylese, ben de baksam, sevinsem, kvansam, gvensem dedi. Byle deyince kudretli Ouz Beyleri yzlerini ge tuttular, el kaldrp dua eylediler. Allah Taala sana bir oul versin dediler. O zaman da beylerin hayr duas hayr dua, bedduas beddua idi, dualar kabul olunurdu. Pay Pien Bey de yerinden kalkt, der: Benim de hakkma bir dua eyleyin, Allah Taala bana da bir kz versin dedi. Kudretli Ouz Beyleri el kaldrdlar dua eylediler, Allah Taala sana da bir kz versin dediler. Pay Pien Bey der: Beyler Allah Taala bana bir kz verecek olursa, siz ahit olun benim kzm Pay Bre Bey'in oluna beik kertme yavuklu olsun dedi"(Ergin 1999: 58,59). 2.4.19.2. Murathan Mungann Eserlerinde Beik Kertme Gelenei Mungan, motif asndan zengin Lal Masallar isimli eserinde beik kertme geleneini tpk halk hikyelerinde karlatmz ilevsel yapsyla ele alrken, halk arasnda yaayan ileyiine de dikkat eker: Yadigr olsun kzn ad. Bizden Yadigr. Lakin bu kutlu kzn beii danksz kertilmitir. Buna bir bedel gerektir. denecektir (LM: 29). Beik kertme geleneine bal olarak, kutsal kiilerce beii kertilen kiilerin ileride bu sze sadk kalmalar gerektii nem arz etmektedir: Ve dili zlp, tekmil szleri bir bir syleyecek. Adnz tuttunuz, andnz tuttunuz, gene sznz tutun ki, kznz diline kavusun, szne kavusun(LM: 29). Halk hikyelerinin anlatm slubuna uygun olarak beii kertilen kiilerin arasna

290

giren engeller, Mungann anlatsnda da olaylarn geliimine ivmeler kazandrr: Olmaz istersin ey k! Kzmn beii kertilmitir. Szls vardr. Mal iste, mlk iste, altn iste verelim. Lakin oktan beridir bakasnn mlkdr (LM: 36). 2.4.10. Dier Gelenekler Bu blmde, fazla ayrntya girmeden Mungann eserlerinde ok az yer alan dier geleneklere deineceiz. Baba meslei gelenekleri, cenk balatma gelenei, kan davalar ile ilgili gelenekler ve spor gelenekleri ksa yorumlar yapldktan sonra eserlerde yer alan ekliyle ortaya konacaktr: Murathan Mungann Cenk Hikyelerinde kurgulad ahmeran hikyesinde babadan oula geen mesleklerle ilgili geleneklerden sz edilir. Buna gre zellikle Mardin yresinde halen yaayan ahmeran izme sanatnda babadan oula geen gelenein ince ayrnts olay rgsndeki kurguyla birletirilir: Dedi: Ben yetmedim, benim yetmediim yerden olum srdrsn. Dedi: mrm yetmedi, mrmn yetmedii yerden olum srdrsn (CH: 25). "Sen izemezsen, senin ran izecek, o da izemezse onun ra. Eer byle dnmezsen ahmeran' hi izemezsin" (CH: 18). Erliin snanmas gelenekleri ierisinde yer alan cenk balatma gelenekleri de Mungann eserinde aada yer ald ekliyle ve trensel bir havada ele alnr: lkin her ikisi de sol dizlerini, sonra sa dizlerini, sonra Kasm sa, Nasr sol dizini krarak melir. Ata kiinin el rpmasyla ayn anda davranarak dairenin paylarlar. Dorulup kalkmadan nce

ortasnda duran drt haneri srayla alr,

hanerler ellerindeyken eilip birbirlerini sol omuzlarndan perler. Sol omuzlarna birbirlerinin dudaklaryla kondurduklar bu nazarla cenklerini balatm olurlar (GL: 170). lkin Kasm sadan girer, gelir dairenin sa kysnda, ardndan diz krar, namaz klar gibi secdeye kapanr, bylelikle dairenin adaletine inandn kabul eder (GL: 170). nan teriminin sorguland ve yurt tutma geleneinin zel olarak anlatld Geyikler Lanetlerde bu gelenein konar ger toplumlarda yaanabilecek bir gelenek olabileceini dnmekteyiz: nan gerek deil midir Kureya? Kurbann kan alndktan sonra bir ieye saklanr. Eer ki bir airet ya da kavim o yurtluu brakp baka bir yere gyorsa, gmeden nce, ilk kann sakland o ieyi topraa gmer. Sonra gt yeni

291

yurtlukta yeni bir kurban daha alr, onu da ilk kan bir ieye toplanr, airet orada barnd srece saklanr. Gerken yeniden gmlr topraa. Topran zehri topraa geri verilir. Verilir ki lanet takip etmesin airetin izini (GL: 58). Trk kltrnde nemli bir yere sahip olan cirit, Mungann anlatlarnda zellikleriyle ele alnr. Buna gre, ciritte usta olanlarn bindii at ve aksesuarlar deiiklik gsterebilmektedir. Ayrca cirit oyununun inceliklerinin renilmesinin zaman ald vurgulanmaktadr: Cirite hazrlanm ergen ocuklar kt ortaya. Binicilikte ve ciritte daha usta olanlar plak at srtnda dolanrken; daha toy, daha ergen daha yeni olanlar iin atn srtna bir ul atlyordu (CH: 237). Ziyarete gidip adak adadk, dilek diledik, kan kardei olduk, lorke oynadk, kzlara nme yazdk; birbirimize poiler, kara ageller armaan ettik. Cigara itik kuytuda, gm bir tabaka aldm ona, sar kehribardan saa gm simli bir tesbih ald bana. Bir azlk ald bana, bir akmak aldm ona; tfenklerimizin zerine

adlarmz kazdk. Gz kara olalm diye alc ku teliiyle gzlerimize ekilen srmeyi birbirimizin elinde tazeledik... Yeniden cirit oynuyorduk. Bir oyunun inceliklerini, renmek ve retmek ok zaman alyor(CH: 240).

292

2.4.11. Geleneksel Unsurlar Tablosu Cenk Hikyeleri ador Geyikler Lanetler Kaf Dann n Krk Oda

Treye bak (100, 102,Hacca gidenin Ayn kadnla evlenme len kiinin odasnDoan bebee byl 104) kapsnn yeile (12, 22, 23, 165) olduu gibi muhafaza dilekte bulunmak Av tresi (103) boyanmas (16) Erlie ilk adm (43, edilmesi (57) (116) Erlik tresi (110, 111, Bayramda el pmek 128, 131) Namus cinayeti (71)Nikhta ayaa basmak 112, 120) (34) (142) Ad koyma (87) At binme gelenei (237) Dn gelenei (137) Nian ile nikh Sa tarama (149, 175) arasnda geen sre Airet mahkemesi (142) (168, 169, 170) Yurt tutulan yere kurban kesme (55, 58)

Lal Masallar

Mahmud ile Yezida

Son stanbul

Taziye

Aynal Krk Oda

Yksek Topuklar

k tresi ve sazn en yksee Dilek aac (11, 12, kulan Mermi gmmekMum yakmak Ad verme Sol aslmas (22) 22, 71, 79, 81, 86, kesilmesi (18)(13) dilek tutmak gelenei (145, Beik kertmesi (29, 36) 95, 98) Gayr- Mslim Beiin iki (206) 209, 340) Oba beyinin verdii szden Dinsel yasak ak bir kadnla sallanmas (15) Ad koyma (228) evlenme (58) Beie buday Hacca gidenin dnmemesi (37) (12, 14, 18, 64, 86) Beylik tresinin bedeli (41) arenin aatan atmak (17) kapsnn Gergefe uzun ince bir yol gelmesi (13) lm yemini (22, boyanmas (237) eklemek (64) Yezidi dairesi (31, 23, 47) Vasiyet (348) Osm. Taht Gelenei (79, 95, 46, 57, 62, 63, 81, Sa r 105, 106) 85, 87, 89, 90, 94, yollamak (24) Gizli ilerin ulaklarnn lal 96) lk gece hakk olmas (112, 120) Baa kara atk (41) Gkyznde doan belirmesi balamak (41) Kan bedeli gelin (116) gelmesi (42) Aalk tresi (41, Ktle bak as (119) 42, 61, 85, 86, 90) Mezarda mum Doru atn uuru (121) Yezidi tresi (64, yanmas (45) Zhre yldznn kutsall (124) 94, 96) 92, Trenin yaptrm Treye isyan (94, (48, 49) 95, 97) Baba c almann oula dmesi (52)

Geleneksel unsurlar, Mungann incelediimiz eserlerinde bolca kullanlmtr. zellikle tiyatro eserlerinde ve hikyelerde yer verilen geleneksel unsurlar, romanlarda dier trlere oranla daha az kullanlmtr.

293

2.5. EYALAR 2.5.1. Ayna Halk inanlarnda ve zellikle amanist kltrde yer alan nemli unsurlardan biri de ayna ile ilgili inanlardr. aman elbisesinde yer alan aksesuarlardan ayna; lemleri, dnyay ve insanlarn cann, sonuta evrenin yansmasn grmek iin kullanlr (oruhlu: 2002). amanlarn yitiklerden haber almak iin kullandklar ayna, ayn zamanda falclk ilemlerinde de kullanlr. Boratav, fal eitlerinden sz ederken, aynaya bakma trnden bahseder ki; bu yntemde aynann, suyun dz ve aydnlk yz gibi kullanldn ifade eder (Boratav: 2003). amanist kltrden ayr olarak halk inanlarnda zellikle batl inanlarda ayna nemli nesnedir. Deiik blgelerimizde bu inanlar btnlk arz etse de yine de baz farkllklar gze arpar. Gece aynaya bakmak gnahtr, bebein yzne ayna tutulmaz, aynaya fazla baklmaz gibi eylemler, halen gnmz kapal toplumlarnda yaayan halk inanlardr. Murathan Mungan, yaptlarnda bu gibi halk inanlarna yer verse de ayna unsurunu kendine zg zellikleri ile ortaya koyar. Bazen postmodern edebiyatn ngrd gibi aynay armlarla deerlendirirken, bazen de halk inanlarn iine alan hurafelerden ve aynann dinsel yaam ierisindeki yerinden sz eder. Kalbin iki aynas vardr. Biri gzler, biri dil (GL: 51). Aynay zellikle tiyatro eserlerinde dekoratif unsur olarak kullanan yazar, bazen halk inanlarnda ilevsel olarak yorumlanan yapdan uzaklaarak tamamen sembolik kullanm tercih eder: Hibir yzn lekesi dmemi ayna gerektir, karanlk uurumlarn ve kr kuyularn ipi gerektir (GL: 35) . Sonra usulca kalkar yerinden, korka korka gider endam aynasnda kendine bakar, kendi yerine Nasr' grr aynada, inanamaz ve dayanamaz(GL: 155). Ayn anda Nasr, aynann iine yrr, kaybolur, Kasm aynann iinden geer, kar gelir, yatan baucuna oturur. Ayna paralanp dalmtr(GL: 158). Birbirlerine katlanabilen resimlerdi btn izdikleri. Bir suretin kendi aynasnda (KD: 23). Bildiklerimi sylemi olmam dnyay deitirmeyecekti belki ama ben bir daha hibir aynada kendi yreime bakamayacaktm (KD: 60). Masallarda kahramanlarn nemli bir aksesuar olan ayna, Mungann

294

anlatlarnda masal dnyasna yaplan yolculuklarn balang ve biti aamasdr. Aynalardan geilerek klan yolculuklar, yazarn bykler iin kurgulad masallara ayr heyecanlar katar. Aynalarn fme yzeyinde koyulaan insan suretleri, masala bir gemi tad veriyor. O aynalara saplanp kalm baklar skp almak istiyorum, btn baklar. Aynann buzlu teninde dvmeler, nazarlk gzleri, herkesin birbirini deldii, didikledii sualt zamanlarnda yaanm vurgunlarn zpkn gerginlii. Hepsini skp almak(KD: 77). Aynalara saplanp kalm baklar batk gemiler gibi, su yzne uramyor. Sanki btn masala bu aynadan geilerek girilmi, Alice'nin yksnde olduu gibi ve insanlar gene bu aynalarn iinden geerek dnmler. Nereye dndlerse, Nereye dnebilirse (KD: 115). Aynay deiimin ve dnmn objesi olarak kullanan Mungan, bu nesneyi ayn zamanda kiinin nemli bir paras olarak ortaya koyar. Ona gre aynalar, srr barndran ve her zaman ayarlanabilen varlklardr. nsan kendi yalnzlyla ba etmeyi renirken, bakalarnn yalnzlna da uruyor. Bakalarnn aynalarnn ardna geerek, oradaki srr kazyarak kendi aynasna yeniden bakyor, aynasn yeniden ayarlyor (KD: 223). Yazar, Pamuk Prenses ve Yedi Cceler masalnda vey annenin mehur aynasna gndermeler yaparken masaln slubunu kullanr: Bu arada vey annesinin mehur aynasna yalvarp duruyormu: "N'olur veyanneme syle beni ormana gndertsin, boynumu kestirtsin, avc bana acsn, bir tavann kann srsn bir beze... lm p ayna aynen bunlar syle veyanneme (KO: 8). Mungan, aynalarn tlsm ve bysnden sz ederken onlarn masalms ilevlerini okuyucuya hissettirir: Diyelim ayna atlayverir ortasndan, dayanamaz (LM: 52). Srlar zlm bir ayna gibi...(LM: 118). Ayn metin ierisinde yazarn ayna motifini hem sembolik hem de ilevsel olarak kullanmas ilgintir. Ama salonunda byk boy Viyana aynalar her eyle alay eder gibi durur. Nice mutsuz ecinsele, hamama girerken ya da karken dklm srlarna karn, yalanc tuzla buz olur, kendi tlsmna

295

umutlar datr, dlerini tazeler (Alice'in byl aynas gibi) (S: 158). Bu aynalarn da srlar dklyor. Yaknda hibir ey gstermeyecek (S: 176). Mungann ayna unsurlar bakmndan en zengin eseri Aynal Krk Odadr. Eserin genelinde ve zellikle Aynal Pastane isimli ykde ayna motifini halk inan, sembolik, soyut ve armsal olarak kullanr. Bu ekran tanyordu Alice, ilk olarak kendi aynas olarak grnmt ona, bilincinin iinden getii ayna...(AKO: 96). Aynal Pastanenin aynasna dikkat et, dedi. En gvenilmez hikyeler aynalara fazla bakanlarn bandan geer (AKO: 120). Hali, kendi kendine tten gm srl bir ayna gibiydi, eilip baksa imdiden akama karm yzn grecekti (AKO: 135). Aynalarn insanlarn yaamndaki nemine deinen Aynal Krk Odann yazar, insann kendisiyle kt yolculuklarn tad srlar ayna ile badatrr. Yazarn burada ayna ile ilgili kulland szlerin birou ayn zamanda youn psikolojik anlamlar da ierir: Zamanlar birbirine balayan en iyi yol aynadr, btn iyi ve salam yolculuklara aynann iinden geerek klr. Her insann kendine yapt ilk yolculuk ayna yoluyla almtr. Her gen kz ve kadn kendini ayna yoluyla kefeder, ayna yoluyla yeniden ekillendirir ya da deitirir. Herkes kendi yolculuunun srrn kendi aynasnda srlar insan kendine tuttuu aynayla yolunu bulur. Ayna yzmzn uultusudur (AKO: 147). Bak, ayna seni bekliyor. Aynalarn da zaman vardr. Kimse kaderinin aynasn kstrmemelidir. Yoksa kendine srlanr kalrsn. Aynalar almaz olur seni (AKO: 175). Yazar, ocukluundan beri karlat, nemsedii ve nice anlamlar ykledii aynay iktidar ve g imgesi olarak deerlendirirken; kral, kadnlar ve iktidar arasnda kyaslamalar yapar: Kral, aynaya baktnda kendini, gcn, iktidarn grmek ister. Kadnlar, bu yzden hep ayna karsndadrlar, bu yzden aynann iine dmek isterler. Krallar kendilerine baksnlar diye. Kadnlarn can bu yzden aynalarda sakldr. Varlklarn zr diler gibi sulu duygularla kvranarak yaayan, ancak sevilirlerse dnya tarafndan balanacaklarn dnen, btn o bedbaht kadnlarn, o dipsiz sevilme ve efkat ihtiyac, sonuta esaretleri oluyor (AKO: 212).

296

Kin, baz insanlarn ikinci hayatyd; abuk grlebilen basit eitlerinin dnda insann saklanmay, gizlenmeyi en iyi bilen duygusuydu. Aynalar da btn gizler gibi kindard. ocukluu boyunca, ev iinde bir eya, bir nesne olmaktan te bir anlam tayan adeta nemli bir varlk olan aynann neredeyse bal bana bir kimlii, bir kiilii, rktc bir arl vard (AKO: 280). Mungan, ayna ile ilgili deerlendirmeler yaparken, aynay ruh tayan canl bir varlk olarak ortaya koyar. Aadaki alntda yazarn, su yzeyinde kendi hayalinin yansmasn gren Yunan mitoloji kahramanlarndan Narkissosa gnderme yaptn dnmekteyiz. Yine ayn alntda ayna ncesi ve ayna sonras insanlarn yaam eklinde yaplan ayrm milat kavramn yanstmas bakmndan nemlidir. Ayna ncesi insanlarn zellikle kendi bedenlerini tanmadan lmeleri, anlat kahraman Alinin hayal dnyasn altst ederken, aynalarn gerekleri yanstmada nemli bir unsur olduunu dile getirir: Aliyi aynada ilk byleyen ey, aynann insan gsterebilme gc olmutu. Salt bu yzden aynann bal bana bir ruh tadna, kendi bana bir varlk olduuna inanyordu. Mucizev bir eyi gerekletiriyordu ayna: nsan kendine gsteriyordu. Doa bile bu kadarn yapamyordu. Herhangi bir su birikintisinden, ya da bir cam parasndan ok daha kesin izgilerle insann kendisini ortaya karyor, bir kiiden bir tane daha meydana getiriyordu. ok kkken seyrettii, ok eski zamanlarda geen tarihi bir filmde, bir gen kz, sevgilisiyle bulumaya gitmeden nce, salarn taramak iin bir su kpne bakarken grdnde ok armt. Annesi, Aliye aynann o zamanlar bulunmam olduunu sylediinde de aknl artmt. Aynann insanlk kadar eski olmadn bilmek, dnyaya ilikin bir hayal krkl yaratt ondaayna ncesi insanlarn kendilerini hi tanmadan lp gitmi olduklar yolunda bir yazklanma duygusu uyand. Kendilerini hep bakalarna m tarif ettiriyorlard. Birikmi sular aynalar kadar doru sylemez ki! (AKO: 280). Yazarn hayat irdelendiinde aynann kendi yaamnda nemli bir yer tuttuu grlr. Bu yzden anlat kahramanlarna ayna ile ilgili yeni yaamlar sunar. O, her zaman iin aynann gerisinde yeni yaamlarn olduunu hissettirir. Yzler, suretler, levhalar, aynalar gnahtrtl aynalarn gerisinde bir hayat olduuna inanrd, Ali. Ayna, hep duvarn iinde bir baka dnyayd; baka bir dnyaya alan yolun banda bir delik, bir kovuk... D grmenin gizli geidi... Masal kaps... Aynann rtlmesiyle birlikte, sanki duvardaki hayat kapatlm olur;

297

odann boyutlar azalr, dnya klrd. st rtlen aynann kendiyle kaldnda, ne yaptn merak ederdi Ali. Aynalarn kendi balarna bir hayatlar olduundan emindi. Aynalar gsterdikleri kadar saklyorlard da... Namazdan sonra bazen rtleri zerinde unutulmu kalrd duvarlardaki fotoraflarn, levhalarn, aynalarn. Btn bir hayat rtlm gibi gelirdi Ali'ye. Dnyann koskocaman bir unutkanlktan yaplma olduunu dnrd (AKO: 281). Halk arasnda inanlarn k noktalar asndan nem arz eden ve yaptrm yksek eylemler, Mungann anlatlarnda ayna inanlar erevesinde ortaya konur. Buna gre, aynaya uzun bakmann insana verecei zararlardan sz edilirken batl inanlara gndermeler yaplr: Aynay hep ok sevdi Ali. Daha kck bir ocukken bile bir trl aynalarn nnden alamyordu onu. Halalar, aynaya ok bakan insanlarn gnn birinde delireceini syleyerek korkutmaya alrlard Aliyi. Aynaya uzun uzun bakmak ayn zamanda ok gnaht. Bir akrabalarnn, delirdii iin, evin ahrna zincirlemi olduklar kzlarnn, aynalara ok bakt iin, akln karm olduunu sylyorlard (AKO: 281). Mungann anlatlarna konu ettii ayna ile ilgili inanlar, yazarn yaad corafya olan Mardin ile ilgilidir. Kendi gerek yaamndan da kesitlerin sunulduu eserlerde, bu yapy her zaman yaadn dile getiren yazar, batl inanlar ortaya koymaktan ve eletirmekten kanmaz. O, slup olarak halk kltr malzemesini dntrerek ortaya koymay, ada edebiyat trlerinde kullanmay seven ve bununla vnen bir yazardr. Aada sz edilen ayna zerine dua okumak gnahtr, geceleri aynaya baklmaz, aynann krlmas bir iarettir, aynaya ok baklmaz, ayna eytan buluudur, gibi inanlar, Mungann anlatlarnda slamiyet ile

ilikilendirilerek deerlendirilir: Ev iinde aynaya ilikin konumalar nedense hi tkenmezdi. Aynann krlmasnn, insan hayat iin bir iaret olduu dnlrd. Ayna zerine dua okumak gnaht. Geceleri aynaya baklmazd. Baklrsa, insana kendinin deil gecenin yz grnrm. Ayna, insan bakalatrr, derlerdi. Aynalarn da insanlar gibi zamanlar vard, baz aynalar kilitli kaldklar zamanlar gsterirlerdi yalnzca, bu yzden bakan yanltrlard. Aynaya ok bakan bir kzn, hibir zaman iyi bir kz olamayaca, kocasn ve gelin gittii aileyi mutlu edemeyecei sylenirdi. Arkas kulu aynalar arka ceplerinde tayan erkekler ise sadece salarn tararlard onda.

298

Aynaya ilikin sylenenler bununla da kalmazd. Ayna bal bana bir efsaneydi. ncelikle aynann buluunun bir eytan ii olduundan dem vurulurdu. Allah da kullarn snamak, onun eytan iine kanp kanmayacaklarn anlamak iin, aynalar yok etmemi, varlklarna msaade etmiti. Ayna birok sakl ve uursuz ey iin bir kovuktu. Aynalara karanlk cinlerin saklandn, trl ktlkler eviren bu cinlerin geceleri ortaya karak, ortal kartrp durduklarn sylerlerdi Ayna bilinmez bir korku nesnesiydi, aynann yaratc bir gc vard ve tek yaradann Allah olduu slamda, dier yaratclar gibi, ayna da tekinsiz bulunuyor, lanete ve yasaa uruyordu (AKO: 282). Ayna inanlar ile ilgili tespitlerde zellikle ayna ile daha yakndan ilikili olan kadnlarn inanlara yaklamn deerlendiren yazar, aynay koruma ve oaltma unsuru olarak ortaya koyar. Yukarda da ifade ettiimiz gibi ayna unsurunun oaltma unsuru olarak kullanlmas, eytan icad olarak yorumlanmas, yaradl eylemi ile badatrlmas aynaya inan asndan bak etkileyen nemli etkenlerdir: Baz kadnlarn evden kmadan nce, aynal odalarn kapsn

kilitlediklerinden, bylelikle, beklenmeyen ve tekin olmayan durumlara kar korunmu olduklarndan sz ediyorlard. Ayna tekrardr, diyorlard. Ayna oaltr. Allah'tan baka oaltanlar tekin deildir. Ayna gibi durgun sular bu yzden tekin deildir; derindir ve boar insan. Krlm aynann bir parasna bakmak da gnaht, byle yapanlarn hayat paralanr, bir daha btnlenmezdi. Bu yzden bir ayna krldnda krk paralarn hi bakmadan bir kovaya toplayp hemen atmak gerekti. Ali'nin ev iinde gizli gizli ayna krmas ve her birine uzun uzun bakarak kendini paralara datmaya almas bunu rendikten sonradr. Bylelikle yzlerce filmde oynayan artistler gibi, kendini baka baka hayatlara dattna inanyordu (AKO: 283- 284). Mungan, Klkedisi masalnda nemli bir unsur olan saatin gongu ve saatin on ikisi motiflerini aynann on ikisi gibi bir imgeyle badatrr. O, masaln iindeki motifleri deitirerek kendi anlatlarna uyarlamay baar hikyesi olarak tanmlarken, bu baarnn btn yazarlar iin geerli olmas gerektiini ifade eder: Aliye ertesi gece, Sdka'nn zenle hazrlad hafif bir akam yemei yedikten sonra erkenden yatt; tam uyumak zereydi ki, aynann yzeyinde havaya mknats tozu gibi dalan dumans bir lt belirdi: bu tlsml lt, onu yatt yerden kaldrm, ayaklandrp kendine doru ekmiti; sanki parlak bir yaz gecesinde, bir

299

kuyuya den keskin bir ay gibi yansyordu aynann yzeyi; halkacklarla dalgalanp alkalanan dipsiz bir kuyuya benzeyen aynann byl ekimine kaplm olarak, ona doru ilerledi; bir uyurgezer hali vard zerinde, ryada konuur gibi yryordu, iitilmez fsltlar onu aryor, kendi iine ekiyordu sanki; aynann on ikisi gelmiti, aynalarn zaman da kendine greydi, aynalar saatinde imdi gecenin on ikisiydi ve baka dnyalara dalm her ayna kahramannn, artk dnme vakti gelmiti. Nereye dnecekti, nereye gitmesi gerekiyordu, bunlar hi bilmiyor, yalnzca dipte bir damar uultusu gibi, baka bir hayatn ruhunda seiren varln sezinliyordu. Aynann te tarafnda onu bekleyen, ne olduunu bilmedii, ama kuvvetle sezdii bambaka bir hayat vard. Bambaka birinin hayat; o hayat, Aliye'den yardm umuyordu. (AKO: 366). Ayna benim iin her zaman plaklk demektir. Yalnzca ayna karsnda bu kadar plak bakabilirsiniz. Sadece gvdeniz deil, gzleriniz de soyunur (YT: 203) . Mungan, ayna airi olarak Trk edebiyatnda isim yapan Cahit Stkya gndermeler yaparken, kendi kurgulad aynalara ivmeler kazandrarak bir btnlk oluturmaya alr: Ne zaman uykusuz bir gece geirip erkenden kalksam banyomun aynasnda beni Cahit Stk Taranc karlyor (YT: 469). Netice olarak, Aynal Krk Odann yazar, ayna unsurunu eitli fonksiyonlarda ortaya koyar. Ayna, Mungann anlatlarnda bazen bir inan nesnesi, bazen armsal bir e, bazen soyut bir kavram olarak dikkat eker. Yazar, ayn metinde bazen halkbilimi esi olarak ayna inanlarndan rnekler sunarken, bazen de aynay postmodern edebiyatn soyut, kapal imgesi olarak deerlendirir:

300

2.5.2. Aa-Bitki-iek Mungan, maddi kltr unsurlarndan aa, iek, bitki isimlerini eserlerinde hem sembolik anlamlarla hem de ilevsel olarak kullanmaktadr. Bu ilevsellik bazen anlatma ivmeler kazandrmak bazen de dekoratif zenginlik katmak amacyla ele alnr. Bu blme dhil ettiimiz alntlar eserlerin alfabetik srasna gre ele alnm ve deerlendirilmitir: Aadaki alntda yazarn Trklerdeki kutsal aa kltne gnderme yaptn dnmekteyiz. Ouz Kaan destannda, Ouz Kaann olu (Da, Deniz, Gk) bir aa kovuunda bulduu ikinci karsndan olmadr. (gel 1998) Trk destanlarndaki aatan tremeyi ayn saysal rakamlarla ortaya koyan Mungan, isimlendirmeleri soyut ifadelerle ortaya koyar. Bir ulu aaca balanmt bugn. (Ayn kkten frlam oul vardr oul. Biri sabrdr, teki fke, sonuncusu ise gzeldir. Gzel hem de lmdr.) Yedi kat urganla dolamlard aaca (CH: 104). Aa, bitki, iek gibi kltr unsurlarn anlatlarna zenginlik katmak amacyla kullanan Mungan, zellikle kayn aacna vurgulu gndermeler yapar. Kayn aacnn Trk halk kltrnde klt olarak kullanlmas yazarn kltr unsurlarn bilinli ve yerinde kullandnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Burnuna dan, ormann, amn, meenin, grgenin, kaynn kokusu geldi. En son kaynn kokusu (CH: 104). am kozalaklarnn trtsn, hlamur aalarnn baygn i ekilerini,

ala tylerini, kavak pamukuklarnn, gecesefalarnn fsltlarn, silkelenen bademleri, kekiklerin ttsn, kayn, ladin aalarnn kim bilir ka yldr topraa tutunmu kklerinin duyuyorum (LM: 114). Yazarn ador isimli roman bu anlamda zengin bir eserdir. Halk kltrnde bylk saaltma ilemlerinde kullanlan baz bitkilerin burada anlmas almamz asndan nemlidir. Kt bylere kar kiiyi koruyan bitkilerden yararlanma ilemleri, romandaki vaka rgs ierisinde deerlendirilir: Sokaa taan kokulara baklrsa baz evlerde eskiden olduu gibi, ev ahalisini kem gzlere kar ttslemek iin yabani sedefotu, civanperemi yaklyor (: 22). Sr gibi kapal duvarlar ardndaki evin bir i hayat olduunu dndren bu kadife iekleri, kuma iekleri, katmerli gller, tr ve sardunyalar grmek Akhbar'n iine iyi geldi (: 26).

301

Dkknn iinde ar admlarla dolaan Akhbar, kokusunu tand bir glmsemeyle iinde sayyordu: Kini, iviotu, hodan, baldrakan, selamotu, sinameki, tarn, civanperemi, ebeotu, yalanusafran, karahindiba, meyankk, yabani sedefotu, ebegmeci, tarhun, dereotu, haha tohumu (: 36). Soy aac kavram halk geleneklerinde halen yaayan ve evlerin duvarna aslan, manevi ynden insana g veren, zellikle peygamber soyundan gelenlerin nemsedii nemli bir unsurdur. Ailelerin gemii ve gelecei asndan nemsenen bu unsura Mungan da deinir. Hem soyut hem de somut anlamda kullanlan aa motifi, kltrel zenginlik asndan nemlidir: Airet buraya konduunda dikmi bu aac, kavminin ve soyunun bir aac olsun istemi, hem dallaryz onun, hem gvdesi, hem de bizden bamsz hikyesi. Hazer Bey'in airet mzran diktii yere diktiler bu aac. Soyumun kurulduu yer, soylarnn oald yer oldu. Lanetime ve hayaletime mezar ve yuva oldu bu aacn kovuu (GL: 161). Bu ailenin gelecei aalarda kalacak (AKO: 327). Aalardaydm dedi (AKO: 369). Odann tllerinin zerinde laleler vard (KD: 274). Bunu biliyordum. imde bir eytan aac vard. Yoksa ben byle bir insan deildim. Yaptm her ey daha sonra piman ediyordu beni. Kendimi hi sevmiyordum. Hi tasvip etmiyordum. Bir insann mukadderatna sahip olmak istiyordum. Belki de ok eski bir avclk kuralyd bu (KO: 101). Halk hikyelerinde len sevgililerin mezarlarnn arasnda iek, aa gibi nesnelerin bitmesi, Mungann halk hikyesi formatnda ele ald Lal Masallar eserinde yer alr: Ortalarna nerden bilinmez bir dal zakkum dt (LM: 74). Aa trlerinden erik ve nara anlat kurgusu ierisinde deinen yazar, bu iki aac zellikleri bakmndan kyaslar. Aalar artrdklar nesnelerle ortaya koyan Mungan, ihanet temini daha ok nar aacyla badatrr. Ayn zamanda nar zaman anlay ierisinde ve dayankllk esas ile yorumlar: Aaa! Erik aac yok! Kestirdik, kurumaya balamt. Gzmzn nnde ryp gidiyordu. Budayamyorduk, Bakamyorduk. Erik aac, nar aac gibi deildir. Daha dayankszdr ii oyulmu ama, her yann kovuklar sarm. Baka trl ayakta kalamazd ki (S: 53).

302

Bahedeki erik aac gibi, her geen gn bir parasn yitiren bir evliliktir. narn dibindeydiler. narn varl her eyin bir ihanet olduunu dndryordu Fatma Aliye'ye (S: 63). Aa ve bitki motiflerinden yararlanarak baarl portreler izen yazar, isim belirtmeden halk kltrnde ilevsel olarak ele alnan bilge grnl, tlsml aalardan sz eder. Bunun zerine kede ok dall, bilge grnl bir aacn dibinde anszn glmseyen bir kedi belirdi (AKO: 177). Bir yanda annesini, babasn honut etmek iin ka yllk zahmetle giyindii kenarlar krmz yeil eritli, uzun etekli siyah avukat cppesi, mahkeme koridorlarnda vekarla yrdke an ve erefle dalgalanyor, te yandan ryalarna ermilerin konuk geldii Ortadou'nun tlsml aalarna trmanarak, ruhlar leminde ten ve gvde deitiriyordu (AKO: 369). zellikle kltr unsurlarnn az kullanld eserlerde yer alan iek, bitki isimleri dekoratif olmaktan teye gemez. Biraz sokulacak olsanz tr, hanmeli, filbahri, mimoza kokan bir salonun kadife koltuklarnda ar mermerlerin, oyma tahtalarn, kristal aynalarn, karpuz lambalarn, opal yemek takmlarnn, in porselenlerinin, gm erevelerin ve

benzerlerinin arasnda "lm ve Gen Kz' duyabilirsiniz. Schubert'in sessizliini (S: 137). lkin mimozalar amt, ardndan erguvanlar (YT: 153). Cam nlerinden sarkan dml sarmaklar, ate krmzs sardunyalar,

kapsndaki kehribar rengi byk kplerdeki sarn bitkiler, mekn bir anda ok zel kokuyor (YT: 170). Sonu olarak Murathan Mungan, aa, bitki ve iek isimlerini bazen halk anlatlarnda yer alan ilevsel ekilleriyle bazen de eserlerine dekoratif zenginlik katmak amacyla kullanr.

303

2.5.3. Giyim Kuam Murathan Mungann eserlerinde yer alan giyim kuam ile daha ok yaptlarda yer alan elbise ve taklar kastedilmitir. Burada ok fazla ayrntya girmeden sadece genel yorumlar yaplacaktr. Maddi halk kltrn yanstmas bakmndan zellikle geleneksel diye adlandrlan baz giysiler, Mungann eserlerinde yer alr. Aada eserlerin alfabetik srasna gre bunlardan bazlarna yer verilmitir: Ak sal, ak sakall, ak mintanl bu ermi, kt bir kap eiinde sanki bin yldr oturuyormu gibi arada kk mrltlarla dualar okuyor (CH: 66). Gynei imdiden gvdesine yapmt(CH: 105). Donunu aa indirdi Temir (CH: 195). Ban ince ucuna takt, atveriyor zerinden (CH: 220). Yazar bu anlamyla daha ok dou kltrne ait poi, agel, mintan, burka, cppe, harmani gibi biraz da dini saylabilecek giyimleri tercih eder. Bunun sebebi eserlerinde mekn olarak daha ok dou tercih etmesidir: Ziyarete gidip adak adadk, dilek diledik, kan kardei olduk, lorke oynadk, kzlara nme yazdk; birbirimize poiler, kara ageller armaan ettik (CH: 240). Aralanan kapnn aznda gz glgesini kaln ibriimle rl bir kafesin kapatt burkas iinde belli belirsiz n tazelemeye alan bir ift gzn varln hissetti (: 17). ...bir iki adm nnde cppesi yerleri sprerek kotururcasna ilerleyen bir adam, bir yere yetiecekmiesine hzl ve telal admlarla yryorlard (: 23). zerinde koyu renk uhadan geni bir aba vard (: 26). Onu uyandrmamak iin sessizce girdi ieri babas. Altn rengi harmanisi vard zerinde. Yrrken dalgalanan harmaninin kuma lde kum tepeleri gibi parlyordu (: 33). Altn rengi harmanisinin iindeki ince mintannn sedef dmelerin zd (: 33). Eskiden rtnen kadnlar uzun geni allar, earplar ya da ador yeterken imdi yalnzca ipliksi parmaklklarla gzleri kafeslenmi olarak kumatan bir adra dndrlmlerdi(: 50). Burada Mungann kulland burka bir anlamyla siyasi bir giysi olarak kabul gyneini, pantolonunu bir rpda syrp

304

edildiinden ayrca nem arz etmektedir. Hatta yazar, burkay olay rgs ierisinde tartrken barts meselesine gndermeler yaparak bunun kafalarmzdaki kpr olduunu ifade eder: Geldiinden beri burkann altnda izini arad kadn gvdelerinden biri oydu (: 63). Burkalarn iinde bu hiliin boluunu duyuyorlar myd, yzlerini gremedii btn o kadnlar. Onlarn burkalarnn pencerelerinden grdkleri dnya nasld acaba (: 70). "Burkaya giden yolu ador aar"demiti kadn. ador annelerimizin, ninelerimizin geleneksel masum barts deildir yalnzca. Kafalarmzdaki kprdr. rtnmek bir ahlak haline getirildiinde arkas mutlaka gelir; karara karara gelir. rtnmenin sonu yoktur. Kadnlar kefene kadar rtnmek zorunda kalrlar (: 77). Mintan duvarmda asl hala, yatamn ba ucunda (GL: 22). izmelerinde aklayan krba sesi ve uzak fsltlar (GL: 31). ntikam cinleri belirir yeniden. Dne dne gelirler, zerlerinde paral aynalar bulunan pelerinler vardr. Kesikba'n bann konduu tepsiyi tutarlar Mustafa'nn yzne. Bir yanda berberin aynas, te yanda cinlerin tepsisi (GL: 39). Hazer Bey yorgun, grkemli ger giysisiyle girer (GL: 73). Yatan kenarnda Sveyda zerinde gelin giysisi ve yznde peesiyle ayakta durmakta, Nasr' beklemektedir (GL: 137). Banda yalaz yalaz yan bir atk, yznde kara bir tl (GL: 169). Yeil bir cppeye, bembeyaz bir mintan kzl bir kuaa brnmlerdi (GL: 170). Hac Faris kapnn aznda beliriyor, yerleri spren uzun mintan, beyaz ayal tekkesi, ttn kokan avular ve krlamaya yz tutmu sakallaryla btn kaplarn tutuyor maliknenin (KD: 11). Alnlarna, yanaklarna dvmeler alarlar, burunlarna altn hzmalar takarlard (KD: 44). Kirli beyaz, buruuk pardssnn ceplerinde ellerini tayarak sokan

yokuunu inen gen adam, mutsuz, hznl ve karamsard (KO: 13). Srtnda Nazilli basmasnda fistan merserize hrkas, bacanda kavunii

tergal pantolonu, daha ok takvim yaprana benzeyen dall budakl barts alak keli ve tksek topuklu tokal ayakkabs ve de yzn basm il il lekelerle

305

Bakentte umutlarn aramaya gidiyordu (KO: 23). Masal kahramanlarnn giyim kuamlarn armlarla anmsatan Mungan, bazen Spermenin pelerinine bazen de Krmz Balkl Kz masalnn kahramanna gndermeler yapar: Prenses Gradisca bandan hi karmad krmz bersiyle...(KO: 25). Upuzun bacaklarn saran penye pantolonu, uzun izmeleri ve bir kadn

gkyzn kaplayacak kadar geni peleriniyle tepeden trnaa Sperman'd (KO: 29). Srtnda siyah tayyr, banda siyah beresi, koltuunun altnda siyah antas (KO: 53). Taksitle sat yapanlardan eteklerden, bluzlar alyorum (KO: 59). Gze batmayan renkler setim giyinmek iin; sade gsterisiz elbiseler, hrkalar (KO: 63). Ayn zamanda pipo ien, ayn zamanda platin bir knyeyi bileinde adyla birlikte tayan ayn zamanda sere parmana bir boum kalnlnda ortas beyaz prlantal bir altn yzk takan...(KO: 83). Sol bileinde kay bir bileklik tar; krklk tespihe dakikada iki yz halka izdirir. Kolay kolay azn bozmaz, ama bir balad m ala az dver (KO: 129). Geline yzk, bilezik, bro takld (KO: 143). Sonsuz hrkalar, kazaklar, patikler, allar rd (KO: 144). Sivri topuklu, ince burunlu iskarpinlerimin talarnda yanklanan zarif,

kadns aran sesini dinliyorum. Arada bir durup bir vitrin -rugan- kaldrm camnda beremi dzeltiyor, ya da kimi aynal vitrinlerde rujumu tazeliyorum. (KO: 149). Yakamdaki tilki krkm, elmas broumu, boynumdaki bir dizi beyaz inciyi elliyorum (KO: 150). Gecenin bir yerinde kara sakallarna eflatun pee takm, gzleri kmr srmesiyle yalaz yalaz yan, kulanda altn bir halkay buka gibi tayan ve bir kartaldan, bir ylandan, bir kuudan suret alan bir kek girdi ieriye (LM: 71). Ayanda bir siyah, bir beyaz, bir ate rengi alvar, boynunda hamayl, bileklerinde halhal, banda karanlk atks ve kollarnn burgacnda ylan gibi

dolanan zincirlerle Muradhan bu sevday ancak byle mmkn etmitir (LM: 72). Kvrck kara sakalna lm mutusu mor bir pee takmt Muradhan. Mor bir ta tayordu banda Selvihan (LM: 73). Raksnn en kvrak yerinde ate krmzs kuandan karp altn rengi

306

hanerlerini, kendini hanerledi Muradhan (LM: 74). Hnkr oturmu bir biimde yerletirildi. zerine kemha kaftan atld (LM: 100). Boynumdaki kara hamaylda sakladm bu mektup boynum vuruldukta der, zlr ancak (LM: 116). Atmn her admnda gsme vuran bu hamaylla tarihin iinde bir yerden, bir yere ok nemli bir ey tadm biliyorum (LM: 119) . Sadrazama ilikin her soruyu karlksz, iaretsiz brakm, boynu den kara hamaylla birlikte srr zlmt (LM: 125). Tavus kuu tylerinden yaplma giysileri; kollarnda boyunlarnda ssleri, taklar, ayak bileklerinde halhallar, yzlerinde dvmeleri ve burunlarnda

hzmalaryla gen kzlklarn kutlar (MY: 9). Klot pantolunu, elinde gm krbac ve iri boumlu parmaklarnda altn liral kaln yzkleriyle, akamn kzllnda yalazlanmakta (MY: 35). Balarnda kasketleri, bacaklarnda uzun alvarlar, kucaklarnda tfekleri vardr (MY: 35). Sanki kara yas tutmaktalar. Erini taze yitirmi yeni avratlar gibi balarna kara atk alp gnl dindirmekteler (MY: 41). Gmlekler alrdm ona, boyunbalar, kol dmeleri gmten sonra savatl gmten bounba ineleri, gm azlklar, kk kehribar tespihler, ttn tabakalar dizerdim. Kstekli saat, gazl akmaklar vard (S: 143). Yz kara bir tlbentle rtldr. Suskundur. Bir ant gibi dimdik durur evresini izler. Yznn rtsn kaldrr. Yznde marur, karanlk, umursamaz bir ifade vardr. lkin kefene, sonra srayla Kevsa Anaya, Alayc Kadnlara, Ba atya bakar. Sonra yeniden kefene taklr gzleri. En sonunda bir ka adm atar, ilerler, kede bir yere iliir. Bandaki at zer, sandaki kara rty aar. Sann krk r kar ortaya. Sallar ban, silkinir, rkleri yaylr omuzlarna Fasla Kadn imdi bir destan gibidir; ac ekmektedir. niltiler, mrldanlar, usul sesli bir at...( T: 25). Hi elin elime dememi gibi, hi karn olmamam gibi sana senden bir oul vermemiem gibi ve de aha bu kara yamam gibi bir kara sevday gizlerim, yreimin saklsnda (T: 29). Ayak bileklerinin birinde ngrakl bir halhal takldr (T: 30). Kara mavzeri, Kara Rso'nun kara poisine sarmlar idi (T: 33).

307

Kanl ellerini duvamn akyla m yuyacaksn (T: 40). stnde ceket, ayanda alvar, arkasnda kavuturduu ellerinde ise

kehribar tesbihi vardr (T: 40). Heja Aa, babasnn ceketini, alvarn giymitir (T: 54). Zaten olmayan alnn iyice bastran beyaz kepinin altndan gecenin.... (AKO: 17). Alice Star, belini biraz dorultmu borlarn demi, deri ceketlerinin ve lame oraplarnn saysn... (AKO: 23). Siyah bir takm elbise giymiti. Blazer ceket (AKO: 36). O renklerde eitli bereler, apkalar, tirtler, bustiyeler, jartiyeler, ceketler, antalar, oraplar, izmeler dnyor hemen (AKO: 76). Siyah mokasen ayakkablar kstekli saatini takt parlak krmz bir yelek, bazen iinden ikinci bir tavan kacan umduran eski bir apka, bazen k bir baston (AKO: 115). Srtnda dekoltesi iddial muare taftadan bir elbise boynunda akarsu gerdanlk, kulaklarnda gl kpeler, ayanda zarif rugan iskarpinler (AKO: 191). ...o da bana atk att; yalnz onun atks halalarnn tersine iekli tlbenttendi (AKO: 235). Uzun ve geni dalgal alvar vard altnda (AKO: 243). ...ya hasta getirmi olan alvarl, poili kyllerin, rtkan seyyar

satclarn, bezgin grnl yk tayclarn... (AKO: 326). Yazarn yaptlarnda yer verdii kolye, bilezik, bileklik, hzma, yzk, kol saati, kpe, gerdanlk gibi ss taklar da bu blmde ele alnmtr: En st ekmecede bilezikler, yzkler, bir dizi inci kolye, birka kol saati ve benzeri vr zvr arasnda bir nfus hviyet czdan buldu (AKO: 360). Ban kaln bir earpla balamt, elleri kumlu mantosunun iri ceplerinde .. ...ikinci bir hrka almt (YT: 410). Boynumu dolayan pamina aln deerini anlayabileceini elbette ummuyorum. Ama pamina alma uygun olsun diye sallantl yakut kpelerime gzleri bir tek (YT: 231). ...tam karlarnda yer alan ounun banda yemenili kadnlarn durduu (YT: 138). Onun zerinde rengi atm, astar sarkm iyice tiftiklenmi kumlu bir kaban,

308

benim srtmdaysa ka mevsimin yamurunu grm, buruuk, ince pards vard, kaln bir hrkayla iimi pek tutmutum (YT: 55). ...kirpiklerimden rimel damlyor, kulaklarmda ltl kre biiminde kpeler dnp duruyor (YT: 355). Sonu olarak Murathan Mungann eserlerinde yer verdii giyim kuam unsurlar anlatlara eitlilik katarken dekoratif yapy ok fazla nemseyen yazar iin de ayr bir baar olsa gerek.

309

2.5.4. Dier Eyalar Bu balk altnda Mungann eserlerinde yer alan eyalar, eserlerin alfabetik srasna gre ksaca deerlendirilmitir. Yazarn birok eserinde kulland eyalar genel olarak ev eyalar ve sava eyalardr. Bu anlamda Mungann bu tip aksesuarlar kullanmas biraz da tiyatrocu kimliiyle aklanabilir: Kk bir iskemle ekip, dizinin dibine oturmutum (CH: 23). Az sonra dumanlar durulup, her ey eski yerini almaya balarken sislerin arasnda kocaman bir ifrit belirdi. Byk bir vakar iinde banda gm bir tepsi tayordu. Tepsiyi getirip tahtn zerine brakt. Gerisin geriye saygyla ekildi. Tepsinin iinde ah meran vard (CH: 34). kard sayfalar gm bir mahfazaya koydu, zerini mhrledi (CH: 41). Kavumu ellerinin kenetlendii yerden dnyann drt ynne k saan emirek tandan yzk biiminde yaplm mhr parl parl yanyor, daha sonra tm dnyay aydnlatyordu (CH: 58). ...oluk oluk akmasna karn hemen hemen emip kuruttuu kan mzraa, baltaya, oka benzeyen sava aralar ve bir sava alannn lmcl usuz bucakszl (CH: 62). Tabakasn at, yeni bir cigara sarmaya balad (CH: 103). Boyunlarna slak birer mendil balanmt, dmden krmz bir top ibriim sarkyordu (CH: 105). Gz kara olalm diye alc ku teleiyle gzlerimize ekilen srmeyi birbirimizin elinde tazeledik (CH: 240). Ziyarete gidip adak adadk, dilek diledik, kan kardei olduk, lorke oynadk, kzlara nme yazdk; birbirimize poiler, kara ageller armaan ettik. Cigara itik kuytuda, gm bir tabaka aldm ona, sar kehribardan saa gm simli bir tesbih ald bana. Bir azlk ald bana, bir akmak aldm ona (CH: 240). Cebinde her zaman ufak bir kum gl tard. Bu kum gl bir sre sonra uuru olmutu onun. Yanna almad zamanlar eksikliini duyuyordu. Pembeye alan kahverengisiyle, simli, tozanl grn, prtkl dokusu, Akhbarn houna gidiyordu. Tabiatn, insan byk bir teslimiyetle hayran braktran eliiliklerinden biriydi bu kum glleri...Kendi lnde kaybolduunu hissettii zamanlar,elini bakalarnn

310

gznden saklarcasna cebine sokar ve srekli yannda tad kum glne dokunurdu. Bu dokunu, onu, kaybolduu lden dnyaya geri dndrrd. Kum glnn varolu sihrinde, dnyann eitli hallerinin aklanamaz bilgisinin sakl olduunu dnrd. Var oluun kendisi bal bana bir sihirdi (: 15). Babasn bal rengi kehribar tespihi ve zerinde kanatl aslan olan gm ttn tabakas ona kalmt (: 33). Sedef kakmal eski bir rahlenin zerine btn kamburuyla kapanm (: 45). Oda elektrik yla deil, eski zamanlarda olduu gibi mumlar ve kandillerle aydnlatlmt. Kadnn her parmanda gm ve akik yzkler vard ve bileklerini dirseklerine kadar yrm bileziklerden kaldramyordu. Btn gerdann aralarna mavi boncuklar serpitirilmi mercan dolamalar kaplamt ve bu mercan dolamalar gerdann sslemekten ok kalbinin kaplarn dmandan koruyor gibiydi(: 95). Oyun alannda genlii, elinde ustura, sandalyede oturan on be yandaki Mustafa'nn ilk tran yapmaktadr. Baucunda duran Berber. Mustafaya ayna tutarken genliiyle konuuyor (GL: 39). Yerinde iinde ilk kan duran ie ile geyii vuran Hazer Bey'in kanl oku durmaktadr (GL: 65). Uzun ngraklar, renkli kolonlar, upuzun elfeler, ulu adrlar, ykl katrlar (GL: 73). Kureya bu kez de iki avu dolusu nazar boncuu karr bohasndan (GL: 80, 81). Hazer Bey, ttn tabakasn karr(GL: 85). Dlerimde grdm feneri sorarsn belki (GL: 94). Yastmn yannda baucumdaki u tas grmekte misin (GL: 98). Birbirlerinin evresinde dnerek havanlarda tohumlar dverler (GL: 107). Ellerinde ok ve yaylar, srtlarnda sadaklar ormann derinliklerinde ilerlemektedirler (GL: 129). Onca ok, onca mzrak, onca kl yaralamazken yemini kalmam yreklerin ihaneti kapanmayan yaralar at bende (GL: 141). Ve sen salarm gm bir tarakla tararken (GL: 142). ...Kasm'n ban dizlerine alr, gm bir tarakla salarn taramaya balar (GL: 175). Yazar armlarla zellikle masal kahramanlarnn eyalarn kullanrken,

311

olaylara masalms bir anlatm tarz kazandrr: Sihirli bir denek bana dokunsun ve bambaka biri olaym istiyorum (KD: 264). O gne dein hi grmedii, hi bilmedii bir ey, bir imi bu. Padiah, lkesindeki tm ileri yok ettirirken, kendi saraynda olanlar unutmu. Demek k nsanlar o zaman da tehlikeyi, kendi dlarnda, kendilerinden uzak bir ey sanyorlarm. i eline alm Prenses ve ne ie yaradn anlamak iin evirip evirirken iin ucu parmana batm (KO: 12). Tavan arasndan drt fare getirdi Klkedisi. Sihirli deneiyle dokundu onlara ki, hepsi de gm yeleli, ay mavisi drt kheylan oldular (KO: 41). Sihirli deneiyle kabaa bir dokundu ki, kocaman bir kupa arabas btn grkemiyle ortaya kt (KO: 42). Elinde kapkara bir pitovla geldi. lmne ortak aryordu. Sevdasz bir lm istemiyordu. Zaten pitov kadar kapkara bir sevda lmsz olamazd. Hala bembeyaz masa rtleri, porselen yemek takmlar, aakabuu kuyuluundan tahta

sandalyeler.,vestiyer...(KO: 87). Hemen ertesi gn bir ferman karlm, padiahn buyruuyla lkedeki btn iler ortadan kaldrlm, yaklm, yok edilmi (KO: 119). Oba hatunu kzlenen ateinden bir uzun ubuk ekti. Arap srmesine bulad ubuun ucunu, yeniden atee tuttu srmeyi demlendirdi. Sonra olunun yanna vard. ubuun ucunda ttsl bir duman ince ince uzuyordu. Azer dizlerini krd, gzlerini anasnn ellerine verdi. Kapa gzlerini oul. Bu ttsl srmeyi gzlerine ekerim ki, gzn tekmil ktlklerden rak kalsn. Kem eylere bak drmesin. Dnya malna tutsak dmesin, harama ve zulme gnl indirmesin (LM: 19) . Uzun kilimler dokur Yadigr. Uzun elfeler, ulu beikler, heybeler, kolanlar, semerler, dizginler, saaklar (LM: 31). Gzleri Acem kilimleri gibi naklyd, rengini kimseye demezdi (LM: 54). Ay nn biledii kendi evresinde durma dnen o topraa sapl karabak gznn nnden gitmiyordu bir trl (LM: 60). Selvihan, Bey babas ile birlik oturup tahtn minderine elence seyrettiler (LM: 71). O gece en gzel raksn etmeye buyruk verilmi Muradhan, haner dans iin iki haner biletti kendisine (LM: 73).

312

...zehir ulu hanerlerden, hrdayan ipeklilerden kafes rglerini paralayp tannmaz ettii suretlerin gvenliinden (LM: 79). Bizim zerin(d)e zar attmz harita ise tarihin kurulan bir hikye olduunu biliyor (LM: 79). iirin burlarnda ve kalp eliyle okunan ince sulsle yazlm tarih sayfalarndan, mrekkebi kurusun diye zerine dktmz rh ve kum saatinden imdi ve buradan bakyoruz (LM: 80). Hemen ykleri ard. Tahtrevan getirdiler... Yklere, Hnkr oturuyormu gibi yerletirmelerini sylediinde benizlerin attn grd (LM: 100). Yanma sokulup kulama tane tane yinelerken buyruunuzu kehribar tesbihi tane tane dkl gibi her kelime yreime yerleirken scak nefesimiz kulam kavurur (LM: 111). Hurma dalndan beikler isterem senden (MY: 23). Kylere falan gideriz, kak, kilim toplarz. Biz kak ve kilime ilaveten orap ve heybe de toplarz (MY: 27). Belli belirsiz glmseyip nne diker baklarn, tespihiyle keyifli keyifli oynamaya balar (MY: 29). Elinde uzun pirinten yaplma bir ac kahve cezvesi, nnde yine pirinten iri bir mangal...(MY: 35). Altna Irak'tan Arap ksra getirip, ksran altna Acem kilimleri serdireceim (MY: 54). Hele u ttnlm, tabakam alaym yanma(MY: 56). ...eline gm ilemeli tfek verecek (MY: 59). Karanlkta lmn gz gibi parldamaktadr gm mavzerler (MY: 65). ...alack krsler zerine tnemi ttn sarmakta nargile fokurdamaktadr. Neden sonra yeleimden kard kstekli saatine bakan Khya konumaya balad (MY: 72). Omuzunda testi, dudanda trk ile dnende kyn kapsnda mzra gre...(MY: 83). Uzun, kaln azl hi dmyor azndan."Halis kk kehribar,"diyor. Avucuna sr bak nasl mis gibi kokar (S: 17). Az sonra bir kpenin keskin parlts gzlerini ald. (S: 19). Bulank gzleri kar duvarda asl duran zeri ayet yazl eski kllara

313

taklyor (S: 39). Rveyda Hanm da o teneke kutudan gm savatlar karyor. Sa tokas, boyunba inesi, kol dmeleri, ince kemerler, kstekler... (S: 43). Evet, eyizim. En az yz elli yanda bu tabaklar (S: 59). Kedeki masasna her zamanki masasna oturuyor. Nargilesini sylyor (S: 84). Gmlekler alrdm ona, boyunbalar, kol dmeleri gmten sonra savatl gmten boyunba ineleri, gm azlklar, kk kehribar tespihler, ttn tabakalar dizerdim. Kstekli saat, gazl akmaklar vard (S: 143). Madam iri, akik yznn tayla oynuyor (S: 177). Beik bir iki salland kendiliinden ve Fasla Kadnn feryadyla zld tutulan gece (T: 15). Arkasna gizledii elinde bakr bir tas vardr (T: 30). Badirhan Aa'nn babasndan yani Kara Rso'dan kalma bir kara mavzeri var idi (T: 32). stnde ceket, ayanda alvar, arkasnda kavuturduu ellerinde ise kehribar tesbihi vardr (T: 40). Asklk, emsiyelik, boy aynas, ayakkablk, ekecek, rafta ayr renkte ftr apka (AKO: 83). zeri mineli ya da sedef ilemeli enfiye kutusu (AKO: 196). zeri mineli, sedefli enfiye kutular, telkri ilemeli gm zarflar iinde duran soan zar inceliinde kahve fincanlar ve kehribar azlkl gm bal bir ift nargile her an hizmete hazr durumda bin bir gece masallarnn konuklarn beklemekte (AKO: 202). Yakn kylerden Rimil'den Kabele'den eek srtnda bakr stllar, bakralar iinde arya, pazara... (AKO: 248). Halalarnn baz Perembe gnleri bin bir yaygara ve grltyle atlas bohalarn, ipekli kuamlarn, mor kadife zemin zerine kabaral hamam sandklarn, gm saakl hamam takunyalarn, srmal pekirlerini; dvme bakr hamam taslarnn, gm ibriklerin konduu zeri kakma nakl, pirin kulplu byk sandklarn denkletirip...(AKO: 301). Bu noktada, tezghtar kzlarn bkknlyla ev kadnlarnn bkknl arasnda bir iliki kuruyorum, ikisi de, kuatldklar eyalarn iinde yapayalnz kalyorlar bir

314

sre sonra. Ev irinletirmede kullanlan btn o hediyelik eya cehennemi, ithal mal biblolar, ok eitli formlarda kesilmi cam eyalar, kristal takmlar, toprak anaklar, pop: art kpler, cicili bicili kumalar, pahal demelikler, gsterili sehpalar, tun heykeller, ilgin aksesuarlar, esprili dolaplar, gm tepsiler, ekerlikler, aldan kabartmalar, ok kollu amdanlar, fotoraf ereveleri, ii iekli cam kreler, deri sumenler ve masa st ayrntlarnda sonsuz hizmet, sedefli sedefsiz mektup aacaklar, pipo ve ttn tabakalar, anahtarlklar, rozetler, denizci ieleri, mine kartrclar, duvar glgelendiren aplikler, demirin, meenin, pirincin eitli kullanmlarndan elde edilmi sonsuz eitlilik ortasnda yapayalnz... Anlamlarnn boalmasyla birlikte, bir sre sonra canszla: an eyalar, btn hayat tasavvurlarn yok edip, geriye hep ayn hilik ve boluk duygusu brakyor olmal. Belki de eyann igalindeki hayatlarda duyumsuzluu reten de bu; eyalar tarafndan kuatlm hayatlarn bountusunu ancak yeni eyalarla gidermeye almann beyhudelii, srekli yeniden ve yeniden retilen bu doyumsuzluk hali, diri tutuyor olmal tketim toplumunun hem bunalmn, hem varlk nedenini...(YT: 60). Tuhaf eylere merak vard babamn. Enfiye kutusu, zarf aaca, saat kstei, deniz kz biblosu ya da baston koleksiyonu yapmasn anlayabiliyordum, ama sadan solda ini soba toplamasn...(YT: 424). Murathan Mungan genel olarak eyalar dekoratif unsur olarak kullanrken daha ok geleneksel yapy yanstan aksesuarlar nemser. zellikle Osmanl kltr unsurlarnn izlerini tayan eyalar, Mungann anlatlarna ayr bir hava katar.

315

2.6. ETNK HALKLAR 2.6.1. Yezidiler Mungan'n eserlerine konu ettii Yezidiler, sadece "Mahmud ile Yezida" isimli eserde ele alnr. Eserde yazar, Yezidi bir kzla Mslman bir gencin yasak akn iler. Bu ak olgusu ierisinde zellikle Yezidilerdeki daire inancn unsur olarak kullanr. Bunun dnda Yezidilerin yaam tarz, inanlar, gelenekleri hakknda ayrntl bilgiler verilmez. Burada Yezidiler hakknda ksa bilgiler aktardktan sonra zellikle daire inancnn mitik, sembolik ve Yezidi inancndaki yerine deineceiz. "eitli dillerde, pek ok aratrmalar yapld, kitap ve makaleler yaynland halde Yezidilerin ismi ve menei hakknda kesin bir sonuca varlm deildir. Yezidi ismi, eski ran dinindeki "hayr" tanrs olan "izd" veya "yezdn" kelimesinden gelmektedir. Dier taraftan Zerdtlkte "horoz" kutsal bir hayvandr. Yezidilikte de mukaddes ve her eyin yaratcs durumunda olan "Melek Tavus" horoza benzer bir ekilde tasvir edilir ama ayn zamanda da Horoz Yezidilik inancnda kutsal tanmlanr. Ayrca bu toplulua gre dem peygamberden sonraki ikinci atalar Ezda (Tanr verdi)' dir. Bunlara ona nisbetle "Ezdai (Ezidi=Yezidi)"denmitir. Nitekim kendilerinin "Ezda"dan geldiklerine inanan Yezidiler, kendi soylarndan olmayan birinin bu mezhebe girebilmesini mmkn grmezler; nk onlara gre Yezidi soyu temizdir, stndr. Onlar saf olarak Hz. demin terinden yaratlmtr; oysa dier mezheblere mensup insanlar Havvann terinden olmalardr. Yezidilerin bizzat yeni olduu hususunu tadklar Yezidi ad, hibir ekilde, ne Yezid b. Muaviye, ne Yezid b. Unaysa, ne de ran'daki Yezd ehri ile ilgilidir. Bu isim, muhtemelen fonetik kanunlarna uygun olarak gelien ekli gsteren yeni Farsa'daki zed (melek, tanr ), Avesta dilinde yazata (saygya, tapnmaya layk olmak), Pehlevi dilinde Yezdan, modern Farsa'da Yazdan (Tanr), Avesta'da Yazatanam, Pehlevi'de Yaztan, Yazdan, zed'den gelmektedir ve Avesta'da geen Yazdan ayin ve merasimle ilgili olarak Yeni Farsa'ya girmitir. Buna gre, bu kelime bizzat kendileri tarafndan kullanld gibi, Ezidi, zidi veya zdi (Tanrya tapanlar), Yezidiler tarafndan da bilinen bir itikak olmaldr. eyh Adiy b. Musafir, muhtelif slam kaynaklarnn bildirdiklerine gre Suriye'de Baalbek dolaylarnda domutur. Yezidiler tanrsal varln iyilik ve ktlk eklinde ikiye ayrldn kabul eder; Tanr'nn iyilii, melek-i tavus (eytan) ktl temsil ettiine,

316

Tanr ile melek-i tavus (eytan) arasnda srekli bir ekime bulunduuna inanrlar. nk Tanr hi bir zaman ktlkleri sevmez ve iyilii savunur."

(www.midyat.net/yezidi/yezidi.asp) Ahmet Tan, "Yezidiler" isimli almasnda Yezidi inanlar ile ilgili u zet bilgileri aktarr: "Yezidiliin kutsal kitaplar olan Mushaf- Re ve Kitab- Cilve'de verilen bilgilere gre Yezidiliin inan esaslar yledir: Tanr inanc, zaman ve mekn ile snrl olmayan, btn her eyi yaratan bir tek Tanr inanc vardr. Bu Tanr yaratt her eyi idaresi altnda tutar ve ynetir. Melek inanc, Yezidilik inanlarnn nemli bir ksmn tekil eder. Melek inancnn nemli bir mevkiini de Melek Tavus inanc oluturur. Melek tavus hibir ey yokken vard. Melek Tavus, Tanrnn katndan mtemadi olarak Yezidilerin skntlarn gidermek ve onlara yardm etmek iin yeryzne gelir. Tanr, otuz bin melek yaratt ve bu otuz bin melek kendisine krk bin sene ibadet etti. Daha sonra onlar Melek Tavus'a emanet etti ve onlar gklere kard. Tanr, dem ve Havva'y yarataca zaman meleklere: "Ey melekler! dem ve Havva'y yaratacam. demin soyundan ehid b. Cerra'y yaratacam. Onun soyundan gelenler, Melek Azrail'e yani Melek Tavus'a sayg gsterecek ve hrmet edecektir. Tanr demi yaratr ve cennete kor. dem cennette yz yl bekler. Yz yl getikten sonra Melek Tavus, Tanrya: "Eer dem bu meyveden yemez ise nesli nasl oalr?"diye sorar. Tanr da ona: "Emir ve komutay sana braktm" der. Bunun zerine de Melek Tavus deme gelerek: "Bu meyveden yedin mi?" diye sorar. dem: "Hayr, Tanr bundan yememi yasaklad" der. Melek Tavus'un da ona cevab "Budaydan ye, senin iin daha hayrl olur" eklinde olur. Tanr haftann her bir gnnde ayr bir melek yaratmtr: Pazar gn, Melek Azrail'i yaratt. Azrail, Melek Tavus'tur, Melek Tavus btn meleklerin badr. Pazartesi gn, Melek Derdail'i yaratt. Bu, eyh Hasan'dr. Sal gn, Melek srafil'i yaratt. Bu, eyh emsettindir. aramba gn, Melek Mikail'i yaratt. Bu, eyh Ebu Bekir'dir. Perembe gn, Melek Cebrail'i yaratt. Bu, eyh ecaattindir. Cuma gn, Melek Semnail'i yaratt. Bu, eyh Nasrettindir Cumartesi gn, Melek Nurail'i yaratt. Bu, eyh Fahrettindir. Yezidiliin iki tane kutsal kitab vardr: vahiy kitab olan Kitab Cilve ile yaratln, emir ve yasaklarn anlatld Mushaf- Re. Bu kitaplarn ne zaman, nerede, kim tarafndan ve hangi dillerde yazld tartma konusudur. Tanr insanlara eli gndermeksizin dorudan bilgi verebilir ve isterse onlar doru yola iletebilir. Ayn zamanda Melek Tavus Tanrnn izniyle insanlara ve

317

zellikle Yezidilere yol gstermek iin Tanrnn katndan yeryzne iner. Melek Tavus yeryzne insan ekline brnm olarak gelir. Ayrca peygamberler de

gnderilmektedir. Kitab- Cilve ve Mushaf- Re'te ad geen peygamberler vardr. Bunlar; dem, it, Nuh, Yunus, sa ve Hasiye'dir. Yezidilikte tenash inanc vardr. Kutsal kitaplardan biri olan Kitab Cilve'nin bu inanc ak bir ekilde gsteren ifadesi yledir: "Eer istersem ldrdm kimseyi, ruhlarn tenash yolu ile bu dnyaya bir, iki veya defa gnderirim"(Tan 2005: 20-21). Midyat blgesinde yaptmz alan aratrmasnda, aada Mungann szn ettii Yezidi Talama Oyunu isimli bir oyuna rastlamadk. Ancak kaynak kiilerin aktardna gre zellikle kk ocuklarn bu tip eylemler yaptklarn ve mantk olarak eytan talamann, eytan kutsallatran Yezidiler ile mmkn olabilecei inancndan kaynaklanabilecei dncesi domaktadr. Yezidi eytan kuludur, oyunumuzun ad Yezidi talama oyunudur. Her kim ki bir Yezidi talar, eytan talam gibi olur. Haydi, ksn meydana Yezidi. O kendi kmazsa eytan karr imdi (MY: 29). Daire hem mitolojide hem de kutsal dinlerde ilevsel bir ekilde ele alnp, bir takm sembollerle ifade edilmitir. Burhan Ouz, dairenin sembolik anlamlar zerine u aklamalar yapar: Daire, hereyden nce noktann yaylm ekli olup onun mkemmeliyetine iaret eder. Bylece de noktayla daire mterek sembolik nitelikleri haizdirler: mkemmeliyet, tecans, tehalf, inksam yokluu vs. E merkezli daireler varlk derecelerini vaz edilmi mertebeleri temsil ederler. in'lilerde Lem-Yezl ou kez, etrafnda dar doru gelien mttehit merkezli daireleri bulunan ktan bir noktayla simgelenir. Btn bunlarda daire, paralanmaz btnl iinde mtalaa edilir. Dairevi hareket mkemmeldir, balangc ve sonu yoktur; bylece de zaman simgelemeye ok msaittir. Daire ayn zamanda, bozulmaz dairevi hareketli Gk'n de sembol olacaktr. Meseleye slami adan bakldnda daireler zellikle birbiri iine girmi mttehit merkezli daireler, hayli ey ifade ederler. Tasavvufun esasi gayesinin, taaddd vahdette toplamak olduuna gre, bu dairelerin mterek merkezi ehemmiyet kesbediyor yle ki dtan ie girildiinde Allah'n her yerde mevcut, hazr ve nazr olma, iinde baki olma vasfna (immanance) varlyor (Ouz 1980: 776-777). Evliya elebi, Seyahatnamede sal Krtlerin durumu bal altnda Yezidilerdeki daire inancna deinir: " u Krtlerin evresine bir izgi izsen, o izginin

318

dna kmalar imknszdr. Ancak biri gelip o izginin bir tarafn bozarsa o izgiden dar kar. Yoksa o izginin iinde leceini bilse dar kmaz "(Evliya elebi 1986: 469). Yazarn, "Parann Cinleri" isimli eserinde Yezidiler ve daire inanc hakknda aktard u bilgiler nemlidir: "Mardin'in kimi kylerinde Yezidiler yaar. M.S II. Yzyl Yunan yazarlar Mazda'nda yaayan Marde diye bilinen bir kavimden ve bunlarn eytana taptklarndan sz eder. Mardelerin Yezidilerin atalar olduu sylenir. Babamn i gezilerinden birinde, yoldan geerken arabann penceresinden grdm bir manzaray yllar bana hi unutturmad. evresine bir daire izilen adam etrafn kuatan bir kalabalk tarafndan srekli talanyor, adamsa o dairenin dna kamyordu. Adamn Yezidi olduu sylendi. Bir aznlk toplumu olduklarn, eytana taptklarn, inanlarna gre tavuskuunun ve dairenin kutsal olduunu, bu yzden izilen daire silinmeden iindekinin dna kamadn rendim. Bu inanc gln bulanlarn da baka trl grnmeyen daireler iinde olduunu ve bunun dna kamadn ok sonra anlayacaktm... Yllar sonra ilk oyunum Mahmud ile Yezida'y yazarken belki de dramatik sanatlarn temel metaforunu bulmutum. Daire, izen iin bir komediydi. Dairenin dndayd. Sama bulduu bir inanc silah olarak kullanp inanan teslim alabiliyordu. Bu, ona bir iktidar salyordu. Dairenin iindeki iinse bir dramd. Tutsak ediliyordu. Yazgsn tekinin insafna terk ediyordu. Ya kii daireyi kendi eliyle, kendi evresine iziyorsa... te bu bir trajediydi. Seiminin ierdii sonu yaayacakt (Mungan 1997: 16) . Burhan Ouz, "Trkiye Halknn Kltr Kkenleri" isimli eserinde Yezidilerde yaayan bu inancn douu hakknda u varsaymdan sz eder: "evreleyen bir ekil olmas itibaryla daire, ayn zamanda himayenin de simgesi olmaktadr. Anlatm olduumuz gibi Yezidi'nin etrafna izilmi daireyi (eyhin msaadesi olmadan) amamas, her trl kt etkilere kar himayesiz kalma endiesinden domu olmal (Ouz 1980: 781). Mungan'n eserlerine konu ettii Yezidiler, sadece "Mahmud ile Yezida" isimli eserde ele alnr. Eserde yazar, Yezidi bir kzla Mslman bir gencin yasak akn iler. Bu ak olgusu ierisinde zellikle Yezidilerdeki daire inancn unsur olarak kullanr. Bunun dnda Yezidilerin yaam tarz, inanlar, gelenekleri hakknda ayrntl bilgiler verilmez. Yazarn "Mahmud ile Yezida" isimli eserine konu ettii daire inanc, kaynaklarda yer alan yaptrm yksek ekliyle ele alnr.

319

Her kim bir Yezidiyi daire ierisine alrsa, daireyi izen kendi elleriyle silmeden, o Yezidi dairenin dna kamaz". "Kendi izer, kendi siler. Lakin ok tekrarlanmaz bu. Fazlas gnahtr Yezidilerce. Kendini olsun, bakasn olsun lzumsuz yere

dairelemenin gnah byktr onlarn gznde (MY: 31). Mungan, Yezidiler arasnda yaptrm yksek olarak kullanlan daire inancn bazen ironik ve komik bir yaklamla deerlendirir: Adam karsn dvecek bir kusur etti. Lakin kadn kendisini daire ierisine ald m emniyette olur. Adamn hrs geene kadar o dairenin dna kmaz (MY: 31). Yazarn "Mahmud ile Yezida" isimli eserine konu ettii daire inanc, kaynaklarda yer alan yaptrm yksek ekliyle ele alnr. Ouzun ifade ettii izilmi bir dairenin eyhin msaadesi olmadan almamas, Mungann anlatsnda daireyi izen kii ile balantldr. Buna gre yalnzca daireyi izen kii daireyi silebilir. Nitekim olay kahraman Yezidann tepkisel anlamda kendini dairelemesi ve Yezidi byklerinden kimsenin daireye mdahele edememesi gelenein yaay ekliyle ilgilidir. Sabiha Banu Yalkut, Melek Tavusun Halk: Yezidiler isimli eserinde daire inancnn Yezidiler arasndaki kaynana deinirken hem bu inancn douu hem de Yezidiler arasnda ruh gn ve evrendeki uyumu yansttn ifade eder. Ayrca Yezidilerce kutsal saylan ba melek Tavusun yedi bin yl sonra Tanr tarafndan balanmas, halkn gstermek iin daire izmesi ve daire iindeki bu halk benim halkmdr demesi bu inancn Yezidilerce kutsan sebebini ortaya koyar (Yalkut 2002) . Himayenin, gvenin, dokunulmazln, mkemmeliyetin sembol olan dairenin,

Yezidilerce bu anlamlarla ele alnmas dier inan sistemlerinin bu inanca ykledii sembolizm ile paralellik gsterir. Oyun kurgusu ierisinde tm Yezidi ky yaptrm yksek daire ierisine alnr. Daire sembolnn bu derece yaptrm gc yksek olarak kullanlmas Yezidiler arasnda bu inancn ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Ayrca aadaki alntda yer alan kyn daire ierisine alnmas bu eylemin genel olarak da uygulandn gstermesi bakmndan nemlidir: Daire tamam olmutur. Tekmil ky daire iine alnmtr. Ve artk biz silmedike bu uursuz daireyi hi kamazsnz dairenin dna. Ve kyn dna. Ve biz silmedike bu dairenin iinde mahpus kalacaksnz. Ve dairenin silinmesi iin iimize kurt drmesi iin bir zaman eytana tapacaksnz. Daire tamam olmutur. Her kim ki bu dairenin dna kar artk o Yezidi deildir. Ve en byk gnah ilemi saylr. Ve mr boyunca ne kendisi, ne ky, ne akrabas, ne de onunla konuan, ona ekmek veren

320

ve ona su veren her kimse eytann gazabndan kurtulur. Haydi, erriniz mbarek ola! eytan ayininiz kutlu ola!(MY: 49). Bir Yezidi eri erkekliine yedi kat aput balayp, bir Mslman kznn

koynuna girse bile, erkeklii lanetlenmi saylr. Ve en byk gnah ilemi olur (MY: 64). Yezidilerin darya kz verdikleri, kz kaptrdklar grlmtr lo?(MY:64). Yeil murat mendilini boynuna kurbanlk balar gibi dml baladktan sonra yerden Mahmud'un kann alr, alnna srer. Daha sonra kucandan kalnca bir tebeir karr aac da kendini de iine alan genie bir daire izer. Sonra gider aacn dibine dairenin ortasnda oturur. lm beklemeye koyulur (MY: 81). Yezidilerce byk gnahlardan kabul edilen lzumsuz yere kiinin kendini daire iine almas, Mungann eserinde Yezidann trelere tepkisi olarak ortaya konur. Treye kar Yezidann Yezidi gelenei olan daireye snmas nemli bir unsurdur: Yezida! Bacmz trelerimize bakaldrmsan, bir Mslman eriyle

kavillenmisen. Bu aa gnahna ahitlik etmitir onca zaman. Sen silsen de daireni admn atsan da dnya toprana namus meselemizdir. Biz seni lme yollayacaz yeniden (MY: 8687). Treleriniz beni Mahmud'umdan rak tutmutur. Ben de trelerinize gre

lrem. Bir Yezidi kz, bir Mslman eriyle evlenemez. Ve de izilen daire lm gelmeden silinemez (MY: 96). izilen daire kutsaldr. Trelerimiz ve dinimiz byle buyurur. Dairenin iinde her kim olursa dokunulmazdr (MY: 96). Tek sz etmemitir. Yezida'y aacn dibindeki lm dairesine terk eylemitir (MY: 90). Elimi uzatsam tutacam seni Yezida, sanki tutacam. yle yaknsn bana. Yzne, sana el deeceim. Lakin sen kutsal dairenin iindesin, hududundan ieri szamam. Yani ki o kadar raksn benden (MY: 90). Sonu olarak, dairenin ideolojilerdeki sembolik anlamlar ile Yezidiler arasnda yaayan daire inancnn sembolik anlamlar arasnda farkllklar olmasna ramen yklenen kutsallk bakmndan benzerlikler kurulabilir. Yezidilerde yaptrm yksek bir ekilde ele alnan daire inanc, Murathan Mungann tiyatro eserinde de ayn fonksiyonla ilenir

321

2.6.2. Dier Halklar ve Topluluklar Yazarn eserlerinde mekn olarak kulland yerlerden birisi Mardin ve evresidir. Dolaysyla burada yaayan etnik halklar ve topluluklarn yaaylar ve kltrleri eserlerde kullanlarak bir eit zenginlik amalanr. Ayn ekilde stanbul'da yaayan Rumlarn, Ermenilerin yaaylar da ou zaman hibir ayrntya girmeden sadece ismen aktarlr. Glgesi bol ta duvarlar yzyllarn tevekkln tayor. Fris'in sanrl frasna Asurlular, Ermeniler, Sryaniler, Krtler, Araplar. Gnein kzgn trksn bilen talar (KD: 41). ounluu Krt olan kylerden gelme hastalar vard babamn (KD: 44). Evler, sokaklar, odalar, eyalar btn Mardin. Btn tarih Araplar, Krtler, Sryaniler, Ermeniler, Artukoular, Seluklular (KD: 58). Mungan, imparatorluk iindeki topluluklar (devirmeler, yenieriler, ykler, baltaclar, acemiolanlar, yrkler vs.) olay rgs ierisinde aktarrken tarihsel ilevlerini gz ard etmez. Hikyemiz Osmanl mlknde Yrklerin, Afarlarn, Trkmenlerin cmle

konar ger airetlerin yaad diyar diyar gezip dolat devirlerde geer (LM: 17). Solgun Selvihan'n gnlne enlik samak iin Bey babas her gece toylar kuruyor, elenceler dzenliyordu. Gecelerden bir gece elencesinde, bir masal

gecesinde yeni kekler, yeni engiler geldi. Billur Kke bir kervan dolusu ingene. Hepsinin hneri kendinden sorulur. Hepsinin her parmanda canbazlklar,

hokkabazlklar, danslar, ateler, halkalar, trl numaralar dner (LM: 71). Apulos amca yaknyor, meyhanecilik Rumlarn iidir vre diyor. Ermenilere aldrma sen, onlarn mutfa iyidir, lakin meyhanecilikten anlamazlar, meyhaneyi Rum iletir (KO: 97). Zehrin sahibine kartlan rivayetler iinde Venedikliler, Yahudiler de vard. Hristiyan dnyasnn doudaki son kalesinin Osmanllarn eline gemesinden bu yana di bileyen ve yllarn padiah zehirletmeye adam Venedikliler onca baarsz giriimden sonra bu kez baarya ulat denildi (LM: 78). Hnkrn iki doktorunun da Yahudi dnmesi olmas bir zaman iin baklar Yahudi cemaatine evirtiyse de birok tarihinin kolayca rtt rivayetler olmaktan teye gidemedi btn bunlar (LM: 78.

322

ki doktoru vard. Hangisi zehirledi. ki sadrazam vard, biri Karamanllardan, biri devirmeydi (LM: 81). Sipahiler, silahtarlar, azaplar, topular ve yenieriler srasyla alay alay

ayra geliyorlar (LM: 83). Baltaclar yol verdi. (LM: 98) Hnkrn lmnden haberdar Kapkulu ve Pekirdar iin tedbir almak gerekir (LM: 99). Yenierileri bu tarafa geirdiler. Yahudi ve Rum mahalleri talan edildi, atee verildi (LM: 125). Yol stnde Sryani bir kuyumcuya uradlar (S: 19). Eski stanbul hanmefendileri Rum ve Ermeni kadnlar geliyorlar alverie (S: 59). Bylelikle Alice'in hayatna Harran, Urfa, Krtler, Trkler gibi szckler girdi (AKO: 92). Kar apartmann giri katnda bir Rum ailesi. . . (AKO: 119). Gm sahibi olmayanlar, gmn karardn bilmez, demiti Sryani kuyumcu (AKO: 211). Gurbet Hanm, ilk geldii gn, alma odamn duvarlarnda Hz. Ali levhalar ve Zlfikar' grnce ok heyecanlanmt o zaman renmitim Alevi olduunu (YT: 210). Kimi zaman bizlerin yle dolambal yollardan bin bir zahmetle ifade etmeye altmz herhangi bir eyi, mmi halk bilgeleri gibi iki- szle yle bir toplarlar ki aar kalrsnz. Yalnln gcdr bu. Bundan bir Alevi arkadama sz ettiimde "Eh Pir Sultan Abdal'n soyundan geliyoruz kolay m?" diye vnmt. Alevi dediin hikmet bilecek, yoksa nasl katlanrd bunca zulme (YT: 211). Tuncelili bir Alevi ve Krt olana olmasyla birlikte gzlerimizin nnde deiim demenin hafif kaaca bir "mutasyone1" yaamaya balad (YT: 311).

323

2.7. HAYVANLAR Bu blmde Murathan Mungann eserlerinde kullanlan hayvan

motiflerine deinirken, halk kltrnde nemli ilevlere sahip hayvan unsurlarn ayr balklar halinde ve alfabetik sraya gre ortaya koyduktan sonra, bunlarn dnda kalan unsurlar da dier hayvanlar balyla vermeyi uygun grdk. Halk geleneklerinde, inanlarnda eitli zellikleriyle deerlendirilen hayvanlarn efsane ve mitolojiden gelen anlamlarnn yannda, aada Boratavn da ifade ettii gibi halk tarafndan yklenen inanlarla da beslenen yanlar vardr: Hayvanlar da tpk bitkiler gibi; kendilerinden yararlanma bakmndan deerlendirilirler. Yaradllar ve dnmlerini aklayan efsanelere ve inanlara konu olurlar. Ancak bitkilerden farkl olarak hayvanlar bir de yenmesinde bir saknca olmayanlarla, yenmesi hatta dokunulmas gnah, rastlanmas uursuzluk getirici saylanlar olmak zere kmelenirler halkn geleneklerinde (Boratav 2003: 78). 2.7.1. At 2.7.1.1. Trk Halk Kltrnde At At, halk anlatlarnda en ok ele alnan hayvanlardandr. Gerek eski Trklerin gebe yaamndan, gerekse tarihsel geliim sreci ierisinde atn kazand anlamlar bu nemin verilmesinde etken olmutur. Eski Trklerce gkten indii kabul edilerek adeta kutsallatrlm olan at, ok kere trenle sahibinin yanna veya hususi mezarlara gmlm, bir nevi matem alameti olmak zere veya binicisinin savata lm halinde kabrine konmak iin kuyruklar kesilmitir (A C 4: 27). XI. yzylda nl Trk dilci ve etnografyacs Kagarl Mahmudun Divan Lgatit Trkte at ile ilgili olarak tespit ettii 180 civarndaki isim, atasz, tabir vb. yannda ayrca,Ku kanatn, er atn (ku kanadyla, er atyla). diyerek belirttii Trk ile atn birbirini tamamlayan iki unsur saylmas hususu nemlidir (A C 4: 28). Atn halk arasnda yaayan inanlar ve Krolunun at hakknda Boratav unlar nakleder: Baka milletlerin mitolojilerinde de birok rneklerini bulduumuz kanatl atlar dan biri, destanlk zellikleriyle Krolunun Kr Atdr. Krolu, babasnn tlerini dinleyerek onu uzun bir sre gn grmeyen bir ahrda beslemi, bylece Kr At kanatl olmutur, gerektiinde kanatlarn aar, uarm bu at;

324

ama bu tabiatst yeteneini o, insan gznden gizlermi. Gllerden, denizlerden kma aygrlarn soyundan gelme efsanelik atlar da vardr. Kimi atlarn lmezlie eritiine de inanlr. Bir anlatmaya gre Krolunun Kr At byle imi. Hzrn Boz At, Hazreti Alinin Dldl, ah smailin Kamer Tay da Ab- Hayattan imi, lmezlie kavumu atlar imi (Boratav 2003: 82). Dede Korkut hikyeleri hayvan motifleri bakmndan zengin anlatlardr. zellikle at motifi bu zenginlik ierisinde ayr bir neme sahiptir. Dede Korkut Destannda At ve At Kltr adl bildiride unlar ifade edilir: Dede Korkutta kahramann en nemli sava arac atdr. O; klc, yay, oku, kargs, sada, kams, sngs ve atyla komple bir savadr. At kahramann yanndan ayrmad ikinci bir kalbi gibidir. Ekonomisi, askeri gc ata dayanan bu toplum dzeninde kahramann atsz olmas dnlemez. Kiinin kahraman olacann iaretlerinden biri de at sahibi olmaktr. Bir ata, bir ada kavuan kahraman yeni servenlerin ardna der (nar 2000: 99). . Ayn bildirinin sonu ksmnda yer alan u ifadeler at motifinin Dede Korkutta ne kadar anlaml olduunu ifade etmesi bakmndan nemlidir: ocuk, onbe veya onalt yana kadar ocukluk dnyasn yaar. Kahramanlk gsterir, ad ve at sahibi olur. Bu, onun ocukluktan ergenlie geiinin iaretidir. At sahibi olduktan sonra yeni yerleri tanr, kefeder, yeni meknlar fetheder. Bu erevede Alpliini, beyliini ispatlar. Toplum iinde belli bir kimlie ve erdeme kavuur. At, bu deerler ortamnda kahramana yardmc olur, ona kimlik ve benlik kazandrr, onun kardei ve yolda, hatta yanndan hi ayrlmad ei, konumuna ykselir. Devlet sisteminin; ekonomi hayatnn; len, av, toy, l a vb. ritellere dayal geleneklerin, dnce dnyas ve sz sanatnn etik ve estetik deerleri atla birlikte sunulur (nar 2000: 108). At, ataszleri ve deyimlerde de sk kullanlan bir unsurdur. Bunlardan bazlar unlardr: Ata da soy gerek ite de At, admna gre deil, adamna gre yrr Ata eyer gerek, eyere er gerek At binicisine gre einir. Atn dorusu, yiidin delisi At lr meydan kalr, yiit lr an kalr Atta avratta uur vardr. vs (Pskllolu 2004).

325

At ba gitmek, at alndktan sonra ahr kapsn kapamak, at olan skdar' gemek, at izi it izine karmak, at oynatmak, attan inip eee binmek, at yerine eek balamak vs.. (Pskllolu 2004). Trk dnyas destanlarnda grlen atlarn umas ile ilgili olaanstlk Dede Korkutta Bams Beyrekin boz aygr hari yer almaz (nar 2000: 102). At, slamiyette de kutsanm bir hayvandr. Kuran- Kerimde ve hadislerde atn zikredilmesi ona verilen nemi arttrmtr. 2.7.1.2. Murathan Mungann Eserlerinde At Mungann eserlerinde yer alan at motifi bazen destanms, masalms anlamlar kazanr. Klkedisi ve ahmeran masallarnda at motifi olaanst zelliklerle ele alnr. Cinlerimden biri bembeyaz bir kheylan suretine brnp srtna ald veziri doruca buraya getrdi (CH: 60). Tavan arasndan drt fare getirdi Klkedisi. Sihirli deneiyle dokundu onlara ki, hepsi de gm yeleli, ay mavisi drt kheylan oldular (KO: 41). Yukarda Boratavdan alntladmz kanatlanp uan at motifine Mungann Lal Masallar isimli eserinde rastlamaktayz. Rzgrn soluunu duyuyordu dalan salarnda. Kheylann topuklar yere demiyordu, yeryz ayaklarnn altndayd imdi (LM: 20). Dan doruundan, ovann ortasna ak kanatl bir kheylan gibi indi, kendine ayrlan ba keye kuruldu (LM: 57). Mungan, yaptlarnn baz blmlerinde at motifini hem dekoratif hem de masal unsuru olarak kullanr. Yazarn ecel atn lm ve rzgrla badatrmas bu anlamda nemlidir. Oysa tam o srada darya bakyor, pencereden grnen ve durmakszn yinelenen o sonsuz "kr manzarasnda" bir at trenle yaryor, rzgr yelelerini savuruyor, tyleri tarazlanyor. Grr grmez tanyor bu at. "Ecel at bu" diyor. Ecel at. Demek ki tren gidiyor. Rzgrla ve lmle yaryor, atla tren, trenle at, bizlerle at (KO: 75). Ardnda rzgr, iinde kader, dilinde zincir bir zaman at koturdu. . . Hibir at durduramyordu o menzili (LM: 33). Trk halk anlatlarnda yer alan kahramann en iyi dostu, yolda, srda at motifi Mungann ifadelerinde anlamn bulur.

326

Doludizgin koarken anszn durdu at. Kulaklarn dikti uzun uzun dinledi. Uzaktan ok uzaktan belli belirsiz bir ses arpt Yadigrn kulana. Atysa bu ary duymutu sanki. . . Bunca zamandr iyi dosttu, arkadat (LM: 34). Bir zaman sonra orman kt nlerine. Eteklerinde bir ceylan. Bekliyor onlar. Ceylan ata yol gsterdi. . . Az sonra Azer'i buldu at (LM: 34). Murathan Mungann eserlerinde kltrel zenginlik esi olarak yer alan at motifi, bazen halk anlatlarndaki ilevsellikle kullanlr bazen de aada yer alan alntda olduu gibi benzetme amacyla ele alnr: "Kylm dedi ksrak gibi huysuzlanr, srtna eyer vurulmu taze tay gibi einir durur ortalkta" (MY: 40). Yazar, metinlerini olutururken bir takm eya ve hayvanlarla dekorunu zenginletirir ve okuyucusuna bu tasarm erevesinde seslenir. "Atlarnz, tfeklerinizi hazr edesiniz" (MY: 46). Altna Irak'tan ksra getirip, ksran altna Acem kilimleri serdireceim (MY: 54). Doru atlar ekiyordu arabasn. Feracesini at. Salar dkld omuzlarna (S: 91). Bir yatra yz srmeye gitmi idim. Dmde bir at ls grm idim. . . At ls, er ls demilerdi (T: 36). Aadaki alntda yazar; efsane, menkbe, masal ve hikyelerde kahramanlarla btnlemi atlar (Krat, Dldl, Kamer Tay). artrr. Atndan baka hibir eyi olmayan yalnz kahramanlardan sz ederdi (AKO: 20). Yazarn at motifinden sz ederken "efsaneden veya masaldan kam at" benzetmesi aslnda Mungan'n halk anlatlarna olan ilgisiyle alakaldr. Birdenbire Mardin'in tek caddesinde, sabah iyiyle parldayan asfalt yolun zerinde bembeyaz yelesiyle rzgr gibi ilerleyen, zerinde binicisi olmayan plak bir atn kpre kpre bu tarafa doru yaklamakta olduunu grd. Bir masaldan, bir efsaneden kam gibiydi bu rya beyaz at ve sabahn o saatinde hi kimsenin olmad caddede nal sesleri yanklanyordu. Geldi ve birdenbire Alilerin avlusunun nnde durdu. Ali, atla gz gze geldi. Onun bir rya olmadn grd atn gzlerinde. Birdenbire kendi evlerinin avlusundan, elinden ilemeli, kk bir bohayla bir karalt halinde halasnn atn zerine atladn, daha dorusu bir mendil gibi szldn grd; atn srtna dtkten sonra da dizginini kapt gibi topuklayarak hzla

327

uzaklat (AKO: 248). Mungan, atn deiik cinslerini renkleriyle birlikte kullanr: beyaz at, doru at, yeil at, ksrak, tay, ecel at. Cadde gene yle bombotu, az sonra caddenin te ucunda kpren yeleleriyle o rya beyaz at grnd. Yzbann atyd bu. Halasn karan at. Koa kpre buraya doru geliyordu. Halasnn dndn dnd. Ali; nk gene byle bir sabah, herkes uykudayken, gene bu atn srtna bir mendil gibi szlerek kanatlanp gitmiti. At, avlunun saa altnda durdu. Yeniden atla gz gze gelmek istedi; bu, sanki bir eyin kantlanmas olacakt, ama at, bu tarafa bakmyor, gzlerini karrcasna ban ne eiyordu. Soluk soluayd, kan ter iindeydi, belli ki, uzaklardan gelmi, ok yorulmutu, boncuk boncuk terlemiti, her damlas buradan bile seilebiliyordu. Dizlerini krd at, evin altna ykld, ban asfalta dayayp soluya soluya can verdi (AKO: 250) Daha nceki blmlerde de yorumladmz, yazarn armlardan hareketle anlatlarn zenginletirmesi anlay at motifinde de karmza kmaktadr. Burada da at motifi bazen sembolik olarak kullanlr. Baz kadnlar ryalarn anlatmaya baylrlar. Onlar dinlerken nerdeyse anlatmak iin rya grdklerini dnrsnz. Kimilerinin ryalar bile klielerden ibarettir, kendilerinden ncekilerin ryalarn grrler. Aksakall bir dede, yeil bir at, kara bir ylan gibi daha nce bakalarnn ryalarnda da ayn rollerde oynam anonim figrler yer alr anlarn basmakalp ryalarnda. Kimileri grdkleri gelecekten haber veren szde kehanet kvamndaki ryalarla gndelik hayat iinde kendilerine bir tr esrarl eylerin kapsn arayabilen "ermi kadn" stats kazanmak isterler. Tahmin edebileceiniz gibi bunlar ayn zamanda fallar ok kan kadnlardr (YT: 360).

328

2.7.2. Geyik 2.7.2.1. Trk Halk Kltrnde Geyik Geyik, halk inanlarnda en nemli hayvanlardan birisidir. Boratav bu inanlar baka kaynaklardan da alntlar yaparak u ekilde nakleder: Kkenleri, kimisi Orta Asyadan gelme, kimisi de Anadolunun eski dinlerinden kalma mythoslara kan efsanelerin anlatm kalplarna girmitir bu hayvanla ilikili inanlar. Bu efsanelerin ou, Anadolu dalarnda gittike azalan geyiin avlanmasnn avcya felaket getirecei inancn, gerekten yaanm olaylarla tantlamak ister. amzda derlenmi birok efsanelerde geyiklerle dp kalkan kadn, erkek kiilerin olaanst halleri anlatlr. Bunlar bir bakma geyiklerin koruyucular, sahipleri saylrlar (Boratav 2003: 80). Geyiin mitolojideki sembolizmine deinen Burhan Ouz, u deerli bilgileri verir: "Geyik (ceylan, karaca). in genel olarak sembolizmine gz atldnda, yksek, dall, budakl boynuzlarnn ou kez hayat aacna tebih edildii grlr. Dolaysyla, dourganln, gelime ittratlarnn, yeniden doularn simgesi olmaktadr" (Ouz 1980: 857). Geyie sevdalanma ve avda onu kovalama motifine gel'in Trk Mitolojisi isimli eserinde rastlamaktayz. Radlof'tan alnan masalda "Geyik Kovalayan Avclar ismiyle sz edilmektedir (gel 1998: 582). Geyiin slam ncesi ve slam sonras simgesel anlam zerine Yaar oruhlu'nun tespitleri u ekildedir: "Geyiin deniz tanras sayld bir Gktrk efsanesi de vardr. in kaynaklarnn aktard bir efsaneye gre Gktrklerin atalarndan birisi, bir maarada gen bir kz suretindeki deniz tanrasyla sevimektedir. Ancak hkmdar bu kzn aslnda bir ak geyik olduunu bilmiyordu. Bir srek av esnasnda sktrlan hayvanlar arasnda bulunan bir ak geyii, askerlerden biri ldrnce gerek durum meydana kar. Zira maaraya giden hkmdar sevdii kz yerinde bulamaynca onun aslnda geyik biimine girmi bir ilahe olduunu anlar. Geyiin birok anlamnn simgesel olarak Mslman Trklerde devam ettiini gryoruz. Onun bu neminin zellikle eitli tarikatlarla ilgili menkbelerde n plana ktn gryoruz; rnein Bursa'nn manevi sahiplerinden saylan Geyikli Baba'nn geyik biimine girdii anlatlmaktadr. Bunun gibi baz eyhlerin binei geyiktir. Ayrca nazara kar geyik boynuzu kullanlmtr ve bu sevimli hayvan yrkler arasnda bolluk ve bereketin simgesi saylmtr (oruhlu 2002:143).

329

2.7.2.2. Murathan Mungann Eserlerinde Geyik Boratav'n yukarda alntladmz grleri dorultusunda geyik avyla ilgili inanlar, Mungan'n eserlerinde de karmza kar. Avc ve geyik arasndaki ilikiler, geyiin kutsall erevesinde ele alnr. Bu bitmez tkenmez av gnlerinin birinde, ormann kuytu bir yerinde bir geyik kt karma. O gne dek grdm en grkemli en marur geyikti bu (CH: 70). O an btn servenimin beni bu suyun kenarna getirmek ve geyikle yzletirmek iin kurulmu olduunu dndm. Yazg dedikleri ey belki de buydu (CH: 75). Her yeri kar kar aramakszn keklik, geyik avna benzemez bir avdr bu. Bu avdan eli bo dneni hibir oba balamaz (CH: 102). Yazar, geyik motifini baz ksmlarda benzetme amacyla ve dua, nasihat unsuruyla birletirip kullanr. Yarna hazrla kendini. Ayaklarn zorlu karacaya e olsun. Gizlendiin koyaklar avcnn usundan rak olsun. Gndoumunda gnbatmna dek avcnn penesinden uzak dur. Yaz gnleri uzun olur diye korkulara salma gnln, yaz gnleri bir mr gibidir oul, ok abuk geer (CH: 109). Bir karaca, bir kumru deildi Cengver (CH: 114). Peinde dman airetler ile birlikte babasnn upuzun h varm, o h bir hayalet olup buralara dek ard sra gelmi. Bir de geyikler tabi (GL: 18). Bir efsun yapacaz, bir byk efsun. yle ki ya cann alacaz bu geyiin ki bu olunuzun cann almak demektir. Ya da bir kadna dndreceiz onu, ceylan gibi bir kadna (GL: 33). Murathan Mungan'n "Geyikler Lanetler" isimli eseri geyik av ve geyie sevdalanma motifleriyle ilgilidir. Eserde avlanma esnasnda geyik avnn avcya felaket getirmesi inanna bal olarak anlat kahraman Mustafa'nn bandan geen olaylar anlatlr. Umar yoktur, karasevda bu karaduygu. Olunuz Mustafa, avna kt geyie sevdalanmtr (GL: 33). "Bir geyik vurup da, ban getiren her oul adnn erliini mhrler kavminin gznde (GL: 43). Derler ki, her kayasnda bir geyiin sektii orman, sanki gizlemi de cmle ceylanlarn koynuna, Mustafa'y brakm bir bana kendi karanlnda... Anszn bir

330

geyik km Mustafa'nn karsna. Geyik ki sevda bys, geyik ki duruu yrek ausu. Davrandysa da pusatlarna, silahlarna; inme inmi Mustafa'nn bileklerine, inme inmi parmana, inme inmi tetiine (GL: 44). Peinden adamlar sald babas Hazer Bey, olunu geyiin karsnda sevdaya dururken bulmu. Alm getirmiler geyikle Mustafa'y krk gndr srmekte bu bakma. Yemiyor, imiyor, konumuyor. Gemi geyiin karsna ylece duruyor (GL: 45). Geyikten kadna indirilmitir Cudana (GL: 50). O geyik olmasa bir bakasn vuracaktm. Trenin tetiindeydi parmam (GL: 57). Bir kasr yaptracam buraya. Koskoca ulu bir kasr. yle ki, ei benzeri olmayacak. Ei benzeri bulunmasn diye yaptracam. Penceremizin dibine ulamayacak ne bir geyik ba. Ne bir geyik ulumas (GL: 60). Dlerimde geyikler uzanr szl gslerime. Ben onlar emziririm onlar beni emzirir (GL: 62). Geyikler yatayd buras. Her kayasnda bir geyik sekerdi bir zamanlar (GL: 73). Dekoratif yapy zellikle tiyatro eserlerinde nemseyen yazar, kltr unsurlarnn bir ksmn bu amala kullanr. Ormann kuytu yerlerinde resme durmu geyikler, dalm masalarn l meyveleri. . (KD: 230). Ormann cmle kurdu-kuu, yryeni, uan bana toplanm idi. Ceylan uzakta yank bir kayann banda durur. Paal gvercin kalkar Yadigrn omuzundan Azer'in saznn dalna konar (LM: 34). Yazar, kltr unsuru olarak ele aldmz dier motiflerde olduu gibi burada da sembolik armlarla ve benzetmelerle anlatlarna ceren, ceylan, karaca isimleriyle deiik ivmeler kazandrr. Gvercin yok olur. Ceylan gitmitir (LM: 35). Dan eteklerine cerenler iner. Cerenlerin her duruu bir manzaradr (LM: 49). imdi yama yaral bir geyik gibi szlyor, uunuyordu (LM: 66). Krknc ve son gecenin gerdek eiinin elencesinde yaral bir ceren gibi lal rengi aulu erbetini yudumlad Selvihan. Gzmn nda dnen Muradhan'n haner bedeni vard. Ba dnyordu, Muradhan'dan, audan. Ba dnyordu lme

331

doru kt yolculuktan. Raksnn en kvrak yerinde ate krmzs kuandan karp altn rengi hanerlerini, kendini hanerledi Muradhan (LM: 74). Irman kysnda, kar kysnda bir ceren var dedim kendi kendime. lk grdmde bir ceren mi bir kz m diye akl erdiremedim (MY: 18). Zaten iki gece saklanabilse yeter; yalnzca iki gece. Yaral bir geyik gibi igdleriyle izini srmt konan (S: 26). Saflk, masumiyet ve gzelliin sembol olan geyik, Mungann anlatlarnda halk bilimi anlayna uygun olarak fonksiyonel yaplaryla ele alnrken dier motiflerde olduu gibi anlatlarn akna kltrel bir zenginlik de katar.

332

2.7.3. Gvercin 2.7.3.1. Trk Halk Kltrnde Gvercin Gvercin motifi, halk anlatlarnda at, geyik gibi unsurlar kadar yaygn kullanlmasa da slamiyet'te zellikle Hz. Peygamberin Medine'ye hicretinde maarann kapsnda iki gvercin motifiyle kutsallk kazanmtr. Burhan Ouz, Vilayetname'den gvercin donuna girme ile ilgili olarak u deerli bilgileri aktarr: "Hac Bekta, Rum lkesine gvercin donunda gelir. Hac Dorul adndaki eren, onun stne doan eklinde gider. Hac Bekta silkinir, insan olur, onu boazndan yakalar, skar. Bir zaman akl bandan giden Dorul, kendine gelince zr diler. Hnkar, "biz size mazlum donunda geldik, siz bizi zalim donunda karladnz; er, eri byle karlamaz; gvercinden daha mazlum bir hayvan bulsaydk onun donuna urunur da gelirdik" der (Ouz 1980: 843-844). Dede Korkut Hikyelerinde sadece Deli Dumrul hikyesinde gvercin motifiyle karlarz: "Kara klcn syrd eline ald. Azrail'e almaa hamle kld. Azrail bir gvercin oldu, pencereden utu gitti. Adam ejderhas Deli Dumrul elini eline vurdu, ks ks gld. Yiitlerim Azrail'in gzn yle korkuttum ki geni kapy brakt dar bacadan kat, madem ki benim elimden gvercin gibi ku oldu utu, bre ben onu kor muyum doana aldrmaynca, dedi. Kalkt atna bindi, doann eline ald, ardna dt. Bir iki gvercin ldrd" (Gkyay1995: 101). 2.7.3.2. Murathan Mungann Eserlerinde Gvercin Yukarda alntladmz gvercin motifleri ile yazarn kulland motifler arasnda dorudan bir balant olmasa da saflk, beyazlk, kutsallk, zgrlk simgesi olma noktasnda bir paralellik kurulabilir. Ancak Mungan, gvercin unsurunu yukardaki unsurlar dnda dekoratif olarak da kullanr. Az sonra gkyznde ak gvercin belirdi (CH: 79). Bu kez de gvercinlikten ayn anda havalanp kanat rpan gvercinlerin akl gibi bir sevin kaplad iini (: 34). Paal gvercinler konup kalkarlar havuzun kysna (GL: 149). Gvercinler evremizde kanat rpyordu (KD: 67). Aydnla bakan odalarn camlarnda, sabahlara kadar gvercinler guruldar (KD: 231). Haberleme sembolizminde nemli bir ileve sahip olan gvercin, yazarn baz

333

alntlarnda klavuzluk, mjde gibi fonksiyonlara sahiptir. Burada sz edilen paal gvercinler, Azer ile Yadigr aknn balangcn sembolize ettikleri gibi bu akn saflna da iaret ederler. Ve de bir uzun zaman sonra paal bir gvercin gelir konar omuzuna. Azer o vakit onlar ki bir hikmet vardr bu ite. Gvercinler havalanr omuzundan, balar. Azer atnn n sra umaya. Azer de atn gvercin dorusuna srer, gvercin uar, Azer de uar. Bir vakit yol alrlar pelerindeki katar katar turnalarla. Yollarna azgn bir rmak banda bekleen bir oba kar. Gvercin gider bu adrn bana konar. adrda Oba Beyi'nin kz Yadigr durur (LM: 26). Ellerinde gvercinler kanat rpar, ayaklarnda dizgin grmemi taylar topuk sektirir (LM: 59). Drt yana ulaklar salnd, gvercinler uuruldu (LM: 63). Teyzesinin en kantolarnda hep sakl bir hkrk (yalnz kendinin duyduu). cihannmalar artk gvercinlere kald (S: 173).

334

2.7.4. Turna 2.7.4.1. Trk Halk Kltrnde Turna Turna, Murathan Mungann eserlerinde fazla yer almamasna ramen halk kltrnde nemli sayld iin burada ksaca deinmeyi uygun grdk. Halk anlatlarnda birok airin ele ald turna motifi genellikle haberci olma zellii ile dikkat ekerken, bazen de gzellik, uur ve bereketin semboldr. Halk hikyelerinden Kerem ile Asl, Emrah ile Selvihan ve Krolu hikyelerinde turna motifi ele alnmtr. kr Elin Trk Halk Edebiyatnda Turna Motifi isimli almasnda u bilgileri aktarr: Koruyucu ruhlar temsil eden kaz, turna, tavus gibi baz kularn Trk cemiyetinde kanat, kemik veya tylerinin amanlk, alplk, hkimiyet, kuvvet, cesaret, gzellik, uur, bereket, niyet ve ss unsuru olarak kullanldklarn biliyoruz. (Elin 1997: 65). Turna halk ananemize gre mbarek, akll, her hareketi doru, mukaddes bir kutur. Bu sebeple uular bir dzen ve sra iinde olur. nsanlarn yeryznde yaptklar fena hareketlerden teessr duyarak zaman zaman yollarn arrlar (Elin 1997: 66). Fuad Kprl lk Mutasavvflar isimli eserinde (Kprl 1983: 33). Hoca Ahmed Yesevinin turna donuna girdiini ifade eder. 2.7.4.2. Murathan Mungann Eserlerinde Turna Gkyznde bir turna srs katar katar iz drr Azer'in yoluna. . . Sanki Azer'e yol gstermeye kmlar yoluna, dmler nne. Bir zaman turnalarn sebebine akl yorsa da meal dremez. Ve de bir uzun zaman sonra paal bir gvercin gelir konar omuzuna. Azer o vakit onlar ki bir hikmet vardr bu ite. Gvercinler havalanr omuzundan, balar. Azer atnn n sra umaya Azer de atn gvercin dorusuna srer, gvercin uar, Azer de uar (LM: 26). Azer, rman dilinden anlar. Sazna dzen verir, tellerine dokunur. Irmakla syleir, bir uzun avaz tutturur. Az sonra durulur cokun rmak, uysal bir dere gibi klr susar. Gkyznde bir katar turna rmaa doru szlr; rmak uyur. adrn tepesindeki gvercin uzun uzun guruldar (LM: 27). Bir blk turna yola koyuldu (LM: 42). Halk trklerinde, masallarda, arklarda, ocuk oyunlarnda, ninnilerde zengin bir biimde kullanlan turna motifi Murathan Mungann eserlerinde haber,

335

bereket gibi konularla sembolize edilir. 2.7.5. Ylan 2.7.5.1. Trk Halk Kltrnde Ylan Ylan unsuru, gerek mitolojiden gelen, gerekse halk arasnda yaayan sylemlerden dolay halk inanlarndaki yerini korumaktadr. Boratav, bu inanlar hakknda iki aykr dnceden sz eder: "Bir konu zerine konuma fazlaca uzun srd zaman ylan hikyesine dnd derler: Bu deyimi, ylandan sz ald zaman kolay kolay sonu gelmeyecei inan aklar; bu sz, ayn zamanda ylann halk geleneindeki nemli yerine de bir tanttr. Bu hayvan kimi hallerde olumlu kimi hallerde olumsuz deerlendirilir. Yolda ylana rastlamak uursuz saylr. Ryada ylan grme dmandan bir zarar geleceini haber verir. Buna karlk, evin sahibi, koruyucusu, definelerin bekisi olan ylanlara inanlr; masallarda, efsanelerde kendilerine iyilik edenleri mkfatlandran

ylanlardan sz edilir. Byle iki aykr dncesinin gelimi olmasnda, ylanlarn zehirli ve zehirsiz, zararl ve zararsz iki cins gsterilmesi olgusu da etken olmutur " (Boratav 2003: 83 -84). Ejderhalar zerine bilgilerimizin szl ve yazl destan, efsane ve masallardan gelir. Trk geleneinde ejderha genellikle byk ylan olarak dnlr; Bu dnce Dede Korkut Kitabnda aka belirmitir: Kazan Han, yedi bal ejderhay ldrdn anlatrken onu ylan diye nitelendiriyor (Boratav 2002: 105). Ylann Trk amanizmiyle ilgisini Tanr Erlikle ilikilendiren nann u tespitleri nemlidir: "Ylan, Trk amanizminde yer alt ilah Erlikle ilgili bir simgedir. Onun genellikle kara ylan olarak anlmasnn sebeblerinden biri yine Erlik'le ilgilidir. nk Trk mitolojisinde ak ya da gk renk Gk Tanr'y, kara renkse yeri ve yer alt tanrs Erlik'i temsil eder. Erlik baz aman dualarnda kara ylandan bir kamya sahip olarak tantlmaktadr (nan 1972: 40). Trk kozmolojisinde yer unsurunun ve kuzeyin simgesi olan kara ylan ayn zamanda yedier yldz malzemesinden oluan, drt yldz grubundan birini oluturur (oruhlu 2002: 158). Ylan motifi Trk ataszleri ve deyimlerinde de sk kullanlmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Ylana yumuak diye el sunma Ylann ba kkken ezilir

336

Ylann sevmedii ot, deliinin aznda biter Ylan sokan uyumu, a kalan uyumam Tatl sz, ylan deliinden karr. Ylan gibi sokmak Ylan hikyesi Ylann kuyruuna basmak Ylana a vermek vs.. (Pskllolu 2004). 2.7.5.2. Murathan Mungann Eserlerinde Ylan Yukarda Boratav'n birlikte ele ald ejder ve ylan motiflerini Mungan da birlikte kullanr. Ancak buradaki kullanm daha ok dekoratif bir zellik gsterir. Tahtn eteklerindeki basamaklara vardnda bu bahenin ryasna ok uygun den birok ifritin, ylann, ejderin birdenbire baheye dolutuunu grd (CH: 33). Yazarn eitli uluslarn halk inanlarnda kutsallatrdklar ylan sembolizmine armlarla gnderme yapmas, ylann simgesel nemini ortaya koyar. Deri yazmalara, bayraklara, sancaklara, armalara, levhalara, minyatrlere, ejder bal kap tokmaklarna, heykelciklere, kabartmalara gemi, onlarn tarihi olmu, onlarn tarihinde yaam ylan. Gcyle, imgesiyle yaam, saklanm. Zehrini kendine saklam. cn, nefretin, korkutann, o nedensiz ve dipsiz fkenin ve ldrenin, boann, sokann simgesi olmu. Kimi uysal trlerinin var olduu, hatta uzakdou sepetlerinde yoksul kavallaryla dans ettikleri de sylenir, bilinir. Oysa insanolunun arm tarihinde dal olarak bilinir ylan. Zulasnda yaar, yalnzdr, yoluna kmazsan bir ey yapmaz, karsan da. . (CH: 251). ocukken bir kez bir ylann ardna dm, sonra da kaybolmutu. Pek byk olmayan ylann boyuna posuna bakarak onun tehlikesiz bir yavru ylan olduunu dnm; bu yzden kendisiyle onun arasnda bir yaknlk kurmutu. Bir anda yol kenarndan frlayarak byleyici kvrmlarla ln balad akla ynetmiti ylan. Yeni ykselen gnein altnda ln yzeyi bir kt kadar dzd; en ufak bir prz, bir kabart, bir dalgalanma yoktu. Bu haliyle Akhbar' bir rya grdne inandracak kadar gerekd olan ln, o dmdz kumulunda, ardnda kendi gvdesinden ylankavi bir iz, arlndan bir yol brakarak kvrla kvrla ufka doru szlmt. Akhbar' byleyen buydu. nnde bir yol izilmiti; ylann deil yolun ardna dt. Bir ara ylan saa sapm, Akhbar da onu izlemiti. Bir sre sonra kendi gzden kaybolan ylann ardnda brakt yol, sa tarafta, kk allklarn

337

balad kck bir tepenin eteklerinde son buldu; arkasnda iini boaltt gmleini brakm, allklarn orda yeni bir gmlek zamanna kadar kaybolmutuk ( : 14). Mungan'n eserlerinde kulland kara ylan, yukarda nan'dan alntladmz Tanr Erlik mitiyle ilgili olsa gerek. Kara kapkara efsanesi kadar kapkara bir yland (CH: 247). ocukken, bir keresinde gezmeye gittikleri Derik balarnda, scaktan bunalm, aalar arasnda dolanrken, birdenbire kara bir ylanla kar karya kalmt; hi beklemedii bir anda karsnda bitiveren ylann azn ap tslayarak titreen dilini gsterdiini anmsyordu. Bir sre mknatslam gibi ylanla gz gze kalm, onun kzgn soluunu duymu, korkudan kmldayamamt bile. Sanki ylan onu efsunlam, davranlarn elinden almt... hemen sonrasnda, soluk solua anlatt bu olay, azck inanmaz gzlerle dinleyen halalarnn kalbi en zehirli olan, ylann gzleri mavi miydi peki? Diyerek annesini ima etmi, ardndan dier kadnlarla birlikte glmlerdi (AKO: 358). On iki hayvanl Trk takviminin yl simgelerinden biri olan ylan, Murathan Mungan'n zellikle ahmeran hikyesinin anlatld "Cenk Hikyeleri" isimli eserinde nemli yer tutar.

338

2.7.6. Yrtc Hayvanlar Murathan Mungan'n eserlerinde yrtc hayvanlar bal ad altnda ok ayrntya girmeden yazarn kulland bir takm hayvan sembollerini ve bu sembollerin sadece ksaca yorumunu yapacaz. Mungan'n eserlerinde yer alan yrtc kularn banda kartal gelmektedir. Kartal ayn zamanda Trklerin amanist uygulamalarnda yaygn olarak ele alnmtr. Kartaln kuvvet, mcadele, hkmdarlk gibi simgesel anlamlar hem slamiyet'ten nce hem de slamiyet'ten sonra kullanlmtr. Yazar, anlatlarnda kartal motifini g, kuvvet anlamlarnda kullanrken ayn zamanda benzetme amac da gder. imdi bu devenin karnna girip bekleyeceksin. ok srmez kartallar r devenin leine, lei kaldrp dan doruuna kayalklara tarlar. Oraya konduunuzda sen devenin karnndan karsn, seni grnce arp karlar. Orada eski zamanlardan kalma ok deerli talar, mcevherler vardr (CH: 76). atk kalarnda ahanlar uumal oul! Penelerine kartallar konmal! Sana yakan budur! Gzlerinin tetiini avndan rak tutma (CH: 114). Gecenin bir yerinde kara sakallarna eflatun pee takm, gzleri kmr srmesiyle yalaz yalaz yan, kulanda altn bir halkay buka gibi tayan ve bir kartaldan, bir ylandan, bir kuudan suret alan bir kek girdi ieriye (LM: 71). Mungan'n anlatlarnda dier bir yrtc ku doandr. Doan, yazarn zellikle "Lal Masallar" isimli eserinde ulak sistemi ierisinde ele alnr. Av inanlar dorultusunda avclar tarafndan zel olarak eitilen doann haberleme sistemi ierisindeki ulaklara uursuzluk getirecei inanc eserlerde ele alnr. Doann cmert kucanda binbir trl iek, bcek, ku, kelebek yazn fkesinden uzak tasasz grnyor. Daha gn domadan kollarnda birer doanla telala gkyzn kollayarak geen avclar da saymazsak kimse gelip gemiyor yoldan (LM: 82). Doan zalimlerin kuudur. Avc ve cellt bir kutur. Mektup tayan posta gvercinlerini gkyznde pavlayp paralamak iin zel olarak eitilir. teden beri doan, ulaklar ve gvercinleri korkutur. imdi tepemizde daireler izen bu kulardan birinin olsun boynunu hanerimle almak istei btn benliimi kaplyor (LM: 116). Anszn bir doan beliriyor gkyznde. rperiyorum ardndan birka tane daha. rpertim korkuya ve fkeye dnyor. Bu bir uursuzluk biz ulaklar iin kt

339

bir iaret (LM: 116). Yazar, dier yrtc hayvanlar (pars, ahin, kurt, alc kular, akal, srtlan, akbaba). anlat kurgusu ierisinde bazen ilevsel, bazen sembolik bazen de dekoratif unsur olarak kullanr. Gz ap kapayncaya bamza en parslardan geriye bin bir paraya blnm Gevherengin kald (CH: 84). Daha onu yaral bulduu ilk anda o ahini anmsamt (CH: 171). Bir alc ku saldlar ge. Kurtlar dnd, kular dnd, Kasm dnmedi (GL: 19). . . . akallar gibi uluyorum acdan (GL: 98). Avnn evresinde dnen srtlanlar gibi btn gzlerin, btn kulaklarn u krmz adr kukuyla kolladn ok iyi biliyor (LM: 87). Yol izin verse kartallar, akbabalar, alc kular izin vermez (MY: 16). Ne kurt bilir, ne ku tanr (MY: 84). Gkte kuzgun dolanmaktadr, siyah kuzgun, nn de kanatlar birbirine demektedir (MY: 91).

340

2.7.7. Dier Hayvanlar Bu balk altnda eserlerde kullanlan dier hayvanlar, kitaplarn alfabetik srasna gre sralanp ksaca deerlendirme yaplacaktr. Tek koyun tek kuzu kaptrmam kurda kuza (CH: 17). Altna bir eek ekti, ormana sald, arkadalaryla birlikte odunculuk tapmaya balad. Srtnda baltas, dudaklarnda sl. . . (CH: 26). rmcek motifinin slamiyet'teki kutsallna gnderme yapan yazar, bu blmde ele alnan dier hayvanlar daha ok sradan zellikleriyle kullanr. Ancak bunu yaparken Mungan'n izdii baarl resimleri de unutmamak gerekir. Maarann az, byk geni rktc bir rmcek ayla kaplanmt. Kutsal kitaplarda daha sonra birok yalvacn zellikle son elinin sakland maarann azn rtmek iin yeniden ortaya kacakt bu rmcek (CH: 58). . . . anszn ieriye nereden ktklarn anlamadmz bir maymun kalabal dolutu. Az sonra her biri katr byklnde yedi kpekle kageldiler (CH: 71). . . . anszn karmza kpek byklnde karncalar kt. Byk azlar, gl kskalar, sivri dileri vard (CH: 74). Her yeri kar kar aramakszn keklik, geyik avna benzemez bir avdr bu. Bu avdan eli bo dneni hibir oba balamaz (CH: 102). ri kym oban kpekleri evrelemilerdi sry (CH: 175). Gzleri yar aralkt, can yanyordu. Gvdesinde bcekler, karncalar, arlar yryordu (CH: 181). Keklik avna ktmz bir gnd (CH: 185) Kapal kuyulara dklen ince derelerden birinin bana varm, crcr bceklerinin sesini dinliyor Binali (CH: 213). Uzun ngraklar, renkli kolonlar, upuzun elfeler, ulu adrlar, ykl katrlar (GL: 73). Baktnn derinine eriemez, gizine ulaamaz, mays kelebekleri gibi konup kalkar bakt yerden (GL: 73). . . . geride kanat aarak dolaan iki tavus kuu. . (GL: 144). Blbl bizim edebiyatmzda olumsuz bir tanmlamayd artk (KD: 34). Tavan arasndan drt fare getirdi Klkedisi. Sihirli deneiyle dokundu onlara ki, hepsi de gm yeleli, ay mavisi drt kheylan oldular (KO: 41).

341

Ocan kysnda tatl tatl uyuklayan iki minik kertenkeleye sihirli deneiyle bir dokundu ki srk gibi iki arabac hazr oldu (KO: 41). Alazl bir tepenin dibinde bir obana, aalara, koyunlara, kuzulara rastlad (LM: 21 Gkten inen her ku kendiyle yzleir orada, alalr, suyuna kanat dedirir (LM: 49). . . . kurt, ku, bcek hepsi dnyorlard sanki (LM: 58). Yedi sesiyle birden, yedi sesiyle gr ve delikanl: Sen bir bey kzsn, ben bir oba ua, dnyadaki yerimiz birbirin tutmaz. Mezhebimiz bir deildir, nikhmz tutmaz. Ben bir gerim, sense bir dal, meknmz tutmaz. Ben bir lalim, sen bir blbl, kelammz tutmaz (LM: 69). Gecenin bir yerinde kara sakallarna eflatun pee takm, gzleri kmr srmesiyle yalaz yalaz yan, kulanda altn bir halkay buka gibi tayan ve bir kartaldan, bir ylandan, bir kuudan suret alan bir kek girdi ieriye (LM: 71). iekler inendi, kelebekler rkt, kular kat. Katrlardan, atlardan grltlerle indirilen denkler. . (LM: 83). Yezidilerce kutsal saylan tavus kuunun kanatlarndan yaplma fallik bir totem durmaktadr (MY: 9). "Ve zaman zaman ku sesleri, bcek sesleri duyulur (MY: 9). Uzaktan uzaa kurt kpekleri, oban kpekleri, birka erken horoz. . (MY: 49). . . . en sevdii ku papaanm (YT: 58). Tude hain kurttan aman dileyen Merinos Koyunu! (YT: 97). Bu lmler gre, uyku srasnda kendini en ok yerekimine brakan canlnn kedi olduu anlalm (YT: 523). Bu somurtuk yz, her zaman bezgin bir kpeinkini andrmt (AKO: 17). Sevinerek kabul etti Alice. Ne de olsa bir kediydi. Yeni grd bir yerin her kesini kefetmeden rahat etmez (AKO: 64).

342

2.7.8. Hayvan Motifleri Tablosu Cenk ador Geyikler Hikyeleri Lanetler

Ylan (23, 33, 34, 45, 247, 251) Eek (26) Ejder (33, 34, 59) rmcek (58) Kheylan (60, 62) Geyik (70, 75, 102, 185, 189) Maymun (71, 74) Katr (71) Kpek (71) Karnca (74, 181) Deve (76) Kartal (76) Ak gvercin (79) Pars (84) Keklik (102, 185) Karaca (109, 114) At (112) ahin (114) Kumru (114) oban kpekleri (175) Koyun (176) Kuzu (176) Ar (181) Crcrbcei (213 Ylan (14) Gvercin (34) ahin (75) Geyik (18, 33, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 53, 55, 57, 60, 61, 62, 64, 75, 92, 102, 104, 117, 131, 133) Kurt (19) Ku (19) Mays Kelebekleri (73) Katr (73) Ylan (91) akal (98) Tavus kuu (144) Paal gvercin (149)

Kaf Dann n
Blbl (34) Gvercin (67, 231) Kuu (216) Mart (231)

Krk Oda
At (35, 75) Fare (41) Kheylan (41) Kertenkele (41) Ecel At (75) Ylan (89, 125)

343

Lal Masallar
Kheylan (20, 57) Koyun (21) Kuzu (21) ahin (23) Turna (24, 27, 42) Gvercin (paal) (26, 27, 28, 34, 35, 59, 63) At (33, 34, 83, 121) Ceylan (34, 35) Kurt (34) Ku (34, 42, 49, 82, 83) Ceren (49) Tay (59) Geyik (66) Kuu (71) Ylan (71) Blbl (69) Kartal (71) Doan (82, 116) Katr (83) Kelebek (83) Srtlan (87)

Mahmud ile Yezida

Tavus Kuu (9) Ku (9, 84) Bcek (9) Kartal (16) Akbaba (16) Alc ku (16) Ceren (18, 19, 59, 94) Ksrak (40, 54, 59) At (40) Tay (46, 49) Fare (62) Kedi (62) Kurt (84) Kuzgun (91, 95)

Son stanbul
Geyik (26) Doru at (91) Gvercin (173)

Taziye
Kara Ylan (21, 29, 30) At (28, 36, 37) Arap Ksra (33) Deve (46) Koyun (46)

Aynal Krk Oda

Kpek (17) Burak At (20, 248, 250, 281) Kedi (64, 177) Tavan (115) ekirge (319) Crcrbcei (319) Ylan (358)

Yksek Topuklar
Papaan (58) Kurt (97) Koyun (97) At (359) Ylan (359) Kedi (523)

Hayvan motifleri, Mungann ele aldmz btn eserlerinde ilevsel olarak ele alnmtr. zellikle hikyelerde ve tiyatro eserlerinde halk kltrndeki fonksiyonlaryla kullanlan hayvan motiflerinden ylan, at, geyik, gvercin ve yrtc hayvanlara bolca yer verilmitir. Yazar, romanlarnda hayvan motiflerinden ok az yararlanmtr. Halk kltrnde ilevi olmayan hayvanlar (fare, mart, kertenkele, crcr bcei vs.) Munga2n eserlerinde dekoratif unsur olarak kullanlmtr. Ylan ve geyik eserlerde en ok kullanlan hayvanlardr. Mungann Geyikler Lanetler isimli tiyatro eseri halk kltrnde nemli bir yere sahip geyik inanlarn yanstmas bakmndan ayr bir neme sahiptir.

344

2.8. MESLEKLER Murathan Mungann eserlerinde kltrel zenginlik ve eitlilik olarak kulland halk meslekleri anlatlarda nemli yer tutar. Bunlarn yannda doktor, defterdar, mal mdr, gazeteci, savc, hkim, avukat gibi meslekler de kullanlr. Aada bu mesleklerin eserlerdeki kullanmlar verilmitir: Artk Demirciler ars m olur, Bakclar ars m bilinmez. Hem sonra kilimciler vard, halclar vard, kunduraclar, frnclar, kuyumcular, saatiler. Her ocua el becerisine gre bir i biilirdi. Terzi yanna gidenler, gmleki de alanlar (CH: 13). ahmeran nakedip, satan adama ahmeranc derler (CH: 16). Altna bir eek ekti, ormana sald, arkadalaryla birlikte odunculuk tapmaya balad. Srtnda baltas, dudaklarnda sl... (CH: 26). Ve o gnden sonra tecim kaynaklar bu bal kuyusu olur, odunculuktan vazgeip balcla balarlar (CH: 27). Yarna hazrla kendini. Ayaklarn zorlu karacaya e olsun. Gizlendiin koyaklar avcnn usundan rak olsun. Gndoumunda gnbatmna dek avcnn penesinden uzak dur. Yaz gnleri uzun olur diye korkulara salma gnln, yaz gnleri bir mr gibidir oul, ok abuk geer (CH: 109). Avclarn gerilmi yreklerindeki bilinmezin tanmadnn izini srmenin o zehirli keyfini; dmanlk duygusunun o gizli ehvetini oaltr durur (CH: 169). Dalarn en naml oban olmu unca yanda (CH: 176). Bakrclar, demircileri, baharatlar, leblebicileri, inicileri, halclar geti (: 37). Dm grnne karn, zamannda sesinin kemendine yakaland

gazelhanlar gibi soylu ve vakur sylemeye alt belli oluyordu (: 52). Akhbar'n karsnda imdi bir dilsiz kadar suskun duran yal adamn, bir zamanlar nl bir kahve masalcs olduuna inanmak gerekten zordu (: 71). Oyun alannda genlii, elinde ustura, sandalyede oturan on be yandaki Mustafa'nn ilk tran yapmaktadr. Baucunda duran berber. Mustafaya ayna tutarken genliiyle konuuyor (GL: 39). Yreden nice mimar, nice ta ustas, nice ta iisi getirtmi (GL: 70). Ananla birlikte ka efsuncu dolatk (GL: 89). Bir falc gelmi kar dan yamacna en uzak obalardan bile duyulmu nam,

345

esrar. nsan bal bir ylanm lakin konuurmu (GL: 92). Efsuncular bekler halinde yamaca yaylmlardr (GL: 107). Eskiden ok eskiden, uzun k gecelerinde ksk lambalarn puslu camlarda titrek ltlarla kprat ky kahvelerine gece masalslar, dengbejler, klar gelirmi (GL: 166). Bir bozkr ressam olarak kalmaktan(KD: 17). Kulbn kapsnda niformal beki apkasn dzeltiyor (KD: 121) . "Cenaze namaz srasnda imamn merhumu nasl bilirdiniz" sorusunu cemaat yantlarken en ok gz gze gelmek istediim insan gene sendin (KD: 127). Kimbilir belki de kapkara kapkara bir balk sevdasna tutulmutur (KO: 12). lkenin drt bir yanna tellallar karlm, davullar aldrlm (KO: 36). Danszler danslarn braktlar, kemanlar durdu (KO: 43). pinin zerinde ilerleyen bir tel canbazn gerginlii iinde (KO: 47). Batklar, kadrgalar, denizkz Eftelya, deniz fenerlerinin ve yitik balklarn yosun yutmu arklarn (KO: 88). Apulos antikac ve akamc (KO: 99). Bunu biliyordum. imde bir eytan aac vard. Yoksa ben byle bir insan deildim. Yaptm her ey daha sonra piman ediyordu beni. Kendimi hi sevmiyordum. Hi tasvip etmiyordum. Bir insann mukadderatna sahip olmak istiyordum. Belki de ok eski bir avclk kuralyd bu (KO: 101). Yerli yabanc birok gezgin dolumu motora. Satclar, ocuklar, pansiyoncular, yarplak insanlar...(LM: 9). Bu arada kahveci, kahveyi dolanm, tepsiyle para toplamt aa (LM: 24). Buna sebep gizli bir bycdr Yadigar, ottan, imenden....(LM: 32). Bura Dede demircilerin piridir (LM: 38). Billur kk kimseye kalmad. Kimseye kalmaz.(iir rd, destan tkendi dalarda. Dalara kan airler yok artk(LM: 53). Casuslar ve tarihiler remil atard (LM: 76). Tahtn evresinde alala yksele szlen kanatlarn birbirinin canna avc olduu yazgnn ebced hesabna gre yaand imparatorluun kaln duvarlar ardndaki herey gibi (LM: 76). Hnkrn iki doktorunun da Yahudi dnmesi olmas bir zaman iin baklar Yahudi cemaatine evirdiyse de birok tarihinin kolayca rtt rivayetler

346

olmaktan teye gidemedi btn bunlar (LM: 78). ki doktoru vard. Hangisi zehirledi. ki sadrazam vard, biri Karamanllardan biri devirmeydi (LM: 81). Sipahiler, silahtarlar, azaplar, topular ve yenieriler srasyla alay alay ayra geliyorlar.(LM: 83) Tl yeniden kapattnda anszn Hekimbann tok sesi yeniden yanklanyor kulaklarnda: "nnalilleyhi raciun"(LM: 98). Hemen ykleri ard. Tahtrevan getirdiler... Yklere, Hnkr

oturuyormu gibi yerletirmelerini sylediinde benizlerin attn grd (LM: 100). Bir masal zaman kadar uzun bir zamann sonunda Topkap Saray'na vardlar. Bekilerin telal kouturmalaryla sarayn ar kaps yava yava ald (LM: 104). Hnkrn odasnda saray imam yank sesiyle Kuran- Kerim okuyordu (LM: 109). dil'den, Cizre'den, Midyat'tan kaymakamlar gelse de; Mardin'den Diyar- Bekir'den, Siirt'ten vekiller gelse de; Ankara'dan vekiller gelse de yeneriz Yezida (MY: 17). Uzun masalarn ortasnda kaymakam ve ei, defterdar, mal mdr ve onlarn eleri komu kylerden gelen konuklar, Teyfo aa, muhtar, khya, kyn ileri gelenleri, eraf, ayan... Ortalk yerde kyn delisi ve tellal (MY: 24). Onca yarc, onca rgat alr kapmzda (MY: 27). Yol stnde Sryani bir kuyumcuya uradlar (S: 19). Bugn amar ykamas gerektiini, muslukuyu aracan dnyor (S: 28). Kar kaldrma serilmi iportaclar...(S: 30). Sabahlara dek mum yanyor nnde o erevede teyzemin fotoraf vard. Baktka lirin sesini duyardm. Bir mezar bekisine, bir korkulua benzetiyorum kendimi (S: 176). Onca efsuncuya akl dantm. Hikmet yazdrdm oncasna. Olumu benden alacak bir oul vermesin diye uursuz rahmi Fasla Kadnn, binbir cindar hocaya muska bozdurdum. Yetmedi hibiri. Yetmedi hi kimse. Kendim baktm yldzlarn, sularn falna (T: 14). Cmle bilge ebeler...(T: 15). Gazeteci (AKO: 15).

347

Kamyon srcleri(AKO: 19). Garsonluk, satclk, sirkte yer gstericilii, konu mankenlii, pastanede kasiyerlik, hayvan bakcl gibi...(AKO: 21). Salonun tam ortasndayken ba gitarist kaybolup ardndan bolua gerilmi bir telin zerinde korkusuz bir canbaz gibi bitiyor... ...davulcu iine dyor... Danslar birbirlerinin gvdelerinin iinden geerek bolua karyor(AKO: 29). Bir sarn metalin yle yar doktor, yar falc gibi konuurken...(AKO: 44). nl Fransz mneccim ve hekim Nostradamus'un(15031566) bundan ka yzyl nce ta 1555'teki bir kehanetinin gereklemi olduunu manetlere karyordu. 1999 ylnn temmuz aynda gkyznden byk ve korkun bir hkmdar inecek ve dnyann btn kaderi deiecek. te bu kehanet gerek olmutu (AKO: 56). Bir yandan romanlar, hikyeler yazyor, bir yandan falclk yapyormu (AKO: 117). ...birka korseci, eldivenci, apkac, antacnn nnde ayarlanm (AKO: 128). Beyolu'nun bu eski triyatsnda satlyordu (AKO: 130). Gm sahibi olmayanlar, gmn karardn bilmez, demiti Sryani kuyumcu (AKO: 211). nk o kendini bir avukat olarak gryordu (AKO: 233). Bizim gibi byk bir ailenin olu yetim tellaklar gibi klhanlarda yatyor (AKO: 236). Midyatl Sryani kuyumcularn usta elinden kma dallarna kpelerin asld, yzklerin takld (AKO: 289). Dnyaya ynelik dikkatlerini seyrelterek kendilerine younlaan din adamlarnn, byclerin, gzbaclarn, falclarn, khinlerin esrikliine benzer bir hal gelmiti zerine. Kutsal bir ayin ncesinde ayin giysisini giyerken, ar ar imgesini de kuanan bir aman gibi ya da unutulmu dinlerin rahiplerin anlamn tam olarak bilmediimiz trensi davranlaryla giydi elbisesini (AKO: 356). Onu her zaman ask suratl ve sinirli grmeye alm olan mbairler, zabt ktibeleri, hkimler ve savclar ok ardlar (AKO: 367). ...biri mobilyacm, dieri de su tesisatsyd (YT: 21). Btn o garsonlara, khyalara, kapclara, boyaclara davranlarnda kendini anneye kantlama...(YT: 129). Her yann kafeler, gm ve deri satan dkknlar, eski eyaclar, kilimciler,

348

halclar, ak hava tezghlar, frnda patatesiler, gzlemeciler, bfeler kaplad birdenbire (YT: 137. ne dier entelektel camialardan daha ok garson, komi, minibs muavini, tamirci, mio gibi emeki kesimlerdendi (YT: 159). Herhangi bir erkek savc ya da hkim iin karsndaki avukatn erkek olup olmamas...(YT: 237). Meer Yunanl bir armatrle evlenmi (YT: 304).

349

2.9. AKRABALIK Akrabalk adlar Mungan'n eserlerinde oka yer alr. Ancak biz burada rnek olmas asndan sadece bir kana yer verdik. Yazarn eserlerinde kulland akrabalk isimlerinden bazlar eserlerin alfabetik srasna gre aaya karlmtr. Eserlerde kullanlan akrabalk isimleri hakknda fazla yorum yapmadan sadece bu tip kullanmlarn anlatlarda olay rgs gerei genel olarak kullanldn dnmekteyiz. Adamn yz grnmyor ama genel grn enitesini andryordu. (: 23) Annesini, babasn, kendisi aylkken len kardeini; uzak halalarn, yakn teyzelerini, babacan daylarn, tonton yengelerini herkesi, her eyi doldurmular kompartmanlara (KO: 75). Nikh memuru her nikhta yeniledii yavan esprileri, bayat akalaryla

kahkaha almaya alyor, bunda da baarl oluyordu. Eltiler-yengeler geline arka sralardan" ayana bas" temposu tutuyor, eniteler-bacanaklar da damadn tarafn tutarak onlar bastrmaya alyorlard. Her dnde yinelenen bu soytarlklar her defasnda ayn coku, ayn ilgiyle karlanyor. Sonra kasap havas, mastika... (KO: 1). Evet, eyizim. En az yz elli yanda bu tabaklar. Babaannemin kaynanasndan yadigr. Annemden de bana kald eyiz diye. (S: 59) Teyzesinin en kantolarnda hep sakl bir hkrk(yalnz kendinin

duyduu)cihannmalar artk gvercinlere kald (S: 173). Ali ise halasnn intiharn Kuyu Cininin kendisinden intikamna yordu (AKO: 300). Kk lokmalarla kurabiye yedirdii torununu nedense Pio Pio diye seviyor dede (AKO: 316). Elti-grmce kalabalnda geip gitti ahir mrmz (YT: 214) . Amca, yenge, day, hala evlerinde blk prk bydk Nerminim (YT: 215).

350

2.10. HALK SANATLARI 2.10.1. Konut ve Blmleri Bu blmde Mungann eserlerinde ok yaygn olarak yer almayan konut ve blmleri hakknda ksa deerlendirmeler yaplacaktr. ok sonra bembeyaz bir mermer saray kt karma. Avlusunda stbeyaz

sakalyla bir yal ermi duruyordu. Sanki bin yldr mintann yerlere dek uzayan bir al kuakla sarmt (CH: 77). Yazarn bu anlamda en zengin eseri Geyikler Lanetler dir. Bu eserde anlatlan kasr ayrntlaryla ortaya konulurken mimari yap ve kasr hakkndaki inanlar ilgi ekicidir. Kasr yapan mimarn ellerinin kesilip kasrn temeline gmlmesi yapnn olaanstl ile ilgilidir: yle salamm ki, kasrn duvarlar, ykclar yzylda ykabilmi derler. Bir zamanlar arkn simal tarafnda ok byk bir kasr var imi (GL: 13). Bir kasr yaptracam buraya. Koskoca ulu bir kasr. yle ki, ei benzeri olmayacak. Ei benzeri bulunmasn diye yaptracam (GL: 60). Kendinden sonra alabilecekleri hesaba katsn istemi, kasrn mimarisi bir gizli dili olsun istemi. Bir eini bir benzerini yapmasn diye, yapp da kasrn gizlerini onda aikr etmesin diye kasr yapan mimarn kollarn omuzundan vurdurtup, kesilen kollar da kasrn temeline gmdrtm (GL: 70). Duvarlar ykseldike odalar, sofalar, avlular, karanlk dehlizler, gizli

merdivenler, gmme geitler, sahanlklar, talklar, sarnlar, kemerler, ambarlar, yklkler, sakl keler, gizli blmeler ve dilsiz yzlerle byk bir kasr ortaya km. Ayn douunu, gnein batna bakan pencereler yaptrm Hazer Bey (GL: 70). Kaf Dann n adl eserde yer verilen ve muhtemelen yazarn gerek hayatnda nemli bir yer tuttuunu dndmz bir malikne vardr ki, odalar, sofalar ve pencereleriyle ilgi ekici bir yapya sahiptir: Faris geleli daha bir hafta olmamt. Kimse tanmamt onu. Ka yldr uzakt Mardin'den, akrabalarndan. Dedesinden kalma o byk malikneye yerleti. Mardin'in gneydousunda, kalenin ovaya doru szld yerde kurulmutu bu malikne. Bir kartal sessizlii tard. rktcyd. Drt byk kaps, drt ayr yne ve drt ayr mahalleye alrd. Saysz odalar, sofalar, pencereleri vard. Ovaya bakan bir oda verdiler ona. Uzun duvarlar olan, yksek tavanl bir oda. Bu oday ok sevdi.

351

Korunduunu duyumsuyordu burada. lk gnler bir bir sokaklar gezdiGnlerce hi kmad. ki uzun, geni pencere ovaya bakyor. (Fildii bir kule gibiydi buras) ki pencerenin arasnda yer alan ince, uzun yzeyde alt alta dizilmi ve adna "taka" denilen oymal ierlekler vard. Eski, pirin amdanlar yerletirilmi ilerine. Geceler boyu duvarlara, odann kubbesine iri glgeler salyor (mum mucizesi) koyu sessizlikler sslyor duvarlar (KD: 54). Odann teki penceresi avluya bakyor. Dar, uzun, ensiz bir sedir, bu pencere boyunca uzanyor. Pencerelerde beyaz patiskadan dantelli perdeler, sedirin kanavie nakl krlentleriyle buluuyor. Her ey eskiden olduu gibi. Bu pencerelerden baktnda avluyu, avlunun maliknenin i avlusuna bakan balkonunu gryor. Balkonun kenarna gidiyor. Yan yana dizilmi ilemeli bodur ta stunlar evreliyor balkonu. Aaya baktnda i avluyu gryor.

(Maliknenin ortasndaki boluu) Maliknenin ovaya bakan ana kapsndan eskiden atl konuklar arlanrm. Her kanad drt be kap geniliindeki bu ana kapdan giren atl konuklar, kapdan girer girmez doruca kapnn karsnda sralanm ahrlara alnrm. Atlar burada bakma ve dinlenmeye alnrken, onlar da bir yorgunluk kahvesi imek iin ikinci katn ayvanlarna karlarm. Bu i avluda yan yana odalar, oda kaplarnn nnde be- alt basamakl sekiler varOdann iki kanatl ar kapsnda demir tokmaklar sallanyor (KD: 55). Alman barok mimari tarznda yaplm eski bir evde otururdu (KD: 167). Billur kk kimseye kalmad. Kimseye kalmaz. (iir rd, destan tkendi dalarda. Dalara kan airler yok artk )(LM: 53). engelinden tahta panjurlarn pencereleri dvd yamurlu, frtnal, kasrgal bir gecenin ileri bir saatinde dokuz odal evin btn odalar, kubbeli salonlar, yksek tavanl geitleri, kilerleri, avlular, ayvanlar akallar gibi ulurken. . . (AKO: 227). Yazarn eserlerinde az yer verdii konut ve blmleri, bazen masalms tasvirlerle kurgulanr.

352

2.10.2. El Sanatlar Murathan Mungann eserlerinde kullanlan el sanatlar daha ok Mardin ve evresinde yaygn olarak yaplan gm iilii ve telkari ilemecilii ile ilgilidir. Telkari ilemecilii ve savat kendine has zellikleri ve incelii olan ok eski sanatlardr. Aada bu iki sanatn genel zellikleri hakknda bilgiler verilmitir. Tel ile yaplan sanat" olan Telkariye, ayn zamanda "vav ii" de denir. Bu isim Osmanlca vav harfinin, uygulamada motif olarak ska kullanlmasndan dolay verilmitir. Ayrca bu sanata "ift ii" diyenler de vardr. Bu ismin kayna ise, iin yapm srasnda paralarn teker teker biraraya getirilmesinde kullanlan cmbza benzer ancak u ksm daha ince olan ve "ift" olarak isimlendirilen alettir. Telkari ustas, kullanaca telleri kendi atlyesinde ham maddeden elde eder. Ocakta kap iersinde eritilen maden ubuk haline getirilmek iin kalba dklr. Maden olarak genellikle gm veya altn kullanlr. Yaplacak iin ekline gre ubuk dkm zerinde geniten dara doru delikleri olan elikten yaplm haddeden geirilir. Haddenin geni tarafndan sokulan tel dier taraftan ekilerek uzatlr ve ayn zamanda incelir. lem esnasnda sertleir, tavlanr ve bir sre (kor haline gelinceye kadar) bekletilir ve daha sonra balmumuna daldrlr. Usta bu ilem esnasnda manda derisinden yaplm, zerinde madeni halkalar olan kaln bir kuak balar. Kol gc yetmedii zaman madeni bu halkalara takar ve beden gcn de zaman zaman kullanr. Bu yorucu alma balangcnda 0.5 cm. olan gm, ilem sonunda 1 mm.'lik ince bir tel haline gelir. Her telkari ii iki ana ksmdan oluur. Birincisi; iin ana iskeleti olan "munta", dieri ise munta iine yerletirilmi vav, kake, trtl, gl, dudey vb. adlarla anlan her biri farkl biimde olan motiflerdir. almaya munta yapmyla balanr (ana iskelet), muntan tel kalnl motiflerin tel kalnlnn iki katdr. Daha sonra ara boluklar sabr ile doldurulur. Tezgh olarak ceviz aacndan kesilmi dz bir sath kullanlr. Titizlik ve sabr isteyen bu alma esnasnda motifler hazrlanr. Birletirme ilemi en zahmetli ksmdr zira milimetrik tellerin kaynakla birletirilmesi ilemi ok zordur. Bunun iin nce, ayar belli bir lde drlen gm, eelenerek kk tanecikler halinde bir gderi paras iine toplanr. Eelenmi gm bir kaba konur ve iersine toz boraks katlr. Suya daldrldktan sonra amyant zerine yerletirilen ana iskeletin her paras bu gm-boraks karm ile kaynak yaplarak birletirilir. Motif yerletirme ilemi kaynakla yaplr.

353

Telkariden yaplan iler ok eitlidir. Ttn kutusu, sigara azlklar, aynalar, tepsiler, kemerler. Bu sanatn kaynann eski Msr olduu sanlmaktadr. Yurdumuzda ise en nemli telkari merkezi Mardin'in Midyat ilesi olmutur. Yaplan eserlerin zerine imza ve tarih atma zorluu olduu iin deerli ustalarn kimliklerini zmek ok zordur. Ancak; dz almalarda eserin bir kenarna elik kalemle imza atlr (www.midyat.net). Savatl gm ilemecilii olduka zor bir ura. Her ustann kendine gre bir oturtma tarz bulunuyor ve bu tarz ayn zamanda bir imza zellii tayor. ekiller kt ya da dorudan gm zerine iziliyor. Daha sonra gm zerine elik kalemlerle klcal kanallar alyor. Bakr, gm, kurun ve kkrtten oluan karm (savat) ya toz hlinde ya da boraks ile sulandrlarak amur hline getirilip gm zerindeki boluklara doldurulur ve atee tutularak savatlarn boluklara iyice dolmas salanr. Bylece yaplmak istenen sanat btnlyle ortaya kar. Hlihazrda kursiyerler, yzk, kpe, tespih, tabaka, gerdanlk, bilezik gibi tak trlerinin yapmn reniyor. Savatl gm ilemecilii, Kafkasya ve Dastandan Anadoluya gelmi. Gnmzden yaklak 200 yl nce Van blgesinde uygulanmaya balam. Osmanl, burada yaayan Ermeniler tarafndan retilen eserlerin deiik yerlerde pazarlanmas iin imknlar sunmu. Gemite Vanda ok yaygn olan bu meslek gnmzde pek bilinmiyor. O dnemlerde Vanda 120 atlye i yapyor ve her atlyede en az 5 kii alyormu. Vanda geleneksel taklar ierisinde savatl muska, hamayil, gerdanlk, sa tokas, sa ba, tepelik, bilezik, yzk ve kemerler vazgeilmez unsurlar olarak yer alm. Yine o dnemlerde saraylarda, hanlarda ve zenginlerin evlerinde bulunan savat ilemeli gm eyalar ve erkeklerin kulland ttn tabakalarnn tmnn Vanda retildii belirtiliyor. Savatl gm ilemecilii ok iyi yapldndan, Van damgal eyalarn dier blgelerde retilenlere oranla kat daha pahal olduu da kaytlara gemi. Tarzn ve slubunu gemiten alan yeni savatl gm ustalar teknolojiden de faydalanarak iyi rnler ortaya koymaya alacak. Daha ksa srede ve daha kaliteli bir biimde... Ama kadim meslein kolektif olarak tam manasyla canlanmas iin uzun bir zamana ihtiya var. (www.aksiyon.com) Kapal ardaki her zaman alveri ettii Mardinli Sryani kuyumcunun, sade bir zevkin hkim olduu, alak tavanl gsterisiz dkknnda telkriler, savatlar arasndayd (AKO: 211). zeri mineli, sedefli enfiye kutular, telkri ilemeli gm zarflar iinde

354

duran soan zar inceliinde kahve fincanlar ve kehribar azlkl gm bal bir ift nargile her an hizmete hazr durumda bin bir gece masallarnn konuklarn beklemekte (AKO: 202). ...ne o eski yaplar, eski eyalar, gm iilii, kltr ve uygarlk miras ilgilendirmiyordu bizi (KD: 46). Eski usul hesaplanm salam izgileri, ho kvrml ve yumuak meyilli ilgin motifleri vard minyatrn (: 72). Afife Reat Hanm gergef iliyordu gene (S: 14). Server Nvit Paa, kahvaltdan sonra sedef kakmal ba sandalyenin karsna geerek uzun uzun Nerime Sultanla konutu (S: 15). Uzun, kaln azl hi dmyor azndan."Halis kk kehribar,"diyor. Avucuna sr bak nasl mis gibi kokar. Sonra gmlerini karyor. eit eit telkariler, savatlar, irili ufakl yzlerce gm (S: 17). Gergefi de uar deildi artk. Naklarna kararsz iplikler dolanmaya balamt. Dolunay tutmuyordu gergef (LM: 60). Sonsuz hrkalar, kazaklar, patikler, allar rd (KO: 144). T iliyor, kazak ryor (KO: 69). Mungann kltrel zenginlik eleri olarak kulland el sanatlar telkaricilik, savat, minyatr ve nak ile ilgilidir.

355

2.11. LAKAPLAR (SIFATLAR) Murathan Mungann eserlerinde kullanlan lakaplar, genel olarak halk arasnda duymaya, grmeye altmz trden lakaplar deildir. Bu tip lakaplarn en ok kullanld eserler, zellikle stanbulun deiik kesimlerinden kesitlerin sunulduu yaptlardr: Suretin yann yz ya da yz elli olduu tahmin ediliyor. Sandn dibindeydi Hac Faris leli beri (KD: 10). ma bakire (KD: 104). Piyanist programnn Rumca arklar bitirmi kan ter iinde kalan Gngr'de tabureye oturuyordu ki, anszn kapda "Katr Melih" belirdi (KD:104). Arap Esat, Babi, Bcek mit ve tekiler hibiri u son umarszl giderecek gte byk anlar deillerdi (KD: 117) . ...demeyin gemiimi, kimliimi, ocukluumu, hereyin altndan General Gabler'i bulup karmayn (KO: 96).

Madam Ester her zaman olduu gibi ge geldi (S: 19). Kzlck Sopal Sulhiye, tam bir paa karsyd (YT: 23). Sra arkada usu Selma'yla kol kola girer (YT: 40). Tude de yle yapacak nk Aranjman Aysel de yle yapard (YT: 182). Tikli Glin'in arkada, Filibit bacakl Glten'dir (YT: 195). Dnp yzne bakmasam bile tanrm: Haberci Cemile bu (YT: 300). Yeniyetmeliinde, olanlarla mahalle arasnda top koturduu gnlerde kendisinden "Penaltc Cemile" diye sz edildiini duymutuk (YT: 301). Erkekler kendi aralarnda benim hibir zaman takamayacam bir adla sz ediyorlarm kzdan: "Kadife Az" (YT: 302). Daha ortaokuldayken adn "Turist ris" taktm bu kz (YT: 307). Hemen zihnimde Perili Keriman canlanyor (YT: 451).

356

2.12. DER UNSURLAR 2.12.1. Edebi ahsiyetler Edebi ahsiyetler, Mungann zellikle Kaf Dann n adl eserinde yaygn olarak kullanlr. Yerli ve yabanc air ve yazarlar, eser isimleri, roman kahramanlar anlat kurgusu ierisinde ortaya konur. Yazarn engin bilgisiyle ve baarl bir ekilde eserlerde yer alan bu ahsiyetler arasnda filozoflar da yer alr. ...ve Sabahattin li'nin yklerindeki lmsz aklar anlatmaya koyuldu.... Bir trl ama bir trl kavumayanlar. Ama lesiye sevenleri, lerek seven ya da severek lenleri. Sabahattin Ali ykclnn ok atlanm bir yann anlatt. Gramofon Avrat, Yeni Dnyay, Hanende Meleki, Kumpanyac Adalet'i ona tutkun Arap Hayriyi, Boulan Hasan' ve Yrk kzn yal gzlerle sanki yeniden okur gibi

yeniden yaar gibi anlatt (KD: 88). Ahh Dostoyevski, keke imdi benimle birlikte olsaydnz, sizinle be szck konuabilseydik, her ey ne baka olurdu (KD: 91). Kimbilir belki de kitaplktan bir Kerime Nadir, bir Esat Mehmet Karakurt ekerek gzyalarn kendi nedenlerinden uzaklatracakt (KD: 91). Sefiller, btn zamanlarn romandr (KD: 135). Kendini bu konuda Flaubert'e benzetirdin (KD: 155). Herey onar sayfalk kk drajeler halinde, orta snfn orta idrak iin

basitletirilmi on sayfa Marguez, on sayfa Borges, on sayfa Salman Rdi, on sayfa Calvino, on sayfa Thomas Mann-Nabakov-Woolf-Joyce yani aklnza gelebilecek

bykler ve dierleri (KD: 185). Adn koy best seller yazyorum de, bunda utanacak bir ey yok ki! Sonra ne yaparsan yap. Ama hem Joyce, hem Borges, hen Eco, hem Marguez olmak istiyorsun (KD: 187). O gece salondan televizyon sesi gelirken biz, "Teori ve Pratik'ini yksek sesle okuyorduk (KD: 197). Grd bu iki sahneden, kulana arpan birka diyalogdan hemen tanmt. Henry James'in roman bu, dedi. Bir Lady'in Portresi (KD: 197). zmleyici bir yaz. Freud, Jung, Althusser, Foucault, Eco okuyan bir birbirimize Mao Zedung'un

yazar bunlarn olmad devirlerdeki yazarlar gibi yazamaz ki artk (KD: 223). Reat Nuri Gntekin'in idealist kahramanlarna benzeyen Cumhuriyetin kl

357

ilk yllarnn mnevver kadnlarn andran bir yann vard (KD: 237). Hibir zaman Tolstoy'lar tamamlayamazsnz. Odysseia ve lyada ka kez yarm kalmtr. Btn zelliklerini huylarn bildiiniz Oblomov sizin iin hala Rusya'daki uzak amcadr. Bir trl tanamazsnz onunla Althusser'in de, Poulantzas'n da, Lacan'n da, Foucoult'nun da, Gramsci'nin de ve gz koyduunuz btn o dierlerinin de dlediiniz kadar knhne varamazsnz (KD: 278). Birka dakika sonra gzleri kamatran delici bir k duman kaplad ortal. Ate az sonra konumaya balyor. Dnlm, tasarlanm bir ses deil bu. ok scak, ok yaln, her szcn yerli yerinde olmasna zen gsteren bir ses: "Bakn sevgili

Veronica! On yedi yandaym. Yedi yllk ram. Fassbinder'i ok seviyorum. Fellini'ye, Visconti'ye baylyorum. Ouz Atay' da cok seviyorum. (Zaten hi belli olmuyor) Kavafis'in iirlerini de okudum. Carson Mc Cullers', Virginia Woolf',

Marguerite Yourcenar', Jean Rhys'i tandm, sevdim. Tennessee Williams, Arthur Miller, Ibsen'in oyunlarn defalarca okudum. ehov, Dostoyevski dayanamayacak

kadar sevdiklerim. Btn adlar arka arkaya sralamak istemiyorum, artk anlayn n'olur! Yormayn beni! Ve sizi ok seviyorum sevgili Veronica! Bu kadar gen yata, stelik bir rak olarak, hem de hibir resmi renimden gemeden daha fazlasn yapamazdm

deil mi?""Niye anlatyorsun btn bunlar bana?" diyorum. "Dnyorum ki siz de mucizeyi seversiniz..." diyor ( KO: 156). Fikret'ten bu yana sislerin boduu stanbul'a ve kimsesiz baheye uzun uzun bakyordu (S: 21). Halit Ziya'nn, Ahmet Hamdi'nin romanlarn okurdum sana. Abdlhak inasi okurdum. Sonra Asaf Halet'in iirlerini. Sen en ok Mahur Beste'yi severdin.(S: 55) Lakin o bir Anna Karanina olacak kadar yrekli deildi (S: 69). Artist kahvelerinde rol dilenen ackl Hamlet. Yitik Ofelya'sn iinde tayan yorgun Hamlet. Ne de olsa ben bir kumpanya Hamlet'iydim. Trkiye nfusuna kaytl Hamlet (S: 110). Onca emek kattm okuduum bir satra. Bana yalnzca ehov'un bir yks kald. Bahis. Kendimi o yknn kahraman hissediyorum (S: 127) . Ertesi sabah dnya, artk ayn dnya deildi. Romeo ve Juliet hikyesinin uzay ana uyarlanm bu yeni eitlemesi ka milyon yllk dnya tarihinin var oluunu bir gece iinde tehdit eder olmutu.(AKO: 55) Mungann air, yazar, eser unsurlar bakmndan en zengin eseri Yksek

358

Topuklar dr. Burada yerli ve yabanc birok air, yazar ve filozofun isim ve eserleri anlat rgleri ierisinde deiik ekillerde kullanlr. Bazen kiilerden alntlar yaplarak bazen de eser isimlerine gndermeler yaplarak anlatlara bir nevi zenginlik katlr: Ya gzler altndaki mor halkalar! Srf bu dizeyi yazd diye kendimim sabah sabah Cahit Stk Taranc'ya benzettim (YT: 19). Virgina Wollf'un deyiiyle "kendine ait bir odann dnyann yars olduunu zaman getike ok daha iyi anlyor insan(YT: 107). Bilincin laneti, insanolunun urad lanetler iinde en korkuncudur Sofakles bouna yazmam "Oidipus'u"(YT: 111). Durup durup gnn birinde yllardr yan banda duran birine k olduunu anlamak bir tek ris Mursoch romanlarnda mmknm gibi gelir (YT: 155). Kemalettin Tucu'nun ocuklara fenalk yapan kadnlar anlatmada dnyann en usta yazarlarnda biri olduunu dnmmdr (YT: 201). Orhan Kemal'in hikyelerinden frlam gibi i szlatan bir grn var (YT: 233). Sanki nceden tarif edilmi bir ann, yer alyorumdur. Kimi zaman Sait Faik, inasi ile birlikte yaarm (YT: 265). ...ka yldr bir trl bitiremediim Orhan Pamuk'un Yeni Hayat adl romana kaldm yerden devam etsem mi acaba diye geiriyorum iimden. Bu arada iki sevgili, ev deitirdim ama bu kitabn 70. sayfasn gemek nasip olmad bana (YT: 267). Sait Faik zamannda stanbul'da Sait Faik duyarllyla yaamak belki daha kolayd. Ona yardm etmek Sait Faik'in, yardm etmek anlamna gelecektir (YT: 269). Gecekondu demek bizim iin en fazla Keanl Ali Destan'nn getii yerlerdi (YT: 312). Bu kadar kbusun stne bir de Anne Rice romannn iinde kaybolmak dncesi gzm korkutmaya yetiyor (YT: 317). Ben de Dostoyevski'nin kimi yzsz kahramanlar gibi srarc ve steleyici olmay denedim (YT: 330). Oscar Wilde'nin nl deyiiyle" Her eyin fiyatn bilip de deerini bilmeyen sinik erkeklerden birisi olduu belliydi adamn (YT: 370). Orhan Kemal'in ocuklarndan birine bir iklimin, bir zaman diliminin iinde Reat Nuri ya da Abdulhak

Orhan Veli,

359

Gorki'nin okumay reddettiim "ocukluum" unu da o sralar okudum (YT: 385). Kerime Nadir'in" Hkrk" romanna pek bayld iin kznn adn Naln koyacak kadar hayalleri olan kadn (YT: 387). Macbeth'deki cad fikrinden yola karak kurduumuz bir oyunu, kendimiz sahneliyor, kendimiz oynuyorduk. Aslnda fena fikir deildi, Macbeth'in cads

daha sonra ehov'un kz kardei Genet'in hizmetileri ve hanm ardndan Kral Lear'in kz oluyor (YT: 398). Anna Karenina yoktur, (YT: 439). Hi kadn sevmedii halde, kadnsz yapamayan birok erkek yok mudur? Tolstoy vardr, ya da Madam Bovary benim diyor

rnein Bukowski ad sana bir ey sylyor mu?(YT: 456). Sonra Sevgi Soysal'n "Yrmek" romann anm muassr medeniyete yryen kadnlarn adm tutturmasndan sz etmitim (YT: 460). Ne zaman uykusuz bir gece geirip erkenden kalksam, beni Cahit Stk Taranc karlar (YT: 469). Tude ile beinci gnm her an Cengiz Aytmatov ile birlikte geirdim:"Gn olur yz yl olur"(YT: 481). Onun Sait Faikin, ocuklarndan biri olduunu, dnyorum (YT: 517). 2.12.2. Tarihi ahsiyetler Tarihi ahsiyetler, Mungann eserlerinde yaygn olarak kullanlmamasna Orhan Kemal'in yeni dm, kurtulmas gereken banyomun aynasnda

sokan yrtklatrd dierlerine benzemediini

ramen Aynal Krk Oda adl yaptta benzetme amacyla kullanlr: Ali'nin babas, babasnn lgnlklaryla ba edemeyince onu Diyojen'e

benzeterek durumu hafifletmeye, tarihten seilmi byle mmtaz bir rnekle babasna ho grlebilecei sevimli ve saygn bir kimlik kazandrmaya almt (AKO: 238). Ama Kleopatra'y, Jan Dark', Msr piramitlerinin ina ediliini, Kristof Kolomb'un Amerika'y kefini, Aztek imparatoru Montezuma'y, Saba Melikesi

Belks' seyretti. Neronun Roma'y yak hayal edildii kadar grkemli deildi. Kayp uygarlk Atlantis'e ilikin soru cevapsz kald. Nuh'un gemisinin nerede olduu da kesin bir suskunlukla karland (AKO: 90).

360

2.12.3.Yer simleri Mungann eserlerinde kullanlan yer isimleri aadakilerle snrl deildir. Burada bunlardan bazlarna metinlerden alntlarla yer vereceiz. Ancak kullanlan yer isimlerinin byk ounluunun stanbul ve dounun kentleriyle snrl olmas dikkat ekicidir: "Gemi, am'a doru yol alyordu. Son zaman elisini arayacakt o topraklarda. "Sazlklarn arasnda bulduu eski bir kaykla sonu belirsiz bir servene ald yeniden" (CH: 42). Ukap adnda bir Yahudi bilgin vard Beyrut elinde (CH: 46). ...gzlerini ypratan dlerinin yeni bir oyunu deilse; ya da cinler, yani Mezopotamya'nn btn cinleri basmadysa buray, Civan bu grnen (CH: 233). Belkya'nn n Kuds'te yaylmt (CH: 47). Dou Akdeniz: Dan doruuyla, denizin kuca (CH: 98). Sonra iftekoyaklarn st yanna doru yrd (CH: 112). Hasan ve Hseyin ehit edildiinde onca mil uzakta cam ksedeki Kerbela topra kan kesmi. Kerbela'da su olsayd sululuundan arnabilecekti herkes (GL: 29). Ve sanki Karsldr, Erzurumludur (KO: 12). Tuzluayrl Hamlet: "Get kz bamdan! Her sabah kafa tlediin yetti gaari!"dedi (KO: 104). Sonunda rivayetler iinde, seferlerden Msr'a, zehirlerden Ekber evlada kald. (LM: 78) skdar'dan sonra, Gebze'ye varmadan Hnkarayr (LM: 82). skdar'da sandal, kayk bulamadklar iin byk bir ylma oldu. Bir bl, Kartal, Pendik iskelelerine kadar yrd (LM: 125). Dokuz gn, dokuz gece stanbul'a kadar...(LM: 130). dil'den, Cizre'den, Midyat'tan kaymakamlar gelse de; Mardinden Diyar- Bekirden, Siirtten vekiller gelse de; Ankara'dan vekiller gelse de yeneriz Yezida (MY: 17). Nusaybin'den tohum getirteceim ki sulak yerdir, boy versin (MY: 33). Bismil'den, Viranehir'den, Siirt'ten, Bitlis'ten cmle Yezidiler stmze iner (MY: 39).

361

Denildiine gre gzellii memleket edermi. Gzelliinin an ta Irak illerinden, Suriye kylerinden, Acem kal'alarndan bilenler duyanlar var imi (MY: 44) . Dilerse Adana, Antep barlarndan sazlar, kzlar getireceim...""Altna Irak'tan Arap ksra getirip, ksran altna Acem kilimleri serdireceim" (MY: 54). Alamanya diye bir memleket bile kmtr. Dersin ki sanki Yemen'dir, sanki Fizan'dr (MY: 75). Sislerin boduu stanbul'a ve kimsesiz baheye... (S: 21). Emirgan srtlarnda sabah byyordu. Kiremit rengi toprak,bodur otlar,bir suyla stinye'ye, Saryer'e balanan ayrlar gn na kyor....sonra da sessiz bir gzellikle Reitpaa'ya trmanan...(S: 23). Yalnz Beylerbeyi'ndeki konaa getiimiz zaman buyursun (S: 29). Sonra Beyolu'nda bir arka sokakta ekmi tabancasn akana dayam vurmu kendini (S: 43). Talia: Boyacky'e kadar yryeyim (S: 91). ...Tophane'ye doru inmeye balad (S: 133). skdar'dan sonra Balarba'n da ge (S: 135).

362

III. BLM 3. ESER ZETLER VE TABLOLAR 3.1. Mahmud le Yezida 3.1.1. zet Mezopotamya lemesi ad verilen serinin ilk oyunudur. Ayn zamanda Murathan Mungann 1980 ylnda yaynlanan ilk tiyatro eseridir. Mahmud ile Yezida yurtiinde ve yurt dnda birok amatr ve yar-amatr, lise ve niversite topluluu tarafndan sahnelendikten sonra ilk kez 1993te Ankara Devlet Tiyatrolar tarafndan sahnelenmitir. Eserde Mslman bir gen ile Yezidi bir kzn dramatik serveni anlatlr. Halk hikyesi formatnda ele alnan eser, yasak bir ak, Yezidi ve Mslman gelenek ve treleri erevesinde trajik bir sonla ortaya koyar. Yazar, bu eserde zellikle Yezidi geleneklerinden sz eder. Daire inancnn temel unsur olarak kullanld tiyatro eseri halk kltr motifleri bakmndan zengin bir yapttr. Eser, eitli isimlerin verildii on bir sahneden oluur. Kii kadrosu bakmndan zengin saylabilecek bir yapya sahip olan yapt, hem maddi hem de manevi kltr unsurlar bakmndan zengindir. Yazarn geleneksel malzemeyi ilk kulland eser olmas itibariyle nem arz eden yapt, Mungann bir gezi srasnda karlat gerek bir olaydan alnmadr. Buna gre; daire iine alnan bir Yezidinin talanmas trajedisine tank olan yazar, bunu geleneklere bakaldran bir Yezidi kznn isyan olarak ortaya koyar.

363

3.1.2. Mahmut le Yezida Motif Tablosu Halk Hikyesi Formel Saylar Geleneksel nanlar Motifleri
Kz karma(13,43) klarn ilk karlamas (16) An bedel (Engelatma) demesi (16,19,20) Mecnun (18) Ferhat (18,19) Leyla le Mecnun (22) Zulm (39,40) Kzn gzellii (44) Haberci (ulak) (59,91) syan (61) klarn iaretle anlamas (71) 40(11,12,13,14,15, 20,22,85,89,91,97, 98) 1000 (15,20,41,69) 9 (15,84) 100 (48,82) 7 (52,64,80) 40 gn 40 gece (54) 3 (72,82,83) 3 gn 3 gece (82,84) Dilek aac (11,12,22,71,79,81,8 6,95,98) Dinsel yasak ak (12,14,18,64,86) arenin aatan gelmesi (13) Yezidi dairesi (31,46,57,62,63,81,8 5,87,89,90,94,96) Baa kara atk balamak (41) Aalk tresi (41,42,61,85,86,90) Batl inan (53,54) Yezidi tresi (64,92,94,96) Treye isyan (94,95,97)

Deyimler
Ty henz bitmek (14) Sevdadan murat almak (15) Kapda it olmak (21) Dalara haber uurmak (28) Azndan kan kula duymak (33,587) tibar be paralk olmak (36) Eski kllar kesmez olmak (39,46) Gnl dindirmek (41) Azn bak amamak (50,73) Gzn rak kesmek (50) be pirince tamah etmek (53) Eriyip bitmek (53) Bir ite bit yenii olmak (57) Akln bana toplamak (59) Ak atmak (67) Akldan yoksun olmak (75) Kara balamak (77) Azn bak kesmek (84) Etine can gelmek (87) Treye yz evirmek (88)

Mzik
Kaval (19,71) Dengbej (73,76)

364

Dinsel Motifler
Krknc gnn uuru (14) eytan (29,44,69) Hz. Muhammed (32) Abdal (73,76)

Etnik Halklar
Yezidiler (9,29,30,31,38,39, 40,41,42,43,45,46, 57,63,68,69,89,90, 92,93)

Eya
aput (11,12) Beik (23) Kak (27) Kilim (27,54,59) Heybe (27) Tesbih (29) Cezve (35) Mangal (35) Gm Krba (35) Kl (46) Meale (48) Tabaka (56) Mendil (71,79,81,97) Testi (83)

Hayvan
Tavus Kuu (9) Ku (9,84) Bcek (9) Kartal (16) Akbaba (16) Alc ku (16) Ceren (18,19,59,94) Ksrak (40,54,59) At (40) Tay (46,49) Fare (62) Kedi (62) Kurt (84) Kuzgun (91,95)

Argo
Ulan lanet olas Gevvat (60) ime kurt drdnz deyyuslar (70)

365

Halk Edebiyat Trleri

Tekerleme (25) Mani (26,30) Trk (51,59,83) At (72,80)

Meslekler
Kaymakam (17,24) Vekil (17) Defterdar (24,38) Mal Mdr (24,39) Tellal (29)

Dua-BedduaYemin
Cmle ktlkler bu daireye hapsolsun, Erliimin stne bam koyarm ki (23) Szm kavlim olsun ki (77) Tfeklilerin gazab stne olsun, tfeklilerin laneti stne yasn (78) lm cennet katndadr, ln ehit katndadr (80)

Halk ls
Diz boyu pirin (37) Ay boyu nbet (66)

Yer simleri
dil (17) Cizre (17) Mardin (17) Diyar- Bekir (17,89) Siirt (17,39,89) Ankara (17) Nusaybin (31) Bismil (39,89) Viranehir (39,89) Bitlis (39,89) Suriye (44) Irak (45) Acem (44) Antep (54) Adana (54) Alamanya (75) Yemen (75) Fizan (75) Hilvan (89) Rimil

Giyim-KuamSslenme
Halhal (9) Hzma (9) alvar (35) Kasket (35) Altn liral yzk (35) Kara atk (41) Kstekli Saat (72)

Tren-Oyun
Yezidi ayini (9) Yezidi talama oyunu (26,29) Dn (34)

Tat
Traktr (49,53) Buldazer (49) Bier-Der (49,53)

Yresel simler

ecekYiyecek

Yezida (11) Mrra (35) Deli Miro (20) Teyfo Aa (24) Havvas Aa (28) Nirvan (51) Raa Ana (82)

Mungann halkbilimi unsurlarn ilk kez kulland eser, kltrel malzeme younluu bakmndan nemli bir eserdir. Tabloda da grld gibi halk hikayesi unsurlar, geleneksel inanlar, formel saylar, deyimler, hayvanlar, alk ve karglar eserde genel olarak halk kltrnde yer alan fonksiyonlaryla ele alnmtr. almamzn nemli bir ksmn oluturan masal ve mitolojik motifler eserde hi yer almamtr. Mahmud ile Yezida bir tiyatro eseri olarak kurgulandndan zellikle maddi kltr unsurlarna bolca yer verilmitir. Mslman bir gn ile Yezidi bir kzn yasak akn sorguland eserde, etnik halklardan Yezidi gelenek ve treleri hakknda ayrntl bilgiler yer alr.

366

3.2. Taziye 3.2.1. zet Mezopotamya lemesi ad verilen serinin 2. oyunudur. Eser 1982 ylnda yaynlanr. Bu oyunun 1984 ylnda Ankara Sanat Tiyatrosu tarafndan sahnelenmesi zerine Ankara Sanat Kurumunca M. Baydanla birlikte yln en iyi oyun yazar seildi. Taziye oyunu iin yazar unlar ifade eder: Asya oyunlarnn usuz rneklerinden yola karak yazlmtr Taziye. Bir lnn banda yaklm bir uzun at, siyah bir iir, kanl bir baladr. Tm yaam bir lnn banda anlatma oyunudur. Oyun bittii yerden yeniden balar, kendine katlanr, zaten btn oyun kendi iinde de kendine katlanma oyunudur.(Mungan 1994: Taziye Tm Yaam Bir lnn Banda Anlatma Oyunudur, Milliyet Sanat, Say: 90, s.11) Mungan bu oyunda kan davasn topraa bal feodal yaamn bir paras olarak deerlendirirken, bu trenin sevgiyle yklabilecei temini savunmutur. Mardin yresinde geen oyun, geleneki, kararl, airetinde otoriter, soylu, ie dnk Kevsa Anann kendini trelerin kmazna hapsetmesini eletirel bir anlayla deerlendirir. Yazarn tiyatro alannda akademik almalar yapmas tiyatro yazm tekniklerini uygulamas bakmndan nem arz etmektedir. Taziye oyunu da bu anlamda Mungann kurgu ve teknik adan oluturduu baarl eserlerden birisidir. Yazarn da ifade ettii gibi bu eser, bir lnn banda yaklm uzun bir attr. Mungan bu eserde geleneksel eleri bir lnn banda uzun, kanl bir at tarznda sunarken ada bir dil kullanr. Kltrel unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eserde halkn lm gelenekleri karsndaki duruu sorgulanmaktadr. Olayn bittii yerden balamas, modern tiyatro teknii asndan nemlidir. eitli yresel isimlerin kullanld eserde geleneksel inanlar ve dinsel motifler anlatya zenginlik katar.

367

3.2.2. Taziye Motif Tablosu Halk Hikyesi Formel Saylar Geleneksel nanlar Motifleri
Oul stei (13,14,15,16) Baba-Oul (18) Kuyu (29) 9 (13,37) 1001 (14) 3 (20,23,37) 1000 (22,23,35,43) 40 (25) 4 (32) Mermi gmmek (13) Beiin iki sallanmas (15) Beie buday atmak (17) Batl inan (21,36,38) lm yemini (22,23,47) Sa r yollamak (24) lk gece hakk (41) Kan bedeli gelin gelmesi (42) Mezarda mum yanmas (45) Trenin yaptrm (48,49) Baba c almann oula dmesi (52)

Mzik-Dans
Halay (10,16,17) Hel hele ekmek (16) Tulum (30) Dengbej (41)

DeyimAtasz
Yz srmek (13,36,44) Muska bozdurmak (14) Akl danmak (14) Gzn almak (28) Yz evirmek (39) Gnl drmek (44) Batan gnee mani olunmaz (54) Akan su durdurulamaz (54)

Dinsel Motifler
Yaradl Suresi (11) Adak (11) Kyamet Suresi (11) Nisa Suresi (11) Tekke (13) eyh (13) Zemzem Suyu (15) Azrail (24,49,52) Ermi (36,47) Hz. brahim (45) Hz. smail (45) Hacer (45) Ka'be (45) Cennet (50) Srat kprs (51)

Halk Edebiyat Eya Trleri

Destan (50) Ninni (50) Masal (50) aput (11) Beik (15,17) Seccade (18) Bakr tas (30,31) Beyaz adr (32) Kehribar Tesbih (40,43,54) p (45) Kl (45) Taht (59)

Hayvan
Kara Ylan (21,29,30) At (28,36,37) Arap Ksra (33) Deve (46) Koyun (46)

Halk ls
Arap ksrayla bir gn bir gece yol almak (33) Gne bir mzrak boyu (52)

368

Meslek

Tren-len

GiyimKuamSslenme
Kara tlbent (25) atk (25) Kara yamak (27) Poi (33) Ceket (40,54) alvar (40,54) Duvak (40) Etek (47) Halhal (90)

Dua-YeminBeddua
Erliim!Oulsuz brakma beni (16) Andm olsun bu zifiri gece bitecek airetimin gnde (18) ntikam Yemini (37,47,53) Lanet olsun geldii gne Fatsa Kadn (39 Lanet (42) Tanr senden raz olsun (56) Dilerim yamur slatmasn namlunu (56)

ecekYiyecek
Bal erbeti (32)

Ebe (15)

Doum (10,16) lm (taziye) (18,25,59,60) Ergenlik ayini (36) Dn gelenei (41)

Rya
D (21,36)

Mitolojik Unsurlar Yresel simler

ahmeran (30) Bin bal ylan (38) Kevsa ana (11) Fasla Kadn (12) Kara Ra (21) erho Aa (22) Heja

Halk nanlar
Efsun (11) Cindar hoca (14) Yldz fal (14) Su fal (14) Gzlere mil ekmek (39) Yatr (13,36)

Bir lnn banda yaklan at eklinde tasarlanan Taziye oyunu, Mungann maddi ve manevi kltr unsurlarn bir arada ve baarl kulland eserlerden birisidir. Geleneksel inanlar, dinsel motifler, halk bilgisi unsurlar, alk ve karglar eserde halk kltrndeki ilevleriyle deerlendirilir. Halk hikayesi, formel saylar, hayvanlar ve mitolojik unsurlarn az da olsa yer verildii eserde masal motiflerine rastlanmamtr.

369

3.3. Son stanbul 3.3.1. zet 1985 ylnda yaynlanan eser, Drt Kiilik Bahe, . C isimli iki hacimli hikyeden oluur. Her iki hikyede de stanbul sorgulanr. lk hikyede Osmanl kltr deerleriyle ekillenen stanbul ilenirken, ikinci hikyede ecinsellerin yaam ele alnr. lk hikye Drt Kiilik Bahe Cam Sessizlik, Cam Mevsimi, Cam Krklar isimli blmden oluur. Hikyede genel olarak eski ve yeni arasnda skm kalm be kiilik bir ailenin dram anlatlr. Hikyenin ismi, bu be kiilik aileden aykr tip olmas sebebiyle Taliann dlanmasndan gelir. Hikyede Talia ve ecnebi kltrn temsilcisi Mutinin aykr tipler olarak sunulmas, yazarn eserde yaratmak istedii atma ortamyla ilgilidir. Bu hikyede Mungan, zellikle Osmanl kltrne ait yaam tarzlar, giyim- kuam, unvan, eya ve meknlar unsur olarak kullanr. Eserin ikinci hikyesi . C ismini ecinsellerin gittii bir hamamdan alr. Snr klimi, lk Yangndan, Denize Bakan Aa, Lahur Nevahisinde Bir Mahal isimli drt blmden oluan hikyede bu isimlerin kullanl sebebi de ortaya konur. . C hikyesinde genel olarak toplumda aykr kltr olarak kabul edilen ecinsel kltrn mutsuzluklarla dolu yaam gzler nne serilir. Genel olarak Mungann bu eserinde anlat kahramanlarnn yaadklar mutsuz sonlar, yazarn slup olarak benimsedii bir zelliktir. Kltrel mutsuzluun hem Osmanl kltryle hem de ecinsel kltrle badatrlmas, nemli bir yaklamdr. Yazar ilk hikye kitab Son stanbul iin unlar aktarr: lk hikye kitabm Son stanbul, kitabn katlanma yeri olan bir izgide ikiye katlanan bir btnlk gsterir. Hem stanbulun hem kadnlarn hem erkekler dnyasnn birbirinden srgn edilmi iki yzn gstermeyi amalar.(Mungan 1996: 358)

370

3.3.2. Son stanbul Motif Tablosu Masal Motifleri Halk Tiyatrosu

Masal (96) Pandora'nn Kutusu (116) Alice'nin Aynas (158) Karagz (95)

Formel Saylar
1000 (11)

Gelenek-Tre
Sol kulan kesilmesi (18) Gayr- Mslim bir kadnla evlenme (58)

Eya
Azlk (17,143) Kk Kehribar (17,143) Kl (zeri ayet yazl) (39) Tabanca (43) Kerevet minder (63) Nargile (84) Sunak ta (118) Kristal ayna (137) Karpuz ayna (137) Karpuz lamba (137) Gm ereve (137) in porselenleri (137) Ttn tabakas (143) Gazl akmak (143) amdan (152) Ayna (158,176)

Gzel Sanatlar
Ud (14,17,47,84,85) Kanun (17) Krdili hicazkr (17) Alaturka ark (26) Kanc fasl- bahar bu solar gider emelim (55) Misafirim bu gece gurbet akamlarna (75) Mzrap (84) Akord (84) Hzzam (85) Sultanyegh (99) Kanto (110,173)) Turne (110) Tirad (110) Vals (118) Lir (176) Schubert (137) lm ve Gen Kz (137)

Deyim
Be para etmek (29) i ucundan birlikte tutmak (70) Pekir tutmak (143)

Mitolojik Unsurlar
Prometheus (108) Kafda (108) Zmrd- Anka (108)

Yer-Semt
stanbul (21) Emirgan (23) Saryer (23) stinye (23) Reit paa (23) Beylerbeyi (29) Beyolu (43) Boyac ky (91) Tophane (133) skdar (133) Balarba (133)

MeslekSatc
Kuyumcu (19) Musluku (28) sportac (30) Beki (176)

371

Dinsel Motifler
Cehennem (22)

Hayvanlar
Geyik (26) Doru at (91) Gvercin (173)

Yazar-airEser

Edebiyat Trleri

Etnik Halklar
Sryani (19) Yahudi (58) Rumlar (59) Ermeniler (59)

Aruz vezni (25) T. Fikret (21) H. Ziya (55) iir (26) Hamdi (55) Abdulhak inasi (55) Asaf Halet (55) Mahur Beste (55) Anna Karenina (69) Hamlet (110) Ofelya (110) ehov (127)

El Sanatlar
Gergef ileme (14) Sedef kakmal sandalye (15) Telkari ilemecilii (17) Savat (17,43)

BitkiAa
Erik aac (53,63) nar aac (53,63) Itr (137) Hanmeli (137) Mimoza (137) Filbahri (137)

Giyim-KuamSslenme
Kpe (19) Kemer (43) Kstekler (43) Boyunba inesi (143) Kstekli saat (143) Akik yzk (177)

Akrabalk
Amca (18) Kaynana (59) Babaanne (59) Teyze (173,176)

UnvanLakap
Madam Ester (19,58)

Mungann ilk hikye kitab olan Son stanbul, halk bilimi unsurlarnn en az kullanld eserlerden biridir. Eserde zellikle Osmanl kltr unsurlar Bolca kullanlmtr. Masal motiflerinin daha ok sembolik olarak kullanld eserde halk hikyesi motiflerine yer verilmemitir. Maddi kltr unsurlarnn bolca kullanld eserde geleneksel inanlar, formel saylar, mitolojik unsurlar, hayvanlar ve dinsel motiflere ok az yer verilmitir.

372

3.4. Cenk Hikyeleri 3.4.1. zet Mungann 1986 ylnda yaynlanan 2. hikye kitabdr. Eser, ahmerann Bacaklar,kke ile Cengver, Kasm ile Nasr, Binali ile Temir,Ensar ile Civan,Ylan ile Geyie Dair isimli alt hikyeden oluur. Hikyelerin cenk diye nitelendirilmesi, topluca yaplan savalardan ziyade iki kiilik mcadelelerdir. Cenk Hikyelerinde yer alan btn hikyeler daha ok ihanet-sevgi, dostlukdmanlk, iyilik-ktlk, iyimserlik- karamsarlk, iddet-sava-bar temleri zerine kuruludur. Bu eserde yer alan kahramanlar, erkek karakterlerdir. Daha ok halk anlat tekniklerinin kullanlarak yazlan eserde kahramanlarn kart temlerle cenke karlmas ve bu cenkten kahramanlarn ihanet, iddet sonucunda yenik, mutsuz, umutsuz ayrlmalar hemen hemen btn hikyelerde ortak bir unsurdur. Hikyelerde kullanlan meknlar daha ok Dou- Gney Dou, Dou Akdeniz ve Orta Anadoludur. Meknlarn bu yerlerden seilmesi bir anlamda bu yrelerde yaayan gelenek, grenek ve trelerin bireylerin yaam zerindeki etkileri ve bireylerin bu deerlerle savamn ortaya koymas asndan nemlidir. Zengin halk kltr unsurlarnn bolca ve baarl kullanld eserde insana masal, halk hikyesi keyfi veren bir slubun kullanlmas, Mungann ayr bir baars olarak deerlendirilebilir. Kitabn ilk hikyesi yer alan ahmerann Yeralt Sultan Bacaklarnda Yemlihann Mungan, Binbir ve

GeceMasallarnda

yksnden

Camasbnameden bolca yararlanr. Bu anlamyla yazar hem masal motiflerini hem de modern hikyenin unsurlarn bir arada kullanr. Hikyenin konusu sevgi- ihanet temleridir. Kitabn ikinci hikyesi kke ile Cengver, geleneklerde yaayan erliin snanmas gelenei merkezinde gelien olaylar ele alr. Dou Akdenizde geen olay, iki yakn arkadan erlie adm atarken yaadklar cengi deerlendirir. nc hikye Kasm ile Nasrda iki kardein cengini gelenekler ve trelerin yaptrmlar ile iler. Ancak burada anlatlan olay, anlatclar ve anlat trleri karmak bir yapya sahiptir. Kasm ile Nasr hikyesi ayn zamanda Mungann Geyikler Lanetler isimli eserinde tiyatro olarak da kurgulanmtr. Eserde zellikle Trk halk anlatlarnda nemli bir yer tutan geyik av ve bu av ile ilgili inanlar ilenmitir.

373

Eserin drdnc hikyesi, Binali ile Temirde Trk halk kltrnde etkin olan oban ve ekya tiplerinin atmalar ele alnr. Kurgu asndan kahramanlarn eylemsel anlamda deiimler yaamas olaylarn akna etki eder. Beinci hikye Ensar ile Civanda iki yakn arkada arasndaki dostluk ilikisinin lmle sonulanmasnn konu eder. Batl inanlarn sorguland eserde rmak motifi ayrntl bir ekilde ele alnr. Eserin son hikyesi,Ylan ve Geyie Dair ismini tar. Eser halk anlatlarnda ilevsel olarak ele alnan ylan ve geyik motiflerinin sembolik anlamlar ve armlar zerine kurulmutur. Ylan ve geyiin orman gibi bir meknda cenke tututurulmas halk anlatlar asndan bir btnlk oluturur. Necdetin, ylan; lhann, geyii temsil ettii hikyede yazar, ecinsel kimlii sorgular. Sonu olarak Cenk Hikyelerinde yazar, halkn oluturduu deerler kmesini, gelenekleri, treleri, bunlarn insan yaamndaki etkilerini eletirel bir tavrla ele alr ve okuyucuya salt gereklerin dnyasn sunmaya alr. Hikyeler bir btn olarak incelendiinde Mungann halk kltrne farkl bir perspektiften bakabilen kimlii sezilecektir. Bunda bir zamanlar yaad yer olan Mardinin byk nem tad da hissedilmektedir.

374

3.4.2. Cenk Hikyeleri Motif Tablosu Masal Motifleri Halk Hikyesi Formel Saylar Geleneksel nanlar Motifleri
Elma (23) Masal (28,117) frit (33,34,84) Peri (46,65) Cin (46,65,233,242) Sihirli ot (46,49,53) Masal gecesi (56,87) Kaf Da (56,83) ah Mrg (78) Zmrd- Anka ( 83) Eski Masal (117) Orman (249,259,264) Ab- Hayat (24,52,66) Baba-Oul (25,41) Kuyu (30) Tuzak (48) mtihan (55,83) Oulsuzluk (69) Ceza (72) Yazg (75) Hile (76) Yasan inenmesi (78,79) Dilek (85,87,101) Erliin snanmas (100,101,102) Nasihat (109,114) Krolu (199) Irmak (engel) (231) 40(16,17,23,49,78, 79,94) 1000(23,56,66,77, 87,257) 7 (46,73,104,111) 1001(58,69,84,173 7 gn 7 gece (62) 3 (104,117,122) Treye bak (100,102,104) Av tresi (103) Erlik tresi (110,111,112,120) Geyik laneti (Batl nan) (185,189,242,243) At binme gelenei (237)

Eya
Sedir (15) skemle (23) Taht (33) Mahfaza (41) emirek ta (58) Mzrak (62) Balta (62) Ok (62) Tabaka (103) Mendil (105) ifte (111) Kay (220) Kilim (237) Kehribar tesbih (240) Azlk (240)

375

Mitolojik Unsurlar

Efsane

Mzik-Spor
Helhele ekmek (103) Halay ekmek (103) Cirit (110,237) Gre (110) Kaval (176,237) Davul (237) Dmbelek (237) Lorke (240)

DeyimAtasz
Gzlerini karmak (13) Bana dokunmayan ylan bin yaasn (45) Alnn karaya karmak (101) Dara salmak (113) Akl dizgin tutmak (119) Ekya dnyaya hkmdar olmaz (174) Kurda kua kaptrmak (173,205) Yarasna merhem almak (173,179) Gz gze gelmek (185) Akan sular durmak (191) Kefeni yrtmak8203) Gz kara olmak (240) Akln aparmak (242)

Hayvan
Ylan (23,33,34,45,2 47,251) Eek (26) Ejder (33,34,59) rmcek (58) Kheylan (60,62) Geyik (70,75,102,18 5,189) Maymun (71,74) Katr (71) Kpek (71) Karnca (74,181) Deve (76) Kartal (76) Ak gvercin (79) Pars (84) Keklik (102,185) Karaca (109,114) At (112) ahin (114) Kumru (114) oban kpekleri (175) Koyun (176) Kuzu (176) Ar (181) Crcrbcei (213)

ahmeran ahmeran etinin (16,18,23,31,34,55,87,94) hastalklar Kaf Da (56,83) iyiletirmesi (94) Zmrd- Anka ( 83)

376

Meslek-Satc
Halc (13) Kilimci (13) Kundurac (13) Frnc (13) Kuyumcu (13) Saati (13) Terzi (13) Gmleki (13) ahmeranc (16,21) Odunculuk (26) Balclk (27) Avclk (69,70,109,169) oban (176)

Dinsel Motifler Halk HekimliiHalk ls

Hz. Yusuf (28) Hz. dem, Elma (33,86) Araf (39) Hz. Musa-Tevrat (40,41,75) Mhr- Sleyman (46,58) Eski Ahitler (46) Abdal (42) Son Peygamber (58) Ermi (66,77,112) Zlkarneyn (66,76) Cumartesinin kutsall (75) Tavus-u Azam (86) Hzr Aleyhisselam (86) Melek (233) Adak ( 240) Hz. Lut'un kars (256)

Argo

Yer

ifal otlardan merhem t dl (177) am (42) yapmak Beyrut (46) u pii (24,49,94,173,179) parala... (195) Kuds (46) Remil ilmi (69,71) Buhara (66) Irmaa boy in Seddi daldrm (117) civar (66)

Bitki-Aa
am (104) Mee (104) Grgen (104) Kayn (104,122) Ulu Aa (104) Aaca balanmak (107)

Halk Edebiyat Tren-Elence Trleri

Trk (106,183,231) Destan (183,209) At (209,231) enlik (74,93,237) Toy (80) Gne oyunu (170) Krebe (184) Saklamba (187) Yas (209)

YiyecekGiyecek
St (48) arap (48)

Bilim Dallar
Hekimlik (24) Felsefe (24)

Giyim-Kuam-Sslenme
Mintan (66,77) Gynek (105,220) Pantolon (220) Poi (240) Agel (240) Srme (240)

El Sanatlar
Usta- rak tresi (18,20,21) Usta rak imtihan (18) Gergef kurmak (20) Boya karmak (20) p sarmak (20)

Tat
Gemi (42) Kayk (42) Sal (237)

Mungann halk bilimi unsurlar bakmndan en zengin eseridir. Tabloda

377

grld gibi masal motiflerine bolca yer verilen eserde halk hikyesi motifleri ilevsel olarak deerlendirilir. Halk kltrnde nemli ileve sahip formel saylar ve hayvanlar eserde bolca kullanlr. Dinsel motiflerden kutsal kiilerin eit bakmndan en ok kullanld eserdir. Eserde yer alan alt hikyenin bei, ekil ve ierik bakmndan halk hikyelerini anmsatt iin yazarn hem motifleri kullanma skl ve ekli hem de slup asndan halk anlats anlatm tarzna en ek yaklat eserdir.

378

3.5. Krk Oda 3.5.1. zet lk basm 1987 ylnda Remzi Kitabevi tarafndan yaplan eser, Mungann 3. yk kitabdr. Kitap eitli isimler ad altnda 9 bamsz ykden oluur. Burada kurgulanan metinlerin bir ksm ykden ziyade masal trne daha yakndr. Klkedisi, Uyuyan Gzel, Pamuk Prenses, Rapunzel le Avare gibi arketipler yazarn kurmacasnda tekrar deerlendirilir. Bu eserde Mungan, zellikle masal unsurlarndan yararlanr. Ancak bunu yaparken masaln mantk kurallarn bazen gz ard eder. Eserin isminin Krk Oda olmas halk kltr alannda alma yapanlarn ilgisini ekmesi bakmndan nemlidir. Kitabn ilk metni Yedi Ccesi Olmayan Pamuk Prenses masalnda Mungan, masaln temel motiflerine bal kalarak yeni bir metin oluturur. Ancak yazar olaylarn geliim aamalarna mdahale ederek kurgusal anlamda kendine has motifler yaratr. Masal kahramanlarnn eserde dntrlmesi, okuyucunun gznde deiik izlenimler dourur. Yazar ayn yntemi kitabn dier ykleri Zamanmzn Bir Klkedisi, Yzylk Uyuyan Gzel metinlerinde de uygular. Masal ve halk hikyesi unsurlarnn bir arada kullanld yaptta Mungann hem modern hem de geleneksel yaps hissedilir.

379

3.5.2. Krk Oda Motif Tablosu Masal Motifleri Halk Hikyesi Motifleri
Masal Formeli (7,109,111) Pamuk Prenses (7,9) Yedi Cce (7,9) Cad (7) Elmac Kadn (8) Zehirli Elma (8) Ayna (8) vey anne (8) Masal zaman (21) Krmz Balkl Kz (25) Klkedisi (30,35,41) Masala bak as (30,32,119,121,126) Masal lkesi (35) Gr orman (35) Sihirli denek (41,42) Dev (51) Cce (51) Elma (89,114,112,120,125) Uyuyan Gzel Masal (109,110,112,120,127,128) Byc (111,116) Peri (116,120)

Formel Saylar

Geleneksel nanlar
Doan bebee byl dilekte bulunmak (116) Nikhta ayaa basmak (142) Nian ile nikh arasnda geen sre (142)

MeslekSatc
Balk (12,88) Tellal (36) Tel cambaz (47) Antikac (99) Avclk (101) Simyaclk (115)

klarn ilk 40 (57,1159 karlamas (27) 1001 (111) ocuksuzluk (111) Leyla ile Mecnun (131,141) Ferhat le irin (131) Kerem le Asl (131) Arzu le Kamber (31)

380

Akrabalk

Mitolojik Unsurlar
Deniz Kzlar (24) Okyanus Ejderleri (24) Denizkz Eftelya (88) Prometheus (118) Zeus (118) Kaf Da (135)

Gzel Sanatlar Deyim (Mzik-TiyatroResim)

Tragedya (24) Akerdeon (33) Davul (36,115) Keman (43) Matine (54) Suare (54) Gramofon (72) Beni kr kuyularda merdivensiz braktn (96) Borazan (115) Tirad (125) Diyalog (125) Monolog (125)

Yer

Hala (75) Teyze (75) Day (75,143) Yenge (75,142) Enite (142,143) Bacanak (142) Elti (142)

Yerden yere Kars (12) Erzurum (12) almak (7) Gna gelmek (7) Kk Salmak (8) Ayaklar tutmaz olmak (9) Demir atmak (14) Gemi aza almak (23) Ayaklarna kara sular inmek (26) Eli aya balanmak (36) Vd vd etmek (51) nce eleyip sk dokumak (51) Kanna dokunmak (51) Alk alk bakmak (52) i cz etmek (60,76) Gze batmak (63) Gze alamamak (69) Kna tekmeyi basmak (97) Kafa tlemek (104) Yalan dolana az drmek (129) Azn bozmak (129) ala az svmek (129)

381

Dinsel Motifler
Protestan-Katolik (59) Hz. dem (109,111,112,114,125) Hz. sa (112,114) Hz. Meryem (112,114) Cennet (112,113)

Eya
Sandalye (87) (117,118,119) Anahtar (28) Pitov (87)

Giyim-KuamSslenme
Pards (13) Fistan (23) Hrka (23,63,144) Pantolon (23,29) Bere (25,53,149) Pelerin (29) izme (29) Tayyr53) Bluz (59) Etak859) Knye (83) Yzk (83,143) Bilezik (143) Bro (143,150) Kazak (144) Patik (144) al (144) Rugan (149) skarpin (149) Krk (150)

Hayvan
At (35,75) Fare (41) Kheylan (41) Kertenkele (41) Ecel At (75) Ylan (89,125)

DuaBeddua
Allah kahretsin (81) Allah azlarnn tadn bozmasn (140)

Trenler-lenler

Eser-Yazar

Halk Edebiyat Trleri

El Sanatlar

Etnik Halklar

Cenaze (9) enlik (21) Dn (142) Diyanisos

Fassbinder(156) Trk (24) Fellini (156) Visconti (156) Ouz Atay (156) Kavafis (156) Virginia Woolf (156) Arthur Miller (156) bsen (156) ehov (156) Dostoyevski (156)

T ilemek (69) Rum (97) Kazak rmek Ermeni (97) (69,144)

Halk Oyunlar
Mastika (142) Kasap Havas (142) Ankara Karlamas8143) Harmandal (143)

Argo
Btn gemiinin kna tekmeyi basmak (97)

382

Bu eser tabloda grld gibi Mungann zellikle halk hikyesi ve masal unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eseridir. Masal motiflerini bat masallarnda yer alan ekliyle ortaya koyan yazar, halk hikyesi kahramanlarna bolca yer verir. Bu eserde kurgusal masal tekniine yer veren Mungan, bat masallarn uyarlama masal tekniini kullanarak ortaya koyduu iin bu eser, biim ve ierik bakmndan ada bir masal kitab olarak deerlendirilebilir. Eserde kullanlan mzik aletleri halk kltrnde yer alan ve ilevsel olarak kullanlan alglar deildir. Mitolojik unsurlarn en ok kullanld eser olan Krk Odada, formel saylar, hayvanlar ve geleneksel unsurlar ok az yer almtr. Ayrca maddi kltr unsurlar da eserde nemli bir yer tutar.

383

3.6. Lal Masallar 3.6.1. zet lk basm1989 ylnda Remzi Kitabevi tarafndan yaplan eser, Mungann drdnc yk kitabdr. Kitapta 3 yk bulunmaktadr: Azer le Yadigr, Murathan le Selvihan ya da Bir Billur Kk Masal, Ulak le Sadrazam. Birbirinden bamsz tasarlanan 3 hikyenin her biri ayr konular ele almasna ramen anlat kahramanlarnn lal olular ile benzerlik gsterir. Halk kltr unsurlar bakmndan zengin olan eserin son hikyesinde Osmanl kltrnn i dinamiini sarayda dnen entrikalar erevesinde ortaya koyan yazar, ilk iki hikyede de halk hikyesi geleneinin zengin unsurlarn kullanr. Mungan, Ulak le Sadrazam hikyesinde kendi tarih anlayn ortaya koyar. Buna gre, tarihin tamamen gemii yanstmadn sadece ok l bir gemii biimlendirdiini ifade eder. Eserin genelinde dikkat eken en nemli unsur, ilk iki hikyede tamamen halk kltr unsurlarn kullanan yazarn son hikyede yksek kltr olan Osmanl kltrn sorgulamas dikkat ekicidir. Azer le Yadigrda hem modern hikyenin hem de halk hikyesinin unsurlar bir arada kullanlr. Bu tip kullanm Mungann zelliklerinden biri olarak kabul edilebilir. Yazarn kltr unsurlar bakmndan en zengin eserlerindendir. lk iki hikye slup ve ierik bakmndan halk hikyesi anlatm tekniklerine gre tasarlanm olup, motif bakmndan hayli zengindir.

384

3.6.2. Ll Masallar Motif Tablosu Masal Motifleri Halk-Saz Halk Hikyesi airlii Motifleri Gelenei
Masala bak as (47) Billur Kk (51) Masal Zaman (104) Lal masallar (112) Gurbet tutmak (17) Sazn yolda olmak (18) Saz airlerinin syleip atmas (22) Aa tepsiyle para toplamak (24) Saz airlerinin zellii (24,43) Dilinin kilidini zmek (16) Sazn dilini zmek (16) Saz almak (17) Hikmet syle (17) Tek oul (17,28,55) klarn ilk karlamas (35,67) An dilek dilemesi (35,36) Dilein atmas (36) z brakmak (38,39) klarn saklanmas (39) klarn bana dl koymak (40) ki an ansna kl, zakkum (eya)dmesi (45,74) Aklarn birlikte lm (45,74) Ab, Hayat (54) klarn zelliklerinin atmas (engel) (69) Ferhat (69) Mecnun (69) Kerem (69) Baba,oul (69) Ulak gnderme (107

Formel Saylar

Geleneksel nanlar
Treye kar koyma (15) Nazar boncuunun koruyuculuu (19) Ttsl srmenin ktlklerden korumas (19) k tresi ve sazn en yksee aslmas (22) Beik kertmesi (29,36) Oba beyinin verdii szden dnmemesi (37) Beylik tresinin bedeli (41) By, muska (60) Gergefe uzun ince bir yol eklemek (64) Gizli ilerin ulaklarnn lal olmas (112,120) Gkyznde doan belirmesi (116) Ktle bak as (119) Doru atn uuru (121) Zhre yldznn kutsall (124)

1000 (19,51,56,71) 7(20,28,42,50,51,54,56 ,67,69) 4 (20,42,56,76) 3 gn 3 gece (26,40) 9 (28,50) 3 (28,35) 40 (29,35,73,74) 40 gn 40 gece (36) 7000 (50,51) 1001 (51,82) 14 (54,64) 9 gn 9 gece (125)

385

Mzik Aleti
Akordeon (10) Kaval (58) Ney (61)

Hayvanlar
Kheylan (20,57) Koyun (21) Kuzu (21) ahin (23) Turna (24,27,42) Gvercin (paal) (26,27,28,34,35,59,6 3) At (33,34,83,121) Ceylan (34,35) Kurt (34) Ku (34,42,49,82,83) Ceren (49) Tay (59) Geyik (66) Kuu (71) Ylan (71) Blbl (69) Kartal (71) Doan (82,116) Katr (83) Kelebek (83) Srtlan (87)

Efsane
Her kayann her kuun her tan hikyesinin olmas (15) Deliyar Efsanesi (33,37,45) Billur Kkn yapm (51,53)

Deyim, Atasz Eya

Kilit vurmak (16) Yakasndan dmek (18) Sz tutan parmak tetikten rak olur (19) Gnl toprana tohum drmek (24) Akl yormak (26) Gnl yz tutmak (28) Muratlar tutmak (38) Yz srmek (40) Bana kakmak (43) Tuzla buz olmak (52) Dili kelam tutmak (67) Benizleri atmak (100) Uzaklar yakn etmek (113) adr (14,56,81,89) Yay (22) Ok (22) Kilim (31,39) elte (31) Beik (31) Heybe (31) Kolon (31) Semer (31) Hal (39) Minder (71) Kl (45,73,74,79) Ayna (118) Acem kilim (54) Kara Bak (60) Ota (81) Hayme (81) Kehribar tesbih (111)

386

Mitolojik Unsurlar
ahmeran (31)

Topluluklar Halklar
Gerler (11) Yrkler (14,17) Afarlar (17) Trkmenler (17) Kek (71) engi (71) ingene (71) Venedikliler (78) Yahudiler (78,125) Karamanllar (81) Sipahiler (83) Silahtarlar (83) Yenieriler (83,125) Azaplar (83) Topular (83) Baltaclar (98) Kapkulu (99) Pekirdar (99) Abbasiler (100) Memluklar (100) Rumlar (125)

Halk Edebiyat Trleri

Deyi (23,43) Nefes (23) Trk (35,54) Mani (35) Hikmet (43) iir (53) Destan (53)

Meslekler Satclar
Gezgin (9) Satc (9) Pansiyoncu (9) Dondurmac (10) oban (21) Byc (32) Demirci (38) Tamirci (76) Doktor (78,81)

Dinsel Motifler
Tekke (23) Dergh (23) Adak (28) Yatr (28) Ryada ermi grmek (28) Enasr, Erba'a (43,58) Yaradl Suresi (58) Kuran, Kerim (109) Melek (121) Cin (121) Semah (56,57,63,65,6 7)

387

Halk Hekimlii ve Halk ls

Kk boyann yapm (31) Ottan imenden renkler oluturma (32) erbet yapm (54) Aulu erbet (73) Ebced hesab (76) Sls (80) Kum saati (80)

El Sanatlar Yemin-Dua
Gergef (60) Nak (60)

Trenlerlener

GiyimKuam
Nazar boncuu (19) Arap Srmesi (19) Pee (71,73) Kmr srmesi (71) alvar (72) atk (72) Halhal (72) Hamayl (72,116,119,1 25) Ta (73) Kuak (74) Kemha kaftan (100)

Ku ol konduun Nevruz (33,37) doruklar ylan ol Toy kurulmas girdiin delikleri (43,71) arayacam (42) nnalillahi ve innaileyhi raci'un (99) Allah yardmcn olsun (106)

Yer, Semt
Msr (78) skdar (82,125) Gebze (82) Konya ( (107,122,125) Amasya (122) Kartal (125) Pendik (125) stanbul (125)

Bitki, iek
Zakkum (74) am kozalaklar (114) Ihlamur Aac (114) Kayn (114) Ladin (114)

Ulu kiiler
Oba Beyi (17) Ata kiiler (17) Hnkar (76,78,79,81,8 6,89,100)

Tat, Ara Astronomi, ecek Falclk

Jeep (13) Deniz Motoru (18) Kayk (104,125) Sal (104) Gemi (104) Sandal (125) Remil atmak (76,77,79,81,1 09) Zhre Yldz (116,119,124)

Dierl eri

Yayk ayran Damla (14) hastal Kahve (21) (84) erbet (54) Zemzem suyu (73,74)

Tabloda grld gibi Mungann motif asndan en zengin eseridir. Her ne kadar esrin ismi masal kavramyla badatrlsa da anlatlarn hikyelere yakn olmas, halk hikyesi unsurlarnn okluu ile aklanabilir. Bu eserde halk hikyesi anlatm tarzna oklaan yazar, masal, halk hikyesi ve halk airlii geleneklerini bir arada kullanr. Formel saylarn halk kltrndeki ilevleriyle ele alnd eserde geleneksel inanlar ve hayvanlar nemli bir yer tutar. Ancak tabloda da grlen hayvan motiflerinin bir kns sadece sembolik olarak yer almtr. Efsane motiflerini eserlerinde fazla kullanmayan Mungan, bu eserde ksmen de olsa baz efsanelere gndermeler yapar. Halk bilgisi, deyimler ve dinsel motifleri ele alan yazar, bu eserde de maddi kltr unsurlarn da kullanr.

388

3.7. Geyikler Lanetler 3.7.1. zet Mezopotamya lemesi ad verilen serinin 3. oyunudur. Eser 1992 ylnda yaynlanr. 1992de halkann nc oyunu tamamlandktan sonra Metis Yaynlar oyunu ayr kitap olarak ayn anda yaymlamtr. 1994te bu oyun bir yl boyunca arka arkaya Antalya Devlet Tiyatrolar tarafndan sahnelenmi, gene ayn yl stanbul Uluslar aras Tiyatro Festivalinde oyun ard ardna on bir saat sren bir gsteri olarak iki kez tekrarlanmtr. Halk hikyesi ve masal unsurlarnn tiyatro tekniiyle ortaya konduu yaptta geyik av ile ilgili inanlar ve bu inanlarn halk arasnda yaayan halleri deerlendirilir. Geyikler Lanetler, Mungann Cenk Hikyelerinde Kasm ile Nasr balyla yaynlanr, daha sonra da Geyikler Lanetler adl tiyatroya dnr. Ancak bu iki metin tamamen benzerlik gstermez. Eserde drt kuan hikyesi anlatlr. Tre ve gelenekler arasnda skm kiilerin ele alnd yaptta konar ger bir airetin geyiklerin yaad bir blgeye yerlemesi ile balayan lanetlerin sralan anlatlr. Hazer Bey ve Kureyann olu Mustafa bir geyie sevdalanr. Bu sevda lanetin srmesine sebeb olur. Eserde birok lanet anlatlr. Son lanet Kasm ile Nasr ile ilgilidir. Sveyda dnmeyen kocasnn yerine treler gerei Kasmn kardei Nasrla evlendirilir. Kasm lmemitir, belli bir zaman sonra geri dner, cenk bu ekilde balar ve Kasmn lmyle sonulanr.

389

3.7.2. Geyikler Lanetler Motif Tablosu Masal Halk Hikyesi Formel Unsurlar Saylar
Masal formeli (11) Orman (43,48,54,72,73,102) Oulsuzluk (88) Masal teorisi (155,166,167) Uan hal (160) Peri (148) ki Oul (12,114,157) Aklarn iareti (21) Oulsuzluk (56,57,88,90,105) Baba,Oul (63,96,97) Zulm (71) 4 (12) 7(15,18,19,20,2 1,22,23),33,47,6 6,99,165) 7000 (23) 40 (45) 100 (71) 1000 (85) 3 (129) 1001 (156)

Geleneksel nan
Ayn kadnla evlenme (12,22,23,165) Erlie ilk adm (43,128,131) Nazar (80,81) Ad koyma (87) Dn gelenei (137) Batl nan (145) Sa tarama (149,175) Airet mahkemesi (168,169,170) Yurt tutulan yere kurban kesme (55,58)

Dinsel Motifler
Cehennem (14,19) Hz. Muhammed (28) Hz. Hasan (28,29) Hz. Hseyin (28,29) Cebrail (28) Kerbela (29,132) By (31,33,68,103, 104,105,109,1 10,111,112,15 6) Muska (31,112,113,1 16) Zemzem (35) Azrail (48) Araf (127)

390

Mzik- Dans
Cin dans (19) Halay (24) Efsuncu dans (35) Davul (40,163) Geyik dans (42) rmcek dans (107) Dengbej (166)

DeyimAtasz
nsan mr ecelle gre tutamaz (22) Boynu kldan ince olmak (23) Bo dm gelin evde tutulmaz (23) Kz isteme formeli (24) Buz kesmek (44) Dara salmak (61) Yz dkmek (65,116) Kk salmak (74,78) Gam yemek (87)

Eya
Anahtar (15,16) Gm tepsi (15) Kilit (32,106) Ayna (36,39,51,79,80, 155,156,158) ie (58,65) Ok (65,129,141) adr (73,83) elfe (73) Mzrak (76,77,141) Kilim (79) Ttn tabakas (85) Fener (94) Tas (98,101,99,103, 149) Havan (107) Yay (129) Kl (141)

Hayvan
Geyik (18,33,44,45,47,48,4 9,50,53,55,57,60,61, 62,64,75,92,102,104, 117,131,133) Kurt (19) Ku (19) Mays Kelebekleri (73) Katr (73) Ylan (91) akal (98) Tavus kuu (144) Paal gvercin (149)

Mitolojik Unsurlar
nsan bal Ylan (92,93) Ah,Minel Ak Levhas (100) Ejderha (123)

Giyim-Kuam

Dua- Beddua

Halk Edebiyat Trleri

Trk (16) At (16) Ninni (36,93,140) Masal (36)

Yresel simler

MeslekSatc
Beki (33,36) Berber (37) Mimar (70) Ta Ustas (70) Sihirbaz (164)

Mintan (22,170) izme (31) Pelerin (39) al (151) atk (169) Cppe (170)

Dua (81,84,171) Beddua (63,77,119,120,12 1,122,123,124,125, 126,127)

Hazar Bey Kureya Sidar Bakr Suveyda Cudana

391

Bitki- Aa
Kasm iei (21) Doum otu (112) Nar aac (143) Sarmak (144) Soy aac (161)

Halk Hekimlii
Otlarn Kaynatlmas (32,81) Doum otu (112)

By-Sihir
By (31,33,68,103,1 04,105,109,110, 111,112,156) Sihirbaz (164)

ecek-Yiyecek
Bal (106,147,148) St (106) Kuru incir (147) Kuru dut (147,148) Kuru zm (147,148) Nar erbeti (147)

Trenlen
Snnet (26,160) Oyun (35)

Konut Blmleri
Kasr (13,15,60,70)

Harikuladelikler

Efsane

Astronomi
Kuyrukluyldz (71)

Cin Kesik ba (14,15,25,35) (13,19,24,33,64,74,77,148 ) Yerin yedi kat dibi (15,18) Hayalet (18,67) ntikam Cinler (27,67)

Geyik av ile ilgili inanlarn deerlendirildii eserde tabloda grld gibi masal ve halk hikyesi unsurlar ok fazla yer almaz. Halk kltrnde nemli bir ileve sahip geyik ile ilgili inanlarn bolca yer verildii eser, geleneksel inanlar, dinsel motifler ve formel saylarn kullanm bakmndan sengindir. Bir tiyatro eseri olmasna karn maddi kltr unsurlar eserde fazla yer almamtr.

392

3.8. Kaf Dann n 3.8.1. zet Murathan Mungann 1994 ylnda yaynlanan 5. hikye kitabdr. Eser, Suret Masal, Gece Masal, Kttan Kaplanlar Masal adl hikyeden oluur. Suret Masalnda stanbul ve Mardin gibi birbirine zt iki mekndan hareketle iki kltr sz edilir. Anlat kahramanlar Faris ve Ceyla iki kltr ierisinde ideallerine ulaamam ve yenilgiye uramlardr. Faris, Gzel Sanatlar Akademisinde resim eitimi alan, ideali iyi bir ressam olan, Mardinin kltrel deerlerini resimlerine yanstan bir kahramandr. Eski bir sosyalist olan Ceyla, girdii sol evrelerde kabul grmeyen zamanla iine kapanan ve yazarlk yapan bir tiptir. Hikyede olaylar daha ok bu iki kahraman etrafnda geliir. zellikle Faris, Mardine dndkten sonra kltr unsurlar eserde younluk kazanr. Kitabn ikinci hikyesi Gece Masal, gece tasviri ile balar ve gece-masal btnlemesi ile devam eder. Hikye, ecinsellerin urak yeri olan bir barda, ecinsellerin yaam erevesinde yaanan bunalm ve mutsuzluklar sorgular. nc hikye Kttan Kaplanlar Masal adlar verilmeyen iki yazardan sz eder. Bu yazarlardan biri lmtr ve dierine Kaf Dann n isimli bir dosya brakmtr. Dieri de yarm kalm dosyay yaynlamak istemektedir. Mungan, Murathan 95 isimli eserinde bu yk ile ilgili unlar aktarmaktadr: Kttan Kaplanlar Masal, kitabn sonuna yerletirilmi bir lokomotif gibi geri dnp kendi ierii iinde, o ilk iki hikyeyi de bir biimde yeniden katediyor, onlarla ilgili ak ya da gizli gndermeler kuruyor. (Mungan 1996: 201) Eserde yer alan metinler her ne kadar masal diye adlandrlsa da tadklar zellikler bakmndan birer hikyedirler.

393

3.8.2. Kaf Dann n Motif Tablosu Masal Motifleri Halk Hikyesi Geleneksel Motifleri nanlar
Masal Gecesi (75,114) Masal teorisi (76,78) Uan hal (78) Klkedisi (88,113) Gong (88) Alice (115) Pamuk Prenses (219) Pandora (235) Sihirli denek (264) Boyal Ku (270) Kuyu (43) ki Oul (262) Gelin gelmek (satlmak) (48) len kiinin odasn olduu gibi muhafaza edilmesi (57) Namus cinayeti (71) Fal (235)

Yazar-EserRoman Kahraman
Sabahattin Ali (88) Gramofon Avrat (88) Yeni Dnya (88) Hanende Melek (88) Kumpanyac Adalet (88) Arap Hayri (88) Dostoyevski (91) Kerime Nadir (91) Esat Mahmut Karakurt (91) Sefiller (135) Flaubert (155) Marquez (185,187) Borges (185,187) Salman Rdi (185) Calvino (185) Thomas Mann (185) Nabakov (185) V. Woolf (185) J. Joyce (185,187) U. Eco (187,223) Reat Nuri (237) Foucault (223,278) Jung (223) Freud (223) Bir Lady'nin Portresi (197) Henry James (197) Tolstoy (278) lyada,Odyyseia (278) Poulanteas (278) Lacan (278) Gramsci (278)

DeyimAtaszleri
Zevkler ve renkler mnakaa edilemez (28) Kzmz ya da dizimizi ama mutlaka bir eylerimizi dvmeliyiz (40) Gle maya elmek (40) Eli para tutmak (58) Kan ter iinde kalmak (104) Di bilemek (137) Tuzla buz etmek (151) Kulak kabartmak (209) Fa atmak (225) Skboaz etmek (249) Burnundan kl aldrmak (250)

GiyimKuam,Sslenme
Mintan (11) Takke (11) Hrka (57)

Formel Saylar Hayvanlar

1001 (42,77,114,120,20 9,275) Blbl (34) Gvercin (67,231) Kuu (216) Mart (231)

Mitolojik Unsurlar
Demokles'in Klc (88) koros'un Kanatlar (88) Midas'n Kulaklar (88) ahmeran (117) Albatros (216)

Lakap
ma Bakire (103) Katr Melih (104) Arap Esat (117) Bcek mit (117)

394

Beddua

Gzel Sanatlar Eya (Mzik, Dans, ark,Trk)

Soyut resim (17) Ud (42,57) Kanun (42,57) Karanfil muta muta aklm aldn bir vuruta (40) Kima derler sana derler benim sevdiim (44) Twist (45) Madison (45) Bossonova (45) Darbuka (52) Keman (52) vale (54) Tuval (55,207) Piyano (79,103) ark Teorisi (81) Tef (103) Saksofon (110) Melodram (105) Dekor (142) Diyalog (142) Boya (207) Fra (207) Sandk (9) Ayna (23,60,77,87 ,115,223)

Argo

Edebiyat Trleri
iir (10,199)

Baarszlk (228)

Kyller bir bok yapamazlar (40) u boktan dnya (163) Hmanist boktanlklarna (225)

Topluluk-Etnik Halklar
Asurlular (41) Ermeniler (41,58) Sryaniler (41,58) Krtler (41,44,58) Araplar (41,58) Artuklular (58) Seluklular (58)

Dinsel Motifler El Sanatlar Meslek

Hac (10,11,57) Nurlu Pir (11) Dergh (30) ile ekmek (30) Dervi (236) Abdal (236) Gm ilii (46) Ressam (17) Beki (121) mam (127)

Yer-Semt
Ayaspaa (18) Kzltepe (18) Mardin (21,44,45,58) stanbul (45) zmir (45) Ankara (45,231) Suriye (71) Beyolu (110) Taksim (231)

Konut Blmleri
Malikne (54,55)

Halk ls
Boyun ls (67)

Yresel simler
Ftm (57) Ceyla (71)

iek
Lale (274)

Tabloda grld gibi zellikle Klkedisi masalnn motiflerinin yer ald eserde halk hikyesi unsurlarna ok az yer verilmitir. Halk kltr unsurlarnn kullanm asndan zayf saylabilecek eserde maddi kltr unsurlar ve ada edebiyat yazarlar bolca kullanlmtr. Formel saylardan sadece 1001 says kullanlrken, hayvanlar ve mitolojik unsurlar fazla yer almamtr.

395

3.9. Aynal Krk Oda 3.9.1. zet Murathan Mungann1998 ylnda yaynlanan ve uzun ykden oluan kitabdr. Eser birbiriyle balantl Alice Harikalar Diyarnda,Aynal Pastane ve Gece Elbisesi isimli hikayeden oluur. Kitabn ilk hikyesinde nl bir popstarn ykseli ve karl servenleri anlatlr. Alice Starn bir uzayl tarafndan karlmas, uzayda yaadklar ve dn yks ilgin bir zaman kurgusu ierisinde deerlendirilir. Hem ironik hem de stn bir hayal gcnn kurguland bu servende yazar, uzay, yeryz ve zel anlamda Harran arasnda ilgin balantlar kurar. kinci hikye Aynal Pastanede kasiyerlik yapan ve evlenme ana gelmi Aliyenin maceralar anlatlr. Lkse dkn ve hrsl Aliye, anlat ierisinde ayna motifi kullanlarak kendi yaam ile zlemini duyduu lks yaam arasnda yolculua kartlr. Bu yolculuk esnasnda hikye kahramannn yaad ve yaayamad dnmler Mungann slubuyla baarl bir ekilde ortaya konur. Yazar bu hikyesinde dier eserlerinde de kulland ayna motifiyle gerilim ve deiim evrelerini salamaya alr. Hikyenin sonunda aynadan geerek yeni bir yaama balayan Aliye, zledii lks yaamn aaasndan sklarak tekrar kasiyerlik yaamna dnmek ister. Ancak bunu bir trl baaramaz ve kendi hayalinde kaybolur. nc hikye Gece Elbisesinde doumundan dolay lanetli olduu dnlen Alinin yaadklar trajik olaylar anlatlr. Deiik saylabilecek bir aile evresinde byyen Ali zamanla cinsel kimlik bunalm yaayarak kadnla ilgi duymaya balad. Aynaya bakarken bu bunalmn daha fazla yaayan Ali, zamanla bu isteinin gereklemeyeceini anlar. Ayna karsnda Alinin oynad kadnlk oyunlar ve aile ii arpk ilikiler Alinin btn yaamna etki eder. Evlenip avukat olduktan sonra Ali bir gn aynann iinde kaybolarak kendini yepyeni bir dnyada bulur. Aliye adl zengin ve dul bir kadna dnmtr. Her gece bu aynann ierisine yolculuklar yaparak fantezilerini gerekletirir ve erkeklerle birlikte olur. Bir gn ak olduu talyan gazeteci Massimonun bir erkekle birlikte olduuna ahit olunca yklr. ok iki ier ve boaza uar. O gnden sonra da kimse ondan haber alamaz. hikyede de isimlerin (Alice, Aliye, Ali) armlarla birbirleriyle balantl olmas Mungann slup ve teknik adan bir baars olarak dikkat ekmektedir. Satr aralarnda nemli anekdotlarn yer ald eserin btnnde yazar

396

Mungann dili ustalkla ve akc bir biimde kullanmas gzlerden kamaz. anlatda da i dnyaya ayna yolu ile farkl lemlere yaplan yolculuklar ve bunlarn ierdii deiim ve dnmler hikyeler arasndaki btnl salar. 3.9.2. Aynal Krk Oda Motif Tablosu Masal Motifleri Halk Hikyesi Formel Motifleri Saylar
Krmz Balkl Kz (25) Masal iksiri (40) Orman (66) Masal kzlar (66) Masal mekn (128) Masal hz (139,231) Masal teorisi (143,152,153,154,162,1 63,164,165,166,167,16 8,169,170,171,172,174, 212) Klkedisi (145,191,286,296) Konuan Mezar (159,160) Yelpaze (180) Cad (180) Peri (180) Binbir GeceMasal (202) Aleaddin'in Sihirli Lambas (209) Dev (215) Cce (215) Ali Baba ve Krk Haramiler (243) Uan Hal (326) Prens (375) Sr peinde dolama (18) Kz karma (48) Yasa ineme (48,49) Ceza (93,101,102) Kutsal aa (177,369,391) lde aktan kaybolma (337) 40 (20,232,281) 7 (20,237) 1000 (62,159) 300 (147,178) 3 gn 3 gece (228,232,369) 9 (229,299) 1001 (301)

Geleneksel nanlar
Batl inan (53,228,232,234,281 ,282,391) Mum yakmak dilek tutmak (206) Halk inanc (228,231) Ad koyma (228) Hacca gidenin kapsnn boyanmas (237) Vasiyet (348)

MeslekSatc
Gazeteci (15) Kamyon ofr (19) Dans (29) Doktor (44,56,141) Itriyat (130) Sobac (136) Mebus (141) Terzi (184) Kuyumcu (211,289) Ebe (227) Avukat (233) Tellak (236) Fotoraf (283) Mbair (367) Hkim (367) Savc (367) Zabt Ktibeleri (367)

397

Mzik-Sinema
Kovboy filmi (12) Country ark (13) Mzka (20) ark (22,28) Blues (28) Solo (28) Steven Spielberg (55) Marilyn Monroe (91) Ud (237) Kanun (237)

Eya-Sslenme Eyas
Teleskop (32) Ayna (96,120,147,175,1 76,212,272,280,28 1,282,283,284,366 ) Kstekli saat (115,175) Baston (115) Briyantin (132) Pirin pudras (132) Yz kremi (132) Azlk (184) Enfiye (196) Nargile (202) Beik (228) Rahle (234) Ruj (286) Far (286) Rimel (286)

Deyim-Atasz
Kl krk yarmak (12) Akl erdirememek (17) Aklnn ucundan gemek (22) Belini dorultmak (23) fa etmek (25) Kula nlamak (43,173) Yz akmak (47) i parlamak (62) Keyfini srmek (65) Tadn kartmak (65) Ayakta kalmak (71) Ayaklar yere salam basmak (78) Gafil avlanmak (78) Aznn iine dmek (112) Diki tutturamamak (117) Kulak kabartmak (124,290) Dizlerinin ba zlmek (132) Kan bayatlamak (133) Yz evirmek (137) Diine gre av semek (140) Gzler yalan sylemez (180) Su yzne vurmak (181) Bir dedii bir dediini tutmamak (232) Islak slak bakmak (235) Burnundan getirmek (237) Aile erefini be paralk etmek (247) Beti bereketi kamak (256) Canndan bezmek (256) Suyuna gitmek (265) Burnunun direi szlamak (267) Laf kondurmak (310) Skt ikrardan gelir (313)

Dinsel Motifler
Kilise korosu (12) Pazar ayini (12) Hristiyanlk (13) Hz. sa (30,51,55,90,119) Hz. Meryem (90,119) Ermi (232) eyh (232,270,368) Yatr (232,368) Hatim indirmek (235) Yasin okumak (235) Sala vermek (235) Mevlit okumak (235) Ka'be (237) emsiler (253) Hz. Ali (281) Hz. smail (281) Krklara karmak (281)

Hayvan
Kpek (17) Burak At (20,248,25 0,281) Kedi (64,177) Tavan (115) ekirge (319) Crcrbce i (319) Ylan (358)

398

Topluluklar
Krtler (19) Rumlar (119) Sryaniler (211,367)

Halk Hekimlii
Halk doumu (227)

Halk Edebiyat Trleri

Trk (267)

Yer-Semt
Urfa (48,92) Harran (48,92,105) Beyolu (130,184,193,205) Hali (135) stanbul (152,177) Mardin (233) Rimil (248) Kabala (248) Suriye (270) Midyat (289) Diyarbakr (315)

El Sanatlar
Telkari ileme (202,211) Savat (211)

Tren-len

GiyimKuamSslenme

Dua-BedduaKehanet

Tiyatro Terimleri
Vodvil (132) Perde (215) Piyes (215)

Konut Blmleri
Ev (227,299)

Doum (227) Paskalya (367)

Kep (17) Allah'ndan bulsun Ceket (23,76) (29) orap (23,76) Dua (346) Blazer ceket (36) Bere (76,176) apka (76, 83, 115) Jartiyer (76) Yelek (115,175) izme (173) Malah (187) skarpin (191) Gerdanlk (191) Gl Kpe (191,289) atk (235) alvar (243,326) Yzk (289,360) Poi (326) Bilezik (360) Kolye (360) Cppe (369)

399

Yazar-EserKahraman
Romeo ve Juliet (55) Kleopetra (90) Jan Dark (90) Montezuma (90) Neron (90) Atlantis (90) Nuh'un Gemisi (90) Titanik (91) Sofokles (91) Van Gogh (91) Sodom Gomore (91) Mona Lisa (91) Saba Melikesi Belks (90) Diyojen (238)

Hastalklar
Veba (92) Verem (92) Kolera (92) Aids (92)

Mitolojik Unsurlar
apkadan tavan karma (115) ahmeran (281) Zerdt (309) aman (356)

Astronomi
Uan daire (16) Ik hz (47) Gkadalar (47) Karadelikler (47) Kozmonot (65)

Tat-Ara
Otobs (11) Uzay Gemisi (36)

Yiyecek-ecek
Kuru zm (301) Kuru incir (301) Karadut (301) Gzbara8301) ekerleblebi (301 Humus (383) Muskabrei (383) Revani (383) Dn orbas (383) Mcver (383) Topik (383) Hnkarbeendi (383)

Harikuladelikler Rya
Nostradamus (56) Rya (d) Olaanst lem (90) (151,232,3 17,369) Doada olmayan renkler (276) Falclk (117,120,309) Kulakcinleri (229,317,319) Kuyu cini (241,300)

Akrabalk
Hala (232,235,240) Dede (235) Grmce (254)

Argo
Kaltak (297)

AaBitki
Aa (327)

Motif asndan Mungann zengin saylabilecek eserlerindendir. Tabloda grld gibi zellikle masal motiflerinin ayrntl kullanm ve yazarn masala bak asn ortaya koymas bakmndan nem arz eden eserde halk hikyesi motifleri az da olsa yer almtr. Formel saylar, geleneksel inanlar, hayvanlar, dinsel motifler kullanm asndan dikkat ekerken, maddi kltr unsurlarnn bolca kullanlmas da nem arz eder.

400

3.10. Yksek Topuklar 3.10.1. zet Murathan Mungann 2002 ylnda yaynlanan ilk romandr. Be ana blmden oluan eser yazarn en hacimli kitabdr. Eserin hemen banda esere ismini veren yksek topuk motifinin nereden geldii roman kahramannn azndan u ekilde aktarlr: benim iin, her durumda erkein bana bela olan bu kadn tipinin simgesi ite o yksek topuklar olmutur; bir biimde o topuklar, o topuklarn zerinde ykselen kadnlar yazacaktm. Bu bir durutu nk. Bu kadnlarn hayattaki iddialarna ait bir durutuBirdenbire oalan televizyon kanallarnda srekli olarak dndre dndre gsterilen u eski siyah-beyaz filmler, yksek topuklara kar hi eksilmeyen nefretimi ve fkemi depretirmi, beni bu temel grntye ve bu ykye geri dndrmt. Artk yazmalydm. Beni krlan o topuun simgeledii kadn tipi ok ilgilendiriyordu. ki ters bir dz kadar basit bir rg teknii gibiydi bu kadn tipi; hangi filmin neresine koysan gidiyordu. Bence bu tipin ilk rnei Klkedisidir. (YT:13-14) Romanda olaylar, Nermin ile be yandaki Tudenin ayn evde geirdikleri be gnlk bir zaman dilimini kapsar. Tude, Nerminin arkadann bir kz. Be gnlk seyahate kmak zorunda kalan Nerminin arkada, Nerminden bu sre zarfnda kzna bakmasn rica eder. Gaflet annda bunu kabul eden Nermin, kendini be gnlk bir cehennemde bulur. nk Tude, Nerminin gznde sanldndan daha stn donanmlara sahip bir canavardr. Daha ok stanbulun deiik meknlarnn tercih edildii eserde Tude ve Nerminin yaad psikolojik savalar ana konuyu oluturur. Medyada ve edebiyat dnyasnda Mungann en ok tartlan ve eletirilen eserlerinden birisidir. Satr aralarnda yazarn vermek istedii bir ok mesaj vardr. Bu mesajlar daha ok politik ve sosyal ieriklidir. Halk kltr unsurlar bakmndan zengin saylabilecek eserde zellikle son dnem yazarlarndan sz edilmesi ilgi ekicidir.

401

3.10.2. Yksek Topuklar Motif Tablosu Masal Motifleri Halk airleri Formel Saylar
Klkedisi (14,363,367) Pir Sultan Abdal Yedi Cce (97) (211) Pamuk Prenses (97) Masal teorisi (183,192,269,275,359,386) vey anne (291) vey kz (363) Masal evi (426) 1000 (152) 1001 (211,493) 7 (331) 40 (429)

Deyim-Atasz
Burnundan fitil fitil getirmek (42) Byk balk kk bal yutar. (49) Kurunun yannda ya da yanar. (49) Banda bitmek (84) Kan beynine sramak (87) Kimseye pabu brakmamak (124,202,505) Burnunun dibinde durmak (155) Tad tuzu kamak (166,518) Hevesi iyice snmek (166) Burun kvrmak (168,397) At gzlnden bakmak (179) Makaraya almak (184) Ta kesilmek (193) Srt yere gelmemek (200) Di bilemek (202) Diiyle trnayla kazanmak (210) Helal para yoksulluk hafifletir (211) Yuvay dii ku yapar (217) Ramak kalmak (240) Dumura uramak (253) Di gstermek (253) Su yzne karmak (283) Gznn yana bakmamak (284) Parann suyunu ekmek (297) Czdann epey hafifletmek (297) Para iinde yzmek (304) Gevrek gevrek glmek (306) Dmen krmak (308) Azn bak amamak (341) Blbl kesilmek (341) Deli deliyi grnce oman saklar (452) Halla pamuuna dn, (454) Be kar surat (487) ki yakas bir araya gel, (508) Ayan kaydrmak (511) Yaral parmaa ie, (512) Pot stne pot krmak (515)

Gzel Sanatlar
ark (273,274,340,355 ) Ud (356) Mandolin (479) Armonika (485) ayda ra (519)

402

Eya
Gm tepsi (60) amdan (60) ekerlik (60) Tabaka (60) Ayna (203) Enfiye kutusu (424) Saat kstei (424) Deniz kz biblosu (426) Maa (424)

Geleneksel nanlar

Efsane

Yazar-EserDinsel Edebiyat Trleri Motifler

iir (19,41) C. Stk (19,469) Sofokles (111) Oidupus (111) Iris Murdoch (155) K. Tucu (201) O.Kemal (233,269,517) S. Faik (265,269,517) O. Veli (265) R. Nuri (265) A.Hak inasi (265) O. Pamuk (267) Yeni Hayat (267) Keanl Ali Destan (312) Anne Rice (317) Dostoyevski (330) Orhan Seyfi Orhon (340) O.Wilde (370) Gorki (ocukluum) (385) Kerime Nadir (Hkrk) (387) Macbeth (398) ehov (398) Genet (398) Kral Lear (398) Anna Karenina (439) Tolstoy (439) MadameBovary (439) Bukowski (456) Sevgi Soysal (Yrmek) (460) C.Aytmatov (481) Hz. Yusuf (173) Hz. Lut'un kars (193) Hz. Ali (210) Zlfkar (210) Hz. Muhammed (335)

Batl inan Ta kesilmek (92,242) (193,275,504 Lanet (111) ) sim koyma gelenei (145,209,340) Rya (275,335,353,354 ,359,360) Boncuk takmak (315) Uur kolyesi (505)

403

iek-Bitki
Mimoza (153) Sarmak (170) Sardunya (170)

Hayvan

Topluluklar

Meslek
Mobilyac (21) Tesisat (21) Garson (129,159) Kahya (129) Boyac (129) Kilimci (129) Halc (129) Gzlemeci (129) Patatesi (129) Tamirci (159) Komi (159) Savc (237) Avukat (237) Hakim (237) Armatr (304)

Halk Edebiyat Trleri

Trk (211,313,314,479) Tarlaya ektim soan (313,314) Lmne (313,314) Drama kprs (313,314) Destan (504)

Papaan (58) Alevi Kurt (97) (210,211,311) Koyun (97) Krt (311) At (359) Ylan (359) Kedi (523)

Mitolojik Unsurlar
Kibele (156)

Yer-Semt
Talimhane (122) Kasmpaa (122) Dolapdere (122) Ortaky (137) Bodrum (137) Balta liman (153) Hisar (159) Arnavut ky (159) Emirgan (159) stinye (159) Yeni ky (159) Keiburnu (159) Beyolu (159) Saryer (302) kitelli (304) Eyp (312) Silahtar aa (312) Nianta (376) Tevikiye (376) Top aac (376) Beikta (386) Valide eme (386) Fatih (397) Saray burnu (413) Gztepe (429) Bostanc (429) Beykoz (429) skdar (429)

GiyimKuam
Kaban (55) Pards (55) Hrka (55.410) Yemeni (138) Pemina al (231) Kpe (231,355) Rimel (355) Earp (410) Manto (410)

Lakaplar
Kzlck Sopal Sulhiye (23) uu Selma (40) Aranjman Aysel (182) Tikli Glin (195) Filibit Bacakl Glten (195) Haberci Cemile (300) Penaltc Cemile (301) Kadife Az (302) Turist ris (307) Perili Keriman (451)

Akrabalk
Amca (211) Yenge (211) Day (211) Hala (211) Elti (214) Grmce (214)

404

Argo
Ayn boktanlkla (123) Bok yiyesiciler (274) Lan kaltak (301,304) Kanck (329) Pi kurusu (395)

Formel Sylem
Gemie mazi yenmie kuzu derler (274) Ku umaz, kervan gemez (310)

Tiyatro Terimleri
Vodvil (32) Mizansen (188) Tirad (246)

Halk ls
lk Cemre (426)

Tabloda grld gibi bat masallar ve onlara bal olarak grlen motifler kullanlrken halk hikyesi unsurlar eserde yer almamtr. Formel saylarn, geleneksel inanlarn, efsanenin, dinsel motiflerin, mitolojik unsurlarn ksmen kullanld eserde deyimler ve ataszleri bolca kullanlmtr. Yazarn ilk roman olan eser, halk bilimi unsurlar bakmndan zengin deildir. Daha ok maddi kltr unsurlarnn yer verildii eserde kullanlan hayvanlar, sembolik ifadeler tarlar. Lakaplarn ve argonun ok kullanld eserde trklerden de yararlanlr.

405

3.11. ador 3.11.1. zet Murathan Mungann 2004 ylnda yaynlanan ikinci romandr. Eserde uzun yllar nce lkesini terk etmi ve devrim sonras lkesine dnp annesi, ablas, kz ve erkek kardelerini arayan Akhbarn servenleri anlatlr. Yllar sonra lkesinde yzne kapanan kaplarla hesaplaan Akhbarn sorgulayc maceras bu anlamda kadn, burka, sava gibi temalarla okuyucuya sunulur. Dilimizde yaygn olarak kullanlmayan ador kelimesi randa ve dier Arap lkelerinde giyilen, ayak bileklerine kadar vcudun tamamn rten siyah araf ve yz tamamen kapatan pee anlamlarnda kullanlr. Yazar, kitabn arka kapanda eserle ilgili unlar aktarr:Tek bana kalan bir insann kaplad o gsz yeri kaplamaya alyorum. Varlm bir toz bulutu, daha sert bir rzgrda tozanlarna ayrarak dalp gidecek bir toz bulutu. Benim kalbmda bir boluk. Scan, ehrin ve ln ortasnda zamanszm gibi duran bir boluk.(ador 2004: Arka kapak) Eserde savan kiiler ve toplum zerinde yaratt ykmlar olay rgs ierisinde ortaya konur. ador romannda ayn zamanda lkemizde halen tartlan trban sorununa burka kavramyla gndermeler yaplr.

406

3.11.2. ador Motif Tablosu Masal Motifleri Geleneksel nanlar

Kt kale (10) ocuk Rzgr masal (40) Gzleri dalanan kahramanlar (90) Drlen mendil, pee, nar ya da elma (102) Uur (15) Hacca gidenin kapsnn yeile boyanmas (16) Bayramda el pmek (34)

Dinsel Motifler
Muska (20,103 Kerbela (42) Melek (46) Mhr, Sleyman (47) Ermi mezar (85) Hatim dualar (85) Mezarlk ziyareti (86) Kble (96) Peygamberler (101) Papaz (101 kon (101) slamiyet'e bak (101 Hz. Yusuf kuyusu (105)

DeyimAtaszleri

Hayvanlar

Ylan (14) G tazelemek (6) Gvercin (34) Akl etmek (6) ahin (75) Sinir bozmak (8) Ban derde sokmak (9) Yz seirmek (10) i boalmak (12) Gznden saklamak (15) ini diri tutmak (30) i szlamak (30) Gururunu okamak (30) inden saymak (36) Kan kaynamak (37) Gzden kaybolmak (51) Boaz dmlenmek (55) i ekilmek (55) Barna basmak (57) Gurbetin de hevesi alnr (61) Uzaa el dedirmek (61) Gze almak (63) Aklna gelmek (67) Yrei skmak (69) i kilitlenmek (69) Gz gze gelmek (71) Bir kadn gld zaman eytana davetiye karr (80)

407

Giyim-Kuam
Burka (17,63,70,770) Cppe (23) Aba (26) Harmani (33) al (50) Earp20) Gm Yzk (95) Akik Yzk (95) Bilezik (95)

MesleklerSatclar
Bakrc (37) Demirci (37) Baharat (37) Leblebici (27) inici (37) Halc (37) Gazelhan (52) Kahve Masalcs (71)

Eya
Kum gl (15) Taht (31) Kehribar Tesbih (33) Ttn Tabakas (33) Sedef Dme (33) Rahle (45) Hasr (75) Minder (75) Kerevet (75) skemle (75) Havn (96)

Bitki-iek
Sedefotu (23,36,85) Civanperemi (22,36) Kadife iekleri (26) Kama iekleri (26) Gl (26) Hr (26) Sardunya (26) Kini (36) ivi otu (36) Hodan (36) Baldrkara (36) Selam otu (36) Sinameki (36) Tarn (36) Ebe otu (36) Yalancsafran (36) Karahindiba (36) Meyankk (36) Ebegmeci (36) Tarhun (36) Dereotu (36) Haha (36)

By-Sihir
By (efsun (47) Falclk (94,96) Kehanet remizleri(96)

El Sanatlar Minyatr (72)

ecek-Yiyecek ekerli Leblebi (37) Demirhindi erbeti (37)

ador roman halk bilimi unsurlar bakmndan zayf saylabilecek bir eserdir. Tablonun banda yer alan masal unsurlar, daha ok sembolik anlamlar tarlar. Deyimlerin sk kullanld eserde dinsel motifler nemli bir yer tutar. Bitki isimleri asndan zengin olan eserde maddi kltr unsurlar daha fazla yer almtr.

408

3.2. Yazara Yneltilmek zere Hazrlanan Sorular 1. Geleneklerden beslenen bir yazar olarak sizce gelenek yapc mdr, ykc mdr? Siz hangi yn zerinde duruyorsunuz. 2. Eserlerinizde beslendiiniz dini kaynaklar var mdr? 3. Teknoloji anda masala ve destana nasl bakyorsunuz. 4. Krk Oda isimli eserinizde yeni moda oyunlardan sklan baz insanlar, kimi zaman eski masallara snrlar diyorsunuz. Bunu neye balyorsunuz? 5. Yukardaki soruya bal olarak eski moda oyunlarn ve masal kavramlarn kyaslar msnz? Sizin byle bir masal snanz var m? 6. an arm masallardan kastnz nedir? 7. Sizce herkesin kendi masal var m? Sizin masalnz nerelere urar? 8. Masala ne kadar inanyorsunuz? Bu inancn kayna nedir? 9. Kaf Dann n (s.163) kitabnda her an, her dakika insanlara bir eyler anlatmak istediinizi sralarken (masallar, hikyeler, aklar, yalanlar) masallar neden en baa koyuyorsunuz? Bu masala verdiiniz nemle mi ilgilidir? 10. Yksek Topuklar romannda (s.275) Sinan, bilinen eski bir masaln Beyolunda geen eitlemesi zerine alrken, siz byle bir eitleme olayna nasl bakyorsunuz? Masal eitlemesi kavramn aar msnz? 11. Cemal Sreyann folklor iire dman sylemine katlyor musunuz? 12. Gelenei bu kadar dntrerek sunma amalarnz nelerdir? 13. Ayna motifine neden bu kadar nem veriyorsunuz? Aynada okurlarnza gstermek istediiniz bir ey var m? 14. Gelenei kullanma ekliniz ile dier ada yazarlarn (Yaar Kemal, Orhan Pamuk, Latife Tekin) gelenei kullanma ekli arasnda bir kyaslama yapar msnz? 15. Cenk Hikyelerinde aaca balama geleneinden sz ediyorsunuz. Bu gelenein yaad yre hangisidir? Yoksa bu sizin kurgunuz mudur? 16. Lal Maslar eserinizde anlattnz Ulak ile Sadrazam hikyesinde bahsettiiniz Osmanl geleneklerinin tarihsel dayana var mdr? Yoksa bu sizin yarattnz bir kurgusal gelenek midir? 17. Gelenein vahi, eski ve l bir ey olduunu ifade ediyorsunuz. Bunu biraz aar msnz?

409

18. Lal Masallar eserinizin 58. sayfasnda yer alan Yaradl Suresi ile neyi kastediyorsunuz? nk Kuran- Kerimde bu isimle ilgili bir sureye ulaamadk. 19. Yazarlnzn ilk devreleri ile son 5-7 ylda ortaya koyduunuz eserler kyaslandnda folklor malzemesini kullanmanzda bir azalma grlr, bu deiimi neye balyorsunuz. 20. Murathan 95 isimli kitabnzda yer alan lk Otuz Ya yaznza dayanarak gelenee, masala ve folklora bak anz yorumlar msnz?

410

SONU iir, hikye, tiyatro ve roman trleri ile son dnem Trk edebiyatnda kendine has slubu ile ok tartlan yazar ve airlerin banda gelen Murathan Mungan, bu ynyle edebiyatmza farkl bir ses getirmitir. Yaptlarn ortaya koyarken her zaman iin zgn olma kaygsn tayan Mungan, eserlerindeki cesur yaklamlar sayesinde ou zaman farkl kesimlerin tepkisini ekmitir. Ele ald konular, setii kiiler ve meknlar, kulland slup bu anlamda ok tartlm ve eletirilmitir. phesiz burada szn ettiimiz konular, daha ok yeni edebiyat disiplini ierisinde deerlendirilmelidir. almamzn bandan beri nemsediimiz ilkelerin banda, halkbilimi disiplini erevesinde Murathan Mungann eserlerini motifleri kullanma skl asndan yorumlamaya almaktr. Bu erevede ortaya kan sonular, bizi ok daha fazla ilgilendirdiinden, kurgu, dil ve slup gibi konulara fazla yer vermedik. Edebiyat dnyasna tiyatro ile merhaba diyen Mungan, daha sonraki dnemlerde hem tiyatro yazmaya devam etmi, hem de hikye, iir ve roman trleriyle hem yurt iinde hem de yurt dnda byk bir hrete kavumutur. Murathan Mungann incelediimiz eserlerinde halkbilimi unsurlarnn eserlere gre dalmnda bir orantszlk sz konusudur. Yazarlnn ilk yllarna denk gelen eserlerde folklorik eler n planda iken, daha sonraki dnemlerde ve zellikle son dnemlerde ortaya koyduu yaptlarda bu elerin azl dikkat ekmektedir. Aratrmamzda ortaya kan en nemli sonulardan birisi, Mungann eserlerinde yer alan folklorik unsurlarn zellikle masal ve halk hikyesi motiflerinin ada anlat teknikleriyle ortaya konulurken yakalanan disiplinler aras malzeme alverii ve yazarn sergiledii baardr. Kurgu asndan modern bir hikye veya romann ierisine douya ait bir masal, efsaneyi baaryla monte eden yazar, bu yolla okurlarn hem mistik hem de fantastik yolculuklara karabilmektedir. Murathan Mungann yaptlarnda grlen geleneksel metinlere ve bu metinlerin kahramanlarna hayat verme ve onlara yeni ivmeler kazandrma abas, okuyucunun bu arketiplerle tekrar karlamasn salamaktr. almamz motif arlkl olduundan baz motiflerin Mungann incelediimiz eserlerinde yer al ekilleri ve ortaya kan sonular, her ne kadar motif tablolarnda

411

gsterilse de burada bu sonularn zetlenmesi gerektiine inanmaktayz. Halk edebiyatnn en nemli konularndan masal, Mungann incelediimiz eserlerinde nemli bir yer tutmaktadr. Hemen hemen btn eserlerde zengin masal motifleri, olay rgleri ierisinde anlatlara ivmeler kazandrarak okuyucuya masal tad verir. Masal terminolojisini zgn ve baarl kullanan yazar, ada bir masalc anlatmna sahiptir. Ancak bunu yaparken masallarn kurgusal yaplarn deitirerek yenian artlarna uygun metinler oluturur. Anlatlarnda genel olarak dou ve bat masallarndan yararlanr. Bu anlamda zellikle Binbir GeceMasallar, Mungann eserlerinde ayrcalkl bir neme sahiptir. zellikle bat masallarn dntrrken masal kahramanlarnn olaanst donanmlarn deitiren Mungan, bazen ironik bir yaklamla bu kahramanlar trajik bir sonla ba baa brakr. Yazar, masal sembollerini ve eyalarn armsal anlamda ortaya koyarken kendi masal teorisini de oluturur. Masal unsurlar Mungann zellikle hikyelerinde younluk kazanr. Tiyatrolarnda masal ile ilgili motiflerin azl da dikkat ekicidir. Genel olarak masal unsurlarndan hareketle u sonulara varlabilir: 1-Mungan, herkesin bildii, okurken veya dinlerken haz ald masallar yeniden kurgularken okuyucular bazen hayal krklna uratabiliyor. 2-Masallarla oynamay, masal motiflerini kullanmay ve masal kahramanlarn dntrmeyi seven yazar, btn bunlar yaparken hayata dair mesajlar verir. 3-Mungan, Asyatik malzemeyi zenginlik esi olarak kullanrken onun dntrlmesi ve zgn yapda kullanlmas gerektiine inanr. 4-Yazarn motifleri kullanma skl anlat trlerine gre deiiklik ssterir. Halk hikyesi motifleri, masal kadar olmasa da Mungann eserlerinde nemli yer tutar. zellikle tiyatro ve hikyeleri, halk hikyesi unsurlaryla ayr bir zenginlik kazanr. Mungann temel motiflerine bal kalarak tekrardan kurgulad Dumrul ile Azrail hikyesi genel olarak yazarn halk hikyelerine yaklamn yanstmas bakmndan iyi bir rnektir. Bu anlamda yazarn halk hikyelerini iyi bildiini kulland zengin motiflerden karabiliriz. Mitoloji unsurlarn sembolik ve armsal anlamda kullanan yazar, dou ve bat mitolojisinin kahramanlarn bir arada kullanr. Bazen bu kahramanlara btnletikleri nesnelerle gndermeler yapar. Efsane motiflerini az da olsa kullanan yazar, halk kltrnde nemli bir yere sahip olan ta kesilme efsanesine gndermeler yapar.

412

Masal, halk hikyesi, mitolojik unsurlar eserlerinde zenginlik esi olarak kullanan Mungan, halk edebiyatnn nemli bir konusu olan destan motiflerini kullanmaz. Kalp szlerden deyim ve ataszlerine mesajlarn kuvvetlendirmek amacyla yer veren yazar, formel saylar ilevsel anlamlaryla deerlendirip, halk kltrnde nemli bir yere sahip alk ve karglar yaptlarnda bolca kullanr. Geleneksel malzemeyi anlatlarnn hizmetinde kullanmay ve dntrmeyi benimseyen Mungan, bunu anlat kahramanlarna yaptrrken, bir atma ortam yaratp okuyucunun o metinden gerekli mesaj almasn arzular. Gei dnemlerinde yer alan doum ve lm gelenekleri yazarn eserlerinde ok az kullanlr. Murathan Mungann eserlerinde Osmanl kltr, kent kltr, ky kltr, Yezidi kltr, ecinsel kltr gibi eitli oluumlar, ayr ayr deerlendirilirken bazen de bu kltrler i iedir. Genel olarak folklorik malzemeye anlatlarnda yer veren yazar, yerel kltr evrensel kltrle sentezleyerek bir sonuca ulamaya alr. Eserlerinde marjinal kii ve mekanlar kullanan Mungan, bu yap ierisinde kltrel elere de yer vererek bir paradoks yaratp postmodern edebiyatn kurallarn uygular. Dini motifler, Mungann eserlerinde en ok kulland folklorik malzemedir. Peygamber kssalar, kutsal kitaplar, ermi, ahiret inanlar ve daha birok dini konu yazarn anlatlarnda bir zenginlik esi olarak yer alr. slami kltrn yan sra Musevilik, Hristiyanlk, Yezidilik gibi inanlarn temel izlekleri Mungann yaptlarnda ifadesini bulur. Geleneksel ve tresel yapnn kurallarn yaptlarnda ayrntlaryla yorumlayan yazar, gelenek ve trelerin kiinin yaamnda sahip olduu yaptrm yksek eylemlere ironik gndermeler yapar. ou yazarn bat kaynaklarndan beslendii gnmzde Mungann genel anlamda Anadolu kltrnden beslenmesi ve bunu dillendirmesi yazarn bir meydan okuyuu olarak yorumlanabilir. Toplumsal duyarlla sahip olan ve her frsatta bu duyarlln yaptlarnda dile getiren Lal Masallarn yazar, masallarn esiz bysnden, halk hikyelerinin iten anlatmndan, saylarn bysnden, duann ve bedduann gcnden, inanlarn

413

yaanmlndan, hayvanlarn efsanevi zelliklerinden, geleneklerin dnyasndan, halk sanatlarnn mistik yapsndan sonsuza dek yararlanr. Toplumun eitli kesimlerince ele ald konular ve kulland ak dil (argo) yznden eletirilen yazarn halkbilimi elerini zgn, yerinde ve baarl kullandn syleyebiliriz. Bundaki en nemli etkinin Mardin gibi bir kentin kltryle bymesine ve dou-bat kaynaklarn iyi bilmesine balayabiliriz. Netice olarak Murathan Mungan, beslendii corafyann kltrel deerlerini ortaya koyarken veya dntrrken bu deerlerin halk belleinde yeniden biimlendirilmesini ve sorgulanmasn salar.

414

KAYNAKLAR Abdulkadirolu, Abdulkerim (1997) Trk Halk Edebiyat ve Folklor Yazlar, stanbul Akdoanbulut, Sibel (1996) Murathan Mungann Eserlerine Toplu Bir Bak, 91 s. (Yn: Prof. Dr. Bilge Ercilasun) Ankara: Hacettepe niversitesi Acpayaml, Orhan (1978) Halk Bilimi Terimleri Szl, Ankara Acpayaml, Orhan (1989) Trkiye Folklorunda Halk Hekimliinin Morfolojik ve Fonksiyonel Ynden ncelenmesi, Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara Aa, Mehmet (2004) Trk Halk Edebiyat El Kitab, Grafikler yaynlar, Ankara Aksan, Doan (2003) Her Ynyle Dil, TDK yaynlar, Ankara Aktun, Hulki (1998) Trkenin Byk Argo Szl, YKY, stanbul Ataman, Sadi Yaver (1987) Folklor Aratrmalar Asndan Halk Oyunlarmza Genel Bir Bak ve Ate Kltryle lgili Oyunlar, III. Milletleraras -Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Milli Folklor Aratrma Dairesi yaynlar, Ankara Alangu, Tahir (1961) Billur Kk Masallar, Afa yaynlar stanbul Alangu, Tahir (1993) Trkiye Folkloru El Kitab, Adam yaynlar, stanbul Alptekin, Berat Ali (1997) Halk Hikyelerinin Motif Yaps, Aka yaynlar, Ankara Aras, Enver (2002) Trklerde Hdrellez Gelenei, Milli Folklor, Feryal Matbaaclk, Ankara Artun, Erman (2001) klk Gelenei ve k Edebiyat, Aka yaynlar, Ankara Artun, Erman (2004) Anonim Trk Halk Edebiyat Nesri, Kitabevi yaynlar, stanbul Artun, Erman (2005) Trk Halkbilimi, Kitabevi yaynlar, stanbul Aslan, Ensar (1990) Halk Hikyelerini nceleme Yntemleri, Yaral Mahmut Hikyesi zerinde Bir nceleme, Dicle niversitesi yaynlar, D.Bakr Aslan, Ensar (1999) Halk iirimizde Tarihi Olaylar, Dicle niversitesi Eitim Fakltesi yaynlar, Diyarbakr Aslan, Ensar (2001) ldrl k enlik, Dicle niversitesi Eitim Fakltesi yaynlar, Diyarbakr

415

Aslan, Ensar, (2003) Trk Halk Bilimi Aratrmalar, Dicle nv. Ziya Gkalp Eitim Fakltesi yaynlar, Diyarbakr Aslan, Ensar, (2004) Trk Halk Hikyeciliinde Kullanlan Kalp Sz Gruplar ve Manzum Tasvirler, Mitten Meddaha Trk Halk Anlatlar Sempozyumu, Ankara Avc, A. Haydar (1988) Halkbilimi Aratrmalar l, Ankara Ay, Gktan (1990) Folklora Giri, Pan yaynlar, stanbul Balaman, Ali Rza (1973) Gelenekler, Tre ve Trenler, Betim yaynlar, zmir Bali, Muhan ( 1973) Ercili Emrah ile Selvihan Hikyesi Varyantlarnn Tespiti ve Halk Hikyecilii Bakmndan nemi, Ankara Bagz, lhan (1986a) Folklor Yazlar, Adam yaynclk, stanbul Bagz, lhan (1986b) Trk Halk Hikyelerinde D Motifi Zinciri, Folklor Yazlar, stanbul Bauur, Emine (1998) Kp Ky Takvim ve Meteorolojisi, Trk Halk Kltrnden Derlemeler, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara Baylad, Derman (1996) Efsaneler Dnyasnda Anadolu, Anadolu Mitolojisi, Say yaynlar, stanbul Binbir Gece Masallar (2001) (eviren: lim erif Onaran) YKY, stanbul Boratav, Pertev Naili (1982) 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul Boratav, Pertev Naili (1991) Folklor ve Edebiyat 2, Adam yaynlar stanbul Boratav, Pertev Naili (1989) Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii, Adam yaynlar, stanbul Boratav, Pertev Naili (2003) 100 Soruda Trk Folkloru, K Kitapl, stanbul Campbell, Josef (1993) Dou Mitolojisi, (eviren: K.Emirolu) Ankara Campbell, Josef (1993) lkel Mitoloji, (eviren K.Emirolu) Ankara Can, efik (1997) Klasik Yunan Mitolojisi, nklp yaynlar, stanbul Caner, Frat (2002) Bir deoloji Olarak Murathan Mungan iiri (Yksek lisans tezi, Yneten: Prof. Dr. Talat Halman) Bilkent niversitesi akman, Zeki (1989) Nazar Deme ve Tedavi Usulleri, stanbul evirme, Hlya (1998) Murathan Mungann Hikyelerinin Kltr Yaplarnn Deerlendirilmesi ve Greimas Gstergebilim Metoduna Gre Yapsal zelliklerinin ncelenmesi (Doktora tezi, Yneten: Yard Do. Dr. Abdulkerim Din) Atatrk niversitesi obanolu, zkul (1999) Halk Bilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri

416

Tarihine Giri, Aka yaynlar, Ankara oruhlu, Yaar stanbul Dil Dergisi, (2000) 2000 Ylnda Trk yk ve Roman Sempozyumu, zel Say, s. 27-30, Ankara Dndar, Leyla Burcu (2001) Murathan Mungann ada Masallarnda Cinsiyeti Gelenein Eletirisi (Yksek lisans tezi, Yneten Yard. Do. Dr. Sha Ouzertem) Bilkent niversitesi Ekici, Metin (2004) yaynlar, Ankara Eli, Armaan (1999) Semah Geleneinin Uygulanmas, Hac Bekta Veli Dergisi, Elin, kr (1962) Dede Korkut Kitabnda slami Unsurlar, Nemeth Armaan, Ankara Elin, kr (1984) Halk Edebiyat Aratrmalar .. Ankara Elin, kr (1993) Halk Edebiyatna Giri, Aka yaynlar Ankara Elin, kr (2000) Kerem ile Asl Hikyesi, Aka yaynlar, Ankara Eliade, Mircae (1993) Mitlerin zellikleri (eviren: S.Rifat) Simavi Halk Bilgisi Derleme ve nceleme Yntemi, Geleneksel (2000) Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabak yaynlar,

yaynlar, stanbul. Eliade, Mircae (1999) amanizm (eviren .Berkan) mge Kitabevi, Ankara Ergin, Muharrem (1999) Dede Korkut Kitab ( nceleme) Boazii yaynlar, stanbul Ergun, Ankara Erhat, Azra (1993) Mitoloji Szl, Remzi Kitapevi, stanbul Ersoy, Ruhi (2004) Szl Kltr ve Szl Tarih Bilgisi zerine Baz Grler, Milli Folklor, S.61 Ankara Eybolu, smet Zeki (1974) Btn Ynleriyle Anadolu nanlar, Koza yaynlar, stanbul Fischdick, Edith (1984) Trk Halk Hikyeleri le lgili Bir Aratrma: Elif ile Mahmut (eviren F.Trkmen, A.enocak) TFA, Ankara Freud, Sigmund (1971) Totem ve Tabu, (eviren: Niyazi Berkes) Remzi Kitabevi, stanbul Metin (1997) Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi C...

417

Gkyay, O, aik stanbul

(1973) Dedem Korkutun Kitab, Milli Eitim Basmevi,

Glpnarl, Abdulbaki (1995) 100 Soruda Tasavvuf, Gerek yaynlar, stanbul Glensoy, Tuncer (1994) Trklerde Ad Verme Gelenei Hektor, Milli Folklor, S.22 Ankara Gnay, Eflatun Cem (1997) Masallar, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara Gnay, Umay (1985) Folklor Mahsullerinin Tabiat, Milletleraras Trkoloji Kongresi, Tebliler, C. . stanbul Gnay, Umay (1999) Trkiyede k Tarz iir Gelenei Ve Rya Motifi, Aka yaynlar, Ankara Gngr, Harun (1998) Trk Budun Bilimi Aratrmalar, Kvlcm yaynlar, Kayseri Grsoy, Emine- Sagol Glden (2002) Trk Kltrnde Argo, Hollanda Hanerliolu, Orhan (1993) stanbul nan, Abdulkadir (1958) Trk Destan ve Masallarnda Krklar Motifi, TDED, stanbul nan, Abdulkadir (1976) Eski Trk Dini, stanbul nan, Abdulkadir (1995) Tarihte ve Bugn amanizm, TTK yaynlar, Ankara slam Ansiklopedisi stanbul slam Ansiklopedisi (1992) Binbir Gece Maddesi (Trk Diyanet Vakf), s.180181, stanbul slam Ansiklopedisi (2001) Kafda Maddesi (Trk Diyanet Vakf), s.144145, stanbul vgin, Hayrettin (1996) Akar Ofset, Ankara vgin, Hayrettin (1982) Halk iirinde Dedim-Dedi, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi, Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, C.2, Ankara Kadolu, dris (2005) Diyarbakrl Ahmedi Yusuf u Zleyha (nceleme, Metin, Dizin-Szlk, Dicle niversitesi yaynlar, Malatya Kalafat, Yaar (1995) Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Atatrk Kltr Merkezi yaynlar, Ankara Trk Halk Bilimi ve Halk Edebiyatnda Grler, (1991) Anka Maddesi (Trk Diyanet Vakf), s.199, Dnya nanlar Szl, Remzi Kitabevi,

418

Kalafat, Yaar (1996) slamiyet ve Trk Halk nanlar, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara Kalafat, Yaar (2004) Altaylardan Anadoluya Kamizm, amanizm, Yeditepe yaynlar, stanbul Kaplan, Mehmet (1985) Tip Tahlilleri, Trk Edebiyatnda Tipler, Dergh yaynlar, stanbul Karaba, Seyfi (1981) Btncl Trk Budunbilimine Doru, ODT Fen

Edebiyat Fakltesi yaynlar, Ankara Karada, Raif (1961) Binbir Gece Masallar, Ak Kitapevi, stanbul Karahan, Abdulkadir stanbul Kaya, Doan; Koz, Sabri (2000) Halk Hikyeleri 1, Kitabevi yaynlar, stanbul Koca, Salim (2002) Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler, c.3, Yeni Trkiye yaynlar, Ankara Kocatrk, Vasfi Mahir (1964) Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat yaynlar, Ankara Koltuk, Saime (1999) Murathan Mungann iirlerinde Zaman Kavram, IV+745 s. (Yneten: Prof. Dr. Bilge Ercilasun) Ankara: Hacettepe niversitesi. Kozanolu, M. Tahsin (1994) Yunan Mitolojisi, Dnen Adam yaynlar, stanbul Kprl, M.Fuad (1989) Edebiyat Aratrmalar, tken yaynlar, stanbul Kurnaz, Cemal (1990) Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Denemeler, Aka yaynlar, Ankara Levi-Strauss, Claude yaynlar, stanbul Meydan Larausse, Byk Lugat ve Ansiklopedisi C.1 (643) Moran, Berna (1994) Trk Romanna Eletirel Bir Bak II, letiim yaynlar, stanbul Mngan, Murathan (1995) Mahmud ile Yezida, 2.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1995) Cenk Hikyeleri, 4.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1995) Geyikler Lanetler, 2.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1995) Taziye, 2.basm, Metis yaynlar, stanbul (1993) Din ve By, (eviren: A.Gngren) Yol (1951) slamiyette Krk Adedi, TDED yaynlar,

419

Mungan, Murathan (1996) Murathan 95, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1997) Parann Cinleri, 1.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1999) Son stanbul, 8.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (1999) Aynal Krk Oda, 3.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan ( 2002) Dumrul ile Azrail, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (2002) Kaf Dann n, 6.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (2002) Krk Oda, 11.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (2002) Yksek Topuklar, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (2003) Lal Masallar, 9.basm, Metis yaynlar, stanbul Mungan, Murathan (2004) ador, 1.basm, Metis yaynlar, stanbul Nirun, Nihat- Cihat znder (1990) Trk Sosyo Kltr Yaps inde Adetler, rfler, Grenekler, Gelenekler, Mili Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler, AKM yaynlar, Ankara Ocak, Yaar Ahmet (1990) slam- Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr lyas, Kltr Aratrmalar Enstits. Ankara Ocak, Yaar Ahmet, Trk Folklorunda Kesik Ba, Trk Kltr Aratrmalar yaynlar Ouz, Burhan (1980) Trkiye Halknn Kltr Kkenleri 2, stanbul, Dou Bat yaynlar, s.781 Ouz, M. cal Aka yaynlar, Ankara. Ouz, M. cal (1999b) Trk Halkbilimi almalarnda E Metin (Varyant) ve Benzer Metin (Versiyon) Sorunu, Mili Folklor, S.42, Feryal Matbaaclk, Ankara Onay, Ahmet Talat (1996) Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, Milli Eitim Basmevi, stanbul gel, Bahaeddin (1991) Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bakanl, Ankara gel, Bahaeddin (1993) Trk Mitolojisi, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu yaynlar TTK Basmevi, Ankara rnek, Sedat Veyis (1988) 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, Gerek yaynlar, stanbul rnek, Sedat Veyis (2000) Trk Halk Bilimi, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara (1999a) Trk Dnyas Halk Biliminde Yntem Sorunlar,

420

zelik, Sadettin (2005) Dede Korkut Aratrmalar, Notlar/ Dizin/ Metin, Gazi Kitabevi, Ankara zdemir, Hasan (1997) 5. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Edebiyat Seksiyon Bildirileri ztrk, Sakine elik (2004) Murathan Mungann Dumrul ile Azrail yksn Postmodernist Adan Okuma, IX. Uluslararas KIBATEK Edebiyat leninde (Romanya) sunulmu bildiri Pala, skender (1995) Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara Propp, V (1985) Masaln Biimbilimi (eviren: Mehmet Rfat, Sema Rfat) BFS yaynlar, stanbul Propp, V (1998) Folklor, Teori ve Tarih (eviren: Necdet Hagi1) Glen Ofset, stanbul Pskllolu, Ali (2004a) Trk Ataszleri Szl, Arkada yaynlar, Ankara Pskllolu, Ali (2004b) Trke Szlk, Arkada yaynlar, Ankara Sakaolu, Ankara Sakaolu, Saim (1980) Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi Ve Bu Efsanelerin Tip Katalou, Ankara Saim, Sakaolu (1999) Masal Aratrmalar, Aka yaynlar, stanbul Sever, Erol (1993) Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni, Berfin yaynlar, stanbul Seyidolu, Bilge (1983) Cad Tipi zerine Bir Aratrma kr Elin Armaan, Hacetepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Armaan Dizisi, Ankara Seyidolu, stanbul Seyidolu, Bilge (1992) Mitoloji zerine Aratrmalar, Atatrk niversitesi yaynlar, Erzurum Suveren, Gltekin (1969) Binbir Gece Masallar, Altn Masallar, stanbul emsettin, Sami, Kamus-i Trki, Masal Maddesi C.2 1317-1315 enesen Okuluk, Refiye (2000) ahmeran Lokman Hekim ve Adana Efsaneleri Efsaneden Tarihe Tarihten Bugne Adana Kpr Ba, YKY, stanbul kr Elin Armaan (1983) (Mahmut 1983: 35-36) (1983: 35-36) Hacettepe nv. Armaan Dizisi1 Ankara Bilge (1985) Masal Trk Dili Ve Edebiyat Ansiklopedisi 6 Saim (1973) Gmhane Masallar Metin Toplama Ve Tahlil,

Tan, Nail (2000) Folklor ( Halk Bilimi) Genel Bilgiler, Artmedia, stanbul

421

Tanyu, Hikmet (1968) Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara Tezcan, Mahmut Ankara Thompson, Stith, (19551958) Motif ndex of Folk Literature, Indiana Univ. Turan, eraffettin (1994) Trk Kltr Tarihi, Bilgi yaynlar, Ankara Trke Szlk (1998) Trk Dil Kurumu yaynlar, Ankara Trkmen, Fikret (1974) k Garip Hikyesi zerine Mukayeseli Bir Aratrma, Ankara Trkmen, Fikret (1982) Karg, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.5, Dergh yaynlar, stanbul Trkmen, Fikret (1995) k Garip Hikyesi, Ankara Trkmen, Fikret (1983) Tahir ile Zhre, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara U, Himmet (2006) Ansiklopedik Roman Eletiri Terimleri, Bizim Bro yaynlar, Ankara Yalkut, Sabiha Banu (2002) Melek Tavusun Halk: Yezidiler Metis yaynlar, stanbul Yardmc, Mehmet (1993) Halk Bilim Ve Edebiyat Yazlar, Aksz yaynlar, Malatya Yldrm, Dursun (1998) Szl Kltr ve Folklor Kavramlar zerine (1997) Kltrel Antropoloji, Kltr Bakanl yaynlar,

Dnceler, Trk Bitii, Aka yaynlar, Ankara nternet Adresleri: www.midyat.net www.bilgilik.com www.aksiyon.com www.murathanmungan.com www.bodabas.tripod.com/muzikkulturudersnotu.htm www.elazig.gov.tr/tr/kulturturizmvecevre/folklor.asp http://www.kultur.gov.tr/portal/turizm_tr.asp www.midyat.net/yezidi/yezidi.asp

422

DZN ( Kii, Motif, Yer ) Abdi: 49, 50 Ab- hayat: 123, 125, 126, 228, 250, 324, 374, 384 Acuze kar: 70 Ad verme gelenei: 270, 271, 292 Adak: 284, 285, 291, 303 dem: 37, 38,138, 210, 211, 216, 217, 221, 222, 229, 315, 316, 381 Adil ah: 121, 197 Agel: 291, 303, 309, 376 At: 104, 106, 153, 255, 284, 306, 365, 366, 368, 376, 390 Ak geyik: 328 Akhilleus: 2 Akkavak Kz: 115, 167 Aksan, Doan: 145, 163 Aksoy, mer Asm: 145,163 Al basmak: 147 Aleaddinin Sihirli Lambas: 396, 18, 48, 79, Alevi: 193, 203, 222, 223, 227, 322, 403 Ali Baba ve Krk Haramiler: 18, 48, 79, 396 Ali, Sabahattin: 356, 393 Alice: 14, 19, 78, 79, 102, 103, 146, 148, 155, 157, 159, 294, 295, 322, 341, 393, 395, Alk: 167, 174, 365, 368, 412 Althusser: 356,357, 393 Ana Tanra: 139 Anadolu: 49, 133, 136, 141, 151, 202, 224, 227, 238, 254, 262, 268, 272, 279, 288, 328, 353, 372, 412, 415, 416, 417, 420, 421 Anasr- erbaa:182,227 Anka (Zmrd Anka): 18, 78, 119, 133, 134, 135, 137, 138, 140, 188, 370, 374, 375 Ankara karlamas: 152, 154, 256, 257, 381 Antigone: 13, 14, 110 Araf: 172, 220, 229 Arap zengi: 117

423

Arapa: 196,233, 234 Ar: 191 Artun, Erman: 129, 167, 238, 243, 248, 254, 264 Arzu ile Kamber: 82, 96, 113, 114, 167, 180, 197, 197, 219, 273, 289 Aslan, Ensar: 7, 10, 11, 69, 70, 72, 80, 81, 97, 98, 104, 109, 111, 115, 117, 197 Asuman ile Zeycan: 63, 82, 104, 121, 187, 197 Asurlular: 321, 394 Asya sylenceleri: 48 k Garip: 187, 421, 180 k enlik: 414 k Veysel: 128 At: 83, 107, 130, 162, 192, 244, 258, 275, 291, 323, 324, 325, 326, 327 Atasz: 164, 231, 323 Atay, Ouz: 357, 381 Ate: 183, 224, 227 Atlantis: 359, 399 Attis: 139 Avclk: 272, 273, 301, 345, 376, 379 Ayna: 152, 160, 162, 192, 218, 234, 286, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 302, 304, 305, 310, 313, 344, 370, 379, 385, 390, 394, 395, 396, 397, 402, 408, Azaplar: 322, 346, 386 Azrail: 89, 94, 389, 87, 88, 93, 218, 229, 230, 316, 332, 367 Bacon, Francis: 163 Bakara suresi: 186 Baldrakan: 301, 407 Bams Beyrek: 62, 325 Batl nan: 209, 231, 232, 233, 234, 247, 293, 297, 363, 367, 396, 402 Battal Gazi: 143 Bayndr Han: 62, 289 Beddua: 62, 63,143, 167, 173, 289, 390, 412 Bektai(lik): 179, 183, 222, 223 Belks: 359, 399 Belkiya: 18, 55, 56, 57, 60, 118, 124, 140, 216, 217

424

Bereket: 67, 134, 174, 175, 233, 239, 240, 260, 328, 334, 335 Beik kertme: 8, 11, 27, 32, 56, 59, 74, 86, 101, 102, 125, 126, 142, 186, 211, 221, 374, 396 Beik krmak: 288 Beik: 287, 288, 311, 312, 313, 364, 367, 385, 397 Bey Byrek: 115, 117, 167 Billur Kk: 3, 114, 116, 224, 225, 261, 321, 345, 351, 383, 384, 385 Bin: 18, 19, 34, 52, 66, 102, 133, 138, 164, 182, 200, 201, 204, 205, 363, 367, 370, 374, 384 Binbal ylan: 133, 140, 368 Binbir Gece Masallar: 47, 48, 51, 52, 53, 55, 57, 58, 59, 61, 63, 135 Binbir Kilise: 202 Binbir: 19, 28, 38, 48, 49, 66, 177, 201, 202, 203, 204, 205, 233, 313, 322, 339, 354, 367, 374, 379, 384, 389, 393, 394, 396, 401 Binboa Dalar: 200 Boa Han: 62, 118, 280 Bolu beyi: 270 Boratov: 10, 16, 49, 69, 80, 115, 136, 141,167, 176, 180, 195, 200, 202, 209, 220, 221, 231, 235, 239, 240, 248, 249, 252, 262, 268, 272, 278, 283, 288, 289,293, 323, 324, 325, 328, 329, 335, 336, 293, 323, 324, 325, Borges: 356, 393 Bonaka: 4 Boz At: 324 Bukowski: 359, 402 Bulgarca: 4 Burak: 343, 397 Burka: 236, 303, 309, 405, 407 Blbl: 113, 124, 146, 149, 340, 341, 342, 343, 385, 393, 401 By: 10, 12, 19, 34, 36, 38, 46, 47, 48, 50, 51, 52, 55, 58, 64, 65, 74, 75, 78, 81, 96, 102, 111, 112, 130, 154, 162, 187, 202, 219, 222, 223, 225, 227, 233, 234, 238, 239, 240, 247, 248, 249, 250, 251, 254, 261, 262, 266, 287, 294, 295, 299, 300, 330, 336, 345, 379, 384, 386, 389, 391, 407, 412, 418 Byc: 8, 36, 38, 39, 40, 43, 44, 50, 64, 69, 74, 75, 78, 222, 238, 345, 347, 379, 386

425

Bylk: 10, 233, 249, 300 Cad: 12, 20, 25, 69, 70, 71, 75, 78, 79, 104, 106, 161, 197, 359, 379, 396, 420 Calvino: 356, 393 Camasb: 49, 50, 53, 61 Camasbname: 49, 61, 372 Cebrail: 209, 218, 229,316, 389, Cehennem: 55, 171, 174, 186, 219, 220, 222, 229, 230, 314, 371, 389, 400 Cengiz Han: 191 Cennet: 38, 96, 175, 178, 181, 183, 184, 186, 189, 210, 211, 216, 217, 220, 221, 222, 229, 230, 283, 316, 365, 367, 381 Ceren: 115, 330, 331, 343, 364, 385 Ceylan: 701, 104, 109, 181, 239, 272, 326, 328, 329, 330, 343, 385 Ceza: 8, 11, 27, 32, 56, 74, 86, 101, 102, 103, 125, 126, 142, 186, 211, 221, 374, 396 Christensen, Arthur: 7 Cihanah: 49, 59, 66, 258 Cin Dans: 390 Cin: 10, 12, , 18, 78, 135, 140, 188, 212, 218, 219, 235, 238, 244, 248, 298, 304, 325, 349, 360, 374, 386, 390, 391 Cindar: 202,203, 233,235, 236, 346, 368 Cirit: 151, 258, 291, 375 Civanperemi: 231, 300, 301, 407 Civiotu: 301, 407 algc: 258 atk: 152, 304, 305, 306, 307, 363, 365, 368, 387, 390, 398 ayda ra: 254, 255, 256, 401 ehov: 357, 359, 371, 381 elebi, Asaf Halet: 357, 371 erkes: 268 eyiz: 313, 349 nar: 189, 301, 302, 371 ift bal kartal: 133 inliler: 191 ocuksuzluk: 68, 86, 125, 379, 38, 62, 63, 64, 67

426

Dadalolu: 128Daire: 146, 174, 181, 183, 199, 232, 256, 261, 267, 279, 282, 284, 285, 290, 292, 315, 317, 318, 319, 320, 362, 363, 365 Dans: 321, 336, 345, 45, 46, 152, 254, 256, 61, 311 Dante: 191 Danyal: 49, 50, 52, 53, 60, 61 Davutolu Sleyman: 121 Dedalus: 76 Dede Korkut Hikyeleri: 62, 63, 87, 89, 93, 94, 95, 118, 180, 187, 191, 196, 206, 280, 288, 289, 324, 325, 332, 335, 416, 419 Deli Dumrul: 5, 14, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 332, Demokles: 19, 75, 76, 77, 140, 393 Dengbej: 83, 107, 345, 363, 367, 390 Derdail: 316 Dereotu: 301, 407 Dervi: 63, 64, 117, 121, 180, 216, 227, 229, 270, 289, 394Destan: 15, 48, 63, 80, 81, 107, 108, 176, 180, 187, 206, 227, 300, 306, 323, 324, 325, 335, 345, 467, 386, 403, 408, 412 Dev: 78, 79, 180, 379, 396 Deve: 57, 58, 60, 61, 62, 197, 213, 286, 338, 342, 343, 367, 375 Deyim: 145, 151, 156, 158, 164, 180, 181, 184, 188, 192, 195, 196, 197, 200, 206, 207, 209, 239, 248, 268, 288, 324, 335, 365, 387, 404, 407 Deyi: 129, 130, 131, 386 D Ouz: 62 Dicle: 105 Dinlik: 10 Dionisos: 76 Dirse Han: 62 Divan Lgatit Trk: 323 Diyojen:359, 399 Doan (ku): 241, 232, 276, 292, 332, 338, 343, 384, 385 Doum gelenekleri: 287, 412 Dokuz Ouzlar:191 Doru at: 292, 326, 327, 343, 371, 384

427

Dostoyevski: 356, 357, 358, 381, 402 Dua. 19, 63, 87, 96, 105, 112, 161, 167, 168, 169, 170, 172, 174, 175, 200, 213, 217, 234, 238, 239, 240, 283, 289, 297, 303, 329, 335, 390, 398, 412 Dumrul ile Azrail: 411, 1, 3, 87, 88, 89, 95 Dursun, Tark: 82 Duvak: 368 Dn trenleri: 260 Dldl: 324, 326 Ebced hesab: 252, 253, 257, 345, 387 Ebe otu: 301, 407 Ebegmeci: 301, 407 Ecel at: 325, 327, 342, 381 Eco: 356, 393 Efsane: 5, 8, 34, 42, 49, 50, 54, 104,133, 135, 139, 141, 184, 254, 255, 272, 298, 323, 324, 326, 328, 335, 337, 387, 404, 410, 411, 413, Efsun: 64, 65, 66, 161, 170, 202, 203, 217, 238, 239, 329, 337, 368, 407 Efsuncu dans: 390 Efsuncu: 36, 38, 39, 64, 233, 236, 239, 250, 344, 345, 346 Ejderha: 18, 50, 56, 140, 187, 188, 335, 390 Elbruz Da: 135 Elin, kr: 62, 69, 80, 98, 141, 289, 334 Eliade, Mircae: 132 Elif ile Mahmut: 82 Elma: 10, 12, 19, 20, 25, 26, 38, 41, 52, 63, 67, 74, 75, 78, 192, 211, 220, 221, 229, 289, 374, 376, 379, 406 Emrah ile Selvihan: 115, 117, 121, 188, 334 Engel: 40, 69, 70, 80, 84, 104, 105, 106, 113, 114, 115, 116, 125, 126, 136, 179, 233, 290, 363 Ergin, Muharrem: 62, 63, 89, 92, 289 Erguvan: 302 Erlik: 335, 337 Ermeniler: 321, 353, 371, 394 Ermi: 58, 64, 65, 143, 161, 181, 184, 192, 196, 200, 216, 217, 218, 223, 229, 230, 243,

428

244, 246, 250, 267, 302, 303, 327, 350, 367, 376, 386, 397, 406, 412 Eski Ahit: 184, 186, 212, 229, 376 Evliya elebi: 317, 318 Ezan: 270 Falc: 140, 235, 344, 347 Farsa: 4, 196, 315 Fassbinder: 357 Fatiha suresi: 175, 187 Fellini: 357, 381 Ferhat ile irin: 96, 105, 125, 181, 379 Frat: 105, 186 Fikret, Tevfik: 357, 371 Filbahri: 302, 371 Fischdick, Edithi: 70, 80, 109 Fizan: 361, 365 Flaubert: 356, 393 Foucault: 356, 357, 393 Freud: 356,393 Furkan suresi: 138, 219 Gemici Simbad Masal: 48 Genet: 359, 402 Gerdek: 115, 278, 330 Gergef: 224, 292, 354, 371, 384, 387 Gevherengin: 58, 59, 119, 339 Geyik Ahmet: 117 Geyik: 70, 104, 247, 267, 272, 273, 282, 328, 329, 320, 331, 332, 340, 342, 343, 371, 372, 375, 385, 388, 390, 391 Gorki: 359, 402 Gk Tanr: 335 Gktrk: 328 Gkyay, O. aik: 332 Gzbac: 347 Gramasci: 357, 393

429

Grimm: 24, 25, 36, 37, 43, 44, 45, 47 Gl ile Sitemkr: 63, 69 Glfidan: 113 Gnay, Umay: 243 Gney, Eflatun Cem: 63, 17 Gntekin, Reat Nuri: 356, 358, 393 Gvercin: 137, 181, 185, 186, 197, 219, 224, 232, 241, 260, 276, 330, 332, 333, 334, 338, 342, 343, 349, 371, 49, 58, 59, 109, 385, 390, 393, 406 Hac Bekta: 332 Hac Dorul: 332 Hacivat: 85 Halhal: 305, 306, 365, 368, 387 Halk hekimlii: 195, 248, 249, 250, 251, 257 Halk ls: 252, 253, 257, 365, 367, 376, 387, 394, 404 Halk airlii: 128, 129, 131, 387 Halk takvimi: 252 Halk tiyatrosu: 370 Halk trkleri: 334 Hamal ve Hanm Masal: 48 Hamayl: 305, 306, 353, 387 Hamlet: 357, 14, 371 Haner: 114, 116, 171, 223, 224, 232, 241, 276, 290, 306, 311, 312, 330, 331, 338 Hanende Melek: 356, 393 Hanmeli: 302, 371 Harmandal:152, 254, 256, 257, 381 Harmani: 303, 407Poi: 291, 303, 306, 307, 309, 368, 376, 398 Harry Poter: 21 Hatim duas: 209, 406 Hava: 183, 227 Havva: 315, 316 Hedda Gabler: 14 Heft Peyker: 187 Hekimba: 346

430

Hristiyanlk: 179, 183, 184, 186, 191, 195, 215, 216, 230, 241, 262, 321, 397, 412 Hzr: 64, 65, 143, 181, 216, 217229, 270, 324, 376 Hzma: 304, 306, 307, 365 Hicr suresi: 186 Hikayat- Kssa-i Mhr Vefa: 101 Hisar, A. inasi: 357, 358, 371 Hoca Ahmed Yesevi: 334 Hodani: 301, 407 Hokkabaz: 258,361, 321 Hnkr: 1448, 220, 237, 276, 306, 312, 321, 322, 332, 345, 346, 387 Hseyin Baykara: 115 Hz it: 317 Hz. Ali: 143, 227, 230, 286, 322, 397, 402 Hz. Davud: 56 Hz. Hasan: 156, 193, 218, 222, 229, 360, 389 Hz. Hseyin: 156, 209, 218, 222, 229, 360, 389 Hz. sa: 69, 183, 184, 187, 195, 211, 215, 216, 221, 229, 230, 268, 317, 381, 397 Hz. smail: 397, 212, 213, 230, 367 Hz. Muhammet: 209, 210 Hz. Musa: 184, 211, 212, 229, 376 Hz. Nuh: 213, 229, 230, 376, 402 Hz. Sleyman (Mhr): 49, 55, 56, 61, 136, 186, 187, 212, 229, 376, 406, Hz. Yunus: 179, 317 Hz. Yusuf: 53, 55, 58, 137, 212, 214, 215, 229, 230, 376, 402, 406 Ilgaz, Afet: 82 Irmak: 96, 99, 104, 105, 106, 108, 120, 125, 184, 192, 222, 224, 225, 227, 233, 334, 373, 374 Itriyat: 347, 396 Ouz: 62 frit: 48, 78, 155, 212, 309, 336, 374 : 24, 36, 40 karus: 19, 75, 76, 77, 140, 393 ki oul: 66, 67, 125, 393, 389

431

lahi Komedya: 191 lk gece hakk: 268, 278 lyada ve Odysseia: 357, 393 mtihan: 40, 86, 115, 117, 119, 120, 125, 181, 280, 374, 376 nan, Abdulkadir: 288 ncil: 183, 184 ran: 81, 133, 134, 135, 179, 187, 195, 196, 260, 274, 315,405 slam: 210, 215, 216 svee: 4 talyanca: 4 yi by: 239 James, Henry: 356, 393 Joyce, James: 356, 393 Jung: 356, 393 Kabe: 174, 230, 367 Kaf Da: 78, 119, 134, 135, 136, 137, 140, 374, 375, 380 Kaftan: 306, 387 Khin: 171, 347 Kahraman- Katil: 136 Kambur masal: 48 Kamelyal Kadn: 20 Kamer Tay: 324, 326 Kamus-i Trki: 10 Kanuni Sultan Sleyman: 275 Kapkulu: 322, 386 Kara Arap: 104, 113 Kara Gvur: 113 Karaca: 112, 328, 329, 330, 342, 344, 375 Karacaolan: 128, 270 Karaal: 113 Karagz: 85, 370 Karahindiba: 301, 407 Karakurt, Esat Mahmut: 356, 393

432

Karaylan: 335,337, 343, 367 Karg: 167, 173, 365, 368, 412 Kartal: 57, 58, 61, 105, 112, 305, 338, 341, 342, 343, 364, 385 Kasap havas: 254, 256, 257, 260, 278, 349, 381 Kagarl Mahmut: 223 Kavafis: 357, 381 Kaval: 336,363, 375, 385 Kayn aac: 300, 376, 387 Kazlk Koca: 62 Kelolan: 111, 133 Kemal, Orhan: 358, 359, 402 Kemal, Yaar: 232, 266, 408 Kerem ile Asl: 217, 273, 289, 333, 416, 63, 69, 82, 96, 98, 174 Kesik ba: 304 Keskin kl: 114 Keanl Ali: 358, 402 Krat: 111, 326 Krk gn krk gece: 195, 198, 199 Krk harami: 18, 48, 79, 396 Krk oda: 1, 5, 14, 21, 25, 27, 28, 37, 43, 46, 78, 79, 87, 102, 109, 125, 126, 140, 175, 204, 205, 229, 230, 247, 257, 292, 295, 299, 340, 342, 359, 378, 379, 382, 395, 396, 408, Krk yiit: 88, 197 Krk: 14, 39, 59, 60, 70, 102, 109, 115, 117, 139, 146, 175, 177, 183, 191, 195, 196, 197, 198, 199, 223, 241, 249, 255, 286, 306, 330 Krknc gn: 60, 198, 199, 230, 241, 364 Krknc oda: 58, 101, 102, 103 Krklama: 195, 196 Krklar: 195, 196, 197, 219, 223, 230, 397, 417 Krmz Balkl Kz: 78, 79, 305, 379, 396, 14, 20 Kz karma: 102, 126, 363, 396 Kibele: 139, 140, 403 Kirmanah: 109, 180, 219

433

Kini: 301, 407 Kitab- Cilve: 316, 317 Kleopatra: 359, 399 Kocakar: 113, 114, 167 Kocatrk, Vasfi Mahir: 49, 50 Koma: 176 Kpr: 87, 88, 92, 104, 220 Kprl, Fuat: 334 Krolu: 96, 99, 111, 117, 125, 143, 195, 270, 323, 324, 334, 374 Kse Kenan Dana Hanm: 101 Kt by: 36, 239, 300 Kral Lear: 359, 402 Kristof Kolomb: 359 Kuds: 360, 376 Kum gl: 240, 241, 309, 310, 407 Kuran: 175, 184, 187, 215, 219, 220, 230, 325, 346, 386, 409 Kurt: 224, 227, 270, 332, 341, 342, 343, 364, 385, 390, 403 Kutadgu Bilig: 191 Kuyu: 18, 50, 53, 54, 55, 58, 61, 70, 72, 123, 125, 126, 140, 170, 214, 215, 229, 299, 340, 344, 349, 367, 374, 380, 393, 399, 406 Kheylan: 133, 140, 311, 325, 340, 342, 343, 375, 381, 385 Klkedisi: 5, 14, 19, 20, 21, 25, 45, 46, 47, 71, 72, 74, 75, 77, 78, 79, 298, 311, 325, 340, 378, 379, 393, 394, 396, 400 Krte: 4 Krtler: 317, 321, 322, 394, 398 Lacan: 357, 393 Lanet: 15, 18, 66, 143, 147,167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 232, 247, 267, 272, 285, 291, 298, 301, 320, 358, 368, 395, 402 Latif ah: 111, 197, 270 Levirat: 279 Leyla ile Mecnun: 84, 96, 99, 125, 174, 181, 379 Lousa: 195 Lokman Hekim: 50, 51, 420

434

Luthi, Max: 7 M.Bovary: 359, 402 Macbeth: 359, 402 Mahbup: 63, 70, 97, 98, 109, 115, 117, 197 Mahur Beste:357, 371 Mann, Thomas: 356, 393 Manuk: 69 Mardin: 2, 13, 51, 97,188, 216, 262, 287, 290, 297, 318, 321, 326, 346, 350, 352, 353, 360, 365, 366, 373, 392, 394, 398, 413 Marquez: 356, 393 Masal iksiri: 12, 16, 17, 75, 79, 396 Mastika: 254, 257, 260, 278, 349, 381 Medine: 196, 219, 332 Mehdi: 195 Mekke: 219, 282 Melek Tavus: 315, 316, 317, 319 Mendil: 19, 31, 62, 74, 75, 78, 181, 258, 309, 326, 327, 364, 374, 406 Menkbe: 212, 326, 328 Meryem: 195, 211, 215, 216, 221, 229, 230, 381, 397 Meyankk: 301, 407 Mezar iareti: 113, 114 Mezarlk: 113, 229, 284, 406 Msr: 109, 133, 176, 179, 274, 353, 360, 387 Midas: 19, 75, 76, 77, 140, 393 Miller, Arthur: 357, 381, 393 Mimoza: 302, 371 Mira: 186 Mit: 132, 135, 137, 139, 142, 157, 177, 180, 191, 227, 315, 337 Mitoloji: 46, 132, 133, 135, 138, 157, 174, 176, 181, 227, 296, 317, 323, 328, 335, 411 Mitolojik hayvanlar: 139, 140 Moollar: 191 Montezuma: 359, 399 Moran, Berna: 16, 19, 20, 21, 24, 25, 29, 75

435

Muminun suresi: 186 Murat mendili: 285, 320 Mushaf- Re: 316, 317 Muska: 19, 64, 154, 182, 203, 219, 227, 233, 234, 236, 238, 239, 240, 247, 346, 353, 367, 384, 389, 406, Mneccim: 347 Nabakov: 356, 393 Nadir, Kerime: 356, 359, 393, 402 Nak: 8, 123, 139, 351, 354, 387, 236, 311, 313 Narkissos: 296 Nazar boncuu: 241, 242, 310, 328, 384, 387 Nazar: 182, 239, 247, 248, 290, 294, 389 Neron: 359, 399 Nevruz: 114, 142, 260, 387 Ney: 385 Ninni. 367, 390, 334 Norvee: 4 Nostradamus: 347, 399 Nuh: 180, 186, 317, 359,399 Oblomov: 357 Ofelya: 357, 371 Ouz Kaan: 300 Ouz, Burhan: 272, 317, 318, 319, 328 Ouzlar: 288 Ouzname: 231 Oidipus: 18, 358 Ok: 22, 112, 219, 273, 310 On drt: 66, 193, 194, 270 On iki hayvanl Trk takvimi: 177, 337 Orhon, Seyfi Orhan: 271, 402 Orman: 12, 15, 20, 24, 36, 41, 42, 43, 45, 47, 54, 75, 78, 79, 107, 111, 130, 133, 147, 161, 172, 189, 202, 249, 259, 272, 294, 300, 310, 326, 329, 330, 344, 373, 374, 379, 389, 396

436

Osmanl mparatorluu: 276 gel, Bahaeddin: 300, 328 l a: 324 lm gelenekleri: 287, 366, 412 rnek, Sedat Veyis: 264, 287 zdemir, Hasan: 49 Padiah: 15, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 50, 56, 57, 60, 62, 63, 64, 66, 67, 111, 119, 139, 192, 197, 249, 270, 274, 275, 276, 289, 311, 321 Pamuk Prenses ve Yedi Cceler: 24, 25, 259, 294 Pamuk, Orhan: 402, 408 Pandora: 74, 78, 79, 370, 393, Paskalya:262, 398 Pay Pien Bey: 289 Pay Pre: 62 Peri Padiah: 58, 59 Peri: 8, 10, 12, 36, 39, 40, 41, 44, 45, 47, 58, 59, 69, 70, 71, 75, 78, 79, 119, 132, 134, 136, 137, 197, 211, 212, 221, 248, 374, 379, 389, 396 Pekirdar: 322, 386 Pir Sultan Abdal: 128, 203, 322, 401 Pir: 64, 67, 109, 115, 143, 181, 197, 394, 229, 243, 245, 270, 345 Platon: 179 Poulantzas: 357, 393 Prenses Gradisca: 14, 305 Prometheus: 134, 138, 140, 370, 380 Propp: 7, 9, 15, 420 Pskllolu, Ali: 145, 163, 206, 263, 324, 325, 336 Pythagaros: 176 Radloff: 326, 327, 335, 336, 368, , Raznihan ile Mahfiruze: 111, 270 Remil: 66, 169, 236, 237, 257, 345, 376, 387 Rice, Anne: 358, 402 Rimel: 74,260, 308, 397, 403 Ritel: 222

437

Romeo ve Juliet: 357, 399 Rumlar: 254, 321 Ruen Ali: 270 Rya: 15, 34, 35, 71, 72, 109, 121, 152, 157, 175, 197, 218, 232, 243, 244, 245, 246, 247, 299, 302, 210, 217, 399, 402 Ryada bde imek: 109, 243, 245 Ryada ermi grmek: 386, 197, 230, 245, Safa ve Merve: 191 Saaltma: 195, 248, 249, 300 Sakaolu, Saim: 7, 8, 10, 63, 69, 72, 141, 142, 143, 180, 187, 197, 402 Salman Rdi: 356,393 Salur Kazan: 62 Sardunya: 300, 302, 403, 407 Savat: 306, 313, 352, 353, 354, 371, 398 Saz a: 129 Sazn yksee aslmas: 129, 130, 292, 384 Schmmel: 178, 179, 180, 183, 184, 186, 187, 191, 193, 195, 196, 200, 202 Sedefotu: 231, 300, 301, 407 Selamotu: 301, 407 Semah: 109, 184, 189, 193, 201, 219, 22, 223, 224, 225, 226,386 Seyahatname: 317 Seyidolu, Bilge: 10, 69 Seyidolu, Bilge: 10, 69 Sihir: 391, 407, 7, 12, 69, 241, 248, 310 Sihirbaz: 69, 106, 258, 390, 391 Sihirli aa: 114 Sihirli ayna: 24, Sihirli denek: 19, 45, 47, 71, 78, 311, 325, 340, 341 Sihirli dnya: 71 Sihirli elma: 67 Sihirli eyalar(nesneler): 8, 12, 68, 80, 238 Sihirli gl: 114 Sihirli kelime: 19, 238,

438

Sihirli ot: 374, 78 Sihirli su: 69, 70 Silahtarlar: 322, 346, 386 Simurg: 133, 134, 135 Sinameki: 301, 407 Sipahiler: 322, 346, 386 Sodom ve Gomore: 399 Sofokles: 399,402 Soylama: 63, 89, 91 Soysal, Sevgi: 359, 402 Spies: 80 Su fal: 235, 236, 368 Su: 183, 224, 227 Suriye: 124, 274, 315, 361,365, 394, 398 Sururi ah: 289 Spermen: 14 Sreya, Cemal: 82, 408 Sryanilik: 165, 215, 262, 321, 346, 347, 353, 371, 394, 398 ah Abbas: 115, 117, 188 ah smail: 180, 197, 324, ah Mrg: 58, 59, 61, 78, 102, 374 ah ehriyar: 49, 51 ahmeran: 18, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 58, 59, 60, 61, 101, 118, 128, 124, 133, 139, 140, 198, 200, 211, 212, 214, 249, 250, 290, 325, 337, 344, 368, 375, 386, 390, 399 alvar: 305, 306, 307, 313, 365, 368, 387, 398 aman elbisesi: 293 aman: 140, 334, 335, 347, 399 amanizm: 177, 238, 335, 338 ark: 4, 6, 28, 73, 139, 147, 156, 207, 271, 334, 370, 394, 397, 401 ehrazad: 48, 49, 51 ii: 179, 196 Tacir ve fritler Masal: 48 Tahir ile Zhre: 63, 69, 82, 97, 104, 113, 174, 188, 192

439

Tanpnar, A. Hamdi: 357, 371 Tanyu, Hikmet: 142, 143 Taranc, Cahit Stk: 299, 358, 359 Tarn: 301, 407 Tarhun: 301, 407 Ta kesilme. 141, 142, 143, 144, 401, 402, 411 Tavan kan: 214 Tavan: 20,140, 294, 307, 343, 397 Tavus kuu:306, 318, 334, 340, 341, 342, 343, 364, 390 Tavus u Azam:216, 217, 229, 376 Tehniye: 283 Tek oul: 12, 15, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 126, 384 Tekerleme: 72, 365 Tekvin: 186 Telkari: 352, 353, 354, 371, 398 Tellal: 111, 345, 346, 365, 379 Tenash: 317 Tevrat: 50, 211, 220, 229 Tezel, Naki: 63 Tezhip: 84 Thompson: 7, 8, 420 Tolstoy: 357, 359, 393, 402 Tomachevsky: 7 Toprak: 183, 224, 227 Toy: 324, 227, 260, 261, 321, 376, 62 Tre: 10, 67, 119, 120, 129, 163, 263, 264, 266, 267, 268, 273, 278, 280, 388, 162, 164, 188, 201, 222, 247, 265, 279, 281, 282, 285, 287, 292, 320, 330, 362, 363, 366, 367, 372, 373, 374, 384, 412 Tucu, Kemalettin: 358, 402 Turna donu: 334 Turna: 121, 156, 324, 342, 385 Tuzak: 24, 125, 272, 374 Trkmen, Fikret: 69, 81, 97, 104, 113, 174, 416, 421

440

Trk: 97, 99, 104, 106, 123, 124, 129, 130, 131, 145, 149, 153, 160, 161, 174, 189, 255, 312, 321, 334, 365, 376, 381, 386, 390, 394, 398, 403, 404 Uan at: 325 Uan da: 134 Uan hal: 15, 16, 71, 78, 79, 258, 393, 396, , 389 Uur: 182, 230,239, 240, 241, 242, 247, 250, 268, 276, 292, 309, 324, 334, 364, 384, 402, 406 Uursuzluk: 49, 67, 114, 203, 232, 233, 234, 236, 239, 240, 241, 242, 247, 250, 276, 298, 319, 323, 335, 338, 346

Ulak: 121, 122, 126, 153, 162, 185, 224, 225, 232, 237, 241, 267, 274, 275, 276, 277, 292, 333, 338, 363, 384 Uruz: 62, 63 Uaklgil, H.Ziya: 357, 371 Uyuyan Gzel: 5, 14, 25, 34, 36, 37, 38, 41, 42, 43, 64, 78, 378, 379 Elma Masal: 63 gn gece: 181, 182, 233, 238, 244 : 10,22, 28, 44, 49, 58, 59, 65, 72, 74, 89, 109, 111, 113, 117,112, 165, 178, 180, 181, 182, 186, 201, 207, 240, 252, 254, 257, 261, 270, 271, 283, 287, 300, 313, 317, 332, 339, 349, 359 ler: 109 vey anne: 12, 26, 47, 294, 15, 16, 20, 25, 401, 45, 75, 78, 79, 379 Veli, Orhan: 2, 358, 402 Veronica Voss: 14 Veselovsky: 7 Wilde, Oscar: 358, 402 Woolf, Wirginia: 356, 357, 393 Yahova: 135 Yahud: 289 Yahudiler: 55, 56, 57, 61, 195, 211, 212, 283, 321, 322, 345, 360, 371, 386, Yaradl suresi: 219, 230, 367, 386, 409 Yaral Mahmut: 63, 69, 70, 97, 117, 270, 414 Yamak: 368

441

Yatr: 65, 161, 162, 167, 217, 228, 230, 233, 244, 249, 284, 326,367, 397, Yavuz Sultan Selim:274 Yay: 90, 129, 310 Yedi gn yedi gece: 140 Yedi: 17, 18, 55, 59, 65, 109, 124, 135, 145, 161, 164, 166, 169, 172, 175, 180, 184, 186, 187, 188, 190, 199, 201, 223, 226, 241, 267, 279, 281, 284, 285, 287, 300, 320, 335, 340, 341, 357 Yediler:109, 186 Yemliha: 51, 52, 53, 57, 372 Yeni Dnya: 356, 393 Yenieriler: 322, 346, 386 Yeile boyanma: 292, 283, 406 Yezidiler: 181, 261, 284, 285, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 341, 360, 364 Ylan: 49, 50, 51, 52, 91, 101, 104,128, 139, 140, 143, 164, 173, 118,198, 211, 217, 220, 232, 233, 243, 244, 246, 305, 327, 335, 336, 337, 338, 342, 343, 345, 367, 373, 375, 381, 385, 390, 397, 403, 406 Ylan ldrseler: 232, 266 Yrtc hayvan: 133, 169, 338, 339, 343 Yrkler: 107, 321, 328, 386 Yunanca: 4 Yunus Emre: 128 Yusuf Has Hacib: 191 Yusuf ile Zleyha: 109, 123, 174, 181, 197, Yua peygamber: 66, 211 Yk: 148, 312, 321, 346 Yzk: 398, 407, 55, 135, 212, 238, 305, 306, 307, 309, 310, 347, 353, 365, 371, 381 Yzklerin Efendisi: 21 Zakkum: 114, 116, 126, 301, 384, 387 Zal: 133 Zalolu Rstem: 136, 188, 192 Zehir: 52, 115, 116, 156, 168, 171, 173, 197, 237, 276, 312, 321, 335, 344, 346, 360, Zehirli elma: 20, 24, 26, 71, 78, 152, 379 Zehirli ot: 233,

442

Zemzem: 228, 229, 230, 250, 283, 367, 387, 389 Zerdt: 135, 140, 315, 399 Zeus: 74, 138, 140, 380 Zhre yldz: 241, 276, 292, 384, 387 Zlfikar: 227, 327 Zlkarneyn: 133, 229, 376