Paul Ekman red Richard J.

Davidson red Natura emocji Podstawowe zagadnienia Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1998 przekad: Bogdan Wojciszke Podrcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Recenzje wydawnicze: dr hab. Alina Kolaczyk, prof. dr hab. Tomasz Maruszewski Tytu oryginau: THE NATURE OF EMOTION. Fundamental Questions Copyright 1994 by Oxford Uniuesity Press, Inc. This translation of The Nature of Emotion. Fundamental Questions originally published in English in 1994 is published by arrangement with Oxford Uniuesity Press Inc. Copyright for the Polish edition by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1998 Wszystkie prawa zastrzeone. Ksika ani jej cz nie moe by przedrukowywana ani w aden inny sposb reprodukowana lub odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w jzyku polskim Redakcja merytoryczna: Bogdan Wojciszke Redakcja polonistyczna: Magorzata Jaworska, Bogumia Cirocka Korekta: Andrzej Karmoliski Skad: Maria Chojnicka Podzikowania Pomys tej ksiki powsta w trakcie rocznego seminarium na temat emocji, zorganizowanego dla doktorantw i stypendystw, pod nazw Postdoctoral Training Program on Emotion Research, finansowanego przez National Institute of Mental Health (NIMH). Dzikujemy Mollie Olivieri i Lynn Huffman z NIMH, ktre pomogy w realizacji tego projektu, a w szczeglnoci Stanowi

Schneiderowi, ktry zasugerowa Paulowi Ekmanowi potrzeb realizacji tego przedsiwzicia. Herkulesow prac poczenia w jedn cao rnych fragmentw tej ksiki wykonay Wanda Matsubayashi z laboratorium Paula Ekmana i Michele Albert z laboratorium Richarda Davidsona. Wiele dobrych rad i sw zachty zawdziczamy Joan Bossem, naszemu redaktorowi z wydawnictwa Oxford University Press. Udzia Paula Ekmana w tym przedsiwziciu by finansowany z Research Scientist Award, nagrody przyznanej przez NIMH (MH 06092), z grantu HL46192 przyznanego przez National Heart, Lung and Blood Institute oraz z grantu IRI19217831 przyznanego przez National Science Foundation. Praca Richarda J. Davidsona bya natomiast finansowana z nagrody Research Scientist Development Award przyznanej przez NIMH (MH00875) oraz z gramw MH40747 i MH43454 przyznanych przez NIMH, grantu P50-MH53354 przyznanego przez Center for Behavioral Sciences Research NIMH, a take z grantu przyznanego przez Network on MindBody Interactions, a ufundowanego przez John D. And Catherine T. MacArthur Foundation. Paul Ekman Richard J. Davidson Spis treci wstp ............................................................................................................ 11 Pytanie l: Czy istniej emocje podstawowe? .................................................. 13 James R. Averill: W oku patrzcego .......................................................... 13 Paul Ekman: Wszystkie emocje s podstawowe ......................................... 20 Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych ....................................... 25 Klaus R. Scherer: Ku pojciu "emocji modalnych" .................................... 30 Richard A. Shweder: "Nie jeste chory, tylko si zakochae" - emocja jako system interpretacji ............................................36 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie ............................................ 47 Pytanie 2: Co odrnia emocje od nastroju, temperamentu i innych poj afektywnych? ..............50

Richard J. Davidson: O emocji, nastroju i innych pojciach afektywnych .................................... 50 Paul Ekman: Nastroje, emocje i cechy ...................................................... 54 Nico H. Frijda: Rnorodno afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymenty .......................... 56 H. H. Goldsmith: Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej .................. 63 Jerome Kagan: Rnice midzy emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnym......................................70 Richard Lazarus: Stao i niestao emocji ............................................. 75 Jaak Panksepp: Emocje podstawowe i wielo poj, ktrych nie mona jednoznacznie rozrni............. 80 Dawid Watson i Lee Anna Clark: Emocje, nastroje, cechy i temperament: rozwaania pojciowe i wyniki bada ...................... 83 Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie ............................................ 87 Pytanie 3: Jak funkcj Peni emocje? .......................................................... 90 James R. Averill: Donioso emocji .......................................................... 90 Gerald C. Clore: Dlaczego przeywamy emocje .......................................... 94 Nico H. Frijda: Emocje s funkcjonalne - na og ..................................... 102 Robert W Levenson: Funkcjonalne podejcie do ludzkich emocji ............... 112 HIaus R. Scherer: Emocja suy odczeniu reakcji od bodca ................... 115 Lee Anna Clark i David Watson: Funkcjonalne i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe...... 119 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie ............................................ 125 Pytanie 4: Jak wyjani dowody na powszechno zdarze poprzedzajcych emocje? ................................................................................ 128 James R. Averill: May wiat, dua scena ...................................... Paul Ekman: Zdarzenia poprzedzajce a metafory emocji ............. Phoebe C. Ellsworth: Niektre z powodw oczekiwania uniwersalnych wyznacznikw emocji Nico H. Frijda: Powszechniki istniej i s interesujce .................. Richard Lazarus: Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje .... HIaus R. Scherer: Dowody na uniwersalno i kulturow specyfik wzbudzania emocji Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie ....................................... Pytanie 5: Ile procesw poznawczych potrzeba do wzbudzenia emocji? Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagaj procesw poznawczych Phoebe C. Ellsworth: Poziomy mylenia a poziomy emocji .............. Nico J. Frijda: Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych

Carroll E. Izard: Procesy poznawcze stanowi jeden z czterech typw systemw wzbudzajcych emocje .......................... Richard Lazarus: Ocena poznawcza ................................................ Joseph E. LeDoux: Mzgowe interakcje poznawczo-emocjonalne .... Jaak Panksepp: Odpowiednie rozrnienie procesw afektywnych i poznawczych jest istotne dla postpw w badaniu mzgu ............. HIaus R. Scherer: Wystpienie emocji zaley od istotnoci zdarzenia dla hierachii celw/potrzeb organizmu Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie .................................. Pytanie 6: Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi wzorcami reakcji fizjologicznych?..... 205 Richard J. Davidson: Zoono poszukiwania fizjologicznej specyficznoci emocji .................. 205 Joseph E. LeDoux: Specyficzno fizjologiczna emocji nie zapominajmy o fizjologii CUN ............................................................. 215 Robert W Levenson: W poszukiwaniu specyfiki autonomicznej ................. 218 Jaak Panksepp: Najwyrazistsze rnice fizjologiczne midzy emocjami znajdziemy w obwodach mzgowych .............................. 223 Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie ............................................ 225 Pytanie 7: Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje? ......................... 227 James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie emocje ........................... 227 Joseph E. LeDoux: Stopie kontroli nad emocjami zaley od rodzaju systemu reakcji ................... 231 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie ............................................ 240 Pytanie 8: Czy emocje mog by niewiadome? .............................................. 242 Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze s wiadome .............................. 242 Joseph E. LeDoux: Niewiadome moe by przetwarzanie emocjonalne, ale nie emocje ................. 248 Robert B. Zajonc: Dowody na istnienie emocji niewiadomych .................. 250 Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie ............................................ 254 Pytanie 9: Jaki jest zwizek emocji z pamici? ............................................. 255 Gordon H. Bower: Niektre relacje midzy emocjami a pamici ...................... 255 Richard Lazarus: Przeszo i teraniejszo w emocji .............................. 258 Joseph E. LeDoux: Pami a pami emocjonalna w mzgu ...................... 262 Jaak Panksepp: Subiektywno moga rozwin si w mzgu

jako prosty proces kodowania wartoci uatwiajcy uczenie si nowych zachowa.................... 264 Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie ............................................ 266 Pytanie 10: Na czym polegaj indywidualne rnice w aktywnoci emocjonalnej? ............. 269 Richard J. Davidson: Biologiczne podstawy badanad stylem afektywnym........................ 269 Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowoci a systemy emocjonalne ................... 276 Richard Lazarus: Rnice indywidualne w zakresie emocji ....................... 279 Mary K. Rothbart: Szerokie wymiary temperamentu i osobowoci ............ 283 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie ............................................ 288 Pytanie 11: Na czym polega rozwj emocjonalny? .......................................... 290 Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju emocjonalnego: ekspresja i wzbudzanie emocji ................290 Judy Dunn: Dowiadczanie i rozumienie emocji, relacji spoecznych oraz przynalenoci kulturowej ........................295 Carroll E. Izard: Zwizki midzysystemowe .............................................. 298 Richard Lazarus: Znaczenie a rozwj emocjonalny .................................... 303 Jaak Panksepp: Rozwj emocjonalny ........................................................ 308 Mary K. Rothbart: Rozwj emocjonalny: zmiany reaktywnoci i samoregulacji....................310 Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie ............................................ 313 Pytanie 12: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? ...................... 316 James R. Averill: "Czuj, wic jestem" - myl ......................................... 316 Gerald L. Clore: Dlaczego emocje rni si intensywnoci? .................... 323 Joseph E. LeDoux: Dowiadczenie emocjonalne jest wynikiem, a nie przyczyn przetwarzania informacji ................................................. 330 Jaak Panksepp: Moliwo subiektywnego dowiadczania zostaa wbudowana w mzg ssakw przez ewolucj .................................. 332 Dawid Watson i Lee Anna Clark: Zmienno nastroju: model schematyczny ...........................

336 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? .............................................................................. 341 Epilog ... ...................................................................................................... 343 Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka o afekcie: dalsze perspektywy bada ........................................................................ 343 Indeks osb ................................................................................................... 363 Indeks rzeczowy ............................................................................................ 366 Literatura ...................................................................................................... 368 Wstp W ostatniej dekadzie nastpi szybki rozwj teorii i bada nad emocjami. Jak mona si byo spodziewa, w chwili obecnej rni badacze powszechnie potwierdzaj istnienie tylko niewielkiej liczby prawidowoci rzdzcych emocjami, a w dodatku nie ma powszechnej zgody co do sposobu, w jaki naleaoby je wyjania. Wspczesne badania doprowadziy do wielu obiecujcych wynikw i jeszcze wikszej liczby poszlak oraz do sformuowania wielu perspektyw teoretycznych, a nawet kilku rnych, do kompletnych teorii emocji: Celem tej ksiki jest promowanie rozwoju psychologii emocji poprzez skupienie uwagi na tych pytaniach o natur emocji, ktre s najwaniejsze z punktu widzenia zarwno teorii, jak i bada empirycznych. Rozwaamy tu rnorodne pogldy i argumenty formuowane przez wspczesn psychologi emocji w odpowiedzi na dwanacie pyta o natur emocji, pyta, ktre stanowi o konstrukcyjn niniejszej ksiki. Nie ma zgody co do odpowiedzi na te pytania i wanie dlatego je zadalimy S natomiast bardzo rne propozycje i przewidywania trafnej na nie odpowiedzi. Nie wczylimy tu wszystkich formuowanych przez psychologi pyta o natur emocji ani wszystkich badaczy aktywnych w tej dziedzinie. Niektre z tematw bada s bardzo popularne i przycigny du

liczb uczonych prbujcych odpowiedzie na podobne pytania. W takich wypadkach nie moglimy zaprosi do wsppracy wszystkich badaczy. Postanowilimy zatem wybra tych, ktrzy zdawali si nam reprezentatywni dla jakiego sposobu uprawiania psychologii emocji. Niektre problemy musielimy wykluczy dlatego, e niewiele teorii lub bada prbuje je rozwiza; inne dlatego, e s ju rozwizane, a ewentualna dyskusja dotyczy jedynie jakich kwestii szczegowych. Pytania ograniczaj si do psychologii i biologii emocji, wybr autorw za do psychologw i badaczy mzgu. Jedynym wyjtkiem jest samotny antropolog Richard R. Shweder, udzielajcy tu jednej z odpowiedzi na pytanie o istnienie emocji podstawowych. Pominlimy kolegw z takich dziedzin, jak socjologia, antropologia, jzykoznawstwo i psychiatria nie z braku zainteresowania ich pracami, lecz z powodu oczywistych ogranicze objtoci, jakim poddana jest kada publikacja. Niektrych spord wspautorw tej ksiki cz intelektualne powizania z tymi pokrewnymi dziedzinami, ktre jednak na og zadaj nieco inne pytania o istot emocji. Mamy nadziej, e ksika ta stanie si wyzwaniem zarwno dla czytelnikw, jak i dla jej wspautorw. Lektura tej pracy powinna motywowa obecne i nastpne pokolenia badaczy do dalszych bada i refleksji, ktre dostarcz nowych wynikw i pomysw teoretycznych. Jeeli ksika ta speni nasze oczekiwania, niektre spord zadawanych tu pyta znajd odpowiedzi za kilka lat, inne zostan doprecyzowane, przeformuowane lub zastpione nowymi pytaniami. Dwudziestu czterech wspautorw dostarczyo cznie szedziesiciu trzech rnych odpowiedzi na rne pytania. Kady z dwunastu rozdziaw zawiera jedno pytanie o natur emocji i

szereg odpowiedzi pochodzcych od rnych uczonych, nierzadko najwybitniejszych badaczy emocji. Taka konstrukcja ksiki ma na celu raczej pokazanie, jak rni badacze podchodz do rnych pyta, ni caociowe przedstawienie pogldw jednego badacza. W zakoczeniu kadego z rozdziaw umieszczamy nasze posowie, wskazujce obszar porozumienia i sporu midzy wspautorami tej ksiki. Tuzin pyta jest interesujcy sam w sobie, niezalenie od wypowiedzi poszczeglnych autorw, i po czci wywodzi si z listy pyta o natur emocji, sformuowanych przed laty przez Ekmana ,i Scherera (1984). Tamte pytania stanowiy osnow konferencji naukowej, ktra zaowocowaa ksik pokonferencyjn (Scherer i Ekman, 1984), skonstruowan jednak w bardziej tradycyjny sposb - wedug autorw, nie za problemw. Obecna praca powtarza sze spord siedmiu pyta zadanych przez Ekmana i Scherera: jak odrni emocje od innych zjawisk (Pytanie 2), jakie s funkcje emocji (Pytanie 3), jak wyjani elementy uniwersalizmu w wyznacznikach emocji (Pytanie 4), jaki jest minimalny zakres przetwarzania informacji niezbdny do powstania emocji (Pytanie 5), czy poszczeglne emocje maj specyficzne wzorce reakcji fizjologicznych (Pytanie 6) i czy jestemy w stanie kontrolowa swoje emocje (Pytanie 7). Jedyne pominite pytanie z poprzedniej ich listy dotyczy ekspresji emocji i pominlimy je tutaj, poniewa niestety tylko nieliczni badacze zajmuj si obecnie tym problemem, nadal nie do koca rozwizanym (por. niedawn dyskusj na temat tej sprawy u Ekmana, 1993). Jako redaktorzy tej ksiki sformuowalimy nastpne pytania, a take zachcalimy autorw, aby sprbowali poda wasne pytania lub przeformuowa nasze. Pomimo znacznej liczby autorw i rocznego okresu wstpnych prac nad t ksik liczba nowych pyta czy przeformuowa starych

okazaa si niewielka. Wielu bodcw intelektualnych dostarczyo nam pisanie posowia do kadego z rozdziaw. Czsto gwne pytanie rozdziau prowadzio do formuowania przez autorw nastpnych, pasjonujcych pyta. Jestemy przekonani, e owe pytania wyznaczaj plan bada nad emocjami. Badania te niewtpliwie staj si bogatsze o nowe metody i po raz pierwszy w swej historii ich metodologiczne zaawansowanie dorwnuje poziomowi innych nauk biobehawioralnych. Poczenie tych nowych metod z nowatorskimi ideami teoretycznymi dobrze wry na przyszo. Tak jak lata siedemdziesite i osiemdziesite upyny pod znakiem psychologii poznawczej, tak lata dziewidziesite mog by okresem rozkwitu bada nad emocjami. Przesuny si one z peryferii do centrum docieka akademickich. Mamy nadziej, e ten tom posuy studentom i badaczom za przewodnik i pomoe zakreli plany badawcze dla nauki o emocjach na przysze stulecie. W ostatnim rozdziale przedstawiamy wasn wizj takiego planu. Pytanie 1: Czy istniej emocje podstawowe? James R. Averill: W oku patrzcego Idea, e pewne emocje maj charakter bardziej podstawowy od innych, wywiera subtelny, cho gboki wpyw na teori i badania psychologiczne. Problem jednostek podstawowych nie ogranicza si jednak do emocji - kwestia ta pojawia si zawsze, kiedy jakie zjawiska wymagaj klasyfikacji, a pewne obiekty czy zdarzenia otrzymuj pierwszestwo w "porzdku rzeczy". Potoczne klasyfikacje (mineraw, rolin, zwierzt, ludzkich zachowa czy czegokolwiek innego) wystpuj powszechnie - ludzie nie byliby w stanie y w wiecie, w ktrym kady obiekt czy zdarzenie musiaoby by traktowane jako co niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju.

Klasyfikacja jest take punktem wyjcia kadej nauki. Wiele dyscyplin obejmuje specjalnoci powicone wycznie klasyfikacji, jak taksonomia w zoologii czy nozologia w medycynie. Jednak psychologowie przejawiaj zaskakujcy brak zainteresowania problemami klasyfikacji. Wikszo klasyfikacji psychologicznych nie wykracza poza klasyfikacje potoczne i z pewnoci tak wanie jest w wypadku emocji. Rozwaania te wskazuj na pewne dwuznacznoci, do ktrych warto si na wstpie odnie. Czy "bycie podstawowym" to logiczna cecha schematu klasyfikacji, czy raczej obiektw klasyfikowanych? Osobicie bd argumentowa za pierwszym stanowiskiem, przynajmniej w odniesieniu do emocji. To znaczy "podstawowo" jest cech nie emocji, lecz naszych poj opisujcych emocje, cho wane jest tu pewne zastrzeenie. Emocje rni si od obiektw nieoywionych, ktre pozostaj niezmienne niezalenie od sposobu ich pojmowania. Jako pewna posta ludzkiego zachowania, emocje przynajmniej po czci s ksztatowane przez te same "ukryte teorie", ktre nadaj znaczenie pojciom uywanym do opisu emocji. Kwestie logiczne i merytoryczne s tu zatem wzajemnie powizane. Jednak nie wszystkie cechy jakiego pojcia opisujcego emocje mona bez ogranicze ekstrapolowa na odpowiadajc mu reakcj emocjonaln. W szczeglnoci za fakt, e dane pojcie opisujce emocj ma charakter podstawowy w jakim schemacie klasyfikacyjnym, nie oznacz jeszcze, i opisywana tym pojciem emocja jest w jakim sensie bardziej podstawowa od innych. Dla prostoty wywodu, w dalszej dyskusji nie zawsze bd czyni to rozrnienie midzy podstawowymi pojciami opisujcymi emocje a podstawowymi emocjami, cho kontekst powinien

kadorazowo wyjania, o ktre ze znacze "podstawowoci" chodzi. Zamiarem moim jest uzasadnienie trzech opinii. Po pierwsze, dowolna emocja (lub pojcie opisujce emocje) moe by bardziej podstawowa od innych na wiele rnych sposobw. Po drugie, z powodu wieloci moliwych znacze "podstawowoci", z ktrych kade jest w jaki sposb zasadne, koncepcja emocji podstawowych jest rdem raczej zamieszania, ni jasnoci. Po trzecie, miast ogranicza sens "podstawowoci" do jednego z moliwych znacze, lepiej uczynimy (ze cile naukowego punktu widzenia), w ogle rezygnujc z tego pojcia. Aby uzasadni te opinie, naley rozway ogln logik klasyfikacji, a take bardziej szczegowy problem kryteriw uywanych do identyfikowania emocji podstawowych. Schemat klasyfikacji moe mie charakter poziomy (jednostopniowy) lub pionowy (wielostopniowy), a najczciej zawiera oba te wymiary Rozpoczn wic od rozwaenia, co to znaczy, e emocja jest podstawowa w wypadku poziomego schematu klasyfikacji. Prototypowo Schematy poziome s "demokratyczne" - wszystkie kategorie s sobie rwne, przynajmniej w teorii. W praktyce jednak pewne kategorie mog by traktowane jako bardziej rwne (podstawowe) od innych. Rozwamy dla ilustracji hipotetyczny schemat klasyfikacji ptakw (wrbli, wron, pingwinw, strusi itd.). Z naukowego czy definicyjnego punktu widzenia wszystkie gatunki ptakw mog mie jednakowy status. Jednak w typowej klasyfikacji potocznej pewne gatunki (powiedzmy, wrble w odrnieniu od pingwinw) s uwaane za bardziej podstawowe reprezentatywne dla kategorii ptakw - ni inne. Zgodnie z panujc wspczenie konwencj, bycie podstawowym w tym sensie nazw prototypowoci.

Czy pewne emocje s bardziej prototypowe od innych? Oczywicie tak. W potocznych klasyfikacjach emocji gniew jest bardziej prototypow emocj od poczucia zawodu, strach jest bardziej typowy od niepokoju itd. Wspczenie pojcie prototypu zostao rozwinite w mini teori pozwalajc wyjani nabywanie znaczenia poj, w tym poj oznaczajcych emocje (np. Russell, 1991; Shaver, Schwartz, Kirson i O'Connor, 1987). Zasadnicza idea jest taka, e ludzie klasyfikuj obiekty nie na podstawie warunkw koniecznych i wystarczajcych (czyli "istoty" kategorii), lecz opierajc si na ich podobiestwie do pewnego prototypu ("najlepszego" egzemplarza kategorii). Dokadna natura prototypu czy najlepszego egzemplarza jest przedmiotem dyskusji (w ktrej cieraj si opinie, czy jest on reprezentatywnym, idealnym, czy przecitnym egzemplarzem klasy) i natura ta faktycznie moe si zmienia w zalenoci od rodzaju obiektw. Problem ten nie musi nas tu specjalnie zajmowa (por. Russell, 1991; Clore i Ortony, 1991), cho chciabym wskaza na pewne puapki waciwe prototypowemu podejciu do klasyfikacji emocji. Wprowadzenie teorii prototypowoci byo po czci konsekwencj rozpoznania faktu, e wielu poj jzyka potocznego nie mona zdefiniowa "klasycznie", to jest poprzez wskazanie warunkw koniecznych i wystarczajc tych, jakie winien spenia egzemplarz pojcia. Pojcia definiowane w ten klasyczny sposb odgrywaj wan rol w nauce (Hull, 1976), cho maj pewne ograniczenia w odniesieniu do obiektw i zdarze wystpujcych w wiecie naturalnym (w odrnieniu od wiata abstrakcji teoretycznych). Krtko mwic, wikszo obiektw naturalnych nie ma esencji (istoty), czyli warunkw koniecznych i wystarczajcych, ktrych wymaga definiowanie klasyczne. Nie bd si

tutaj wdawa w szczegowe rozwaania nad esencjalizmem w zastosowaniu do emocji (Averill, 1980, 1984, 1991) i poprzestan na jednym tylko przykadzie. Jeeli esencjaln cech emocji jest, powiedzmy, pobudzenie fizjologiczne, to przebieg emocji w czasie powinien si pokrywa z przebiegiem czasowym pobudzenia fizjologicznego. Emocja nie moe bowiem trwa duej od swej esencjalnej waciwoci. Teoria prototypowoci nie przewiduje takiej konsekwencji. Mimo to, czsto przyjmuje si ukryte zaoenie, e "prawdziwa" emocja musi w jaki sposb zgadza si z prototypem. Tak wic jeeli emocje prototypowe cechuj si pobudzeniem fizjologicznym, to mona zaoy, e inne reakcje s emocjonalne w takim stopniu, w jakim rwnie cechuj si pobudzeniem emocjonalnym. Inny kopot z prototypow koncepcj emocji jest taki, e wszyscy pragn bada to, co podstawowe, a nie wtrne (tak jak wszyscy pragn bada to, co istotne, a nie to, co przypadkowe). Jednake wyczna koncentracja na emocjach podstawowych (gniew, strach, smutek itd.) na dusz met moe si okaza niedobr strategi badawcz. Czasami wicej moemy si dowiedzie badajc przypadki raczej niezwyke czy nietypowe, ni najpowszechniejsze. Na przykad dziobak z pewnoci nie jest typowym ssakiem, ale to wanie jego niezwyko czyni go obiektem cennych poznawczo obserwacji. Podobnie i emocje nietypowe powinny zyska sobie wicej uwagi, jeeli mamy sformuowa ogln teori emocji. Jak wygldayby nasze teorie, gdybymy powicili nietypowym emocjom, takim jak nadzieja, duma czy poczucie winy, rwnie wiele uwagi, jak emocjom typowym, takim jak gniew, strach i smutek? (Czciowa odpowied na to pytanie - por. Averill, Catlin i Chon, 1990). Krtko mwic, cho teoria prototypowoci jest czsto przedstawiana jako alternatywa dla

esencjalizmu, moe prowadzi do podobnych puapek. Nie znaczy to, e teoria prototypowoci jest nietrafna czy bezuyteczna pod kadym wzgldem. Prototypy pomagaj nam myle o zjawiskach, nie moglibymy sobie bez nich poradzi, szczeglnie w sprawach codziennych. Jednak s one rwnie i mylce - dysponujemy nawet specjalnym okreleniem tego ich aspektu, a mianowicie terminem "stereotyp". O ile prototypy su jako podstawa do rozpoznawania czy identyfikacji reprezentantw kategorii, o tyle mona je uwaa za podstawowe. Jednak nie naley ich uwaa za bardziej podstawowych reprezentantw kategorii w jakimkolwiek innym sensie. Warto tu przywoa pojcie "rodzinnego podobiestwa", wprowadzone przez Wittgensteina (1953), a stanowice filozoficzn podstaw teorii prototypowoci. Jeden czonek rodziny moe by bardziej dla niej reprezentatywny ni pozostali, ale przecie niekoniecznie musi by tym samym waniejszy czy podstawowy w jakim innym sensie. To, co prawdziwe dla rodzin, prawdziwe jest i dla caych gatunkw(na przykad "rodziny ludzkiej"). Sokal i Sneath (1963) wprowadzili termin "politetyczny" na oznaczenie faktu, e nie wszyscy przedstawiciele danego gatunku musz podziela jak jedn wspln waciwo (esencj). Rwnie emocje maj charakter politetyczny (Averill, 1980), co ma dwie wane konsekwencje. Po pierwsze, mwienie o emocjach podstawowych ma nie wicej sensu ni mwienie o podstawowych gatunkach zwierzt; po drugie, emocje mog powstawa i rozwija si w zalenoci od warunkw Jednak w przeciwiestwie do gatunkw, zmiana emocji nie ogranicza si do ewolucji biologicznej i mona j zaobserwowa zarwno w historii spoecznej, jak i w rozwoju indywidualnym (Averill, 1984; Averill i Nunley, 1992; Averill i Thomas-Knowles, 1991). O tego

rodzaju "twrczoci emocjonalnej" powiem wicej, odpowiadajc na Pytanie 7. Stopie klasyfikacji Przejd teraz od klasyfikacji jednopoziomowych do wielostopniowych, a wic od porwna w obrbie jednego poziomu do porwna midzy rnymi poziomami hierarchii poj. Rozwamy tak oto potoczn klasyfikacj sprztu domowego: poziom przykad 4. klasa nadrzdna sprzt domowy 3. klasa oglna meble, wyposaenie 2. typ szczegowy krzeso, piecyk 1. podtyp, odmiana krzeso kuchenne, kuchenka gazowa Zgodnie z kryteriami zaproponowanymi przez Mervis i Rosch (1981), poziom 2, obejmujcy rne szczegowe typy mebli, takie jak krzesa czy piecyki, jest najbardziej podstawowym poziomem klasyfikacji. Autorki te definiuj podstawowy poziom w hierarchii jako poziom, "na ktrym zmaksymalizowana jest informacyjna warto wizek waciwoci. Na tym poziomie wewntrzkategorialne podobiestwo obiektw ulega maksymalizacji w stosunku do ich podobiestwa midzykategorialnego" (s. 92). Emocje rwnie mona uporzdkowa w taki hierarchiczny sposb (Storm i Storm, 1987; Shaver i in., 1987). Jak jednak bd si stara pokrtce wykaza, nie wszyscy teoretycy emocji akceptuj podane przez Mervis i Rosch kryteria uznawania kategorii za podstawowe. W konsekwencji za emocje podstawowe uznawano takie, ktre lokuj si zarwno powyej, jak i poniej poziomu oglnoci zaproponowanego przez te autorki. Zanim rozwaymy te kwestie, naley powiedzie sobie nieco 0 organizacjach hierarchicznych w oglnoci. Uporzdkowania hierarchiczne mog si opiera albo na zawieraniu (inkluzji) klas, albo na relacji cz-cao. Przedstawiona tu uproszczona klasyfikacja sprztu domowego ilustruje

zawieranie klas, podobnie jak to jest w bardziej sformalizowanym wypadku taksonomii zoologicznych. Jednak zawieranie klas nie jest jedyn moliw podstaw hierarchicznego porzdkowania kategorii. Rozwamy na przykad klasyfikacj czci ciaa - do jest czci, a nie podklas rki. Czasami do tych samych zjawisk stosuje si zarwno zawieranie klas, jak i relacj cz-wo. Tak na przykad pierwiastki chemiczne na poziomie atomowym mog zosta pogrupowane w kategorie na zasadzie zawierania klas (w taki sposb hel, neon, argon, krypton, ksenon i radon tworz klas gazw szlachetnych). Jednake mog by one rwnie grupowane na podstawie relacji cz-cao (na tej zasadzie mwi si o grupie wodoru, grupie wgla itd.). Oba te rodzaje grupowania s uzasadnione, cho kady z nich suy innym celom.

W potocznych klasyfikacjach emocji nie zawsze jest jasne, czy poszczeglne poziomy rni si na zasadzie nadrzdnoci-podrzdnoci klas, czy te na zasadzie relacji czcao. Czy na przykad oburzenie jest szczegln odmian gniewu (relacja podrzdnoci), czy te jakim aspektem gniewu (relacja cz-cao)? Podobnie jak w chemii, oba rodzaje relacji s moliwe i powszechnie uywane w rnych kontekstach. Podnosz t spraw dlatego, e teoretycy mwicy o emocjach podstawowych zwykle bior za pewnik, i emocje s zorganizowane w hierarchie jedynie na zasadzie zawierania klas. W wypadku organizacji na zasadzie cz-cao orzekanie o podstawowoci pozbawione jest sensu (czy do jest bardziej podstawowa od rki?). Przyjmijmy wic na uytek dyskusji, e emocje s zorganizowane wycznie na zasadzie zawierania klas. Nadal stoimy w obliczu rnych trudnoci.

Jedna z nich to problem brakujcych poziomw. Nie kady poziom hierarchii musi mie odrbn nazw. Jest to do powszechne zjawisko w klasyfikacjach potocznych (Berlin, Breedlove i Raven, 1968). Na przykad jaka kultura moe nie mie odrbnej nazwy dla ptakw, cho czonkowie owej kultury mog swym zachowaniem dowodzi, e rozrniaj ptaki jako szczegln form ywych stworze. Podobnie prace psychologw (Storm i Storm, 1987) ilustruj, e nie wszystkim kategoriom skadajcym si na potoczn klasyfikacj emocji przysuguj odrbne nazwy Jeeli jaka kategoria nie ma wasnej nazwy, to do jej oznaczenia zapoyczana jest nazwa innej kategorii, z reguy z niszego poziomu hierarchii, aby "wypeni luk". Wybrana nazwa jest zwykle prototypowa dla podklasy, z ktrej dokonano zapoyczenia. Jeeli na przykad nie mielibymy specjalnej nazwy dla ptakw w ogle, to moglibymy posuy si nazw "wrble" do oznaczenia zarwno ptakw w oglnoci, jak i wrbli w szczeglnoci. Kiedy mniej oglny termin zostaje uyty do oznaczenia klasy nadrzdnej lub na odwrt, nazywany jest on synekdoch. Synekdochy s popularnymi figurami retorycznymi w dziedzinie emocji, gdzie tym samym terminem czsto okrelamy zarwno pewn ogln klas uczu, jak i jakie szczeglne uczucie. Rozwamy dla przykadu "gniew." Wbrew popularnemu stereotypowi, szczeglna emocja gniewu rzadko prowadzi do agresji. A jednak gniew sta si synekdoch uywan powszechnie w odniesieniu do wszelkiego rodzaju przejaww agresji. Brak rozrnienia midzy oglnym (kategorialnym) i szczegowym (konkretna emocja) uyciem sowa "gniew" prowadzi niektrych teoretykw do zaoenia, e to, co prawdziwe dla gniewu jako kategorii oglnej, musi by te prawdziwe dla gniewu jako emocji szczeglnej - na przykad, e skoro agresja jest uniwersalna, to tym samym uniwersalny musi by i

gniew. Idc dalej, zamy, e nasza taksonomia emocji nie tylko nie ma brakw, ale e udao si take unikn zamieszania zwizanego z synekdochami. Nadal stoimy przed problemem, ktre z kategorii maj bardziej podstawowy charakter. Jak ju zauwaylimy, w systemie Rosch kategorie podstawowe zajmuj porednie miejsce w hierarchii oglnoci, i to wanie stanowisko Shaver i inni badacze (1987) przenieli w dziedzin emocji. Jednake nie jest to jedyna moliwo. W chemii za podstawowy uznaje si tradycyjnie poziom atomu, a wic poziom najniszy, poniej ktrego pierwiastkw nie da si ju dalej kategoryzowa. (Wspczesne odkrycia szeregu czstek subatomowych zdaj si czyni w pogld przestarzaym; zwam jednak, e relacje midzy elementami subatomowymi i atomowymi uporzdkowane s wedle reguy cz-cao, a nie reguy zawierania klas.) Midzy innymi Plutchik (1980) oraz Oatley i JohnsonLaird (1987) argumentuj, e za emocje podstawowe naley uzna emocje najniej pooone w hierarchii, to znaczy takie, ktrych nie mona ju rozoy na emocje bardziej elementarne. Jeszcze inni teoretycy (na przykad de Rivera, 1977) zdaj si natomiast poda w kierunku przeciwnym, proponujc, aby za podstawowe uzna najbardziej inkluzywne, pooone najwyej w hierarchii kategorie emocji. Nie interesuje mnie kwestia, ktry poziom w hierarchii (najniszy, poredni czy najwyszy) jest w kocu naprawd podstawowy Mona zasadnie argumentowa na rzecz kadego z tych poziomw, wybr za zaley od szerszych kwestii teoretycznych i od specyficznoci przedmiotu badania. Przede wszystkim chciabym podkreli, ile zamieszania i nie koczcych si sporw rodzi brak precyzji lub niekonsekwencja w uywaniu kryteriw pozwalajcych uzna ktry z poziomw za

podstawowy. Zasady organizacji Zajmowaem si dotd ogln logik klasyfikacji i zasadami, na ktrych mocy pewne kategorie mog by uznawane za podstawowe zarwno midzy poziomami klasyfikacji, jak i w ich obrbie. Wszystkie te uwagi mona by byo sformuowa bez jakiegokolwiek odniesienia do emocji. Obecnie skupi si krtko na niektrych kryteriach, jakie - niezalenie od oglnych problemw klasyfikacji - proponowano jako zasady wyrniania emocji podstawowych. Dla prostoty ogranicz te rozwaania do kilku obserwacji dotyczcych zasad, na ktrych mocy emocje zostaj zorganizowane w spjne syndromy lub systemy zachowania. Mona wskaza trzy . rodzaje takich zasad: biologiczne (informacja zakodowana w genach), spoeczne (reguy i inne wytwory kultury) i psychologiczne (schematy i struktury wiedzy). Zanim jednak do tego dojdziemy, godzi si wspomnie o funkcjach emocji, jako e w organizacji zachowania funkcja wyprzedza form (moliwe funkcje emocji omwi szerzej w swej odpowiedzi na Pytanie 3). W yciu codziennym uznajemy za podstawowe czy pierwotne to, co peni jak wan funkcj. Prototyp czy zakadana istota jakiego obiektu moe obejmowa jego funkcje (na przykad prototypowy n to dobry przyrzd do krajania, prototypowy samochd to dobry rodek transportu, a prototypowy ptak to taki, ktry lata). To codzienne kryterium "podstawowoci" ma swj odpowiednik w dyskusjach nad emocjami - emocje podstawowe to zapewne takie, ktre peni jakie doniose funkcje. Moemy zatem spyta - doniose z uwagi na co i dla kogo? Istniej tu trzy moliwoci odpowiedzi. Emocja moe by doniosa dla przetrwania gatunku (kryteria biologiczne), dla spoeczestwa (kryteria spoeczne) lub dla ,ja" czowieka (kryteria psychologiczne).

Ktra z tych trzech moliwoci jest najbardziej fundamentalna? Obecnie uznaje si najczciej, e biologiczna. To znaczy emocje podstawowe to te, ktre peni wane funkcje biologiczne. Po zaakceptowaniu takiej odpowiedzi wskaza mona szereg bardziej precyzyjnych kryteriw "podstawowoci" emocji. Na przykad emocje podstawowe powinny mie charakter uniwersalny w obrbie caego gatunku ludzkiego, powinny by obserwowalne w jakiej szcztkowej postaci take u innych naczelnych i powinny mie charakter dziedziczny. Jednak dlaczego naley godzi si z pomysem, e to wanie kryteria biologiczne powinny by rozstrzygajce? W pewnym sensie odpowied jest oczywista. Jako gatunek, ludzie s wytworem milionw lat ewolucji i w tym sensie biologiczne zasady organizacji s pierwotne w stosunku do zasad zarwno spoecznych, jak i psychologicznych. Biologia dostarcza jednak tylko wskazwek bardzo oglnych. Kiedy mwimy o standardowych emocjach (tych, ktre s rozpoznawane i nazywane na gruncie danej kultury), rzeczywista posta przez nie przybierana moe by uwarunkowana kulturowo. Tak na przykad u Japoczykw przywizanie do innego czowieka przybiera szczegln posta nazywan amae (co w rodzaju "sodkiego uzalenienia"), ktra uwaana jest za emocj podstawow. W kulturach zachodnich przywizanie jest nie mniej wane z biologicznego punktu widzenia, cho przybiera inn posta, uksztatowan przez odmienne reguy spoeczne (Doi, 1973). Wrd filipiskich Ilongotw, ktrzy s plemieniem owcw gw, za podstawow emocj uwaane jest liget (podniecajce doznanie przeywane podczas odcinania gowy). Kultury zachodnie nie znaj odpowiednika liget, tote Rosaldo (1980) musia uy nazwy "gniew" jako czciowego i bardzo niedoskonaego tumaczenia terminu uywanego przez Ilongotw Moemy te rozway zmienne losy nadziei w

kulturach Zachodu. W redniowieczu nadzieja uwaana bya za emocj podstawow, podczas gdy wspczenie wikszo teoretykw uwaa j za emocj wtrn, bd te w ogle j pomija. Tak wic syndromy emocjonalne s nie tylko tworzone przez reguy spoeczne, ale te same stanowi definicyjn cech kultur czy okresw w dziejach kultury Takie emocje s zatem podstawowe w spoecznym sensie tego sowa. Spoeczne czy biologiczne zasady przejawiaj si ostatecznie w zachowaniu jednostek, a w procesie ich przeksztacania w zachowanie wystpuj nieuchronne "pomyki". W tym sensie podstawowego znaczenia mog nabiera zasady psychologiczne, ktre rozumiem tu jako osobiste reguy, plany i struktury wiedzy wyznaczajce psychiczne poczucie wasnego "ja". Ludzie proszeni o sprawozdanie ze zdarze, ktre "naprawd" wzbudziy ich uczucia, z reguy przytaczaj zdarzenia wzmacniajce lub przeksztacajce ich poczucie wasnego "ja" (Morgan, Averill, 1992). Tego rodzaju dowiadczenia emocjonalne maj charakter podstawowy w psychologicznym sensie tego sowa. (Notabene poczucie wasnego "ja" nie musi mie charakteru pozytywnego. Osoba depresyjna rwnie zachowuje poczucie wasnego "ja", cho moe to by na dusz met nieprzystosowawcze.) Kiedy jaka psychologicznie podstawowa emocja zdominuje ycie jednostki, nazywana bywa pasj lub monomani. Jednymi rzdzi strach, innymi gniew, mio, duma, wstyd czy co jeszcze innego. Jest to przypadek szczeglny i kracowy, wskazujcy na pewn oglniejsz prawd. "Rozum jest tylko niewolnikiem namitnoci i tylko nim winien pozosta, nie roszczc sobie pretensji do czegokolwiek innego, jak posuszestwo i suba namitnociom" (Hume, 1739/1967, II(iii)3, s. 415). Czsto cytuje si ten fragment jako przykad albo jawnego faszu, albo pustej tautologii. Nie

bdmy jednak zbyt krytyczni, czy te zbyt dosowni, interpretujc t myl Hume'a. Fakt pozostaje faktem: kady z nas bywa i bywa powinien niewolnikiem wasnych namitnoci, gdy jest to oznaka bycia sob i zaangaowania wasnego ,ja" w sprawy tego wiata. Tak wic okrelenie "podstawowa" moe by odnoszone do emocji w znaczeniu biologicznym, spoecznym i psychologicznym. Uznanie tylko jednego z nich (powiedzmy, biologicznego) za znaczenie pierwotne nie jest odkryciem empirycznym, lecz apriorycznym zaoeniem. Nie ma niczego zego w apriorycznych zaoeniach (wszelkie poszukiwania trzeba od czego zacz), dopki pozostajemy wiadomi ich rzeczywistej natury. To za, ktre z zaoe jest lepsze od pozostaych, zaley w ostatecznym rozrachunku od jego przydatnoci do wyjanienia zaobserwowanych faktw i stawianiu interesujcych problemw. Zaoenie, i emocje podstawowe s zorganizowane zgodnie z reguami biologii, ma niezaprzeczaln warto heurystyczn. Jednak z powodw wyuszczonych gdzie indziej (Averill, 1980, 1984, 1990a) uwaam, e jego warto ju si wyczerpaa i wspczenie zaoenie to raczej przeszkadza ni pomaga w zrozumieniu natury emocji. Czy lepiej wyszlibymy na przyjciu kryteriw spoecznych lub psychologicznych w rozstrzyganiu, ktre emocje s podstawowe? Nie sdz, poniewa problem taki nie w rodzaju przyjtych kryteriw, lecz w samym zaoeniu; e jakie emocje maj charakter podstawowy Uwagi podsumowujce Podsumowujc - okrelone emocje mona uzna za podstawowe, przyjmujc wiele rnych kryteriw, takich jak stopie prototypowoci, poziom oglnoci czy reguy organizacji. Rne kryteria prowadz przy tym do rnych i wzajemnie sprzecznych rozstrzygni. Powoduje to zamieszanie, z ktrym mona by sobie poradzi na zasadzie ustale terminologicznych czy

konsekwentnego stosowania jednego tylko kryterium. Nie sdz jednak, by strategia ta okazaa si skuteczna, poniewa kryterium uznane za istotne przez jednego teoretyka moe by rwnie zasadnie odrzucone przez innego badacza. Na szczcie z teoretycznego punktu widzenia nie ma jakich zniewalajcych powodw, dla ktrych w ogle naleaoby postulowa, e pewne emocje s bardziej podstawowe od innych, niezalenie od kryterium, na ktrym taki podzia miaby si opiera. Jeeli naszym celem jest oglna teoria emocji, musimy porzuci swoje zaciankowe przyzwyczajenia. Dla emocji podstawowych nie wicej jest miejsca w psychologii ni dla podstawowych gatunkw zwierzt w zoologii czy podstawowych chorb w medycynie. Paul Ekman: Wszystkie emocje s podstawowe* Wyraenie* emocje podstawowe uywane jest przez teoretykw emocji na wiele sposobw. W moim wypadku termin ten odwouje si do roli, jak odegraa ewolucja w ksztatowaniu zarwno specyficznego charakteru poszczeglnych emocji, jak i wsplnych ich waciwoci oraz wspczenie spenianych funkcji. Czynniki wrodzone bowiem odgrywaj pewn rol w wyjanianiu zarwno cech wsplnych, jak i specyficznych dla poszczeglnych emocji. Emocje wyksztaciy si ze wzgldu na ich warto adaptacyjn w rozwizywaniu podstawowych zada yciowych. Zadania te mona opisywa na rne sposoby Johnson-Laird i Oatley (1992) twierdz, e s to "uniwersalne elementy ludzkiego dowiadczenia, jak osignicia, straty, frustracje itd. [...] Kada emocja popycha nas w tym kierunku, ktry w trakcie ewolucji lepiej nam suy ni inne w rozwizywaniu powtarzajcych si sytuacji istotnych z uwagi na cele czowieka" (por. take dyskusj Lazarusa nad podstawowymi tematami relacyjnymi, 1991, s. 202, oraz Stein, Trabasso, 1992).

Tooby i Cosmides podkrelaj kluczow rol ewolucji dla zrozumienia naszych dzisiejszych emocji, powiadajc, e emocje nakadaj "na wspczesny wiat krajobraz interpretacyjny wyprowadzony ze wspzmieniajcej si struktury przeszoci". Emocje dotycz powtarzajcych si "sytuacji przystosowania [...], walki, zakochania si, ucieczki przed drapienikami, stawiania czoa niewiernoci seksualnej i tak dalej, z ktrych kada powtarzaa si niezliczon ilo razy w ewolucyjnej historii gatunku" (1990, s. 407-408). Ocena biecych zdarze i przynajmniej czciowe na nie reagowanie w kategoriach tego, co Tooby i Cosmides nazywaj przeszoci przodkw (ancestral past) to - moim zdaniem - specyficzno emocji odrniajca je od innych zjawisk psychicznych. Jaki czas temu opisywaem istot tej oceny w taki oto sposb: Musi istnie mechanizm oceny selektywnie zwracajcy uwag na te bodce (zewntrzne lub wewntrzne), ktre stanowi okazj do powstania [tej czy innej emocji]. Poniewa okres upywajcy midzy pojawieniem si bodca a powstaniem emocji jest czasami niezwykle krtki, w mechanizm oceny musi by zdolny do funkcjonowania z wielk szybkoci. Ocena jest czsto nie tylko szybka, ale i niewiadoma, naley wic postulowa automatyczny charakter mechanizmu oceny zdarze. Musi on by skonstruowany w sposb umoliwiajcy szybkie zwracanie uwagi na pewne bodce i rozpoznanie, e nie tylko dotycz one emocji, ale take tego, jaka to emocja. [...] Ocena nie zawsze ma charakter automatyczny - czasami jest powolna, przemylana i wiadoma. Takiej rozszerzonej ocenie moe towarzyszy pewne automatyczne pobudzenie, prawdopodobnie sabo zrnicowane. Mona wic powiedzie, e czowiek jest pobudzony lub postawiony w stan czujnoci, cho trudno mwi o przeywaniu przeze jakiej konkretnej emocji. Czynniki

poznawcze odgrywaj istotn rol w wyznaczaniu treci powstaej emocji. Taka rozszerzona ocena moe by dopasowywana do selektywnych filtrw automatycznego mechanizmu oceny [...]. Jednake nie musi tak si zdarzy i dowiadczenie emocjonalne moe utrzyma rozlany charakter, nie przeksztacajc si w specyficzn emocj (Ekman, 1977, s. 58-59). Zblione pogldy na natur oceny poprzedzajcej emocj rozwijali pniej Zajonc (1985) i Ohman (1986). Automatyczny mechanizm oceny nie bazuje jedynie czy wycznie na tym, co wrodzone. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, elementy wrodzone s zbyt ubogie, aby mechanizm oceny mg funkcjonowa bez wydatnego wpywu spoecznego uczenia si (por. w szczeglnoci 0hman, 1986). Indywidualne zrnicowanie dowiadcze wyjania ogromne zrnicowanie w wyznacznikach emocji, zrnicowanie, ktre przypisa mona takim czynnikom, jak osobowo, rodzina i kultura. A jednak wyznaczniki emocji nie s bez reszty uzalenione od tych czynnikw i mamy tu do czynienia z pewnymi niezmiennikami. Znaczeniem sytuacji, w ktrych organizm aktualnie siebie odnajduje, jest w istocie struktura sytuacji powtarzajcych si w przeszoci jego przodkw. Organizm "widzi" sytuacje (to znaczy jest przygotowany do reagowania na nie) w kategoriach adaptacyjnych, cho jest to adaptacja nie do sytuacji biecych, lecz tych, ktre miay miejs w przeszoci gatunku. Emocje [...] prowadz organizm do reagowania w taki sposb, jakby pewne rzeczy byy prawdziwe w teraniejszoci (niezalenie od tego, czy akurat s prawdziwe, czy nie), poniewa byy one prawdziwe w przeszoci. (...] Tkwi w tym zarwno sia, jak i sabo emocji, [...] [Automatyczny mechanizm oceny] nie jest w stanie wykry, kiedy prawidowoci z przeszoci przestaj obowizywa (Tooby, Cosmides, 1990, s. 418-419).

Opiszmy teraz krcej inne waciwoci emocji, wywodzce si z ich ewolucyjnej genezy. (1) Konteksty wywoujce okrelon emocj maj pewne wsplne, niezmienne elementy pomimo indywidualnych i kulturowych rnic w spoecznym uczeniu si. (2) Emocje mona zaobserwowa take u innych naczelnych. Jakkolwiek jest moliwe, e pewne emocje s specyficzne tylko dla ludzi, na razie brak na to przekonujcych dowodw. (Oczywicie pojawienie si zdolnoci do odzwierciedlania dowiadcze emocjonalnych w sowach silnie zmienia wiele aspektw tego dowiadczenia, nie sposb jednak tego opisa w niniejszej pracy) (3) Emocje bywaj wzbudzane tak szybko, e mog si pojawi, zanim czowiek zorientuje si, i zostay wzbudzone. Szybkie wzbudzanie emocji ma kluczowe znaczenie dla ich adaptacyjnych funkcji, poniewa mobilizuje nas do szybkiego reagowania na wane zdarzenia. Adaptacyjna jest rwnie dua szybko zmian stanu emocjonalnego, ktry z reguy nie trwa zbyt dugo, jeeli nie zostanie ponownie wzbudzony Nie ma tu miejsca na szczegowe dyskusje nad typow dugoci trwania emocji; do zauway, e z pewnoci jest to kwestia minut czy sekund, nie za godzin czy dni. Ci, ktrzy stwierdzaj dusze trwanie emocji, zapewne opieraj swe sdy na sumowaniu w rzeczywistoci bardziej krtkotrwaych epizodw emocjonalnych. Poniewa emocje mog pojawia si bardzo szybko, w wyniku automatycznej i niewiadomej oceny sytuacji i wraz z mimowolnymi zmianami fizjologicznymi i mimicznymi, czsto dowiadczamy ich jako czego, co si nam przydarza, nie za jako czego, co sami wybieramy Po prostu nie jestemy w stanie wybra przeywanej emocji. "W dowiadczaniu wszystkich emocji obecny jest automatyczny, mimowolny ich aspekt" (Stein, Trabasso, 1992). W dotychczasowych rozwaaniach wskazywaem, e reakcje emocjonalne maj zdolno do

szybkiego powstawania, s krtkotrwae i mimowolne, a wic przeywane s jako co, czego sami nie wybieramy. Zajmijmy si teraz dwoma nastpnymi aspektami emocji ich fizjologi i ekspresj. Badania empiryczne dowodz, e emocje gniewu, strachu i wstrtu cechuj si specyficznymi dla siebie wzorcami pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego (AUN) (Ekman, Levenson, Friesen, 1983; Levenson, Ekman, Friesen, 1990), a taki specyficzny wzorzec prawdopodobnie istnieje rwnie dla smutku (Levenson i in., 1991). Wyniki te zostay powtrzone w czterech odrbnych eksperymentach dla dwch rnych grup wiekowych. Cho wzorce pobudzenia AUN stwierdzane dla tych samych emocji przez rnych badaczy nieco si rni, nie naley ignorowa znacznego podobiestwa naszych wynikw do rezultatw uzyskanych przez innych badaczy, jak Schwartz, Weinberger i Singer (1981), Ax (1953), Roberts i Weerts (1982) oraz Graham (1962). Jedynym niedawnym wyzwaniem dla naszych wynikw s rezultaty Stemmlera (1989), ktry stwierdzi, e wzorzec pobudzenia AUN zaley od sposobu wzbudzania emocji. Wyniki Stemmlera mona jednak kwestionowa z metodologicznego punktu widzenia, poniewa dokonywa on pomiarw fizjologicznych dugo po wzbudzeniu emocji, bada emocje bardzo sabe, a wielu badanych w jego eksperymentach twierdzio, e w ogle nie odczuwao emocji. Nasze wyniki (Ekman, Davidson, 1993; Levenson i in., 1991) sugeruj wstpnie due podobiestwo fizjologiczne reagowania przy tych samych emocjach wzbudzanych bardzo rnymi metodami. Zakadamy, e okrelone wzorce reagowania AUN rozwiny si w trakcie ewolucji, poniewa promoway one wzorce reakcji motorycznych, zwizane z funkcj adaptacyjn kadej z emocji i przygotowujce organizm do stosownych dziaa. Na przykad walka jest zapewne dziaaniem

adaptacyjnym w stanie gniewu, co zgadza si ze stwierdzonym przez nas wzmoonym ukrwieniem doni w stanie gniewu. Gdyby dane wzorce reagowania motorycznego w trakcie przeywania okrelonej emocji nie podnosiy szans przetrwania, nie byoby powodu, dla ktrego specyficzny wzorzec pobudzenia AUN miaby emocji tej towarzyszy. Myl, e wanie z tego powodu nie znalelimy wzorca pobudzenia AUN, ktry byby specyficzny dla emocji zaskoczenia i radoci. Zgadzam si Davidsonem, e denie-unikanie jest podstawowym wymiarem, na ktrym naley opisywa plany zachowania zwizane z kad emocj podstawow. Jednak brak jest ostatecznych dowodw na to, e emocje pozytywne zawsze pocigaj za sob jedynie wzrost denia, a gniew, strach i obrzydzenie z pewnoci prowadzi mog zarwno do unikania, jak i do denia. Czy Davidson twierdzi, e w obrbie kadej z emocji ewolucja przygotowuje nas albo do denia, albo do unikania, natomiast spoeczne uczenie si dodaje do niego komplementarny wzorzec reagowania? Gdyby tak byo, tendencj tak powinny wykazywa pomiary elektromiograficzne w momencie wzbudzenia emocji, nawet jeeli przeywajcy emocj podmiot wybraby ostatecznie przeciwstawny kierunek zachowania. Dopki dowodw takich nie ma, proponuj, aby nie traktowa jako warunku sine qua non okrelonej emocji ani gotowoci do zbliania si lub unikania, ani specyficznego wzorca pobudzenia AUN. Proponowana tu koncepcja emocji wymaga jednak zaoenia, e kadej emocji podstawowej towarzyszy specyficzna aktywno centralnego ukadu nerwowego (CUN). Bez odpowiednich organizacji w CUN nie mogyby si pojawia charakterystyczne dla kadej emocji waciwoci nie tylko w zakresie ekspresji, ale take pamici, wyobrani, oczekiwa i innych czynnoci poznaw-

czych. Dla kadej emocji musz istnie niepowtarzalne wzorce reagowania fizjologicznego i te wzorce aktywnoci CUN musz by specyficzne dla poszczeglnych emocji, a przy tym nie mog si pojawia w innych rodzajach aktywnoci umysowej. W tych twierdzeniach wychodz daleko poza dotd zgromadzone fakty, cho niezbyt daleko poza to, co zapewne pozwol wykry nowe metody badania aktywnoci mzgu, powstae w cigu ostatniej dekady. Opisaem dotd siedem waciwoci emocji: automatyczn ocen sytuacji, niezmienniki w zdarzeniach poprzedzajcych pojawienie si emocji, wystpowanie u innych naczelnych, szybkie wzbudzanie, krtkotrwao, powstawanie mimowolne i zrnicowanie wzorcw reagowania fizjologicznego. Jestem przekonany, e przysze badania wyka wystpowanie tych waciwoci w wypadku takich emocji, jak rozbawienie, gniew, groza, pogarda, zadowolenie, obrzydzenie, zakopotanie, podniecenie, strach, poczucie winy, zainteresowanie, duma z osigni, ulga, smutek, przyjemno zmysowa i wstyd. Jednak nie wszystki z tych emocji cechuj si uniwersalnym, wyrniajcym je sygnaem - ostatni waciwoci emocji, jak tu rozwa. Emocje mogyby mie wszystkie dotd opisane wasnoci, a mimo to nie komunikowa innym adnej informacji, co jednak jest charakterystyczne dla wielu spord nich. Taki uniwersalny, charakterystyczny sygna udao si zidentyfikowa dla gniewu, strachu, wstrtu i smutku (por. dyskusja i przegld danych na ten temat u Ekmana, 1989). Sporny pozostaje wypadek pogardy (Ekman, Friesen, 1986; Ekman, O'Sullivan, Matsumoto, w druku; Russell, w druku), niedawne dane za przemawiaj za istnieniem takiego sygnau w zakopotaniu (Keltner, informacja osobista, padziernik 1991). Nie przeprowadzono dotd tego rodzaju bada nad groz i nie jest pewne, czy

taki uniwersalny sygna istnieje zarwno dla podniecenia, jak i dla zainteresowania (ktre uwaam za odrbne emocje, w przeciwiestwie do Tomkinsa, 1963, czy Izarda, 1971). Sdz te, e brakuje przekonujcych dowodw na odrbne sygnay dla wstydu i poczucia winy sygnay, ktre rniyby si' od sygnau smutku. Wreszcie, jakkolwiek istniej dowody na uniwersalno sygnau zaskoczenia, s te inne powody aby wtpi, czy zaskoczenie w ogle jest emocj (por. Ekman, 1992). Uniwersalny sygna nie powinien by uznawany za dowd na wystpowanie emocji, podobnie jak brak sygnau nie powinien by uwaany za dowd na to, e jakie zjawisko emocj nie jest. Jednak emocje, dla ktrych typowy jest uniwersalny i im tylko waciwy sygna, powinny si rni od emocji pozbawionych wasnego sygnau, cho brak miejsca nie pozwala tu przedyskutowa tej sprawy Co ciekawe, prawdopodobnie takie emocje pozytywne, jak rozbawienie, zadowolenie, podniecenie, duma z osigni, satysfakcja, przyjemno zmysowa i ulga, podzielaj jeden wsplny sygna - pewien szczeglny rodzaj umiechu (Ekman, Davidson i Friesen, 1990). Wasne i cudze badania nad mimiczn ekspresj emocji przekonuj mnie, e nie uda si wykry adnych innych sygnaw mimicznych rnicujcych te pozytywne emocje; by moe uda si wykry jaki rozrniajcy je sygna wokalny. Poza wymienionymi omioma cechami istniej i s badane take inne wasnoci emocji. Szczeglnie wane kwestie to pytania, kiedy dana emocja pojawia si w ontogenezie, jak emocje reguluj nasz sposb mylenia i w jakiej formie s one subiektywnie dowiadczane. Na koniec warto poczyni pewne zastrzeenia. Emocje rni si od siebie nawzajem, na przykad niektre

mog by pozbawione charakterystycznego dla siebie sygnau. Niektre wasnoci mog by wane dla jednych emocji, a nie mie znaczenia dla innych. By moe nie uda si nigdy sformuowa oglnej teorii emocji i trzeba bdzie poprzesta na odrbnych teoriach poszczeglnych emocji pozwalajcych dobrze uchwyci ich specyficzny charakter. Pomocne moe si tu okaza wprowadzenie pojcia rodziny emocji. Kada emocja jest nie odrbnym stanem, lecz rodzin stanw pokrewnych. Kady czonek rodziny emocjonalnej podziela z innymi osiem opisanych tu wasnoci, co odrnia ca rodzin od innych rodzin emocji. Inaczej mwic, kad rodzin emocji tworzy pewien temat z wariacjami. Temat to wasnoci charakterystyczne dla czonkw danej rodziny, wariacje to rezultat indywidualnych rnic midzy emocjami i zrnicowania kontekstu pojawiania si tych emocji. Tematy s rezultatem ewolucji, wariacje za to rezultaty uczenia si Tak wic przedstawiona tu koncepcja zakada, e wszystkie emocje maj podstawowy charakter, gdy kad cechuje co najmniej siedem spord charakteryzowanych przez nas wasnoci. Te wasnoci umoliwiaj nam rozpoczcie radzenia sobie z najwaniejszymi zadaniami yciowymi w sposb szybki, nie poprzedzony rozbudowanym planowaniem i zgodny z tym, co podwyszao stopie przystosowania si w naszej ewolucyjnej przeszoci. Emocje zawieraj te zwykle sygna informujcy innych o tym, jaka konkretna emocja negatywna jest przeywana bd w odniesieniu do emocji pozytywnych - e przeywana jest ktra z emocji pozytywnych. Dokadniejsze poznanie opisanych tu omiu wasnoci emocji wymaga jeszcze wielu bada, podobnie jak wykrycie nowych wasnoci i rozstrzygnicie kwestii, czy istniej i inne emocje oprcz

tu opisanych. Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych Kady rozsdny czowiek zgodzi si, e w emocjach jest co podstawowego. Kademu wanemu wydarzeniu yciowemu towarzysz emocje - dostrzegalne lub niedostrzegalne. Nikt nie musi si te uczy co to znaczy odczuwa szczcie, smutek, frustracj, strach, przypyw podania czy inne niezliczone pragnienia, ani nie musi si uczy, jakie bodce sytuacyjne wywouj owe uczucia. I czy nasilona emocjonalno nie jest najbardziej oczywistym aspektem zachowa niemowlcia? Tylko najbardziej kracowy sceptyk nie zgodzi si z tez, e miotajce maym dzieckiem namitnoci s wyrazem odziedziczonego potencjau ludzkiego systemu nerwowego. Rwnie oglne funkcje emocji staj si oczywiste przy zaoeniu, e dostarczaj one zrnicowanych i wewntrznie spjnych sposobw radzenia sobie z gwnymi wyzwaniami, przed jakimi staje organizm. Trudniej jednak odpowiedzie na pytanie, na czym polega to, e emocje s podstawowe, poniewa nieuchronnie musimy zaj si kontrowersjami na temat tego, co znaczy "podstawowe" i co znaczy "emocja" (na przykad Ortony i Turner, 1990; Turner, Ortony,1992, i komentarze Ekman, 1992; Izard, 1992; Panksepp, 1992). atwiej zdefiniowa, co znaczy "podstawowa" w odniesieniu do emocji, gdy moemy tu si odwoa do pojcia realizacji programu genetycznego. Niestety, rzadko mona precyzyjnie wskaza, gdzie koczy si realizacja programw genetycznych, a zaczyna wszechobecny wpyw rodowiska. Oczywicie s one nierozdzielnie powizane. Z wyjtkiem najlepiej kontrolowanych sytuacji, nie jestemy w stanie wiarygodnie odrni ujawniania si potencjau genetycznego od inspirujcych wpyww rodowiska (wspczesny stan tej dyskusji por. Plomin, Bergeman, 1991).

Wraz z ogromnymi postpami wspczesnej genetyki staje si coraz bardziej oczywiste, e wiele moliwoci genetycznych realizuje si tylko w specyficznych rodowiskach, co tym bardziej utrudnia rozrnienie wpyww natury i kultury Geny nie s wic biernymi przekanikami wiedzy przodkw, lecz wraliwymi na biec sytuacj magazynami informacji. Bardziej ni kiedykolwiek przedtem zaczynamy wspczenie rozumie ca zoono epigenetycznego mieszania potencjaw wrodzonych i rodowiskowych (wicej szczegw zawiera moja odpowied na Pytanie 11). Oglna regua wydaje si taka, e wikszo powszechnie obserwowanych tendencji behawioralnych ma swoje podoe genetyczne (w postaci uoglnionych "planw" kierujcych budow systemu nerwowego). Wiele potencjaw behawioralnych systemu nerwowego ma charakter wrodzony, cho wszystkie musz by wystawione na wpywy rodowiskowe, aby osign koordynacj i precyzj. Zadziwiajce, jak szeroko geneza waciwoci zachowania upatrywana jest w oddziaywaniach rodowiska, nie za w niewiarygodnie wyrafinowanych, genetycznie zakodowanych neuromechanizmach dostarczajcych podstawowego systemu operacyjnego, ktry umoliwia organizmom rne jakoci zachowania. Zudzenie to jest oczywicie atwe do zrozumienia. Znacznie trudniej bowiem dostrzec ukryte oddziaywanie genw i funkcjonowanie obwodw komrkowych, ktre geny pomogy wytworzy, ni opisa narzucajce si uwadze zdarzenia sytuacyjne, ktrymi jestemy bombardowani w kadym momencie czuwania: Trudnoci te nasila fakt, e analityczne moliwoci naszych mzgw zostay ukierunkowane poprzez ewolucyjny dobr - na wykrywanie zalenoci przyczynowych w wiecie zewntrznym. Badacze, podobnie jak

ludzie w oglnoci, mog by genetycznie przygotowani do przekonania, e wiele spord zmian rozwojowych jest uwarunkowanych oddziaywaniami rodowiska, podczas gdy w rzeczywistoci s one co najmniej w takim samym stopniu epigenetycznym ujawnianiem si dziedzicznych skonnoci zakodowanych w DNA. Mzg skada si z licznych, powstaych na drodze selekcji ewolucyjnej, mechanizmw rozwizywania problemw zarwno oglnych, jak i szczegowych. Przynajmniej w oglnym zarysie rwnie emocje s takimi mechanizmami. Wyposaaj one organizm w do zoone potencjay behawioralne (to znaczy tendencje instynktowne) oraz podoe kierujce indywidualnym nabywaniem dowiadcze. Mechanizmy te reguluj zachowanie organizmu przez cae jego ycie pocztkowo w sposb impulsywny, pniej za w sposb bardziej stonowany Cho indywidualna historia wzmocnie otrzymywanych w trakcie ycia prowadzi do ogromnego zrnicowania indywidualnego organizmw, oglny plan genetyczny, jaki umoliwia wyksztacenie si owej rnorodnoci, jest darem genetyki. Zdumiewajce, e nadal trzeba to podkrela, gdy wci jeszcze zbyt wielu uczonych skonnych jest twierdzi, i mzg ludzki jest czym na ksztat "czystej karty" i e ludzie s gatunkiem pozbawionym instynktw Daleko do tego. Jestemy wypenieni emocjonalnymi instynktami rwnie mocno jak nisze zwierzta, ale z powodu powikszonej kory mzgowej (przypominajcej waciwociami komputerow pami RAM Panksepp, 1989) nie jestemy tak dalece poddani dyktatowi owych instynktw. Dostpna jest nam wiksza liczba wyborw ni innym gatunkom. Jestemy w stanie uczyni z naszych emocji jedynie uwewntrznione uczucia sterujce nieobserwowalnymi strategiami poznawczymi. Mimo to posugiwanie si odpowiednimi modelami zwierzcymi pozostaje istotne dla zrozumienia mzgowych

mechanizmw lecych u podstaw emocji (Panksepp, 1991), jeeli ludzkie instynkty emocjonalne odzwierciedlaj ewolucyjne rozwizania tak dobrze widoczne u ssakw i innych krgowcw. Niestety, neurofizjologiczne podejcie pozostaje sabo rozwinite (czciowo z powodu uproszczonego "behawioryzmu", ktry w poowie wieku zahamowa mylenie w kategoriach psychoneurologicznych, por. Panksepp, 1990). C podstawowego jest zatem w emocjach? Wspczenie z du doz pewnoci mona twierdzi, e wikszo gatunkw cechuje si wrodzon zdolnoci emocjonalnego reagowania na pewne specyficzne rodzaje stymulacji sensoryczno-percepcyjnej. Na przykad nawet te szczury, ktre w caym swoim yciu nie miay adnych dowiadcze z kotami, reaguj strachem na zapach kota (Crepeau i Panksepp, 1988). Jednak sama analiza bodcw wyzwalajcych emocje nie dostarcza jeszcze wgldu w istot rzeczy Mona bowiem argumentowa, e podstawowy charakter maj rwnie motoryczne reakcje towarzyszce emocjom. Na przykad reakcje emocjonalne s wywoywane miejscowym pobudzeniem mzgu nawet u bardzo modych zwierzt, zanim znajd one okazj, by nauczy si zachowa wyraajcych emocje (Moram Schwartz i Blass, 1983; Roberts i Berquist, 1968). Analiza ekspresji emocjonalnej sama w sobie rwnie nie wystarcza. Naley wic uzna, e istota emocji ukrywa si w "wielkiej nerwowej sieci poredniczcej" midzy stymulacj wzbudzajc emocje a reakcjami, ktre je wyraaj. Stanowisko to jest nieco dyskusyjne, ale inaczej nie sposb wytumaczy, dlaczego miejscowe pobudzenie okrelonych okolic kory mzgowej wywouje bardzo podobne reakcje emocjonalne u rnych gatunkw zwierzt (Panksepp, 1981, 1982, 1985). Trudno uwierzy, e tego rodzaju podobiestwa mog wynika z

podobiestwa indywidualnych dowiadcze yciowych przedstawicieli owych rnych gatunkw. Nieatwo te uwierzy, by takie systemy mzgowe utrwalone w ewolucji ssakw nagle przestaway istnie na poziomie ludzkiego mzgu, co miaoby przydawa specjalnego metafizycznego charakteru naszemu gatunkowi. Obawiam si, e ci, ktrzy tak twierdz, wdaj si w destruktywne zabawy intelektualne (bardzo uatwione zoonoci naszych potencjaw korowych) i powicaj rozsdek na rzecz utrzymania hegemonii pewnych kulturowych inklinacji (jak metafizyczno- spirytualistyczne pogldy na organizacj umysu). Oczywicie dziaaj tu rwnie przyczyny o mniej mrocznym charakterze. Sama nieznajomo bada neuropsychologicznych obnia szanse uwierzenia w tezy, ktrych one dowodz. Jest to przy tym problem dwustronny Odsetek badaczy mzgu doceniajcych osignicia psychologw jest rwnie niewielki, jak odsetek psychologw doceniajcych prac tych pierwszych. Wzajemne inspirowanie si tych dwch dziedzin jest, rzecz jasna, niemoliwe bez znajomoci i doceniania tych poziomw analizy, ktre s typowe dla ssiedniej dziedziny (Bunge, 1990). A zatem, o ktrych emocjach mona twierdzi, e s podstawowe, z interdyscyplinarnego punktu widzenia? Oczywicie nie bdzie zaskoczeniem, e o tych, ktre wymieniane s najczciej. Na poziomie psychologii potocznej mona si zgodzi co do tego, jakie emocje znajd si na czele kadej listy proponowanych emocji podstawowych, takich jak gniew, strach, smutek, podanie seksualne, rado czy macierzyska akceptacja i opieka. Badania nad mzgiem rwnie najczciej potwierdzaj ich specyficzny charakter. Nie ma wiarygodnych dowodw, e te podstawowe emocje s wyuczane w indywidualnym dowiadczeniu zwierzt czy ludzi na drodze kojarzenia

bardziej elementarnych mechanizmw mzgowych. Przeciwnie, ogromna ilo danych podsumowanych w innych miejscach (LeDoux, 1987; MacLean, 1990; Panksepp, 1982, 1985, 1986, 1989, 1990b, 1991, 1992, 1993) dowodzi, e emocje wyrastaj z silni utrwalonych podkorowych mechanizmw mzgu, ktre nadal podzielamy z innymi gatunkami zwierzt. Jak dowodzi tego wikszo taksonomii, istnieje rwnie wiele innych stanw emocjonalnych (Plutchik, 1980), jednak kluczowy problem dla nauki o mzgu, a take dla psychologii to pytanie o specyficzne, mzgowe wyrniki emocji. Czy powinnimy wyrnia rne rodzaje procesw afektywnych, tylko niektre z nich uznajc za emocje? Osobicie wierz, e tak, i sdz, e mamy tu do czynienia przynajmniej z trzema kategoriami zjawisk o rnym poziomie zoonoci: Kategoria 1 to najprostsze reakcje emotywne, niemale automatyczne, jak wzdrygnicie si, wstrt i rne rodzaje godu, ktrych trwanie w czasie jest ograniczone do dugoci trwania wywoujcych je warunkw (cho mog by reprezentowane w sposb bardziej metaforyczny na poziomie bardziej zaawansowanym, jak to si dzieje w wypadku zaskoczenia czy pogardy). Kategoria 2 to typowe emocje majce u swego podoa pobudzenie sensomotorycznych mechanizmw mzgowych, dziki czemu stany te i ich konsekwencje trwaj duej od wzbudzajcych je bodcw Generuj one plastyczne stany behawioralne i pomagaj w koordynowaniu znacznej liczby czynnoci mzgu. Kategoria 3 to systemy odpowiedzialne za rne uczucia wysze, ktre pozostaj w wikszoci uwewntrznione jako stany subiektywne i dlatego mona je bada jedynie u ludzi. Myl, e problem taksonomii emocji nie zostanie zadowalajco rozwizany, dopki

propozycje jego rozwiza nie bd si odwoyway do specyficznego charakteru mechanizmw mzgowych lecych u podstaw rnych emocji. Moja wasna perspektywa badawcza ma charakter utylitarystyczny i opiera si na przekonaniu, e psychobiologia powinna skupi wysiki na rozwikaniu natury zjawisk podstawowych, w rodzaju emocji tworzcych kategori 2z przedstawionej klasyfikacji zjawisk afektywnych (Panksepp, 1986, 1992). Sdz te, e najbardziej uytecznym rodzajem analizy jest charakterystyka neurochemicznych kodw typowych dla tych emocji (Buck, 1985; Panksepp, 1986, 1992). Krtko mwic, nie zaprzeczam realnoci mzgowej rnych stanw afektywnych, cho z duym rozczarowaniem stwierdzam, e wiele z nich, szczeglnie tych subtelniejszych z kategorii 3, nie moe by wspczenie przedmiotem rzetelnych bada. Warto te doda, e ograniczenie bada do zjawisk z kategorii 1 spowodowaoby, e uzyskiwane wyniki miayby niewielkie znaczenie dla zrozumienia zaburze emocjonalnych i psychiatrycznych. Skoordynowane wysiki ukierunkowane na zrozumienie neurologicznych podstaw emocji z kategorii 2 musz zaowocowa potnym wzrostem moliwoci przewidywania i kontroli w psychiatrii biologicznej. Dziki zastosowaniu tej strategii (Panksepp, 1979), udao nam si osign pewne sukcesy w leczeniu naltrexonem schorzenia, ktre nastrcza terapeutom wielu trudnoci, a mianowicie autyzmu dziecicego (Leboyer i in., 1992; Panksepp i Lensing, 1991). Analiza podstawowych emocji na poziomie neuronalnym zapewne nie bdzie miaa charakteru powtarzalnych prb odkrywajcych to, co i tak oczywiste, lecz stanie si podr prowadzc coraz bardziej w gb istoty ludzkiej i zwierzcej egzystencji, a podr taka nie moe si oby bez wielu pomyek.

Bez zakotwiczenia w neurobiologii dyskusja nad "emocjami podstawowymi" moe atwo zej do poziomu walki na opinie, nieco tylko wsparte dowoda empirycznymi (por. Turner i Ortony, 1992). Uytecznym punktem wyjcia do ustalenia ponadgatunkowych homologii w funkcjonowaniu emocji jest przynajmniej czciowe zdefiniowanie emocji podstawowych w kategoriach obwodw nueronalnych (Panksepp, 1982, 1986, 1992). Myl, e na najoglniejszym poziomie rozsdnie jest uzna emocj podstawow za rezultat funkcjonowania spjnego systemu mechanizmw mzgowych, ktre czy znaczna liczba wsplnych cech neuronalnych. Jedn z waniejszych waciwoci jest zdolno do planowania i koordynacji dziaania duej liczby systemw zarzdzajcych reakcjami w odpowiedzi na specyficzn stymulacj bodcow. Owe systemy z kolei koordynuj funkcjonowanie rnych reakcji, dziki czemu wzgldnie powtarzalnym tendencjom do dziaania towarzysz odpowiednie procesy fizjologicznohormonalne, behawioralne i psychiczne. Mzgowe systemy wzbudzania emocji generuj rwnie charakterystyczne odczucia wewntrzne (ktre mog by najskuteczniejszym neurosymbolicznym sposobem kodowania wartoci nadchodzcej informacji). Wtpi, czy bez odwoywania si do podstaw biologicznych moliwe jest skonstruowanie jakiegokolwiek wiarygodnego modelu zachowania, co dawno ju zrozumiay dziedziny zajmujce si obiektywnie obserwowalnym zachowaniem zwierzt. Mzgowe mechanizmy emocji u ssakw przypominaj w pewnym stopniu systemy zarzdzania reakcjami motorycznymi badane u bezkrgowcw. Wspczesne prace nad bezkrgowcami i prostymi krgowcami pokazuj, jak subtelny i plastyczny charakter maj te systemy (Berkinblit,

Feldman i Fuksom 1986; Larimer, 1988). Stwierdzono na przykad, e w koordynowaniu reakcji motorycznej uczestniczy moe dua liczba neuronw, przy czym aden pojedynczy neuron nie spenia ostatecznie nadrzdnej roli. Jest te oczywiste, e mzgowe mechanizmy emocji wpywaj na intensywno emocji na zasadzie zmasowanego pobudzenia wielu neuronw intensywno pojedynczego stanu emocjonalnego wzrasta dziki wzbudzaniu coraz to nowych neuronw, czy to na zasadzie zwikszenia aktywnoci konkretnych obwodw neuronalnych poprzez stymulacj elektryczn, czy to poprzez wzrost potencjaw synaptycznych spowodowany wydzielaniem odpowiednich transmiterw do mzgu (w ten sposb oddziauj na przykad wszystkie neuropeptydy modyfikujce emocje coraz silniej w miar wzrostu dawki mog godzinami utrzymywa dany stan emocjonalny, Panksepp, 1990c; 1993). Mzgowe mechanizmy emocji maj te samoistn zdolno do hamowania funkcji mechanizmw antagonistycznych, a zarazem do pobudzania funkcji mechanizmw synergicznych. Brak miejsca nie pozwala na szczegow dyskusj nad tymi mechanizmami (por. prace zacytowane wczeniej). Wspczesne dane dotyczce mzgowego systemu zoci podsumowuj Bandler (1988) oraz Siegel, Brutus (1990); strachu Gray (1987), Panksepp (1990b) oraz Panksepp i in. (1991); oczekiwania-uatwienia zachowania - Depue i Iacono (1989) oraz Panksepp (1981, 1986); stresu rozstania - paniki Newman (1988), Panksepp i in., (1985) oraz Panksepp i in. (1988). Krtko mwic, dostpne dane silnie sugeruj, e neurodynamika ludzkich stanw emocjonalnych regulowana jest prawidowociami, ktre mona wykrywa w badaniach nad mzgiem zwierzcym (Panksepp, 1991). Nie znaczy to, e tego rodzaju prace s take w stanie wykry charakterystyczne dla ludzi "nowoci" ewolucyjne czy efekty wpyww kulturowych. Jest

rzecz oczywist, e nie potrafi tego zrobi; jednak prymitywne substraty emocji podzielane przez czowieka ze zwierztami s na tyle silne, e wci jeszcze pojawiaj si i pojawia bd jako poznawczo uyteczne homologie (Panksepp , 1985, 1993). Klaus R. Scherer: Ku pojciu "emocji modalnych" Zaoenie, e jaka emocja ma podstawowy charakter, jest zwykle uzasadniane empirycznymi dowodami na powszechno wystpowania jej sownej nazwy, mimicznego sposobu wyraania i sytuacji j wywoujcych. Blisze przyjrzenie si tym dowodom sprawia jednak, e zdaj si one mniej przekonujce, ni si zwykle twierdzi. Sdz, e kada prba rozwizania tego problemu musi rozpocz si od odpowiedzi na pytanie, czy zgromadzone dowody naprawd wskazuj na istnienie ograniczonej liczby uniwersalnych i niezmiennych wzorcw emocjonalnego reagowania ("emocji podstawowych"), czy te raczej na istnienie duej liczby elementw reakcji i na to, i pewne ich kombinacje pojawiaj si w ludzkich reakcjach emocjonalnych czciej ni inne. Pytanie to ma wane konsekwencje dla sposobu definiowania emocji. Krtki przegld dowodw na istnienie emocji podstawowych Nazwy werbalne Wikszo emocji uznawanych za podstawowe ma swoje nazwy niemal we wszystkich gwnych jzykach wiata. W midzykulturowym badaniu porwnawczym nad dowiadczaniem emocji w 37 krajach (Scherer, Wallbott, 1994; Wallbott, Scherer, 1986) bylimy w stanie przetumaczy siedem anglojzycznych nazw badanych emocji (gniew, strach, smutek, rado, wstrt, wstyd i poczucie winy) w sposb zadowalajcy naszych lokalnych wsppracownikw. Jednak nieformalne rozmowy przekonay nas take o duych rozbienociach w

konotacjach tych nazw. Staranne badania nad polami semantycznymi nazw emocji wykazay wiele istotnych rnic, nawet midzy bardzo zblionymi jzykami (jak niemiecki i szwajcarski niemiecki Dunker, 1979). Z kolei znaczna liczba antropologw utrzymuje, e w egzotycznych dla nas jzykach nierzadko trudno jest znale jednowyrazowe odpowiedniki nazw emocji podstawowych, wystpujcych w jzykach zachodnich. Aczkolwiek nie jest to ostateczny dowd na nieistnienie tych emocji, rnice te i ekonomiczno krtkich nazw sownych moe wyraa znaczce rnice midzykulturowe (por. Mesquita, Frijda, 1992). Mimiczne wyrazy emocji Wiele dowodw wskazuje, e prototypowe na gruncie kultury zachodniej wyrazy mimiczne rnych emocji s dobrze rozpoznawane w krajach niezachodnich (Ekman, 1972; Ekman i in., 1987; Izard, 1971; Matsumoto, Ekman, 1989). Istniej rwnie pewne dowody na to, e osoby z bardzo rnych kultur tworz bardzo podobne wzorce reakcji mimicznej w odpowiedzi na takie same sytuacje rzeczywiste lub wyobraone (Eibl-Eibesfeldt, 1962; Ekman, 1972). Jednake znale mona take doniesienia o rnicach w wyraaniu tej samej emocji w rnych kulturach, a nawet w obrbie tej samej kultury (Ricci-Bitti 1989). Co najwaniejsze, wiele z tych dowodw mona jednak interpretowa jako dowd uniwersalnoci jedynie unerwienia pewnych duych czci twarzy (w szczeglnoci minia jarzmowego i marszczcego brew). O ile wiem, nie wykonano jeszcze dotd zakrojonego na szerok skal badania nad naturalnie pojawiajcymi si reakcjami mimicznymi w odpowiedzi na standardowe sytuacje - ani w perspektywie ponadkulturowej, ani nawet w obrbie jednej tylko kultury - badania, ktre ustalioby zakres zmiennoci i niezmiennoci mimicznych reakcji emocjonalnych. Prawdopodobnie pewne gwne elementy wykazuj faktycznie du stabilno, cho oglny

obraz mimiczny dowolnej emocji cechuje si znacznym stopniem zmiennoci (por. Gosselin, Kirouac, Dore, zoone do druku). Gdyby tak byo w istocie, naleaoby zapyta, czy rnice w mimicznej ekspresji emocji wyraaj rzeczywiste zrnicowanie stanu emocjonalnego, ktrego dotycz. Sytuacje wywoujce emocje Badania dowodz, e okrelone sytuacje lub zdarzenia wywouj podobne reakcje w rnych kulturach (Boucher, 1983; Scherer, Wallbott, Surnerfield, 1986). Istniej jednak rwnie dowody na zrnicowanie kulturowe pod tym wzgldem (Scherer, 1988; por. take moj odpowied na Pytanie 4). Osobicie sdz, e to nie same sytuacje wzbudzajce emocje maj charakter uniwersalny, lecz uniwersalne s wzorce ich oceny wyraajce znaczenie pewnych wydarze dla jednostki. W tym sensie uniwersalne s pewne strukturalne, transakcyjne cechy znacze sytuacyjnych - jak utrata, niebezpieczestwo, gratyfikacja, niesprawiedliwo - i wykazuj one take cigo filogenetyczn (por. Johnson-Laird, Oatley, 1989). I znowu zasadnicze elementy procesu oceny wykazywa bd stao, cho cay wzorzec oceny cechowa si moe zmiennoci. Skoro tak, to mona zapyta, czy zrnicowanie oglnej oceny sytuacji odzwierciedla zrnicowanie odpowiadajcego im stanu emocjonalnego. Zaobserwowane w badaniach rnice indywidualne w obrbie tej samej kultury s jeszcze bardziej uderzajce od rnic midzykulturowych. Ta sama sytuacja nie musi prowadzi do takiej samej ekspresji emocjonalnej i przywoania jednakowych nazw emocji u dwch rnych osb, a nawet u tej samej osoby przy rnych okazjach. Nie jest to kwestia wsplnoty repertuaru reakcji (ktra z pewnoci istnieje), lecz problem stereotypowoci czy prototypowoci wzorcw reakcji emocjonalnych. Czy stwierdza si wzgldnie stay wzorzec reakcji wyraajcych kilka podstawowych emocji? Czy te raczej stwierdza si znaczn zmienno oglnego wzorca reakcji, przy

jednoczesnej stabilnoci pewnych jego centralnych skadnikw stanowicych reakcj na sytuacje o uniwersalnym znaczeniu dla jednostki? Zwaywszy na brak systematycznych obserwacji dokonywanych w warunkach naturalnych, nie jestemy w stanie powiedzie, jak daleko siga stao, a jak daleko zmienno wzorcw oceny emocjonalnej, ekspresji i nazw emocji. Osobicie sdz, e s one do zmienne. I znowu - jeli tak byoby w istocie, to naleaoby zapyta, czy tego rodzaju zrnicowanie caego wzorca reakcji odzwierciedla zrnicowanie lecego u ich podstaw stanu emocjonalnego. Definiowanie emocji jako procesu Argumentowa mona, e zmienno przejawiania si jakiego wzorca nie wyklucza istnienia "podstawowej" kategorii (szczeglnie, gdy si zaoy jej prototypow natur i pynno granic). Wwczas jednak problem przeksztaca si w pytanie o definicj emocji. Jeeli zaoy, e emocja jest pojciem teoretycznym egzemplifikowanym przez raczej zmienne wzorce wzbudzania i reagowania nadbudowane na pewnym stabilnym rdzeniu, to precyzyjnego zdefiniowania wymaga w "rdze". Pewne kroki w tym kierunku zostay ju poczynione: Tomkins (1984) i Ekman (1992) upatruj taki rdze w tym, co uwaaj za ograniczon liczb typowych wyrazw mimicznych opierajcych si na programach neuromotorycznych, Panksepp (1982) zakada istnienie wrodzonych cieek neuropsychologicznych, Lazarus (1991c) postuluje istnienie "tematw", natomiast teoretycy prototypowej struktury emocji odwouj si do wynikw analiz skupie bd czynnikowych (Russell, 1983; Shaver i in., 1987). Sdz, e wszystkie te prby zdefiniowania rdzenia emocji podstawowych cierpi na pewien niedostatek z uwagi na to, e oferowane przez nie wyjanienia formuowane s post hoc. Wszystkie one wyraaj fakt, e emocje

s, oglnie rzecz biorc, dowiadczane jako stany dyskretne i e rne stany emocjonalne wydaj si ukada w wizki wok pewnej ograniczonej liczby typw. Niektre wzorce ekspresji (i by moe pobudzenia autonomicznego) pojawiaj si czciej ni inne w odpowiedzi na pewne rwnowanie oceniane sytuacje, a wikszo opatrzona jest wygodnymi okreleniami werbalnymi. Nie zdarzyo mi si jednak napotka adnego sformuowanego a priori argumentu, nie mwic ju o dowodzie, ktry przekonywaby do istnienia podstawowych emocji jako niezalenych czy integralnych kategorii lub mechanizmw biologicznych bd psychologicznych. Mj pogld jest do odmienny, gwnie z powodu przyjcia radykalnie odmiennej definicji emocji. Definiuj emocj jako sekwencj wzajemnie powizanych i zsynchronizowanych zmian wszystkich subsystemw organizmu (przetwarzania informacji - poznania, pobudzenia fizjologicznego - AUN, wykonania - motywacji, dziaania CUN, monitorowania subiektywnego odczuwania) w odpowiedzi na ocen zewntrznego lub wewntrznego bodca jako wanego z punktu widzenia centralnych zada organizmu (Scherer, 1993a). W tym znaczeniu emocj tworzy wzorzec wszystkich zsynchronizowanych zmian w rnych podsystemach organizmu, co prowadzi do tezy, e nawet niewielkie zrnicowanie wzorca wyraa rzeczywiste zrnicowanie istoty stanu emocjonalnego. Na uwag zasuguje kumulatywno tego procesu synchronizacji. Emocja nie jest tu rozwaana jako niezmienny stan wywoany przez jakie typowe zdarzenie go wyzwalajce, z natychmiastowym pobudzeniem caego gotowego programu efektorowego (jak to zdaj si zakada tradycyjne teorie emocji jako stanw dyskretnych - por. Ekman, 1992; Izard, 1971, 1977; Tomkins, 1984). Zamiast tego, traktuj emocj jako epizod, pewne okno czasowe, w trakcie ktrego rne skadniki ulegaj

synchronizacji lub desynchronizacji w wysoce zrnicowany sposb. Przy czym skumulowane zmiany zale nie tylko od licznych sprze zwrotnych i antycypacyjnych, ale rwnie od zmian w stale dokonywanej ocenie sytuacji z punktu widzenia zada organizmu. W konsekwencji oczekuj (wbrew zaoeniom prototypowych teorii emocji czy teorii emocji jako stanu dyskretnego), e emocjonalne epizody s rwnie zmienne jak owe uzalenione od stale dokonywanej oceny kumulatywne wzorce synchronizacji poszczeglnych skadnikw. Prbujc przewidzie, jaki typ stanu emocjonalnego moe wynika z kumulatywn oceny istotnych dla organizmu zmian w stymulacji zewntrznej i wewntrznej, zaproponowaem piciofazow sekwencj oceny bodca (sprawdzanie, czy bodziec jest nowy, sam w sobie przyjemny, jak wpywa na realizacj celw, czy mona sobie z nim poradzi i jak si ma do wasnego "ja" oraz norm - por. Scherer, 1984a, 1986b, 1993b, oraz moja odpowied na Pytanie 4). Fazy te uwaam za konieczne i wystarczajce do wyjanienia rnic w przebiegu wikszoci emocji modalnych. W latach osiemdziesitych proponowano wiele podobnych modeli usiujcych zrnicowa emocje na podstawie specyficznych wzorcw oceny wydarze (por. porwnawczy przegld tej literatury u Scherera, 1988a). Jednake niewielu teoretykw emocji prbowao bezporednio powiza mechanizm oceny bodcw z innymi skadnikami procesu emocjonalnego (byy jednak wyjtki por. Smith, 1989; Smith, Ellsworth, 1985). To powizanie stanowi istot modelu procesu zoonego (Scherer, 1984). Przyjmujc funkcjonalny punkt widzenia, twierdziem, e rezultat kadej fazy oceny bodca powinien zaowocowa wzbudzeniem odpowiedniej reakcji adaptacyjnej w innych systemach organizmu. Sformuowaem te szczegowe przewidywania (Scherer, 1984b,

1986) dotyczce zmian w funkcjonowaniu AUN, ekspresji mimicznych i wokalnych oraz innych modalnoci reakcji emocjonalnej, co do ktrych mona teoretycznie oczekiwa, e stanowi bd konsekwencje poszczeglnych etapw oceny Zamieszczony rysunek ilustruje ten sekwencyjny, kumulatywny proces za pomoc kolejnych zmian mimicznego wyrazu twarzy wskutek nastpujcych po sobie konstatacji, e bodziec jest nowy, nieprzyjemny, sprzeczny z ,ja" lub z normami, poziom kontroli i mocy za jest wysoki. W konsekwencji powstaje twarz, ktr powszechnie nazywamy gniewn. W istocie teoria ta sugeruje, e wiele skadnikw emocji (na przykad odruch orientacyjny w odpowiedzi na wykrycie nowoci) ma charakter wrodzony i s one wsplne dla czowieka oraz innych gatunkw, a zatem maj charakter uniwersalny. Pojcie emocji modalnych Jak ju wspomniaem, moliwe s liczne kombinacje poszczeglnych ocen bodca wydawanych w kolejnych fazach, szczeglnie e koncepcja zakada, i ocena ma charakter cigy oraz e wyznacza ona nie tylko typ, ale i natenie pobudzenia emocjonalnego. Daje to w konsekwencji praktycznie nieskoczon liczb moliwych stanw emocjonalnych (traktowanych jako okna czasowe w procesie synchronizacji-desynchronizacji poszczeglnych skadnikw procesu emocjonalnego). Jednake w yciu organizmw pewne wzorce adaptacji wyraaj szczeglnie czsto wystpujce rezultaty oceny otoczenia (por. take moj odpowied na Pytanie 4). Na przykad wszystkie organizmy we wszystkich fazach swego rozwoju napotykaj na przeszkody w deniu do celu, co sprawia, e frustracja jest dowiadczeniem powszechnym. Rwnie uniwersalny charakter maj dwa inne wzorce reakcji - walka i ucieczka. Nic wic dziwnego, e emocje, ktre zwykle wywouj takie zachowania, a mianowicie gniew i strach, s, jak si

zdaje, uniwersalne i wystpuj u wielu gatunkw. W kategoriach rozwaanego tu modelu wydaje si wielce prawdopodobne, e gdyby przedstawi rozkad czstoci wystpowania rnych wzorcw oceny bodca, okazaoby si, i pewne kombinacje omawianych piciu rodzajw ocen s bardzo czste u rnych organizmw i prowadz do specyficznych, powtarzalnych wzorcw zmian stanu emocjonalnego. W innym miejscu zaproponowaem dla nich nazw emocji modalnych (Scherer, 1984b). Podobnie jak pewne kombinacje oceny bodcw s czstsze od innych, tak i pewne kombinacje pozostaych skadnikw procesu emocjonalnego cechuje nasilona czsto pojawiania si. Emocje modalne cechuj si wic pewnymi typowymi wzorcami oceny i odpowiadajcymi im wzorcami ekspresji, pobudzenia autonomicznego, tendencji do dziaania i stanw subiektywnych. Ta prawidowo zdaje si wyjania wspomniane na wstpie dowody na prototypow struktur emocji. Naley jednak podkreli wan rnic midzy postulowanym tu pojciem emocji modalnych a pojciem emocji podstawowych. To pierwsze podejcie nie poszukuje ani nie okrela jakiej skoczonej liczby wewntrznie jednorodnych kategorii czy mechanizmw, ktre uzasadniayby jak z gry powzit definicj tego, co podstawowe. Skupia raczej uwag na empirycznej obserwacji czstoci wystpowania rnych kombinacji sekwencyjnych zmian w funkcjonowaniu rnych subsystemw organizmu. Jestem przekonany, e szczegln rol w empirycznym badaniu "wizkowania" tych zmian i emocji modalnych odgrywaj werbalne nazwy emocji. Rola nazw werbalnych Zwaywszy na du czsto wystpowania pewnych epizodw cechujcych si szczegln kombinacj zmian w funkcjonowaniu rnych subsystemw organizmu, nic dziwnego, e w wikszoci jzykw wiata zyskay one sobi krtkie, zwykle jednowyrazowe nazwy. Pozwala tego oczekiwa zasada ekonomii w kodowaniu

informacji o przedmiocie komunikacji (por. Clark, Clark, 1977, s. 552-557; Whorf, 1956; Zipf, 1949). Dyskretnej naturze zjawisk towarzyszy przynajmniej po czci ich wyposaenie w kategoryzacje jzykowe i prototypowe reprezentacje obiektw wyraanych przez te nazwy. Kategorie jzykowe porzdkuj nasz obraz rzeczywistoci w wielu dziedzinach, take w dziedzinie emocji. Uatwienie komunikacji i ekonomiczno przetwarzania informacji stanowi najwaniejsze korzyci z dysponowania organizacj kategorialn. Mona przedstawi wiele do precyzyjnych przewidywa co do zwizkw werbalnych nazw emocji modalnych w rnych jzykach wiata z okrelonymi kombinacjami rnych ocen bodcw, ktre wywouj stany opatrzone tymi nazwami (por. Scherer, 1986, 1988). Na podstawie przypomnianego przez jednostk procesu oceny sytuacji wywoujcej emocj mona przewidzie werbaln nazw uyt przez czowieka do oznaczenia tej emocji (Scherer, 1993b). Werbalne nazwy emocji s tylko jedn z moliwych reprezentacji procesu emocjonalnego i wyraaj refleksyjn cz uprzednio wspomnianego subsystemu monitorowania przez organizm zachodzcych w nim samym zmian. System ten kontroluje przebieg zmian zachodzcych w rnych subsystemach organizmu i - przynajmniej u czowieka - pewna jego cz jest wiadoma; na niej wanie zbudowana jest autorefleksja i werbalne opisy emocji. wiadoma cz systemu monitorowania moe odzwierciedla liczne aspekty innych skadnikw procesu emocjonalnego, takich jak ocena sytuacji, zmiany neurofizjologiczne, ekspresja emocjonalna i tendencje do okrelonych dziaa. Wiele nazw, zwaszcza emocji uwaanych za podstawowe, zawiera takie wanie odzwierciedlenia. Pamita jednak naley, e przypisywanie nazw jest niezalene od samego procesu emocjonalnego i caoci dowiadczania emocji. To, ktry z aspektw procesu emocjonalnego

zostanie wybrany i nazwany, jest w pewnym stopniu arbitralne i zaley od intencji kierujcych danym aktem komunikacji. Tak wic pewne sowa podkrelaj gwnie fizjologiczny aspekt dowiadczanej emocji, jak "pobudzony", czy "zmczony". Inne podkrelaj aspekt poznawczy, jak "zdumiony" czy "ciekawy", jeszcze inne - pewne aspekty motywacji, jak "wrogi" czy "zazdrosny". Szczeglna wano nazw emocji podstawowych moe zasadza si na tym, e odnosz si one do bardziej globalnych zmian w procesie emocjonalnym, zmian dotyczcych funkcjonowania wielu rnych subsystemw organizmu rwnoczenie (por. Scherer, 1984). Jednak pojawianie si jakiej nazwy emocji nawet w wielu rnych jzykach nie stanowi jeszcze dowodu na modalny charakter owej emocji, nie dowodzi zatem, e nazwie tej odpowiada okrelona kombinacja rnych ocen i zmian w funkcjonowaniu rnych subsystemw organizmu. Dowie tego mog jedynie badania empiryczne. W konsekwencji werbalne nazwy emocji nie mog by uywane w charakterze wyjanie, jak to si czsto dzieje w psychologii. Przeciwnie - to one same wymagaj wyjanienia. Nazwy emocji mog czciowo si opiera na typowych reakcjach otoczenia spoecznego, ktre mog by do podobne w odniesieniu do nawet bardzo rnych emocji (por. konstruktywistyczne pogldy Averilla, 1980, por te. Mesquita, Frijda, 1992). Rozstrzygnicie, ja uywanie nazw werbalnych czy si z rnymi ocenami sytuacji emocjonalnej i kombinacjami zmian w funkcjonowaniu rnych subsystemw organizmu, wymaga dalszych bada empirycznych. Richard A. Shweder: "Nie jeste chory, tylko si zakochae" - emocja jako system interpretacji* Pytanie: "Czy istniej emocje podstawowe?", jest tak zwodniczo proste, e zasuguje na

dekompozycj. Tak wic zanim odpowiem "tak" albo "nie", albo "by moe", czy te "nie ufaj nikomu, kto twierdzi, e zna odpowied", chciabym si przez chwil zastanowi nad znaczeniem dwch kluczowych poj zawartych w tym pytaniu. "Emocja" jest terminem inaczej rozumianym w psychologii, antropologii i biologii, std te atwo o nieporozumienia midzy przedstawicielami tych dziedzin, kiedy mwi o emocjach, jak na przykad w pytaniu: "Czy istniej emocje podstawowe?" Powodem jest gwnie to, e teoretycy wywodzcy si z rnych szk mylowych rni si pogldami na ludzk natur, psyche i som, a w konsekwencji inaczej precyzuj terminy jzyka potocznego, rozwizujc rne stawiane sobie problemy badawcze. Ponadto badacze z rnych dziedzin wytyczaj sobie odmienne cele intelektualne, tote gdy odpowiadaj na pytanie: "Czy istniej emocje podstawowe?", skonni s pomija pogldy przedstawicieli innych dyscyplin. Esej ten ma dwa cele. Po pierwsze, chciabym przeledzi zarysy "symbolicznej", "interpretacyjnej", czy te "intencjonalnej teorii emocji"~, przeciwstawiajc j innym teoriom dowiadczenia somatycznego i afektywnego. Po drugie, chciabym si odnie do Pytania 1, rozwaajc dwie kwestie: (1) czy ludzie wszdzie na wiecie nadaj swoim dowiadczeniom somatycznym i afektywnym ksztat i znaczenie "emocji" oraz (2) czy ci ludzie, ktrzy "emocjonalizuj" swoje dowiadczenie, czyni to zawsze za pomoc tych samych emocji. Moja odpowied w obu tych kwestiach brzmie bdzie: "Nie ufaj nikomu, kto twierdzi, e zna odpowied". Oglnie rzecz biorc, twierdz, e nazwy emocji ("wyrzuty sumienia", "poczucie winy", "gniew", "wstyd" itd.) s nazwami szczeglnych schematw interpretacyjnych o skryptowej strukturze narracyjnej, przypominajcej opowiadanie, ktre to schematy mog, cho nie musz by uywane

przez ludzi do nadawania znaczenia i postaci wasnym odczuciom somatycznym i afektywnym. * Pomysy przedstawione w tym eseju powstay w czasie, kiedy byem stypendyst w Russell Sage Foundation. Roy D'Andrade, Shinobu Kitayama i Anna Wierzbicka to osoby, ktrym chciabym podzikowa za opinie na temat wczeniejszej wersji tej pracy Za wsparcie dzikuj MacArthur Foundation Research Network on Health and Related Behavior, a take MacArthur Foundation Research Network on Successful Mid-Life Development. 1 By moe najbardziej gbokim sformuowaniem tego, co nazwa mona "symboliczn teori emocji", jest teoria "rasas" oraz ich zwizku z "bhavas" i innymi rnego rodzaju zjawiskami psychicznymi. Teoria ta zostaa przedstawiona w staroytnych i redniowiecznych pismach hinduskiego sanskrytu i w komentarzach na temat dramatu i estetyki, w szczeglnoci za w synnym rozdziale szstym pt. Rasadhyaya trzeciowiecznego tekstu zatytuowanego Natyaasastra, komentowanego w X wieku przez kaszmirskiego bramina i filozofa, Abhivanagupt (por. Masson i Patwardhan, 1970; Shweder, 1992). 2 Znaczenie sowa "bezporednie" jest tu dosy niejasne, poniewa nie wiadomo, czy oznacza ono co "samoistnie wczajcego si", czy te co "wolnego od interpretacji czy mediacji symbolicznej". Przy tym niektrzy badacze uwaaj, e akty interpretacji czy mediacji symbolicznej wykonywane s z tak szybkoci i na tak gbokim poziomie, e niemoliwe jest ich wiadome odrnienie od samego dowiadczenia, co stwarza zudzenie, e dowiadczenie ma bezporedni, nie zaporedniczony charakter. Mona tu dooy jeszcze jeden argument: przychodzimy na wiat ju wyposaeni w skomplikowane i zrnicowane schematy interpretacyjne, a niektre z nich podlegaj

w trakcie Tycia transformacjom wskutek interakcji z praktykami i instytucjami kulturowymi (w tym jzykowymi), co okrelane jest mianem uczenia si. W symbolicznointerpretacyjnej teorii emocji nie ma niczego, co wymagaoby naiwnie niewinnego zaoenia, e dzieci przychodz na wiat niewinne i naiwne, czy te jako tabula rasa. W szczeglnoci odczucia te (zarwno somatyczne, jak i afektywne) nabieraj znaczenia i postaci "emocji" wtedy, kiedy dowiadczane s jako spostrzeenie jakich stanw wiata wanych dla czowieka i jako plan dziaa chronicych jego godno, honor i dobre mniemanie o sobie. Twierdz, e jeszcze nie wiemy, czy wszystkie ludy wiata emocjonalizuj swoje dowiadczenie w tym samym stopniu i za pomoc tych samych schematw interpretacyjnych. Skonny jestem sdzi, e alternatywne schematy diagnozy stanw somatycznych i afektywnych to "choroba", "czary" i "cierpienia moralne". Cz 1: podstawy i emocje Pojcie emocji ma charakter sporny, a przedmiotem sporu jest tu w zasadzie wszystko - od ich istoty, poprzez rozkad wystpowania, do formy logicznej. Jeli idzie o istot emocji, to na kadego Williama Jamesa, twierdzcego, e emocje sprowadzi mona do odczu stanw ciaa, przypada jeden Errol Bedford (1962) twierdzcy, e nie maj one w ogle nic wsplnego z odczuciami czy faktami psychicznymi, a stanowi jedynie jzykowe rodki imputowania odpowiedzialnoci i winy czy pochwalania bd krytykowania rnych sposobw postpowania (jak we frazach "mam nadziej, e si wstydzisz" czy "z pewnoci zazdroszcz ci twojej techniki"). Co do rozkadu emocji, na kadego Johnsona-Lairda i Oatleya (1989, s. 90), twierdzcych, e

istnieje pewien zbir emocji podstawowych (na przykad szczcie, smutek, gniew, strach i wstrt), ktre "powinny zosta powszechnie zaakceptowane jako odrbne kategorie bezporedniego dowiadczenia"2, czy na kadego Paula Ekmana (1973, s. 219-220), twierdzcego, e niezalenie od jzyka, kultury i historii "te wzorce ekspresji mimicznej s okrelane tymi samymi nazwami: szczcie, smutek, gniew, strach, wstrt i zaskoczenie", przypada przynajmniej jedna Anna Wierzbicka ("nie datowany, por. te 1990). Ta za twierdzi, w odpowiedzi na wanie przytoczone tezy, e nie cay wiat mwi po angielsku, e takie angielskie sowa, jak szczcie, strach czy gniew, oznaczaj "pojcia rne od tych, ktre opatrywane s nazwami emocji w innych jzykach", e "w rzeczywistoci NIE MA takich nazw emocji, ktre pozostawayby niezalene od rnic jzykowych i kulturowych", i e "NIE MA uniwersalnych poj oznaczajcych emocje, zleksykalizowanych we wszystkich jzykach wiata". Natomiast tumaczenie anglojzycznych okrele emocji na inne jzyki powoduje, e w wikszym lub mniejszym stopniu podciga si pod owe okrelenia nazwy funkcjonujce w innych jzykach. Wikszo antropologw niewtpliwie doceni wraliwo Wierzbickiej na problemy translacyjne, ktre czsto traktowane s przez badaczy nazbyt powierzchownie. Moje wasne dowiadczenia sugeruj, e dopasowywanie do siebie rnojzycznych terminw jest szczeglnie ryzykowne, kiedy idzie o opisy stanw psychicznych, po czci dlatego, e kultura i ludzka psyche s wspzalene i wzajemnie si ksztatuj. Implikacje, konsekwencje i konotacje terminw oznaczajcych psychik w rnych jzykach nie pokrywaj si, przynajmniej w leksykalnym sensie, poprawne zrozumienie jakiego terminu za wymaga dobrego rozumienia rnych lokalnych

systemw wartoci i stylw ycia. Zwaywszy na t ryzykowno przekadw, wszelkie twierdzenia o rozkadzie czy czstoci wystpowania w rnych kulturach poszczeglnych emocji (tak jak definiujemy je na gruncie wasnej kultury) naley traktowa ze spor doz nieufnoci. Problemw tych nie da si rozwiza wskazujc niewinnie, e zgodnie z jakim sownikiem czy wedug dwujzycznego informatora w tym czy w tamtym jzyku wystpuje ta lub inna nazwa emocji. Nawet posta logiczna emocji jest przedmiotem sporu. Jedni twierdz, e takie wyraenia, jak "szczliwy" czy "zawstydzony", oznaczaj pojcia, podobnie jak terminy w rodzaju "trjkta" czy "kawalera", ktre w wyniku starannej analizy mona precyzyjnie zdefiniowa poprzez podanie warunkw koniecznych i wystarczajcych, jakie obiekt musi spenia, aby mona go byo danym pojciem okreli. Jednakowo nie jest jasne, jakie warunki (zdarzenia fizjologiczne, subiektywne odczucia, sowne sprawozdania, zdarzenia poprzedzajce, wyrazy mimiczne itd.) powinna zawiera definicja emocji. Nie trzeba dokdkolwiek wyjeda, aby stwierdzi e "kawaler" to tyle co "bezenny, a mogcy si oeni mczyzna". Uniwersalna prawdziwo pojcia gwarantowana jest przez sam jego definicj. Sposobem odkrywania znaczenia sowa "kawaler" jest analiza pojciowa (logiczna). Osoby, ktre dobrze znaj jzyk angielski, mona na przykad zapyta: "Czy nazwaby papiea kawalerem?" albo "Czy kawalerem jest mczyzna oeniony z jedn on w spoeczestwie dopuszczajcym wieloestwo?" W ten sposb mona si zorientowa - jak w przykadzie z pytaniem o papiea - e by kawalerem to co wicej ni by bezennym mczyzn. Warunkiem koniecznym jest te mono oenku, cho nie jest to warunek wystarczajcy w wypadku spoeczestwa dopuszczajcego wieloestwo. I tak dalej. Kady

antropolog wystpujcy z jakim przeciwstawnym, egzotycznym twierdzeniem (typu "wrd BongoBongo kawalerami s monogamicznie zamne dziewice") daby po prostu wiadectwo swego niezrozumienia, co w jzyku angielskim oznacza sowo "kawaler". Jeeli zaoy, e tak naley pojmowa pojcie na przykad "smutku" - zamy dla dobra dyskusji, e zdefiniowane za Smedslundem, 1991, jako "sposb reagowania przez ludzi na trwa nieosigalno rzeczy, ktrych pragn" - to wwczas definicja ta okrela znaczenie "smutku" wszdzie i po wieki wiekw. I nie trzeba biega po wiecie celem sprawdzenia, czy aby na pewno dotyczy to wszystkich kultur, gdy znaczenie tak zdefiniowanego smutku jest uniwersalne na mocy samej definicji. Jednake w odniesieniu do logicznej postaci emocji mona przyj i pogld alternatywny, mianowicie, e emocje podobne s do obiektw naturalnych, takich jak roliny czy zwierzta, ktrych istot mona pozna jedynie dziki odnajdywaniu ich w czasie i przestrzeni, ogldaniu i wykrywaniu wspzalenoci midzy ich obserwowalnymi wasnociam (na przykad pozycja ciaa, ruchy mini twarzy, temperatura skry, tempo akcji serca, wydarzenia poprzedzajce itd.). Jeszcze inni, do ktrych i ja si zaliczam, twierdz, e smutek, poczucie winy i inne emocje wcale nie s obiektami naturalnymi. Inaczej ni tygrysy czy dby, istniejce w wiecie jako dostrzegalne rodzaje obiektw, ktre mona wskaza i obejrze. Emocje jak twierdz - s wykraczajcymi poza dowiadczenie skryptami czy opowiadaniami. Natomiast kojarzone z emocjami - jako ich wskaniki czy symptomy - stany biochemiczne, zdarzenia spoeczne, wzorce ekspresji, subiektywne relacje, tendencje do dziaania lub sdy nie s jednoci na takiej samej zasadzie, na ktrej mocy wspwystpuj ze sob decydujce o "tygrysioci" pasy, futro, ostre

pazury, wsy i zdolno do niebezpiecznych uksze. Rozwaenie, jaka to wic mogaby by zasada, jest wanie celem niniejszego eseju. Sporne jest nie tylko pojcie emocji, ale take pojcie "podstawowoci". "Podstawowe obiekty", "podstawowe terminy" czy "podstawowe pojcia" s rozmaicie uywane w literaturze psychologicznej, jzykoznawczej i filozoficznej do oznaczenia, tego co: elementarne, wewntrzpochodne, wyraziste, abstrakcyjne, szeroko wystpujce, powszechnie spotykane, logicznie konieczne, funkcjonalnie niezbdne, wane, naturalne, gboko zakorzenione, niezmienne, dostrzegalne, minimalne, ontogenetycznie oryginalne, filogenetycznie oryginalne, rodzajowe w taksonomicznych schematach klasyfikacji, znajdujce si na poziomie, na ktrym zachodzi spostrzeganie, mylenie, pami i proces komunikacji. Zapewne istniej rwnie jeszcze inne znaczenia "podstawowoci". W kontekcie bada nad podstawowymi pojciami "podstawowe" oznaczaj czsto pojcia stanowice elementarne, pierwotne i niesprowadzalne do innych elementy wszystkich definicji. W myl tej linii rozumowania (por. np. Wierzbicka) emocje podstawowe nie istniej, poniewa nazwy emocji nie maj charakteru prostego, lecz zoony i s rozkadalne na prostsze czy bardziej pierwotne elementy (czu, zy, chcie, myle). Wikszo analiz skupie czy skalowa emocji dokonuje klasyfikacji emocji poprzez sprowadzanie ich do nieemocjonalnych poj prostych, jak pobudzenie (jest - nie ma) czy dobre samopoczucie (jest - nie ma). W kontekcie bada nad podstawowymi terminami okrelenie "podstawowe" jest czsto stosowane do tych form jzykowych, ktre s monoleksemiczne (monolexemic), abstrakcyjne i oglne (na przykad "czerwie", ale nie "truskawka", "winia", "purpura" czy "krwisty"). Gdyby

trzyma si tego podejcia, emocje podstawowe istniayby jedynie w jzykach, ktre leksykalizuj swoje formy wyrazowe w terminy monoleksemiczne, abstrakcyjne i oglne, cho cakowicie niejasne jest psychologiczne znaczenie takiego przesunicia lingwistycznego, jak na przykad zmiana metaforycznego i nie- podstawowego wyraenia "zamane serce" w podstawowy termin abstrakcyjny "smutek" czy metonimii "przygryza jzyk" w podstawow abstrakcj "wstyd". (Por. Orissa i in., 1992, ktrzy przeprowadzili dyskusj nad przygryzaniem jzyka jako mimicznym wyrazem i jzykowym idiomem oznaczajcym wstyd.) W kontekcie bada nad podstawowymi obiektami mamy do czynienia z niejak anarchi intelektualn. Czasami za emocje podstawowe uznaje si te, ktre tworz pewien minimalny zestaw emocji prostych, z jakich tworzone s wszystkie pozostae na zasadzie rnych mieszanek bd rnicowania jakich parametrw. Nie jest jednak bynajmniej jasne, w jakim sensie owe postulowane emocje podstawowe (smutek, strach itd.) s prostsze od emocji niepodstawowych, jak mio, tsknota, czy al. Nie wiadomo nawet, dlaczego pewne "obiekty" (na przykad zaskoczenie) s uwaane za emocje, inne za nie (na przykad ciekawo, optymizm, sympatia). Powiada si czasem, i emocje podstawowe to w may zbir "rodzajowych" emocji, w stosunku do ktrych wszystkie pozostae mog by sklasyfikowane jako stanowice jak ich podklas czy odmian. Badania nad taksonomiami obiektw (por. D'Andrade, 1991; Wierzbicka, 1985) wskazuj, e wszystkie potocznie uywane klasyfikacje maj od trzech do szeciu poziomw oglnoci. Przy tym same zasady, na ktrych zbudowane s taksonomie nie umoliwiaj okrelenia, jakie obiekty maj charakter rodzajowy, podstawowy czy najbardziej wyrazisty psychicznie

(D'Andrade, 1991). Na przykad w klasyfikacji kolorw taki charakter ma poziom najoglniejszy (a wic raczej "niebieski" ni "turkusowy"), ulokowany tylko o jeden poziom poniej pojcia "kolor". W klasyfikacji rolin, w zalenoci od przyjtego sposobu klasyfikowania, podstawowym i najwyrazistszym poziomem moe by poziom najoglniejszy ("wiecznie zielone" zamiast "sosny") ulokowany dwa poziomy poniej poziomu "roliny". Jeden poziom poniej "roliny" ulokowane jest "drzewo", ale nie jest to obiekt ani podstawowy, ani najwyrazistszy Pozostaje rzecz do wykazania, e rne waciwoci emocji faktycznie tworz taksonomi lub mog zosta uoone w taki sposb, e (na przykad) wszystkie waciwoci gniewu (na przykad ch ataku) zawarte zostan w "zoliwoci", wszystkie wasnoci smutku za (na przykad skonno do wycofywania si z kontaktw spoecznych) zawarte zostan w "alu", czy te wszystkie wasnoci strachu (na przykad ch ucieczki) zawarte zostan w "popochu". Mona co prawda napotka wiele lunych analogii do rzeczywistych taksonomii, ale nie s one zbyt przekonujce. Z bada nad obiektami podstawowymi wiadomo, e stopie ich wyrazistoci (czsto uywania, atwo przypominania) jest niemoliwy do przewidzenia na podstawie formalnego czy strukturalnego poziomu ich pooenia w hierarchii. Najwyrazistsze "obiekty" to takie, ktre maj charakter konkretny i wizualny (jabko, krzeso, n, kot). Wyrazisto wydaje si miar dostrzegalnoci. Niedostrzegalne abstrakcje (kategorie nadrzdne, zbiory czy funkcje, takie jak owoce, meble lub bro) nie s psychicznie wyraziste (D'Andrade, 1991; Wierzbicka, 1985). Nasuwa to myl, e stany psychiczne (bl, szczcie, zmieszanie) o atwo zauwaalnych wyrazach mimicznych (na przykad umiech) czy oznakach (na przykad rumieniec) mog by bardziej

wyraziste od innych. Nie przypadkiem "emocje" uwaane przez teoretykw zachodnich za "podstawowe" s schematami interpretacyjnymi skojarzonymi z moliwym do zapamitania obrazem, ktry w kracowych wypadkach moe by wrcz utosamiany z emocj. Jednak niektre z najwaniejszych schematw emocji (poczucie winy, mio, empatia) nie zawieraj mimicznego obrazu czy innych widzialnych oznak. Powiada si czasami, e dla emocji podstawowych charakterystyczne s pewne zdarzenia je poprzedzajce, ktre stanowi ich przyczyn. Jednak pojcie zdarze poprzedzajcych jest tu podwjnie mylce. Kady antropolog bez trudu wymieni dug list wydarze, ktre u przedstawiciele rnych kultur wzbudzaj zupenie inne emocje ni u obserwatora wywodzcego si z naszej kultury (na przykad picie krowiego moczu, zjadanie kurczaka w pi dni po mierci ojca, caowanie genitaliw niemowlcia pci mskiej, wysuchiwanie komplementw na temat ciy, chostanie dziecka, dotykanie stopy lub ramienia, i tak w nieskoczono). Cz zamieszania bierze si std, e w wyraeniu "zdarzenia poprzedzajce" w istocie wcale nie idzie o zdarzenia, lecz o pewne angaujce czowieka stany wiata i o jego wasny stosunek do tych stanw, lub te o pewne (abstrakcyjne) interpretacje zdarzenia jako (na przykad) utraty, niesprawiedliwoci, naduycia, frustracji, niebezpieczestwa, degradacji itd. Innym rdem zamieszania jest to, e tego rodzaju abstrakcyjne interpretacje wcale nie s zdarzeniami poprzedzajcymi emocj, lecz stanowi nieodczn cz struktury narracyjnej, ktra nadaje emocji posta i znaczenie (por. Shweder, 1993). Innymi sowy, istota "emocji" nie jest pojciowo niezalena od istoty interpretacji zdarzenia jako "utraty", "niesprawiedliwoci", "niebezpieczestwa", itd. Nie bdziemy okrela wystpujcego u

ludu Bongo-Bongo dowiadczenia mianem smutku, jeeli opowiadanie o tym dowiadczeniu dotyczy objaww somatycznych (na przykad zmczenie, zanik aknienia), odczu (na przykad poczucie pustki) i dziaa (na przykad wycofanie si z kontaktw spoecznych) wystpujcych wraz z pojawieniem si "nowoci" lub "sawy". Chyba e chcemy (jak to nader czsto bywa w wypadku przypisywania stanw psychicznych ludziom z innych kultur) interpretowa ich "nowo" czy "saw" jako przetworzon czy ukryt posta naszego "smutku". Gdyby matki BongoBongo miay si i witoway za kadym razem, gdy umieraj im dzieci, interpretowalibymy albo mier jako ukryt posta zysku, albo t reakcj jako jak form obrony przed smutkiem. Nie powiedzielibymy jednak, e oto zaobserwowano, i zdarzeniem poprzedzajcym szczcie jest "utrata". Bowiem w naszym schemacie narracyjnym "szczcie" nie ma miejsca na takie zdarzenie poprzedzajce. W istocie rzeczy nie trzeba nawet odwoywa si do Bongo-Bongo, aby uzasadni pogld, e "zdarzenia poprzedzajce" s nie zdarzeniami czy przyczynami, lecz miejscami do wypenienia w schemacie opowiadania. Wyobramy sobie osoby z naszej wasnej kultury, ktre czuj si osowiae, przygnbione, nieskonne do umiechu i ktre zawsze trac zainteresowanie wiatem, kiedy uzyskuj to, co chciay. Poniewa w naszej kulturowej teorii emocji nie ma adnego schematu, ktry nadaby sens tym uczuciom w kontekcie zysku, kusi nas, by uzna, e zyski tych osb s w istocie pozorne i e faktycznie skrywaj si za nimi jakie niedopowiedziane straty Innymi sowy, uniwersalny charakter zwizku midzy "zdarzeniem poprzedzajcym" (a waciwie "okrelonym sposobem interpretacji stanu wiata i naszego do stosunku", na przykad jako "utraty") a jak emocj (na przykad smutkiem) gwarantowany jest ju na mocy naszej

koncepcji okrelajcej, czym jest emocja. Nie ma jednak gwarancji, e nasze odczucia (doznania somatyczne i afektywne) musz przybra posta i sens "emocji", podobnie jak nie ma gwarancji, e "emocjonalizacja" przey we wszystkich kulturach czy nawet u wszystkich osb z tej samej kultury musi si odwoywa do identycznego schematu narracji, z takimi samymi zwizkami midzy "zdarzeniami poprzedzajcymi" a odczuciami, tendencjami do okrelonych zachowa itd. Nie tylko nie ma takiej gwarancji - tego rodzaju prawidowo po prostu nie zostaa przez nikogo wykazana. Cz 2: Czego dotyczy teoria emocji podstawowych? Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, powiemy, e emocje nie s ani pojciami, ani obiektami, ani terminami jzykowymi. S one zoonymi strukturami narracyjnymi (wzorcami opowiadania), nadajcymi posta i znaczenie odczuciom somatycznym i afektywnym, doznaniom ciaa (takim jak napicie mini) i duszy (na przykad poczucie pustki). Jednoci tych odczu nie mona odnale ani w precyzyjnych kryteriach logiki, ani w tym, co poddaje si obserwacji, lecz w ich skadaniu si na to samo opowiadanie, sensowny cig wydarze dotyczcych "ja". W kadym uczuciowym opowiadaniu (opowiadaniu "strach", "wstyd", czy "smutek") dowiadczenia somatyczne i afektywne (zmczenie, pobudzenie, poczucie pustki) przedstawiane s jako spostrzeenia jakiego dotyczcego "ja" stanu wiata (na przykad utrata), prowadzcego do pewnego planu (na przykad do pragnienia, aby umrze). Kade opowiadanie czy we wsplnym wtku pewne pojcia dotyczce stanw wiata i wasnego z nimi zwizku (takie jak utrata, frustracja, zamanie normy), ktre uczyni to czy tamto doznanie somatyczne lub afektywne (napicie, zmczenie, bl gowy) dokadnym, trafnym i uzasadnionym, oraz pewne pojcia

dotyczce wasnych celw (ukry si, wyzna, zaatakowa, ochroni). Owe opowiadania, skrypty (scenariusze) czy struktury narracyjne nie stanowi wycznej wasnoci tych, ktrzy maj ksiki czy te opowiadaj sobie nawzajem rne historie przy jakich specjalnych okazjach. S one schematycznymi strukturami interpretacyjnymi, ktre porzdkuj przeywane dowiadczenia. Musz one by otwarcie sformuowane, kiedy kto z przyczyn teoretycznych interesuje si funkcjonowaniem emocji. Jednak wasne dowiadczenia i doznania somatyczne oraz afektywne mog nabra emocjonalnej postaci i znaczenia take bez uwiadamiania sobie struktury narracyjnej nadajcej im sens. Z reguy struktury te pozostaj ukryte za dowiadczeniami, ktrym nadaj sens, a ich odkrywanie jest zadaniem badaczy emocji. Co najwaniejsze, dla tych, ktrych odczucia przybieraj posta i znaczenie emocji, dowiadczanie strachu czy wstydu nie jest czym odrbnym i niezalenym od warunkw, ktre uzasadniaj te doznania, czy od dziaa, jakich one wymagaj. "Emocja" jest caym opowiadaniem, jednoci zawierajc zarwno wydarzenia somatyczne (zmczenie, bl w piersiach), jak i afektywne (panika, poczucie pustki), dowiadczane jako rodzaj spostrzeenia (utraty, zagroenia) powizanego z pewnym rodzajem planu dziaania (zaatakowa, wycofa si, ukry). Poniewa emocje s pewnymi strukturami schematycznymi, mona je, oczywicie, rnie klasyfikowa przez wzgld na poszczeglne elementy schematu z uwagi na dotyczcy czowieka stan wiata, rodzaj odczu somatycznych, afektywnych, celu-planu dziaania, a by moe nawet z uwagi na sposb ich ekspresji. Na przykad, koncentrujc si na celach, moemy emocje podzieli na "afiliatywne", takie jak mio, szczcie, zainteresowanie czy poczucie winy, ktre

prowadz do kontaktw z innymi, co czy si z realizacj jakiej misji (jak wyraenie uczu, witowanie czy dokonanie wyznania), i na emocje unikania, takie jak smutek, pogarda, obrzydzenie i wstyd, ktre prowadz czowieka do ukrywania si czy oddawania melancholijnym medytacjom w samotnoci. Pewne emocje, jak szczcie lub gniew, mona uporzdkowa na swoistej skali temperatury somatycznej od "ciepych" do "gorcych", inne za, jak smutek czy strach, mona na tej samej skali uporzdkowa od "chodnych" do "zimnych". Jeszcze inne emocje, jak szczcie czy mio, umieci mona w wizce odczu typu penia, "nadcie" i otwarto, podczas gdy inne, jak smutek czy poczucie winy, w wizce odczu typu pustka, spaszczenie i zamknicie3. Istniej te emocje, ktrym naley "stawi czoo" lub je stumi, jak ao, zazdro i wcieko, a take takie jak rado lub mio, ktrym pozwalamy zalewa nas i cae nasze dowiadczenie somatyczne i afektywne. Niektre emocje (szczcie, gniew czy obrzydzenie) s podobnie jak bl (odczucie nieemocjonalne) skojarzone z okrelonym wyrazem twarzy (grymasem, umiechem), podczas gdy inne pozbawione s tej wasnoci. 3 Warto zauway, e odczucia wasnej duszy czy "ja" wymagaj oznacze metaforycznych pusty, peny otwarty, zamknity. Dla interpretacyjne-symbolicznej teorii emocji wane jest rozrnienie midzy emocjami i afektami. Afekty stanowi jedynie miejsca do wypenienia w bardziej zoonych schematach narracyjnych emocji. Wikszo wynikw uzyskiwanych metod analizy skupie (np. Shaver i in., 1987) dowodzi z grubsza tego samego metaforycznego pogrupowania emocji. Moim zdaniem dowody te sugeruj, e badam informatorzy upraszczaj stojce przed nimi zadanie grupowania emocji, zwracajc uwag

na podobiestwo miejsc do wypenienia w schematach rnych emocji (por. Gerber, 1986, ktry przedstawia analiz skupie terminw oznaczajcych emocje na Samoa i pogbion analiz afektw). Badacz wybiera potem jeden z terminw oznaczajcych emocje, by uy go do nazwania i reprezentacji caego skupienia, co mnie wydaje si zabiegiem arbitralnym i bdnym. Uwaam, e wizki emocji wykrywane w tego rodzaju badaniach nie powinny by oznaczane adnym terminem stanowicym nazw pojedynczej emocji, jak strach czy smutek. Bardziej waciwe jest traktowanie ich jako wizek afektw (ni wizek emocji), w ktrych rne struktury narracyjne, jak snach czy smutek, zostay zgrupowane na zasadzie jakiego podobiestwa ich scenariuszy. Na przykad w wypadku wizki D nazwanej przez Shavera i in. (1987, s. 1067) "smutkiem", niektre ze wspwystpujcych tam emocji dotycz smutku, inne - poczucia winy jeszcze inne za - wstydu. Dlaczego wic okrela ca t wizk mianem smutku? Rwnie dobrze mona by j nazwa wizk emocji cechujcych si takimi afektami, jak poczucie pustki, spaszczenia i zamknicia. Osobicie pozmieniabym wic nazwy wizek wykrytych przez Shavera i wsppracownikw na takie, ktre odwouj si do wasnoci skadajcych si na nie afektw, takich jak ekspansywne, skurczone, pobudzeniowe, nadte itd. Deskryptory odnoszce si do odczu somatycznych (jak zmczony roztrzsiony, pobudzony erotycznie) mogyby tu by rwnie adekwatne. Przygldajc si wynikom analiz skupie wykonanych w rnych kulturach wiata mona doj do wniosku, e istnieje pewna abstrakcyjna przestrze afektywna rozpinajca si w trzech-czterech wymiarach, jak poczucie pustki kontra poczucie peni, ekspansja-zwarto, pobudzenie-spokj, zadowolenie-niezadowolenie. Moim zdaniem, w analizie skupie idzie o afekty, nie za o emocje,

pomimo bdnych nazw przypisywanych poszczeglnym wizkom przez rnych autorw. Na przykad afektywna cz struktury narracyjnej gniewu skada si z odczu wasnego "ja" jako zwartego, penego, pobudzonego i nieprzyjemnego, cho oczywicie same afekty nie wyczerpuj pojcia gniewu czy jakiejkolwiek innej emocji. Istniej te humoralne klasyfikacje emocji, grupujce je wedug ich zakadanego powizania z okrelonym rodzajem pynu czy z organem wewntrznym. Nawet w kulturze wspczesnej, ktra oficjalnie dawno ju porzucia humoralne teorie emocji, wiele osb kojarzy rne emocje z rnymi stanami krwi. Krew si burzy czy zalewa (gniew), cina si w yach (strach), serce ronie (duma), co robimy z cikim sercem (smutek), kto ma serce z kamienia (brak wspczucia) albo zamane (smutek) i tak dalej. U wielu ludw klasyfikacje emocji odwouj si do stanu rnych organw wewntrznych i nietrudno zrozumie dlaczego. Na przykad normalne bd nienormalne stany wtroby mog by uywane do opisu i klasyfikacji odczu na pozytywne (oczyszczone) i negatywne (zatrute), poniewa w danej kulturze panuje przekonanie, e rol wtroby jest oczyszczanie krwi z trucizn oraz ich magazynowanie. Jakkolwiek by klasyfikowa emocje i niezalenie od tego, czy owa klasyfikacja byaby zasadna, czy bezuyteczna, dowiadczenie somatyczne bd afektywne (odczucia ciaa i duszy, takie jak napicie mini, pustka, pobudzenie) staje si dowiadczeniem emocjonalnym (gniew, obrzydzenie), gdy zdarzenia fizyczne, spoeczne i moralne (utrata kontroli, pogwacenie oczekiwa czy obraza) dotkn na drodze psychosomatycznej czowieka i jego uczucia w sposb, ktry implikuje jego , ja". To wanie z tego gwnie powodu "emocje" naley traktowa jako interpretacyjne-

symboliczny aspekt dowiadczenia somatycznego i afektywnego. Emocjonalizowanie wasnych odczu jako (na przykad) poczucia winy, furii czy pogardy oznacza okrelone "odczytanie" dowiadczenia somatycznego i afektywnego, rozpoznanie znaczenia wszystkich tych palpitacji, mdoci, odczu zimna czy gorca itd. "Emocje" oznaczaj reprezentacj dowiadczenia somatycznego i afektywnego nie jako odczu (w rodzaju zmczenia czy napicia), ale jako spostrzee (na przykad e si zostao zdradzonym przez zaufanych sojusznikw) i planw (rewanu, zmiany sojuszy, wycofania si itd.). "Emocja" jest odczuciem aktywizujcym program ochrony samooceny czy te schemat osoby Jest to dowiadczenie somatyczne lub afektywne obarczone pewn misj, a nie jedynie wywoane jak przyczyn biochemiczn czy somatyczn. Kada znana mi z ogldu czy lektur kultura zdaje si mie wiele rodkw jzykowych przedstawiajcych dowiadczenia somatyczne i afektywne. Zakadam wic (pozostajc z nalenym szacunkiem dla radykalnych sceptykw i androidw rodem z powieci science fcction), e wszystkie ludy wiata maj "odczucia". Zdolno do odczu jest w mojej koncepcji "podstawow" waciwoci normalnego ludzkiego funkcjonowania. Gdy ju przyjmiemy to zaoenie, warto przyjrze si rnorodnoci jzykowych przedstawie dowiadczenia somatycznego i afektywnego. Mamy tu bowiem do czynienia z wieloma subtelnymi i niezbyt subtelnymi problemami przy tumaczeniu tych przedstawie na inne jzyki i nader atwo popa tu w zudzenie, e inne kultury rwnie przedstawiaj sobie swe dowiadczenia w postaci emocji, co nie musi by prawd. Problemy z przekadem s oczywiste, nawet jeeli zastanowi si tylko nad uywaniem wasnego jzyka. W obrbie naszego wasnego jzyka i kultury istnieje wiele sposobw wyraenia

dowiadczenia somatycznego, ktre mog, ale nie musz odwoywa si do emocji. "Mie mdoci" to nie to samo co "czu wstrt"; mdoci s nieemocjonalnym odczuciem somatycznym, neutralnym z uwagi na swe rdo, podczas gdy wstrt to mdoci zemocjonalizowane poprzez ich interpretacj jako wyniku spostrzeenia (ukierunkowujcego nasz uwag na pewien czynnik stanowicy przyczyn mdoci) obarczonego pewn misj (unikanie, przerwanie kontaktu). Poniewa "emocje" s interpretacyjnymi czy symbolicznymi schematami integrowania somatycznego lub afektywnego dowiadczeni w pojedyncz histori, ktra rwnie zawiera pewne spostrzeenia i plany, nasze nazwy emocji nie odnosz si bezporednio do dowiadczenia jako takiego. Nasze rzeczywiste odczucia staj si przezroczyste po procesie ich emocjonalizacji. Kiedy ju nadamy im posta lub znaczenie "zakochania" czy "wpadnicia w gniew" oznacza to, e przejrzelimy przez owe odczucia i odnalelimy ich "prawdziw" istot zwizan z naszym "ja". Jestem przekonany, e kada kultura dysponuje ogromnym arsenaem jzykowym pozwalajcym na wyraanie dowiadcze somatycznych i afektywnych w terminach nieemocjonalnych. Mwimy o odczuciach zmczenia, rozlunienia, godu, pustki, roztrzsienia, mdoci, blu, utraty oddechu, napicia, spokoju. Mwimy o "ogromnym ciarze spoczywajcym na barkach", co moe, ale nie musi by cielesn metafor smutku. Podobnie jest i w innych kulturach. Naley zdawa sobie z tego spraw podczas tumaczenia wyrae z jednego jzyka na inny i nie podciga pochopnie takich nazw stanw somatycznych lub afektywnych pod nasze wasne, zemocjonalizowane ich rozumienie. Tumaczenie sownikowe lub pozyskane od dwujzycznego informatora moe brzmie "gniew", podczas gdy przedstawiciel obcej kultury

wyraa 'si " mnie zalaa", co nie musi dla niego oznacza emocji gniewu, tak jak my j rozumiemy, a stanowi jedynie wyraz przekonania, jak funkcjonowanie wtroby wpywa na stany ciaa. Podczas przekadu z jednego jzyka na drugi naley pamita o tym, e nasza wspczesna teoria "emocji" odgrywa do szczegln rol w historii ludzkiej samowiadomoci, poniewa wkracza ona w przestrze interpretacyjn, ktra w innych kulturach okupowana jest przez teorie czarw (rzucenia uroku, zaczarowania, czarnej magii) i cierpienia moralnego (grzech, transgresja moralna, karma, duchowe zobowizania, ktre s nabywane lub dziedziczone). W kulturach takich teorie czarw i cierpienia z reguy wspzawodnicz nie tylko ze sob nawzajem, ale take z lokalnymi teoriami choroby (nierwnowagi biochemicznej, dysfunkcji tkanek, schorze narzdw) w wyjanianiu stanw somatycznych i afektywnych oraz we wspomaganiu ludzi w radzeniu sobie z tymi stanami. Metafizyczne zaplecze koncepcji czarw czy cierpienia moralnego stracio na popularnoci w gwnym, unaukowionym nurcie intelektualnym naszej kultury, nie zanikn jednak, rzecz jasna, sam problem odczytywania sensu dowiadcze somatycznych i afektywnych. W skali wiata czy historii ludzkoci najczstsze wydaj si trzy rodzaje potocznych teorii dowiadczenia somatycznego i afektywnego: (1) teorie choroby (biochemiczne), (2) teorie czarw (interpersonalne) i (3) teorie cierpienia (moralne) (por. Shweder i in., w druku). W oficjalnej kulturze wspczesnego Zachodu teorie czarw (na przykad rzucenia uroku) czy cierpienia (natura sama karze tych, ktrzy zgrzeszyli) zostay zastpione ogln teori przyczynowoci umysowej i psychosomatycznej, ktrej szczegln podklas jest teoria "emocji". Wszystkie znane mi kultury nie tylko dysponuj licznymi rodkami jzykowymi umoliwiajcymi

niezemocjonalizowane przedstawianie odczu, ale zdaj si te rozumie, e istniej trzy wielkie przyczyny dowiadczenia somatycznego i afektywnego - biochemiczne, interpersonalne i moralne. Powody biochemiczne maj charakter bezporednich przyczyn somatycznych, natomiast dwie pozostae klasy przyczyn dowiadcze somatycznych i afektywnych s zaporedniczone oddziaywanie umysowych struktur interpretacyjnych i symbolicznych, ktre w jzyku angielskim maj nazwy emocji. Kwesti dyskusyjn pozostaje problem, czy nasza teoria "emocji" i przyczynowoci psychosomatycznej jest lepsza od innych szk mylenia, ktre j historycznie poprzedzay, czy te znamionuje upadek ludzkiej samowiadomoci. Jednak jedynym sensownym wyborem na gruncie wspczesnego zdrowego rozsdku i zachodniego dyskursu naukowego o emocjach jest wybr pomidzy interpretacj somatyczn (biochemiczn) i psychosomatyczn (umysow lub emocjonaln). Jak zauway autor sw popularnej piosenki, gdy idzie o wiat wspczesny, albo "jeste chory", albo "po prostu si zakochae". Nie bywa si naprawd zaczarowanym ani nie cierpi si z powodu karmy. Irving Berlin nie jest w krgach akademickich uznawany za specjalist w dziedzinie psychologii kulturowej, a jednak w jednej z jego synnych piosenek znale mona dobr charakterystyk owego oferowanego przez wspczesn kultur wyboru midzy somatycznym i psychosomatycznym odczytywaniem naszych odczu. Zacytowana dalej poezja jest autorstwa Berlina, niepoetyckie komentarze w nawiasach pochodz oczywicie ode mnie: Sysz muzyk, cho nie ma tam nikogo [halucynacje suchowe]. Czuj zapachy, cho drzewa s nagie [halucynacje wchowe]. Cay dzie zdawaem si pyn w powietrzu [zawroty gowy].

Myl, dlaczego. Myl, dlaczego [dowiadczenie somatyczne jako zaproszenie do refleksji - co owo dowiadczenie mwi o stanie wasnego ciaa jako systemu biochemicznego lub te o stanie wasnego ,,ja" jako systemu umysowego]. Miotam si nocami we nie [bezsenno, niepokj] i straciem apetyt [zanik aknienia]. Gwiazdy, zamiast migota na niebie, migocz w mych oczach [pomieszanie przedmiotu z podmiotem]. Myl, dlaczego [znw zaproszenie do refleksji]. Nie trzeba analizowa. To nic niezwykego [dowiadczenia te s czci kulturowego skryptu; niepotrzebna jest gbinowa (psycho)analiza]. Czujesz si bardzo dziwnie, ale mio [przyjemne pobudzenie]. Serce ci wali (palpitacje serca]. Dokadnie wiem, o co chodzi. Byo ju tak raz czy dwa [dowiadczenia te s powszechne w naszej kulturze]. A potem, kiedy ju gowa jest na ramieniu "kogo, kto jest starszy", po "dotkniciu aksamitn rkawic" wiersz konkluduje: "Nie moesz wzi niczego na ten dobry bl. Nie jeste chory zakochae si [kulturowo zdefiniowany wybr midzy somatycznym i psychosomatycznym wyjanieniem naszych odczu] . Sugestia moja jest wic taka, e wspczesna teoria emocji stanowi przyczynek naszej kultury do uniwersalnego przedsiwzicia ludzkoci, jakim jest interpretacja odczu. Dowiadczenie somatyczne lub afektywne inspiruje do zapytywania, co odczucia odkrywaj, do refleksji nad rnymi porzdkami rzeczywistoci (biochemicznym, interpersonalnym, moralnym), do diagnozy wasnego biochemicznego, interpersonalnego i moralnego statusu w wiecie i do poczynienia stosownych planw. W rzeczy samej, jedn z wanych funkcji odczu moe by oddziaywanie w charakterze systemu sprze zwrotnych na poziomie indywidualnej wiadomoci, tak e jednostka

uwraliwiona zostaje na swoj kondycj w otaczajcym j wiecie (por. Levy, 1984b). Wypada zatem zapyta: co szczeglnego wnosi nasza wspczesna teoria "emocji" do tego uniwersalnego przedsiwzicia intelektualnego? Czy "emocje" s jedyn drog nadania postaci i znaczenia dowiadczeniu somatycznemu i afektywnemu? Do jakiego stopnia odczucia s emocjonalizowane w rnych kulturach wiata i za porednictwem jakich schematw? Wszystko to oczywicie nie przeczy moliwoci istnienia pewnych "podstawowych" warunkw angaujcych ludzki "ja" (takich jak strata i zysk, ochrona i niebezpieczestwo), "podstawowych" odczu somatycznych (napicie miniowe, bl, zawroty gowy, mdoci, zmczenie), "podstawowych" odczu afektywnych (pobudzenie, poczucie pustki, poczucie ekspansji), "podstawowych" planw regulacji wasnego zachowania (uciec, zrewanowa si, witowa, zainwestowa), a nawet istnienia "podstawowych" emocji. Celem dokonanej tu dekompozycji byo raczej sprecyzowanie sensu pytania o istnienie emocji podstawowych w taki oto sposb. Jeeli emocje podstawowe istniej, to pewien podzbir skryptopodobnych struktur narracyjnych nazywanych przez nas gniewem, poczuciem winy, mioci itd. bdzie nadawa posta i znaczenie dowiadczeniom somatycznym i afektywnym ("odczuciom") doznanym przez ludzi wszystkich kultur. Jeeli podstawowe emocje istniej, to kady czowiek na wiecie bdzie dziki swoim odczuciom wiza te same warunki angaujce jego "ja" (takie jak spadek lub wzrost pozycji spoecznej, sukces lub poraka, zagroenie lub ochrona) z tymi samymi podsystemami somatycznymi i afektywnymi (jak zmczenie, pobudzenie czy poczucie pustki) i tymi samymi tendencjami do dziaania (do ataku lub ucieczki, do ukrycia si lub otworzenia si itd.).

Wspczesne nauki spoeczne wiedz do niewiele o narracyjnej strukturze dowiadczenia w rnych kulturach, o koniecznoci lub niekoniecznoci pewnych "zdarze poprzedzajcych" emocje, o odczuciach somatycznych i afektywnych oraz o tendencjach do dziaania. Nie wiemy nawet tego, czy podsystemy kontrolujce odczucia somatyczne s jednakowe w rnych populacjach ludzkich. Nie ma adnego apriorycznego powodu, aby zakada taki uniwersalizm. Zanim odpowiemy na pytanie o emocje podstawowe z jakimkolwiek stopniem rzeczywistej pewnoci, musimy wykona znacznie wicej bada i to bada nie znieksztaconych etnocentrycznymi zudzeniami, filozoficzn naiwnoci czy wtpliwej wartoci metodologi. W momencie gdy stoimy dopiero na progu tego, co - jak wierz - okae si zotym wiekiem bada nad psychologi kultury (Shweder, 1991a; Shweder i Sullivan, 1993), moja odpowied na pytanie: "Czy istniej emocje podstawowe?", brzmi: "Nie ufaj nikomu, kto twierdzi, e naprawd to wie". Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie Trzech autorw - Averill, Scherer i Shweder - odpowiada NIE. Scherer rozpoczyna od zakwestionowania dowodw dotyczcych nazw emocji i zdarze poprzedzajcych emocje. Cho dowodw jest wiele - powiada - nie s one kompletne. Staje na stanowisku, e uniwersalne s pewne elementy emocji, a nie cae ich wzorce tworzce wanie emocje. Przyznaje jednak, e pewne wizki owych elementw wystpuj z du czstoci. Jego wasna teoria etapowej oceny zdarze wywoujcych emocje dopuszcza wielk rnorodno wzorcw reagowania emocjonalnego, cho rozpoznanie duej powszechnoci tego, co nazywa "emocjami modalnymi", wydaje si stanowiskiem niezbyt odlegym od pogldw Ekmana. Averill przytacza szereg argumentw przeciwko uytecznoci pojcia emocji podstawowych.

Objania pojcie prototypowoci i powiada, e emocje nie maj cech istotnych (esencjalnych), jak na przykad okrelone zmiany fizjologiczne. Inny argument Averilla dotyczy tego, e koncentracja na emocjach podstawowych moe nas odwie od badania emocji nie uwaanych za podstawowe. (Zauwamy, e dla Ekmana i Pankseppa nie ma emocji nie-podstawowych; okrelenia "podstawowe" uywaj oni w odniesieniu do biologicznych wyznacznikw wielu dyskretnych emocji). Warto przeciwstawi przytaczan przez Averilla metafor liny Ekmanowskiej metaforze rodziny z tematem i wariacjami. Averilla niepokoi, e koncentracja na temacie doprowadzi do pominicia wariacji. Wyjania on take sposb, w jaki pojcie "podstawowoci" implikuje hierarchi pojciow, i stwierdza bezuyteczno takich hierarchii dla teorii emocji (z czym zgodziliby si Ekman i Panksepp). Averill zgadza si te z Ekmanem i Pankseppem co do powodw, dla ktrych pewne emocje mona uzna za podstawowe, powiadajc, e "emocje podstawowe powinny by uniwersalne u ludzi, obserwowalne w szcztkowej postaci u innych naczelnych i tak dalej". Po czym argumentuje, e wpyw biologii na nasze emocje jest minimalny. Najbardziej radykalne jest stanowisko Shwedera, ktry kwestionuje pogld, e emocje istniej we wszystkich spoeczestwach czy kulturach. Nawet jeeli wszyscy ludzie "emocjonalizowaliby" swoje odczucia cielesne i duchowe, nie wszyscy robi to bd w jednakowy sposb - argumentuje Shweder. Autor ten przyznaje, e wszyscy ludzie maj odczucia, cho uwaa, e nie wszyscy odczytuj je jako emocje. W tytule swojej wypowiedzi umieszcza tytu znanej piosenki, by podkreli, e odczucia mog by odczytywane na rne sposoby Obecnie dominuje odczytywanie ich jako emocji, cho nie jest to ani jedyny, ani uniwersalny, ani konieczny i z pewnoci nie

najbardziej naturalny sposb odczytania znaczenia odczu. Shweder powiada, e jest to jedynie zachodni sposb ich odczytywania. Nie zgadzajc si z Ekmanem, a take z Johnsonem-Lairdem i Oatleyem, Shweder przywouje argumenty Wierzbickiej dotyczce rnic jzykowych. Jednak nawet Scherer nie zaakceptowaby pogldu Wierzbickiej o cakowitej zmiennoci jzyka opisujcego emocje. Shweder zdaje si nie zauwaa, e dowody na uniwersalno pewnych emocji nie ograniczaj si do sw, lecz dotycz te wyraania emocji w zachowaniu, zmian fizjologicznych, zdarze poprzedzajcych i tak dalej. Shweder bardzo jasno formuuje swj pogld, e emocje nie s obiektami naturalnymi, lecz wykraczajcymi poza dowiadczenie schematami czy skryptami interpretacyjnymi. Nie jest jasne, czy i Averill poszedby tak daleko. Scherer zapewne zgodzi si ze stanowiskiem Shwedera, e takie emocje, jak gniew czy strach, sprowadzi mona do pewnych elementw, ktre mog tworzy take i inne kombinacje stanowice zupenie odmienne stany emocjonalne. Dla Shwedera liczba tych kombinacji jest nieskoczona i wcale nie wszystkie one musz by emocjami. Scherer ze swoj koncepcj wizek tych elementw i pojciem emocji modalnych zakada, e pewne kombinacje elementw s czstsze od innych, na co z kolei nie zgadza si Shweder. Dla Pankseppa "podstawowy" to tyle, co odnoszcy si do ujawniania si potencjau genetycznego, przy czym autor ten podkrela, e geny stanowi magazyny informacji dynamicznie reagujce na specyficzne oddziaywania rodowiska. Panksepp wydaje si sta na stanowisku, e pomidzy pewnymi informacjami wejciowymi a pewnymi reakcjami organizmu istniej podstawowe poczenia nerwowe, ktrych wyksztacenie nie wymaga uczenia si i ktre odpowiadaj

pewnym emocjom, jak gniew, strach, smutek itd. Panksepp odrnia takie emocje od stanw bardziej odruchowych, jak wzdrygnicie si, i od bardziej uwewntrznionych sentymentw. Opowiada si za koncentracj wysikw na badaniu najbardziej reprezentatywnych emocji, takich jak strach, czy gniew. Ekman zakada, e wszystkie emocje s podstawowe w tym sensie, e zarwno specyficzne cechy emocji, jak i ich cechy podzielane z innymi emocjami oraz funkcje uksztatowane zostay przez ewolucj. Wskazuje na osiem cech, z ktrych przynajmniej siedem odnale mona we wszystkich emocjach (z wyjtkiem specyficznego sygnau). Cechy waciwe emocjom i odrniajce je od innych zjawisk pozwalaj reagowa na fundamentalne zadania yciowe szybko, bez rozbudowanego planowania i na sposoby, ktre byy adaptacyjne w przeszoci naszego gatunku. Ekman wprowadza te pojcie rodziny emocji, proponujc, by kad emocj uwaa za rodzin pokrewnych stanw afektywnych, nie za za pojedynczy stan. Kada z takich rodzin zawiera pewien temat (stanowicy rezultat ewolucji) i wiele jego wariacji (stanowicych rezultaty uczenia si). W kwestii istnienia emocji podstawowych wystpuj wic znaczne rnice zda. Dla Shwedera i Scherera emocje nie s dane; nie ma biologicznych wyznacznikw takich emocji, jak gniew, strach czy smutek. Shweder jest przekonany, e emocje s pojciami interpretacyjnymi, ktre mog, cho nie musz by przywoywane przy odczytywaniu znaczenia naszych odczu, i e nie ma powodu przypuszcza, i wszyscy je przywoujemy, nie mwic ju o tym, e kady z nas moe przywoywa rne schematy interpretacyjne. Mniej radykalne stanowisko zajmuje Scherer, zakadajc istnienie biologicznego

podoa wielu elementw, ktrych kombinacje tworz emocje (cho inne kombinacje mog tworzy cakiem odmienne emocje). Z punktu widzenia Scherera, wystpowanie jakiej emocji tylko w jednej kulturze czy tylko u pojedynczej osoby jest mao prawdopodobne, cho moliwe. Dla Shwedera prawdopodobne jest istnienie jednostek czy kultur w ogle pozbawionych emocji. Bardziej umiarkowane stanowisko zajmuje Averill, uznajc biologiczne podstawy niektrych emocji, cho nie wierzy on, e te wanie emocje maj w jakim sensie charakter podstawowy i twierdzi, e emocje mog by cakowicie wytworem spoecznego procesu ich konstrukcji. Wypowiedzi Pankseppa i Ekmana nie s sprzeczne, cho koncentruj si na rnych kwestiach. Obaj autorzy zakadaj istnienie ograniczonej liczby emocji, z ktrych kada stanowi rezultat ewolucji i ma uniwersalny charakter. Obaj podkrelaj te rol rodowiska w przejawianiu i rozwoju emocji, cho uwaaj, e emocje nie s bez reszty wyznaczone oddziaywaniem rodowiska, gdy wyraaj one przystosowanie do ewolucyjnej przeszoci. Cho wszyscy autorzy zgadzaj si, e potrzeba nam wicej danych, nie ma zgody co do tego, jakie dane s najbardziej potrzebne, ani co do tego, jak rzetelne s dane dotychczas zgromadzone. Pytanie 2 Co odrnia emocje od nastroju, temperamentu i innych poj afektywnych? Richard J. Davidson: 0 emocji, nastroju i innych pojciach afektywnych Nastrj i emocja to sowa uywane w jzyku zarwno potocznym, jak i psychologicznym do oznaczenia pewnych aspektw zjawisk afektywnych. Niektrzy psychologowie uywaj tych terminw zamiennie, dla innych oznaczaj one odmienne typy stanw umysowych (na przykad Ekman, 1984). W pierwszej czci tego krtkiego eseju proponuj now definicj funkcjonaln nastroju. Moja

propozycja jest do spekulatywna, cho staram si pokaza sposb, w jaki mona j sprawdzi empirycznie. W czci drugiej rozwaam pojcia temperamentu i stylu afektywnego, prbujc wskaza, czym si one rni, a w czym s podobne do emocji i nastroju. Dla niektrych badaczy afektu podstawowa rnica midzy emocj i nastrojem dotyczy dugoci ich trwania: emocje uwaane s za krtkotrwae, nastrj za - za dugotrway. Inna propozycja zakada, e emocjom - w przeciwiestwie do nastroju - towarzyszy specyficzny wyraz mimiczny, jeszcze inna e tylko emocja poprzedzona jest specyficznymi zdarzeniami j wywoujcymi. Blisza analiza tych rnic pokazuje jednak, e maj one wtpliwy charakter. Na przykad Ekman (1992) dowodzi, e nie wszystkie emocje cechuje charakterystyczny tylko dla nich wyraz twarzy, co sprawia, e obecno okrelonej mimiki trudno uzna za czynnik odrniajcy emocj od nastroju. Nie wszystkie badania potwierdzaj te tez, e wyrnikiem emocji jest wystpowanie okrelonych zdarze poprzedzajcych. Pewna liczba badaczy wykazaa, e krtkie epizody emocjonalne mona wywoa za pomoc metod omijajcych wiadomo czowieka. Na przykad Ohman, Dimberg i Esteves (1989) stwierdzili, e reakcj strachu mona uwarunkowa na bodce prezentowane tak krtko, e badani nie s wiadomi tego, jaki bodziec jest im prezentowany Podobnie Kunst-Wilson i Zajonc (1980) wykazali, e moliwe jest wywoywanie pozytywnych reakcji na bodce eksponowane podprogowo. Przykady te ilustruj moliwo wywoywania emocji pod nieobecno rozpoznawalnych zdarze poprzedzajcych, trudno zatem uzna te zdarzenia za czynnik odrniajcy emocje od nastroju. Pozostaje kryterium dugoci trwania. W wikszoci wypadkw emocje istotnie mog trwa

krcej od nastrojw, jednak kryterium to ma charakter jedynie opisowy i zapewne mona znale przykady dugotrwaych., emocji bd krtkotrwaych nastrojw. Zanim dokadniej zajmiemy si t spraw, sprbujmy gbiej wnikn w rnice midzy dwiema omawianymi klasami afektu. Emocje i nastroje: wyjanienie funkcjonalne Uwaam, e istotn rnic midzy emocjami i nastrojami mona wskaza dziki funkcjonalnej analizie kadego z tych zjawisk. Wielu teoretykw zakada, e podstawow funkcj emocji jest modulacja i selekcja dziaa (na przykad Frijda, Kuipers, ter Schure, 1989). Emocje wzbudzane s najczciej w sytuacjach wymagajcych dziaa przystosowawczych, a ich wzbudzeniu towarzyszy zwykle aktywno autonomicznego ukadu nerwowego wspierajca dziaanie wywoane emocj (na przykad Levenson, Ekman, Friesen, 1990). Gwn funkcj nastroju jest natomiast modulacja i selekcjonowanie czynnoci poznawczych. Nastrj dziaa jako podstawowy mechanizm zmiany przetwarzanych treci i sposobu ich przetwarzania. Nasila on pamiciow dostpno pewnych treci i osabia dostpno innych. Na przykad osoby depresyjne cechuje podwyszona dostpno wspomnie smutnych, a obniona wspomnie wesoych (na przykad Teasdale i Fogarty, 1979; por. przegld danych - Mineka i Sutton, 1992). Nastrj moe wpywa nie tylko na przetwarzane treci, ale i na sposb ich przetwarzania. Na przykad Isen (1987) stwierdzia, e pozytywno nastroju podwysza plastyczno funkcjonowania poznawczego, co prowadzi do wzrostu twrczoci, tworzenia bardziej odlegych skojarze i spostrzegania wikszej liczby zwizkw pomidzy rnymi informacjami. Prawdopodobnie nastrj - przynajmniej saby - jest zawsze obecny i nadaje afektywny koloryt wszystkiemu, co robimy Emocje mona natomiast traktowa jako chwilowe perturbacje

pojawiajce si na tle nastroju. O tyle, o ile nastrj jest stale obecny, mona te mwi, e nasze czynnoci poznawcze podlegaj stale modulacji i utendencyjnianiu. Kiedy dany stan afektywny jest nastrojem, a kiedy emocj? Zgromadzona dotd wiedza nie umoliwia jeszcze precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie. Jeeli nastrj byby istotnie stale obecny, jak to tutaj sugeruj, pytanie to mona przeformuowa w sposb nastpujcy: na jakiej podstawie mona wnioskowa o rnicy midzy nastrojami? Poniewa emocje pojawiaj si na tle nastrojw, a wic mog by one w jakim momencie obecne lub nie, zapyta naley: na jakiej podstawie wnioskowa mona o pojawieniu si emocji? Nastrj czsto znajduje odzwierciedlenie w subiektywnym dowiadczeniu. Dorosych badanych mona poprosi o oszacowanie wasnego nastroju i stwierdzi, e oszacowania te odpowiadaj innym, bardziej obiektywnym jego wskanikom. Nie ma jednak powodu, by zakada nieobecno nastroju u niemowlt nie posugujcych si jeszcze sowami czy u innych gatunkw. W jaki sposb mona wnioskowa o wystpowaniu nastroju w takich wypadkach? Jestem przekonany, e uda si to ostatecznie osign na podstawie analizy zmian sposobu przetwarzania przez organizm informacji. Moemy na przykad poszukiwa tendencyjnoci (jawnej lub ukrytej) w odtwarzaniu rnych informacji (na przykad Tobias, Kihlstrom i Schacter, 1992), selektywnoci w mechanizmach przeduwagowych (na przykad Mathews i in., 1990) czy w miarach plastycznoci poznawczej (na przykad Isen, 1990) i wskanikach funkcjonowania percepcyjnego. By moe uda si skonstruowa bateri testw przetwarzania informacji pozwalajcych diagnozowa zmiany nastroju niezalenie od subiektywnych wypowiedzi czowieka na temat jego dowiadcze. W wypadku nastroju - inaczej ni w wypadku

emocji - nie mona oczekiwa zmian autonomicznych towarzyszcych zmianom stanu afektywnego. Mona jednak oczekiwa pewnych bardziej trwaych zmian w stanie centralnego ukadu nerwowego. Inna rnica midzy nastrojem i emocj dotyczy natury zdarze je wywoujcych. Emocje wydaj si konsekwencj zdarze spostrzeganych jako pojawiajce si szybko i bez ostrzeenia, nastroje za - zdarze rozgrywajcych si w wolniejszym tempie. Pocztkowa zmiana fizjologiczna w reakcji na adaptacyjnie wane i nage wydarzenia prawie zawsze wyzwala emocj. Utrata kontroli nad samochodem na oblodzonej drodze wzbudza strach, ktremu towarzysz nasilone zmiany autonomiczne i szybkie zmiany w sekwencji zachowa ukierunkowanych na radzenie sobie z niebezpieczestwem. Czynniki wyzwalajce nastrj maj zwykle odmienn natur. Nastrj zmienia si pod wpywem pogody - ciemny, deszczowy dzie wywouje smutny nastrj, dzie soneczny nastrj pozytywny (na przykad Schwarz i Clore, 1983). Nastroje mog take kumulowa si wraz z upywem czasu - na przykad seria przyjemnych lub nieprzyjemnych interakcji z innymi moe zaowocowa pod koniec dnia pozytywnym lub negatywnym nastrojem. Sdzi te mona, e emocje i nastroje dynamicznie oddziauj na siebie nawzajem. Emocje mog prowadzi do okrelonego nastroju, nastroje za mog zmienia prawdopodobiestwo pojawiania si rnych emocji. Precyzyjne okrelenie, co wyzwala stany afektywne, w tym kontekcie moe by spraw trudn. Na przykad, jeeli nastrj wynika z emocji, to co waciwie jest czynnikiem go wyzwalajcym? Czy wyzwalaczem jest emocja, czy te czynniki, ktre j wywouj? Jeeli emocja, to czy wyzwalaczem nastroju jest faza jej wzbudzania, czy te zanikania? Spraw jeszcze bardziej komplikuje fakt, e rne systemy reakcji cechuj si odmiennymi

przebiegami czasowymi, tak wic fazy narastania i zanikania mimicznej ekspresji emocji mog nie odpowiada podobnym fazom pobudzenia autonomicznego i tak dalej. Jak dotd nie dysponujemy w istocie adnymi danymi, ktre dotyczyyby tych kwestii. O temperamencie i stylu afektywnym Termin "styl afektywny" oznacza ca dziedzin rnic indywidualnych modulujcych sposb reagowania jednostki na rodzce emocje zdarzenia (Davidson, 1992a). Rnice takie rozumiane s - na podobiestwo cech osobowoci jako wzgldnie stae w czasie. Kategoria stylu afektywnego nie obejmuje wic nastroju. Jednake pewne cechy osobowoci uwaa mona za wyraz stylu afektywnego, gdy skojarzone s z systematycznymi rnicami pod wzglde reaktywnoci afektywnej (na przykad Larsen, Ketelaar, 1991). Styl afektywny wie si te z pewnymi funkcjami centralnego ukadu nerwowego, ktre wykazuj zrnicowanie indywidualne i stao w czasie. Na przykad nasze wasne badania wielokrotnie wykazay, e asymetryczne pobudzenie przednich obszarw kory (okolicy przedczoowej i przedniej czci pata skroniowego) wyraa rnice indywidualne w reaktywnoci emocjonalnej (na przykad Davidson, Fox, 1989; Tomarken, Davidson, Henriques, 1990; Tomarken i in., 1992). Przy takim ujciu temperament uwaany bdzie za cz stylu afektywnego. Temperament odnosi si do wczenie pojawiajcych si rnic indywidualnych w reagowaniu na wyzwania rodowiska, rnic przynajmniej czciowo wyznaczonych genetycznie. Rnice temperamentalne midzy dziemi prowadzi mog do systematycznych odmiennoci w reaktywnoci emocjonalnej (na przykad Goldsmith, 1993). Co wicej, temperament u dzieci i styl afektywny u dorosych wydaj si zawiadywane przez te same okolice kory mzgowej, gdy jedno i

drugie zwizane jest z podobnymi wzorcami pobudzenia przednich okolic kory (przegld danych por. Davidson, 1992b). Temperament i style afektywne s zwizane z trwaymi zrnicowaniami ukadu nerwowego, takimi jak rnice pod wzgldem gstoci receptorw specyficznych neurotransmiterw czy neuromodulatorw, co wykazuj badania nad szczurami hodowanymi selektywnie w celu rozwinicia rnych cech emocjonalnych. Na przykad reaktywny szczep Maudsley selekcjonowano przez wiele pokole w taki sposb, by uzyska osobniki strachliwe i wiele bada wykazao, e osobniki z tego szczepu maj mniej receptorw benzodiazepiny ni osobniki ze szczepw nisko reaktywnych, mao strachliwych (Robertson, Martin, Candy, 1978). Wydaje si prawdopodobne, e indywidualne zrnicowanie stylu afektywnego, pojawiajce si we wczesnych fazach rozwoju, pozostaje te pod wpywem uczenia si. Wielu autorw wskazuje na donios rol wczesnych zdarze stresujcych dla pniejszego rozwoju stylu afektywnego, szczeglnie o cechach patologicznych. Nacisk na wczesne dowiadczenia kadzie nie tylko behawioryzm i psychoanaliza, ale rwnie teoretycy zorientowani biologicznie, ktrzy podkrelaj donios rol wczesnych stresw w ksztatowaniu trwaych zmian afektywnych (na przykad Jacobs, Nadel, 1985; Jacobs, Nadel, Hayden, 1992). Model Jacobsa i Nadela (1985) zakada, e jeeli awersyjne uczenie si nastpuje przed anatomiczn i fizjologiczn dojrzaoci hipokampa, stresy nastpujce w pniejszym yciu mog upoledza jego funkcjonowanie i przywraca awersyjne reakcje wyuczone przed osigniciem dojrzaoci przez struktury hipokampa. Cho brak wystarczajcej iloci danych do penej oceny tego modelu, wyjania on w przekonujcy sposb liczne fakty dotyczce fobii i ostrych atakw lku (przegld danych - por. Jacobs, 1992).

Podsumowanie i wnioski Emocja, nastrj i temperament to terminy uywane do oznaczenia rnych wasnoci zjawisk afektywnych. Czasami uywane s zamiennie, czasami nieprecyzyjnie. Prbowaem tu przekonywa o funkcjonalnej rnicy midzy emocjami i nastrojami. Emocje moduluj zachowanie, podczas gdy nastroje moduluj przetwarzanie informacji. Cho zrnicowanie to moe si wydawa arbitralne, przedstawiam je tu w nadziei, i stanowi bdzie stymulacj do dalszyc bada. Rozrnienie to podkrela take potrzeb nowych strategii badawczych w studiach nad zwizkami zjawisk afektywnych z innymi dziedzinami stanowicymi przedmiot zainteresowania nauk biobehawioralnych. Zdefiniowaem tu styl afektywny jako cao rnic indywidualnych pod wzgldem wzorcw reaktywnoci emocjonalnej. Tego rodzaju trwae rnice indywidualne dotycz temperamentu i innych trwaych cech pozostajcych pod znacznym wpywem wczesnego uczenia si. Paul Ekman: Nastroje, emocje i cechy W odpowiedzi na Pytanie 1 wskazaem pewn liczb wasnoci odrniajcych emocje od innych stanw afektywnych (por. te Ekman, 1992). Tutaj skupi si na rnicach midzy emocjami a nastrojami. Nastroje mona odrnia od emocji pod wzgldem przebiegu czasowego, a zatem rwnie i pod wzgldem tych wasnoci czynnoci nerwowych, ktre le u podstaw kadego z tych stanw afektywnych. Cho nie ma powszechnej zgodny co do typowego czasu trwania emocji, wikszo teoretykw rozrniajcych emocje i nastroje zgadza si, e te drugie trwaj znacznie duej. W innej pracy (Ekman, 1984) przekonuj, e emocje mog by bardzo krtkotrwae, rzdu sekund lub minut; kiedy za mwimy o emocjach trwajcych godzinami, mamy zapewne na myli sumowanie powtarzajcych si, krtszych epizodw emocjonalnych. Z kolei czas trwania nastrojw

siga rzdu godzin lub dni. Jeeli jednak jaki stan trwa tygodniami lub miesicami, bardziej wskazane jest tu mwi o zaburzeniach afektywnych ni o nastrojach. Proponowane tu rozrnienie moe nie pasowa do tych koncepcji, ktre badaj dziedzin emocji za pomoc analiz sw opisujcych emocje (Ortony i Turner, 1990), poniewa potoczne uywanie jzyka dalekie jest od precyzji. Na przykad sowo "poirytowany" moe by uywane do okrelenia pewnego dugo zalegajcego nastroju w odrnieniu od bardziej przelotnych reakcji gniewu. Jednak moe ono by take uyte do okrelenia gniewu o maej intensywnoci lub takiego, ktry dopiero si zaczyna. Wypowiedzi ludzi s co prawda interesujce, jednak nie naley ich traktowa jako jedynego czy decydujcego rda danych przy rozstrzyganiu o rnicy midzy emocjami i nastrojami. Przekonany jestem, e koncentracja bada na wzorcach ekspresji i zmianach fizjologicznych pojawiajcych si w trakcie emocjonujcych zdarze pozwoli na odrnienie pojedynczych i powtarzajcych si epizodw emocjonalnych z jednej strony, z drugiej za - duej zalegajcych nastrojw. Myl te, e sami ludzie atwiej potrafi je rozrni, jeeli akurat przeywaj ktry z tych stanw. Cho najbardziej oczywisty, czas trwania nie jest jedynym kryterium rozrniania nastrojw i emocji. Nastroje zdaj si obnia prg pobudzenia tych emocji, ktre najczciej im towarzysz. Jeeli kto jest w nastroju poirytowania, atwiej wpada w gniew ni zwykle, interpretuje bowiem pojawiajce si wydarzenia w sposb prowadzcy do przeycia gniewu. Nie przeprowadzono dotd bada pozwalajcych rozstrzygn, czy istot poirytowania jest cige pozostawanie w stanie lekkiego gniewu, atwo zamieniajcego si w wybuch emocjonalny, czy te mamy tu do czynienia raczej ze zrnicowanymi progami pobudzenia i jakim szczeglnym rodzajem ocen specyficznych

wanie dla nastroju. Inna rnica wie si z widoczn trudnoci modulowania emocji, jeeli pojawia si ona w trakcie trwania okrelonego nastroju. Przypuszcza mona, e osoba ju poirytowana jest mniej zdolna do modulowania pojawiajcej si reakcji gniewu ni osoba w nastroju neutralnym, a jej gniew bdzie silniejszy i trwalszy Ponadto nastrojom nie towarzyszy specyficzny wyraz mimiczny, typowy dla wikszoci emocji. Z faktu, e kto ma gniewny wyraz twarzy, mona wnioskowa, i jest on poirytowany, cho ani poirytowanie, ani aden inny nastrj nie objawia si jakim szczeglnym wyrazem mimicznym. By moe znamieniem nastrojw s jakie specyficzne sygnay wokalne, jednak nikt, jak dotd, ich nie zidentyfikowa. Bardziej prawdopodobne jest to, e wyrnikami poszczeglnych nastrojw s nie jakie obserwowalne sygnay, lecz specyficzne wzorce aktywnoci mini twarzy, identyfikowane za pomoc elektromiografii. Cho rne nastroje prawdopodobnie nasilaj szanse wzbudzania rnych emocji (na przykad poirytowanie gniewu, nastrj pozytywny - szczcia itd.), nie s mi znane badania, ktre wykazayby ten fakt za pomoc pomiarw zmian mimiki czy wskanikw fizjologicznych. Podobnie brakuje wynikw bada nad ewentualnym hamowaniem przez nastrj emocji z nim niezgodnych. Czy osoba poirytowana jest mniej skonna do przeywania wstrtu, smutku czy strachu? Czy tylko smutku i strachu? Czy te jedynie emocji pozytywnych, trudniejszych do wzbudzenia w stanie irytacji? Inna rnica dotyczy moe warunkw wzbudzajcych nastroje i emocje. Cho nie dysponuj na to bezporednimi dowodami, skonny jestem sdzi, e ludzie czciej potrafi wskaza przyczyny wasnych emocji ni nastrojw. Emocje mog zosta wywoane zdarzeniem zewntrznym,

wspomnieniami lub wyobrani. Fakt, e ludzie potrafi je wskaza jako przyczyny swoich emocji, nie oznacza jeszcze, e s z reguy wiadomi zdarze wzbudzajcych emocje. Czasami wiadomo taka wystpuje (szczeglnie gdy zdarzenia rozwijaj si powoli), jednak czsto pojawia si ona dopiero po fakcie lub dopiero w trakcie przeywania emocji. Z nastrojami sprawy maj si inaczej. Myl, e rodz si one na dwa sposoby Po pierwsze, wskutek zmiany stanw neurohormonalnych czy biochemicznych. Precyzyjne opisanie charakteru tych zmian wykracza poza moje kompetencje, cho sdz, e trwaj one zwykle duej ni bezporednie fizjologiczne wyznaczniki emocji. Dwie oczywiste zmiany fizjologiczne pocigajce za sob zmiany w przebiegu procesw chemicznych to brak snu i poywienia, cho zmiany tych procesw mog mie rwnie charakter cykliczny (na przykad jako funkcja cyklu menstruacyjnego u kobiet). Brak snu wywouje poirytowanie zarwno u dorosych, jak i u dzieci, co rodzice nazywaj "marudnoci", cho czasami moe te prowadzi do nastroju rozbawienia. Moliwa jest i druga, odmienna droga powstawania nastroju - w wyniku czstego przeywania powtarzajcych si emocji o duej sile. Wyobramy sobie, e kto nas obraa, co budzi reakcj gniewu, a zanim gniew zdy cakowicie wygasn, osoba ta ponownie nas obraa - i to wielokrotnie si powtarza. Taka nasilona "gsto" dowiadczania gniewu prawdopodobnie prowadzi do przekroczenia pewnego progu, co powoduje zmiany biochemiczne, ktre przez dugi czas podtrzymuj zalegajcy nastrj. Podejrzewam, e stumienie - z takich czy innych powodw wyraania emocji gniewu doprowadzi w takiej sytuacji do dugotrwaego zalegania nastroju. Zjawisko takie wystpuje prawdopodobnie jedynie przy emocjach negatywnych.

Brak miejsca nie pozwala na szczegowe rozwaenie kwestii, w jaki sposb nastroje wi si z takimi cechami emocjonalnymi, jak wrogo, euforyczno, wstydliwo czy melancholijno. Cho kady bywa od czasu do czasu poirytowany, nie kadego cechuje wrogo. Jak dotd nie wiemy, w jaki sposb powstaj takie emocjonalne cechy i czy utrzymuj si one przez cae ycie, nie wiemy te, czy ludzie o okrelonych cechach maj wiksz skonno do przeywania odpowiadajcych tym cechom nastrojw. Nico H. Frijda: Rnorodno afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymenty Sowa opisujce emocje uywane s w odniesieniu do bardzo rnorodnych stanw i zdarze psychicznych. Rnorodno t wyraaj rozrnienia midzy emocjami, odczuciami, nastrojami, sentymentami i cechami osobowoci, a take takie frazy, jak "by przestraszonym jakim zdarzeniem", "wyobraa sobie przeraajce wydarzenie", "obawia si jakiego rodzaju zdarze" czy "by strachliwym z natury". Zjawiska czy pojcia wyraane za pomoc tych fraz rni si pod wieloma wzgldami, takimi jak czas trwania, rda, odnoszenie si do szczeglnego obiektu lub caej ich klasy itd. Nie naley jednak sdzi, e za pomoc analizy takich sformuowa uda si odkry prawdziw natur emocji, nastrojw, ani e kade z nich odnosi si do odrbnej klasy zdarze schludnie odrniajcej si od innych. Mimo to sowa wskazuj na faktyczne istnienie pewnych rnic i dostarczaj punktu wyjcia do poszukiwa badawczych. Sdz, e za zrnicowaniem sw ukrywaj si dwa najwaniejsze i wzajem niezalene od siebie typy rnic midzy stanami afektywnymi. Pierwszy dotyczy tego, czy idzie o jak relacj midzy przeywajcym emocje podmiotem a jakim obiektem, czy te nie. Druga czy idzie o jaki przemijajcy proces lub stan, czy te o mniej lub bardziej trwa cech dyspozycyjn. Stany intencjonalne i nieintencjonalne

Faktem o podstawowym znaczeniu dla analiz psychologicznych jest to, e wiele stanw lub procesw wynika z istnienia pewnej relacji midzy podmiotem a obiektem. O takich stanach czy procesach powiada si, e s one "intencjonalne"1, i dotyczy to rwnie emocji. 1 W tym podrozdziale okrelenie "intencjonalny" nie znaczy tyle co "zamierzony i celowy" (zapewne najczstsze znaczenie tego sowa w jzyku potocznym i psychologicznym), lecz wskazuje na czynno psychiczn "skierowan na okrelony obiekt", jak w zwrotach "myle o czym" (na przykad o egzaminie, o Adamie) "nienawidzi czego" (na przykad egzaminu). rdosowem jest tu aciskie intentio w znaczeniu "skierowanie", podstaw filozoficzn za s pogldy niemieckiego filozofa E Brentano (1838-1907), ktry w skierowaniu aktw psychicznych upatrywa ich cech charakterystyczn (przyp. tum.). Emocje mog wynika z relacji czcych czowieka z jakim obiektem - mwimy, e kto si boi czego, gniewa na kogo, jest szczliwy z powodu czego itd. Owa intencjonalno dotyczy nie tylko dowiadczenia, ale i zachowania emocjonalnego - gniewne zachowanie jest skierowane na co lub na kogo, strach oznacza wycofanie si z kontaktw z jakim obiektem itd. Nawet w "zamieranie ze strachu" uwikana jest pewna intencjonalno i ukierunkowanie emocja dotyczy obiektu, przed ktrym zamieramy, od ktrego nie moemy si ani oderwa, ani do zbliy. Od czasw Hume'a czyni si rozrnienie midzy obiektem i przyczyn emocji, ktre mog si nie pokrywa. Powodem gniewu moe by zniewaga, jego obiektem za zniewaajca nas osoba. Teoretycznie moliwe jest, aby jaki stan afektywny mia przyczyn, a nie mia obiektu, bd te aby mia obiekt pomimo e czowiek nie uwiadamia sobie jego przyczyn. Na mocy definicji emocje

skierowane s na jakie obiekty, cho mona by niewiadomym ich przyczyn w jakich poszczeglnych przypadkach. Np. mog nie zdawa sobie sprawy ze rde wasnego irracjonalnego gniewu. Mona zatem powiedzie, e emocje s uwikane w relacje czowieka z pewnymi obiektami, lub precyzyjniej, e w umyle istniej stany afektywne i stany gotowoci zwizane z obiektami oraz e stany te pokrywaj si z tym, co nazywamy zwykle emocjami. Stwierdzenie to jest o tyle wane, e w umyle istniej rwnie nieintencjonalne stany afektywne, lub te stany intencjonalne w innym sensie (w literaturze mona napotka rne ich definicje, por. niej). Dziedzina nieintencjonalnych stanw afektywnych ma odmienny charakter ni dziedzina stanw intencjonalnych; ta pierwsza pokrywa si z grubsza ze zjawiskami okrelanymi zwykle mianem nastroju. Wie si to oczywicie z tym, e nastroje maj bardziej rozmyty czy globalny charakter ni emocje (na przykad Morris, 1989), a badani uwaaj, e sowa opisujce nastrj (na przykad "pogodny") odnosz si do bardziej rozmytych stanw ni sowa opisujce emocje (na przykad "rozbawiony") (Frijda, 1987). Dziedzina "nieintencjonalnych stanw afektywnych" tylko czciowo pokrywa si z nastrojami, gdy takie pojcia potoczne, jak "nastrj", nigdy nie s uywane w sposb cakowicie konsekwentny i nie odpowiadaj zawsze tym samym warunkom koniecznym. Hume'owskie rozrnienie pomidzy obiektami i przyczynami stanw afektywnych jest bardzo istotne dla analizy nastroju. Oczywicie nastroje maj swe przyczyny, czasami o charakterze wyrazistego zdarzenia naadowanego emocjonalnie; jednak to nie one s ich obiektem. Mona sobie zdawa spraw z tego, e wasny zy nastrj wywoany zosta czyj kliw uwag, co jednak nie wyklucza "oglnie" zego samopoczucia, irytacji czy wtpliwoci kierowanej pod adresem wasnej

osoby w dziedzinach zupenie nie zwizanych z t uwag. Skonny jestem sdzi, e nastroje maj charakter stanw nieintencjonalnych, jednak nie wszyscy autorzy s tego zdania. Niektrzy je podzielaj (na przykad Brentano, 1874), inni utrzymuj, e jako stany psychiczne, nastroje maj na mocy definicji charakter intencjonalny (Stumpf, 1899; por. Reisenzein i Schonpflug, 1992). Jednake zgodnie z takim pogldem obiektem nastrojw jest "wiat jako cao", nie za jakikolwiek obiekt szczeglny. Analiza emocji i nastrojw Stany afektywne s zrnicowane pod wzgldem afektu, oceny sytuacji, gotowoci do dziaania i reakcji fizjologicznych. "Afekt" oznacza tutaj przyjemne lub nieprzyjemne doznania; "ocena" interpretacj i ocen zdarzenia, ktre wywouje owe odczucia, w kategoriach jego wartociowoci i wpywu na wasn sytuacj podmiotu (uatwianie bd utrudnianie osignicia celu, kontrolowalno, sprawstwo, pewno wyniku itd.); "gotowo do dziaania" - tendencje do dziaania lub impulsy do ustalenia bd przerwania jakiej relacji z otoczeniem i zwizane z nimi stany pobudzenia. Stany afektywne skadaj si ze wszystkich tych skadnikw: okrelonych dozna, okrelonych ocen, gotowoci do okrelonych dziaa wraz z ewentualnym zaangaowaniem motorycznym oraz ze szczeglnych wzorcw pobudzenia fizjologicznego. Mog zawiera take uwiadomienie sobie tych wszystkich skadnikw. Rwnie nastrj moe by opisywany pod wzgldem tych aspektw, jednak rnica polega na tym, e w wypadku emocji afekt, ocena i gotowo do dziaania s skoncentrowane na konkretnym obiekcie, w wypadku nastroju za brak jest takiego zogniskowania. Nastrj depresyjny mona rozumie jako rozlany afekt negatywny, zgeneralizowany brak celw i uoglniony brak skonnoci do podejmowania dziaa lub nawizywania relacji z otoczeniem.

Zrnicowanie gotowoci do dziaania jako cecha nastroju wyranie ujawnia si w zmianach progw reagowania emocjami odpowiadajcymi danemu nastrojowi. Badanie zwizku midzy nastrojami a progami reakcji emocjonalnych jest oczywicie dziedzin oywionych bada (Morris, 1989). Jednake z teoretycznego punktu widzenia owe zmiany progw nale do definicyjnych aspektw nastroju. Nastrj niepokoju jest po czci definiowany przez trwae i rozlane uczucie niepokoju, a po czci - przez liczb i czsto wypadkw, w ktrych nawet nike wydarzenia wzbudzaj reakcje niepokoju; nastrj poirytowania definiowany jest po czci rozlanym uczuciem gniewu, a po czci nasilon skonnoci do irytowania si i spostrzegania wydarze jako frustrujcych przejaww zej woli innych. Celem takich bada jest wic w istocie wykazanie stopnia korelacji midzy rnymi cechami definicyjnymi nastroju. Epizody emocjonalne Jednym z aspektw odrniajcych emocje od nastroju jest czas trwania zakada si, e jest on krtki dla emocji, dugi za - dla nastroju. Jednake w jzyku potocznym sowo "emocja" nie jest zarezerwowane wycznie dla stanw o czasie trwania rzdu minut czy godziny. Co waniejsze, czas trwania stanu afektywnego nie jest skorelowany z tym, czy ma on intencjonalny, czy te nieintencjonalny charakter, a wic czy jest skierowany na jaki obiekt, czy nie. Kiedy w jednym z bada poproszono ludzi o opis jakiego niedawnego przeycia emocji, 50% tych zdarze opisano jako trwajce duej ni godzin, 22% za - duej ni dob (Frijda i in., 1991). Opisy te wyranie ujawniy skoncentrowanie stanw afektywnych na okrelonych obiektach nieprzerwanie, bd te na zasadzie nawracania. W tym ostatnim wypadku kolejne nawroty przeywane byy jako wci ta sama emocja, nie za jako kolejne stany emocjonalne. Badanych poproszono rwnie o

narysowanie "diagramu przebiegu emocji w czasie". Diagramy obrazoway fluktuowanie stanu danej emocji (wzrosty i spadki natenia) midzy pocztkiem a kocem epizodu emocjonalnego. Tak wic w subiektywnych opisach epizodw emocjonalnych duszy okres trwania jest raczej regu ni wyjtkiem - emocjonujce zdarzenia prowadz do epizodw emocjonalnych trwajcych z reguy godzin lub duej. Wanie nazwa "epizod emocjonalny" wydaje si odpowiednia do okrelenia tych stanw afektywnych - nie mona ich uzna za nastroje, poniewa s skoncentrowane na okrelonym obiekcie. Sdzc po relacjach samych badanych, dugie trwanie emocji moe mie rne przyczyny, na przykad dugi czas trwania wywoujcych je wydarze bd ich powracanie (jak w wypadku strachu opisanego przez badanego, ktremu jaki wczga godzinami grozi noem) albo wielka intensywno przeytej emocji (jak w wypadku pewnej badanej, ktra zostaa potraktowana na ulicy wulgarnymi uwagami i przeywaa gniew i zdenerwowanie przez reszt wieczoru, noc i cz nastpnego ranka. Zasadne jest odrnienie tego rodzaju "epizodw emocjonalnych" od "emocji", nawet jeeli badani sami nie dokonuj takiego rozrnienia. W trakcie trwania epizodu natenie emocji nie jest stae, lecz ulega fluktuacjom. Zmianom ulega zreszt i natura emocji. Aczkolwiek poszczeglne epizody opisywano jako przykady konkretnych emocji (gniewu, strachu, radoci), wspominane one byy jako cigi, w ktrych jedna emocja nastpowaa po drugiej, na przykad zdenerwowanie, po nim gniew, po nim obrzydzenie, po nim oburzenie, bd te rne emocje przeywane byy rwnoczenie. Oznacza to, e w trakcie przeywania epizodu ulegaa zmianie tre myli i ocen sytuacji, jak rwnie charakter gotowoci do dziaania. W przytoczonym przykadzie zniewaonej kobiety gotowo do dziaania zmieniaa si z odrzucenia i obrony przed napastnikiem w ch

odparcia ataku, od niepokoju i niemonoci skupienia myli na czym innym do wyartykuowania myli o niemonoci zaakceptowania tego incydentu. Poszczeglne fazy nie s odczuwane jako niezalene od siebie. Podwyszona aktywacja zalega w organizmie, nawet podczas snu, co objawia si niespokojnymi snami lub zaburzeniami snu. Zalega te skonno do staego skupiania uwagi na epizodzie, ktry wywoa emocje. Badani relacjonuj tego rodzaju epizody jako nieprzerwane caoci, w ktrych pojawiaj si na przemian ostrzejsze i agodniejsze fazy W fazach ostrzejszych nasileniu ulega gotowo motoryczna, pobudzenie fizjologiczne i ekspresja emocjonalna oraz hamowanie innych czynnoci; w fazach agodniejszych uczucia i myli pozostaj obecne w tle innych czynnoci. Fazy te mona by nazwa stanami nastroju, gdyby nie to, e wzbudzajcy emocj obiekt pozostaje w centrum uwagi lub moe natychmiast tam powrci. Czy emocje, epizody emocjonalne i nastroje s odrbnymi procesami? Skonny tu jestem odpowiedzie "tak" pod warunkiem, e nacisk bdzie pooony na okrelenie "proces" afektywny, nie za na okrelenie "kategoria" zjawisk afektywnych. Psychologia czsto jeszcze pozostaje w ucisku tradycji arystotelesowskiej czy redniowiecznej, skupionej na poszukiwaniu istoty (cech koniecznych i wystarczajcych) klas obiektw (Lewim 1935; Cassirer, 1908). W dokonywanych tu rozrnieniach prbuj opisa rne procesy, nie za rne stany czy kategorie: z jednej strony intencjonalne czynnoci afektywne skoncentrowane na okrelonym obiekcie, z drugiej za nieintencjonalne czynnoci afektywne nie koncentrujce si na obiekcie, a ponadto sekwencje takich procesw (gwnie intencjonalnych) nastpujcych po sobie w trakcie transakcji z okrelonym obiektem czy zdarzeniem.

Warto zauway, e rne procesy niekoniecznie musz si wiza ze stanami o odmiennej naturze. Myl, e mona bez ryzyka wikszego bdu zaoy, i kada emocja ma tendencj do koczenia si czy kontynuacji w postaci pewnej rozlanej i uoglnionej zmiany nastroju. Rodzic rozgniewany na jedno dziecko czsto skonny jest ofukn i inne; duma i zadowolenie z jakiego obiektu przeradzaj si w skonno do patrzenia przez rowe okulary i na inne obiekty Chyba niezbyt mdrze byoby twierdzi, e w tych wypadkach emocje i nastroje wystpuj na przemian; jest raczej tak, e to odpowiadajce im procesy zmieniaj si lub nawet wystpuj rwnoczenie. To samo dotyczy zreszt i poszczeglnych emocji. Nie naley mwi, e w obrbie tego samego epizodu jedna emocja nastpuje po drugiej, gdy stawia to nas przed nierozwizywalnym problemem, kiedy koczy si jedna, a zaczyna druga emocja. To raczej poszczeglne skadowe procesw oceny sytuacji, gotowoci do dziaania czy reakcji fizjologicznych nasilaj si lub sabn bd jedne po drugich, bd rwnoczenie. Konsekwencje emocji i nastrojw Wyodrbnianie rnych rodzajw zjawisk afektywnych ma sens o tyle, o ile prowadz one do rnych konsekwencji. Specyficzne dla nastrojw nastpstwa ktrych nie maj emocje - to uoglnione zmiany progw pobudzenia i treci sdw. Dua liczba bada wykazaa, e nastrj negatywny obnia ocen zadowolenia z ycia, a zawya oszacowania prawdopodobiestw zdarze negatywnych (Morris, 1989; Frijda, w druku; Clore i Parrott, 1991; Schwarz, Bless i Bohner, 1991). Natomiast zmiany konkretnych przekona zdaj si nastpowa jedynie w wyniku emocji. Gniew nasila przypisywanie winy, cho gniewny nastrj nie ma takich konsekwencji (Schwarz i in., 1991).

Zrnicowane konsekwencje nastroju dyskutowane byy w literaturze psychologicznej pod nagwkiem wpywu nastroju na pami i przypominanie w ramach teorii Bowera (1991), traktujcej nastroje jako wzy w sieci asocjacyjnej. Te rne zjawiska, a w szczeglnoci odmienno poznawczych nastpstw nastroju i emocji, mona jednak lepiej zrozumie, analizujc natur i struktur nastrojw jako stanw afektywnych. Zarwno nastroje, jak i emocje s dla przeywajcego je czowieka rdem informacji o znaczeniu sytuacji, w jakich si znajduje, i o wasnej gotowoci do rnych dziaa. Sentymenty Drug obok intencjonalnoci waciwoci przydatn do rozrniania stanw afektywnych jest to, czy maj one charakter ostrego stanu, czy te trwaej cechy dyspozycyjnej. Ludzie cechuj si pewnymi dyspozycjami do emocjonalnego reagowania na poszczeglne obiekty lub ich rodzaje. Zaoenie to pozwala wyjani skonno do reagowania przez tego samego czowieka zblionymi emocjami na ten sam obiekt w rnych momentach oraz zrnicowanie indywidualne reakcji rnych ludzi na ten sam obiekt w tym samym momencie. Dyspozycje takie nazywane s sentymentami lub postawami emocjonalnymi i odnosi si je do trwaych sympatii bd antypatii (na przykad "nie znosz foksterierw"). Zakada si, e wikszo tego rodzaju sentymentw nabywana jest w wyniku wczeniejszych dowiadcze lub spoecznego uczenia si; jednak niektre z nich (jak niech do widoku krwi) mog mie podstawy wrodzone i by powszechne u ludzi. Pewne okrelenia zdaj si odnosi raczej do tak pojtych sentymentw ni do emocji, jak "mio" czy "nienawi". Oba te sowa odnosz si zwykle do do trwaych sposobw spostrzegania i traktowania obiektw, a nie do jednorazowych reakcji. Jednak jzyk potoczny jest

tu zawodnym wskanikiem, gdy dopuszcza takie zwroty, jak "poczuem przypyw mioci" czy "zalaa go nienawi", gdzie sowa te wyranie oznaczaj emocje. Mio i nienawi s te jednymi z najczciej wymienianych typowych okrele emocji (Fehr i Russell, 1984; Van Goozen i Frijda, 1992). Tego rodzaju zamieszanie (uycie tego samego okrelenia dla sentymentu i emocji) jest zrozumiae, jeli zway, e sentyment jest podstaw do przeycia emocji o tej samej nazwie w momencie, gdy co si wydarzy w zwizku z obiektem, na ktry s kierowane, a take jeli zway, e struktura sentymentw i odpowiadajcych im emocji jest podobna (na przykad zawiera podobne oceny obiektu i motywacje). Niepoprawnie byoby wic powiedzie, e mio i nienawi "s" sentymentami, nie za emocjami. Te same nazwy mog si stosowa i do przemijajcych emocji, i do trwaych dyspozycji. Co wicej, rwnie dyspozycje mog by odczuwane, to znaczy czowiek moe je sobie uwiadamia - zwykle wiemy, czy jakiego czowieka lubimy, czy nienawidzimy. Emocje i sentymenty wzajem wic na siebie oddziauj, a mio w sensie sentymentu ma zwykle swoje rdo w przeywaniu mioci jako emocji i na odwrt. Struktur sentymentw mona opisywa dwojako. Po pierwsze, jako poznawcz skonno do oceniania obiektu w okrelony sposb. W tym sensie sentymenty mona rozumie jako schematy poznawcze (Fiske, 1982), ktrych zawarto informacyjna stanowi podstaw okrelonej oceny obiektu podczas kolejnego z nim spotkania. Schemat taki zostaje zaktywizowany, kiedy czowiek wiadomie rozmyla o obiekcie uczu, co prowadzi take do zaktywizowania emocji o niezmiennej treci (jak w sytuacjach, gdy przypominamy sobie "nie znosz tego faceta!" czy "uwielbiam wariacje Bacha na skrzypce solo!"). Po drugie, sentymenty s dyspozycjami do traktowania obiektu w

sposb zbieny z gotowoci do dziaa wzbudzan w momencie przeywania odpowiadajcej sentymentowi emocji. Innymi sowy, s one potencjalnymi motywacjami, ktre aktywizuje samo pojawienie si obiektu uczu lub mylenie o nim. Sentymenty o charakterze strachu prowadz do unikania ich obiektu. Nienawi jest podobna do gniewu, gdy oznacza motywacj do szkodzenia obiektowi lub aplauz, gdy szkodz mu inne osoby Sentymenty mona wic opisywa jako pragnienia - na przykad mio opisywana bya jako pragnienie dobra dla jej obiektu (Scheler, 1923). Ludzie mog sobie zdawa spraw ze swych sentymentw dziki kademu z tych aspektw Mona sobie zdawa spraw z zawartoci wasnych schematw (sdw, przekona itd.), bd te z treci wasnych pragnie. Ponadto sentymenty mona sobie uwiadamia poprzez przypominanie przeytych w przeszoci, odpowiadajcych im emocji w stosunku do obiektu uczu. Przedstawiona tu prba odrnienia sentymentw od emocji i nastrojw nie jest pozbawiona pewnych problemw. Zarwno emocje, jak i nastroje mog funkcjonowa w charakterze dyspozycji. Emocje pocigaj za sob stany gotowoci behawioralnej, ktre same maj natur dyspozycji gotowoci do okrelonego dziaania i faktycznie nazywane s "dyspozycjami epizodycznymi" (Averill, w druku). Wczeniej wskazywaem ju na dyspozycyjne aspekty nastroju. Istota emocji i nastroju polega jednak na tym, e stanowi one aktualne, na bieco przeywane stany (Byle, 1949), co nie odnosi si do sentymentw. Czy te precyzyjniej mwic, pojcia "emocji" i "nastroju" odnosz si do pewnych szczeglnych pojawiajcych si zjawisk, podczas gdy pojcie "sentymentu" odnosi si do takiej zawartoci umysu jednostki, ktra sprawia, e zjawiska te

powstaj w reakcji na pojawienie si obiektu uczu, nawet jeeli nic w owym obiekcie w danym momencie uczu tych nie uzasadnia. Nie moemy tu dokadniej przeledzi kwestii rde sentymentw (por. Shand, 1920; Frijda i in., 1991). Do powiedzie, e wynikaj one albo z wasnych uprzednich dowiadcze emocjonalnych z obiektem (obawa przed kim wywoana uprzednio przeywanym strachem), albo ze spoecznego uczenia si (na przykad sentymenty skierowane na wasny nard czy religi). Niektre z nich mog te by czciowo uatwiane przez pewne wrodzone skonnoci (por. pojcie gatunkowej skonnoci do pewnych fobii - Seligman, 1971). Dyspozycje osobowociowe "Sentymenty" s terminem oznaczajcym skonnoci do okrelonego reagowania na jakie obiekty czy rodzaje zdarze, cho ludzie rni si take uoglnionymi skonnociami do okrelonego reagowania emocjonalnego. Przykadem moe by indywidualne zrnicowanie w zakresie skonnoci do reagowania strachem czy emocjami pozytywnymi (stabilno emocjonalna, neurotyzm, ekstrawersja, lk jako cecha czy skonno do "negatywnoci afektu" Eysenck, 1967; Spielberger, 1975; Watson, Tellegen, 1985), bd te w zakresie skonnoci do reagowania gniewem (gniew jako cecha - Spielberger i in., 1985), albo do poszukiwania silnych emocji (poszukiwanie dozna Zuckerman, 1979). Osobowociowe dyspozycje emocjonalne s czsto nazywane za pomoc okrele emocji - w jzyku potocznym mwimy o osobach strachliwych, szczliwych czy niespokojnych. Te dyspozycje osobowociowe mona rozumie jako skonnoci do nasilonego oceniania zdarze w sposb charakterystyczny dla rnych emocji. Gniewno jest wic skonnoci do interpretacji nieprzyjemnych zdarze jako rezultatu cudzych zamierzonych dziaa, lk jako cecha skonnoci do

interpretowania nowych lub dwuznacznych sytuacji jako zagraajcych. Osobowociowe dyspozycje emocjonalne mona te rozumie w kategoriach niskich progw pobudzenia poszczeglnych emocji: gniewno jako niski prg pobudzenia emocji gniewu, lk jako cecha - niski prg pobudzenia autonomicznego i zahamowania reakcji. Osobowociowe dyspozycje emocjonalne czsto s nazywane cechami temperamentalnymi. Pojcie cech osobowoci niesie w sobie oczywicie zaoenie o staoci w czasie rnych sposobw reagowania emocjonalnego. Rozstrzygnicie trafnoci tego zaoenia wymaga bada empirycznych. Istniej pewne dowody na wrodzone podstawy niektrych osobowociowych dyspozycji emocjonalnych (szczeglnie niestaoci emocjonalnej, ekstrawersji i poszukiwania dozna), cho rwnie wan rol odgrywaj dowiadczenia yciowe (na przykad w ksztatowaniu osobowoci depresyjnej) oraz zmiany biologiczne (na przykad hormonalne). Rnice pomidzy emocjonalnymi cechami osobowoci i nastrojami dotycz gwnie czasu trwania, a w konsekwencji ich rozrnianie jest do pewnego stopnia kwesti upodoba. Wnioski Sowne oznaczenia emocji odnosz si do bardzo zrnicowanych poj i zjawisk. Mona poczyni midzy nimi szereg rozrnie, przy czym rozrnienie midzy emocjami i nastrojami opiera si na pojciu skierowania stanu afektywnego na konkretny obiekt. Z kolei rozrnienie midzy nastrojami i sentymentami opiera si na zupenie innym kryterium nietrwaej lub trwaej ich naturze. Emocje maj si do sentymentw tak, jak nastroje maj si do emocjonalnych czy temperamentalnych cech osobowoci. Jeszcze inne dokonane tu rozrnienie epizodw emocjonalnych odwouje si do strukturalnej zoonoci objaww emocji. Mam nadziej, e przedstawione tu analizy pokazuj, dlaczego sowne oznaczenia emocji s

uwikane w rne rodzaje zjawisk. Wszystkie te rodzaje zjawisk maj pewne wsplne wasnoci dotycz interpretacyjnej oceny zdarze, czy to skupionej na konkretnych obiektach, czy to rozlanej, dokonywanej na bieco, czy te stanowicej schematyczn podstaw owych na bieco dokonywanych interpretacji. Wszystkie te w jakim sensie odnosz si do gotowoci do okrelonych dziaa albo zaktywizowanych, albo potencjalnych tendencji do dziaania. W tekcie tym staraem si pokaza, na jak rne sposoby mog by uywane te same sowa i na czym polegaj rnice midzy zjawiskami afektywnymi, do ktrych sowa te s odnoszone. Zjawiska okrelane podobnymi sowami s zwykle pokrewne i silnie powizane, co przyczynia si do zatarcia rnic midzy odmiennymi sposobami uycia podobnych terminw. Emocje mog zakoczy swe trwanie jako nastroje, ale te i nastroje mog przeksztaci si w emocje, poniewa czsto prowadz do obnienia progu reagowania odpowiadajcymi im emocjami. Sentymenty mog powodowa emocje oraz lee u podstaw ich przeywania i stanowi to ich definicyjn wasno. Cechy temperamentalne i osobowociowe wywouj zarwno emocje, jak i nastroje, co rwnie jest ich wasnoci definicyjn. H. H. Goldsmith: Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej Podzia psychologii osobowoci na wsze dziedziny, dokonany na podstawie naszej dotychczasowej wiedzy, jest niezbdnym warunkiem docieka naukowych, a jednoczenie wymaga pewnych spekulacji, opierania si na intuicjach i naraenia si na bardzo prawdopodobny zarzut upraszczania, arbitralnoci, wrcz ignorancji. Rozrnienie, moim zdaniem, najbardziej podne z punktu widzenia dalszych bada nad zjawiskami afektywnymi, to rozrnian skokowych (dyskretnych) reakcji emocjonalnych, nastroju i cech temperamentalnych.

Podejrzewam, e redaktorzy zadali pytanie stanowice osnow tego rozdziau dlatego, i ten sam termin "emocja" jest uywany do opisu tak rnych zjawisk, jak reakcje, stany, nastroje, sentymenty, cechy, a nawet zaburzenia (trzy spord wymienionych rodzajw zjawisk zostan tutaj zreszt cakowicie pominite). Mamy wic skonno do uywania tego samego sowa i jego odmian do opisania bardzo rnych zjawisk - powiadamy "zareagowa gniewem", "ona jest w gniewnym nastroju", czy "modzi gniewni". Przywoajmy tu przyblion analogi z dziedziny magnetyzmu. Jeeli spinacz przeskoczy ze rodka biurka, by przylec do magnesu, mwimy o "przyciganiu magnetycznym". Przedmiot nazywany "magnesem" nie miesza si nikomu ze zdarzeniem przycigania magnetycznego. Magnes ma dyspozycyjn wasno przycigania ("magnetyczno") nawet pod nieobecno spinacza, a cecha ta objawi si take i przy innych okazjach gdy na przykad nieszczliwie wylduje przy nim dyskietka komputerowa. Natomiast moje noyczki, zrobione gwnie ze stali, maj pewn ukryt wasno "magnetyzowalnoci". Cechy temperamentalne, jak, powiedzmy, silna skonno do wpadania w gniew, s podobne do moich noyczek - gdy ju pojawi si pewne sabo dotd rozumiane procesy, ukryta skonno do gniewu zaowocuje objawami i zachowaniami nasilajcymi szans faktycznego wystpienia gniewu. Tak wic mimiczne, wokalne i inne objawy reakcji emocjonalnej s analogiczne do obserwowalnego przylegania spinacza do magnesu. Poza obserwowalnymi reakcjami istniej i inne wskaniki stanu emocjonalnego, jak na przykad poznawcze oceny sytuacji, ktre speniaj rol podobn do procesu, ktry wywouje zamieszanie na dyskietce naraonej na oddziaywanie magnesu. Podobnie jak fizycy rozumiejcy proces odpowiedzialny za wystawienie dyskietki na dziaanie magnesu,

badacze emocji staraj si zrozumie skadowe czci procesu emocjonalnego, ktry nie jest moliwy do zaobserwowania w zachowaniu. Tak wic emocjonalny stan organizmu, z funkcjonalnego punktu widzenia - stan relacji organizmu z otoczeniem (szczeglnie spoecznym), jest analogiczny do procesw zachodzcych podczas "interakcji" magnesu ze spinaczem. Z takim nastawieniem postaram si obecnie zdefiniowa i rozrni cechy temperamentalne, nastroje i reakcje emocjonalne, szczegln uwag zwracajc na temperament, ktry jest gwn dziedzin moich zainteresowa badawczych. Temperament jako cechy emocjonalne Cechy temperamentalne pojmowa mona jako charakterystyczne rnice indywidualne pod wzgldem dowiadczania i wyraania podstawowych emocji (Goldsmith, Campos, 1982, 1986), co oczywicie wymaga wyjanienia samego terminu "emocje". Z perspektywy funkcjonalnej emocja oznacza "poczucie" organizmu (spostrzeganie i ocen), e nastpia wana zmiana w relacji midzy wasnym "ja" (czy to fizycznym, czy to symbolicznym) a innymi osobami, bd te - rzadziej - w relacji midzy ja" a wiatem obiektw Emocje maj wic natur interpersonaln, a takie zjawiska, jak pragnienie, czujno czy senno, nie s emocjami. Definicja ta zostaa wypracowana przez Camposa i jego wsppracownikw (Barrett, Campos, 1987; Campos, Campos, Barrettt, 1989; Campos i in., 1983), spoeczno-interakcyjna natura emocji za jest jeszcze silniej podkrelana przez innych teoretykw Na przykad Averill (1980) ju przed laty mwi o emocjach, e s one "przemijajcymi rolami spoecznymi". Z perspektywy strukturalnej emocja oznacza nie tylko odczuwanie wskazanego stanu, ale rwnie zwizan z nim tendencj behawioraln (na przykad Frijda, 1986). Emocje s

ustrukturowane w rodziny (Shaver i in., 198?) ze wsplnymi warunkami je wywoujcymi i wsplnymi wzorcami ich wyraania wokalnego, mimicznego i pantomimicznego. Skad listy takich podstawowych emocji zmienia si w zalenoci od formuujcego j teoretyka. Niedawna i do obszerna lista podana przez Ekmana (1992) zawiera: gniew, groz, wstrt, poczucie winy, podniecenie, pogard, rado (w kilku odmianach), smutek, strach, wstyd, zainteresowanie, zakopotanie i zaskoczenie. Spord tych emocji jedynie gniew, podniecenie, strach, zainteresowanie i rado byy przedmiotem szerzej zakrojonych bada prowadzonych z perspektywy cech temperamentalnych, cho perspektywa ta bya czasami okrelana i innymi nazwami (jak dyspozycja do agresji gniewnej w odrnieniu od instrumentalnej, lkowo, poszukiwanie dozna, wytrwao i emocjonalno pozytywna). Czytelnik moe te spyta, co mam na myli, uywajc w przyjtej definicji okrelenia "charakterystyczne". Teoretycy oczekuj zazwyczaj od cech osobowoci dwch wasnoci: zgodnoci midzysytuacyjnej i staoci w czasie. Jednak oczekiwanie zgodnoci midzysytuacyjnej nie dotyczy wszystkich warunkw i jest ograniczone na co najmniej trzy sposoby. Jeeli oczekuje si zgodnoci midzysytuacyjnej, to jedynie po takich sytuacjach, ktre cechuj si podobn struktur wzmocnie, oferuj wyrane opcje dziaania i s istotne dla celw jednostki. Podobnie stao czasowa jest oczekiwana jedynie w odniesieniu do okresw midzy przeomami w yciu jednostki i nie zakada si, e ma ona przytumi pozostae rda zmiennoci. Co wicej, stao temperamentalna jest czasami widoczna jedynie w warunkach stresu, nowoci, lub w innych sytuacjach nadzwyczajnych (Thomas, Chess, 1977). Niekiedy do tych dwch wymienionych wasnoci cech osobowoci dodaje si w sformu-

owaniach dotyczcych temperamentu jeszcze i trzeci w postaci uwarunkowania genetycznego (Buss, Plomin, 1984) czy konstytucjonalnego (Rothbart, 1989a). Nie ma jednak powodu, by zakada, e midzysytuacyjna i czasowa stao cech musz mie swe rdo w kodzie genetycznym. Stao moe wypywa na przykad z chronicznie podwyszonej dostpnoci pamiciowej schematw poznawczych lub z procesw uczenia i generalizacji, jak to si dzieje w wypadku lkw nabytych drog warunkowania klasycznego. Majc ju te kwestie za sob, wrmy do definicji temperamentu. Cechy temperamentalne oznaczaj skonnoci do wejcia w pewien stan emocjonalny lub do pozostawania w jakim emocjonalnym nastroju. Podobnie Malatesta (1990) traktuje cechy temperamentalne jako pewne "skonnoci emocjonalne" (emotional biases). Jednak inni badacze rozszerzaj dziedzin temperamentu poza zjawiska tylko emocjonalne, jak wskazuje pewna dyskusja okrgego stou na ten temat (Goldsmi i in., 1987). Wielu badaczy zgasza te zastrzeenia co do praktyki definiowania cech temperamentalnych jako konstytucjonalnych czy dziedzicznych (Goldsmith, 1986; McCall, 1986; Hinde, 1987). Cho wczanie etiologii cech temperamentalnych w ich definicj wydaje si przedwczesne w wypadku pojcia identyfikowanego wycznie na poziomie behawioralnym, sam rwnie poszukuj biologicznej etiologii temperamentu (Goldsmith, 1993). Nawet jeeli definiowanie temperamentu na poziomie biologicznym okazaoby si moliwe ju w niedalekiej przyszoci, niewiele jest powodw, aby oczekiwa penej odpowiednioci midzy pojciami biologicznymi a pojciami behawioralnymi, najbardziej popularnymi we wspczesnych badaniach temperamentu (Goldsmith, 1993).

Pojcia uywane wspczenie do opisu indywidualnych rnic w zakresie emocji w duym stopniu pokrywaj si z pojciami uywanymi w badaniach temperamentu. Goldsmith i Campos (1982) wykazali, e nazwy wikszoci skal mierzcych rne aspekty temperamentu daj si atwo interpretowa w jzyku podstawowych rodzin emocji i parametrw reakcji (na przykad intensywnoci i latencji reakcji). Wikszo wspczesnych bada amerykaskich nad temperamentem koncentruje si na okresie niemowlctwa i dziecistwa. W miar rozwoju dziecka rozrnienie midzy cechami temperamentu i osobowoci staje si coraz bardziej arbitralne. Traktuj wic cechy temperamentalne jako w istocie emocjonalne i - jak zauwaa Strelau (1987), komentujc wczeniejsz wersj mojego podejcia jest to trafne w odniesieniu do okresu niemowlctwa. Oczywicie, jeeli wzi pod uwag cay okres rozwoju czowieka, take w yciu dojrzaym, temperament nie wyczerpuje caej osobowoci czowieka ani nawet wszystkich charakterystyk funkcjonowania emocjonalnego. Osobowo czowieka obejmuje bowiem takie pozatemperamentalne wasnoci, jak postawy spoeczne, wasnoci zwizane z "ja" i inne zoone struktury osobowociowe. Jednak czy istniej takie cechy emocjonalnoci czowieka, ktre mona skutecznie odrni od temperamentu? Prba odpowiedzi na to pytanie prowadzi nas na powrt do rozwaanej w rozdziale 1 kwestii istnienia emocji podstawowych. Trudno tutaj ca t kwesti dyskutowa. Jednake osoby przekonane o uytecznoci podanych przez Ekmana (1992) kryteriw odrniania emocji podstawowych (na przykad gniewu) od innych zjawisk emocjonalnych (na przykad postawy nienawici) znajd podobne podstawy do odrnienia temperamentu od innych cech emocjonalnoci czowieka. Podstawowa rnica wydaje si mie charakter rozwojowy - cechy temperamentalne zostaj wczeniej wyksztacone.

Niedawno zaproponowaem jeszcze inn, zblion definicj temperamentu (Goldsmith, 1993), opart na podejciu systemowym, dla zrwnowaenia redukcjonistycznych tendencji w badaniach nad temperamentem. Istotn cech niektrych systemw jest wraliwo na warunki pocztkowe, temperament za jest gwnym kandydatem do roli takiego warunku pocztkowego, przy czym okrelenie "pocztkowy" odnosi si nie do wystpowania w chwili urodzin, lecz do obecnoci w kadym momencie, w ktrym system ulega (re)organizacji. Podobna idea zawarta jest rwnie w innych rozwojowych podejciach do temperamentu, szczeglnie w badaniach nad regulacj emocjonaln (Kopp, 1989; Rothbart, 1989b). Najlepszym poczeniem podejcia systemowego z problematyk temperamentu s wanie badania nad regulacj emocjonaln, obejmujc takie procesy, jak ukierunkowywanie uwagi, komunikacja z innymi, procesy zaporedniczone przez "ja", style radzenia sobie itd. Procesy regulacji emocjonalnej traktowa mona albo jako wewntrzny (i specyficzny) element procesw emocjonalnych, albo jako system w stosunku do nich zewntrzny (i o bardziej oglnej naturze), ktry wspdziaa z emocjami w trakcie rozwoju. To rozrnienie definicyjne zapewne nie jest najbardziej istotne na obecnym etapie rozwoju wiedzy. Inne zaoenie teorii systemw dynamicznych gosi, e najbardziej podne s analizy dowolnego procesu w fazie jego przemian, kiedy w systemie pojawiaj si nowe elementy lub zmianie ulega tempo cechujcych go zmian. Majc to na uwadze, warto definiowa temperament jako zmienno rozwijajcych si systemw emocjonalnych. Podany typ bada nad temperamentem oznacza zatem analiz sposobu, w jaki jednostka radzi sobie z istotnymi przemianami w swoim yciu.

Niektre z tych przemian pojawiaj si w yciu codziennym i oznaczaj nowe relacje z innymi ludmi czy obiektami (na przykad spotkanie nieznanej osoby); inne maj bardziej doniosy charakter i oznaczaj nowy kontekst dla przebiegu ycia codziennego (na przykad rozpoczcie nauki w szkole). W miar rozwoju pojawiaj si pewne niezmienniki w sposobach, jakimi jednostka radzi sobie z tymi przemianami - niezmienniki te nazywamy temperamentalnymi. W rzeczy samej stao taka jest prawdopodobnie najbardziej widoczna wanie w okresach przemian, jak sugeruj to badania na tych samych osobach powtarzane w cigu ich ycia (Thomas, Chess, 1977). Rozrnienie temperamentu, nastroju i reakcji emocjonalnych Po tym krtkim rozwaeniu problematyki temperamentu skoncentruj si na zadaniu, jakie w tym rozdziale postawili przed nami redaktorzy niniejszej pracy. Mj sposb pojmowania reakcji emocjonalnych, nastroju i cech temperamentalnych zobrazowany zosta w tabeli ze strony 69. Zanim przejd do jej omwienia, chciabym podkreli ograniczenia moich pogldw, wynikajce ze specyficznego charakteru mojej wasnej praktyki badawczej. Zajmuj si gwnie badaniem niemowlt, przede wszystkim za pomoc metod behawioralnych. Tak wic pewne wyidealizowane rozrnienia, ktre prbuj tu zarysowa, mog okaza si niezbyt jasne po ich zastosowaniu do osb dorosych. Przedstawiony w tabeli 1 opis reakcji emocjonalnych nie jest oryginalny - w znacznym stopniu pokrywa si on z pogldami Ekmana (1992), Lazarusa (1991a) i innych. Charakterystyka nastroju jest natomiast zapoyczona z wanych analiz Mayera i Saloveya (na przykad Mayer i in., 1991), ktrzy zakadaj, e procesy regulacji emocji stanowi kluczowy skadnik nastroju. Podobn ide sformuowa te Frijda (1986), piszc, e "reagowanie emocjonalne polega nie tyle na nastpstwie oddzielnych zdarze, ile na strumieniu zmieniajcych si nastawie, przypy-

ww aprobaty, odrzucenia, zaniechania i rezerwy" (s. 479). Tego rodzaju pogld na natur nastroju oznacza, e wiele naszych bada nad emocjami tak naprawd zawiera w sobie i pomiar nastroju, co jest zreszt powszechnie zauwaane, na przykad w literaturze dotyczcej zwizku nastroju z pamici. Wikszo eksperymentalnych bada psychologii spoecznej zawiera manipulacje raczej nastrojem ni emocjami (Batson, Show, Oleson, 1992), a podobnie i przymiotnikowe narzdzia mierzce reakcje afektywne odnosz si raczej do nastroju ni do reakcji emocjonalnych (na przykad Watson, Tellegen, 1985). Jest tak po czci dlatego, e na stany nastroju skadaj si zoone schematy emocjonalne, dajce si odrni od schematw intelektualnych (Averill, 1990). Oczywicie uproszczeniem byoby uwaa nastroje jedynie za stany emocjonalne wzbogacone o aktywizacj pewnych reprezentacji poznawczych. Nawet najbardziej elementarne reakcje emocjonalne niemowlt zawieraj zapewne jakie podstawowe procesy oceny, nawet jeeli oceny te s niewiadome, szybkie i bardziej "percepcyjne" ni "poznawcze" (kwestia ta jest przedmiotem wielu dyskusji - por, Lazarus, 199Ib i cytowana przeze bibliografia). Rozsdne wydaje si rwnie wyodrbnienie rnych kategorii nastroju. Nastrj stanowicy nastpstwo wyrazistej reakcji emocjonalnej i trwajcy, powiedzmy, godzin, warto odrni od nastroju bardziej przewlekego, rozcigajcego si na cae dni. Biorc pod uwag przedstawion dyskusj nad temperamentem, nie ma potrzeby szerzej komentowa przedstawionych w tabeli 1 rnic midzy temperamentem a nastrojem i reakcj emocjonaln. Warto jednak zauway, e poza teori osobowoci pojcie cechy czsto staje si swoj wasn karykatur. Cechy s bowiem opisywane czasami jako co stale oddziaujcego i niezmiennego w stopniu, ktry wydaby si przesadny nawet klasykom teorii cech w rodzaju

Allporta (1937), Cattella (1946) czy Sterna (1938). Podkreli te naley, e niektre cechy oznaczaj co wicej ni tylko stan emocjonalny stanowicy ich istot. Na przykad pojcie "agresywnoci emocjonalnej" ma konotacje znacznie wykraczajce poza sam stan gniewu (por, Berkowitz, w druku). Aby zrozumie przesanie tabeli 1, czytelnik powinien uwzgldni aspekty rozwojowe. W szczeglnoci wane jest to, e reakcje emocjonalne pojawiaj si wczeniej w rozwoju jednostki ni stany nastroju, behawioralne oznaki temperamentu za zmieniaj si w miar rozwoju dziecka. Cho zawarto tabeli 1 pomaga zrozumie rnice pomidzy reakcjami emocjonalnymi, nastrojem i temperamentem, nie jest ona zbyt przydatna jako rdo wskazwek do dalszych bada. Do tego celu bardziej odpowiednia byaby szczegowa konceptualizacja na poziomie poszczeglnych emocji, takich jak gniew, i zwizanych z nimi nastrojw i cech. Cho tabela 1 nie przedstawia biologicznych kryteriw rozrniania trzech omawianych typw zjawisk afektywnych, prawdopodobne jest pojawienie si takich kryteriw w przyszoci - mam nadziej, e inni autorzy odpowiadajcy na to pytanie pokusz si o zarysowanie takich moliwych kryteriw biologicznych (por. Frijda, 1986). Na zakoczenie warto wskaza, e samo rozrnienie oddzielnych typw zjawisk afektywnych jest tylko pocztkiem zadania. Znacznie waniejsze i trudniejsze jest wyjanienie ich wzajemnych interakcji zarwno w dowolnym momencie, jak i w perspektywie rozwojowej. waciwo reakcja emocjonalna nastrj

temperament dyspozycja lub cecha

typ zjawiska wyodrbnione stan o charakzdarzenia zwizane terze bardziej z krtkotrwaym stanem dugotrwaym

charakterystyka okres trwania rzdu okres trwania stao w okresach czasowa sekund lub duej, rzdu od minut do mierzonych jeeli duej obecny jest dni, intensywno miesicami-latami; bodziec zmian; epizodyczny aktywizacja charakter w odpowiednich kontekstach skadniki konieczna jest ocena procesy regulacji ograniczone poznawcze poznawcza, moe nastroju, atrybucje we wczesnych by o charakterze i inne zoone fazach rozwoju, elementarnym lub skadniki poznawcze centralne w fazach automatycznym pniejszych, kiedy temperament przeksztaca si w cechy osobowoci zdarzenia typowe dla gatunku moe by zrnicowanie poprzedzajce rodzaje relacji nastpstwem reakcji genotypu i/lub z otoczeniem lub emocjonalnych lub dowiadczenia spostrzeganie istotnych wynika ze sabo indywidualnego zmian w otoczeniu poznanych procesw rola sytuacji ograniczona do pomaga podtrzyma komplementarna emotogennych lub zakoczy dany do temperamentu wasnoci bodcw stan we wpywie na zachowanie uniwersalno uniwersalno przejawy zarwno pojmowany a zindywiduwystpowania, ale nie uniwersalnoci, jako zmienna alizowanie formy jak i zindywidu- dotyczca rnic alizowania (tego indywidualnych; drugiego szczeglnie poszczeglne cechy w regulacji emocji) mog mie rny stopie wyrazistoci u rnych osb aspekt rozwojowy w 1. roku ycia rzadko badany, poczwszy od 1. roku obserwowalne s reakcje mona oczekiwa ycia

rne cechy typowe dla szeregu wyduania si z rn szybkoci emocji, w 2. i 3. roku okresu trwania organizuj si pojawiaj si pozostae nastroju w miar w stabilne wasnoci, reakcje emocjonalne rozwoju moliwoci wzgldne pooenie poznawczych cechy moe si zmienia w trakcie rozwoju jednostki Tabela. Waciwoci odrniajce temperament, nastrj i reakcje emocjonalne Jerome Kagan: Rnice midzy emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnymi* Rozrnienie ostrych emocji, przewlekych nastrojw i cech temperamentalnych jest teoretycznie przydatne jako e kade z tych poj ma zarwno odrbny sens, jak i znaczenie referencyjne. Pod pojciem ostrej emocji wikszo badaczy rozumie czasow zmian w przebiegu procesw psychicznych i biologicznych, spowodowan przez szczegln klas zdarze poprzedzajcych. Dodatkowo zakada si, e niektre z ostrych emocji maj charakter uniwersalny Chroniczny nastrj jest oglnie rozumiany jako atwo zauwaalna, trwaa jako emocjonalna ujawniana w szerokim zakresie sytuacji i odrniajca jedn klas ludzi od innych. W przeciwiestwie do ostrych emocji, wzbudzanych przez jakie szczeglne zdarzenia poprzedzajce, nastroje wykraczaj poza ramy jednego kontekstu. Wreszcie cechy temperamentalne odnoszone s zwykle do pewnego dziedzicznego sprofilowania zachowania i procesw biologicznych, ktre predysponuj jednostk do dowiadczania okrelonej reakcji emocjonalnej pod warunkiem pojawienia si stosownych zdarze poprzedzajcych. Podobnie jak nastrj, cechy temperamentalne decyduj o rnicach indywidualnych midzy ludmi. Jednak w odrnieniu od nastrojw, cechy temperamentalne implikuj pewien wpyw czynnikw genetycznych. Osoby chronicznie zalknione z powodu

dziedzicznej podatnoci na t emocj ujawniaj zarwno pewien nastrj, jak i cech temperamentaln. Dobr analogi jest tu stan zmczenia. Wywoane bezsenn noc zmczenie jest pewnym ostrym stanem uczuciowym. Natomiast zajmowanie si trojaczkami przez pierwszych pi lat ich ycia owocowa moe chronicznym stanem zmczenia. Wreszcie zmczenie osoby, ktra odziedziczya umiarkowan niedoczynno tarczycy, jest analogiczne do cechy temperamentalnej. Trzy sposoby uywania poj afektywnych Gwna rnica pomidzy wikszoci biologw a przedstawicielami nauk behawioralnych polega na tym, e ci pierwsi wol rozpocz od obserwacji jakiego rzetelnie stwierdzanego zjawiska, a pojcia wyjaniajce konstruuj dopiero po ustaleniu rzetelnych relacji funkcjonalnych dotyczcych tego zjawiska. Wielu psychologw postpuje odwrotnie - najpierw konstruuj oni pewne pojcia teoretyczne, dopiero potem za poszukuj ich odpowiednikw w rzeczywistoci. Warto zatem spyta o to, jakie rzetelne zjawiska psychologowie chc wyjania za pomoc poj afektywnych. Pierwsz tak klas zjawisk s wyraziste zmiany w zakresie fizjologii, procesw poznawczych i dziaania, jakie pojawiaj si w odpowiedzi na nowo, wyzwanie, utrat, atak i frustracj. Zmiany te maj charakter nagy, zwykle krtkotrway i odpowiadaj emocjom skokowym wyrnianym przez Tomkinsa, Ekmana i Izarda. Druga klasa zjawisk odnosi si do stanw trwajcych duej, dowiadczanych przez miesice lub lata. Takie chroniczne nastroje mog by na przykad nastpstwem przynalenoci do okrelonych grup spoecznych, dugotrwaych niepowodze szkolnych czy powtarzajcego si odrzucenia spoecznego. Mog one w szczeglny sposb utendencyjnia reakcje jednostki na rne

wydarzenia. Zarwno psychologia potoczna, jak i badania naukowe odrniaj emocje skokowe od chronicznych nastrojw. Kiedy powiadamy: "Pawe jest rozgniewany, bo zosta popchnity", mamy co innego na myli ni w zdaniu: "Pawe jest gniewny, bo od dawna yje w biedzie", nawet jeeli sowo "gniew"zostao uyte w obu tych zdaniach. Jednak rozsdne byoby uycie tu dwch rnych terminw, jako e odmienne s stany fizjologiczne i poznawcze towarzyszce skokowej emocji i chronicznemu nastrojowi. Istniej te wreszcie biologicznie uwarunkowane rnice w indywidualnych reakcjach na pewne zdarzenia. Te indywidualnie zrnicowane skonnoci nazywane s teperamentem. Rozrnienie chronicznych nastrojw i cech osobowociowych wprowadzone zostao przez twrcw dziewitnastowiecznych, cho nie wystpuje ani w psychologii potocznej, ani we wspczesnej psychologii naukowej. Sdz, e w odniesieniu do 'tych trzech rodzajw zjawisk afektywnych powinny by uywane co najmniej trzy rodzaje terminw, ktre pozwalaj rozrnia afekty przynalece do tej samej rodziny treciowej. Rozwamy nastpujce przykady 1. Osoba stajca w obliczu trudnego problemu reaguje wzrostem tempa akcji serca, rozszerzeniem renic, a take spadkiem poziomu przypominania danych z pamici. Wikszo badaczy okreli t czasow zmian w dziaaniu sympatycznego ukadu nerwowego i obnianie poziomu funkcjonowania pamici mianem ostrego lku, piszc: "Dorosy czowiek reaguje lkiem w sytuacji, w ktrej staje przed wyzwaniem, a nie dysponuje zasobami wystarczajcymi do tego, by sobie z nim poradzi". 2. Osoba, ktra wyrosa w biedzie i wczenie opucia szko z powodu niepowodze, nie przejawia wytrwaoci w obliczu postawionych przed ni zada, szybko ustpuje, cho w

wikszoci zada testowych nie towarzysz temu adne zmiany fizjologiczne. Badacze potraktuj to zapewne jako przypadek chronicznego lku stanowicego rezultat dugiej historii niepowodze i napisz: "Lkowo przejawiana jest przez osoby dorose, ktre maj za sob dug histori niedorwnywania wymaganym standardom intelektualnym". 3. Osoba, ktra ju jako niemowl atwo popadaa w rozdranienie i bya strachliwym dzieckiem, reaguje na nieznane sytuacje testowe lub spoeczne podwyszeniem tempa akcji serca i wzrostem poziomu kortyzolu. Psychologowie skonni s tak osob okreli mianem "temperamentalnie lkliwej" i napisa: "Doroli o zahamowaniach temperamentalnych reaguj lkiem w nowych sytuacjach stanowicych dla nich wyzwanie". Sugeruj w ten sposb, e osoba taka rozpocza ycie od pewnej specyfiki reagowania fizjologicznego, a w rezultacie pniejszych dowiadcze staa si silnie podatna na oddziaywanie niepewnoci. Poniewa w trzech opisanych przypadkach okrelenie "lkowo" opiera si na rnego rodzaju przesankach, teoretyczne znaczenie tego terminu nie jest jednakowe. W przypadku pierwszym, "lkowo" uywana jest w sposb sugerujcy pewien wymiar ilociowy, jak temperatura u pacjenta z infekcj czy stopie receptywnoci seksualnej u samicy makaka. W drugim natomias przypadku "lkowo" oznacza pewn szczegln jako, jak, powiedzmy profil cech konia udomowionego w porwnaniu z koniem dzikim. Wreszcie w przypadku trzecim "lkowo" implikuje pewn genetycznie uwarunkowan kategori jakociow, jak w wypadku okrelonego szczepu zwierzt, na przykad psw czy ptakw. Historia biologii poucza o przydatnoci rozrnienia midzy ilociow cech podzielan przez wiele osobnikw tego samego gatunku a jakociowymi rnicami midzy rnymi gatunkami.

Tempo podstawowej przemiany materii stanowi kontinuum, na ktrym mona umieci wszystkie gatunki zwierzce. Jednake fizjologiczne podstawy obnienia tempa przemiany materii s inne w wypadku krokodyla, ni w wypadku niedwiedzia w stanie snu zimowego. Jest to jeden z powodw, dla ktrych zwierzta te s zaliczane do bardzo rnych kategorii. Podobnie i procesy, ktre wystpuj u temperamentalnie zahamowanego dziecka w obliczu przemijajcego wyzwania, mog by rne od procesw regulujcych zachowanie niemiaego dziecka, ktre nie nale do tej kategorii temperamentalnej. Obecnie rozwaymy kwesti temperamentu w sposb nieco bardziej szczegowy. Temperamentalna podatno na stany lkowe Ostatnio wykrylimy dwa wyranie odrbne profile reagowania przez czteromiesiczne niemowlta na bodce wzrokowe, suchowe i wchowe. Te wczesne wzorce reagowania pozwalaj przewidywa zahamowania lub brak zahamowa w zachowaniu dwulatkw (Kagan i Snidman, 1991a, 1991b). Jedn grup niemowlt cechuje due nasilenie aktywnoci motorycznej niepokj ruchowy i pacz w odpowiedzi na ekspozycj dynamicznej stymulacji wzrokowej, dwikw mowy czy zapachu alkoholu butylowego. Niemowlta takie wyginaj plecy, intensywnie wymachuj ramionami i nogami, a okoo dwch trzecich spord nich pacze w trakcie nasilonej aktywnoci motorycznej w wypadku 15-25% prb testowych. Prawie dwie trzecie niemowlt o tym wzorcu reagowania (nazwanym siln reaktywnoci) odpowiada w wieku czternastu i dwudziestu jeden miesicy nasilonym strachem na nowe bodce pojawiajce si w laboratorium, natomiast tylko 10% ujawnia w tych sytuacjach nieprzecitnie niski poziom strachu. Dla porwnania niemowlta nisko reaktywne (saby poziom aktywnoci ruchowej, bez paczu) reaguj pniej w znacznej wikszoci

sabym poziomem strachu, a tylko 10% spord nich ujawnia silny lk w odpowiedzi na nowo w wieku czternastu i dwudziestu jeden miesicy Natomiast wczesne reagowanie siln aktywnoci motoryczn, bez paczu lub nisk aktywnoci motoryczn, ale silnym paczem pozwala dobrze przewidywa pniejsze reagowanie umiarkowanym poziomem lku w drugim roku ycia. Niemowlta silnie reaktywne w wieku czterech miesicy cechoway si w porwnaniu z niemowltami sabo reaktywnymi - szybszym tempem akcji serca na tydzie przed urodzeniem oraz w dwa tygodnie po urodzeniu (podczas snu w wyprostowanej pozycji), w wieku czternastu i dwudziestu jeden miesicy za reagoway silniejszym przyspieszeniem akcji serca w odpowiedzi na pewne nie znane sobie bodce, jak gorzki smak czy nieprzyjemny dwik obracajcego si koa (Snidman i Kagan, praca nie publikowana). Nasza interpretacja tych danych nasilenie aktywnoci motorycznej, nie- opiera si na zaoeniu, e niemow lta silnie reaktywne dziedzicz niski prg pobudzenia ciaa migdaowatego i jego pocze z czci boczn podwzgrza oraz z sympatycznym ukadem nerwowym, a take z systemami motorycznymi zawiadywanymi przez brzuszne czci prkowia. Komplementarna grupa niemowlt sabo reaktywnych dziedziczy wysoki prg pobudzenia ciaa migdaowatego i poczonych z nim struktur. Podejrzewamy te jakociowe rnice neurochemiczne midzy tymi grupami, o czym rozstrzygn mog dopiero przysze badania. Niedawne badania Adameca (1991) pozwalaj tu na pewien optymizm. Autor ten wykry u 15% badanych kotw domowych (Felis catus) wzorzec reagowania przypominajcy zachowanie naszych zahamowanych dzieci. Koty te wycofuj si w obliczu nowych

bodcw, wolno reaguj na nowo w otoczeniu i nie atakuj szczurw, cho atakuj myszy Natomiast nieco wiksza grupa kotw zarwno atakuje szczury, jak i nie ujawnia zachowa obronnych czy unikowych w obliczu nowoci. Koty nastawione obronnie ujawniaj t cech ju w drugim miesicu ycia - co z grubsza odpowiada dwunastemu-czternastemu miesicowi ycia u ludzi - i utrzymuj j przez cay wiek dojrzay Nastawienie obronne ulega zanikowi w wyniku takich dowiadcze, jak kontakty z unieruchomionymi szczurami, co w warunkach naturalnych odpowiada otrzymywaniu zranionej ofiary od kota-rodzica. Natomiast kontakty z ywymi ofiarami - bd brak jakichkolwiek kontaktw tego typu prowadz u obronnie nastawionych kotw do utrzymania takiego nastawienia w dorosym yciu. Mierzc aktywno ciaa migdaowatego i podwzgrza, Adamec stwierdzi, e neurony zlokalizowane w okolicy podstawy ciaa migdaowatego silniej reaguj na zagraajc stymulacj u kotw nastawionych obronnie ni u kotw , ktre nie maj takiego nastawienia. Co wicej, u tych pierwszych pobudzenie ciaa migdaowatego skutkuje rwnie wiksz aktywnoci elektryczn brzuszno-przyrodkowej czci podwzgrza. Jednak nasilenie reakcji ciaa migdaowatego u kotw nastawionych obronnie wystpuje jedynie w odpowiedzi na zdarzenia dajce si interpretowa jako sygna niebezpieczestwa (na przykad odgos przestraszonego dorosego osobnika), nie za w odpowiedzi na zdarzenia neutralne (na przykad zwyke mruczenie kota). Fakt, e pobudliwo obwodu czcego ciao migdaowate z podwzgrzem jest niezalena od wraliwoci podstawy ciaa migdaowatego na zagroenie, wskazuje, i dzieci zahamowane cechuj si zarwno specyficznym progiem reaktywnoci na nieznane zdarzenia, jak i szczegln pobudliwoci pocze ciaa

migdaowatego z podwzgrzem. Nie publikowane wyniki bada Foxa wskazuj ponadto, e niemowlta wysoce reaktywne, o skonnoci do zahamowa, cechuj si silniejsz aktywacj EEG (desynchronizacj czstotliwoci od 6 do 12 Hz) prawego bieguna czoowego, podczas gdy dzieci nisko reaktywne cechuje silniejsza aktywacja lewego bieguna czoowego. Zarwno Fox (1991), jak i Davidson (1992) stwierdzili niezalenie, e nasilona aktywacja prawego bieguna czoowego pozwala dobrze przewidywa lkliwo u niemowlt, a dysforyczno u dorosych. Wyniki te s zgodne ze zjawiskiem asymetrii pod wzgldem temperatury prawej i lewej strony twarzy Ttniczki umiejscowione pod powierzchni skry kontrolowane s przez ukad wspczulny i niektre maj charakter alfa-adrenergiczny, inne za - beta-adrenergiczny. Skurcze ttniczek alfa-adrenergicznych zmniejszaj dopyw krwi do skry i powoduj w konsekwencji ochodzenie jej powierzchni. Teoretyczn podstaw oczekiwania stronnej asymetrii temperatury twarzy jest pewien zaskakujcy fakt wykryty w trakcie bada ostatniego dwudziestolecia. Okazuje si mianowicie, e aktywno elektryczna wspczulnego ukadu nerwowego jest nieco wysza w prawej ni w lewej stronie ciaa. Na przykad stymulacja prawego zwoju gwiadzistego u psw prowadzi do czstoskurczu (tachykardii), ktry nie wystpuje po stymulacji lewego zwoju gwiadzistego (Randall, Priola, 1965). Co wicej, ipsilateralne poczenia anatomiczne midzy ciaem migdaowatym i podwzgrzem z jednej strony a zwojami sympatycznymi z drugiej strony s silniejsze od pocze kontralateralnych (Saper, Loewy, Swanson, Cowan, 1976). Wreszcie wiele bada (por. Cutting, 1990; Silberman, Weingartner, 1986) sugeruje zwizek funkcjonalny midzy asymetri obszarw mzgu wpywajcych na czynnoci sympatycznego ukadu

nerwowego a rnicami indywidualnymi w przebiegu tych procesw fizjologicznych i zachowania, ktre towarzysz stanom lku i strachu. W badaniach duej grupy dwudziestojednomiesicznych niemowlt stwierdzilimy nisz temperatur' lewej strony czoa u tych dzieci, ktre wczeniej, midzy 14 a 21 miesicem ycia, czsto umiechay si podczas prb laboratoryjnych, nisz temperatur prawej czci czoa za u tych dzieci, ktre umiechay si rzadko (x2 =8,5, p<0,01). Grupy te zdaj si rni czstoci przeywania radoci i szczcia z jednej strony oraz lku, strachu i niepewnoci z drugiej strony Wspczesne badania wskazuj, e pozytywne stany uczuciowe s silniej zaporedniczone aktywnoci pkuli lewej, podczas gdy dysforyczne stany lku i strachu s bardziej zaporedniczone przez aktywno pkuli prawej (Cutting, 1990). Dzieci silnie reaktywne i zahamowane ju w wieku dwch miesicy rzadziej si umiechaj w trakcie bada laboratoryjnych ni dzieci nisko reaktywne, a rnice te utrzymuj si do pomiarw wykonanych w 21 miesicu ycia. Wyobramy sobie setk dorosych osb stawiajcych czoo jakiemu stresorowi w warunkach laboratoryjnych, gdzie mierzy im si desynchronizacj EEG, tempo akcji serca, zmiany cinienia krwi, poziom kortyzolu w linie i napicie miniowe. Osoby ujawniajce zmiany w zakresie przynajmniej trzech spord tych wskanikw zapewne s w stanie silnego lku. Ci spord badanych, ktrzy ujawnili podobne zmiany jeszcze przed oddziaywaniem stresora, to osoby cierpice na chroniczny nastrj niepewnoci. Osoby przesadnie silnie reagujce w zakresie tych trzech wskanikw mona podejrzewa o temperamentaln skonno do reagowania lkiem na wyzwania. Podsumowanie

Wikszo zjawisk biologicznych kategoryzuje si z uwagi na ich histori, przebieg w czasie i stopie zmiennoci, mona wic sdzi, e uyteczne okae si take klasyfikowanie zjawisk afektywnych z uwagi na te same kryteria. Oznacza to rozrnianie midzy "ostrymi" stanami emocjonalnymi, przewlekymi nastrojami i stabilnymi typami temperamentalnymi. Mona mie nadziej, e rozrnienia te przyczyni si do lepszego zrozumienia natury zjawisk afektywnych w przyszych pracach empirycznych. Richard Lazarus: Stao i niestao emocji Filozofowie i psychologowie od dawna prbuj zdefiniowa pojcie emocji i poklasyfikowa pojcia odnoszce si do zjawisk emocjonalnych. Zadaniem mojej wypowiedzi jest wyjanienie, co oznacza pojmowanie emocji jako stanu i jako cechy, na czym polega rnica midzy waciwociami temperamentalnymi a ostrymi emocjami czy nastrojem. Rozwaanie rnicy midzy stanem a cech moe si okaza niezbyt interesujce, chyba e uda si wskaza jakie interesujce implikacje dokonywanych rozrnie pojciowych, co bd si stara tu uczyni. Bardziej inspirujce moe si okaza rozrnienie midzy ostr emocj a przewlekym nastrojem, ktrego zrozumienie wymaga odwoania si do teorii i metateorii emocji - w wypadku tego tekstu bdzie to moja poznawczo-motywacyjno-relacyjna teoria emocji (Lazarus, 1991a, 1991c). Cecha a stan Najprostsze, najbardziej podstawowe i najmniej dyskusyjne jest rozrnienie midzy stanem a cech. Emocja jako stan odnosi si zwykle do przemijajcej reakcji na specyficzne rodzaje warunkw. Kiedy powiadamy, e kto przeywa czy ujawnia gniew w jakim czasie i miejscu, mamy na myli stan przemijajcy wraz ze zmian tych konkretnych warunkw Natomiast emocja

jako cecha zwykle odnosi si do pewnej skonnoci (dyspozycji) do reagowania w pewien szczeglny sposb na pewien rodzaj warunkw Kategoria cechy implikuje powtarzalno stanu w rnych, cho dajcych si w okrelony sposb sprecyzowa warunkach. Najprostsza definicja cechy emocjonalnej zakada, e jest to tendencja do powtarzania si danej emocji u tej samej osoby Mwimy o osobach gniewnych (dumnych, skonnych do poczucia winy), co nie oznacza, e osoba taka jest zawsze zagniewana, lecz e atwiej czy czciej ni wikszo ludzi wpada w gniew, a kiedy ju we wpadnie, to dowiadcza czy ujawnia t emocj z wikszym nateniem ni inni ludzie. Inna, bardziej wysycona interpretacj wersja takiego okrelenia zakada, e owa powtarzalno danej emocji wie si z pewnymi wasnociami osobowoci danej jednostki bd z waciwociami otoczenia, w jakim ona przebywa. Powiadamy na przykad, e jaka osoba reaguje w emocjonalny sposb z powodu jakiej cechy osobowoci, powiedzmy, posiadania okrelonego celu, wyznawania pewnych przekona czy przejawiania skonnoci do interpretowania napotykanych sytuacji w okrelony sposb, co przyczynia si do nasilonego przeywania gniewu, lku czy jakiej innej emocji. W dalszej czci swojej wypowiedzi poo nacisk na szczegln relacj midzy jednostk a jej otoczeniem, miast mwi o jednostce albo o jej otoczeniu, gdy ten pierwszy sposb wyraania si jest trafniejszy w odniesieniu do procesw emocjonalnych. Wanie z powodu tego drugiego sposobu rozumienia emocji (odwoujcego si do interpretacji, a wic do takich poj, jak cele, przekonania i techniki zaradcze) kategoria emocji jako cechy budzi zainteresowanie klinicystw. Wikszo ludzi poszukuje bowiem fachowej pomocy psychologa z powodu chronicznie powtarzajcych si emocji lku, depresji, gniewu i zwizanych z nimi dysfunkcji, leczenie za

polega zwykle na prbach zrozumienia i zmiany domniemanych przyczyn owych emocji i ich dysfunkcji. Pojcie cechy pokrywa si w znacznym stopniu z pojciami sentymentu czy postawy, ktre same w sobie nie stanowi emocji, lecz skonno do pozytywnego lub negatywnego reagowania na dan osob czy zdarzenie. Aby zaowocowa emocj, postawa taka musi zosta zaktywizowana rzeczywistym lub wyobraonym pojawieniem si danej osoby czy zdarzenia. Gniew pojawia si wic dopiero w obliczu prowokacji, cho t ostatni stanowi moe jedynie wspomnienie przeszych zdarze. Jak podkrela Ortony i jego wsppracownicy, odczuwa jak emocj jako stan (na przykad dum) to nie to samo co mie okrelon cech (by dumnym) nawet osoba dumna nie odczuwa dumy, dopki nie znajdzie si w sytuacji wzbudzajcej t emocj (Clore, Ortony i Foss, 1987; Ortony, Clore i Foss, 1987; Ortony, Clore i Collins, 1988). Dotychczasowe rozrnienia s proste i zrozumiae, a jedn z ich implikacji jest teza, e stan i cecha stanowi niejako dwie strony tej samej monety W odniesieniu do kadego z tych poj moemy zadawa rne, ,a jednak wzajemnie powizane pytania. Pytajc o stan gniewu, interesowa si bdziemy sytuacj, ktra go wywoaa (w odrnieniu od sytuacji wywoujcych, powiedzmy, dum); natomiast pytajc o gniewno jako cech interesowa si bdziemy osob i kwesti, co w tej osobie wyjania nawracajce przeywanie gniewu. To, czy interesujemy si emocj jako stanem, czy jako cech, decyduje przy tym o kwestiach, na jakie zwracamy uwag. Na przykad zainteresowanie emocj jako cech sprzyja koncentracji na czasowej i midzysytuacyjnej staoci zarwno wzorcw reagowania emocjonalnego, jak i wyjaniajcych je relacji midzy jednostk a otoczeniem. Zainteresowanie emocj jako stanem sprzyja za poszukiwaniu zmiennoci stanu emocjonalnego i koncentracji na uzalenieniu tego stanu od zmian w relacjach midzy jednostk a jej otoczeniem.

O wzgldnie staych strukturach osobowociowych mylimy tradycyjnie w kategoriach cechy Kategori cechy osobowoci przywoujemy, na przykad opisujc osob mocno przekonan, e wiat jest niebezpieczny, albo bardziej ni inni skonn do reagowania lkiem. I cho stabilnoci otoczenia zwykle nie opisujemy w kategoriach cech, pojcie cechy otoczenia predysponujcej ludzi do reagowania okrelonymi emocjami byoby tu w istocie jak najbardziej adekwatne i na miejscu. Jest oczywiste, e pewne warunki stawiaj jednostki w obliczu tak duych wymaga, i nasila to prawdopodobiestwo reagowania stresowymi emocjami gniewu, lku, poczucia winy czy smutku. Temperament Rozrnienie midzy cech i stanem stosuje si te do pojcia temperamentu. Na przykad, definicja Camposa i in., (1983), pokrywajca si w duym stopniu z wczeniejszym ujciem Allporta (1937), kadzie nacisk na rnice indywidualne pod wzgldem intensywnoci i czasowych charakterystyk zachowania, ekspresji pobudzenia i reagowania emocjonalnego oraz na sposb, w jaki rnice te wpywaj na procesy intrapersonalne i interpersonalne (por. te Derryberry, Rothbart, 1984). Niezalenie od rnic w definiowaniu temperamentu przez rnych autorw, zwykle jest on traktowany jako cecha czy pojcie dyspozycyjne. Nie znam adnej znaczcej koncepcji, ktr nie traktowaaby temperamentu jako zbioru wasnoci dyspozycyjnych lub cech, uwarunkowanych czy to dziedziczeniem, czy to dowiadczeniami, czy te obydwoma tymi rodzajami czynnikw Wszystkie koncepcje koncentruj si na rnicach indywidualnych gwnie, cho nie wycznie, w zakresie reagowania emocjonalnego. Zakada si, e emocje i emocjonalno pozostaj pod wpywem temperamentu, co czyni temperament pewn cech czy dyspozycj.

Jak dotd nie sformuowano jeszcze przekonujcej teorii wyjaniajcej, w jaki sposb temperament faktycznie wpywa na rozwj emocjonalny Jednak temperament jest wczenie pojawiajc si dyspozycj, ktra daje si zaobserwowa ju u noworodkw, i decyduje o oglnej organizacji ycia emocjonalnego oraz o sposobie reagowania przez dziecko I w rnych interakcjach z otoczeniem. Mylenie w kategoriach wpywu temperamentu na rozwj emocjonalny pomija jednak pewien istotny problem - mianowicie w jaki sposb przebiega rozwj samego temperamentu? W jakim stopniu jest on dziedziczony? W jakim stopniu zaley od wczesnych dowiadcze spoecznych? Dowody empiryczne w tej skomplikowanej kwestii s nadal skpe, mimo to o wczesnych przejawach temperamentu warto myle jako o stanach majcych wasne, specyficzne i uwarunkowania. Znaczenie relacyjne Niezalenie od tego, czy jaka emocja ma charakter ulotny (stan), czy powtarzalny (cecha), jej pena analiza wymaga rozwaenia relacji midzy osobowoci a otoczeniem, emocje bowiem zawsze zale od relacji midzy tymi dwoma rodzajami waciwoci. To cechy osobowoci decyduj o tym, ktre z wasnoci otoczenia oka si wane i jakie bdzie ich znaczenie w procesie wzbudzania emocji, natomiast same cechy osobowoci nie ujawni swego wpywu na emocje pod nieobecno odpowiednich czynnikw sytuacyjnych. Na przykad osoba o silnej potrzebie osigni nie bdzie przejawiaa emocji stresowych (takich jak gniew, smutek lub lk), dopki nie napotka otoczenia utrudniajcego realizacj tej potrzeby, a osoba pozbawiona potrzeby osigni nie bdzie na utrudniajce warunki reagowa takimi emocjami. Aby wic emocje zrozumie i mc je w szerokim

zakresie przewidywa, zawsze musimy bada koniunkcj cech osobowociowych i cech otoczenia. Mwienie o cechach emocjonalnych jako 0 osobowociowych wasnociach czowieka jest wic do pewnego stopnia naduyciem jzykowym, emocje bowiem, powtarzalne czy nie, zawsze zale od koniunkcji pewnych cech, takich jak wzorce celw czy przekona, z pewnymi wasnociami otoczenia, ktrych zdolno do wzbudzania emocji zaley od wystpowania tyche cech osobowoci. Z punktu widzenia poznawczo-motywacyjno-relacyjnej teorii emocji doda naley, e wyjanieniem jakiej cechy emocjonalnej jest znaczenie relacyjne opierajce si na ocenie powtarzajcych si, funkcjonalnych koniunkcji zmiennych osobowociowych i sytuacyjnych. Relacyjne znaczenie tych koniunkcji zaley od cznego, a nie izolowanego oddziaywania czynnikw osobowociowych i sytuacyjnych. Gniew wynika wic z relacyjnego znaczenia, jakim jest nieuzasadniona obraza odczuwajcej t emocje osoby, lk - z zagroenia egzystencjalnego, poczucie winy - ze zamania standardw moralnych, by poda tylko niektre przykady znacze relacyjnych (czy te podstawowych tematw relacyjnych, jak je nazwaem w innym miejscu - Lazarus, 1991a, 1991b, 1991c) lecych u podstaw rnych emocji. Ostre emocje a nastroje Teraz przedstawi trudniejszy problem, obarczony silnymi tradycjami definicyjnymi, a przy ktrym poznawczo-motywacyjno-relacyjna teoria emocji ma do powiedzenia co interesujcego. Termin "ostre emocje" odnosi si do krtkotrwaych zjawisk emocjonalnych powstajcych w kontekcie konkretnej adaptacyjnej interakcji z otoczeniem. Odrnia je to od nastrojw, ktre nie opieraj si na konkretnych interakcjach z otoczeniem, lecz funkcjonuj raczej jako to stanw,

ktrych podstaw s bardziej oglne kwestie egzystencjalne. Jak odrni ostr emocj od nastroju? Bez konkretnej teorii emocji zdani jestemy na tak niedoskonae kryterium, jak sposb subiektywnego odczuwania danego stanu. Czy szczcie jest emocj, czy raczej nastrojem? A smutek? Opierajc si na samych odczuciach, mona odpowiedzie tylko tyle, e czasami bd one emocjami, a czasami nastrojami. Najczciej zakada si, e nastroje maj charakter cech czy dyspozycji, emocje za 'charakter stanw. Poniewa nastrj ma konsekwencje dla wystpujcych po nim myli i dziaa, mona o nim myle tak, jakby by cech dyspozycyjn - na przykad nastrj irytacji predysponuje do wybuchu gniewu, nastrj szczcia za predysponuje do przeoczenia negatywnych zjawisk itd. By moe to samo daoby si powiedzie o ostrych emocjach (cho brak bada jednoznacznie porwnujcych nastpstwa nastroju i emocji), lecz zarazem pozbawioby to nas kryterium odrniania nastroju od emocji. Z ide dyspozycyjnej natury nastroju zgodny jest fakt, e nastrj jest zwykle dowiadczany przez duszy czas ni emocje, ktre z reguy s bardzo krtkotrwae (por. Ekman, 1984). Jednak i nastroje bywaj niekiedy do krtkotrwae, co czyni sam czas trwania raczej wtpliwym kryterium odrniania tych dwch typw zjawisk emocjonalnych. Ponadto nastrj, nawet jeeli towarzyszy jednostce przez duszy czas, nie pozostaje cakowicie niezmienny przez cay ten okres mamy do czynienia z jego narastaniem i opadaniem. Z kolei gniew moe stanowi ostr reakcj emocjonaln, ktra osabnie wskutek zwrcenia uwagi na jak inn kwesti, ale nie zaniknie cakowicie i bdzie okresowo nawraca, jeeli problem bdcy jego przyczyn nie zostanie rozwizany Tak wic zarwno ostre emocje, jak i nastroje mona opisywa raczej jako stany latentne i nawracajce ni jako stany chroniczne.

Wyobramy sobie par ludzi, ktrzy pokcili si rano, co doprowadzio do ostrych, gniewnych wypowiedzi z obu stron. Gniew ten zdaje si zanika w cigu dnia, kiedy kade z nich udao si do pracy i zajo si sprawami zawodowymi. Jednak po powrocie z pracy da o sobie zna w postaci chodu i milczcej niechci. Cho z pozoru mamy do czynienia z sekwencj wczania si i wyczania kolejnych emocji, jasne jest, e tak naprawd idzie tu o pewn latentn waciwo zwizku tych dwojga i waciwo ta bdzie trwa tak dugo, dopki nie rozwi oni jako swego problemu. Podobn analiz mona te przeprowadzi dla nastroju. Wyglda zatem na to, e sam czas trwania jest nie najlepsz podstaw do odrniania emocji od nastroju, gdy jest to do powierzchowna i niekonsekwentna cecha stanw emocjonalnych. Ponadto nastroje uwiadamiamy sobie wyraniej wtedy, kiedy akurat nie jestemy zaangaowani w jak absorbujc interakcj z otoczeniem. Traktowanie nastroju jako zmiennej dyspozycyjnej naraa nas ponadto na pewne puapki logiczne. Cho niektrzy ludzie bardziej ni inni s predysponowani do melancholii czy pogody ducha, wikszo z nas potrafi dowiadcza kadego z tych nastrojw Uproszczeniem i zapewne znieksztaceniem rzeczywistoci jest wic twierdzenie, e nastroje przypominaj cechy osobowoci, podczas gdy ostre emocje s wzbudzane sytuacyjnie. Kiedy mwimy o kim, e jest wrogo nastawiony czy poirytowany, nie mamy na myli jakiej cechy osobowoci, lecz tendencj do okrelonego sposobu reagowania na dowolne zdarzenie, ale tendencja trwa jedynie tak dugo, jak dugo owa osoba znajduje si w tym wanie nastroju. Powinnimy zatem rozrni dwa rodzaje poj dyspozycyjnych: dyspozycje osobowociowe i

dyspozycje czasowe, czy te kontekstualne. Oba te rodzaje dyspozycji odgrywaj rol przyczynow w odniesieniu do nastpujcych po nich zdarze, cho na mocy rnych zmiennych, funkcjonujcych na rne sposoby. Nastrj powinno si zawsze rozwaa jako stan bdcy przede wszystkim pewn reakcj jednostki, nawet jeeli ta reakcja predysponuje potem jednostk do jakiego szczeglnego sposobu funkcjonowania. Podstawow kwesti jest zawsze pytanie o to, co (w relacji czowiek-otoczenie) wywoao w nastrj. Wpyw nastroju na nastpujce potem reakcje emocjonalne jest wprawdzie spraw wan, ale jednak o wtrnym znaczeniu. Traktowanie nastroju niczym zmiennej dyspozycyjnej zaciemnia obraz procesu emocjonalnego, dopki nie rozrnimy tych dwch rodzajw dyspozycji. Myl, e podstawowa rnica midzy ostrymi emocjami a nastrojami zaley od motywacyjnych i poznawczych warunkw, ktre ksztatuj oceny owocujce kadym z tych stanw. Cho ocena relacji jednostki z otoczeniem ley u podstaw zarwno emocji, jak i nastroju, w kadym z tych wypadkw co innego jest szczegowym jej przedmiotem. W wypadku emocji ocena odnosi si do losw konkretnego, realizowanego przez jednostk celu - czy biece warunki sytuacyjne zagraaj temu celowi, czy te uatwiaj jego realizacj. W innym miejscu (Lazarus, 1991a, 1991b, 1991c) nazwaem to regu motywacji, ktra okrela, co jest wane, a co niewane dla jednostki, a w konsekwencji decyduje o podstawie, na ktrej opiera si ocena dobroczynnego czy szkodliwego oddziaywania bielcych warunkw sytuacyjnych, i o emocji wzbudzanej przez te warunki. Z tego wanie powodu ostre emocje trwaj krcej od nastrojw, cho nie uznabym samego czasu trwania za kryterialn cech emocji. Kiedy dana interakcja jednostki z otoczeniem ulegnie

zakoczeniu, zwaszcza gdy zakoczony zostanie akt realizowania przez jednostk jakiego celu, w nastpstwie koczy si i trwanie emocji. Ostre emocje funkcjonuj wic w procesie adaptacyjnej interakcji z otoczeniem w charakterze figur przycigajcych nasz uwag. Jeeli chcemy ukoczy studia i odnosi sukcesy zawodowe, musimy najpierw stawi czoo wielu interakcjom z otoczeniem, takim jak egzaminy i inne prby, ktrych wyniki wpyn na realizacj naszych dugofalowych celw czy planw Z kolei w wypadku nastrojw ocena odnosi si do egzystencjalnego ta naszego ycia. To dotyczy tego, kim jestemy, obecnie i na dug met, a take tego, jak w oglnoci przebiega nasze ycie. Nastroje s zwykle sabo okrelone, cho przemone, poniewa nie s wizane z jakim jednym konkretnym wydarzeniem. Czasami moemy w wyniku nacisku wskaza konkretne zdarzenie stanowice powd naszego nastroju i bdzie to wwczas zdarzenie o bardzo istotnych implikacjach yciowych, takich jak utrata roli zawodowej, mier ukochanej osoby, atak na wyznawane przez cae ycie wartoci itd. Nastrj staje si negatywny nie dlatego, e nie powioda si jaka konkretna interakcja z otoczeniem, lecz dlatego, e gorzkie wydaje si cae ycie, e odbieramy warto sobie i innym, wiatu i temu wszystkiemu, co nadaje yciu znaczenie. Wydaje si nam, i yjemy w "teatrze absurdu", gdzie ludzka egzystencja jest mieszna i pozbawiona znaczenia niczym w Czekajc na Godota Becketta lub w Nosorocu Ionesco. Figury zdarze pozytywnych zdaj si nie mie na nas wpywu. Z drugiej strony nastrj pozytywny wydaje si taki dlatego, e ycie wydaje si dobre, ludzie, ktrych kochamy, kochaj nas i szanuj, wiat jest sprawiedliwy, a sprawy, ktrymi yjemy, maj sens i znaczenie. Egzystencjalne problemy znikaj, a figury zdarze negatywnych, jak si zdaje,

nie s w stanie na nas wpywa. Moim gwnym zaoeniem jest teza, e rozrnianie poszczeglnych rodzajw zjawisk afektywnych jest zadaniem trudnym, rozmytym, moe nawet niewykonalnym, jeeli ograniczy si do peryferyjnych objaww reakcji emocjonalnych. Rozrnienia takie mog natomiast sta si wewntrznie spjne i konsekwentne, jeeli oprze je na centralnych procesach umysowych, a przede wszystkim, jeeli bd si odwoywa do relacyjnych znacze lecych u podstaw kadej emocji. Te znaczenia za zale od sposobu, w jaki jednostka ocenia to, co si jej przydarza, i wpywaj na jej osobiste, oglne samopoczucie. Jaak Panksepp: Emocje podstawowe i wielo poj, ktrych nie mona jednoznacznie rozrni Nie ma dobrze ugruntowanego sposobu na rozrnienie tych poj. Mimo to warto rozway rne moliwoci, jako e takie mylowe amigwki mog z czasem doprowadzi do obiektywnych analiz. Jedna z rnic midzy emocjami i nastrojami moe polega na tym, e emocje wyraaj intensywne pobudzenie systemw mzgowych zachcajce organizm do impulsywnego dziaania, podczas gdy nastroje wyraaj pobudzenie agodniejsze, cho trwalsze i nastawiajce organizm w bardziej "refleksyjny" sposb. Jednak takie rozrnienia nie prowadz jeszcze do konkretnych przewidywa empirycznych, ktre mona by podda weryfikacji w laboratorium badania mzgu. Std te skonny jestem myle o rnicach midzy tymi pojciami w kategoriach odrbnoci cechujcych je procesw mzgowych. Jak ju sygnalizowaem w mojej odpowiedzi na Pytanie 1, emocje powstaj w wyniku pobudzenia specyficznych systemw mzgowych. Systemy te wspdziaaj zarwno ze sob nawzajem, jak i z innymi systemami mzgowymi, a okrelenie tych interakcji moe wymaga licznych

poj. Systemy emocjonalne zapewne mog by aktywizowane tonicznie na niskich poziomach przez rnorodne bodce percepcyjne i wewntrzne (jak myli lub procesy metaboliczne) o sabym nateniu. Nastrj mona wic roboczo okreli jako sabe, toniczne pobudzenie mzgowych systemw emocjonalnych, emocj za jako silne pobudzenie tych samych systemw. Silne pobudzenie systemu emocjonalnego ma tendencj do hamowania dziaania innych systemw emocjonalnych (Panksepp, 1982, rysunek 2, s. 12), natomiast saby poziom pobudzenia umoliwia rwnoczesne funkcjonowanie rnych systemw, co moe by odpowiedzialne za ogromn wielo odmian nastroju, a jedynie ograniczon liczb emocji podstawowych. Czsto twierdzono, e nie sposb wyjani ogromnego zrnicowania emocji i nastrojw dziaaniem tylko nielicznych mzgowych mechanizmw emocjonalnych. Myl, e to nietrafny argument. Gdyby biologowie molekularni dali si zwie podobnym twierdzeniom, nigdy nie zaczliby poszukiwa wyjanienia ogromnej rnorodnoci ycia w permutacjach zaledwie czterech nukleotydw DNA. Subtelnoci funkcjonowania synaps i fluktuacja wzorcw pobudzenia neuroelektrycznego umoliwiaj ogromn liczb odrbnych kombinacji stanw, w jakich znajdowa si mog mzgowe systemy emocjonalne. W charakterze prostego wiczenia matematycznego rozwamy tylko cztery mzgowe mechanizmy, z ktrych kady moe przyjmowa jedynie dwa stany (jest wczony lub wyczony). Nazwanie moliwych kombinatorycznie stanw tych systemw wymaga ju dwudziestu czterech odrbnych poj. Jeeli doda do tego kilka nastpnych wasnoci pojedynczego systemu, jak oglna intensywno jego pobudzenia, czasowy przebieg jego aktywnoci i poziom interakcji z

innymi systemami, otrzymujemy tysice permutacji. Jeeli mamy do czynienia przynajmniej z omioma podstawowymi systemami (w co wierzy wielu teoretykw cznie ze mn - Panksepp, 1989, 1991, 1992, 1993), liczba permutacji ronie w miliony. Liczba ta wzronie do rzdu miliardw przy zaoeniu, e kady system moe by wzbudzany kombinacjami zoonych bodcw, jeeli za doda do tego cay zakres "nieemocjonalnych" dowiadcze afektywnych, takich jak gd, pragnienie, zmczenie itd., liczba permutacji staje si niepoliczalnie wielka. Zwaywszy t niesychan liczb moliwoci, zdumiewa atwo wydobycia z tej dungli jakichkolwiek semantycznych okrele gwnych typw dowiadczenia emocjonalnego. Podejrzewam jednak, e bez znalezienia neurologicznych odniesie dla gwnych poj dziedzina bada nad emocjami bdzie nadal nkana dzieleniem semantycznych wosw na czworo. Obiektywne miary nastrojw za trudno uzyska, jak si wydaje, bez poszerzenia naszej wiedzy na temat neuronalnej natury emocji podstawowych (Panksepp, 1993). Ponadto jeli uzna, e nastroje wyraaj si gwnie w wewntrznych odczuciach, a nie w zachowaniu, uyteczno modeli zwierzcych bdzie bardzo ograniczona, dopki nie znajdziemy elektrofizjologicznych i neurochemicznych wskanikw nastroju. Trafno tego rodzaju wskanikw mona by sprawdza, mierzc zmiany fizjologiczne zachodzce u zwierzt w wyniku sabej i dugotrwaej stymulacji okrelonych struktur mzgowych. Dopki nie dopracujemy si tego rodzaju wskanikw, zdani jestemy na subiektywne relacje ludzi i ich korelowanie ze wzorcami aktywnoci ukadu autonomicznego oraz ekspresji mimicznej i pantomimicznej. Z kolei pojcie temperamentu musi si wiza z trwaymi cechami emocjonalnymi jednostki, a w sensie mechanizmu temperament moe by zwizanych

z jakimi szczeglnymi typami neurobiologicznych interakcji systemw emocjonalnych z innymi, powizanymi systemami neuronalnymi. Cechy temperamentalne mona te pojmowa jako typy nawykowo przejawianych przez jednostk interakcji midzy systemami poznawczymi i emocjonalnymi. Wiadomo, e systemy emocjonalne wspdziaaj z mechanizmami mzgowymi odpowiedzialnymi za formuowanie myli (Beagley i Holley, 1977; Roberts, 1980), myli za mog wzbudza i podtrzymywa rne nastroje i stany emocjonalne (przypuszczalnie za porednictwem nieznanych procesw wzmacniania emocji, prowadzcych do utrwalenia si okrelonych wzorcw mylenia). Temperament moe by wic pojciem oznaczajcym wrodzone reagowanie na pewne treci poznawcze (przykadem jest ewolucyjnie wyksztacona wraliwo na pewne wzorce aktywnoci twarzy i ciaa), jak rwnie reagowanie wyuczone w trakcie ycia jednostki. Pojcie temperamentu jest zapewne blisko zwizane z osobowociowymi cechami dotyczcymi emocjonalnoci jednostki, czy to wyuczonymi, Czy nie wyuczonymi. Pojcia te dugo jeszcze pozostan trudno uchwytne dla nauki o mechanizmach nerwowych. Jednake dociekania dotyczce tych poj nie musz by beznadziejne nawet w badaniach nad zwierztami. Rne gatunki cechuj si rnymi mocnymi i sabymi punktami procesw emocjonalnych. Drapieniki ujawniaj wicej ciekawoci i emocji agresywnych ni gatunki rolinoerne, ktre z kolei czciej ujawniaj strach, lkliwo i panik. Natenie cech temperamentalnych zapewne zmienia si jako funkcja cyklu ycia zwierzcia. Na przykad Shapiro i Insel (1990) stwierdzili znaczne rnice pod wzgldem mzgowych receptorw oksytocyny midzy bardzo towarzyskimi wilkami preriowymi a prowadzcymi samotniczy tryb ycia wilkami grskimi.

Jednake w tych okresach, w ktrych wilki grskie prowadz bardziej towarzyski tryb ycia (takich jak macierzystwo) wzorce funkcjonowania receptorw oksytocyny bardzo si u nich upodabniaj do wzorca typowego dla towarzyskich wilkw preriowych (por. Insel, 1992). Wiele trwaych tendencji emocjonalnych zawiera wyrany komponent dziedzicznoci, czego dowodz liczne badania nad rezultatami selekcji genetycznej. Selektywne krzyowanie osobnikw ju po trzech pokoleniach pozwala uzyska znaczce nasilenie lkowoci (Broadhurst, 1975), agresywnoci (Hyde, Sawyer, 1979; Maxson, Schrenker, Vigue, 1983) i wielu innych cech behawioralnych (Fuller, Thompson, 1978), wcznie ze skonnoci do autostymulacji mzgu (Moreau, Cohen, Lieblich, 1984). W badaniach tych dochodzi moe do selektywnego wzmacniania aktywnoci pewnych mzgowych systemw neurochemicznych, cho zwykle nie wiemy, jakie dokadnie systemy ulegaj wzmocnieniu lub osabieniu w wyniku selekcji. Jednak selekcja z uwagi na specyficzne parametry chemiczne mzgu, takie jak wysokie poziomy acetylocholiny, prowadzi do uzyskania osobnikw o okrelonym typie temperamentu i zdolnoci poznawczych (Will, 1977). Ponura historia XX wieku nakazuje wielk ostrono w uoglnianiu tych wynikw i odnoszeniu ich do ludzi, cho faktem jest, e to wanie czynniki neurochemiczne odpowiadaj za temperamentalne zrnicowanie ludzkich zachowa (Depue, Spoont, 1987; Zuckerman, 1984). Inna rzecz, co z tym faktem zrobimy Nawet badacze kultury igraj z myl, e poszczeglne narody rni si cechami temperamentalnymi (Gachev, 1987), i gdyby okazao si to prawd, nie naley ze wstrtem odrzuca myli, i za takim ewentualnym zrnicowaniem ukrywaj si rne wasnoci neurochemiczne, a nie tylko nabyte postawy.

David Watson i Lee Anna Clark: Emocje, nastroje, cechy i temperament: rozwaania pojciowe i wyniki bada Emocja a nastrj Dla wielu ludzi emocja to pewien silny, mocno wysycony wartociowaniem stan uczuciowy. W odpowiedzi na prob o charakterystyk na przykad emocji gniewu wiele osb po prostu opisaoby uczucia wciekoci i urazy Tego rodzaju odczucia stanowi wany aspekt emocji, cho nie mona ich z emocjami utosamia, gdy te naley zdefiniowa jako wyodrbnione, zintegrowane systemy reakcji psychofizjologicznych. Jednak nawet jeszcze ta definicja nie jest wystarczajca, poniewa emocja jest w istocie pewn zorganizowan, silnie ustrukturowan reakcj na zdarzenie o istotnych konsekwencjach dla potrzeb, celw lub przetrwania organizmu. Na emocj skadaj si trzy odrbne skadniki: (1) prototypowa posta jej ekspresji (zwykle mimiczna), (2) wzorzec typowych zmian w funkcjonowaniu autonomicznego ukadu nerwowego i (3) szczeglny stan subiektywnych odczu (Izard, 1977). Na przykad emocj strachu cechuje specyficzny wyraz mimiczny: uniesione i cignite brwi, szeroko otwarte oczy, napita dolna warga i cignite do tyu wargi (Ekman, Friesen, 1975). Dla strachu typowe s te charakterystyczne zmiany autonomiczne, w tym szybki wzrost tempa akcji serca i elektrycznego przewodnictwa skry (Ekman, Levenson, Friesen, 1983). Towarzysz mu u wreszcie okrelone dowiadczenia subiektywne - jednostka czuje si przestraszona, nerwowa i zaniepokojona (Izard, 1977; Watson, Clark, 1992a). Poza tymi trzema skadnikami, emocj cechuj take i inne waciwoci. Przede wszystkim kada emocja wyraa reakcj na pewien szczeglny typ zdarze i kada prowadzi do adaptacyjnych zachowa o charakterystycznej postaci. Na przykad strach jest reakcj na sytuacje

spostrzegane jako ryzykowne i niebezpieczne, a motywuje rne zachowania (na przykad ucieczk) ukierunkowane na eliminacj niebezpieczestwa. Co wicej, poniewa emocje s reakcjami na specyficzne warunki, ich pena posta trwa zwykle krtko, przez okresy rzdu sekund lub minut. Pojcie "nastroju" jest natomiast znacznie blisze wspomnianym wczeniej potocznym pogldom na emocje. Nastrj mona oglnie zdefiniowa jako przemijajce uczucie lub afekt, co upodabnia nastroje do subiektywnego skadnika emocji. Jedna z wanych rnic polega na znacznie duszym czasie trwania nastroju. Podczas gdy kompletna posta gniewu moe trwa tylko kilka sekund czy minut, gniewny bd poirytowany nastrj moe trwa godziny, a nawet dni. Utosamienie nastrojw z subiektywnym skadnikiem emocji byoby bdne take i z tego wzgldu, e pojcie nastroju jest znacznie szersze, to znaczy nastroje nie ograniczaj si do odczu towarzyszcych specyficznym emocjom. Specyficzne emocje s w istocie odpowiedzialne za jedynie niewielk cz nastrojw dowiadczanych przez czowieka. Przecitna osoba czuwa dziennie przez okoo tysic minut. Jak wiele spord nich spdzamy zwykle w stanie odpowiadajcym klasycznym emocjom, takim jak gniew, strach czy rado? Dostpne dane nie pozwalaj jednoznacznie odpowiedzie na to pytanie, jednak nasze rozlege analizy chwilowych i dziennych fluktuacji nastroju (na przykad Clark, Watson, Leeka, 1989; Watson, 1988a) wskazuj, e znaczna wikszo czasu czuwania spdzana jest w stanach nieemocjonalnych. Nie znaczy to jednak, e wikszo naszego codziennego ycia jest wyzuta z wanych uczu. Przeciwnie, wiadome czuwanie jest dowiadczane jako cigy strumie dozna afektywnych czowiek w kadym momencie dowiadcza jakiego nastroju. Wikszo czasu wypenia moe

dowiadczanie jakiej osabionej, zagodzonej wersji klasycznych emocji, a wic raczej poirytowanie ni w peni rozwinita reakcja gniewu; raczej przyjemny i wesoy stan ni wyrana emocja radoci. Ludzie czsto te dowiadczaj stanw mieszanych, stanowicych jakie kombinacje podstawowych emocji. Rozpoczynajc nowy zwizek z innym czowiekiem, moemy odczuwa mieszanin radoci, podniecenia i obawy; w stanie nostalgii za odczuwamy zoon mieszanin radoci i smutku. Wreszcie ludzie czsto dowiadczaj stanw o niskiej aktywacji, ktre oglnie sygnalizuj nieobecno jakiejkolwiek silnej emocji. Na przykad donosz o stanie zmczenia i spowolnienia (por. Watson, Clark, 1991) czy te o stanie spokoju i rozlunienia (por. Watson, Clark, 1992a). Emocje podstawowe s niezmiernie wane w wielu dziedzinach i adne oddziaywanie psychologiczne nie moe ich pomija, cho sdzimy, e wyczna koncentracja na konkretnych emocjach uniemoliwiaby uchwycenie samej istoty codziennego dowiadczenia afektywnego. Czowiek prawie zawsze co odczuwa, cho rzadko s to wyraziste, w peni rozwinite emocje. Jak wic dokadniej uj w strumie dowiadczenia afektywnego? Nasze wasne badania, biorce za punkt wyjcia prac Tellegena (1985), wykazay warto alternatywnego podejcia skupiajcego si nie na konkretnych emocjach, lecz na dwch bardzo rozlegych klasach nastroju - afekcie negatywnym i afekcie pozytywnym (Watson, 1988b; Watson, Clark, Tellegen, 1988; Watson, Tellegen, 1985). Mwic w skrcie, afekt negatywny to stopie, w jakim czowiek jest w danej chwili podenerwowany czy zestresowany Osoby dowiadczajce afektu negatywnego zwykle relacjonuj szereg stanw negatywnego nastroju, takich jak zdenerwowanie, niezadowolenie,

zniechcenie i poirytowanie, podczas gdy osoby o niskim afekcie negatywnym opisuj siebie jako spokojne i rozlunione. Fakt, e ludzie donosz o rwnoczesnym przerywaniu szerokiej gamy nastrojw negatywnych - wcznie z tymi, ktre wi si z podstawowymi emocjami strachu, gniewu i smutku - jest zreszt kolejnym dowodem na to, i specyficzne emocje sabo si wyodrbniaj w codziennym strumieniu przey (por. Watson, Clark, 1992). Z kolei afekt pozytywny odnosi si do stopnia, w jakim czowiek odczuwa w danym momencie rado i entuzjazm. Osoby w stanie afektu pozytywnego dowiadczaj zwykle szerokiej gamy nastrojw dodatnich - dobry humor, podniecenie, przypyw energii i koncentracji, wiary w siebie itd. Osoby o sabym afekcie pozytywnym opisuj natomiast spowolnienie oraz spadek energii i zainteresowania otoczeniem. I znowu fakt rwnoczesnego przeywania rnych odczu pozytywnych sugeruje, e emocje te sabo si wyodrbniaj w zwyczajnych, codziennych sytuacjach. Dotychczasowy opis moe sugerowa, e wskazane dwa czynniki nastroju stanowi przeciwlege krace tego samego wymiaru i wzajemnie si wykluczaj, e afekt negatywny uniemoliwia przeywanie afektu pozytywnego i na odwrt. Jest to jednak prawda tylko w zakresie ograniczonym do afektw bardzo silnych - osoby przeywajce wysokie poziomy afektu negatywnego mwi zwykle o niskich poziomach afektu pozytywnego i na odwrt (Diener, IranNejad, 1986; Watson, 1988). Z wanym wyjtkiem od tej reguy mamy do czynienia, gdy stan negatywny (zwykle strach) jest poszukiwany i antycypowany, jak w wypadku ogldania filmuhorroru czy jazdy na diabelskim mynie w wesoym miasteczku. Na bardziej umiarkowanych poziomach afektu, stanowicych znaczn wikszo codziennych

dowiadcze afektywnych, oba wyrnione czynniki wykazuj znaczny stopie niezalenoci (Diener, Iran-Nejad, 1986; Watson, 1988b). Na przykad osoby dowiadczajce sabego afektu negatywnego (a wic spokojne i rozlunione) niekoniecznie czuj si tym samym szczliwe i radosne - ich doznania mog przypada na dowolny punkt wymiaru afektu pozytywnego. Podobnie osoby o niskim poziomie afektu pozytywnego (spowolniae i osowiae) niekoniecznie s zdenerwowane, wystraszone lub zagniewane. Nastrj przeywany w dowolnym momencie moe by wic rwnoczenie charakteryzowany w kategoriach afektu pozytywnego i negatywnego. Charakterystyka nastroju wymaga zatem uwzgldnienia obu tych czynnikw. Emocja jako cecha i temperament Uwzgldnialimy dotd jedynie przelotne epizody afektywne, tradycyjnie okrelane mianem "emocji jako stanu" (Cattell, Scheier, 1961). Rozway jednak naley take konsekwentne i trwae rnice indywidualne w dowiadczeniu emocjonalnym, ktre s czsto opatrywane etykietk "emocja jako cecha" - bdziemy je tu okrela mianem cech emocjonalnych. Cechy te mona zdefiniowa po prostu jako indywidualne rnice w zakresie tendencji do dowiadczania odpowiadajcych im stanw nastroju. Na przykad osoba silnie lkowa to taka, ktra czciej i z wikszym nateniem przeywa epizody strachu ni inni ludzie. Zgodnie z naszymi dotychczasowymi wywodami sdzimy, e dwie najwaniejsze cechy emocjonalne s odpowiednikami negatywnego i pozytywnego afektu. Wiele danych wskazuje, e kady z tych dwch czynnikw nastroju ma silny komponent dyspozycyjny - ludzie wykazuj konsekwentne zrnicowanie w skonnoci do ich dowiadczania. Dowody na to s dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, wyniki na skalach mierzcych afekt pozytywny i negatywny cechuj si du

staoci w czasie (na przykad Diener, Larsen; 1984; Ormel, Schaufeli, 1991; Watson, Slack, 1993). Na przykad Watson i Slack (1993) badali prbk dorosych osb dwukrotnie w przecitnym odstpie dwudziestu siedmiu miesicy i stwierdzili dla tego okresu wysok stabilno zarwno afektu pozytywnego (r=0,74), jak i negatywnego (r=0,63). Jeszcze bardziej uderzajce wynik uzyskali Ormel i Schaufeli (1991), ktrzy stwierdzili znaczn stao afektu negatywnego, mierzonego dwukrotnie w odstpie siedmiu i omiu lat (wspczynniki korelacji wyniosy 0,57 i 0,52). Po drugie, indywidualne rnice w zakresie dowiadczania tych dwch rodzajw afektu wykazuj znaczn stao midzysytuacyjn (na przykad Diener, Larsen, 1984; Watson, Clark, 1984). Diener i Larsen donosz o silnych korelacjach afektu negatywnego (r=0,70), jak i pozytywnego (r=0,58), dowiadczanego w samotnoci i podczas kontaktw towarzyskich; podobnie wysokie wspczynniki korelacji stwierdzono take dla afektu przeywanego w sytuacjach pracy i wypoczynku. Tak znaczne rnice indywidualne s oczywicie bardzo wane dla zrozumienia afektywnego dowiadczenia jednostek. Czym rni si te cechy emocjonalne od temperamentu? Naszym zdaniem, rnica jest dwojaka. Po pierwsze, postulowanie istnienia jakiej cechy emocjonalnej stanowi jedynie konstatacj rnic indywidualnych w zakresie dowiadczenia emocjonalnego, cho nie oznacza jeszcze jakich zaoe co do powodw ich wystpowania. Tego rodzaju oglne rnice indywidualne mog by skutkiem czynnikw dziedzicznych, rodowiskowych lub jakiego ich wspdziaania. Natomiast pojcie temperamentu opiera si na jednoznacznym zaoeniu, e rnice te s

przynajmniej czciowo dziedziczne i e w jakim stopniu s one obecne ju w momencie narodzin (np. Buss i Plomin, 1984). Po drugie, sdzimy, e cechy temperamentalne stanowi bardzo oglne dyspozycje, obejmujce zarwno cechy emocjonalne, jak i inne wasnoci poznawcze oraz behawioralne. Rnice indywidualne pod wzgldem afektu pozytywnego i negatywnego wyraaj wic kluczowe skadniki bardziej oglnych cech temperamentalnych. Skonno do przeywania afektu negatywnego jest definicyjn cech wymiaru osobowociowego, nazywanego zwykle "neurotyzmem" czy "afektywnoci negatywn" (por. McCrae, Costa, 1987; Watson, Clark, 1984, 1992b). Osoby o skonnociach neurotycznych cechuj si wiksz tendencj do przeywania rozmaitych nastrojw negatywnych, wcznie z czstymi epizodami lku, depresji i wrogoci. Ponadto wysoki poziom neurotyzmu wie si rwnie i z innymi cechami poznawczymi, takimi jak nasilona skonno do introspekcji i nawracania tych samych myli (ruminacji), co moe by powodem nasilenia si dolegliwoci psychosomatycznych. Osoby takie cechuj si negatywizmem w spostrzeganiu i wyjanianiu wiata oraz skonnoci do koncentrowania si na negatywnych aspektach wasnej osoby, innych ludzi i wiata w oglnoci, wskutek czego s one bardziej niezadowolone i maj nisz samoocen. Osoby neurotyczne relacjonuj wreszcie wzgldnie wysoki poziom przeywanego stresu chronicznego i stresw przelotnych, a ponadto gorzej sobie radz ze stresem. Natomiast osoby nieneurotyczne czuj si zadowolone, bezpieczne, maj o sobie dobre mniemanie i zgaszaj mniej dolegliwoci zarwno fizycznych, jak i psychicznych (McCrae, Costa, 1987; Watson, Clark, 1984; Watson, Pennebaker, 1989). Z kolei skonno do przeywania afektu pozytywnego jest kluczowym skadnikiem oglnego

wymiaru osobowociowego, zwanego ekstrawersj czy afektywnoci pozytywn (McCrae, Costa, 1987; Watson, Clark, 1992b). Ekstrawertycy maj skonno do przeywania silnych nastrojw pozytywnych, charakteryzuj siebie samych jako wesoych i optymistycznych entuzjastw, swoje ycie za uwalaj za pen i interesujce. Introwertycy natomiast dowiadczaj wzgldnie sabych afektw pozytywnych. Poza tymi rnicami emocjonalnymi ekstrawersja ma szereg konsekwencji dla funkcjonowania spoecznego - ekstrawertycy s towarzyscy, przyjani i asertywni, podczas gdy introwertykw cechuje rezerwa, skonno do wycofywania si i samotnoci. Ekstrawersja jest te powizana z innymi cechami, na przykad ze skonnoci do poszukiwania dozna i silnej stymulacji (McCrae, Costa, 1987). Zgodnie z przyjmowan tu definicj temperamentu, zarwno neurotyzm (i skonno do afektu negatywnego), jak i ekstrawersja (i skonno do afektu pozytywnego) s w duym stopniu dziedziczne. Tellegen i jego wsppracownicy (1988) zbadali ponad 400 par blinit jedno- bd dwujajowych wychowywanych razem lub oddzielnie i stwierdzili, e dziedziczno wyjania okoo 55% wariancji neurotyzmu, podczas gdy wpywy rodowiska wyjaniaj zaledwie 2% wariancji. W wypadku ekstrawersji przewaga czynnika dziedzicznoci bya mniejsza, cho nadal znaczna (40% w stosunku do 22% wariancji). Podobne wyniki przyniosy i inne badania nad tym problemem (Fulker, 1981). Co decyduje o tych oglnych i w duym stopniu dziedzicznych rnicach indywidualnych w zakresie temperamentu? Tellegen (1985) sformuowa pogld, e neurotyzm i negatywna afektywno wyraaj ogln wraliwo jednostki na kary, podczas gdy ekstrawersja i pozytywna

afektywno wyraaj jej wraliwo na nagrody W myl tego pogldu zrnicowanie pod wzgldem afektu negatywnego nie jest prost konsekwencj rnicy w iloci negatywnych zdarze yciowych, z jakimi spotykaj si rne jednostki. Podobnie zrnicowanie w zakresie afektu pozytywnego nie jest skutkiem rnej liczby napotykanych w yciu zdarze pozytywnych. Przeciwnie, te dwa wymiary temperamentalne przynajmniej czciowo wyznaczaj rnice w reagowaniu przez ludzi na te same wydarzenia yciowe. Osoby silnie neurotyczne s wic niezwykle wraliwe na bodce rodzce afekt negatywny, ekstrawertycy za cechuj si podwyszon gotowoci do reagowania przyjemnoci i reakcjami pozytywnymi na spotykajce ich wydarzenia. Koncepcja Tellegena dostarcza dobrej definicji roboczej tych dwch wymiarw temperamentu i warto odnotowa, e potwierdzaj j take niedawne badania innych autorw (Larsen, Ketelaar, 1991). Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie Wszyscy odpowiadajcy na Pytanie 2 odrniaj nastrj od emocji. Jakkolwiek w jzyku potocznym terminy te bywaj uywane zamiennie, wikszo badaczy emocji opowiada si za ich rozrnieniem, cho na podstawie nie zawsze tych samych kryteriw. Niektrzy z odpowiadajcych uwaaj czas trwania za gwne kryterium odrnienia emocji i nastroju. Tak jest w wypadku Ekmana i Kagana, natomiast Lazarus kryterium to kwestionuje, wskazujc, e zarwno emocja, jak i nastrj mog by przeywane w postaci czasowych nawrotw Ekman i Kagan wskazuj ponadto dodatkowe rnice midzy tymi pojciami: pierwszy z nich podkrela rol wydarze poprzedzajcych przeywanie emocji i nastroju, drugi za - odmienno tkwicych u ich podoa

procesw biologicznych. Niektrzy z autorw dopatruj si te odmiennoci emocji i nastrojw w sposobie, w jaki oba te stany oddziauj na siebie nawzajem. Ekman i Panksepp uwaaj, e nastroje zmieniaj progi wzbudzenia powizanych z nimi emocji. Z kolei emocje uatwiaj pojawianie si okrelonych nastrojw. Przy tym Panksepp wskazuje te na interesujc moliwo, e silne pobudzenie mzgowego systemu jednej emocji hamuje moliwo rwnoczesnego wzbudzenia innych emocji, podczas gdy nastrj cechujcy si niskim poziomem pobudzenia nie wyklucza rwnoczesnego przeywania take i innych nastrojw. Do odmienne stanowisko zajmuje tu Frijda, zakadajc, e kada emocja ma tendencj do przeradzania si w jaki nastrj. Z kolei Watson i Clark twierdz, e zawsze znajdujemy si w jakim nastroju (cho moe on mie sabe natenie), w zwizku z czym emocje zawsze pojawiaj si na tle jakiego nastroju. Autorzy ci opowiadaj si rwnie przeciw rozwaaniu nastroju w bardziej specyficznych kategoriach, jak lkliwo czy poirytowanie, preferujc rozrnienie tylko dwch oglnych klas nastroju: pozytywnego i negatywnego. Zdaniem Ekmana, dodatkowym kryterium odrniajcym omawiane dwa stany emocjonalne jest specyficzny wyraz mimiczny, ktry towarzyszy emocji, ale nie nastrojowi. Autor ten sugeruje te interesujc moliwo, e nastrojowi towarzyszy zrnicowana aktywno mini twarzy, ktrej nie mona dostrzec goym okiem, ale mona j wykry za pomoc pomiaru ich potencjaw elektrycznych. Wielu odpowiadajcych porusza te kwesti odmiennoci zdarze poprzedzajcych przeycie emocji i nastroju. Ekman wskazuje, e zdarzenia poprzedzajce emocje s z reguy lepiej uwiadamiane, nastroje za mog by nastpstwem albo intensywnych emocji, albo autonomicznych

zmian w przebiegu procesw neurochemicznych. Frijda wprowadza rozrnienie midzy intencjonalnymi i nieintencjonalnymi stanami afektywnymi, czyli ukierunkowanymi na okrelony obiekt (jak emocje) i pozbawione takiego ukierunkowania (jak nastroje). W tym sensie jest si zirytowanym na co lub na kogo, ale nastrj oglnego poirytowania nie jest skierowany na aden konkretny obiekt. Podobne stanowisko zajmuje Lazarus, wskazujc, e emocje wi si z realizacj konkretnych zada czy aktw przystosowania, podczas gdy nastroje s efektem oglnych ocen "egzystencjalnego ta naszego ycia". Autor ten zauwaa, e w nastrj negatywny popadamy nie "z powodu jakiego konkretnego niepowodzenia, lecz dlatego, e cae ycie zdaje si gorzkie". Niektrzy z odpowiadajcych podkrelaj te rol odmiennych nastpstw emocji i nastroju. Davidson sugeruje, e emocje ukierunkowuj dziaanie, podczas gdy nastroje ukierunkowuj procesy poznawcze. Z twierdzeniem tym zgodna jest teza Frijdy, e nastroje prowadz do uoglnionych nastpstw poznawczych (na przykad wywouj niespecyficzne zmiany sdw, takich jak ocena zadowolenia z ycia), podczas gdy emocje zmieniaj gotowo do okrelonych dziaa. Niektrzy z autorw wprowadzaj te wiele innych poj dotyczcych afektu, takich jak styl afektywny, temperament, sentymenty, cechy emocjonalne i dyspozycje osobowociowe. Davidson proponuje pojcie stylu afektywnego na oznaczenie ogu poj o "cechopodobnym" charakterze, jak temperament, sentymenty, cechy emocjonalne i pewne zwizane z emocjonalnoci cechy osobowoci w rodzaju ekstrawersji. Pojcie temperamentu rozwaane byo przez wielu autorw i wszyscy zgadzaj si, e odnosi si ono do indywidualnych rnic pod wzgldem reaktywnoci emocjonalnej, rnic, ktre pojawiaj si we wczesnych fazach rozwoju ontogenetycznego. Najbardziej wyrazista jest tu

definicja Goldsmitha okrelajca temperament jako "charakterystyczne rnice indywidualne pod wzgldem przeywania i wyraania emocji podstawowych". Wikszo odpowiadajcych zgodnie uznaje te, e temperament przynajmniej czciowo jest dziedziczny, cho Goldsmith ostrzega przed wczaniem tej wasnoci do samej definicji temperamentu, ktry skdind jest identyfikowany jedynie na podstawie wskanikw behawioralnych. Z kolei Kagan przypomina nam, e znaczenie pojcia teoretycznego jest zawsze uzalenione od metod jego mierzenia - na przykad pojcie lku moe oznacza bardzo rne zjawiska w zalenoci od kontekstu i sposobu pomiaru tej emocji. "Lkliwo temperamentalna" za jest pojciem opisujcym pewne wczenie pojawiajce si tendencje do reagowania emocjonalnego o wyranym podou fizjologicznym. Niezalenie od odleglejszych przyczyn rnic temperamentalnych, ich podoe zawsze wymaga analizy mechanizmw biologicznych, jak sdzi Kagan, ktry wskazuje, e w wypadku temperamentalnej lkliwoci podoem tym s prawdopodobnie rnice progu pobudzenia obwodw ciaa migdaowatego. Zdaniem Watsona i Clark, temperament zawiera skadniki wykraczajce poza sam emocjonalno (dotyczce rnic w przebiegu procesw poznawczych i zachowania), a wic jest pojciem szerszym od pojcia cechy emocjonalnej. Zarwno Frijda, jak i Lazarus posuguj si terminem "sentyment", i to w podobnym sensie, oznaczajcym skonno do emocjonalnego reagowania na jaki konkretny obiekt, zdarzenie lub ich klas, jak wtedy, gdy mwimy "nienawidz foksterierw" czy "uwielbiam narty". W przeciwiestwie do emocji i nastrojw, sentymenty nie odnosz si wic do przeywanych przez jednostk stanw, lecz do zmian emocjonalnych, ktre stanem takim mog zaowocowa dopiero wskutek pojawienia

si odpowiedniego obiektu. Watson i Clark wprowadzaj pojcie cechy emocjonalnej, ktra ma oznacza ogln i sta skonno do przeywania pozytywnego afektu z jednej strony, afektu negatywnego za - z drugiej. Owe oglne cechy emocjonalne s reprezentowane w subiektywnym dowiadczeniu i wyjaniaj wicej zmiennoci subiektywnych przey emocjonalnych ni emocje podstawowe. Wiele cech osobowoci, jak ekstrawersja czy neurotyzm, zawiera istotny skadnik uczuciowy Jak zauwaa Frijda, cechy osobowoci s dyspozycyjnymi odpowiednikami nastrojw w tym sensie, e nie s ukierunkowane na konkretne obiekty; natomiast takim ukierunkowaniem ("intencjonalnoci") cechuj si emocje i sentymenty Pytanie 3: Jak funkcj peni emocje? James R. Averill: Donioso emocji Pytanie o funkcje emocji jest jedn z najwaniejszych kwestii dotyczcych natury emocji - nie pojawiaj si one bowiem bez powodu. Jednake wyjanienia funkcjonalne nie ciesz si w nauce dobr opini z powodu towarzyszcego im posmaku "ostatecznych powodw" tych umieszczanych w przyszoci metafizycznych bytw, ktre miayby ksztatowa przeszo. Scenariusz oddziaywania przyszych stanw rzeczy na przeszo opiera si na pewnym nieporozumieniu, poniewa powody ostateczne nie s przyczynami zdarze w zwykym (Hume'owskim) znaczeniu tego terminu. Najprociej mwic, wyjanienia funkcjonalne polegaj na okreleniu konsekwencji, do jakich wyjaniana reakcja ma doprowadzi w danych warunkach rodowiskowych, i konsekwencje takie s empirycznie sprawdzalne, cho czsto trudne do bezporedniego zaobserwowania. Wemy przykad z ycia codziennego - wybieram si do dentysty, aby usun chory zb.

Usunicie zba jest t konsekwencj, na ktr ukierunkowane jest moje zachowanie i przez wzgld na ktr zachowanie to moe by rozwaane jako speniajce pewn funkcj. (Mwic o ludzkim zachowaniu celowym moemy zamiennie uywa wyrae "ukierunkowane" i "intencjonalne".) Ukierunkowanie jakiej reakcji nie musi by przy tym wiadome i uzalenione od woli czowieka, jak w przykadzie z dentyst, a moe stanowi rezultat ewolucji biologicznej, zwyczajw spoecznych czy specyficznych dla danej jednostki nawykw Teoretycznie rzecz biorc, wyjanienia funkcjonalne s zatem do niewinne, cho ich stosowanie w praktyce czsto uzasadnia fataln opini, jak maj wrd naukowcw. Przy wystarczajcej pomysowoci znale mona uzasadnienie dla niemal kadej konsekwencji kadego zachowania; std te powiada si czsto, e wyjanienia funkcjonalne wiadcz raczej o pomysowoci badacza ni mwi cokolwiek o badanym zjawisku. Od jednego do wielu Jedn z przeszkd w stosowaniu wyjanie funkcjonalnych w dziedzinie emocji jest zaoenie, czciej zreszt milczce ni wypowiadane, e wszystkie emocje speniaj t sam funkcj. (Zwamy, e tak sugesti zawiera nawet sformuowanie Pytania 3 - jak funkcj peni emocje?). Powiadam, e wyjanienie funkcjonalne polega na okreleniu konsekwencji, do jakich wyjaniana reakcja ma doprowadzi w danych warunkach. Jednak kada reakcja moe mie wiele rnych konsekwencji i mona je podzieli na wiele sposobw: (1) konsekwencje zamierzone i niezamierzone, (2) konsekwencje krtkofalowe i dugofalowe, (3) konsekwencje szczeglne i typowe oraz (4) konsekwencje indywidualne i grupowe (biologiczne i spoeczne). Konsekwencje zamierzone i nie zamierzone Nie wszystkie konsekwencje s funkcjonalne.

Jedn z konsekwencji wizyty u stomatologa jest na przykad przeywanie blu, cho nie jest to zamierzony rezultat wizyty i nie na taki cel byo ukierunkowane zachowanie. Rozrnienie konsekwencji zamierzonych i niezamierzonych nie zawsze jest rwnie proste. Oatley i Jenkins (1992, s. 60) postuluj na przykad, e "funkcj emocji jest zmiana priorytetw w hierarchii celw jednostki". W wikszoci wypadkw emocje faktycznie zmieniaj hierarchi celw, jednak czy jest to ich funkcja, czy jedynie niezamierzona konsekwencja? Czy funkcj strachu jest zmiana hierarchii celw, czy ucieczka przed niebezpieczestwem? Konsekwencje krtkofalowe i dugofalowe Zachowanie funkcjonalne na krtk met moe by niefunkcjonalne, a nawet dysfunkcjonalne w duszej perspektywie czasowej; i na odwrt. Wybuch gniewu na on moe przysuy si realizacji mojego zamierzenia w danej chwili, jednak ze szkod dla losw mojego dugofalowego z ni zwizku. I odwrotnie - bezporednie nastpstwa jakiego wybuchu gniewu mog by negatywne (na przykad koszty konfrontacji z osob, na ktr gniew kierujemy), cho dugotrwae nastpstwa mog by poyteczne, na przykad dziki zapobieeniu pojawiania si w przyszoci zdarze, ktre gniew wywoay (Averill, 1982). Konsekwencje szczeglne i typowe Wiele rozwaa nad funkcjami emocji koncentruje si na pojedynczych konsekwencjach szczeglnie dramatycznych zdarze. Kiedy na przykad gniew objawia si fizyczn agresj, jego rezultaty s czsto dramatyczne i dysfunkcjonalne. Jednake typowe nastpstwa gniewu nie maj tak agresywnego charakteru, a o funkcji gniewu powinnimy wnioskowa na podstawie jego nastpstw typowych, nie za kracowych, a wic i rzadkich (Averill, 1982). Konsekwencje indywidualne i grupowe Jak ju wskazywaem przy okazji swojej odpowiedzi

na Pytanie 1, emocja moe by funkcjonalna z punktu widzenia jednostki (konsekwencje psychologiczne), gatunku (konsekwencje biologiczne) i spoeczestwa (konsekwencje spoeczne). Te trzy rodzaje konsekwencji mog si wzajemnie wzmacnia, cho nie zawsze tak si dzieje. Co, co jest dobre dla jednostki, niekoniecznie musi by dobre dla grupy (gatunku lub spoeczestwa), na poziomie grupowym za, poytki biologiczne i spoeczne czsto pozostaj we wzajemnym konflikcie. Ta sama emocja moe wic by zarazem funkcjonalna i dysfunkcjonalna, w zalenoci od tego, czy bierze si pod uwag perspektyw jednostki, gatunku, czy spoeczestwa (Averill, 1990b). Mwic o funkcjach emocji, teoretycy z reguy maj na myli ich konsekwencje dla przetrwania gatunku. Nie ma jednak adnego powodu, aby udziela tutaj pierwszestwa kryteriom biologicznym (por. moja odpowied na Pytanie 1), czynniki psychiczne i spoeczne bowiem mog by rwnie istotne (a w wielu wypadkach s istotniejsze) jak biologia w wyznaczaniu ukierunkowania zespou reakcji emocjonalnych. Konsekwencje to tylko pocztek Po rozwaeniu tych rnych sposobw funkcjonalnoci emocji wemy pod uwag, e nawet gdybymy si ograniczyli wycznie do konsekwencji jednego rodzaju (na przykad krtkofalowych i przecitnych konsekwencji biologicznych), nasze problemy dopiero si zaczynaj, poniewa nazw "emocji" okrelana jest niejednorodna kategoria zjawisk. Zapytywa, czy wszystkie emocje speniaj te same funkcje, to tak jak pyta, czy wszystkie myli czowieka maj ten sam cel - pytanie jest postawione po prostu zbyt szeroko, by mona byo na nie sensownie odpowiedzie. Kada

emocja musi zosta zanalizowana oddzielnie i tylko za cen kompletnego pominicia kontekstu moemy mwi, e, powiedzmy, mio spenia te same funkcje co gniew czy strach. To, co prawdziwe jest dla emocji w ogle, stosuje si - z odpowiednimi zmianami take do emocji szczegowych, gdy one rwnie nie maj jednorodnego charakteru. Zawieraj rnorodne reakcje, a w konsekwencji funkcje tej samej emocji mog si zmienia w zalenoci od tego, ktry jej aspekt wemie si pod uwag. Kracowym, cho pouczajcym przykadem jest aoba (Averill, 1979'; Averill, Nunley, 1988) przebiegajca zwykle miesicami w kilku etapach. Etap pocztkowy to stan nasilonego pobudzenia, ktremu towarzyszy poszukiwanie utraconego obiektu oraz denie do odbudowania z nim kontaktu i ktry wyraa biologicznie uwarunkowan odpowied na rozstanie. Tego rodzaju reakcj obserwuje si u wielu gatunkw, u ktrych ycie spoeczne stanowi istotny element adaptacji. Poniewa wikszo wypadkw rozstania ma charakter krtkotrway, taki rodzaj pocztkowej reakcji owocuje zwykle ponownym poczeniem si z obiektem emocji. Kiedy jednak jest to niemoliwe z powodu mierci ukochanej osoby, nastpi moe drugi etap aoby, w postaci letargicznego przytumienia emocji i postawy wycofania. Funkcj tego etapu moe by zapobieganie bezowocnemu marnotrawstwu energii na rzecz "przegranej sprawy" (Kaufman i Rosenblum, 1967). Jeszcze inne reakcje, powszechnie pojawiajce si podczas aoby, takie jak al, zanik aknienia, zaburzenia snu czy samookaleczenia, mog same w sobie nie peni adnej funkcji. Podobnie jak pospolicie wystpujcy bl plecw mog by one nie zamierzonym i niepodanym efektem ubocznym innej adaptacji biologicznej (postawy wyprostowanej w wypadku blu plecw, a ycia spoecznego w wypadku aoby). Opis ten odnosi si tylko do niektrych biologicznych funkcji aoby mier ma wane konsekwencje zarwno dla spoeczestwa, jak i dla jednostki. Nic wic dziwnego, e wikszo

spoeczestw wyksztaca pewne zrytualizowane sposoby odbywania aoby, ktrych funkcj jest wzmacnianie wizi spoecznej w tym okresie. W ten sposb aoba przestaje by jedynie imperatywem biologicznym, a staje si spoecznym obowizkiem. Obowizek taki bywa czasami nakadany na jednostk z pominiciem jej wasnego dobra, jak w wypadku spoeczestw zobowizujcych ony do rzucenia si ywcem na stos pogrzebowy ma. Nie wszystkie biologiczne i spoeczne reakcje skadajce si na aob musz by szkodliwe dla jednostki. Czasami osieroconym przyznaje si pewne szczeglne przywileje (na przykad zwolnienie z czci obowizkw), a tego rodzaju wzmocnienia mog ich duej utrzymywa w stanie aoby, ni dyktowayby to wzgldy biologiczne czy spoeczne. W kracowych wypadkach ludzie mog popada w "histeryczne" reakcje alu, jeeli nie dokonali aoby. Krtko mwic, moja odpowied na pytanie: "Jak funkcj peni emocje", jest taka, e kada emocja moe peni wiele funkcji, w zalenoci od tego, ktry jej aspekt wemiemy pod uwag, na jakich jej konsekwencjach si skupimy (na przykad krtkotrwaych czy dugotrwaych) i czy bd to konsekwencje dla jednostki, gatunku, czy dla spoeczestwa. Zahamowanie a wyraanie emocji Jeeli wyraanie danej emocji w jakim kontekcie bdzie funkcjonalne, to zahamowanie jej ekspresji w tym samym kontekcie bdzie afunkcjonalne lub wrcz dysfunkcjonalne. Nie ma potrzeby rozwija tej oczywistej prawdy Warto jednak zauway, e bardzo sabo znamy mechanizmy, dziki ktrym hamowanie emocji prowadzi do szkodliwych konsekwencji, a take te, ktre zapewne ponosz odpowiedzialno za wychylenie wahada w stron przeciwn, czyli w kierunku emocjonalnego ekshibicjonizmu. Wikszo spekulatywnych rozwaa nad dysfunkcjonalnoci niewyraania emocji

koncentrowao si na moliwych konsekwencjach przeduajcego si pobudzenia fizjologicznego, wcznie z zahamowaniem funkcjonowania ukadu immunologicznego. Myl, e przypisuje si temu zjawisku zbyt du wag. Sytuacje wzbudzajce emocje wymagaj z reguy jakiego dziaania i rozwizania. Gdy emocja pozostaje nie wyraona, owocuje to brakiem zmian sytuacji, a w konsekwencji szkodliwymi nastpstwami dla jednostki lub grupy Przeduajce si pobudzenie fizjologiczne moe rwnie by rdem problemw, cho prawdopodobnie nie jest ono tak wane, jak to si powszechnie zakada (Averill, 1989). Zahamowanie ekspresji emocji jest jednym z aspektw znacznie szerszego zagadnienia, jakim jest kontrola emocji. Poniewa odnios si do tej kwestii w swojej odpowiedzi na Pytanie 7, tutaj ogranicz si tylko do jednego punktu. Jak ju wspomniaem, wikszo badaczy zdaje si sdzi, e przeciwiestwem zahamowania emocji jest jej niczym nie powstrzymywana ekspresja, cho niewielu ujoby swj pogld w tak prostacki sposb (badacze ci wol takie okrelenia, jak "katharsis"). Jednake czasami zahamowanie ekspresji emocji jest wanie tym, czego sytuacja wymaga, rdo problemw tkwi w otwartym wyraaniu emocji. Zdrowie fizyczne i psychiczne wie si nie tyle z ekspresj emocji lub jej zahamowaniem, ile z plastycznoci czowieka w tym wzgldzie (Averill i Nunley, 1992). Co zreszt atwiej powiedzie ni praktycznie wprowadzi w ycie; mimo to powszechna koncentracja wspczesnych badaczy emocji na niemonoci poradzenia sobie z nimi na pewno w tym nie pomaga. Uwagi kocowe Pytanie o funkcj naley do tych, na ktre najtrudniej odpowiedzie z rozsdn doz pewnoci, poniewa emocje s skomplikowanymi zespoami zjawisk o wielorakich konsekwencjach, a take

dlatego, e nie sposb orzeka o funkcjonalnoci jakiego zachowania samego w sobie, z pominiciem jego kontekstu. Trudnoci te s co prawda bez trudu rozpoznawane, ale te i bez trudu je ignorujemy. W szczeglnoci silna jest pokusa traktowania emocji tak, jakby wszystkie speniay te same funkcje, przy jednoczesnym pomijaniu rnic midzy rnymi emocjami (a nawet pomidzy rnymi okazjami przeywania tej samej emocji) oraz zrnicowania kontekstw, w jakich si one pojawiaj. Chocia pokusa ta jest silna, powinnimy si jej oprze, jako e uleganie jej prowadzi z reguy do faszywych wnioskw Geraid C. Clore: Dlaczego przeywamy emocje Pewnego popoudnia 1989 roku mczyzna uzbrojony w pautomatyczny karabin zastrzeli picioro dzieci na boisku szkolnym w Stockton w stanie Kalifornia. W rok pniej radiowa stacja PBS przeprowadzia wywiad z rodzicami jednej z zamordowanych dziewczynek. ycie tych dwojga ludzi pochodzcych z poudniowo-wschodniej Azji stano w miejscu. Ojciec spdza wikszo czasu po prostu lec na ku i wpatrujc si w zdjcie zamordowanej creczki, oboje rodzice za codziennie ogldali wideo z nagraniem zabaw swego dziecka. Przeciwiestwem cakowitego pogrenia si tej pary w aobie moe by postpowanie niektrych ofiar fizycznego lub seksualnego maltretowania w dziecistwie, ktre czsto dorastaj, nie mwic nikomu o swoim nieszczciu i mylc o nim tak mao, jak to tylko moliwe. Na przykad Pennebaker (1991) bada pewn liczb osb majcych za sob cikie dowiadczenia, o ktrych nikomu dotd nie opowiaday Przykadem moe by przypadek modego mczyzny maltretowanego przez ojczyma (s, 29): [...] ojczym maltretowa go fizycznie od czasu, gdy Jimmy ukoczy czternacie lat, i trwao to przez trzy lata. Chopiec nigdy nie powiedzia o tym matce w obawie, e doprowadzioby to do

rozbicia rodziny. W okresach gdy by maltretowany Jimmy dodatkowo cierpia na silne migrenowe ble gowy W wieku siedemnastu lat podj prb samobjcz, po ktrej zosta hospitalizowany. W tekcie tym bd si stara uzasadni twierdzenie, e gwn funkcj emocji jest dostarczanie informacji (Schwarz, Clore, 1983). Dziki ekspresji mimicznej i wokalnej emocje dostarczaj informacji innym, dziki mylom i odczuciom za dostarczaj informacji take i samej jednostce, ktra je przeywa. Z tego punktu widzenia funkcjonalno lub dysfunkcjonalno jakiej ekspresji emocji zaley od wywieranego przez ni wpywu na informacyjn warto stanu emocjonalnego, ktry jej towarzyszy Przytoczone przykady wskazuj, e zarwno ekspresja emocji, jak i jej hamowanie mog by dysfunkcjonalne tak nieprzerwana aoba rodzicw, jak i cakowite milczenie maltretowanego chopca mog stanowi bardzo nieskuteczny sposb radzenia sobie ze stresem. Kiedy czowiek bez przerwy myli o traumatycznym wydarzeniu bd nie myli o nim nigdy, towarzyszce temu zdarzeniu reakcje emocjonalne przestaj by umieszczone w jakim konkretnym czasie, miejscu i okolicznociach. Gdy za przeycie przestaje by w ten sposb "umiejscowione" poznawczo, kiedy przestaje by powizane z konkretnym obiektem, moe zacz wpywa take na sdy o zupenie innych sytuacjach. Emocjonalne przeycia rodzicw zamordowanej dziewczynki straciy tak lokalizacj, gdy podtrzymywali oni stan aoby przez dugi czas. Podobne konsekwencje moe mie milczenie torturowanej ofiary, gdy brak rozmowy o wasnych przeyciach z innymi nie chroni przed mylami o nieszczciu, a ucieczka od wiadomych myli o jakich zdarzeniach nie tylko nie chroni przed tymi treciami, ale prowadzi moe do paradoksalnego nasilenia ich aktywizacji (Wegner, 1989). Wskutek braku

wiadomego mylenia o budzcym emocje zdarzeniu zwizane z nim sygnay emocjonalne staj si rozmyte i nieokrelone, a w efekcie mog by one bezzasadnie czone z szerokim zakresem sytuacji. Ofiary maltretowania mog wic przeywa rezygnacj, lk i konflikt w wielu sytuacjach, take tych, w ktrych nie ma do tego powodu. Zamiast by reakcjami na konkretne wydarzenie z przeszoci, odczucia takie staj si czci codziennego dowiadczenia, sdw o wiecie i decyzji. Twierdz zatem, e to, czy sprzenie zwrotne z przey emocjonalnych dostarcza informacji, czy te dezinformacji, zaley od sposobu ujcia tego dowiadczenia przez jednostk. Aby emocje mogy by funkcjonalne, musz by nie tylko odczuwane, ale odczucia te musz te dostarcza rnicujcej informacji 0 otoczeniu. Dobr ilustracj tej idei jest prosty eksperyment Martina (1986). W pocztkowej fazie badani angaowali si w zadanie aktywizujce pewne myli i odczucia emocjonalne, potem za czytali wartociujco dwuznaczny opis pewnej osoby i oceniali, jak dalece polubiliby t osob. Oceny okazay si utendencyjnione przez uprzednio przeywane uczucia badani, u ktrych wzbudzano dobry nastrj, oceniali nieznajom osob wyej ni badani, ktrzy uprzednio przeywali smutek. Tego rodzaju zjawiska afektywne s czsto opisywane w literaturze, cho eksperyment Martina jest szczeglnie interesujcy, poniewa wykaza moliwo kontrolowania ich przebiegu za pomoc prostej instrukcji. Po pierwszej fazie aktywizujcej uczucia Martin powiedzia czci badanych, e wykonywane przez nich zadanie zostao ju cakowicie ukoczone, czci za - e wkrtce do tego zadania powrc. Zgodnie z przewidywaniami wpyw wzbudzanych zadaniem uczu na sdy wystpowa jedynie w warunkach przerwanego zadania, podtrzymujcych

przeywanie owych uczu. Natomiast wpyw ten zanika w warunkach dokoczonego zadania, kiedy to przeywanie uczu zostao "zamknite" wraz z ukoczeniem wywoujcego je zadania. Eksperyment ten zgrabnie pokazuje, e wpyw uczu na pniej wydawane sdy zaley od sposobu ujcia dowiadczenia emocjonalnego. W badaniach nad osobami utrzymujcymi w tajemnicy swoje traumatyczne dowiadczenia Pennebaker (1991) stwierdzi, e podzielenie si po raz pierwszy swoimi dowiadczeniami z kim innym prowadzio czasami do dramatycznych zmian w przeywanym poziomie pobudzenia i lku. By moe dlatego, e sowne opowiadanie o wasnym cierpieniu prowadzi do jego umiejscowienia w konkretnym czasie, miejscu i okolicznociach, podczas gdy nieujmowanie cierpienia w sowa utrudnia oddzielenie go od pniejszych dowiadcze. Sygnay afektywne cierpienia nie ujtego w sowa mog bowiem by oderwane od konkretnych okolicznoci i w zwizku z tym silniej wpywa na sdy nie zwizane z tym cierpieniem. Przedstawione tu hipotezy na temat skutkw wyraania i hamowania emocji opieraj si na modelu teoretycznym zakadajcym, e afekt stanowi rdo informacji, przede wszystkim o sposobie oceny sytuacji (Schwarz, Clore, 1983, 1988). Informacja ta jest przesyana wewntrznie w postaci odczu emocjonalnych i suy moe jako podstawa sdw i decyzji (Carver, Scheier, 1990; Clore, 1992) oraz jako podstawa zmiany hierarchii celw poznawczych (Clore, Schwarz, Conway, w druku; Schwarz, 1990; Simon, 1967). Obecnie omwi te wanie konsekwencje emocji. Emocje a sdy Nastroje wpywaj na oceniajcy koloryt spostrzee. Jednym z najlepiej powtarzalnych

wynikw w badaniach nad afektem jest wzrost ocen niemale kadego obiektu pod wpywem dobrego nastroju, a spadek ~ pod wpywem zego. Zjawisko to mona bez trudu zaobserwowa zarwno w yciu codziennym, jak i w laboratorium (na przykad Isen i in., 1978; Forgas, Bower, 1988). W typowym eksperymencie wzbudza si w badanych osobach jaki agodny nastrj (wywietlajc odpowiedni film lub za pomoc innych rodkw), po czym prosi si je o wykonanie zadania polegajcego na formuowaniu jakich sdw czy ocen. Na przykad Gallagher i Clore (1985) stwierdzili, e badani w nastroju lkowym przeceniali ryzyko wystpowania rnych wypadkw, przestpstw i chorb, badani w nastroju gniewnym za przeceniali stopie winy innych osb. Irracjonalno Reakcja na sytuacj rodzc gniew czy przestrach zaley od spostrzeganego stopnia winy lub zagroenia. Jednake gwn podstaw informacyjn tego rodzaju sdw (szczeglnie w sytuacjach nieznanych) jest natenie wasnego gniewu czy strachu. System afektywny umoliwia szybkie i z reguy adaptacyjne reakcje, cho nie jest on wolny od pewnych bdw. Problem polega na tym, e oglnie trudno odrni emocjonaln reakcj na dan sytuacj od emocjonalnych pozostaoci po innych, niedawnych sytuacjach, czy nawet od przey wynikajcych z samego tylko przypominania sobie przeszych wydarze. W rezultacie miewamy czasem do czynienia z eskalacj emocji jeeli frustracja spotka osob ju poirytowan, atwo moe ona wpa w furi, podobnie jak ju niepewna osoba atwiej wpadnie w panik w odpowiedzi na niezbyt zagraajc sytuacj. Podejrzewa si, e emocje prowadz ludzi do irracjonalnoci. Intensywne reakcje wydaj si po fakcie nieuzasadnione, midzy innymi dlatego, e poprzedzajce i nasilajce

ich wybuch nastroje poirytowania czy niepewnoci ju znikny i zostay zapomniane. Poniewa ludzkie sdy zale po czci od uczu przeywanych w momencie ich wydawania, wskaniki stanu afektywnego nie zwizanego z przedmiotem oceny mog wpywa na tre ocen. Warto odnotowa jeszcze inne rdo irracjonalnoci zwizanej z emocjami i ich drug wan funkcj, jak jest zmiana hierarchii celw w przetwarzaniu informacji. Emocje ukierunkowuj uwag czowieka na obiekty zwizane z celami i ocenami emocjorodnej sytuacji (Simon, 1967), dziki czemu uwaga zostaje w pierwszej kolejnoci zwrcona na to, co najwaniejsze. Jednakie kompletne pochonicie uwagi przez czynniki afektywne moe doprowadzi do dosownego zatracenia perspektywy Dziaanie w taki sposb, jakby jedyn wan rzecz byy czynniki zwizane z aktualnie przeywanymi uczuciami, prowadzi do przesady i krtkowzrocznoci dostrzeganej dopiero po fakcie. Na przykad zwycistwo w ktni moe sta si najwaniejszym celem i dopiero ochonwszy moemy doj do wniosku, e kosztowao ono zbyt wiele, poniewa zagrozio istnieniu cenionego przez nas zwizku z innym czowiekiem. Tak wic skdind funkcjonalny aspekt wpywu emocji na przetwarzanie informacji moe mie niepodane efekty uboczne. JAK FUNKCJ PENI EMOCJE? Nietrafne rozpoznanie przyczyn wasnych uczu Niezalenie od przesadnych skutkw ubocznych sama zdolno do biecego posugiwania si afektywnym sprzeniem zwrotnym jest bardzo wana dla samoregulujcego si systemu wyposaonego we wasne motywacje. Sprzenie takie jest szczeglnie istotne dla procesu formuowania sdw, ktry ulega emocjom z tak atwoci, e trudno wrcz wyodrbni mechanizm tego zjawiska. Jednym ze sposobw badania tego mechanizmu s eksperymenty nad rozpoznawaniem przez ludzi przyczyn wasnych uczu.

W jednym z takich bada uczestnicy oceniali wasne zadowolenie z ycia albo w dni ciepe i soneczne, albo w chodne i deszczowe (Schwarz, Clore, 1983). Badani czuli si szczliwsi i bardziej zadowoleni z ycia w dni pogodne ni niepogodne. W niektrych warunkach badacz napomyka o zmianie pogody, co prowadzi miao do uwiadomienia badanym, i rzeczywist przyczyn ich nastroju jest wanie pogoda. W tych warunkach nastrj przestawa wpywa na zadowolenie z ycia - badani trafnie przypisujcy wasny nastrj pogodzie nadal go odczuwali, ale przestali go traktowa jako wskanik poziomu zadowolenia z ycia. Nastroje a emocje Wiele bada nad wpywem afektu na formuowanie sdw dotyczyo raczej nastrojw ni specyficznych emocji, poniewa konsekwencje tych pierwszych atwiej jest bada. Emocje maj na og jaki konkretny obiekt i trwaj krtko, podczas gdy nastroje maj sabo okrelone przyczyny i trwaj duej. Rnice te s wane dlatego, e stwierdzany w badaniach wpyw afektu na sdy zaley w istocie od tego, czy badani faszywie rozpoznaj rda przeywanych przez siebie uczu, co oczywicie jest bardziej prawdopodobne w wypadkach niejasnoci rde rzeczywistych. Jednak gwnym powodem naszego zainteresowania tendencyjnoci sdw w pewnych sytuacjach jest to, e sytuacje takie umoliwiaj wgld w normalne, nietendencyjne oddziaywanie afektu na sdy. Wzajemne oddziaywanie uczu i sdw przebiega w podobny sposb niezalenie od tego, jak dalece trafnie jednostka odczytuje rda wasnych emocji. Zastosowania prawidowoci "afekt jako informacja" Prawidowoci wykrywane w przytoczonych badaniach psychologicznych s tylko pewn formalizacj wiedzy od dawna znanej rnym praktykom perswazji, takim jak sprzedawcy czy uwodziciele, a zapewne i tym, ktrzy sami

nauczyli si broni przed niepodanym wpywem spoecznym. Na przykad romantyczno czsto zaley od tego, jak dalece sami partnerzy nie potrafi (lub nie chc) oddzieli uczu wywoanych ekscytujcymi zaletami drugiej strony od uczu wzbudzonych nastrojow muzyk, przymionym wiatem czy alkoholem. Wiele rnych decyzji - od zakupu encyklopedii po religijne nawrcenie w duym stopniu zaley od naszej umiejtnoci odrnienia uczu spowodowanych aksamitnym gosem nadawcy od uczu wywoanych treci jego wypowiedzi. Jedn za z najstarszych technik reklamowych jest wprowadzanie mczyzn-konsumentw w stan zamieszania emocjonalnego, tak by przenieli na reklamowany obiekt uczucia, ktre faktycznie wzbudzia w nich pocigajca modelka przedstawiajca w obiekt. Ju krtka chwila refleksji wystarcza do rozpracowania mechanizmu warunkujcego wszystkie te strategie wpywu spoecznego. Mimo to pozostaj one tak skuteczne i powszechne, poniewa podejmujc rne decyzje, ludzie nawykowo traktuj wasne uczucia jako rdo informacji. Gdyby byo inaczej, specjalici od reklamy, politycy czy zalotnicy zapewne nie posuwaliby si tak daleko, aby tylko wzbudzi w innych okrelone odczucia i zachci do faszywego spostrzegania ich rde. Podobne mechanizmy warunkuj wpyw spoeczny w wielu kontekstach. Sdziowie umiejscowieni s na wysokim podium w sali sdowej, tak by dosowne patrzenie na nich z dou mieszao si z wraeniem patrzenia na wysoki autorytet; Bankierzy lubi siedziby otoczone masywnymi kolumnadami i oboone kamieniem, tak by wraenie solidnoci, jakim emanuj ich gmachy, mieszao si klientom z przekomniem o solidnoci finansowej samego banku.

Efekty porednie a bezporednie Proponowane tu wyjanienie oddziaywania emocji na sdy (ludzie nawykowo posuguj si nawet minimalnymi odczuciami jako podstaw sdw i decyzji) do daleko odbiega od tradycyjnych w psychologii wyjanie procesu zmiany postaw i sdw. Psychologowie od dawna zakadaj, e zmiany ocen obiektw s pochodnymi zmian przekona o cechach tych obiektw (lub o wanoci tych cech - na przykad Andersom 1971; Fishbein, Ajzen, 1975). Podobne zaoenie przyjmuj badacze poznania spoecznego, dociekajcy, w jaki sposb jest reprezentowana, przechowywana i przypominana wiedza o ludziach i innych obiektach spoecznych (Wyer, Srull, 1984). Gdy badacze zajli si oddziaywaniem emocji i nastrojw na formuowanie sdw, naturalne wydawao si im zaoenie, e rwnie czynniki afektywne porednio wpywaj na sdy, na przykad poprzez sposb, w jaki obiekty sdw s reprezentowane czy przypominane (na przykad Bower, 1981; Isen, 1984). Hipoteza afektu jako informacji zakada natomiast, e emocje i nastroje wpywaj na sdy take lub przede wszystkim w sposb bezporedni (Clore, 1992). By zilustrowa rnice midzy porednim i bezporednim wpywem emocji na sdy, rozwamy takie sdy, w ktrych wypadku odwoanie si do wasnych przey jest jak najbardziej na miejscu. W jaki sposb odpowiadamy na pytanie, powiedzmy: "Jak smakowa ci obiad?" Tradycyjne modele formuowania sdw sugeruj, e najpierw powinnimy rozpozna skadniki obiadu, odwoa si do tego, czy i jak dalece kady z nich lubimy, po czym zintegrowa te rne szczegowe oceny w ogln ocen posiku. Zgodnie z bardziej wspczesnymi modelami poznania spoecznego, odwoujcymi si do schematw i kategoryzacji, zaoyyby natomiast, e rozpoczlibymy od skategoryzowania posiku ("To spaghetti"), po czym wydobylibymy swoj

typow dla tej kategorii reakcj uczuciow, przenoszc j na w posiek ("Musiao mi smakowa, bo byo spaghetti, a ja lubi spaghetti"). Tego rodzaju wyjanienia zdaj si pomija co oczywistego. To, czy si lubi swoje spaghetti, czy nie, zaley przecie od dozna przeytych w trakcie jedzenia, a nie tylko od zmagazynowej ju w pamici wiedzy na temat spaghetti. Podobny proces moe lee u podstaw na bieco dokonywanych ocen emocjonalnych. Prbujc odpowiedzie na pytanie, jak nam si podoba niedawno poznana osoba, prawdopodobnie przypominamy sobie swoje z ni spotkanie i doznania, jakie w nas wywoao. Czsto nie bdziemy w stanie powiedzie, dlaczego ta osoba wzbudzia w nas sympati lub antypati, poniewa moglimy wcale nie odnotowywa powodw swojej oceny po prostu odczytalimy znak oraz natenie wasnych dozna bezporednio posuylimy si t informacj jako podstaw oceny Ten sposb rozumowania prowadzi do rnych sprawdzalnych przewidywa. Na przykad hipoteza bezporedniego oddziaywania dozna jako informacji (Schwarz, Clore, 1983) pozwala przewidywa, e emocja wpywa na sd w momencie jego dokonywania, a nie tylko w chwili pocztkowego zapamitywania informacji, na ktrych ocena si opiera (Clore i in., 1990). Hipoteza ta przewiduje ponadto, e wpyw nastroju na oceny jest niezaleny od sposobu reprezentacji ocenianego obiektu (Schwarz, Robbins, Clore, 1985). Omwione dotd dowody wskazuj na wpyw uczu pozytywnych i negatywnych na proces formuowania ocen. atwo pojawiania si takich afektywnie uwarunkowanych deformacji ocen sugeruje, e wiele ocen i decyzji opiera si bezporednio na przeyciach doznawanych w momencie ich dokonywania, a jedn z wanych funkcji emocji jest dostarczanie informacji pozwalajcych na

formuowanie ocen. Twierdzenie to ma wane implikacje dla innych wyznacznikw formuowania sdw, takich jak dowiadczenia emocjonalne nie majce charakteru odczu (na przykad myli emocjonalne) czy odczucia o charakterze nieemocjonalnym (na przykad poczucie pewnoci, poczucie zagubienia). Odczucia o charakterze nieemocjonalnym Emocje pocigaj za sob nie tylko okrelone doznania, ale i myli. Zazdrosny kochanek nie tylko czuje tsknot, strach i gniew, ale rwnie tworzy sobie wyobraenia ukochanej w objciach innego, drczy si depresyjnymi mylami na wasny temat i snuje plany dramatycznych dziaa (Parrott, 1988). Podobnie jak dowiadczanie odczu, przeywanie takich myli dostarcza naszemu kochankowi informacji o naturze i powadze sytuacji, w jakiej si znalaz. Tego rodzaju niewiadome rezultaty dziaania umysu mog si pojawi niejako znikd, jeeli za pojawi si we waciwym czasie i miejscu, mog wpyn na wydawane sdy rwnie silnie jak uczucia. Potwierdzaj to wspczesne badania pokazujce, e ewentualny wpyw zaktywizowanych myli na ocen zaley od tego, czy s one dowiadczane jako element wasnej reakcji na obiekt oceny (Clore, Parrott, 1991). Sama aktywizacja danej myli jeszcze nie wystarcza, by owa myl moga wpyn na dokonywane oceny, potrzebna jest tu taka sama subtelno jak w wypadku poprzednio omawianych nastrojw, poniewa rwnie tutaj pojawienie si efektw zaley w istocie od bdnej identyfikacji rda myli, ktre faktycznie uwarunkowane s czym innym ni oceniany obiekt. Hipotezy te bezporednio sprawdzano w wielu niedawnych eksperymentach. Wykazay one, e faszywa identyfikacja rda myli wystpuje wtedy, kiedy jej aktywizacja ma subtelny, nieoczywisty charakter (Strack i in., 1990) albo kiedy aktywizacja ma charakter oczywisty, ale

uwaga czowieka jest rozproszona z powodu rwnoczenie wystpujcych dystraktorw (Martin, Seta i Crelia, 1990). Myli takie przestaj jednak wpywa na tre ocen (jako nieistotne dla przedmiotu oceny), jeeli zwrci si badanym uwag na nieoczywisty czynnik aktywizujcy te myli bd kiedy po oczywistej aktywizacji ich uwaga nie jest rozpraszana dystraktorami. Wpyw odczu nieemocjonalnych na formuowanie sdw To, co dotd powiedziano na temat informacyjnej wartoci uczu i myli emocjonalnych, stosuje si rwnie do odczu o charakterze nieemocjonalnym. Zakada si czsto, e termin "uczucie" dotyczy jedynie uczu emocjonalnych, cho wiele spord najczstszych uczu wcale nie jest emocjami. Mwic o uczuciu godu, zmczenia czy mdoci, nie mamy na myli emocji, ale pewne odczucia stanu ciaa. Take mwic o uczuciu niepewnoci, pewnoci czy zaskoczenia, nie mamy na myli emocji, lecz pewne odczucia stanu naszego umysu czy wiedzy. Te nieemocjonalne sprzenia zwrotne mog wpywa na sdy o charakterze niewartociujcym w podobny sposb, jak wpywaj na nie uczucia emocjonalne (por. Clore, 1992). Tak wic zapytani, czy chcemy zje obiad, moemy podejmujc decyzj sprawdza aktualne uczucie godu, a decydujc podczas sprzeczki, czy dalej obstawa przy swoim czy nie, moemy odwoa si do wielkoci biecego poczucia pewnoci. Podobnie jak w wypadku uczu emocjonalnych, wpyw takich odczu na decyzje zalee bdzie od tego, jakiemu rdu zostan one przypisane. Na przykad w pewnym eksperymencie badani bardziej wierzyli we wasne zrozumienie wiersza, kiedy przeywane przez siebie poczucie niepewnoci mogli przypisa zdarzeniom, jakie miay miejsce w pocztkowej fazie eksperymentu, ni wtedy, gdy poczucie to spostrzegali jako cz swoich reakcji dotyczcych

utworu (Clore, Parrott, 1994). Dostarczanie informacji i oddziaywanie w charakterze sprzenia zwrotnego jest zatem istotn funkcj nie tylko uczu emocjonalnych, ale i odczu nieemocjonalnych. Emocje a przetwarzanie informacji Przedmiotem dotychczasowych rozwaa by wpyw emocji na formuowanie sdw, cho maj one take konsekwencje dla sposobu rozwizywania problemw, czyli stylu funkcjonowania poznawczego. Wspczenie wiele si pisze o poznawczych czynnikach zwizanych ze wzbudzaniem emocji (na przykad Ortony, Clore, Collins, 1988; Roseman, 1984; Smith i Ellsworth, 1985), natomiast zainteresowanie problemem poznawczych nastpstw emocji dopiero si rozwija. Badania nad konsekwencjami nastroju (Clore, Schwarz, Conway, 1994; Schwarz, 1990) wskazuj jednak, e pozytywne i negatywne przeycia emocjonalne wzbudzaj odmienne sposoby przetwarzania danych. Afekt pozytywny prowadzi zwykle do bardziej pobienego, heurystycznego przetwarzania informacji, a wic do posugiwania si przez ludzi skryptami, stereotypami i innymi narzdziami organizacji wiedzy. Natomiast afekt negatywny skutkuje bardziej systematycznym i analitycznym przetwarzaniem informacji przy peniejszym uwzgldnieniu szczegw. Wspczesne badania przekonuj na przykad, e osoby w dobrym nastroju: (1) lepiej przypominaj sobie informacje zgodne ze stereotypami i schematami (Forgas, Moylan, 1991; Bodenhausen, 1993), (2) silniej wizkuj informacje w swobodnym odtwarzaniu (Bless, Hamilton, Mackie, 1990), (3) podejmuj szybsze i lepsze decyzje (Isen, Means, 1983), (4) ujawniaj wiksz oryginalno w testach twrczoci (Isen, 1984) oraz (5) tworz szersze kategorie obejmujce wicej konkretnych obiektw (Isen, 1987). Z kolei osoby smutne: (1) silniej rnicuj przekonujce

i nieprzekonujce argumenty zawarte w przekazac perswazyjnych (Bless i in., 1990), (2) trafniej szacuj rzeczywist wielko korelacji zdarze (Sinclair, Marks, 1992) oraz (3) lepiej rozwizuj sylogizmy ni osoby w dobrym nastroju (Melton, w druku). Badania te sugeruj, e emocje do zasadniczo wpywaj na sposb przetwarzania informacji. Afekt pozytywny uatwia heurystyczne przetwarzanie danych i odstpowanie od regu, czasami z oryginalnymi skutkami, natomiast afekt negatywny zdaje si owocowa bardziej systematycznym i kontrolowanym przetwarzaniem informacji. Jak na razie nie sformuowano jeszcze cakowicie przekonujcego wyjanienia tych rnic. Schwarz (1990) sugeruje, e informacje dostarczane przez afekt pozytywny i negatywny aktywizuj rne rodzaje wiedzy proceduralnej. Z kolei Martin i inni (1993) zakadaj, e wpyw emocji na przetwarzanie jest w istocie ukryt prawidowoci procesu formuowania sdw. Odczucie emocji pozytywnej traktujemy jako twierdzc odpowied na nieme pytanie o adekwatno wanie zaktywizowanej reakcji (dotyczcej dowolnego, akurat rozwizywanego problemu), wskutek czego rne nasuwajce si potencjalne reakcje, cznie z nowymi i oryginalnymi, atwiej mog si przeksztaci w rzeczywiste reagowanie. Analogicznie, odczucia negatywne s przez nas traktowane jako przesanka odrzucenia nasuwajcej si potencjalnej reakcji, wskutek czego wicej reakcji ulega odrzuceniu, a nasze mylenie staje si bardziej analityczne i krytyczne. Emocje a zachowanie Na zakoczenie tej odpowiedzi na pytanie o funkcje emocji rozwamy jeszcze jej zwizek z zachowaniem. Stany emocjonalne wi si pewnymi procesami oglnie uatwiajcymi wiele rnych zachowa bez selekcjonowania jakiego szczeglnego, konkretnego dziaania. atwo sobie

wyobrazi, e emocja oznacza zmiany poziomu pobudzenia, napicia miniowego, ukrwienia poszczeglnych narzdw i tak dalej, a wszystkie te zmiany powoduj, e organizm moe dziaa oglnie szybciej czy silniej. Jednak mniej prawdopodobne zdaje si, aby ludzkie emocje prowadziy do aktywizacji programw motorycznych realizujcych specyficzne dziaania. Mimo to powszechnie zakada si, e gniew prowadzi do reakcji agresywnych, wstyd do ukrywania si i tak dalej. Zjawiska te maj jednak zapewne bardziej poredni charakter ni to si zwykle przyjmuje. Takie sowa jak "zachowanie" i "dziaanie", nawet jeeli ograniczone takimi okreleniami, jak "tendencja" czy "skonno" implikuj, e gniew, strach czy wstyd powoduj pobudzenie okrelonych rodzajw mini i ich unerwienia. Oznaczaoby to zaprogramowanie ng na ucieczk w wypadku strachu, ramion na zadawanie ciosw w wypadku gniewu, i tak dalej, co nie wydaje si prawdopodobne. Oczywicie na przykad gniew powoduje zmiany fizjologiczne przygotowujce organizm do szybkiego dziaania; jednak takie uoglnione zmiany ~~ nie to samo, co aktywizacja konkretnego programu motorycznego. Mniej problematyczne wydaje si zaoenie, e bezporednie konsekwencje emocji maj charakter raczej motywacyjny ni behawioralny atwiej c zgod na to, jakie s prawdopodobne cele, ni na to, jakie s konkretne zachowania osb znajdujcych si w stanie gniewu, strachu czy wstydu. Wydaje si jasne, e na przykad strach wzbudza motywacj do uniknicia straty czy szkody, cho wtpliwe, aby w taki sam sposb wzbudza on dziaania zwizane ze sprzeda papierw wartociowych, z ucieczk, suchaniem prognozy pogody i tak dalej. Bezporednie nastpstwa emocji wydaj si zatem mie charakter raczej mentalny ni behawioralny Podsumowanie

Emocje s dwustronnie powizane z przetwarzaniem informacji - z jednej strony s rezultatem przetwarzania danych, z drugiej za zwrotnie oddziauj na przebieg tego procesu. Rezultatem emocji s informacje wyraane okrelonymi mylami, doznaniami, mimik i pantomimik. Ten ich rezultat stanowi wejciow informacj decyzji i na bieco formuowanych sdw (Clore, 1992; Schwarz, 1990). Emocje informuj czowieka o rezultatach niewiadomej oceny istotnych w danym momencie zdarze. Stosownie do tych informacji czowiek moe decydowa o rozdziale rodkw pozostajcych w jego dyspozycji. Nico H. Frijda: Emocje s funkcjonalne - na og Spenianie przez emocje pewnych funkcji jest podstawowym zaoeniem teorii Darwina i prawdopodobnie wszyscy psychologowie je podzielaj. By moe warto jednak przypomnie, e nie jest to wcale jedyne moliwe stanowisko. Emocje mona bowiem traktowa jako przerw w strumieniu zachowania czy procesw poznawczych wskutek na przykad przecienia informacyjnego czy niedostpnoci takiego sposobu reagowania, ktry byby adekwatny do biecej sytuacji (Hebb, 1949). Mona je rwnie uwaa za odziedziczone po przodkach pozostaoci niegdysiejszych reakcji adaptacyjnych, czy te za prymitywne reakcje adaptacyjne, ktrych funkcje mog by znacznie lepiej speniane przez pniej wyksztacone i bardziej wyrafinowane zdolnoci umysowe. Oglniej mwic, mona emocje traktowa jako wyraz jedynie uwiadomienia sobie przez jednostk jej wasnego pooenia w wiecie, nie za jako jedno z narzdzi przystosowania si do wiata. Osobicie opowiadam si za funkcjonalistycznym podejciem w duchu darwinowskim i sdz, e emocje faktycznie su celom adaptacji nawet w wypadku wspczesnego dorosego

czowieka. Rwnoczenie nie sdz, aby cele takie byy realizowane w kadym wypadku pojawienia si emocji czy poprzez kady z jej przejaww. Myl, e naley dokadnie odrni ogln uyteczno jakiej funkcji psychologicznej od uytecznoci jej konkretnych przejaww. Rozwamy na przykad jzyk. Cho jego podstawow funkcj jest komunikacja, to jednak nie kade pojedyncze zdanie suy temu celowi, podobnie jak nie musi mu suy kady konkretny akt jzykowy Niezalenie od pogldw na tego typu kwestie oglne, rozwaajc funkcje emocji, musimy niewtpliwie sprecyzowa, o jakie funkcje nam idzie. Musimy take jako wykaza funkcjonalno kadego przejawu emocji i kadego wypadku jej pojawienia si, bd te wyjani, dlaczego emocje czasami bywaj funkcjonalne, a czasami nie. Na emocje skadaj si dwa podstawowe aspekty: po pierwsze, ocena zdarze jako istotnych lub nieistotnych, przyjemnych lub nieprzyjemnych i, p drugie, wzbudzenie pewnych reakcji fizjologicznych, zachowa i przey. Te dwa aspekty wymagaj odrbnego wyjanienia funkcjonalnego. Funkcja reaktywnoci emocjonalnej Pojawienie si dowolnej emocji wymaga wraliwoci na jaki okrelony typ zdarze. Emocje s wiadectwem dyspozycji jednostki do oceny tych zdarze jako przyjemnych lub nieprzyjemnych. Wraliwo emocjonalna wyraa bardzo podstawowy i oglny proces oceny zdarze, emocje za mona pojmowa jako proces sygnalizowania, e dzieje si co istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki oraz zada realizowanych przez jej system poznawczy i zachowanie. W tym sensie emocje s mechanizmem sygnalizowania istotnoci. Nasuwa si wrcz pytanie, w jaki inny sposb istotno mogaby by sygnalizowana? Inne moliwoci pokazywane przez Natur to specyficzne skojarzenia bodziec-reakcja, ktre maj

charakter lokalny w tym sensie, e nie s dostpne caemu organizmowi, lecz jedynie konkretnym jego czciom - tym, ktre reaguj na dany bodziec. Taki lokalny charakter maj odruchy bezwarunkowe, gdzie wrodzona reakcja nastpuje dziki lokalnej wraliwoci czci organizmu na specyficzn stymulacj (przykadem moe by kichnicie w odpowiedzi na podranienie jamy nosowej), lub mechanizmy, na ktrych mocy goj nam si rany, a roliny reguluj przepyw sokw w zalenoci od iloci dostpnego pynu. Warto jednak zauway, e pewne bardziej scentralizowane mechanizmy sygnalizowania istotnoci, wywoujce oglniejsze zmiany w systemie kontroli dziaania (a nie tylko w wykonaniu specyficznych aktw), wydaj si nieporwnanie bardziej plastyczne i w istocie niezbdne do zapewnienia skutecznych reakcji organizmu na zoon informacj w zmieniajcym si otoczeniu. W scentralizowanym systemie sygnalizowania istotnoci "cele" zostaj odizolowane od "rodkw". "Cele" s niezalenie reprezentowane jako podane stany rzeczy, czy te stany zadowolenia i niezadowolenia, aktywno za jest plastycznie sterowana planami i programami dziaania. Rozbieno midzy biecym, faktycznym stanem rzeczy a "celem" jest sygnalizowana centralnemu ukadowi zarzdzania dziaaniem, a funkcj takich sygnaw speniaj wanie emocje. W myl koncepcji Oatleya i Johnsona-Lairda (1987; Oatley, 1992) emocje s sygnaami o charakterze poza-przekonaniowym (nonpropositional), wzbudzanymi okrelon relacj midzy "celem" a biecym stanem rzeczy W myl takiej interpretacji emocji (a przynajmniej afektu) "cele" s wanie tym, co nadaje zdarzeniom ich emocjonaln warto. Osobista strata prowadzi do smutku z powodu jej konfliktu z naszym przywizaniem do utraconego obiektu, frustracja prowadzi do wciekoci, poniewa

pragniemy doprowadzi swoje dziaania do osignicia celu i tak dalej. W literaturze psychologicznej tak rozumiane "cele" wystpuj pod rnymi nazwami, takimi jak motywy, gwne cele dziaania czy oglny dobrostan psychiczny Bd je tu okrela oglnym mianem interesw jednostki*. Emocje sygnalizuj istotno danego zdarzenia z punktu widzenia interesw jednostki. * W angielskim oryginale autor posuguje si tutaj sowem concern, w znaczeniu, ktre trudno przetumaczy na jzyk polski. Posuyem si tu polskim sowem "interes" w pierwszym jego znaczeniu ("sprawa lub sprawy dotyczce, obchodzce kogo"), ktre jest znacznie szersze od innych znacze tego sowa (jak poytek materialny czy przedsiwzicie suce zyskom) - przyp. tum. Taka interpretacja zakada, e kade zdarzenie budzce emocje jest jako zwizane z istotnym i interesami jednostki - albo uatwia, albo utrudnia ich realizacj. atwo t interpretacj uzasadni w odniesieniu do duej liczby emocji. Emocje pozytywne s wzbudzane zdarzeniami sprzyjajcymi realizacji interesw jednostki, sygnalizujcymi, e aktywno czowieka dobrze suy realizacji jego celw, e ju moe si rozpocz aktywno konsumacyjna, e posiadane zasoby bdzie mona przeznaczy do realizowania innych celw. Na przykad "rado" dosy czsto jest nazw emocji nastpujcej po sukcesie, a inne emocje pozytywne s rwnie nastpstwem wzrostu szans na osignicie zadowolenia i wynikaj z pojawienia si podanego obiektu bd z informacji o jego osigalnoci. Pozytywne emocje sygnalizuj, e jest si na waciwej drodze, a wic maj warto wzmocnienia. Z kolei emocje negatywne s wzbudzane zdarzeniami zagraajcymi bd

przeszkadzajcymi realizacji rnych interesw czowieka. Sygnalizuj one konieczno podjcia jakich dziaa, ktre su naprawie biecego stanu rzeczy lub zapobieganiu nadchodzcym nieprzyjemnociom, rne emocje' negatywne za sygnalizuj rne rodzaje koniecznoci. Wszystkie te zaoenia wydaj si wielce prawdopodobne i stanowi istot wspczenie przyjmowanych teorii emocji. Istnieje . te pewna klasa wzbudzajcych emocje zdarze, w ktrych emocje wyranie peni funkcj nadzorowania i sterowania dziaaniem s to zdarzenia sygnalizujce postpy w realizacji podanego celu. Osiganie celu samo w sobie stanowi interes jednostki, a rozpoczcie realizacji niemale kadego celu prowadzi do powstawania emocji w odpowiedzi na pojawianie si zdarze istotnych dla realizowania tego celu. Nadzieja i strach, rozczarowanie, gniew (take skierowany na samego siebie) czy smutek to emocje sygnalizujce zwizek dotychczasowych postpw z oczekiwanymi (Carver, Scheier, 1990), ktre maj konsekwencje dla dalszego inwestowania energii w podejmowanie dziaania i decyduj o kontynuacji lub porzuceniu obronnego kierunku dziaania. Funkcje reakcji emocjonalnej Drugim aspektem emocji s reakcje emocjonalne o charakterze doznaniowym, behawioralnym i fizjologicznym. Reakcje doznaniowe byy ju czciowo przedmiotem uwagi, gdy rozwaalimy doznania przyjemnoci lub blu czy dowiadczanie emocjorodnego bodca jako przyjemnego lub nieprzyjemnego. Inne aspekty reakcji doznaniowej dotycz wiadomoci bodca emocjorodnego i jego znaczenia oraz impulsw popychajcych do reakcji behawioralnych. Emocje mona uwaa za czynnik motywujcy do zachowa ukierunkowanych na radzenie sobie ze zdarzeniami, ktre j wywouj. Na przykad strach zapewne motywuje dziaania majce

na celu ochron jednostki przed wywoujcym go czynnikiem lub ochron przed jego faktycznym pojawieniem si, bd te zaprzestanie wszelkiej aktywnoci, dopki nie minie zagroenie. Z kolei gniew motywuje dziaania powstrzymujce ponowne pojawienie si prowokacji czy nakaniajce prowokatora do zmiany sposobu postpowania. Innymi sowy, emocje speniaj pewne funkcje w obrbie biecej interakcji jednostki z otoczeniem i s ukierunkowane na stworzenie zachowania relacyjnego, to znaczy motywuj zachowania ukierunkowan na podtrzymanie lub zmian okrelonych relacji czowieka z otoczeniem (nie za zachowania skierowane na samo otoczenie). Ponadto dziki zmianom w poziomie aktywacji emocje decyduj te o zasobach energetycznych organizmu wydatkowanych w danej interakcji z otoczeniem. Tego rodzaju analizy funkcjonalnej nie mona z rwn atwoci zastosowa do wszystkich emocji i okazji ich pojawiania si. Trudno wskaza funkcje smutku i radoci, a w szczeglnoci ich behawioralnych przejaww. Wskazywano co prawda, e funkcj smutku jest motywowanie zachowa woajcych o pomoc, ale tylko niektre przejawy smutku (na przykad pacz) mog funkcj t spenia, a woanie o pomoc nie wydaje si zbyt sensown reakcj na podstawowe zdarzenie rodzce smutek, jakim jest utrata ukochanej osoby Dlaczego utrata miaaby wzbudza emocje? Jedna z moliwoci jest taka, e na to pytanie nie ma odpowiedzi, smutek po prostu si wydarza w nastpstwie braku realizacji pragnie czy utraty kogo kochanego. Jest to oczywicie interpretacja niefunkcjonalna i powrc do niej jeszcze, gdy nie mona wykluczy jej trafnoci. Jednak moliwe s take interpretacje funkcjonalne - na przykad Klinger (1975) zwraca uwag, e funkcj apatii towarzyszcej smutkowi moe by uatwienie

zerwania nieudanego zwizku, a bierno w trakcie "przychodzenia do siebie" po zerwaniu zwizku umoliwia oszczdzanie energii oraz reinterpretacj i nadanie biegowi spraw nowego znaczenia (co bywa uwaane za wtrny mechanizm radzenia sobie ze stresem - Rothbaum, Weisz, Snyder, 1982). Interpretacji tej przydaje prawdopodobiestwa fakt, e alowi czsto towarzysz nawroty bolesnych wspomnie, ktre dziaa mog jako bodce wygaszajce. Nieco podobna jest hipoteza wyjaniajca funkcje gbokiego blu fizycznego - motywuje on organizm do bezruchu, co uatwia proces powrotu do zdrowia (Bolles i Fanselow, 1980). Zgoa odmienn hipotez sformuowa Averill (1968) wywodzc, e funkcje alu nie wi si z radzeniem sobie ze zdarzeniem, ktre al wywoao, lecz z antycypacj i zapobieganiem utracie w przyszoci. Antycypacja moliwego alu miaaby wic zawczasu motywowa wysiki zmierzajce do zapobieenia przyszej utracie obiektu przywizania, a wic faktycznemu pojawieniu si alu. Obrazowo mwic, to narastajcy al miaby zachca zagubione jagni, by zawczasu wrcio do stada. Oczywicie, rwnie teoria przywizania (Bowlby, 1980) traktuje smutek jako czynnik motywujcy wysiki w kierunku powrotu do stanu podanego. Rado mona bez trudu zrozumie jako sygna rnych wymienianych ju stanw rzeczy: osignicia celu, wzrostu ufnoci, e satysfakcja zostanie uzyskana w przyszoci, wzrostu satysfakcji przeywanej na bieco. Trudniej jednak wyjani pojawiajcy si w trakcie radoci wzrost poziomu aktywacji (wraz z towarzyszcym wyprostowaniem ciaa i podobnymi objawami) oraz miech. Wyjanienie przestaje sprawia takie trudnoci, gdy uzmysowimy sobie, e rado jest nie tylko reakcj na satysfakcj i osignicia, ale stanowi te czynnik motywujcy zachowania konsumacyjne, takie jak jedzenie, zaspokajanie potrzeb seksualnych, napawanie si wraeniami

estetycznymi i tak dalej. Ponadto wybuch radoci w duym stopniu jest przejawem zaktywizowania zasobw, ktre nagle, po udanym ich wykorzystaniu we wanie ukoczonym zadaniu, mona wydatkowa na jakie inne cele. Wysoki poziom aktywacji mona rozumie albo jako pozostao po mobilizacji towarzyszcej poprzednim interakcjom z otoczeniem (por. sekwencja pobudzenie-bezpieczestwo postulowana przez teorie miechu Rothbart, 1973; Sroufe, Waters, 1976), albo jako przejaw mobilizacji wywoanej niedawnym sukcesem i wzrostem oceny wasnych kompetencji i moliwoci. W omawianych dotd przykadach funkcje zachowania emocjonalnego dotyczyy bezporednio radzenia sobie z otoczeniem, na przykad budowania i zrywania relacji z innymi ludmi. Dua cz takiej aktywnoci relacyjnej ma charakter spoeczny - emocje motywuj denie do bliskoci z innymi, unikanie innych, przepdzanie tych, ktrzy na to zasuyli i tak dalej. Spoeczne funkcje moe mie te radzenie sobie z emocjorodnymi zdarzeniami. Na przykad niemiao mona uwaa za emocj wzbudzan przez sytuacje wymagajce potwierdzenia jakiej roli czy pozycji spoecznej, za emocj, ktra motywuje zachowania wyraajce szacunek dla spoecznego zrnicowania rl i ulego w stosunku do spoecznych oczekiwa zwizanych z tym zrnicowaniem. Hipotez t sformuowa Gomperts (1992) na podstawie pozytywnej oceny niemiaoci w tych kulturach, ktre bardzo sobie ceni zrnicowanie statusu spoecznego i rl zwizanych z pci, (przykadem s kultury Wschodu - por. Shweder, w tym tomie; lub kultura europejska przed II wojn wiatow), oraz negatywnej oceny niemiaoci (cznie z pojawianiem si takich etykiet, jak "fobia spoeczna") w tych kulturach, ktre minimalizuj wano zrnicowania statusu spoecznego. Zgodny z tym sposobem mylenia jest fakt, e niemiao cechuje pewna

lkowo zachowania (a wic zahamowanie reakcji - Gray, 1982), niezrczno ruchw, przerwy w toku mowy i mylenia. Tak jak inne manifestacje lku, objawy te mona okreli oglnie jako "nierzucanie si oczy" (unikanie kontaktu wzrokowego, opuszczanie wzroku i gowy itp.). W podobny sposb mona te rozumie wiele innych emocji. Na przykad wstyd i poczucie winy su jako regulatory kontaktw spoecznych, motywujc zachowania, ktre zapobiegaj pojawieniu si tych emocji. Konstatacja, e jakie zachowanie mogoby doprowadzi do przeycia wstydu, zapobiega jego wystpieniu i motywuje konformizm w stosunku do norm grupowych. Tak samo konstatacja, e jakie postpowanie mogoby doprowadzi do powstania poczucia winy, zapobiega takiemu postpowaniu. Dziaania motywowane przez te emocje s ukierunkowane na okazywanie szacunku ludziom i normom oraz na utrzymanie mioci innych. Funkcje wstydu i poczucia winy wi si wic z antycypacj i zapobieganiem niepodanemu biegowi rzeczy; z korekt postpowania za cz si jedynie wwczas, kiedy czowiek nie postpi Zgodnie z ich sygnaami. Funkcj tych emocji jest zatem, jak si wydaje nasilanie spjnoci grupy (wstyd) oraz ostronoci w kontaktach interpersonalnych lub unikanie kary za przewinienia (poczucie winy). Emocje afunkcjonalne i dysfunkcjonalne Ostatnie z omwionych interpretacji funkcjonalnych wydaj si teoretycznie interesujce, gdy wskazuj, e emocje mog by funkcjonalne nie tylko z punktu widzenia pojedynczych osb, ale take z perspektywy procesw spoecznych. Emocje s elementem systemu podtrzymujcego interakcje spoeczne, dziki czemu mona interpretowa funkcjonalnie to, co z jednostkowego punktu widzenia wydaje si jedynie dysfunkcjonalnym zaburzeniem. Na przykad lk

przed publicznymi wystpieniami jest by moe nie tyle (czy nie tylko) obaw przed publicznym omieszeniem si, ile pewnym rodkiem spoecznej kontroli nad zachowaniem jednostki; poczucie winy (czy jego prekursor w postaci alu, e skrzywdzio si kogo innego) jest nie tylko rodzajem wewntrznego cierpienia, ale i czynnikiem motywujcym do konstruktywnych zachowa spoecznych. Interpretacje takie pomniejszaj zakres dysfunkcjonalnych lub afunkcjonalnych przejaww emocji, cho nie likwiduj problemu - pewne przejawy emocji zdaj si nie peni adnej funkcji, a nawet s szkodliwe i trudno je zinterpretowa w jzyku funkcjonalnym. Jeli idzie o emocje afunkcjonalne (pozbawione funkcji), ich przykadem s smutek i al. Staraem si wprawdzie przedstawi ich moliwe funkcje, jednak analizy te nie brzmi zbyt przekonujco, a w kadym razie nie dowodz funkcjonalnoci wszystkich elementw skadajcych si na te emocje. O ile apatyczny smutek pokrywa si z "wyuczon bezradnoci", o tyle trudno przekonywa o jego funkcjonalnych poytkach, a oszczdzanie energii i zasobw atwiej byoby osign poprzez spokojne przeczekanie krytycznej sytuacji. Gbokie spadki poziomu aktywacji typowe dla smutku i depresji zdaj si wyraa funkcjonowanie organizmu w niemodyfikowalnych warunkach awersyjnych. Jeli idzie o emocje dysfunkcjonalne, wskaza tu mona fobie i ataki paniki, poczucie winy bez wyranych powodw, stany paniki i przygnbienia w depresjach klinicznych, bezpodstawne ataki zazdroci, a nawet zwyczajn tsknot. Tsknota ma dwa znaczenia, okrelane w niektrych jzykach odrbnymi pojciami (Heimweh i Wehmut w niemieckim, homesickness i nostalgia w angielskim). Pierwsze z nich najlepiej wyraa fraza "tsknota za domem", drugie "tsknota za

utraconym dziecistwem" czy innymi bezpowrotnie utraconymi stanami rzeczy (Bellelli, 1991). Trudno znale funkcj dla tej emocji, a nawet wskaza, co te mogaby ona sygnalizowa. Co prawda wzbogaca ona ludzkie ycie, ale trudno to uzna za funkcj. Tsknota zdaje si wic rwnie bezuyteczna jak smutek. Nieco podobnie maj si sprawy z fobiami, a wic z lkiem przed obiektami, o ktrych sama jednostka wie, e nie s one w istocie niebezpieczne. Fobie s wprawdzie skutkiem wczeniejszych dowiadcze, wydaj si jednak nie peni adnej funkcji tracc je, czowiek niczego by nie straci, a wrcz przeciwnie - mgby na tym zyska. Przykady smutku, tsknoty i paniki wskazuj, gdzie moe lee teoretyczne rozwizanie problemu. Jeeli nawet emocje s wyrazem dziaania mechanizmu wykrywania istotnoci, nie oznacza to jeszcze uytecznoci wszystkich przejaww dziaania tego systemu. System antywamaniowy pozostaje funkcjonalny, nawet jeeli wcza si czasami pod wpywem uderzenia wiatru lub gdy policja jest zbyt daleko, by go usysze. Innymi sowy, emocje s poyteczne jako pewien typ zjawiska, co jeszcze nie znaczy, e uyteczna jest kada pojedyncza emocja. al nie jest poyteczny, ale poyteczne s te moliwoci organizmu, dziki ktrym moe on al odczuwa. Czsto, z jak emocje okazuj si bezuyteczne i niefunkcjonalne, zaley od "nastrojenia" systemu. W ostatecznym rozrachunku uyteczno systemu jest uzaleniona od stosunku trafie do bdw oraz faszywych alarmw, jak rwnie od kosztw faszywego alarmu. Emocje w subie interesw jednostki Argumentowaem tutaj, e emocja moe spenia bardzo ogln funkcj nawet wtedy, gdy wtpliwa jest uyteczno pojedynczych reakcji emocjonalnych. Emocja - reakcja afektywna czy

antycypacja przyszych reakcji - moe by rozwaana jako podstawowe rdo decyzji, a take i kontroli zachowania. Preferencje mona uwaa za latentne (potencjalne) dyspozycje decydujce o tym, w jaki sposb potoczy si zachowanie, cho ich wpyw na zachowanie ma miejsce tylko za porednictwem emocji lub ich antycypowania. C bowiem znaczy dla jednostki "przetrwanie" poza blem i trwog w obliczu myli o mierci? Przedstawiony tu pogld na emocje wymaga jeszcze pewnych uzupenie. Po pierwsze, zakadam niespecyficzno mechanizmw emocjonalnych z punktu widzenia interesw jednostki. Gniew powstaje (midzy innymi) w nastpstwie frustracji niezalenie od tego, jaki cel dziaania zosta zablokowany, smutek za jest nastpstwem utraty niezalenie od tego, co zostao utracone (mio innej osoby, przedmiot, dobre mniemanie o sobie). Nie jest to prawda w odniesieniu do wszystkich emocji, poniewa niektre z nich s zdefiniowane przez zwizek z jakim konkretnym rodzajem interesu jednostki - przykadem moe by aoba. Rwnie analiza spoecznego znaczenia emocji wskazuje, e niektre z nich maj specyficzne funkcje, jak na przykad autokorekcyjna funkcja poczucia winy Jednak funkcje innych emocji maj bardzo oglny charakter, jak przeciwdziaanie przeszkodom w wypadku gniewu lub ochrona przed zagroeniem w wypadku strachu. Trudno powiedzie, czy rnice te s pozorne, czy rzeczywiste i czy mona je jako dopasowa do przedstawionego tu podejcia, traktujcego emocje jako oglne mechanizmy pozostajce w subie interesw jednostki. Sama definicja interesw (motyww, celw) jednostki uwikana jest w trudne problemy teoretyczne. Twierdzenie, e emocje pozostaj w subie interesw jednostki, ma sens tylko o tyle, o ile uda nam si zdefiniowa i zmierzy owe interesy niezalenie od samych emocji, co przecie nie

zawsze jest wykonalne. Czy mona znale jakie dowody przywizania, ktre byyby niezalene od przyjemnoci przebywania z osob bdc obiektem tej emocji, a take od przykroci przeywanej wskutek utraty? Niektre interesy mona zdefiniowa w kategoriach mechanizmw tkwicych u ich podoa (potrzeba jedzenia w wypadku godu, gd heroiny u narkomana) lub w kategoriach poytkw przystosowawczych (ciekawo). Jednak wydaje si to niemoliwe w wypadku wielu interesw, w szczeglnoci "hedonistycznych", gdzie gwnym celem jest przyjemno sama w sobie, takich jak objadanie si, poszukiwanie dozna czy nawet seks (Frijda, 1986). Dziwacznie i tautologicznie brzmiaoby twierdzenie, e rado z picia szampana suy potrzebie (interesowi) picia szampana. Myl, e mona tu przedstawi nastpujc argumentacj (Frijda, 1986). Najwaniejsze, e wiele interesw zawiera reprezentacj stanw rzeczy wzbudzajcych emocje pozytywne lub negatywne. S to interesy hedonistyczne, a take interesy "powierzchniowe", definiowane w kategoriach konkretnych obiektw, jak przywizanie do konkretnej osoby, lk przed obiektami okrelonego typu czy warto przypisywana jakiemu abstrakcyjnemu pojciu (na przykad idealnemu "ja"). Interesy powierzchniowe maj swe rdo w procesach warunkowania lub w tym, e stanowi one ukonkretnienie ktrego z podstawowych interesw (dla przykadu przywizanie do danej osoby stanowi konkretyzacj oglnej potrzeby bliskoci z innymi). Nie mona twierdzi, e reakcje afektywne wzbudzane przez obiekty zwizane z tego rodzaju interesami su tym interesom, gdy w rzeczywistoci afekty s jedynie wyrazem owych interesw Emocje za (reakcje afektywne plus gotowo do okrelonych dziaa) faktycznie su takim interesom, gdy stanowi one pewien

sygna dla systemu regulacji dziaania i powoduj okrelone zmiany w gotowoci do pewnych dziaa. Wzorce zachowania emocjonalnego Omawiaem dotd funkcje emocji w oglnoci, nie za funkcjonalno ich poszczeglnych przejaww psychicznych, fizjologicznych, doznaniowych czy behawioralnych, ktrymi obecnie pokrtce si zajm. Niektre aspekty emocji jawi si jako zewntrzne w stosunku do nich samych pozostaoci ewolucji - dziedziczne, cho niefunkcjonalne. W szczeglnoci sdzi si tak czasami o reakcjach mimicznych i psychofizjologicznych - cho uyteczne w ewolucyjnej czy historycznej przeszoci, wspczenie zdaj si nie peni adnej funkcji, a nawet bywaj wrcz dysfunkcjonalne. Kwestia ta jest istotna take w odniesieniu do takich dysfunkcjonalnych przejaww emocji, jak lepa panika, autodestrukcyjna depresja, gwatowny gniew, nieprzezwycialna trema czy nadmierna, prowadzca do agresywnych ekscesw zazdro. Wszystkie te emocje mona uwaa za funkcjonalne w wypadku umiarkowanego ich natenia, za szkodliwe za w wypadku natenia kracowego lub w pewnych szczeglnych kontekstach. Funkcjonalno wikszoci skadnikw reakcji emocjonalnej jest w zasadzie do oczywista. Pewne reakcje mimiczne s na przykad integralnymi czciami rnych afektywnych wzorcw dziaania sucych ochronie, ucieczce, atakowi i tak dalej W myl analiz Darwina, manifestacja na przykad strachu czy w sobie wycofanie ze skupieniem uwagi na zagraajcym obiekcie; wyraz zaskoczenia stanowi rezultat nagego zahamowania behawioralnego i niezogniskowanych prb pozyskania orientacji wizualnej (por. Darwin, 1872; Dumas, 1948; Piderit, 1867). Funkcjonalne znaczenie innych reakcji mimicznych i pantomimicznych jest mniej oczywiste, cho nadal dostrzegalne. Sparaliowanie lkiem interpretowa mona jako wynikajce z ostronoci

zahamowanie reakcji, jako reakcj biernego unikania, zgodnie z przedstawion przez Graya (1982) interpretacj lku. Marszczenie brwi, towarzyszce zwykle prbom przezwycienia przeszkody, prawdopodobnie suy koncentracji wysikw, cho mechanizm, na ktrego mocy tak si dzieje, nie jest jasny (Darwin, 1872). Jeszcze inne reakcje ekspresyjne, takie jak charakterystyki ruchu, wyraaj natomiast biecy poziom aktywacji. Wiele reakcji ekspresyjnych, zwaszcza mimicznych i wokalnych, cechuje si znaczn skutecznoci jako sygnay interpersonalne - proby, rozkazy czy groby Gniewne spojrzenia (szeroko otwarte oczy przy brwiach cignitych w d) sygnalizuj grob, szczeglnie gdy towarzyszy im tupanie ng, krzyki czy trzaskanie drzwiami; umiech jest sygnaem pojednania itp. Te wzorce ekspresji s instrumentalne wobec tendencji do dziaania wzbudzanej przez dan emocj groby wyraane w stanie gniewu su usuniciu przeszkody, podobnie jak i agresywne zachowania wzbudzane t sam emocj. Od czasw Cannona (1929) nie 'j ulega rwnie wtpliwoci oglna warto przystosowawcza reakcji fizjologicznych, cho funkcje niektrych skadnikw tych reakcji s co najmniej niejasne. Trudno na przykad orzec, jak funkcj peni reakcja skrno-galwaniczna, gdy jest ona najsilniejsza na tych obszarach skry, ktre tylko w niewielkim stopniu decyduj o termoregulacji organizmu. Podobnie niejasna jest funkcja rozwolnienia, ktre rwnie stanowi reakcj kontrolowan przez autonomiczny ukad nerwowy Najczciej przyjmuje si, e fizjologiczne skadniki reakcji s wyrazem mobilizowania energii przez organizm, jednak osobicie podejrzewam, e interpretacje te s mocno uproszczone, a po czci wrcz nietrafne. Jak dotd nie wiadomo, w

jakim stopniu towarzyszce emocjom zmiany fizjologiczne oznaczaj wydatkowanie energii na radzenie sobie z wymogami sytuacji, a w jakim na tumienie samej emocji konieczne dla kontynuacji zadania czy skupienia uwagi. Twierdzi si, e fizjologiczne skadniki emocji s reakcjami atawistycznymi, uytecznymi jedynie dla stworze zmuszonych walczy z niedwiedziami, lecz nie dla wspczesnych ludzi, ktrzy musz jedynie wymyla sowne zniewagi. Uznanie tego stanowiska za trafne lub nietrafne zaley od sposobu interpretowania rnych zjawisk. Na przykad Mandler (1984) czy Wynne i Solomon (1955) podkrelaj sygnalizacyjn rol zmian autonomicznych towarzyszcych emocjom, a Pribram i McGuinness (1975) ich rol w rejestracji zdarze i wygaszaniu reakcji na powtarzajce si zdarzenia. Rzecz wymaga po prostu dalszych bada. Do waciwej oceny funkcji emocji konieczne jest, moim zdaniem, rozrnienie midzy samym pojawianiem si emocji a ich intensywnoci. Intensywno kadej normalnej emocji jest rezultatem dwch procesw - po pierwsze, wzbudzania emocji, a po drugie, ich kontroli czy hamowania. Wynikajce z kontroli hamowanie intensywnoci jest nieodcznym elementem samej emocji i stanowi rodek dostosowujcy emocje do powagi wywoujcych je zdarze, rwnie dziki temu, e procesy kontroli emocji mog opiera si na szerszym zakresie informacji ni same procesy jej wzbudzania. Gwnym czynnikiem decydujcym o hamowaniu emocji jest antycypacja negatywnych konsekwencji kontrolowanej emocji (Frijda, 1986; Gray, 1982). Pozwala to wnioskowa, e warunkiem kontroli emocji przez hamowanie jest dysponowanie przez jednostk czasem, pozwalajcym na dodatkowe przetwarzanie informacji oraz brak pochonicia zasobw umysu innymi, rwnoczenie wykonywanymi zadaniami. Dysfunkcjonalnie silne emocje mog wic

by rezultatem zaburze mechanizmw kontroli. Sugeruje to, e funkcjonalnie adekwatny proces moe prowadzi do dysfunkcjonalnych konsekwencji wskutek przecienia systemu regulacji. Rozumowanie to mona zastosowa do wielu afunkcjonalnych czy dysfunkcjonalnych aspektw emocji. Depresyjn apati czy silne zaburzenia towarzyszce lkowi mona zapewne traktowa jako niemono poradzenia sobie nie tylko z trudn sytuacj, ale i z wasnymi emocjami, jakie ona wzbudzia. Przykadem moe te by stan wyczerpania. Wyczerpanie zasobw energii prowadzi do rozdranienia i wybuchw lku typowych dla zespou wyczerpania, a wyczerpanie moliwoci radzenia sobie z sytuacj prowadzi do dysfunkcjonalnego wzorca wyuczonej bezradnoci. Jeszcze innym przykadem daremnoci mechanizmw radzenia sobie z sytuacj trudn jest konflikt midzy dwiema wykluczajcym si tendencjami do dziaania. Reakcji zahamowania lkowego w wypadku tremy nie da si pogodzi z tymi celami, ktrych realizacji suy miao publiczne wystpienie. Cho dziwacznie brzmi nazwanie tej emocji dysfunkcjonaln, niewtpliwie dysfunkcjonalne mog by jej przejawy w okrelonych momentach, nie tyle z powodu ich natury, ile z powodu ich sprzecznoci z celami realizowanymi przez dane wystpienie publiczne. Inny, wspominany ju przy okazji tsknoty rodzaj reakcji niefunkcjonalnych to reakcje, ktre w pewnych warunkach s bezuyteczne, cho speniaj wyrane funkcje w innych warunkach. Ich bezuyteczno staje si widoczna jedynie po szczegowej analizie. Tsknota za czym bezpowrotnie straconym jest niewtpliwie pozbawiona funkcjonalnego znaczenia, podobnie jak mdoci po wysuchaniu wiadomoci o czyim moralnie obrzydliwym postpku albo znieruchomienie

ze strachu w sytuacji, w ktrej i tak nie ma nikogo, kto mgby wykorzysta pochopne dziaanie. Pamita jednak naley, e reakcja emocjonalna moe spenia swoje zadania tylko pod warunkiem szybkiego pojawiania si i na podstawie minimalnej iloci informacji. Czy okae si to funkcjonalne, czy te nie, zaley od macierzy wypat za reakcje w konkretnej sytuacji - w sytuacjach wysokiego ryzyka strzela si bez ostrzeenia. Ten pogld kryje si te za tym, co poprzednio pisaem o hamowaniu emocji: hamowanie jest poyteczne jako rodek dodatkowy, ktry wcza si wtedy, kiedy czas na to pozwala i kiedy suy to jakiemu celowi. Takie emocje, jak nostalgia, s wic w pewnym sensie sodkim czy te sodko-gorzkim luksusem, na ktry jednak pozwalamy sobie jedynie z rzadka. Uwagi kocowe Wiele przesanek kae sdzi, e emocje s zjawiskiem funkcjonalnym, cho nie we wszystkich swych przejawach. Funkcj emocji jest sygnalizowanie zdarze istotnych dla interesw jednostki i motywowanie wysikw ukierunkowanych na poradzenie sobie z tymi zdarzeniami. Funkcje te potwierdzaj szczegowe analizy zjawisk emocjonalnych, takie jak morfologiczna analiza zachowania ekspresyjnego. Skonny jestem te sdzi, e adne zjawisko emocjonalne nie ma charakteru atawizmu bezuytecznego dla wspczesnego czowieka w jego obecnych warunkach ycia - emocje i rne ich przejawy s zjawiskami w istocie funkcjonalnymi, cho afunkcjonalne i by moe atawistyczne mog by niektre interesy decydujce o emocjonalnym znaczeniu zdarze. Trudno na przykad wskaza poytki pynce z wielu relacji przywizania czowieka do innych. Mimo to wielokrotnie wystpowanie emocji ma charakter afunkcjonalny, czy nawet dysfunkcjonalny, co prawdopodobnie jest nastpstwem wczenia pierwotnie funkcjonalnych mechanizmw

emocjonalnych w warunkach, ktre nie sprzyjaj ich wykorzystaniu (na przykad w wypadku przecienia organizmu). Cz wypadkw dysfunkcjonalnoci emocji jest te zapewne wynikiem zaburze mechanizmw wzbudzania i kontrolowania emocji. Robert W. Levenson: Funkcjonalne podejcie do ludzkich emocji Emocje s krtkotrwaymi zjawiskami psychologicznymi i fizjologicznymi, stanowicymi skuteczny sposb przystosowania si do zmiennych wymogw rodowiska. W sensie psychologicznym emocje prowadz do zmian uwagi, przesuni w hierarchii i reakcji oraz do aktywizacji sieci skojarzeniowych w pamici. W sensie fizjologicznym emocje prowadz do szybkiego zorganizowania reakcji rnych systemw biologicznych (wyraz mimiczny, napicie miniowe, gos, autonomiczny ukad nerwowy, ukad hormonalny) i pojawienia si zmian umoliwiajcych organizmowi skuteczne zachowanie. Emocje su okreleniu naszych relacji ze rodowiskiem, popychajc nas do pewnych osb, obiektw, dziaa i idei, a odpychajc od innych. Przechowuj te wrodzone i wyuczone wpywy rodowiska oraz decyduj zarwno o podobiestwie, jak i o zrnicowaniu jednostek, grup i kultur. Udzielajc odpowiedzi na pytanie tego rozdziau, krtko przedyskutuj te funkcje; kadc szczeglny nacisk na emocje pojawiajce si wtedy, kiedy w gr wchodzi fizyczny i psychiczny dobrostan czowieka. Funkcje intrapersonalne Koordynacja systemw reagowania Istotn funkcj emocji jest organizacja. Powszechnie zauwaa si, e reakcja emocjonalna zawiera trzy rodzaje przejaww Po pierwsze, subiektywne dowiadczenie, na ktre skada si fenomenologiczne doznanie emocji, spostrzegane doznania fizyczne i skojarzone

z nimi wspomnienia. Po drugie, zachowanie, na ktre skadaj si mimika, pantomimika i ton gosu. Po trzecie wreszcie, reakcje fizjologiczne, a wic reakcje somatyczne wywoywane dziaaniem autonomicznego i centralnego ukadu nerwowego oraz ukadu hormonalnego. Epizody emocjonalne czsto pojawiaj si bez ostrzeenia i trwaj krcej ni minut. Zwaywszy na brak moliwoci przygotowania si i krtkotrwao, jednolita i skuteczna reakcja emocjonalna wymaga znacznej koordynacji i zorganizowania. Zoono owej koordynacji jest tym wiksza, e kady z systemw skadajcych si na emocj (subiektywny, behawioralny i fizjologiczny) zawiera wasne mechanizmy kontrolne zdolne do niezalenego funkcjonowania. Zmiana hierarchii reakcji Emocje maj zdolno do aktywizowania pewnych zachowa, ktre normalnie znajduj si u dou hierarchii behawioralnych. W odpowiednich warunkach gniew moe doprowadzi do walki nawet pacyfist, smutek - doprowadzi siln osob do paczu, a strach - odwanego do tchrzliwoci. Emocje maj jedyn w swoim rodzaju zdolno do wyczania w jednym momencie caoci dowiadcze nagromadzonych w trakcie ycia, wpyww kultury i wychowania, odsaniajc wsplny mianownik ludzkich reakcji. Wsparcie fizjologiczne Rne zachowania, takie jak wycofanie si, ucieczka, atak, walka czy opieka, stawiaj przed organizmem rne wymagania fizjologiczne. Najwaniejsz funkcj emocji jest wprowadzenie organizmu w stan, ktry optymalnie wspiera podan w danej sytuacji reakcj. Zwaywszy, e stan taki wymaga odpowiedniego wspdziaania rnych systemw (somatycznego, autonomicznego, centralnego), z ktrych kady skada si z odrbnych podsystemw, zdolno emocji do koordynacji aktywnoci tych rnych systemw ma daleko

idce implikacje dla naszej umiejtnoci przystosowania si i przetrwania. "Skrty" w przetwarzaniu informacji Ewolucja wyposaya czowieka w niezwyke moce poznawcze, umoliwiajce miliony dziaa w odpowiedzi na wyzwania rodowiska. Emocje stanowi antidotum na kopoty, jakie mog wynika z tego bogactwa. Dajc posuch dziedzictwu wczeniejszych stadiw rozwoju filogenetycznego, emocje umoliwiaj nam dostp do prostszych i nielicznych, ale mniej czasochonnych sposobw przystosowania. Cho racjonalna myl i emocja s czsto przedstawiane jako wrogowie toczcy odwieczn walk, typowe jest raczej ich wspdziaanie ni konflikt. Mimo to kade funkcjonalne podejcie do emocji musi uwzgldnia zdarzajce si niekiedy konflikty midzy emocj a racjonalnym myleniem. W tego rodzaju wypadkach, szczeglnie gdy wyzwania dla dobrostanu czowieka s najwiksze, prymitywniejszy system emocjonalny czsto bierze gr. Niewtpliwie zdarzaj si sytuacje, w ktrych dziaanie jest bardziej odpowiednie od rozmyla, reagowanie za waciwsze od planowania. W sytuacjach, w ktrych wahanie mogoby mie fatalne skutki, emocje pozwalaj odoy na bok przetwarzanie informacji, ktre moe by zbyt kopotliwe i zbyt obsesyjne, a w konsekwencji moe nie prowadzi do jednoznacznych wnioskw Funkcje interpersonalne Komunikacja i kontrola Wyraanie emocji poprzez mimik, pantomimik, ton gosu i gesty spenia wan funkcj komunikowania naszych stanw emocjonalnych innym ludziom. Wano tych sygnaw polega na tym, e z jednej strony umoliwiaj innym zorientowanie si w tym, co czujemy, z drugiej za wpywaj na ich zachowanie. Przykadem wpywu prostych sygnaw emocji na mobilizowanie innych jest sytuacja, w ktrej strach wyraany przez jedn osob prowadzi do paniki caego tumu.

Na bardziej intymnym poziomie pacz dorosego czy dziecka silnie mobilizuje innych do opiekuczoci, a dzielenie si umiechem moe rozadowa nawet najgroniejsz sytuacj czy stworzy natychmiastow wi midzy obcymi sobie ludmi. Ustalenie naszej relacji z innymi osobami, ideami i obiektami Emocje su rwnie ustaleniu naszych relacji z bytami zaludniajcymi nasz osobisty wiat. Oddziaujc na wszechobecne procesy denia do obiektw i ich unikania, emocje popychaj nas w kierunku jednych obiektw, a odpychaj od innych. W ten sposb umoliwiaj one ustabilizowanie i zorganizowanie tego, co definiuje nas jako jednostki, a mianowicie spoecznej sieci przyjaci i wrogw (oraz wszelkich stopni porednich), sympatii i antypatii (co ksztatuje podstawy naszej wraliwoci estetycznej) oraz naturalnego poczucia dobra i za. Przechowywanie wpyww ewolucji, uczenia si i kultury Jestem zwolennikiem biokulturowego modelu emocji zakadajcego wspoddziaywanie wpyww czynnikw wrodzonych i uczenia si. Moje rozwinicie tego modelu ilustruje zamieszczony wyej rysunek. Emocje s rezultatem transakcji organizmu z jego wewntrznym i zewntrznym otoczeniem. Warunki poprzedzajce pojawienie si emocji (o interlub intrapersonalnym charakterze) s spostrzegane i przetwarzane przez system oceny poznawczej, ktry opatruje si znaczeniem w kategoriach dobrostanu organizmu oraz jego planw i celw Pewne wyniki tego procesu oceny wzbudzaj okrelony prototyp emocji, ktry z kolei aktywizuje tendencje do okrelonego reagowania w zakresie subiektywnych dozna, zachowania i fizjologii. Konfiguracja tych tendencji do reagowania stanowi pewien uoglniony sposb radzenia sobie z wymaganiami danych warunkw poprzedzajcych emocj. Tendencje te nie prowadz

bezporednio do dajcych si zaobserwowa reakcji emocjonalnych ich wpyw na wymierne reakcje jest bowiem zaporedniczony z nabytych w trakcie ycia czynnikw kulturowych. W modelu tym oddziaywania wrodzone zilustrowane s zwizkami midzy prototypem emocji a wzbudzonymi tendencjami reagowania. Gwne miejsce oddziaywa kulturowych ilustruj dwa zacieniowane prostokty, oznaczone nazwami "ocena poznawcza" i "czynniki kulturowe". W dziedzinie oceny poznawczej kultura odgrywa potn rol, wpywajc decydujco na znaczenie, jakie nadajemy przeywanym dowiadczeniom. W dziedzinie czynnikw kulturowych reguy okazywania emocji (na przykad Ekman, Friesen, 1969) wpywaj na sposb okazywania przez nas uczu, podczas gdy reguy odczuwania (na przykad Hochschild, 1979) wpywaj na sposb ich dowiadczania i nazywania. Podsumowanie Jak wynika z tej krtkiej wypowiedzi, emocje speniaj du liczb bardzo wanych funkcji dla jednostek, grup i kultur. Stanowic definicyjn cech ludzkiej kondycji, emocje s jedn z gwnych cieek wyraania si wpyww zarwno czynnikw dziedzicznych, jak i rodowiskowych. Klaus R. Scherer: Emocja suy odczeniu reakcji od bodca Jedn z najbardziej ekscytujcych przesanek odpowiedzi na to pytanie zawiera wczesne, cho rzadko cytowane stwierdzenie Hebba (1949), e czowiek jest najbardziej emocjonalny spord wszystkich zwierzt. Hebb opar si tu na wasnych obserwacjach czstoci i zoonoci emocjonalnego zachowania rnych gatunkw zwierzt i sformuowa wniosek, e stopie emocjonalnoci wydaje si skorelowany z filogenetycznym rozwojem centralnego ukadu nerwowego. Paradoks, e najbardziej rozwinity z naczelnych - czowiek jest uwaany za

najbardziej emocjonalny z gatunkw, wyjania Hebb poprzez wskazanie na spoeczno-kulturowe mechanizmy kontroli, maskujce wysoki poziom ludzkiej emocjonalnoci (por. Elias, 1977). Jeli przyj tez Hebba (e wraz z poziomem rozwoju filogenetycznego ronie rwnie zoono zachowa emocjonalnych), mona prbowa odpowiedzie na pytanie, ktre spord wyrafinowanych zachowa przejawianych przez bardziej zaawansowane w rozwoju gatunki mog zyskiwa dziki mechanizmom emocjonalnym. Moe to rzuci pewne wiato na ewolucj emocji. W miar posuwania si w gr drabiny ewolucyjnej coraz wyraniejsze staj si nastpujce waciwoci: zdolno do przetwarzania bardziej skomplikowanych wzorcw stymulacji z otoczenia, rwnoczesne wystpowanie rnych tendencji motywacyjnych, dua plastyczno zachowania oraz opieranie si interakcji midzyosobniczych na organizacji spoecznej. Emocje wydaj si silnie zwizane z wyznaczaniem reakcji na zdarzenia rodowiskowe o duym znaczeniu dla potrzeb i celw organizmu. Emocja poredniczy midzy stymulacj rodowiskow a zachowaniem, tote mona j przyrwna do urzdzenia interface; natomiast istnienie rwnie nieemocjonalnych reakcji na stymulacj zewntrzn wskazuje, e organizmy s wyposaone i w inne rodzaje "cznikw" (takich jak odruchy, racjonalne rozwizywanie problemw). Szczegln rol emocji jest funkcja inteligentnego cznika poredniczcego midzy wejciem a wyjciem na podstawie tego, co jest najwaniejsze dla organizmu w danym momencie. Mechanizm ten dokonuje oceny nadchodzcej informacji, opierajc si na sytuacyjnie waonym oszacowaniu istotnoci zdarze dla kluczowych potrzeb i celw organizmu, oraz przygotowuje odpowiednie dziaania

przystosowawcze. Z uwagi na ich silny zwizek z motywacj, Tomkins (1984) uwaa emocje za amplifikatory (nasilacze) motyww Podobnie Frijda (1988) uwaa emocje za systemy realizacji interesw organizmu. Rwnie dwie inne teorie, sformuowane przez Pankseppa (1982) i Bucka (1985), opieraj si na motywacyjnym oddziaywaniu emocji. Aby zrozumie t funkcj emocji, warto przyjrze si kontroli wanych reakcji adaptacyjnych u organizmw, ktre wydaj si emocji pozbawione. U bardzo prymitywnych organizmw, jak ameba, adaptacyjno reakcji na wane zdarzenia jest zapewniona dziki odruchom bezwarunkowym - wrodzonym mechanizmom wykrywania odpowiednich zdarze i reagowania na nie. Rwnie u wielu innych zwierzt nieco bardziej zoone wzorce sztywnych reakcji zostaj pobudzone quasi-automatycznie w wypadku wykrycia odpowiedniej stymulacji zewntrznej przez wyspecjalizowane detektory cech (Hinde, 1974). Nawet jeeli mechanizmy te nie s wrodzone i zale od uczenia si, powizanie midzy okrelonym bodcem wyzwalajcym a konkretn reakcj pozostaje sztywne i niezmienne. We wszystkich tych wypadkach wykrywanie istotnoci ma charakter z gry zaprogramowany i jest zakodowane w automatycznych detektorach cech lub w uwarunkowanych wzorcach stymulacji. Cho niektre z tych mechanizmw mog by modyfikowane procesami uczenia si JAK FUNKCJ PENI EMOCJE? ~e7rw~" i wykazuj pewien stopie sytuacyjnej specyficznoci, nie s one wystarczajco plastyczne, aby mogy kontrolowa zachowania adaptacyjne u bardziej rozwinitych gatunkw, prowadzcych spoeczny tryb ycia i dysponujcych zrnicowanym repertuarem reakcji, jak to ma miejsce w wypadku wielu ssakw, a w szczeglnoci naczelnych. Twierdz, e emocje wyksztaciy si w trakcie ewolucji jako systemy wykrywania istotnoci i

przygotowywania reakcji u tych organizmw, ktre s w stanie spostrzec i oceni szeroki zakres zdarze rodowiskowych (nawet niewanych dla przetrwania) oraz dysponuj szerokim repertuarem alternatywnych reakcji w odpowiedzi na te zdarzenia. Twierdzi mona, e emocje su odczeniu reakcji od bodca (Scherer, 1984b). Uwaam, e kluczowymi wasnociami emocji s dwie zalety tego odczenia, polegajce na tym, e: (1) pomidzy ocen bodca a reakcj pojawia si pewien odcinek czasu - okres latencji oraz (2) stosowna do bodca reakcja jest z gry przygotowana i moe nastpi bardzo szybko. Pierwsza zaleta oznacza istotny postp w stosunku do prymitywnych odruchw; zaleta druga za oznacza utrzymanie adaptacyjnie przydatnej szybkoci reagowania, tak charakterystycznej dla filogenetycznie starszych, automatycznych sposobw odpowiadania na nagle wydarzenia. Rola tych dwch wasnoci stanie si bardziej wyrazista, gdy spojrzymy na nie okiem inyniera. Zadanie polega na skonstruowaniu mechanizmu o wielkiej plastycznoci w ocenie zdarze i wyborze optymalnego na nie reagowania bez cakowitej utraty zalet poprzedniego systemu, ktry radzi sobie z sytuacjami wanymi dla przetrwania organizmu, dostarczajc reakcji niezawodnych, szybkich i odpowiednich do sytuacji. Emocje zdaj si wietnie odpowiada tym wymaganiom, stanowic due osignicie sztuki inynierskiej: odpowiedni wzorzec reakcji i energia do jej przeprowadzenia zostaj przygotowane natychmiast po analizie bodca, cho samo wykonanie reakcji motorycznych nie ma natychmiastowego charakteru. Okres latencji moe by spoytkowany do gbszej analizy i oceny zarwno bodca, jak i repertuaru wasnych reakcji, co z kolei umoliwia odpowiedni modyfikacj wasnego zachowania (por. Crook, 1980, s. 147).

Zanim dalej rozwaymy, w jaki sposb okres latencji moe zosta wykorzystany do tych celw, przyjrzyjmy si pewnemu paradoksowi - sdzc po potocznym dowiadczeniu, im krtszy jest okres latencji, tym silniejsza emocja (Hormann, informacja osobista). Zwaywszy, e zdarzenia rni si poziomem istotnoci dla organizmu zarwno w sensie wanoci potrzeb i celw, do ktrych si odnosz, jak i w sensie pilnoci wymaganej reakcji - naleaoby oczekiwa, e emocja jako detektor istotnoci bdzie wyraa wano zdarzenia i odpowiadajcy jej stopie zaangaowania ego. Organizmy nie powinny zwleka z reakcj w obliczu bardzo intensywnych emocji. Rozwizanie polega na zdaniu si na "mdro ciaa" - w tym wypadku na filogenetycznie zaprogramowane tendencje do dziaania. W sytuacjach nagej potrzeby organizm nie moe sobie pozwoli na luksus ponawiania ocen i starannego rozwaania alternatywnych odpowiedzi. Pierwszestwo ma szybko zareagowania i nawet jeeli owe szybkie reakcje byyby niedoskonae, a czasami wrcz katastrofalne w skutkach, to na dug met dysponowanie takimi z gry zaprogramowanymi reakcjami na nage sytuacje wydaje si mie warto adaptacyjn. Wydaje si rwnie, e wanie z uwagi na t funkcj reakcje emocjonalne zostay wyselekcjonowane w trakcie ewolucji (chyba e nastpia jaka wana zmiana w otoczeniu lub w organizacji spoecznej, na ktr proces doboru naturalnego nie zdy jeszcze zareagowa). Tak wic omawiany paradoks jest tylko pozorny Odwrotnie proporcjonalny stosunek midzy intensywnoci emocji a okresem latencji w istocie przyczynia si walnie do adaptacyjnej wartoci mechanizmu emocji. Warto zauway, e wynikajca z krtkiego okresu latencji impulsywno dziaa w warunkach kracowych jest przyczyn, dla ktrej "zachowanie emocjonalne" uwaane

jest za "irracjonalne" (jako e brak tu starannego rozwaania alternatyw i uporzdkowanego mylenia). Jednak w sensie racjonalnoci praktycznej (Weberowskiego Zweckarationalitt, czyli dostosowania rodkw do celw - Weber, 1947) zachowanie emocjonalne naleaoby uwaa za "racjonalne" w sytuacjach nagej potrzeby (Scherer, 1985). Przy normalnym biegu zdarze raczej rzadkie s sytuacje, w ktrych pocztkowa ocena zdarzenia automatycznie i natychmiastowo wyzwala z gry przygotowan reakcj (w kracowym wypadku jest to "wrodzony mechanizm wyzwalajcy"). Emocje zapewne dziaaj zwykle w ten sposb, e pocztkowa ocena zdarzenia prowadzi do natychmiastowych zmian neurofizjologicznych i owocuje gotowoci do okrelonego rodzaju reakcji, ktre jednak nie zostaj natychmiast wykonane. Okres latencji midzy pocztkow ocen zdarzenia a reakcj jest optymalnie wykorzystywany do przygotowania reakcji. Obecnie moemy si bliej przyjrze poytkom pyncym z okresu latencji, ktry pojawia si dziki odczeniu reakcji od bodca. Jak ju wskazywaem, pierwszym poytkiem jest umoliwienie biecej analizy zdarzenia bodcowego, dziki czemu organizm moe doj do bardziej szczegowych i trafniejszych wnioskw, a w konsekwencji zmieni pierwotn ocen zdarzenia bodcowego. Ten wany aspekt emocji podkrelany jest przez Lazarusa (1966), ktry nazwa go "wtrn ocen poznawcz" w odrnieniu od oceny pierwotnej. Terminy te sugeruj istnienie tylko dwch ocen zdarzenia bodcowego, podczas gdy w rzeczywistoci ocena ta wydaje si procesem cigym, obdarzonym a do koca moliwoci zmiany ostatecznego wyniku w postaci reakcji emocjonalnej. Proces oceny funkcjonuje zarwno przed podjciem dziaania, jak i po nim, a samo

podjte dziaanie oraz jego skutki staj si oczywicie rwnie przedmiotem dalszych ocen. Stale kontynuowany proces oceny przyrwna mona do niezmordowanego obracania si anteny pracujcego radaru. Druga wana funkcja okresu latencji polega na tym, e umoliwia on organizmowi zakomunikowanie innym wasnych ocen i intencji. Ma to oczywiste znaczenie adaptacyjne, zwaywszy, e proces wyboru reakcji uwzgldnia te ich moliwe nastpstwa, w interakcjach spoecznych za wyniki poszczeglnych dziaa przynajmniej czciowo zale od reakcji innych organizmw obecnych w sytuacji. Przewidywanie, jak inni zareaguj na rne moliwe dziaania, decyduje o tym, ktra z moliwoci zostanie ostatecznie wybrana przez przeywajcy emocj organizm. Sygnalizowanie emocji komunikuje reakcj organizmu innym, co z kolei zawa zakres behawioralnych intencji, jakie mog zosta wywnioskowane przez obserwatorw. Posumy si przykadem z dziedziny midzyludzkich interakcji. Reakcja mimiczna na czyj ironiczn uwag zdradza natychmiast, czy uwaga potraktowana zostanie jako art, czy te jako zniewaga. Ta informacja redukuje liczb moliwych nastpstw behawioralnych, jakich naley si w tej sytuacji spodziewa. Dodatkowa redukcja nastpi na widok wzniesionej pici. Jednak w wikszoci wypadkw pi nie uderza od razu. Fakt e wzniesiona pi komunikuje intencj behawioraln, prowadzi z kolei do zauwaalnej reakcji emocjonalnej i komunikatw wysyanych przez innych, pozwalajc przewidywa moliwe nastpstwa rnych rodzajw dziaania, jak na przykad uderzenie. Ju Darwin (1872/1965) podkrela kluczow rol ekspresji emocji jako sygnaw intencji behawioralnych oraz ich rol w przebiegu interakcji spoecznych. Mona wykaza, e sygnalizacyjna funkcja ekspresji emocjonalnej jest na tyle wana, i dobr naturalny preferowa

takie sposoby wyraania emocji, ktre s szczeglnie skuteczne jako komunikaty dla innych osobnikw gatunku (Leyhausen, 1967). Dogbna ocena zdarze bodcowych i umoliwiana przez komunikowanie intencji przewidywalno wyniku tej oceny pozwala na wewntrzn symulacj i ocen nastpstw rnych dziaa moliwych do podjcia w danej sytuacji. Okres latencji umoliwia te organizmowi wewntrzne ledzenie tych procesw (a w wypadku czowieka take refleksj nad nimi), procesw oceny bodca i wasnej reakcji, zmian we wasnym organizmie i w ekspresji przeywanej emocji. Owo ledzenie przebiegu procesw peni zapewne dwie funkcje. Po pierwsze skupia uwag na nierozwizanej sytuacji wymagajcej jakiej reakcji adaptacyjnej, co przeciwdziaa zakceniom ze strony ewentualnych dystraktorw (innych zdarze) pojawiajcych si w okresie latencji, kiedy organizm jest w trakcie radzenia sobie z oryginalnym zdarzeniem. Po drugie za, pozwala zintegrowa informacje o zdarzeniach wewntrznych i zewntrznych, umoliwiajc ich reprezentacj w pamici, co uatwia uczenie si. Lee Anna Clark i David Watson: Funkcjonalne i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe Jednym z moliwych sposobw podejcia do problematyki funkcji emocji jest badanie emocji dysfunkcjonalnych i to wanie podejcie przyjmujemy w naszej odpowiedzi. Skupimy si tu na problemie, dlaczego i w jaki sposb reakcje emocjonalne - ktre rozwiny si przecie i utrwaliy w procesie ewolucji dziki swoim wasnociom adaptacyjnym - mog sta si dysfunkcjonalne i dezadaptacyjne. Rozpoczniemy od krtkiego rozwaenia pewnych normalnych, funkcjonalnych wasnoci emocji. Oglnie mwic, funkcje emocji mona z grubsza podzieli na te, ktre maj podstawowe znaczenie ewolucyjne, i na funkcje o bardziej wspczesnym rodowodzie. Pewne

funkcje emocji wydaj si nie tylko uniwersalne dla ludzi, ale mona je odnale u wielu gatunkw zwierzt, co sugeruje ich pochodzenie od wsplnych przodkw. Na przykad strach w odpowiedzi na niebezpieczestwo zwiksza szanse przetrwania przez cae epoki dziki zwizanym z nim reakcjom znieruchomienia lub ucieczki. Z drugiej strony za bardziej zoone emocje, takie jak tsknota, mio czy poczucie winy, wydaj si specyficznie ludzkie i speniaj intrapsychiczne, interpersonalne i spoeczne funkcje wykraczajce poza ich praprzyczyny Z uwagi na ograniczenie miejsca rozwaymy jedynie podstawowe reakcje emocjonalne - przez wzgld na ich bardziej bezporednie znaczenie dla problemu dysfunkcjonalnoci emocji. Uniwersalne funkcje emocji Najwaniejsze s trzy typy funkcji emocji, dotyczce systemw sygnalizacji, mobilizacji zasobw i zachowania zasobw. Po pierwsze, emocje su jako wyraziste bodce wewntrzne, wzbudzone wydarzeniami zewntrznymi i uwraliwiajce organizm na potrzeb dalszego zbierania informacji lub dziaania; przy czym specyficzne rodzaje zdarze zwizane s z rnymi emocjami. Na przykad strach sygnalizuje organizmowi, by ucieka przed nadchodzcym niebezpieczestwem, podczas gdy wstrt jest reakcj na gorzki smak lub przykry zapach i ostrzega organizm przed potencjalnie mierteln trucizn. Przeciwnie rado, wywoywana pozyskaniem upragnionego obiektu lub ukoczeniem wanego zadania - podkrela ona pozytywn warto tego obiektu czy zadania. Z kolei zainteresowanie odczuwane w nowych sytuacjach zachca do dalszego ich badania, zwikszajc w ten sposb szanse uzyskania wartociowych informacji lub obiektw (por. Fowles, 1980). Z przyjmowanego przez nas punktu widzenia nie jest wane, czy te rne sytuacje wyzwalaj

reakcje emocjonalne bezporednio dziki wrodzonym, przedpoznawczym mechanizmom limbicznym, czy te dziki centralnym, bardziej zaawansowanym procesom przetwarzania informacji wanej dla przetrwania. Oczekujemy raczej pojawienia si zoonych modeli teoretycznych, integrajcych oddziaywanie mechanizmw i limbicznych i korowych, i opowiadamy si za modelem integracyjnym, traktujcym emocje i poznanie jako procesy nawzajem od siebie uzalenione (na przykad Greenberg, Safran, 1984). Wany jest fakt, e wzbudzenie emocji czyni sytuacj bardziej wyrazist dla organizmu i wymagajc skupienia na niej uwagi, dziki czemu reakcje emocjonalne na zdarzenia polepszaj przystosowanie organizmu. Dlaczego organizmy w ogle wyksztaciy taki podwjny, poznawczo emocjonalny system reagowania? Dlaczego prymitywniejszy system oceny emocjonalnej nie zosta w miar rozwoju filogenetycznego po prostu zastpiony mechanizmem czysto poznawczym? Po pierwsze dlatego, e podwjny system zachowuje zarwno natychmiastowo reagowania limbicznego, jak i plastyczno wynikajc z uwikania procesw poznawczych wyszego rzdu. Po drugie, podwjny system umoliwia rozsdne uywanie procesw poznawczych wyszego rzdu. Sytuacje neutralne afektywnie nie przycigaj uwagi w takim stopniu, jak emocjonujce, tak wic pod nieobecno emocji wszystkie sytuacje maj tak sam zdolno skupiania na sobie uwagi organizmu. Bez "automatycznego" systemu ocen wszystkie sytuacje musiayby by zatem oceniane ze wzgldu na ich warto przystosowawcz, co stanowioby znaczne obcienie procesw korowych. Rozwamy przypadek dzieci pozbawionych zdolnoci odczuwania blu. Cho dzieci takie wyksztacaj zdolno poznawczej oceny niebezpieczestw niesionych przez rne obiekty i

dziaania, nabycie tej umiejtnoci pochania im nieporwnanie wicej czasu i wysiku ni dzieciom uczcym si na podstawie systemu odczuwania blu. Tym pierwszym bezpieczestwo zapewnia jedynie stae zachowywanie czujnoci, podczas gdy dzieci normalne szybko ucz si unikania niebezpieczestw dziki sprzeniom zwrotnym uzyskiwanym w postaci odczucia blu. Tak wic bez emocji organizm musiaby si uczy pozytywnej i negatywnej wartoci sytuacji bodcowych na mocy czysto poznawczych rozwaa. Druga funkcja emocji to mobilizacja zasobw. Emocjom towarzysz reakcje fizjologiczne stanowice potencja do okrelonych dziaa. Na przykad autonomiczny system nerwowy przygotowuje ciao do fizycznej odpowiedzi na niebezpieczestwo w postaci reakcji ucieczki-ataku. Podobnie i emocje pozytywne energetyzuj i motywuj szeroki zakres zachowa spoecznych i prospoecznych (Watson, Clark, w druku). Co wicej, emocje nie tylko wpywaj na zasoby wewntrzne organizmu, ale wi si te z gromadzeniem zasobw zewntrznych. Na przykad dwikowe oznaki stresu ostrzegaj spoeczno o koniecznoci udzielenia jednostce pomocy, podczas gdy okrzyki radoci i podniecenia zapraszaj innych, by przyczyli si do polowania czy witowania. Podobnie jak w wypadku sygnalizacyjnej funkcji emocji, zakadamy, e te zintegrowane systemy emocjonalne-behawioralne wyksztaciy si jako wysoce skuteczne rodki wykorzystywania zasobw organizmu. Wreszcie przynajmniej jedna emocja - smutek czy rozpacz - wydaje si spenia funkcj utrzymania posiadanych zasobw (Beck, 1987). Jeeli przeduajca si aktywno nie prowadzi do sukcesu, adaptacyjn strategi jest redukcja wysikw i wycofanie si z dalszych dziaa. Depue,

Krauss i Spoont (1987) opisuj pewien zintegrowany system biobehawioralny, ktrego zakres funkcjonowania ograniczaj dwa krace: od wysokiego poziomu energii aktywnoci, zainteresowania, pobudzenia, czujnoci i nastawienia na poszukiwanie przyjemnoci oraz euforycznego nastroju, do niskiego poziomu energii - aktywnoci, wycofania, obnienia funkcjonowania poznawczego, anhedonii i smutku-depresji. Cechy drugiego kraca tego kontinuum zdaj si wiadczy o mechanizmie "ukierunkowanym na zachowanie energii poprzez zwolnienie funkcjonowania caego aparatu psychobiologicznego" (Beck, 1987, s. 29). Smutek pojawia si wtedy, kiedy dziaalno jednostki prowadzi do znacznego wydatkowania energii, a jednak nie przynosi zamierzonych rezultatw. W konsekwencji biobehawioralny system motywacji zostaje zamknity, co zniechca do dalszych dziaa. Czy istniej dysfunkcjonalne emocje? Odpowied na to pytanie wydaje si na pierwszy rzut oka oczywista, zwaywszy na cierpienia emocjonalne towarzyszce rnym zaburzeniom psychicznym. A jednak mona argumentowa, e to nie emocje same w sobie s dysfunkcjonalne, lecz tylko ich pewne waciwoci, jak nasilona czsto, natenie i czas trwania emocji negatywnych, bd te osabienie tych parametrw w wypadku emocji pozytywnych. Przeledzimy, w jaki sposb te poszczeglne waciwoci ulegaj poczeniu, dajc w rezultacie reakcje dysfunkcjonalne, i przedyskutujemy czynniki zwizane z wyksztacaniem si lku i zaburze depresyjnych. Istotnym problemem klinicznym jest rwnie gniew, cho z braku miejsca musimy pomin rozwaania dotyczce tej emocji, silnie zwizanej z funkcjami spoecznymi. Zaburzenia lkowe Takie traumatyczne wydarzenia, jak atak czy molestowanie fizyczne i seksualne, walka na

froncie, klski yciowe, powane wypadki czy mier bliskiej osoby, prowadz do kracowych reakcji emocjonalnych. Reakcje te maj charakter normalny i adaptacyjny, o ile w jakich rozsdnych granicach czasowych nastpuje przywrcenie rwnowagi emocjonalnej. Jednak w pewnych warunkach powrt do normalnoci ulega zahamowaniu i te reakcje emocjonalne nabieraj dezadaptacyjnego charakteru, poniewa przestaj spenia poprzednio wymienione funkcje (tak si dzieje w wypadku zaburze przystosowania lub zespou stresu pourazowego). Urazy cikie, przeduajce si lub wielorakie mog nasila prawdopodobiestwo zaburze, szczeglnie wtedy, gdy pojawiaj si wczenie w yciu jednostki, co moe prowadzi do upoledzenia normalnego funkcjonowania pewnych neuroprzekanikw (Van der Kolk, 1987). W niektrych wypadkach dowiadczenia urazowe mog prowadzi do nieadekwatnego nasilenia reakcji na nastpujce potem zdarzenia emocjorodne (Brown, Harris, Copeland, 1977). Ponadto obserwuje si due rnice indywidualne w reakcjach na stresory (McFarlane, 1986), a osoby reagujce dezadaptacyjnie czciej odznaczaj si okrelonymi cechami osobowoci, takimi jak wysoki poziom neurotyzmu i emocjonalno negatywna (por. nasza odpowied na Pytanie 2), ktre predysponuj do zaburze emocjonalnych. Wikszo zaburze emocjonalnych pojawia si jednak pod nieobecno jakich oczywistych stresorw sytuacyjnych lub stanowi reakcj emocjonaln nieproporcjonalnie siln w stosunku do wywoujcych je sytuacji. Dla przykadu proste fobie stanowi kracowe reakcje na sytuacje, w ktrych wikszo ludzi albo w ogle nie odczuwa strachu (na przykad otwarte przestrzenie), albo odczuwa jedynie saby strach (na przykad we, pajki). Ten drugi rodzaj fobii prawdopodobnie atwiej ulega wyksztaceniu, a trudniej wygaszeniu (Cook, Hodes, Lang, 1986),

zgodnie z hipotez "przygotowania" Seligmana (1971), opart na zaoeniu, e podstaw fobii jest wrodzona skonno do reagowania strachem na pewne rodzaje obiektw. S to wic reakcje strachu, ktre w filogenetycznej przeszoci miay spory sens przystosowawczy, cho utraciy go we wspczesnych warunkach. Jednak nawet istnienie pewnych filogenetycznie uwarunkowanych skonnoci nie wyjania jeszcze, w jaki sposb wyksztacaj si te nienormalnie silne reakcje strachu, jako e fobie nie pojawiaj si u wszystkich ludzi. Behawioryci zakadali, e fobie wyksztacaj si na mocy poczenia mechanizmw warunkowania klasycznego i instrumentalnego (Mowrer, 1947), co jednak nie uzyskao przekonujcych dowodw empirycznych, wiadomo te, e nie wszystkie fobie mona wyjani jako rezultat procesw warunkowania (Davisom Neale, 1990). Zaproponowano take alternatywn teori, skupiajc si na procesach przetwarzania informacji (Tomarken, Mineka, Cook, 1989), jednake brakuje jej wystarczajcego uzasadnienia empirycznego. Pewn rol mog tu rwnie odgrywa rnice temperamentalne (Gray, 1985). Niektre jednostki odczuwaj ataki paniki, czyli ostrego lku, ktremu towarzyszy nasilone pobudzenie autonomiczne, pod nieobecno jakichkolwiek stresorw w biecej sytuacji. Izolowany atak lku rzadko bywa dysfunkcjonalny, ale powtarzajce si napady ostrego lku s powanym zaburzeniem. Rosnca liczba dowodw przekonuje, e zaburzenie to stanowi rezultat interakcji pewnych waciwoci biologicznych i psychicznych, w szczeglnoci wzrostu wydzielania norepinefryny (Gorman, Liebowitz, Fyer, Stein, 1989), i nadwraliwoci na doznania fizyczne (Barlow, 1988). Co wicej, owa nadwraliwo ma dwa aspekty: (1) nasilon skonno do zauwaania dozna fizycznych i skupiania na nich uwagi (w odrnieniu od ich ignorowania) oraz (2)

tendencj do bdnego interpretowania normalnych odczu jako nienormalnych, a w konsekwencji do reagowania na doznania fizyczne niepokojem i lkiem. Samo dowiadczanie dozna fizycznych staje si wic sytuacj zagraajc i prowadzi do nasilenia stanw lku. Owe dwa aspekty nadwraliwoci somatycznej s w niewielkim stopniu wzajemnie powizane i oba stanowi skadniki szerszego zespou temperamentalnego neurotyzmu-negatywnej efektywnoci (por. nasza odpowied na Pytanie 2 oraz Watson i Pennebaker, 1989). Ten rodzaj temperamentu cechuje si uoglnion lkowoci i nadwraliwoci na zagroenie oraz wie si z nasileniem aktywnoci noradrenergicznej (i serotonergicznej, Gray, 1985). Wydaje si zatem prawdopodobne, e owe podwjne, fizjologiczne i psychiczne skonnoci do atakw ostrego lku stanowi elementy tego samego, zintegrowanego systemu reagowania. Jednostki neurotyczne o efektywnoci negatywnej s zarwno fizjologicznie, jak i psychicznie predysponowane do lkowego reagowania nawet na neutralne sytuacje. Za tym pogldem przemawia rwnie fakt, e osoby takie czsto doznaj pierwszego ataku paniki w jakim stresujcym okresie ycia (Pollard, Pollard, Corn, 1989), kiedy omawiany system i tak jest ju przeciony Napady ostrego lku stanowi wic w istocie reakcj lkow, ktra staa si dysfunkcjonalna wskutek uszkodzenia psychofizjologicznego systemu sygnalizowania niebezpieczestwa. Wreszcie u niektrych osb rozwija si zesp uoglnionego niepokoju przeduajcy si stan umiarkowanie silnego niepokoju pod nieobecno sytuacyjnych stresorw. Osoby te rwnie cechuje nienormalno reakcji lkowych, cho polega ona nie na atakach ostrego lku, lecz na przewlekym zaleganiu objaww lku o umiarkowanym nateniu wraz z symptomami pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego i z dugotrwaym martwieniem si (stany te czsto trwaj nawet

rok lub dwa lata - Breslau, Davis, 1985). Take i tutaj u podoa zaburze tkwi temperamentalny neurotyzm i emocjonalno negatywna (Clark, Watson, 1991b), ktre zreszt same w sobie cechuj si znaczn staoci w czasie, czciowo z powodu swego dziedzicznego charakteru (Clark, 1989). Zesp uoglnionego niepokoju bardziej ni inne zaburzenia emocjonalne jest podatny na efekt kumulowania si oddziaywa rodowiskowych (Breslau, 1985), co sugeruje podobiestwo do zalegajcych objaww zespou stresu pourazowego. Zaburzenia depresyjne Dziki postpom w rozumieniu biologicznych skadnikw omwionych poprzednio zaburze lkowych mog one by traktowane jako zaburzenia normalnych reakcji na niebezpieczestwo. Inaczej jest w wypadku zaburze depresyjnych, poniewa jak dotd sformuowano niewiele przekonujcych teorii, ktre wyjaniayby funkcje czy adaptacyjne znaczenie depresji. Jednake, jak ju wspomnielimy wczeniej, Beck (1987) przedstawi hipotez, e depresja jest czci mechanizmu psychobiologicznego spowolnienia w odpowiedzi na oczekiwany brak pozytywnego wzmocnienia, a Depue i in. (1987) opisali pewien biobehawioralny system, regulujcy poziom pozytywnoci emocji i poziom aktywnoci behawioralnej, spoecznej i poznawczej. Fluktuacje tego systemu (ktry w innym miejscu opisywalimy jako emocjonalno pozytywn por. nasz odpowied na Pytanie 2) wi si z cyklem zarwno dziennym, jak i rocznym (Clark, Watson, Leeka, 1989; Smith, 1979), w tym rwnie z sezonowymi zaburzeniami afektywnymi (Kasper, Rosenthal, 1989). Co wicej, diagnostyczne dla depresji s zmiany w architekturze snu (Giles, Rusk, Roffwarg, 1986), a pewne formy depresji s zwizane z zaburzeniami samoistnego rytmu dobowego (Clark i in., 1989; Healey, Williams, 1988). Wreszcie Fox i Davidson (1984)

zaproponowali pewien korowy model aktywnoci emocjonalnej, w ktrym pozytywne reakcje emocjonalne s pojmowane jako przejaw tendencji do zbliania si, podczas gdy negatywne stany emocjonalne - jako przejaw tendencji do aktywnego unikania. Wymienione modele teoretyczne opisuj moliwe do pogodzenia aspekty pewnego podejcia do depresji. Jeeli na przykad emocje pozytywne towarzysz tendencji do zbliania si i eksploracji, to ich nieobecno zgodna jest z depresyjnym wycofaniem si. Co wicej, zmiany poziomu energii stanowi podstawowy skadnik kadego z tych modeli, a dzienne i sezonowe wahania poziomu aktywnoci-zbliania si mog stanowi mechanizm zachowywania energii. Spadek skonnoci do eksploracji i innych dziaa w pewnych okresach doby i w zimie wydaje si przejawem skuteczniejszego wykorzystywania zasobw ni stale zalegajcy stan wysokiej aktywacji. Modele te pozostaj wic w zgodzie z naturalnie cykliczn istot depresji, ktrej natenie ronie i opada w miar upywu czasu. Jak si zatem wydaje, rozsdne jest zaoenie, e depresja stanowi pewne dysfunkcjonalnie przeduone spowolnienie normalnie cyklicznego systemu emocjonalnoci pozytywnej-zbliania si. Etiologiczna rola zaburze biologicznych zdaje si szczeglnie wyrana w przypadku cyklofrenii (psychozy maniakalno-depresyjnej), w trakcie ktrej obserwuje si rwnie okresy dysfunkcjonalnej nadaktywacji. Tez t potwierdza wiele danych. Cykl psychozy maniakalno-depresyjnej moe by regulowany za pomoc litu, o ktrym wiadomo, e wpywa na przebieg dobowego rytmu aktywnoci ciaa (Mellerup, Rafaelsen, 1979). Pojawienie si epizodw depresji uzalenione jest przynajmniej czasowo - od terapii za pomoc deprywacji snu, by moe wskutek resynchronizacji rozregulowanego rytmu dobowego, sezonowe zaburzenia afektywne za s skutecznie leczone za

pomoc fototerapii naladujcej wyduenie dnia sonecznego (Wehr i in., 1986). Nie jest jednak jasne, jakie procesy mog wzbudza depresj jednobiegunow, ktrej biologiczne podstawy s sabiej poznane. Pewnych poszlak dostarczaj obserwacje, e (1) zaburzenia lkowe i depresyjne czsto ze sob wspwystpuj (Clerk, 1989; Clerk, Watson, 1991b); (2) typowa sekwencja reakcji na stresor polega na pocztkowym pojawianiu si strachu i lku, ktre s nastpnie zastpowane przez smutek bd depresj lub z nimi czone (Akiskal, 1990); (3) lk wie si gwnie z neurotyzmem i efektywnoci negatywn, podczas gdy depresja czy si zarwno z nasileniem efektywnoci negatywnej, jak i z osabieniem efektywnoci pozytywnej (Clerk, Watson, 1991b). Wszystkie te obserwacje zgodne s z hipotez, e rdem depresji jest normalnie przystosowawcza reakcja na porak w radzeniu sobie z zagraajcym otoczeniem. Jeeli pocztkowy lk i towarzyszca mu tendencja do unikania okazuj si nieskuteczne w rozwizywaniu sytuacji kryzysowej, kontynuacja tego wzorca zachowania wydaje si nie mie wartoci przystosowawczej, natomiast zaprzestanie wysikw jest zarwno adekwatne do sytuacji, jak i przystosowawcze. Tak wic organizm zaprzestaje wysikw i biernie wycofuje si z sytuacji. Dalsz reakcj przystosowawcz jest zaangaowanie si w inne rodzaje dziaa po przeminiciu kryzysu. Typowym przykadem tego zjawiska jest dobrze udokumentowana, dwuetapowa reakcja naczelnych na sytuacj utraty-rozstania, w ktrej pocztkowa reakcja aktywnego protestu jest zastpowana przez biern reakcj rozpaczy (Bowlby, 1980). Naley podkreli, e emocjonalnie negatywne (dotyczce lku) unikanie oraz emocjonalnie pozytywne (dotyczce depresji) zblianie to systemy wzgldnie od siebie niezalene, a kady z nich

w odmienny sposb wie si ze zmiennymi "trzecimi" (Clerk i in., 1989; Watson, Pennebaker, 1989). Zamknicie systemu pozytywnego moe prowadzi do zaniku aktywnoci nawet pod nieobecno bezporedniego wpywu na negatywny system emocjonalny, ktry moe pozostawa nadal pobudzony Jednak lk i pobudzenie rzadko towarzysz ciszym stanom depresyjnym, tak wic kiedy system pozytywnej aktywacji znajduje si w biernym nadirze, moe to hamowa funkcjonowanie systemu aktywacji negatywnej. Przedstawiony tu zintegrowany model wyjania wspwystpowanie lku i depresji oraz ich nastpstwo czasowe. Model ten zgodny jest zarwno z traktowaniem depresji jako pewnej strategii zachowywania energii, jak i z traktowaniem jej jako skadnika pewnego wikszego biobehawioralnego systemu aktywacji pozytywnej, obdarzonego zdolnoci do samoistnej fluktuacji. Model ten dostarcza te pewnego pocztkowego wgldu we wspdziaanie emocjonalnoci pozytywnej i negatywnej w wyznaczaniu zaburze afektywnych. Oczywicie zaburzenia afektywne zale take od wielu innych czynnikw, w szczeglnoci o charakterze poznawczym, ktre powinny zosta uwzgldnione w ramach tego bardzo oglnego modelu. Zachcajcy jest fakt, e badacze przyjmujcy rne perspektywy teoretyczne prbuj stworzy oglne teorie lku i depresji, wic te zaburzenia z normalnymi funkcjami emocji i rozwaajc, w jaki sposb te normalnie adaptacyjne mechanizmy staj si dysfunkcjonalne (na przykad Akiskal, 1990; Healy, Williams, 1988). Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie Wzbudzanie zmian fizjologicznych Levenson, a take Clark i Watson opisuj, w jaki sposb emocje wzbudzaj zmiany fizjologiczne wspierajce zachowania, ktre byway adaptacyjne dla

danej sytuacji w ewolucyjnej przeszoci gatunku. Czciowo zgadza si z tym rwnie Frijda, cho podaje w wtpliwo ewolucyjne podstawy niektrych ze zmian pojawiajcych si w dziaalnoci autonomicznego ukadu nerwowego. Gotowo do okrelonych dziaa Clore odrzuca ide, e w emocje wpisana jest gotowo do okrelonych dziaa, i twierdzi, e emocje zmieniaj nasze motywacje i cele, a nie konkretne zachowania, w ktre skonni bylibymy si angaowa. Tak wic strach prowadzi do prb uniknicia szkody, jednak zachowania suce temu celowi zmieniaj si z sytuacji na sytuacj i twierdzenie, jakoby strach nasila gotowo do ucieczki, nie oddaje istoty sprawy Frijda dopuszcza wicej ni jedn reakcj na strach, ale zakada, e kada emocja owocuje wzrostem gotowoci do pewnej ograniczonej liczby okrelonych dziaa. Rwnie Scherer podpisuje si pod ide, e kada emocja wzbudza "filogenetycznie zaprogramowane tendencje do dziaania". Idea pewnego zbioru wrodzonych tendencji do dziaania skojarzonych z kad emocj (lub ich wikszoci) wynika take z analiz przedstawionych przez Levensona. Zmiany w aktywnoci poznawczej Poszczeglni autorzy rni si wizj wpywu emocji na procesy poznawcze. Zdaniem Levensona, emocje umoliwiaj "drogi na skrty" w przetwarzaniu informacji. Clark i Watson proponuj dualistyczny system emocjonalnopoznawczy, obejmujcy zarwno automatyczne, filogenetycznie adaptacyjne reakcje (rozwaane przez Levensona), jak i bardziej rozbudowane procesy zbierania informacji i oceny, w ktrych przebiegu emocje nasilaj nasz potrzeb gromadzenia danych i decyduj o alokacji uwagi. Bardzo podobne stanowisko zajmuje te Scherer. Z kolei Clore zakada, e same uczucia stanowi rdo informacji. Wasne odczucia uywane s jako podstawa do formuowania sdw i ocen oraz do podejmowania decyzji. Podobny pogl

przyjmuje te Frijda. Clore dodatkowo zakada, e warunkiem funkcjonowania uczu jako rda informacji jest ich uwiadomienie sobie przez czowieka, co zdaje si przeczy stanowisku Levensona, a do pewnego stopnia take podanemu przez Clark i Watsona opisowi sposobu, w jaki emocje przygotowuj organizm do reagowania z pominiciem szczegowych poznawczych ocen sytuacji. Clore zakada te, e nastroje i emocje mog rnie wpywa na przebieg procesw poznawczych, poniewa stany te rni si stopniem zogniskowania i specyficznoci wywoujcych je zdarze. Uatwianie reakcji filogenetycznie adaptacyjnych Levenson zakada, e emocje maj zdolno do "wyczania w jednym momencie caoci dowiadcze nagromadzonych w trakcie ycia, wpyww kultury i wychowania, odsaniajc wsplny mianownik ludzkich reakcji". W myl takiego rozumowania jedynym rdem rnic indywidualnych w zakresie emocji byaby biologia, nie za mechanizmy spoecznego uczenia si. Pogld Levensona jest wic wyranie sprzeczny ze stanowiskiem, e emocje s niemal cakowicie rezultatem spoecznego konstruowania znacze rnych sytuacji (przyjmowanym przez Shwedera i Averilla). Bardziej porednie stanowisko przyjmuje Scherer, a take Clark i Watson. Scherer dopuszcza wiksz plastyczno reakcji emocjonalnych, zakadajc, e funkcj emocji jest odczenie reakcji od bodca, co pozostawia organizmowi wicej czasu na wykrycie istotnoci sytuacji bodcowych i wybr odpowiedniej reakcji. Jednak Scherer zgadza si z Levensonem, e w wypadku intensywnych emocji dochodzi do zaktywizowania filogenetycznie zaprogramowanych tendencji do dziaania. Podobnie Clark i Watson traktuj emocje jako efekt oddziaywa podwjnych. Organizujce lub dezorganizujce wpywy emocji Stanowisko Levensona, e "istotn funkcj

emocji jest organizacja", zaprzecza pogldowi, e emocje dezorganizuj zachowanie (por. przeprowadzona przez Frijd dyskusja pogldw Hebba). Autorzy dowodzcy dezorganizujcego wpywu emocji mog jednak mie na myli stany emocjonalne kracowo silne (Frijda) i przewleke, takie jak chroniczny lk, ktry naleaoby traktowa raczej jako nastrj ni jako emocj (por. Pytanie 2 o rozrnienie emocji, nastrojw, temperamentu i cech emocjonalnych). Clore, a take Clark i Watson uwaaj, e dysfunkcjonalne s nie przemijajce reakcje emocjonalne, lecz uporczywie zalegajce stany, ktre s przejawami szczeglnego rodzaju temperamentu lub zaburze afektywnych. Funkcje specyficzne dla poszczeglnych emocji Zdaniem Clark i Watsona, szczegln funkcj smutku jest zachowanie zasobw. Rwnie Frijda zauwaa odmienno smutku od innych rozwaanych przez siebie emocji. Dyskusja przedstawiona przez Clark i Watsona sugeruje, e rne emocje mog spenia rne, sobie tylko waciwe funkcje, niezalenie od tego, e pewne funkcje (jak zakada Levenson) wydaj si wsplne dla wszystkich emocji. Jeszcze dalej idzie tu Averill, dowodzc, e funkcje kadej emocji musz by analizowane oddzielnie i e zale one od analizowanego aspektu emocji, na przykad od tego czy analizuje si krtko-, czy dugotrwae nastpstwa emocji i czy punktem odniesienia jest funkcjonowanie jednostki, gatunku, czy spoeczestwa. Dysfunkcjonalno Na dysfunkcjonalnoci emocji koncentruj si Clark i Watson, skupiajc uwag na nateniu i czstoci emocji pozytywnych i negatywnych, twierdzc przy tym, e reakcje negatywne czsto bywaj nieadekwatne do wzbudzajcych je sytuacji (podobnie uwaa Averill).

Pogldy Clark i Watsona na rol rnic indywidualnych zostay rozwinite w ich odpowiedzi na Pytanie 2. Wydaje si, e pogldy Averilla na rnice midzy krtko- i dugotrwaymi nastpstwami emocji mona pogodzi z dyskusj przedstawion przez Clark i Watsona. Reakcja uczuciowa funkcjonalna na krtk met moe okaza si dysfunkcjonalna, jeeli jest powtarzana wielokrotnie i przez duszy czas. Przedstawiony przez Clore'a opis sposobu, w jaki zalegajce u osoby depresyjnej emocje zaburzaj jej sdy, zdaje si cakowicie zgodny z pogldami Clark i Watsona. Averill zajmuje si natomiast odmiennym rodzajem dysfunkcjonalnoci - nie nadreaktywnoci, lecz zahamowaniem reakcji emocjonalnej. Funkcje interpersonalne Ten rodzaj funkcji jest krtko wzmiankowany przez Levensona, Frijd, Scherera oraz Clark i Watsona. Wszyscy oni zauwaaj, e ekspresja emocji informuje innych o intencjach i motywach osoby dokonujcej owej ekspresji i e motywuje to rne dziaania obserwatorw Levenson zauwaa take, i emocje wpywaj na tendencj do zbliania si do okrelonych osb lub do ich unikania. Cho interpersonalne funkcje emocji zyskay sobie mniej uwagi ni funkcje intrapersonalne, warto zauway, e rwnie te ostatnie rozwaane byy gwnie w kontekcie zdarze spoecznych, interpersonalnych. Wszyscy autorzy s przekonani, e emocje s wzbudzane gwnie przez dziaania innych i e emocje ju wzbudzone istotnie wpywaj na przebieg transakcji interpersonalnych. Pytanie 4: Jak wyjani dowody na powszechno zdarze poprzedzajcych emocje? James R. Averill: May wiat, dua scena Jak wyjani dowody na istnienie powszechnikw w zdarzeniach poprzedzajcych emocje?

Posta tego pytania zakada nie tylko uniwersalno pewnych zdarze poprzedzajcych emocje, ale i powszechno wystpowania samych emocji. W istocie pytanie to zawiera w sobie a trzy kwestie: (1) Czy istniej emocje powszechne (zdefiniowane gwnie w kategoriach waciwoci reakcji)? (2) Jeeli takie powszechne emocje istniej, to czy towarzysz im powszechne zdarzenia je poprzedzajce (wzbudzajce)? (3) Jeeli takie powszechne zdarzenia istniej, to jak je wyjani? Na pytanie pierwsze odpowiedziabym przeczco w odniesieniu do znacznej wikszoci emocji, co sprawia, e spekulacje w odpowiedzi na pozostae pytania stay si bezprzedmiotowe. Jednak taka "odpowied" byaby zbyt pochopna, jako e trywializowaaby pewien istotny zbir obserwacji. Istniejce dane sugeruj, e pewne aspekty sytuacji i zachowa powszechnie skojarzone z emocjami w jednej kulturze, pozostaj zwizane z emocjami (niekoniecznie tymi samymi) rwnie i w innych kulturach. Na przykad pewien wyraz twarzy jest powszechnie rozpoznawany jako typowy dla intencji agresywnych, pewne sytuacje za (na przykad bl i zdrada) wywouj reakcje agresywne u ludzi wszystkich kultur. Rozsdne jest zatem zaoenie, e dowolna emocja zawierajca agresywne intencje (na przykad gniew, zawi i zazdro w naszej kulturze) zawiera rwnie ten wyraz mimiczny Nie znaczy to jednak, e gniew jako specyficzna emocja wystpuje uniwersalnie we wszystkich kulturach ani e emocjonalne syndromy agresywne obserwowane w innych kulturach (na przykad liget u Ilongotw - Rosaldo, 1980) s jedynie wariantami emocji gniewu (por. moja odpowied na Pytanie 1). Przykad ten jest ilustracj pewnego wanego problemu pojciowego, ktry naley wyjani, zanim przystpimy do odpowiadania na pytanie o powszechno emocji: im oglniejsze pojcie, tym

bardziej uniwersalne jego zastosowanie. Rozwamy popularne przysowie: "Nie samym chlebem yje czowiek". W stwierdzeniu tym "chleb" jest uywany jako synekdocha, to znaczy figura, w ktrej kategoria podrzdna ("chleb") odnosi si w istocie do kategorii nadrzdnej ("ywno"). Czy chleb jest niezbdny do ycia? Nie, jeeli sowo to zinterpretujemy w jego zwykym sensie, jako oznaczajce pewien rodzaj ywnoci. Tak, jeeli zinterpretujemy je w szerszym sensie, jako oznaczajce ywno w ogle. W potocznych taksonomiach nie wszystkie kategorie musz mie swoj nazw w jzyku naturalnym. Jak to wyjaniaem w swojej odpowiedzi na Pytanie 1, powszechnym sposobem odnoszenia si do kategorii ukrytej (nie nazwanej) jest przywoanie jednego z prototypowych egzemplarzy tej kategorii lub jej podklasy Na przykad gdyby w jzyku polskim nie byo nazwy dla ywnoci, sowo "chleb" mogoby by uywane zarwno w znaczeniu szczeglnego rodzaju ywnoci, jak i ywnoci w ogle. Synekdochy czsto wystpuj w nazewnictwie emocji. Na przykad "gniew" moe si w najcilejszym sensie odnosi do pewnego szczeglnego zespou reakcji emocjonalnych, podobnie jak zazdro, zawi, nadzieja, smutek itd. (Averill, 1982). Storm i Storm (1987) posuguj si sowem "gniew" rwnie dla okrelenia szerszej kategorii, zawierajcej nie tylko specyficzn emocj gniewu, lecz take wcieko, furi i zo. Jeszcze szerzej uywaj sowa "gniew" Shaver i wsppracownicy (1987), oznaczajc nim emocj, ktr okrelaj w ten sposb Storm i Storm, ale te i dwie inne oglne klasy emocji, ktre nazwali "wrogo" i "wstrt". Czy gniew jest emocj uniwersaln? Tylko wtedy, kiedy uywamy tej nazwy w najszerszym sensie (Shavera i wsppracownikw). Nawet jednak na tym poziomie oglnoci naleaoby jako

wyjani powszechno emocji. Moliwoci s trzy i obejmuj: (1) powszechniki biologiczne, (2) powszechniki spoeczne oraz (3) powszechniki rodowiskowe. Praktycznie rzecz biorc, te trzy moliwoci s ze sob powizane. Na przykad powszechniki spoeczne mog odzwierciedla nasze dziedzictwo biologiczne, natomiast nasze dziedzictwo biologiczne (stanowice rezultat doboru naturalnego) moe odzwierciedla pewne warunki rodowiskowe. Jednake owe trzy moliwoci nie musz by powizane, a nawet mog pozostawa we wzajemnej sprzecznoci. Spoeczestwa mog nakada na jednostki ograniczenia sprzeczne z biologicznie uwarunkowanymi skonnociami (przykadem jest ograniczanie praktyk seksualnych). rodowiskowe warunki wspczesnego wiata za s bardzo odmienne od rodowisk, w jakich wyksztaci si gatunek ludzki, a nawet wikszo spoeczestw Tak wic wspczesne warunki rodowiskowe (na przykad przeludnione rodowiska miejskie) mog wzbudza inne reakcje emocjonalne ni te, do ktrych przygotowaa nas biologia czy spoeczestwo. Posumy si jeszcze raz przykadem gniewu. Bardzo oglnie rzecz biorc, mona gniew zdefiniowa jako (1) impuls popychajcy do agresji; (2) prb wymuszenia poszanowania dla norm spoecznych, bd te (3) reakcj na frustracj. Pierwsza z tych definicji implikuje powszechnik biologiczny, druga - powszechnik spoeczny, trzecia za powszechnik rodowiskowy Jeli chodzi o powszechniki biologiczne, tylko ideologiczne zaangaowanie moe prowadzi do przeoczenia znacznej liczby dowodw na agresywno gatunku ludzkiego, a take dowodw na powszechno rnych warunkw wzbudzajcych agresj, takich jak bl (Berkowitz, 1990). Co do powszechnikw spoecznych, wszystkie spoeczestwa wytworzyy normy, ktre pomagaj

regulowa interakcje midzy czonkami wsplnoty i umoliwiaj odrnienie jednej grupy od drugiej. Jeeli normy te maj funkcjonowa, poszanowanie dla nich powinno by w jaki sposb wymuszane. Gniew mona uwaa za taki mechanizm wymuszenia poszanowania norm na poziomie interpersonalnym i w tym sensie "zamanie norm spoecznych" bdzie powszechnym wyznacznikiem gniewu. Co za si tyczy powszechnikw rodowiskowych, adne otoczenie nie jest tak przyjazne, by wszystkie pragnienia i denia jednostki mogy zosta natychmiast spenione, z czego wynika powszechno frustracji, a wic i powszechno prb jej przezwycienia. Prby te nie musz by wrodzone, rwnie dobrze mog stanowi rezultat uczenia si bd spoecznych wymogw. Zapewne jak rol odgrywa tu i biologia, i spoeczestwo, i indywidualne uczenie si. Tak czy owak, jeeli zdefiniowa gniew jako reakcj na frustracj, to emocja ta bdzie miaa charakter uniwersalny. Podobne rozwaania stosuj si i do innych emocji. Na przykad, jeeli mio zdefiniuje si bardzo oglnie jako silny pocig seksualny, to ma ona powszechny charakter. Jednake mio romantyczna, rozumiana jako szczeglny zesp emocjonalny jest charakterystyczna jedynie dla kultur zachodnich (Averill, 1985). Podobnie jest z nadziej. Wszdzie na wiecie ludzie staj w obliczu niepewnej przyszoci, pragnc, by pewne zdarzenia nastpiy, a inne nie. W tym sensie nadzieja jest niewtpliwie uniwersalna. Jednak jako szczeglny zesp reakcji emocjonalnych, nadzieja, jak znamy z kultur Zachodu, niewtpliwie nie ma powszechnego charakteru (Averill, Catlin, Chon, 1990). Krtko mwic, uniwersalno reakcji prowadzi do poszukiwania powszechnikw w zdarzeniach wzbudzajcych t reakcj i na odwrt. Jednake powszechno sama w sobie nie

mwi nam jeszcze, czy rdem reakcji jest ewolucja biologiczna, warunki spoeczne, czy indywidualne dowiadczenia rodowiskowe (lub jaka kombinacja tych trzech czynnikw). Naley te pamita, e niniejsze rozwaania zakadaj moliwie najszersze znaczenia emocji: im szersze znaczenia naszych poj, tym mniejszy (mniej zrnicowany) wydaje si wiat. Z drugiej strony, im bardziej wsko rozumiemy pojcia, tym mniej sensu ma mwienie o powszechnoci zarwno reakcji, jak i wzbudzajcych je zdarze. Cay wiat jest scen i kiedy patrzymy na ni z perspektywy specyficznych emocji, jest to bardzo rozlega przestrze z wieloma rolami do zagrania. Jaki poziom oglnoci jest najwaciwszy przy analizie emocji? Zaley to od celu analizy Niektrzy twierdz, e emocje s tak dalece niepowtarzalne, i trudno porwna nawet rne osoby wywodzce si z tej samej kultury - "Nie moesz przey mioci w taki sposb jak ja, poniewa nie jeste mn". To stanowisko kracowe, przyjmowane przez niektrych psychologw humanistycznych. Wyklucza ono naukow analiz emocji, ktre staj si domen poetw i artystw. Na przeciwnym kracu znajdziemy teoretykw, ktrzy wszystkie emocje umieszczaj w kilku bardzo szerokich kategoriach, stosujcych si nie tylko do rnych osb, ale i kultur. Zalet tej strategii jest przynajmniej to, e wyglda na naukow, poniewa oznacza zajmowanie si zjawiskami oglnymi, a nie szczegowymi czy niepowtarzalnymi. Niestety, formuowane w ramach tej strategii wnioski z reguy maj niewiele wsplnego z rzeczywistymi dowiadczeniami ludzi. Osobiste preferencje skaniaj mnie do zajmowania si emocjami na porednim poziomie oglnoci, na ktrym abstrakcyjne pojcia, takie jak "gniew", "mio", "al" itd., a take ich odpowiedniki z innych kultur maj okrelone znaczenie w jzyku potocznym. Ten poredni poziom

oglnoci umoliwia porwnywanie jednostek pochodzcych z tej samej kultury (inaczej potoczne nazwy pozbawione byyby znaczenia), cho niewiele jest dowodw na ponadkulturow powszechno emocji na tym poziomie. Nie chciabym jednak sprawia wraenia, e taki poredni poziom oglnoci jest najlepszy pod kadym wzgldem i z uwagi na kady cel. Wane, by nie popeni bdu kategorii, jak go nazwa Ryle (1949), polegajcego na zakadaniu, e to, co prawdziwe na jednym poziomie oglnoci (dla przykadu gniew jako oglna kategoria emocji), prawdziwe jest i na innych poziomach (gniew jako szczeglny rodzaj emocji). Pytania o powszechniki emocji szczeglnie naraaj nas na popenienie tego bdu. Paul Ekman: Zdarzenia poprzedzajce a metafory emocji Kiedy pisaem po raz pierwszy o emocjach i ich ekspresji (Ekman, Friesen, 1969; Ekman, 1972) byem przekonany, e zdarzenia wywoujce emocje s rezultatem spoecznego uczenia si i dlatego cechuj si specyficznoci kulturow w przeciwiestwie do uniwersalnych sposobw wyraania emocji. Kilka lat pniej mj byy student Jerry Boucher (Boucher, Brandt, 1981) wykaza, e myliem si co do zdarze poprzedzajcych emocje. Boucher i Brandt pytali swoich badanych o typowe zdarzenia poprzedzajce emocje i stwierdzili podobiestwa midzy bardzo rnymi kulturami niezachodnimi. Podobiestwa te byy oczywiste na poziomie abstrakcyjnym, czy te pojciowym, cho nie na poziomie szczegowych opisw zdarze. Prace te byy kontynuowane przez Klausa Scherera i jego wsppracownikw (Scherer, Wallbott, Summerfield, 1986) w badaniach nad wyznacznikami emocji w rnych kulturach posugujcych si jzykiem pisanym. Proponujc cakowite uzalenienie zdarze poprzedzajcych emocje od kultury, powinienem by zdawa sobie spraw z bdnoci tego pogldu z uwagi na wasne dowiadczenia zebrane pod-

czas pracy nad przedpimiennymi kulturami Nowej Gwinei w roku 1967. W trakcie swojej pierwszej podry pokazywaem badanym zdjcia twarzy wyraajcych rne emocje, proszc, aby opowiedzieli, co musiaoby si sta, by u czowieka pojawi si okrelony wyraz twarzy. Zdarzeniem najczciej opowiadanym przy twarzy wyraajcej strach by atak dzikiej wini. Jeeli podstawimy na jej miejsce psa chorego na wcieklizn, otrzymamy zdarzenie wietnie sprawdzajce si dla strachu w Ameryce. Zdarzenia te rni si w szczegach, ale s podobne pod wzgldem oglnego tematu - zagroenia fizyczn szkod wyrzdzon przez zwierz. Podobnie byo z pozostaymi szecioma emocjami, ktre badaem. (W nastpnym roku zmieniem metod, opowiadajc badanym historyjk o zdarzeniach poprzedzajcych jak emocj i proszc o wskazanie twarzy wyraajcej emocj, ktra pasuje do tej historyjki - Ekman, 1972; Ekman, Friesen, 1971). Zainspirowany pracami Bouchera, twierdziem nastpnie, e "cho zdarzenia wywoujce okrelon emocj rni si w szczegach, maj one te wsplne waciwoci decydujce o wzbudzeniu tej emocji [w rnych kulturach]" (Ekman, 1977, s. 58). Na podstawie o wynikw Bouchera i wasnych obserwacji opisalimy te przypuszczalnie wsplne waciwoci (Ekman, Friesen, 1975). Szkoda lub zagroenie szkod - dla strachu. Utrata obiektu przywizania - dla smutku. Nieoczekiwane lub sprzeczne z oczekiwaniem zdarzenie - dla zaskoczenia. Co odraajcego dla zmysw lub przekona - dla wstrtu. Potpienie lub poczucie moralnej wyszoci - dla pogardy. Dla gniewu zaproponowalimy pi wyznacznikw: frustracja wynikajca z pojawienia si przeszkd w dziaaniach podmiotu; zagroenie fizyczne; zniewaga; zaobserwowanie,

e kto zachowuje si sprzecznie z wartociami podmiotu; cudzy gniew skierowany na podmiot odczuwajcy emocje. Wreszcie zaproponowalimy te cztery wyznaczniki szczcia: przyjemno zmysowa; podniecenie; pochwaa; oraz ulga w wyniku ustpienia wpywu jakiego nieprzyjemnego czynnika. Opisy te s podobne do tego, co Lazarus (1991) nazwa potem "podstawowymi tematami relacyjnymi" kadej emocji - s one niemale identyczne dla smutku, strachu i wstrtu, a rni si pewnymi aspektami dla pozostaych emocji. Naley jednak pamita, e owe wsplne waciwoci dla zdarze wywoujcych dan emocj maj charakter abstrakcyjny, a nie konkretny Mona na przykad na bardzo wiele sposobw przeszkadza czowiekowi w wykonywaniu jakich dziaa, na rwnie wiele sposobw wywoywa przyjemno zmysow itd. Trudno oceni trafno tych propozycji w inny sposb ni poprzez badanie, jak dalece pasuj one do potocznych teorii genezy emocji. Od tego miejsca poczwszy, bd pisa o Wyznacznikach (wielk liter), majc na myli owe wsplne dla rnych kultur waciwoci zdarze czsto wywoujcych okrelon emocj. Powiadam "czsto", gdy indywidualne dowiadczenia prawdopodobnie s w stanie zmieni oddziaywanie Wyznacznikw. Taka zmiana jest zapewne moliwa take na poziomie caej grupy lub kultury, cho nie dysponuj danymi empirycznymi na poparcie tego twierdzenia. Najblisza dowodu jest tu zapewne relacja Levy'ego (1984) o Tahitaczykach, ktrzy nie dysponuj sowem oznaczajcym smutek i nie rozpoznaj reakcji wyraajcych t emocj jako wywoanych utrat obiektu przywizania. Jednake to jeszcze nie wystarcza, by uzna, e w kulturze tej nieobecne s oznaki smutku, jak i zdarzenia go poprzedzajce. Naleaoby te wykaza, e Tahitaczycy nie ujawniaj

konstelacji zachowa skadajcych si na ekspresj smutku w wypadku utraty obiektu przywizania. Obserwacje Levy'ego nie potwierdzaj jednak tej ewentualnoci. Przeciwnie, Tahitaczycy przejawiaj tego rodzaju zachowania, mimo e nie okrelaj ich mianem smutku i przypisuj je raczej chorobie ni utracie ukochanego obiektu. Zakadam, e wsplne cechy zdarze poprzedzajcych kad z emocji s wynikiem ewolucji naszego gatunku i wyraaj najczstsze zdarzenia, z ktrymi musieli sobie radzi nasi odlegli przodkowie (por. przedstawiona przez Pankseppa dyskusja nad archetypowymi wspomnieniami w jego odpowiedzi na Pytanie 9). Nasze odpowiedzi emocjonalne s wytworem tej ewolucji i mobilizuj nas do reagowania w sposb, ktry mia warto adaptacyjn dla naszych przodkw. Nie jest to jednak system zamknity i sztywny, stanowicy rezultat wycznie filogenezy. Du rol odgrywa te ontogeneza. Nasze dowiadczenia nie tylko pozwalaj na konkretyzacj kadego z Wyznacznikw i dodaj nowe, nie zwizane z nimi zdarzenia wzbudzajce emocje, ale prowadz take do zindywidualizowania reakcji stajcych si czci emocjonalnych epizodw. Problem polega na tym, w jaki sposb wyjani wsplne waciwoci zdarze poprzedzajcych emocje, a jednoczenie zrozumie zmienno rnych specyficznych wasnoci owych zdarze. Zdarzaj si bowiem cakowicie idiosynkratyczne zdarzenia wywoujce jak emocj tylko u danej jednostki, przy czym zdarzenia te mog, cho nie musz by powizane z Wyznacznikami. Ponadto istniej te zdarzenia wzbudzajce dan emocj tylko u czonkw jakiej grupy lub spoeczestwa i ktre rni si na poziomie konkretnym (cho niekoniecznie na poziomie abstrakcyjnym) od zdarze wzbudzajcych dan emocj u czonkw innych spoecznoci. Zanim rozwa, w jaki sposb te wsplne waciwoci zdarze poprzedzajcych mog by

przekazywane z pokolenia na pokolenie, pozwol sobie na ma dygresj dotyczc dwch rodzajw oceny poznawczej doprowadzajcej do powstania emocji. Gdzie indziej wyrniem ocen automatyczn i rozbudowan (Ekman, 1977). W wypadku pierwszej z nich organizm odpowiada na dane zdarzenie w przecigu milisekund, czsto kaskad natychmiastowo zmieniajcych si reakcji i bez uwiadamiania sobie wydarze. Powstaje wic pytanie, w jaki sposb nasza historia ewolucyjna uksztatowaa automatyczn ocen waciwoci wsplnych dla rnych zdarze wzbudzajcych t sam emocj? Rozbudowana ocena poznawcza jest natomiast aktywnoci umysow przypominajc raczej rozwizywanie problemw ni zachowanie odruchowe czy nawykowe. Pojawiajce si zdarzenie zostaje ocenione, rozwaone, a po pewnym czasie moe nastpi kaskada reakcji emocjonalnych. Zarwno Scherer, jak i Ellsworth zaproponowali pewne modele opisujce przebieg procesu oceny poznawczej, a odnoszce si zapewne do ocen zarwno automatycznej, jak rozbudowanej (jeszcze inne modele zaproponowali Roseman, 1991, oraz Stein i Trabasso, 1992). Nie widz koniecznoci dyskutowania z ktrymkolwiek z tych modeli, cho nie wydaj mi si one przekonujcym opisem rzeczywistego funkcjonowania umysu w trakcie przeywania emocji. Wydaj si one raczej modelami opisujcymi sposb, w jaki ludzie wyjaniaj sobie genez wasnych emocji. Jest to niewtpliwe wana informacja, ktra moe nam powiedzie, jak ludzie reprezentuj wasne dowiadczenia emocjonalne, co z kolei jest istotne dla zrozumienia, w jaki sposb sobie z nimi radz, jak usprawiedliwiaj swoje emocje, jak je pamitaj i jak o nich rozmawiaj z innymi. Modele te mog te trafnie opisywa, co dzieje si podczas rozbudowanej oceny poznawczej, a

przynajmniej pami tego procesu i sposb jego subiektywnego wyjaniania. Nie mwi one jednak o tym, co dzieje si w trakcie automatycznej oceny poznawczej. Niewiele wicej zdoalibymy uzyska, zapytujc ludzi o emocje w momencie, w ktrym dopiero zaczynaj je przeywa, poniewa ocena automatyczna odbywa si bardzo szybko i zanim czowiek zaczyna sobie uwiadamia wasne procesy emocjonalne. Zakada mona, e ludzie nie potrafi prawidowo zidentyfikowa tego pierwotnego procesu, trwajcego tylko milisekundy, ani w trakcie emocjonalnego epizodu, ani potem. Sdz, e tre wypowiedzi ludzi przeywajcych emocje jest bezuyteczna do badania procesu oceny automatycznej (cho wypowiedzi takie mog by bardzo uyteczne przy badaniu innych aspektw emocji). Prbujc odpowiedzie na pytanie, w jaki sposb oceny automatyczne uwzgldniaj zarwno niezmienne, jak i zmienne waciwoci zdarze wywoujcych dan emocj, uwiadomiem sobie konieczno sformuowania takiej propozycji, ktr mona by jako sprawdzi empirycznie. Jak wskazywaem wczeniej, zakadam dla kadej emocji istnienie pewnej ograniczonej liczby abstrakcyjnie definiowanych zdarze j wzbudzajcych. Czy informacja na temat tych abstrakcyjnych zdarze jest przekazywana genetycznie i odpowiednio ksztatuje proces oceny automatycznej? By moe, ale rozwamy na przykadzie strachu bardziej ograniczony pogld na temat tego, co moe by przedmiotem transmisji genetycznej. Zamy, e przedmiotem takiej transmisji jest informacja tylko o jednym czy dwch zdarzeniach wywoujcych strach, natomiast informacje o wszystkich pozostaych (mniej lub bardziej podobnych do tych, ktre s wrodzone) nabywane s w trakcie indywidualnych dowiadcze jednostki. Pozwol sobie przedstawi sugesti

czterech takich zdarze, opierajc swe spekulacje na tym, co musiao by najbardziej zagraajce w yciu naszych ewolucyjnych przodkw: (1) antycypacja blu fizycznego, (2) szybko zbliajcy si obiekt, ktry zada cios, jeli si przed nim nie uchyli, (3) naga utrata oparcia fizycznego powodujca upadek, (4) bycie dotykanym z tyu, gdy jest si przekonanym, e nikogo tam nie ma. W trakcie dowiadcze indywidualnych jednostka moe si uczy reagowania strachem take na zdarzenia podobne do jednego z tych czterech - tym bardziej, im wiksze jest podobiestwo. Te cztery zdarzenia stanowi metafory bardziej konkretnych zdarze stanowicych nasz repertuar bodcw, na ktre reagujemy strachem. Myl, e moliwe jest wyuczenie si reagowania strachem rwnie na inne zdarzenia, niepodobne do tych czterech, jednak takie uczenie si powinno zajmowa jednostce wicej czasu. Sposobem sprawdzania trafnoci tych propozycji moe by badanie czasu latencji reakcji emocjonalnej w odpowiedzi na rne zdarzenia, poniewa nawet w wypadku ocen automatycznych moe wystpowa pewna zmienno tego czasu (czas latencji powinien by tym krtszy, im wiksze jest podobiestwo napotkanego zdarzenia do przypuszczalnie wrodzonego zdarzenia wywoujcego strach lub inne emocje). Reakcje ledzone w tego rodzaju badaniach powinny wiza si z funkcjonowaniem centralnego ukadu nerwowego (a nie ukadu autonomicznego). Nikt nie wie, w jaki sposb oceny automatyczne doprowadzaj do wzbudzenia emocji, i to w sposb uwzgldniajcy zarwno podobiestwa, jak i rnice pomidzy ludmi z rnych kultur. Wyzwanie polega na tym, by znale empiryczne sposoby sprawdzania trafnoci choby przyblionych odpowiedzi na to pytanie. Phoebe C. Ellsworth: Niektre z powodw oczekiwania uniwersalnych wyznacznikw emocji

Po pierwsze, wszyscy ludzie nale do tego samego gatunku biologicznego. Wyposaeni s w podobne ciaa, systemy nerwowe i hormonalne oraz narzdy zmysw, a nie ulega wtpliwoci, e wszystkie te systemy s istotne dla emocji. Po drugie, aby przetrwa w wiecie, ludzie musz by w stanie oceni zachodzce w nim zmiany istotne dla ich dobrostanu i musz by w stanie skutecznie na te zmiany zareagowa. Musz natychmiastowo radzi sobie z pewnymi zagroeniami i natychmiastowo wykorzystywa pewne pojawiajce si moliwoci. Musz te mie na uwadze bardziej odlege zagroenia i moliwoci. Dla rnych ludzi podobne typy zdarze pogarszaj lub polepszaj ich ycie, tak jak rni ludzie wyposaeni s w podobne instrumentarium radzenia sobie z tymi zmianami. Jak wszystkie inne gatunki, ludzie skonstruowani s w sposb umoliwiajcy reagowanie na zdarzenia istotne, a ludzki sposb reagowania to odpowiadanie emocj. Wielkich i gonych obiektw, ktre szybko spadaj w d, naley unika, a strach dostarcza odpowiedniej motywacji. Zachta ze strony atrakcyjnej osoby pci przeciwnej wzbudza podanie u wikszoci ludzi osigajcych dojrzao seksualn. Jeeli gatunek ma przetrwa, nasze niemowlta musz rosn, do czego niezbdna jest im mio matek. Kiedy czego potrzebujemy i widzimy moliwo uzyskania tego obiektu, odczuwamy nadziej, a gdy pojawiaj si przeszkody, odczuwamy wyzwanie i ch przezwycienia przeszkody Kiedy ju dany obiekt osigniemy, odczuwamy ulg i rado. Cho rodowiska fizyczne i spoeczne bywaj odmienne w rnych czciach wiata, wszystkie zawieraj takie zdarzenia, jak nowo, moliwoci, niebezpieczestwa, atak, gratyfikacja i utrata. To s zdarzenia, z ktrymi ludzie musz sobie radzi i to wanie one wywouj emocje. Ich zignorowanie uniemoliwioby procesy uczenia si i zagrozioby samemu yciu.

Aby odpowiednio reagowa na takie wane zdarzenia, musimy je w miar trafnie spostrzega i adekwatnie odczytywa ich wano. Jeeli tylko mamy podobne mzgi, a nasze spostrzeenia s trafne, wynika z tego konieczno istnienia pewnych powszechnych zdarze wywoujcych emocje w rnych spoeczestwach, cho niekoniecznie we wszystkich jednostkach nalecych do danego spoeczestwa. Powszechniki wzbudzajce emocje istniej o tyle, o ile istniej potrzeby i cele powszechnie podzielane przez ludzi. (Jak wikszo psychologw, przez "powszechne" rozumiem "bardzo oglne". Niektre spoeczestwa mog nieco odbiega od pewnych oglnych prawidowoci, jednak "prawie powszechne" to najwicej, ile wikszo psychologw spoecznych omiela si oczekiwa). Istniej dowody na to, e pewne do specyficzne zdarzenia powszechnie czy prawie powszechnie wzbudzaj pewne emocje, cho dowody te s raczej nieliczne. Jako tego rodzaju zdarzenia proponowano: utrat poparcia lub poczucia kierunku, odseparowanie od matki, nagy haas, gwatowne ruchy, pieszczoty i drugorzdowe cechy pciowe. Rzeczywista liczba dowodw empirycznych na powszechno emocjonalnych konsekwencji tych zdarze jest jednak bardzo skromna. W wikszoci bada porwnywano jedynie garstk kultur lub nawet tylko dwie kultury, bd te porwnywano ludzi z innym gatunkiem naczelnych (Suomi, Harlow, 1976). Z wyjtkiem kilku odruchowych reakcji, jak reakcja wzdrygnicia si i reakcje na pewne rodzaje smaku, wtpliwa jest rwnie specyficzno zdarze proponowanych jako powszechnie wzbudzajce okrelon emocj (jeeli przez "specyficzno" rozumiemy sytuacj, w ktrej konkretny, dobrze okrelony bodziec,

jak oddzielenie od matki, wzbudza konkretn, dobrze okrelon reakcj, na przykad lk). Wikszo zdarze proponowanych jako powszechne wyznaczniki emocji wzbudza co prawda niezawodnie emocje pozytywne lub negatywne, jednak bardziej konkretna specyfikacja tych uczu bywa problematyczna (Frijda, 1986). Oddzielenie od matki jest nieprzyjemne i pobudzajce, cho specyficzna reakcja na to . zdarzenie nie jest z pewnoci jednolita nawet w obrbie tej samej kultury, jawic si czasami jako al, czasami jako strach, a jeszcze w innych wypadkach jako gniew. Najbardziej uderzajc waciwoci ludzi jest zoono ich reakcji, tote teoretycy emocji proponuj rozwaanie bodcw na pewnym poziomie abstrakcji, jeli chce si doszuka konsekwencji i powtarzalnoci w ludzkich reakcjach. Rni teoretycy zaproponowali wiele takich bardziej abstrakcyjnych zdarze wzbudzajcych poszczeglne emocje (por. Arnold, 1960; Frijda, 1986; Ortony, Lazarus, 1991; Clore, Collins, 1988; Roseman, 1984; Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985; Stein, Levine, 1989; Wiener, 1985). Nowo i nieoczekiwano Dowolna zmiana wystpujca w otoczeniu zasuguje na uwag i twierdz, e powszechnie t uwag przyciga. Tego rodzaju zmiana jest (zapewne koniecznym) warunkiem powstania emocji. Nowo sama w sobie nie jest ani pozytywna, ani negatywna. Moe owocowa zainteresowaniem, strachem, ulg czy jakkolwiek inn emocj, a powstanie jakiejkolwiek emocji bez nowoci wydaje si nieprawdopodobne. Pojawienie si nowych zdarze pobudza okrelone obwody nerwowe, powodujc stan gotowoci do przeycia emocji (LeDoux, 1989; Posner, Rothbart, 1992). Nowy bodziec nie musi by oczywicie bodcem zewntrznym - moe to by jaka myl lub wspomnienie. Jeeli kto po kilku tygodniach niemylenia na ten temat przypomina sobie mier dziecka, ktra

nastpia przed laty, wspomnienie to cechuje si w tym kontekcie nowoci i prowadzi do wzbudzenia alu. Wartociowo Wiele dowiadcze emocjonalnych cechuje take szybka i automatyczna reakcja na zdarzenia jako pozytywne lub negatywne. Zdolno do automatycznego reagowania na wartociowo zdarze jest te prawdopodobnie wsplna dla rnych kultur (Zajonc, 1980). Wiele spord zdarze proponowanych jako powszechne wyznaczniki emocji to zdarzenia decydujce raczej o pozytywnoci-negatywnoci reakcji emocjonalnej ni o konkretnej treci emocji. Zaoenie, e gwnym wymiarem rnicujcym emocje jest ich znak, ley u podstaw praktycznie wszystkich teorii emocji, a wartociowo wyjania najwiksz cz zmiennoci zjawisk, badanej w studiach nad emocjami. Zakada si czsto, e odczucie wartociowoci jest reakcj natychmiastow i nieuniknion, cho tak by nie musi, poniewa ludzie czasami czuj, e jakie zdarzenie jest istotne, mimo i jeszcze nie wiedz, czy ich odczucia na jego temat s dodatnie, czy ujemne (Ellsworth, 1991; Kagan, 1991). Nieznajomy podchodzcy do naszych drzwi czy nieznany dwik dochodzcy gdzie z wntrza domu mog wzbudzi czujno i odczucie napicia, ktre obrc si w pozytywn lub negatywn emocj dopiero po nadejciu dalszych informacji. Ludzie zdolni s te do odczuwania ambiwalencji przez dugie okresy Jednak nawet w tych sytuacjach wartociowo jawi si jako powszechnik emocji, poniewa tym, co czyni bodziec emocjonalnie znaczcym, jest wanie moliwo wystpienia opatrzonej znakiem. Do wzbudzenia emocji wystarcza ta wanie moliwo, e "to zdarzenie moe si dla mnie okaza dobre lub ze". Pewno i niepewno Niezalenie od natychmiastowego reagowania na nowo, jednostka moe nadal odczuwa

pewien stopie niepewnoci co do danego zdarzenia. Mona by niepewnym wartociowoci tego zdarzenia, a jeeli wartociowo jest ju znana, jednostka moe w dalszym cigu nie by pewna prawdopodobiestwa, z jakim pewne zdarzenia si pojawi, tego, czy sobie z nimi poradzi, ~ jak rwnie tego, jak dalece dobre lub ze si one oka. Niepewno co do zdarze prawdopodobnie pozytywnych prowadzi do zainteresowania, ciekawoci lub nadziei. Niepewno co do zdarze prawdopodobnie negatywnych prowadzi do lku i strachu. Poczucie pewnoci moe te skada si na kolorystyk dowiadczenia emocjonalnego, a emocjonalne konsekwencje ma rwnie przejcie ze stanu niepewnoci do pewnoci lub na odwrt. Kiedy pewno zastpuje niepewno, strach zamienia si w ulg lub w rozpacz, nadzieja za moe przeksztaci si w ufno (Frijda, 1986, s. 209). Przeszkody i kontrola Poniewa emocje s motywujcymi reakcjami na istotne zmiany w otoczeniu, podstawowe znaczenie dla dowiadcze emocjonalnych ma spostrzeganie przeszkd i ocena wasnych zdolnoci do poradzenia sobie z nimi. Lazarus i Folkman (1984) nazywaj te oceny "wtrn ocen poznawcz" w odrnieniu od "ocen pierwotnych" zdarzenia samego w sobie. Jeeli zaoy si, e wszyscy ludzie maj jawne lub ukryte cele i e przeszkody pojawiaj si we wszystkich kulturach, to mona przyj, i dostrzeganie przeszkody jest powszechnym dla rnych kultur zdarzeniem wzbudzajcym emocje. Rodzaj odczuwanej emocji powinien zalee od rozmiaru przeszkody i kontroli, czyli pewnoci, e mona sobie z przeszkod poradzi. Due poczucie kontroli moe owocowa dowiadczaniem wyzwania, podczas gdy spadek poczucia kontroli moe wywoa frustracj i strach. Przeduajcy si brak poczucia kontroli moe prowadzi do desperacji,

poczucia beznadziejnoci i rezygnacji. Stwierdzilimy w badaniach (Smith, Ellsworth, 1985), e poczucie kontroli ma samo w sobie wartociowo dodatni - ludzie pozytywniej reaguj na zdarzenia, o ktrych sdz, e sami je spowodowali, ni na zdarzenia o podobnej wartociowoci, ale zaistniae przypadkowo lub spowodowane dziaaniami innych. Nie ma jednak dowodw na powszechno tej korelacji. Oprcz spostrzegania przeszkody i poczucia kontroli istotne znaczenie ma te trzecie pojcie - potrzeba wydatkowania wysiku. Umieszczam je tu pod tym samym nagwkiem, poniewa rozrnienia te tylko czasem bralimy pod uwag w swoich pracach. Sprawczo Jeeli znamy przyczyn jakiego zdarzenia, zwykle jestemy lepiej przygotowani do tego, by sobie z nim poradzi, co jest szczeglnie prawdziwe w odniesieniu do zdarze negatywnych, ktre z reguy wymagaj bardziej natychmiastowych i adekwatnych dziaa ni zdarzenia pozytywne (Rozin, Fallon, 1987). Niewykorzystanie moliwoci jest szkodliwe dla przetrwania, ale zignorowanie wanych zagroe jest jeszcze gorsze. Wielokrotnie stwierdzalimy, e atrybucja sprawstwa jest istotnym czynnikiem odrniajcym negatywne emocje gniewu, smutku i poczucia winy Negatywne zdarzenia spowodowane przez innych wzbudzaj gniew, te, ktre sami spowodowalimy, budz wstyd, poczucie winy (lub al); natomiast zdarzenia "spowodowane" przez los lub inne czynniki nie podlegajce kontroli wywouj smutek. Skonna jestem uwaa spostrzegan sprawczo za element poznawczej oceny zdarze powszechnie wpywajcy na wzbudzanie emocji. Teza ta nie wyklucza jednak znacznej zmiennoci kulturowej. Po pierwsze, z uwagi na to, e emocjonalne reakcje na zdarzenia s uwarunkowane

kulturowymi przekonaniami o typowych przyczynach rnych zdarze (na przykad los moe odgrywa bardzo niejednakow rol w rnych kulturach). Po drugie, pewne dowody sugeruj, e przypisywana sprawczo zdarze niejednakowo wpywa na wzbudzanie emocji w rnych kulturach, a kulturowa zmienno wydaje si wiksza w wypadku sprawczoci ni innych poprzednio dyskutowanych elementw oceny poznawczej. Na przykad Mauro, Sato i Tucker (1992) stwierdzili, e cho atrybucja sprawstwa rnicuje emocje zarwno Amerykanw, jak i Chiczykw, ci ostatni byli bardziej zasmuceni negatywnymi wydarzeniami spowodowanymi przez ludzi, podczas gdy Amerykanie smucili si raczej zdarzeniami wywoanymi przez czynniki nie podlegajce kontroli. Zgodno "ja" z normami Scherer (1984) proponuje, e ostatecznym (w sensie zarwno filo-, jak i ontogenetycznym) skadnikiem emocji jest zgodno "ja" z normami, to jest stopie, w jakim jednostka spostrzega swoje zachowanie jako zgodne lub niezgodne z normami osobistymi lub wyznawanymi przez jej grup odniesienia. Z duym prawdopodobiestwem mona stwierdzi, e uniwersalnym rdem stresu u gatunkw spoecznych (takich jak ludzie - Gray, 1971) jest odrzucenie przez grup, rodzicw (w dziecistwie) lub partnera (w yciu dorosym). To, co dotd napisaam, wskazuje, e traktuj emocj jako proces, a nie jako pewien zbir waciwoci, natomiast proponowane przeze mnie wyznaczniki emocji s spostrzeeniami zapocztkowujcymi i modyfikujcymi proces emocjonalny, nie za bodcami, ktre spowalniaj w peni wyartykuowany cig dowiadcze odpowiadajcych wyodrbnionej emocji "podstawowej". Powinno te by oczywiste, e wyznaczniki emocji niekoniecznie musz by rodowiskowymi zdarzeniami samymi w sobie, lecz s raczej skutkami spostrzegania tych zdarze przez jednostk.

Dowody na powszechno mona znale raczej dla owych spostrzee, ocen poznawczych czy te interpretacji, nie za dla zdarze samych w sobie. Zaproponowane przeze mnie wyznaczniki emocji uoone s w kolejnoci od wzgldnie prostych, automatycznych i mniej "poznawczych" do wzgldnie zoonych, modyfikowalnych i bardziej "poznawczych". Bardzo moliwe, i kulturowa i indywidualna zmienno wyznacznikw emocji ronie wraz z poziomem ich zoonoci, cho pamita naley, e zmienno ta moe by ogromna nawet w wypadku wyznacznikw najprostszych, takich jak nowo i reagowanie pozytywnoci- negatywnoci emocji. Kultura i rodowisko decyduj o tym, co dobrze znane, a wic i definiuj nowo. Samochd na ulicach amerykaskiego miasta nie stanowi nowoci, cho na pewno ni bdzie w pnocnoafrykaskiej wiosce. Z kolei nawet na najbardziej zoonym poziomie zgodnoci "ja" z normami mona przytoczy wiele argumentw na rzecz ostracyzmu spoecznego jako powszechnego rda cierpie. Jednake liczba dotd zgromadzonych dowodw empirycznych jest zawstydzajco nika. Nico H. Frijda: Powszechniki istniej i s interesujce Niewiele jest systematycznych bada nad powszechnoci emocji z wyjtkiem prac Klausa Scherera i jego wsppracownikw (Scherer, Wallbott, Summerfield, 1986; Scherer, Wallbott, 1986). Fragmenty dowodw musz wic by zbierane z rozsianych po literaturze wzmianek i trudno bez powanego wysiku oceni, na ile mona mwi o powszechnych zdarzeniach wywoujcych poszczeglne emocje. Wikszo dotychczasowych bada midzykulturowych koncentrowaa si przy tym na kulturowej specyficznoci, nie za na powszechnoci, a specyficzno kultur jest z natury rzeczy bardziej uderzajca od ich podobiestw, nie mwic ju o powszechnikach.

Specyficzno mona ustali, porwnujc zaledwie dwie kultury, podczas gdy ustalenie powszechnikw wymaga porwnania ich wszystkich. Pomimo tych trudnoci, prbujc odpowiedzie na pytanie o powszechno zdarze poprzedzajcych emocje, zmuszony jestem oceni warto dotychczasowych dowodw Oglnie rzecz biorc, sugeruj one znaczny stopie oglnoci, jeeli nie powszechno zdarze wzbudzajcych emocje. Dowody na istnienie uniwersalnych zdarze poprzedzajcych emocje Stopie stwierdzanej powszechnoci zaley od poziomu konkretnoci, na ktrym kategoryzowa bdziemy zdarzenia poprzedzajce emocje, a wic od tego, czy bd to konkretne zdarzenia, czy raczej tematy zdarze definiowane na gruncie danej kultury bd te tematy definiowane na abstrakcyjnym poziomie relacji psychologicznych i interpersonalnych (Mesquita, Frijda, 1992). Na najbardziej abstrakcyjnym poziomie stwierdzi mona znaczny stopie powszechnoci zdarze wywoujcych okrelone emocje (Scherer, Wallbott, Summerfield, 1986; Scherer, Wallbott, 1986). Lazarus (1991) nazywa ten stopie poziomem "podstawowych tematw relacyjnych", ktry obejmuje takie tematy zdarze poprzedzajcych emocje, jak szkoda, zagroenie, strata czy sukces w deniu do celu. W zalenoci od kultury rne zdarzenia bd uwaane za szkodliwe lub zagraajce, a sposb ich interpretacji zaley od ich zapisu oraz od tego, do jakich interesw czy wartoci s odnoszone. Interpretacja zdarze zaley te od oceny wasnych moliwoci poradzenia sobie z nimi, jako e podstawowe tematy relacyjne odpowiadaj pewnym wzorcom poznawczej oceny zdarze (Lazarus, Smith, 1988; Lazarus, 1991). Zdarzenie wiadczce o przyszym biegu wydarze w opinii jakiej osoby czy grupy nie musi mie takiego znaczenia dla

innych. Jednak kiedy ju zdarzenie zostanie zinterpretowane jako podpadajce pod okrelony temat (sukces, szkoda, utrata itd.), wydaje si ono wszdzie wzbudza emocje, i to emocje o podobnej treci. "Podobna tre" to oczywicie okrelenie do zdradliwe, jako e nazwy emocji czsto s trudne do przeoenia z jednego jzyka na inny W obecnym kontekcie okrelenie to oznacza pobudzenie emocjonalne i gotowo do podobnych dziaa oraz do zmiany dziaa i poziomu aktywacji - przykadem jest aoba i smutek po doznaniu straty, skonno do unikania i samoobrony po napotkaniu zagroenia itd. cisa odpowiednio wystpuje te pomidzy pewnymi powszechnie wystpujcymi typami zdarze a podstawowymi tematami relacyjnymi, do ktrych zdarzenia te si odnosz. Dla szkody i zagroenia, owocujcych strachem, s to takie zdarzenia, jak niebezpieczestwo fizyczne oraz ryzyko deprywacji materialnej lub spoecznej; dla straty, owocujcej smutkiem, jest to choroba lub mier bliskiej osoby; dla radoci - osignicie celw materialnych czy spoecznych; dla frustracji owocujcej gniewem - ze potraktowanie przez rwnych rang innych. Ponadto istnieje te zapewne wiele rodzajw zdarze, ktre nie poddaj si tak atwo interpretacji w terminach Lazarusowskich podstawowych tematw relacyjnych, cho rwnie zdaj si do powszechnie wywoywa emocje. Mona wrd nich wymieni: zagroenie wycznoci w seksualnym dostpie do partnera (co prowadzi do zazdroci, z wyjtkiem sytuacji otwartej wasnej zgody na udostpnienie partnera - Buunk, Hupka, 1987); nierwno w dostpie do cenionych dbr przez rwne sobie jednostki (zawi); celowa szkoda wyrzdzona krewnym jednostki lub posiadanym przez ni dobrom (gniew, nienawi, pragnienie odwetu); zachowania i waciwoci naraajce na odrzucenie spoeczne (wstyd); nie zamierzona szkoda wyrzdzona innemu czonkowi

wasnej grupy (poczucie winy); napotkanie innych o wyszym statusie spoecznym (niemiao por. Shweder, w niniejszym tomie). W nawiasach podaem typowe nazwy odpowiednich emocji, by sprecyzowa, o co mi chodzi, cho nie we wszystkich kulturach musz istnie ich dokadne odpowiedniki, podobnie jak nie wszystkie spord tych zdarze musz wywoywa jednakowe emocje we wszystkich kulturach. Sdz jednak, e dzieje si tak niemale we wszystkich wypadkach. Spodziewam si, e niemal adna z tych emocji nie okae si absolutnie powszechna (dla rnych grup bd dla tej samej jednostki przy rnych okazjach), podobnie jak adne z wymienionych zdarze nie bdzie powszechnie doprowadza do wzbudzenia wskazanej emocji. Samo w sobie nie przeczy to jeszcze hipotezie, e te typy zdarze reprezentuj uniwersalne wyznaczniki emocji. Skonno do emocjonalnego reagowania na rne zdarzenia czsto przegrywa z innymi sprzecznymi emocjami (tak jak gniew ustpuje strachowi przed odwetem) lub kulturowymi tabu. ' Jednak nie czyni to owej skonnoci ani troch mniej powszechn. wiadectwem powszechnoci (niezalenie od moliwych wyjtkw) jest dua czsto, z jak dana tendencja pojawia si w porwnaniach midzykulturowych. Rwnie z innych dziedzin znamy praktyk wnioskowania o powszechnoci na podstawie czstego wystpowania czego pomimo wyjtkw Przykadem mog by rnice midzy pciami. Dominujca pozycja mczyzn jest powszechna, cho zdarzaj si wyjtki, w kilku kulturach bowiem obserwuje si dominacj kobiet (Maccoby, Jacklin, 1974), a podobnie jest rwnie u szympansw (DeWaal, 1982). Jednak bardzo dua rnica w czstoci kultur, w ktrych dominuj mczyni i kobiety,

wiadczy o tym, e mczyznom atwiej jest osign dominujc pozycj. Podobnie pogwacenie wycznoci dostpu seksualnego do wasnego partnera nie zawsze wywouje zazdro; wzbudza j jednak na tyle czsto, aby mona tu byo mwi o uniwersalnej skonnoci. Nawet jeeli skonno ta moe by neutralizowana przez kulturowo uwarunkowane rozszerzenie pojcia wasnego "ja" (Markus, Kitayama, 1991) czy normy gocinnoci, nadal istniej powody do uznania powszechnoci owej tendencji. Co naley wyjani? Rozwaajc wyjanienia powszechnych wyznacznikw emocji, musimy rozrni dwa poziomy oglnoci. Pierwszy dotyczy powszechnoci, z jak dane zdarzenia wywouj emocje o tym samym znaku. Zdarzenie jest w tym sensie powszechnym wyznacznikiem emocji, o ile z reguy wzbudza ono jak emocj pozytywn lub negatywn. Drugi poziom oglnoci dotyczy czstoci, z jak dane zdarzenie wywouje specyficzn emocj. w drugi poziom oglnoci zakada, rzecz jasna, powszechne wystpowanie pewnych emocji zdefiniowanych inaczej ni poprzez wskazanie wywoujcych je zdarze. Nie chciabym si tutaj wdawa w gbsz dyskusj nad t kwesti i poprzestan na wyraeniu zdania, e faktycznie istnieje pewien zbir wzorcw reagowania emocjonalnego, z ktrych kady cechuje si specyficznym celem czy te relacyjn intencj (to jest specyficznym "rodzajem gotowoci do dziaania", jak samoobrona, poszukiwanie bliskoci, apatia Frijda, 1986) i wystpuje w wikszoci kultur. Zwamy, e taka definicja emocji powszechnych rni si od poprzedniej, przyjmujcej za punkt wyjcia istnienie pewnych zdarze powszechnie wywoujcych okrelone emocje. Myl, e istnieje wystarczajca ilo dowodw, by uzna istnienie pewnej liczby emocji powszechnych w tym sensie. Przykadem jest rado (definiowana

jako pene ycia nasilenie kontaktu), strach (samoobrona), gniew (sprowokowane zachowanie agonistyczne), arogancja i dominacja (nie sprowokowana agresja lub zastraszanie innych), smutek (apatia i domaganie si pomocy), lk (zahamowanie ruchw), wstyd (czerwienienie si i ukrywanie), awersja (grupa zachowa polegajcych na fizycznym odrzuceniu czego). Ponadto istnieje te pewna liczba powszechnych wzorcw zawierajcych niezogniskowane tendencje do dziaania, jak zachowanie niespokojne (nazywane czsto podnieceniem) oraz apatyczna lub napita skonno do wycofania si z kontaktw z jakkolwiek stymulacj (czsto nazywana dystresem). Zdarzenia powszechnie przyjemne i nieprzyjemne Jak wyjani wystpowanie powszechnikw? Myl, e wskaza tu mona wiele mechanizmw, ktre prawdopodobnie jako ze sob wspdziaaj. Pierwszy wie si z istnieniem pewnej liczby bodcw, na ktre ludzie s emocjonalnie wraliwi dziki swym wrodzonym predyspozycjom. Dziki temu pewne bodce maj samoistn zdolno do wzbudzania okrelonych emocji, s lubiane lub odrzucane przez wszystkich. Wzbudzenie samego lubienia lub nielubienia nie stanowi jeszcze wzbudzenia caej emocji, jeeli t ostatni definiowa jako okrelone zmiany w zakresie gotowoci do dziaania. Lubi jaki zapach lub go nie lubi to jeszcze nie to samo, co odczuwa emocj, cho odczucie przyjemnoci lub nieprzyjemnoci jest konieczne do powstania emocji, a pewne bodce dostarczaj nam tych dozna bez porednictwa uczenia si. Wydaje si, e organizm ludzki jest po prostu zbudowany w ten sposb. Odnosi si to, jak si zdaje, do pewnych smakw i zapachw (przykadem jest umiarkowanie sodki smak - Pfaffman, 1960), a take zapewne do pewnych wzrokowych, wchowych, dotykowych i akustycznych bodcw seksualnych (cho literatura na temat bodcw

seksualnych u ludzi jest zadziwiajco niepena). Wrodzone reagowanie przyjemnoci lub przykroci dotyczy te bardziej zoonych zdarze, jak nieskrpowane wykonywanie samodzielnie zainicjowanych ruchw, asymilacja poznawcza, akceptacja przez grup, poczucie wasnej skutecznoci (jakkolwiek bymy definiowali pojcie wasnego "ja" i precyzowali ten jego skadnik por. Markus i Kitayama, 1991) z jednej strony oraz bl, przeduajcy si wysiek czy znaczne odbieganie od normalnego stanu fizycznego z drugiej strony Warto przy okazji zauway, e adne z tych zdarze o wrodzonej zdolnoci wywoywania przyjemnoci czy przykroci nie jest "bodcem" w rzeczywistym sensie tego sowa. Przyjemno i przykro s w wielu wypadkach wywoywane wykonaniem lub niemonoci wykonania pewnych dziaa. Pewne doznania przykroci i przyjemnoci zdaj si wynika z przedziwnej mieszanki czynnikw wrodzonych i wyuczonych, jak w wypadku tak zwanego wdrukowania czy lubienia wczeniej napotkanych obiektw (Bowlby, 1969; Hebb, 1949; Zajonc, 1980). Te ostatnie przykady s wielce pouczajce. Od procesw uczenia si zaley, do kogo niemowlta si przywi, cho sama tendencja do przywizywania si jest wrodzona. Napotkanie jakiej osoby, do ktrej mog si przywiza, jest zdarzeniem powszechnym, lub prawie powszechnym. To, e blisko takich osb lub napotykanie tych samych obiektw staje si czynnikiem wzbudzajcym emocje, wydaje si konsekwencj budowy ludzkiego organizmu, nawet jeeli same te reakcje emocjonalne nie s wrodzone. Jak ju pisaem, owe bodce czy zdarzenia maj tendencj do wzbudzania pozytywnego lub negatywnego afektu, czy to dziki wrodzonym skonnociom, czy to dziki oglnemu, niespecyficznemu procesowi uczenia si. Naley tu jednak poczyni dwa zastrzeenia. Po pierwsze,

bodce te mog cechowa si podprogow intensywnoci afektu, bd te sta si takimi dziki procesowi habituacji. Po drugie, oddziaywanie ich wartociowoci moe zosta przezwycione przez inne, wspwystpujce oddziaywania afektywne. Bl moe wywoywa rado, jeeli ma jakie dodatkowe znaczenie moralne (ja u mczennikw) czy seksualne (jak u masochistw); seksualna przyjemno za moe wzbudza poczucie winy. Oba te ograniczenia modyfikuj czsto wzbudzania okrelonych emocji przez dane zdarzenia, nie ujmujc oglnoci tezie o wrodzonej zdolnoci wzbudzania emocji przez te zdarzenia. Jak ju wspomniaem, wzbudzenie przyjemnoci lub przykroci nie jest jeszcze wzbudzeniem emocji. W istocie afektywnie oznakowane zdarzenia stanowi jeden z rodzajw "interesw" jednostki, to znaczy stanowi motywy czy te powody denia do podtrzymania czy wywoania pewnych zdarze (pozytywnych) lub do uniknicia kontaktu z innymi (negatywnymi) bd niedopuszczenia, by si pojawiy Zdarzenia te wzbudzaj emocje, gdy osignicie podanych, a uniknicie niepodanych stanw rzeczy jest dla jednostki niepewne. Podobnie jak wielu innych teoretykw emocji, uwaam, e emocje wzbudzane s przez zdarzenia wpywajce na radzenie sobie z oznakowanymi afektywnie zdarzeniami. Emocje powstaj w obliczu trudnoci bd te - by posuy si nieco innym sformuowaniem - gdy osignicie afektywnie oznakowanych zdarze przebiega szybciej lub wolniej, ni jednostka tego oczekiwaa (Carver, Scheier, 1990; "szybciej ni oczekiwano" mona uzna za rwnoznaczne z "niepewnoci wyniku"). Na tyle, na ile powszechne s zdarzenia wzbudzajce afekt, powszechne s te wzbudzane nimi motywacje. A na tyle, na ile powszechne s owe motywacje, uniwersalnymi wyznacznikami emocji s te zdarzenia wpywajce na zdolno jednostki do radzenia sobie z powizanymi z tymi motywacjami wyzwaniami i zagroeniami.

Dla porzdku dodajmy, e emocje nie powstaj jedynie w obliczu trudnoci w osiganiu podanych stanw rzeczy Pojawiaj si take w obliczu nowych moliwoci realizacji motyww Jednak i tutaj du rol odgrywa pojcie niepewnoci (w wersji "szybciej ni oczekiwano"). Jeeli odnie mio nie do trwaego sentymentu, lecz do przeywanej na bieco emocji, twierdzi mona, e emocj t przeywamy wtedy, gdy obecno kochanej osoby nie jest uwaana za oczywist, kiedy jest tu jaka doza niepewnoci. Ludzkie motywacje nie s cakowicie skupione jedynie na uzyskiwaniu przyjemnoci i unikaniu przykroci. Niektre s efektem uczenia si i wzmocnie pozyskiwanych dziki interakcjom spoecznym i przynalenoci do grup przykadem jest tu samoocena i ochrona statusu wasnej grupy Motywacje zwizane z samoocen s prawdopodobnie bardzo oglne, nawet jeeli konkretne treci, na ktrych samoocena si opiera, znacznie si rni w rozmaitych kulturach. Podobnie jest z motywacj obrony statusu wasnej grupy, ktra ley u podstaw agresji midzygrupowej i innych przejaww antagonizmw midzygrupowych (Tajfel, 1982). Uniwersalne wyznaczniki emocji wywodz si rwnie z tych dwch rodzajw motywacji: emocje s powszechnie wzbudzane, gdy motywacje te s skutecznie realizowane bd blokowane. Powszechne warunki powstawania emocji W kadym zaktku wiata emocje s wzbudzane pojawieniem si afektywnie oznakowanych zdarze, ktre utrudniaj lub uatwiaj realizacj motyww. To samo w sobie stanowi nieodczny i powszechny wyznacznik emocji - na oglniejszym poziomie analizy, wykraczajcym poza tre specyficznych typw zdarze. To, co przydaje zdarzeniom charakteru wyzwania czy przeszkody w realizacji motyww, rwnie zdaje si zawiera pewien

element uniwersalnoci, czy te wzgldnej niezalenoci od czynnikw kulturowych. Przeszkody i utrudnienia w realizacji motyww maj czciowo fizyczn, a czciowo spoeczn natur, ale przynajmniej w jakim (zapewne znacznym) stopniu wydaj si niezalene od historii dowiadcze danej jednostki czy grupy. O tym, co stanie si przeszkod w realizacji celw jednostki, decyduj bowiem relacje midzy jej moliwociami a si zaburzajcego czynnika, te za zale tyle od praw fizyki i interakcji spoecznych, ile od wpyww kulturowego uczenia si, norm i wartoci. Powszechne wyznaczniki specyficznych emocji Przedstawione dotd rozwaania wskazuj konsekwentnie na pewien rodzaj wyjanienia powszechnoci wyznacznikw konkretnych emocji. Uwaam, e rne emocje (definiowane w kategoriach gotowoci do okrelonych rodzajw dziaa) wzbudzane s pewnymi konfiguracjami waciwoci zdarze, zwanymi "wzorcami oceny poznawczej". Wzorce oceny zawieraj pewn konfiguracj spostrzeganych przez jednostk cech kontekstowych istotnych dla dziaa zaradczych moliwych w danej sytuacji. Owe cechy kontekstowe obejmuj przerwanie aktywnoci, nieoczekiwano, niepewno, dziaania innych, oczekiwania przyszych zyskw i szkd oraz (nie)kontrolowalno i (nie)odwracalno zdarze (Frijda, Kuipers, Terschure, 1989; Lazarus, 1991; Roseman, 1991; Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985). Rne emocje s wzbudzane rnymi wzorcami oceny reprezentujcymi istotne dla powstania emocji zdarzenia i Lazarusowskie podstawowe tematy relacyjne. Na przykad osobista strata jawi si jednostce jako zanik (cakowity lub czciowy) warunkw zaspokojenia wanego motywu, i to zanik o nieodwracalnym charakterze. Rosnca ilo danych przekonuje, e te waciwoci zdarze (decydujce o tym, co

mona wobec danego zdarzenia zrobi) s uniwersalne w okrelaniu struktury rnych emocji (Mauro, Sato, Tucker, 1992). Wynikaj z tego jasne konsekwencje dla wyjaniania powszechnoci wyznacznikw konkretnych emocji. Osobista strata prowadzi powszechnie do alu (smutku, przygnbienia, apatii czy jakiejkolwiek innej nazwy by tu uy), poniewa osobista strata odpowiada wzorcowi nieodwracalnego zaniku, ktry wzbudza t wanie emocj. Frustracja i zniewaga prowadz do gniewu (gotowoci do wyrzdzenia szkody, zastraszania lub groenia) wtedy gdy i dlatego e s one zdarzeniami awersyjnymi oznaczajcymi przeszkody, ktrych sprawcami s inni ludzie itd. Powszechny czy prawie powszechny charakter ma te zwizek midzy okrelonym wzorcem oceny poznawczej a gotowoci do dziaa okrelonego typu. Zwizki te stanowi rdze czy te istot naszych emocji. Wzorce reakcji emocjonalnej, takie jak samoobrona, gotowo do zachowa agonistycznych, przerwanie zachowania, wzrost i spadek aktywacji, nie s zachowaniami operacyjnymi, tak wic zdolno do ich wzbudzania musiaa zosta wbudowana w pewne warunki poprzedzajce ich pojawianie si. Warunki te znajdujemy w poszczeglnych strukturach bodcowych czy te odpowiadajcych im strukturach poznawczych, ktre nazywam wzorcami oceny poznawczej. Nie uwaam przy tym, e emocje s zawsze wzbudzane owymi wzorcam oceny poznawczej we wskazane tu sposoby. W odpowiednich warunkach emocja moe zosta wzbudzona jedynie pewnym fragmentem stosownego wzorca oceny, szczeglnie jeli emocja owa cechuje si siln dostpnoci (na przykad wskutek niedawnego lub czstego jej przeywania w przeszoci). Ludzie rni si te gotowoci czy predyspozycj do przerywania konkretnych

emocji. Kady awersyjny bodziec wzbudza gniew u niektrych osb, lub u tych, ktrzy niedawno gniew przeywali. Kada niepewno co do tego, jak poradzi sobie z pojawiajcymi si zdarzeniami, moe wywoa obaw i wycofanie u osb cechujcych si negatywn emocjonalnoci (Watson, Clark, 1984) czy neurotyzmem (Eysenck, 1967). Wnioski: wyjanienie powszechnych wyznacznikw emocji Naszkicowaem tu szereg mechanizmw wyjaniajcych, moim zdaniem, powszechno niektrych czynnikw wzbudzajcych emocje: wrodzona wraliwo na pewne bodce, oglne warunki (wrodzone lub nie) wzbudzajce okrelone emocje, oglne motywacje oraz pojawianie si pewnych wzorcw oceny zdarze mniej lub bardziej powszechnie wywoujcych okrelon emocj. Nie wyczerpuje to listy potencjalnych wyjanie powszechnych wyznacznikw emocji. Jak twierdzi Hebb (1949), pewne emocje mog by powszechne, poniewa powszechne s pewne typy zdarze. Moliwe, e zazdro jest rezultatem wrodzonej reakcji na pojawienie si seksualnych rywali (co sugeruje zachowanie zwierzt - De Waal, 1982). Jednak rwnie moliwe, e jedynym elementem wrodzonym jest tu awersyjno straty lub zagroenia, a rywale okazuj si obecni i aktywni, gdziekolwiek by si odwrci. Wiele spord powszechnych wyznacznikw emocji moe mie rda znacznie bardziej zoone. Nie naley zbyt pochopnie siga po proste wyjanienia w kategoriach czynnikw wrodzonych i oddziaywa ewolucyjnych. Na przykad jedna z oglnych klas zdarze wywoujcych emocje dotyczy statusu wasnej grupy spoecznej. Wspczesne zdarzenia na Bakanach i w byym Zwizku Sowieckim pokazuj, jak atwo o wzbudzenie gniewu i jego podzielanie przez due grupy jednostek. Do podobnego wniosku prowadzi obserwacja meczw piki nonej. Dlaczego tak si

dzieje? Jedno z moliwych wyjanie odwouje si do stopnia identyfikacji z wasn grup, tendencji wyksztaconej przez ewolucj z uwagi na jej oczywiste korzyci adaptacyjne. Znaczn si mog te mie nagrody za lojalno wobec wasnej grupy Jednak rwnie moliwe jest powstawanie takiej identyfikacji, dlatego e inni traktuj jednostk jako czonka grupy Emocje mog si wywodzi z powszechnego zapewne faktu, e inni (obcy, "oni") traktuj jednostk jako czonka grupy wymuszajc w ten sposb lojalno wobec owej grupy Nietrudno wic formuowa rne wyjanienia powszechnoci pewnych wyznacznikw emocji, cho trudniej o zebranie przekonujcych dowodw ich trafnoci. Nie mona powiedzie, e dowodw takich w ogle nie ma, cho, jak ju wskazywaem, naleaoby ich w systematyczny sposb poszuka. Po pierwsze, istniej pewne dowody na istnienie wrodzonych i specyficznych dla gatunku (u ludzi i zwierzt) reakcji emocjonalnych (Bolles, 1970), wcznie z pewnymi wzorcami reakcji mimicznych. Logicznie rzecz biorc, zdolno do wzbudzania takich reakcji powinna charakteryzowa pewne wzorce stymulacj zewntrznej. Dalszych analiz wymaga kwestia, czy wzorce te maj charakter oglnych konfiguracji cech (jak wzorce oceny poznawczej), czy te raczej charakter zdarze okrelonego typu (jak na przykad odrzucenie przez grup). Po drugie, rosnca liczba danych przekonuje o szerokim oddziaywaniu pewnych typw zdarze jako czynnikw wzbudzajcych emocje, jak i o tym, e zdarzenia te maj powszechn zdolno do wywoywania przyjemnoci (na przykad skuteczne osignicie celu) lub przykroci (na przykad przeszkody w osigniciu celu). Po trzecie, rosnca ilo danych przekonujcych o uniwersalnoci pewnych wzorcw oceny poznawczej sugeruje uniwersalno

pewnych oglnie zdefiniowanych zdarze jako czynnikw wzbudzajcych emocje. Odwoa si tu mona do ogromnej iloci danych zgromadzonych przez licznych badaczy dziaajcych w Europie Zachodniej w ramach grupy CERE, utworzonej z inicjatywy Klausa Scherera. Richard Lazarus: Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje Sposb, w jaki to pytanie zostao sformuowane jest szczeglnie interesujcy i to z kilku powodw, z ktrych kady wart jest uwagi. Po pierwsze, zakada on istnienie powszechnikw zamiast domaga si dowodw za lub przeciw ich istnieniu. Po drugie, pytanie jest skierowane na kwesti zdarze wywoujcych emocje, a nie na peryferyczne waciwoci reakcji emocjonalnej, takie jak wzorce reakcji fizjologicznych czy ekspresyjnych, ktrych dotyczy wikszo bada nad powszechnikami. Po trzecie, pytanie nie dotyczy powszechnikw jako takich, lecz sposobw ich wyjaniania, co ukierunkowuje nas na teori. Wrd wielu wanych problemw oczekujcych na rozwizanie przez teori emocji, za jeden z istotniejszych uwaam pogodzenie w jaki sposb uniwersalnego oddziaywania czynnikw biologicznych z rnicujcymi oddziaywaniami kultury Przedstawiam tu wasn prb rozwizania tej kwestii w postaci piciu podstawowych zaoe, z ktrych trzy pierwsze dotycz biologicznych powszechnikw, jedno dotyczy zarwno biologii, jak i kultury, a ostatnie skupia si na kulturowych wyznacznikach zmiennoci. Wyznacznikami emocji s biologiczne powszechniki Zaoenie I, ktre jest podstawowe dla wszystkich poznawczych podej do emocji, to teza, e wszystkie zoone organizmy zdolne do uczenia si (szczeglnie ssaki) cechuj si pewn podstawow wasnoci biologiczn - tendencj do staego ledzenia zdarze z uwagi na ich wpyw na dobrostan organizmu. Im bardziej biologicznie zaawansowany i inteligentny jest dany organizm, tym

bardziej zoone, subtelne i symboliczne s owe procesy oceny, cho mog one te mie charakter prosty, pospieszny i konkretny To dziki temu procesowi oceny poznawczej (appraisal) wiemy, jak wybirczo reagowa na warunki oznaczajce szkod, zagroenie czy korzy i jak dziki temu skutecznie sobie z nimi radzi. Warunki te wymagaj nieraz dugofalowych strategii zaradczych opierajcych si na wyrafinowanym antycypowaniu przyszoci. Emocje stanowi podstawowy system ewolucyjno- adaptacyjny inteligentnych organizmw i s uzalenione od dziaa motywacyjnych, poznawczych i zaradczych, ktre wybirczo ukierunkowuj te organizmy na istotne wasnoci ich otoczenia. Zaoenie II: w ocen istotnoci ' zdarze uwikany jest szczeglny rodzaj znaczenia relacyjnego. Jak ju wskazywaem w swojej odpowiedzi na Pytanie 2, istotno zdarze z punktu widzenia dobrostanu organizmu - szkody, zagroenia czy korzyci - zaley cznie od warunkw rodowiskowych, osobistych celw, przekona i zasobw adaptacyjnych. Znaczenie relacyjne dotyczy zatem stopnia dopasowania jednostki do sytuacyjnych warunkw, w obliczu ktrych ora staje. Szkody i zagroenia prowadz do emocji negatywnych, korzyci - do pozytywnych. Konkretne emocje negatywne wskazuj na rodzaj szkody czy zagroenia, konkretne emocje pozytywne za na rodzaj korzyci. Na emocje lku, dumy czy gniewu j skadaj si cae odrbne rodziny emocji, cho kady konkretny przypadek przeywania danej emocji stanowi pewne odstpstwo od jej formy idealnej (por. Lazarus, 1991b). W innym miejsc; (Lazarus, 1991a, 1991b, 1991c) zaproponowaem podstawowe tematy relacyjne (PTR) poszczeglnych emocji. Cho szczegy wymagaj zapewne

dyskusji i dopracowania, a take mog si zmieni pod wpywem dalszych danych, zasadnicze PTR dla poszczeglnych emocji przedstawia tabela ze strony 148. PTR jest molarn, poznawczo- relacyjno-motywacyjn istot pewnej prototypowej emocji, konfiguracj okrelajc gwn szkod lub korzy wynikajc z danej relacji midzy czowiekiem a jego otoczeniem. Znajomo PTR powinna nam umoliwi wyjanienie i przewidzenie emocji wzbudzonej w danej sytuacji. Pene zrozumienie procesu emocjonalnego wymaga dodatkowo wiedzy o dokonywanych przez czowieka ocenach, ktre doprowadziy go do owych podstawowych tematw relacyjnych ( o czym szczegowo pisaem gdzie indziej, por. Lazarus, 1991a, 1991b, 1991c). Zaoenie III: zwizek pomidzy odpowiednim znaczeniem relacyjnym a emocj jest wrodzony i specyficzny dla gatunku. Jeeli czowiek ocenia sw relacj z otoczeniem w okrelony sposb, to zawsze pojawia si emocja specyficzna dla danego wzorca oceny i dzieje si tak u wszystkich ludzi. Zaoenie III przedstawione w postaci "jeeli... to" jest pewnym prawem psychologicznym, pomagajcym nam zrozumie powszechno pewnych wyznacznikw emocji. Z tego punktu widzenia zadaniem analiz normatywnych i bada empirycznych jest przeledzenie podstawowych tematw relacyjnych poszczeglnych emocji. Jednak z punktu widzenia transakcji konkretnej jednostki z otoczeniem zadanie polega na zidentyfikowaniu interpretacji tej sytuacji, to znaczy odczytanego przez ni znaczenia relacyjnego. Niektre szczegy zaproponowanych tu podstawowych tematw relacyjnych s niewtpliwie dyskusyjne, na przykad zaoenie, e gniew wymaga u dorosego czowieka odczucia prby pomniejszenia jego wartoci, mona bowiem te sdzi (na przykad Berkowitz, I989), e osobista zniewaga jedynie modyfikuje

stopie, w jakim frustracja wzbudza gniew. Tak dalece, jak to tylko moliwe, powinnimy si stara rozwizywa tego rodzaju kontrowersje, konstruujc programy badawcze ukierunkowane na zrozumienie procesu doprowadzajcego do powstania poszczeglnych emocji. Duma Podbudowanie poczucia wasnej wartoci dziki dokonaniom lub osigniciu cenionego obiektu (samodzielnie lub przez kogo, z kim si utosamiamy) Gniew Zniewaga pomniejszajca "ja" i "moje" Lk Stanie w obliczu niepewnego zagroenia egzystencjalnego Mio Pozostawanie w zwizku z inn osob lub takie pragnienie, zwykle, cho niekoniecznie, odwzajemniane Nadzieja Obawa, e bdzie gorzej, i pragnienie, by byo lepiej Poczucie winy Zamanie nakazu moralnego Smutek Dowiadczenie nieodwracalnej straty Strach Konkretne, bezporednie i zniewalajce zagroenie fizyczne Szczcie Dokonywanie postpw w osiganiu jakiego celu Ulga Zanik stresujcej niezgodnoci midzy rzeczywistym a podanym stanem rzeczy Wspczucie Poruszenie z powodu cudzego cierpienia i pragnienie niesienia pomocy Wstrt (metaforycznie) Blisko lub wchonicie odstrczajcego obiektu lub idei Wstyd Wypa poniej osobistego ideau Zawi Pragnienie posiadania tego, co ma kto inny Zazdro Niech do osoby trzeciej z powodu szkodzenia przez ni naszej relacji z inn osob Tabela. Podstawowe tematy relacyjne poszczeglnych emocji Zaoenie III mona przedstawi jeszcze nieco inaczej, w postaci nastpujcej tezy: jeeli jakie dwie osoby jednakowo odczytuj relacyjne znaczenie sytuacji (niezalenie od tego, jak przedstawiaj si obiektywne wasnoci ich otoczenia), to zareaguj one t sam emocj. Jeeli za dwie osoby znajd si nawet w obiektywnie tej samej sytuacji, ale odmiennie odczytaj jej znaczenie relacyjne (na przykad z powodu odmiennych celw lub przekona), to zareaguj one na

t sytuacj odmiennymi emocjami. Nie sposb w tym krtkim eseju odpowiedzie na wiele istotnych, nasuwajcych si pyta, na przykad, czy reakcj emocjonaln naley rozpatrywa z punktu widzenia obserwatora, czy te reagujcej osoby, albo czy i jak doznawana emocja moe by wiadomie modyfikowana (por. Lazarus, 1991c). Przyjcie istnienia powszechnikw implikuje wystpowanie jakiego rodzaju procesw wrodzonych. Dowody na istnienie procesw wrodzonych z punktu widzenia etologii zanalizowa Eibl-Eibes feldt (1989, rozdzia 2; por. te krytyczne stanowisko Lehrmana, 1953). Istot jego rozumowania przedstawia zdanie otwierajce jego najnowsz ksik: Wieloryb niebieski natychmiast po urodzeniu potrafi doskonale pywa. Nowo narodzona antylopa gnu kusuje i galopuje za sw matk w obliczu niebezpieczestwa, a wieo wyklute kacztko potrafi wej do wody i bez adnych wicze pywa, przeszukiwa mu w poszukiwaniu poywienia, pi i namaszcza swoje pira, a wszystko to robi bez jakichkolwiek instrukcji czy obserwowania dorosego osobnika sucego za model. Podoenie kaczego jaja do wysiedzenia kurze nie zmienia w aden sposb tych typowo kaczych zachowa. Wysiedziane przez kur kacztko poda do wody dokadnie wbrew obyczajom swej przybranej kurzej matki. Nieco dalej Eibl-Eibesfeldt z podobnej perspektywy spoglda i na ludzkie emocje (wyrywkowo i skrtowo, cho prowokacyjnie). Ku swojemu zdumieniu, odkryem znaczne podobiestwo midzy opiniami tego autora (Eibl-Eibesfeldt, 1989, s. 72) a wasnymi pogldami na temat znaczenia relacyjnego lecego u podstaw poszczeglnych emocji:

Stwierdzamy na przykad, e wszystkie kultury rozrniaj te same rodzaje emocji: gniew, nienawi, mio, zazdro, zawi, strach czy wyrzuty sumienia, by wymieni choby kilka. Jest to warte odnotowania, gdy nie moglimy siebie nawzajem nauczy tych wszystkich emocji. Nie uczymy si subiektywnych korelatw poszczeglnych zachowa i spostrzee; przedmiotem uczenia si jest obiekt nienawici czy mioci, nie za sama emocja. Jestemy w stanie rozmawia z innymi o swoich emocjach i ta moliwo komunikacji jest moliwa dziki wsplnej bazie biologicznej (podkrelenie moje). Z opini t wi si trojakiego rodzaju trudnoci. Po pierwsze, nie precyzuje ona wrodzonych mechanizmw generowania emocji. Bardziej szczegowe i uyteczne poznawczo stanowisko zaproponowa Lehrman (1964), interpretujc swe klasyczne badania nad cyklem reprodukcyjnym gobi. Badacz ten zakada istnienie szeregu wzajemnie powizanych odrbnych mechanizmw a kontrola i wzbudzenie kadego z nich ma charakter czciowo rodowiskowy, o czym jeszcze bdzie mowa. Po drugie, jeli chodzi o tre wrodzonych mechanizmw EiblEibesfeldt nie precyzuje w aden sposb, jak poszczeglne procesy emocjonalne rni si od siebie, na przykad, czym rni si warunki wzbudzania gniewu od warunkw wzbudzania lku, wstydu i tak dalej. Po trzecie wreszcie, cho Eibl-Eibesfeldt sugeruje interakcj organizmu i rodowiska (gdy argumentuje, e kultura decyduje o uczeniu si obiektw mioci czy nienawici, cho nie o uczeniu si samych emocji), nie precyzuje w aden sposb, jak interakcja owa przebiega. Rozbudowujc nieco ostatnie z tych zastrzee, warto zauway, e mechanizmy wrodzone nie decyduj bez reszty o przebiegu procesu emocjonalnego, poniewa proces ten jest uzaleniony midzy innymi od sposobu radzenia sobie przez organizm z sytuacj, sposobu, ktry wpywa na

przejawianie emocji i na poznawcz ocen sytuacji, w rezultacie czego moe si zmieni znaczenie relacyjne i powsta nawet odmienna emocja. Od dawna twierdz, e procesy zaradcze mog zmienia emocje na trzy zasadnicze sposoby (Folkman i Lazarus, 1990): (1) poprzez dziaania skierowane na otoczenie lub osob podmiotu, co zmienia relacj midzy nimi, a w konsekwencji i znaczenie relacyjne oraz wzbudzan emocj; (2) poprzez zmian ukierunkowania uwagi, jak w przypadku psychicznego unikania, ktre na krtko odsuwa problem, nie zmieniajc znaczenia relacyjnego; (3) poprzez zmian sposobu oceny relacji, a w konsekwencji znaczenia relacyjnego i powstaej emocji. Dobrymi przykadami s tu zaprzeczanie i dystansowanie si od sytuacji, jako e skuteczne zaprzeczanie oznacza zmian subiektywnych powodw zagroenia, za dystansowanie si oznacza zwracanie uwagi jedynie na nieemocjonalne aspekty zagroenia. Aby sobie poradzi z plastyczn i pynn natur emocji, szczeglnie u ludzi, musimy przyj Zaoenie IV. Oto ono: procesy zaradcze (coping) zmieniaj emocje za porednictwem zmiany procesu oceny poznawczej, ktry emocje wzbudza. Poniewa procesy zaradcze wystpuj powszechnie u wszystkich gatunkw, a u ludzi opieraj si na nabytej wiedzy i przyjtych wartociach, zaoenie to dotyczy zarwno biologii, jak i kultury i kae oczekiwa w ludzkich emocjach pewnych elementw zarwno uniwersalnych, jak i zmiennych. Jak sugeruje drugi z przytoczonych cytatw, Eibl-Eibesfeldt uwaa za nieprawdopodobne, aby zwizki midzy tematami relacyjnymi a emocjami byy od nowa wyuczane przez kade kolejne pokolenie. Inni badacze (Lewy, 1973, 1978, 1984) sugerowali, e emocje mog by wrodzone, cho modyfikowalne jeli idzie o sposb ich wyraania. Zgadzam si oczywicie z tez o

modyfikowalnoci i jestem skonny rozcign j nawet na proces samego wzbudzania emocji (por. te Hohschild, 1979). Niektrzy antropologowie (na przykad Briggs, 1970, 1978) sugeruj nawet, e w pewnych kulturach nieznany jest gniew, co podkrelaoby kulturow genez emocji. Jednak ta sugestia Briggs wydaje si wtpliwa, jako e wtpliwa jest dogbno jej obserwacji, podobnie jak i innych obserwacji tego typu, bowiem zwykle nie bardzo si one nadaj do identyfikacji tego, co w ludzkim umyle ma niewiadomy czy przedwiadomy charakter. Historyczne przekazy literackie sugeruj, e w wikszoci kultur, jeeli nie we wszystkich, pojawiaj si tesame emocje (z wyjtkami, ktrych warto trudno oceni z metodologicznego punktu widzenia), cho poszczeglne kultury kad niejednakowy nacisk na poszczeglne emocje (Heider, 1991; Levy, 1973). Trudno tu o wygaszanie kategorycznych twierdze, czciowo z powodu trudnoci z odrnieniem dowiadczenia emocjonalnego od jego ekspresji, a czciowo z powodu niemonoci cofnicia si w przeszo. Jednak rozsdne i zasadne wydaje si twierdzenie o powszechnoci znacze relacyjnych lecych u podstaw poszczeglnych emocji. Trudno jednak udowodni sformuowane tu twierdzenie o wrodzonym charakterze zwizku midzy emocj a jej podstawowym tematem relacyjnym. Obecnie przedmiotem ostrych kontrowersji jest te kwestia, czy w ogle mona formuowa jakie oglne twierdzenia o ludzkim rozwoju z biologicznego punktu widzenia bez uwzgldniania kulturowego kontekstu, w jakim rozwj w ma miejsce (por. dokonan przez Cushmana, 1991, konstruktywistyczn krytyk analizy rozwoju "ja" przedstawionej przez Sterna, 1985). Poprzestanie na dotychczas sformuowanych twierdzeniach jest jednak niewystarczajce, gdy nie uwzgldniaj one zmiennoci procesu emocjonalnego u ludzi z rnych kultur i u osobowociowo

zrnicowanych jednostek nalecych do tej samej kultury. Naley wic uwzgldni rnicujcy wpyw kultury na proces emocjonalny, czym si obecnie zajm. Kulturowe rda zmiennoci Zaoenie V, bdce pewnym prawem ontogenetycznym: podstaw zrnicowania procesu emocjonalnego jest zrnicowanie procesu oceny relacji midzy osob a otoczeniem. Poniewa dokonywane przez jednostk oceny poznawcze s cznym efektem wpywu rodowiska oraz jednostkowych celw i przekona, kultura moe silnie oddziaywa na emocje (dowiadczane i przejawiane) poprzez ksztatowanie wartoci i znacze, na ktrych w proces oceny poznawczej si opiera. Struktura spoeczna (tj. interpersonalne role i wzorce zachowa) rwnie wpywa na proces oceny, cho w nieco inny sposb ni kultura (por. Lazarus, 1991c), w tym miejscu ogranicz si do wpyww jedynie tej drugiej. Przyczyn zrnicowania emocji jest wpyw osobowoci (czy to traktowanej indywidualnie, czy to jako oddziaywanie wsplne i charakterystyczne dla danej kultury) na formu "jeeli ... to" zawart w Zaoeniu III. Biologiczne powszechniki cz "jeeli" z "to", za kulturowe rda zmiennoci wpywaj na "jeeli" poprzez ksztatowanie ocen subiektywnego znaczenia zdarze. Wyobramy sobie dwie osoby dowiadczajce poraki, na przykad w szkole czy w kontaktach spoecznych. Jedna z nich zinternalizowaa przy tym takie oto przekonanie kulturowe, e o czowieku niepochlebnie wiadcz poraki wynikajce z braku wysiku, podczas gdy druga przekonanie, e najgorsze s poraki wynikajce z braku zdolnoci. Dla pierwszej z tych osb sugestia, e jej poraka wynika z braku wysiku stanie si rdem gniewu czy wstydu, cho dla drugiej z osb sugestia taka bdzie mie nike konsekwencje emocjonalne. Dla drugiej osoby brak wysiku moe by wrcz wygodnym usprawiedliwieniem poraki, natomiast gniew i wstyd wzbudzi

w niej sugestia, e jej poraka jest wynikiem braku zdolnoci. Przykad ten ilustruje rnice w spostrzeganiu poraki przez Japoczykw i Amerykanw Dla Japoczykw brak wysiku jest zabjczy dla oceny czowieka, podczas gdy dla Amerykanw bardziej negatywny jest brak zdolnoci. Przykad ten ilustruje, w jaki sposb wartoci kulturowe decydujce o tym, co gorzej wiadczy o czowieku - mog wpywa na formu "jeeli... to", ksztatujc proces poznawczej oceny i tre, a przynajmniej natenie emocji wynikajcej z tej oceny. Rozwamy jeszcze jeden przykad. Wrd przedstawicieli amerykaskiej klasy redniej sowny atak jest bardziej akceptowan form reakcji na zniewag ni atak fizyczny Jednak w przekonaniu osb z klasy robotniczej (szczeglnie mczyzn) i niektrych mniejszoci etnicznych szkodliwy dla reputacji czowieka jest brak ataku fizycznego w odpowiedzi na zniewag. Rozgniewany przedstawiciel klasy redniej ogranicza sw reakcj do rewanu werbalnego, podczas gdy osoby z klasy robotniczej czuj si zobligowane do ataku fizycznego. Zwamy, e pierwszy z przytoczonych przykadw dotyczy rzeczywistego procesu powstawania emocji, podczas gdy drugi - procesu jedynie przejawiania emocji. Niektrzy antropologowie odrniaj te dwie drogi, ktrymi kultura moe oddziaywa na emocje. Levy (1973) operuje tu terminami reguy powstawania emocji i reguy regulowania emocjami; za Fieider (1991) proponuje terminy definicje kulturowe dla pierwszych i reguy przejawiania emocji dla drugich. Levy (1973, s. 287) ilustruje reguy regulacyjne nastpujcym opisem pogldw Tahitaczykw na gniew (zauwamy, e rwnie uywa terminu "radzenie sobie"): , Doktryna dotyczca gniewu i przemocy [...] prowadzi do [nastpujcych] strategii radzenia sobie z gniewem. Prbuj unika sytuacji, ktre przyprawiaj ci o wcieko. Nie bierz spraw zbyt

powanie i wycofaj si, gdy to tylko moliwe. Jeeli kto inny jest na ciebie wcieky, staraj si tego nie nasila. Gdy jednak ty si rozgniewasz, staraj si rozadowa, mwic sobie o tym, co spowodowao twj gniew, aby nie trzyma tego w sobie, i eby wszystko mona byo naprawi. Jeli to tylko moliwe, wyra] swj gniew w sowach, a nie czynach. Star] si nie dotyka osoby, ktra ci rozgniewaa, a jeeli ju jej dotykasz, staraj si nie wyrzdzi jej krzywdy. Co do regu powstawania emocji, proponowanych przez takich antropologw, jak Lutz i Wbite (1986), kultura dostarcza wiedzy na temat okolicznoci, ktre pomniejszaj warto czowieka (dla gniewu), podwyszaj t warto (dla dumy), ktre stanowi zagroenie egzystencjalne (dla lku) itd. (por. bardziej szczegowy opis u Lazarusa, 1991c). Psychobiologia procesu emocjonalnego Moim ostatnim zadaniem w tym eseju jest powrt do wrodzonych mechanizmw procesu emocjonalnego, do tego, co niektrzy okrelaj mianem programw afektywnych (na przykad Ekman, 1977). Problem, ktry chciabym podnie, dotyczy sposobu funkcjonowania wrodzonych, uniwersalnych zwizkw midzy podstawowymi tematami relacyjnymi a emocjami. Czy zgadza si z nasz dotychczasow wiedz na temat mechanizmw wrodzonych na przykad teza, e kiedy mechanizm emocji zostanie raz wzbudzony dokonaniem odpowiedniej oceny, to rozwija si on samoistnie, dopki nie zostanie wyczony przez zmian w relacjach midzy podmiotem a otoczeniem? Myl, e nie, a swoje analizy w duym stopniu opieram na klasycznych badaniach Lehrmana (1964) nad procesami reprodukcji u gobi. Stara i zdyskredytowana koncepcja instynktu zakadaa, e cay skomplikowany, ale najwyraniej stereotypowy i uniwersalny cig zachowa

rozwija si samoistnie w czasie (rzdu wielu tygodni w przypadku reprodukcyjnych zachowa gobi). Lehrman wykaza, e na ten cig skada si szereg specyficznych, wzajemnie z sob powizanych mechanizmw, z ktrych kady jest wysoce wraliwy na sytuacyjne wyzwalacze stymulujce aktywno hormonaln i prowadzce do obserwowalnej i uniwersalnej sekwencji budowania gniazda, skadania jaj, wysiadywania ich a do wyklucia si pisklt, karmienia modych i tak dalej. Lehrman zaobserwowa na przykad, e jeeli samiec i samica zostan umieszczeni w klatce, w ktrej znajduj si materiay do budowy gniazda i dwa jaja, osobniki nie przystpuj do ich wysiadywania, lecz zachowuj si tak, jakby jaj w ogle nie byo. Odbywaj zaloty, buduj wasne gniazdo i skadaj wasne jaja, a nastpnie je wysiaduj. Samotna gobica nie skada jaj, aby je zoy, musi ona zareagowa na widok receptywnego samca. Samotny samiec nie przejawia adnego zainteresowania materiaami do budowy gniazda, jajami czy piskltami; aby tak si stao, potrzebna jest obecno samicy Mamy tu wic do czynienia ze skomplikowanym wspoddziaywaniem czynnikw rodowiskowych i hormonalnych; wystpienie kadego wanego zdarzenia cyklu wymaga okrelonego wyzwalacza rodowiskowego lub hormonalnego i wyzwalacz ten musi si pojawi we waciwym czasie, jeeli cay cykl ma by kontynuowany. Obserwowany cykl stereotypowych zachowa skada si wic w rzeczywistoci z pewnej liczby oddzielnych mechanizmw wrodzonych, ktre ulegaj kolejnej aktywizacji jedynie pod warunkiem pojawiania si odpowiednich zdarze w otoczeniu. Jeli przyj ten model za pewien wzorzec, jasne jest, e nie naley myle o procesie emocjonalnym - nawet uniwersalnym i wrodzonym - jako o samoistnie i do koca

rozwijajcej si sekwencji z gry zaprogramowanych zdarze. Mamy tu raczej do czynienia z cigiem odrbnych mechanizmw kolejno wczanych przez tkwice w organizmie czynniki, ktrych rola silnie jednak zaley od pojawiania si odpowiednich zdarze w otoczeniu. Mona wic myle o procesie wzbudzania emocji jako wyzwalanym przez pewien wrodzony mechanizm czcy rne tematy relacyjne z rnymi specyficznymi emocjami. Kiedy ocena poznawcza doprowadza do identyfikacji okrelonego tematu relacyjnego, nastpuje wzbudzenie gniewu, lku czy dumy wraz ze stosown gotowoci do dziaania i odpowiednim wzorcem zmian fizjologicznych. Proces ten moe jednak atwo ulega wyczeniu przez wyuczone procesy zaradcze, w tym obronne reinterpretacje zmieniajce odczytywane przez jednostk znaczenie relacyjne. Rwnie przejawianie emocji moe zosta zahamowane lub przeksztacone w rezultacie wspominanych ju wartoci charakterystycznych dla danej osobowoci czy kultury Cho wiele elementw tego procesu ma charakter wrodzony, wiele z nich jest te skutkiem nabywanych przez jednostk dowiadcze, ktre mog oddziaywa na kady skadnik procesu emocjonalnego, z wyjtkiem wrodzonego zwizku midzy specyficznym wzorcem oceny poznawczej a specyficzn emocj z nim zwizan. Oprcz owego wrodzonego zwizku, tym, co nadaje procesowi wzbudzania emocji stereotypowy, instynktopodobny posmak, jest powszechno wymaga adaptacyjnych typowych dla kadej specyficznej emocji. To, czego wymaga (w sensie zmian fizjologicznych, treci myli, dziaa, itd.) reakcja gniewu u jednej osoby, pokrywa si z tym, czego reakcja ta wymaga rwnie u innych osb. Pomimo pewnego zrnicowania, wszystkie przypadki, powiedzmy, gniewu maj wsplny podstawowy temat relacyjny i wzorzec oceny poznawczej z wariacjami wok tego samego centralnego wtku. Raz uksztatowane, oceny poznawcze generuj

te same impulsy do dziaania w zalenoci od problemu adaptacyjnego, na przykad odbudowanie uszkodzonej samooceny w wypadku gniewu, ukrycie niemonoci dorwnania wasnym ideaom w wypadku wstydu i tak dalej. Wzorce aktywnoci motorycznej wymagane przez takie oceny poznawcze i tendencje do dziaania owocuj specyficznymi dla danej emocji wymaganiami fizjologicznymi majcymi wasne metaboliczne nastpstwa istotne dla podtrzymania lub zahamowania dziaania. Oglnie rzecz biorc, uwaam, e pewne aspekty procesu emocji s wrodzone, podczas gdy inne pozostaj pod wpywem wartoci kulturowych oraz indywidualnego zrnicowania osobowoci i wynikajcych z nich procesw zaradczych. Aby pogbi nasze zrozumienie tego, co uniwersalne, i tego, co zmienne, powinnimy skupi uwag na szczegach wspdziaania rnych mechanizmw wrodzonych oraz ich wsppracy z czynnikami spoeczno-kulturowymi, a take z oddziaywaniami rozwojowymi oraz zarwno z plastycznymi, jak i staymi wzorcami w przebiegu procesw radzenia sobie z emocj. Klaus R. Scherer: Dowody na uniwersalno i kulturow specyfik wzbudzania emocji Cho niektrzy racjonalistycznie zorientowani filozofowie traktowali emocje jako przykr skaz na skdind doskonaej maszynie poznawczej (por. Scherer, 1985), wikszo psychologw nie kwestionuje adaptacyjnych funkcji emocji i ich filogenetycznego rodowodu. Jeli zaoymy, e ten pogld jest trafny, wyznaczniki emocji zapewne oka si porwnywalne u rnych rodzajw zwierzt, o ile organizmy te staj przed podobnymi wyzwaniami, szczeglnie nagymi, jak frustracja potrzeb, niebezpieczestwo zagraajce przetrwaniu czy strata krewnych lub partnerw Jeeli tego

rodzaju podobiestwa strukturalne sytuacji wymagajcych emocjonalnych adaptacji udaoby si znale u rnych gatunkw, tym bardziej naleaoby oczekiwa podobiestwa rnych kultur ludzkich przynajmniej pod wzgldem "gbokiej struktury" sytuacji wzbudzajcych emocje. W oparciu o teori i do nieliczne dane porwnawcze (por. Plutchik, 1980) mona utrzymywa, e rne gatunki ujawniaj podobne zwizki midzy motywacj, sytuacj i emocj. Jednak w istocie niewiele jest przekonujcych danych na temat podobiestwa sytuacji wzbudzajcych emocje u czowieka i rnych gatunkw zwierzt, cho na szczcie istnieje pewna liczba danych dotyczcych midzykulturowego podobiestwa tych sytuacji. Cz danych pochodzi od dawniejszych badaczy emocji (wcznie z pionierskimi obserwacjami midzykulturowymi Darwina, 1872/1964, por. te Ekman, 1973); jednak wikszo systematycznych danych zebrano bardzo niedawno. Jedno z najwczeniejszych bada przeprowadzone zostao przez Bouchera i Brandta (1981), ktrzy stwierdzili znaczne podobiestwo amerykaskich i malajskich historii opowiadajcych o zdarzeniach wzbudzajcych okrelone emocje. Jedne i drugie historie byy te bez trudu rozpoznawane przez amerykaskich "sdziw". Badacze ci doszli do wniosku, e zdarzenia wzbudzajce emocje zdaj si mie ponadkulturowy charakter (jednak por. krytyka tego wniosku u Heidera, 1991). Wsppracujc z du liczb badaczy z ponad czterdziestu krajw pooonych na piciu kontynentach, przeprowadziem seri bada kwestionariuszowych dotyczcych problemu, w jaki sposb wzbudzanie emocji i wzorce reagowania emocjonalnego s uzalenione od uniwersalnie dziaajcych czynnikw psychobiologicznych oraz od czynnikw spoecznonormatywnych, specyficznych dla poszczeglnych kultur. Badania te opieraj si na sownych sprawozdaniach z

emocjonalnych sytuacji przeytych w przeszoci, a ich ograniczenie polega na tym, e osobami badanymi byli wycznie studenci. Taki wybr uczestnikw zapewnia jednak porwnywalno naszych bada z wikszoci bada empirycznych nad emocjami, w ktrych badanymi byli rwnie studenci. Uzyskane wyniki, ktre tu pokrtce przytocz, zachciy nas do sformuowania bardziej szczegowych hipotez - do sprawdzenia w badaniach nastpnych. W pierwszym naszym badaniu (Scherer, Wallbott, Summerfield, 1986) porwnywalimy osiem krajw europejskich (w tym Izrael), zwracajc uwag na dowiadczenia emocjonalne dotyczce gniewu, strachu, radoci i smutku. Badani proszeni byli o opisanie sytuacji wzbudzajcych te emocje, jak rwnie o szczegowy wykaz swoich reakcji (subiektywnych odczu, objaww fizjologicznych, ekspresji werbalnej i niewerbalnej oraz zabiegw kontrolujcych emocje). Aby zbada podobiestwa i rnice midzykulturowe, nasza grupa badawcza rozwina szczegowy system kodowania informacji o sytuacjach wzbudzajcych emocje. Bogactwo i zoono wynikw wymagay napisania caej ksiki, jednak gwny nasz wniosek by prosty: rnice pomidzy omioma badanymi kulturami europejskimi okazay si nieliczne i niewielkie. Gwne rnice polegay na tym, e "podstawowe przyjemnoci" wzbudzay najwicej radoci u badanych Brytyjczykw, dla badanych Belgw najczstszym kontekstem pojawiania si emocji okazay si zamknite pomieszczenia, za niemieckojzyczni Szwajcarzy - ku naszemu zdumieniu - okazali si cechowa yw emocjonalnoci. Posugujc si tym samym kwestionariuszem z otwartym systemem odpowiedzi, rozcignlimy nastpnie porwnania na USA i Japoni (Scherer, Wallbott, Matsumoto, Kudoh,

1988). Jak naleao oczekiwa, dodanie kultur nieeuropejskich znacznie zwikszyo rnice midzykulturowe, szczeglnie midzy Japoni z jednej strony a USA i krajami europejskimi z drugiej strony Na przykad, badani Japoczycy opisywali mniej radoci zwizanej z przyjemnociami cielesnymi, mniej epizodw smutku zwizanych ze mierci lub oddzieleniem od innej osoby i mniej epizodw gniewu wywoanych spostrzeganiem sytuacji jako niesprawiedliwej. Wyjanialimy te rnice jako domniemany rezultat zrnicowania badanych kultur pod wzgldem wartoci, norm i praktyk interpersonalnych, a take pod wzgldem czynnikw demograficznych i socjoekonomicznych oraz czstoci pojawiania si rnych zdarze, na przykad przestpstw. Zachcio to nas do poszerzenia zakresu badanych emocji (dodalimy wstrt, wstyd i poczucie winy) i wczenia badanych ze wszystkich krajw, ktre byy nam dostpne. Skoczylimy na trzech tysicach studentw z trzydziestu siedmiu krajw (Scherer, Wallbott, 1994; Wallbott, Scherer, 1986). Antycypujc kopoty, jakie pojawiyby si przy kodowaniu otwartych wypowiedzi przy takiej rnorodnoci, ucieklimy si do kwestionariusza z zamknitym systemem odpowiedzi, eby je sformuowa, wykorzystalimy nasze poprzednie badania. Sytuacja wzbudzajca emocje opisywana bya w postaci historyjki. Brak energii nie pozwoli nam niestety upora si dotd z dwudziestoma i jednym tysicem uzyskanych w ten sposb opisw sytuacji. Do badania tego dodalimy jednak pewien nowy element, pozwalajcy spojrze na problem powszechnoci zdarze wywoujcych emocj z nieco innej perspektywy, mianowicie z punktu widzenia oceny poznawczej. Uyte do tego celu pytania opieray si bezporednio na pewnym zbiorze ocen zdarze, ktre to oceny uznaem uprzednio za konieczne i wystarczajce do

wyjanienia genezy emocji (Scherer, 1984b, 1986). Te kryteria oceny zdarze s bardzo podobne do propozycji innych teoretykw oceny poznawczej (por. Lazarus, Smith, 1988; Scherer, 1988a). Konkretnie, zaproponowaem pi zasadniczych wymiarw oceny poznawczej (zawierajcych szereg podwymiarw): 1. Nowo/nieoczekiwano: czy nastpia zmiana we wzorcu stymulacji zewntrznej lub wewntrznej, w szczeglnoci, czy pojawio si jakie nowe zdarzenie bd czy naley go oczekiwa. 2. Samoistna przyjemno: czy zdarzenie bodcowe jest przyjemne, czy wywouje tendencj do zbliania si, czy te raczej jest nieprzyjemne i wywouje tendencj do unikania, w oparciu bd o wrodzone detektory waciwoci, bd to o wyuczone skojarzenia. 3. Istotno dla celu/potrzeby: czy zdarzenie bodcowe jest istotne dla wanych celw lub potrzeb organizmu (podwymiar istotnoci), czy otrzymany wynik jest zgodny, czy sprzeczny z oczekiwaniami (podwymiar oczekiwa) i czy zdarzenie uatwia, czy te hamuje osignicie danego celu lub zaspokojenie danej potrzeby (podwymiar uatwialnoci). 4. Moliwoci zaradcze dotycz przyczyn zdarzenia bodcowego (podwymiar przyczynowoci), moliwoci poradzenia sobie organizmu ze zdarzeniem, a w szczeglnoci stopnia kontroli nad jego konsekwencjami (podwymiar kontrolowalnoci); wzgldnej zdolnoci organizmu do zmiany lub uniknicia wyniku poprzez walk lub ucieczk (podwymiar mocy) oraz moliwoci dostosowania si do ostatecznego wyniku poprzez wewntrzne przestrukturowanie organizmu (podwymiar dostosowania si). 5. Zgodno "ja" z normami dotyczy zgodnoci zdarzenia, a w szczeglnoci dziaania, z normami spoecznymi, konwencjami kulturowymi i oczekiwaniami innych znaczcych osb (podwymiar standardw zewntrznych) oraz zgodnoci z uwewntrznionymi normami i standardami

skadajcymi si na wasne ,~ja" lub "ja idealne" (podwymiar standardw wewntrznych). W naszym szeroko zakrojonym badaniu midzykulturowym prbowalimy uzyska informacje na temat przypominanych wynikw procesu oceny poznawczej, ktry prawdopodobnie poprzedza przeycie emocji. Zwaywszy ogromn ilo informacji dotyczcych wszystkich badanych aspektw dowiadczenia emocjonalnego, musielimy niestety znacznie ograniczy liczb i zoono pyta dotyczcych przypominanej oceny poznawczej epizodu emocjonalnego. Posuylimy si zatem wzgldnie prostymi pytaniami o ocen nowoci, przyjemnoci, uatwialnoci, sprawiedliwoci, sprawstwa, moliwoci zaradczych i zgodnoci z normami zdarze poprzedzajcych pojawienie si poszczeglnych emocji (reprodukcj kompletnego kwestionariusza znale mona w pracy Scherera, 1988, s. 201-203). Opierajc si na tych ocenach zdarze poprzedzajcych emocje mona oszacowa ich wzgldn powszechno i relatywizacj kulturow. Oglnie rzecz biorc, zrnicowanie ocen wywoane pochodzeniem badanych z okrelonego kraju byo znacznie sabsze od zrnicowania ocen wywoanego treci relacjonowanej emocji, czsto to pierwsze zrnicowanie sigao co najwyej jednej trzeciej wielkoci zrnicowania drugiego. Stwierdzono take pewne interakcje midzy krajem pochodzenia osb badanych a rodzajem emocji, cho interakcje te byy z reguy niewielkie (por. Scherer, w druku). Jedyne wymiary oceny poznawczej odbiegajce od tego oglnego wzorca dotyczyy ocen moralnoci, oczekiwa zdarzenia wywoujcego emocj oraz spostrzeganego sprawstwa. Prbujc zrozumie przyczyny rnic midzy krajami, odwoalimy si do wartoci kulturowych w ujciu Hofstede'a (1984), co doprowadzio do ujawnienia interesujcych zalenoci. Na przykad im bardziej indywidualistycznie zorientowana kultura kraju, tym nisze okazay si

oceny dystansu mocy i unikania niepewnoci, a wysze oceny oczekiwanoci zdarze wywoujcych emocje. Podobnie, im silniejszy indywidualizm jednostki, tym sabsze unikanie niepewnoci i nisze oceny dystansu mocy, a wiksza tendencja do spostrzegania zdarzenia jako niemoralnego. Szczeglnie interesujcy okaza si przypadek autorefleksyjnych czy te moralnych emocji wstydu i poczucia winy Stwierdzilimy ciekawe rnice midzy krajami, szczeglnie pod wzgldem spostrzeganej niemoralnoci zdarze wywoujcych te emocje. W kulturach rodywidualistycznych wstyd i poczucie winy okazay si mie bardzo podobne wyznaczniki (dua niemoralno zachowania wywoujcego te emocje) i podobny wzorzec reakcji emocjonalnej. Jednak w kulturach kolektywistycznych stwierdzilimy wyrane rnice midzy tymi dwiema emocjami: wyznaczniki poczucia winy spostrzegane byy jako bardziej niemoralne ni wyznaczniki wstydu. W kulturach tych stwierdzilimy te rnice w reakcjach ekspresyjnych i fizjologicznych typowych dla tych emocji, polegajce na wikszej ostroci reakcji w przypadku wstydu ni poczucia winy (por. Wallbott i Scherer, w druku). W oparciu o te dane doszedem do wniosku bardzo podobnego do konkluzji Heidera (1991): sytuacyjne wyznaczniki emocji maj charakter zarwno uniwersalny (pod wzgldem szeregu ich wasnoci strukturalnych), jak i specyficzny kulturowo (z uwagi na rnice dotyczce wartoci, praktyk spoecznych, wzorcw interakcji, historii, demografii, klimatu, ekonomii i struktury spoecznej). Zakada mona, e pewne tematy zdarze wzbudzajcych emocje wystpuj bardzo powszechnie, szczeglnie dla takich prostych emocji, jak wstrt, gniew, smutek i strach. Jednak gdy tylko wanoci nabieraj normy, wartoci i praktyki kulturowe, szczeglnie w przypadku zoonych

emocji, jak wstyd czy poczucie winy, sytuacyjne wyznaczniki emocji staj si nieporwnanie bardziej zoone i uzalenione od czynnikw kulturowych. Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie Averill powiada, e im oglniejsze pojcie, tym bardziej jest ono powszechne. Zasada ta stosuje si take do stopnia zgodnoci midzy rnymi autorami odpowiadajcymi na Pytanie 4. Na poziomie oglnym zgodno jest bardzo znaczna, na poziomie szczegw poszczeglni autorzy mocno si rni. Wszyscy autorzy zgadzaj si co do istnienia dowodw na uniwersalno emocji, zgadzaj si, e mniej jest dowodw na powszechno zdarze wywoujcych okrelone emocje i e owa powszechno uzaleniona jest od czynnikw zarwno biologicznych, jak i kulturowych. Wszyscy zgadzaj si te co do tego, e istotnym wyznacznikiem emocji jest poznawcza ocena zdarzenia bodcowego, nie za samo zdarzenie. Przy bardziej szczegowych rozwaaniach mamy jednak do czynienia z rozbienoci pogldw. Najbardziej wartociowe, cho nie pozbawione ogranicze, dane dotyczce powszechnoci wyznacznikw emocji przedstawi Scherer. Przekonuj one o tym, e w przypadku emocji prostych (wstrt, smutek, gniew i strach) wicej jest podobiestwa midzy badanymi z rnych krajw ni w przypadku emocji bardziej zoonych (wstyd, poczucie winy). Wstyd i poczucie winy to emocje, w ktre uwikane s sdy moralne, wskutek czego pozostaj one pod stosunkowo najwikszym wpywem wartoci kulturowych. Badania Scherera wskazuj na potrzeb podjcia dalszych studiw nad problemem rnic midzy emocjami pod wzgldem stopnia, w jakim maj one uniwersalny lub kulturowo zrnicowany charakter. Lazarus, Frijda i Ellsworth podkrelaj, e jeeli nawet istniej jakie biologiczne wyznaczniki uniwersalnoci

oceny pewnych zdarze (w rnych kulturach i przez zrnicowanych osobowociowo czonkw tej samej kultury), to ich wpyw zostaje atwo przytumiony oddziaywaniem czynnikw spoecznych, kulturowych i osobowociowych. By moe poszczeglne wyznaczniki emocji mona uoy wedug stopnia uniwersalnoci i niezmiennoci ich interpretacji, cho brak danych empirycznych, ktre potwierdzayby t tez. Ellsworth sugeruje, e zapewne najbardziej uniwersalna jest zdolno zdarze do wywoywania afektu pozytywnego lub negatywnego, nie za do wywoywania emocji o okrelonej treci, co rwnie warte jest dalszych bada. Frijda zgadza si z Ellsworth, e wrodzony charakter ma wartociowo zdarze wzbudzajcych emocje, cho twierdzi, e sama wartociowo prowadzi nie do emocji, lecz jedynie do oznakowanego stanu afektywnego. Lazarus, Scherer i Ellsworth podkrelaj rol poznawczej oceny zdarze i kade ~ z nich przedstawia pewien teoretyczny opis przebiegu tej oceny. Proponowane przez Lazarusa podstawowe tematy relacyjne zdaj si pasowa do emocjonalnych dowiadcze ludzi Zachodu i s podobne do opisw zdarze poprzedzajcych poszczeglne emocje podanych przez Ekmana i Friesen (1975; Ekman, 1977). Lazarus przekonuje, e zwizek pomidzy konkretnym tematem relacyjnym a emocj jest biologicznie uwarunkowany i koncentruje si na wyniku oceny poznawczej, a wic na sposobie interpretacji zdarzenia wzbudzajcego emocj. Argumentuje, e w ocen uwikany jest pewien proces, a nie gotowy "program", cho nie precyzuje, na czym proces ten polega. Z wypowiedzi tych trojga autorw nie wynika, jakiego rodzaju badania empiryczne mogyby rozstrzygn, ktra z zaproponowanych przez nich wizji procesu oceny poznawczej jest bardziej trafna od pozostaych. .

Ekman (w przeciwiestwie do Lazarusa, Scherera i Ellsworth) twierdzi, e oceny poznawcze mog nastpowa automatycznie i z tak szybkoci, e ludzie prawdopodobnie nie zdaj sobie sprawy z ich przebiegu. Sformuowany przez Lazarusa, Scherera i Ellsworth opis procesu oceny uwaa Ekman za wyjanienie nie samego przebiegu procesw oceny, lecz za opis potocznego czy te subiektywnego sposobu wyjaniania procesu wzbudzania emocji. Ekman koncentruje si na kwestii, jakie elementy procesu emocjonalnego s przekazywane genetycznie. Averill argumentuje, e zgromadzone dotd dowody na uniwersalno wyznacznikw i ekspresji emocji ka myle raczej w kategoriach rodzin emocji ni konkretnych, specyficznych emocji (por. odpowied Ekmana na Pytanie 1). Wskazuje on na trzy moliwe rda powszechnikw: biologiczne, spoeczne i rodowiskowe. Na zakoczenie swojej wypowiedzi Averill formuuje bardzo uyteczn konkluzj: same dowody na powszechno nie dowodz jeszcze, jakie jest jej rdo. Pytanie 5: Ile procesw poznawczych potrzeba do wzbudzenia emocji? Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagaj procesw poznawczych Sposb, w jaki to pytanie zostao sformuowane, zdradza zakadanie pogldu, e poznanie i emocja s od siebie raczej oddzielone ni wzajemnie w siebie uwikane, a take drugiego pogldu, e moliwa jest sytuacja, w ktrej rola poznania byaby minimalna. Moim zdaniem - emocje s stanami umysowymi, co oznacza na mocy definicji, e znaczny jest w nich udzia procesw poznawczych. Twierdzenie, e emocje s stanami umysowymi, nie wyklucza uznawania ich za stany ciaa i dziedzictwo naszej ewolucyjnej przeszoci, ani nie oznacza, e ludzie przeywajcy emocje wiedz, dlaczego je przeywaj i nie mog zosta zaskoczeni wasnymi emocjami. Twierdzenie to

oznacza jedynie, e traktuj emocje jako element szerszego systemu przetwarzania informacji. Na pytanie stanowice osnow tego rozdziau mona udzieli rnych trafnych odpowiedzi, z ktrych kada zdaje si jednak opiera na pewnych dodatkowych zaoeniach. Idzie tu o zaoenia dotyczce sytuacji, w ktrych emocje si pojawiaj, definicji emocji, a take zaoenia dotyczce ukrytego modelu wzbudzania emocji i szczeglnej emocji, o ktr chodzi. Przedyskutuj krtko te kolejne zaoenia. Sytuacja Przetwarzanie informacji i wiedza jako warunki konieczne powstania emocji Warunkiem koniecznym powstania emocji jest pojawienie si sytuacji spostrzeganej jako pozytywna lub negatywna z punktu widzenia czyich interesw. Dotyczy to wszystkich emocji, wobec braku pozytywnej lub negatywnej reakcji nie moe by bowiem mowy o prawdziwej emocji (Clore, Ortony, 1988; Ortony, Clore, Collins, 1988). Jeeli przyj, e wartociowo jest niezbdnym warunkiem emocji, to innymi warunkami koniecznymi stan si czynniki niezbdne do wystpienia takich pozytywnych lub negatywnych ocen, te za zale od rodzaju sytuacji, przed ktr jednostka stoi. W pewnych sytuacjach minimalna ilo przetwarzania informacji niezbdna do pojawienia si reakcji afektywnej wymaga rozlegego, wiadomego i zamierzonego przetwarzania danych. Biznesmen poproszony o ocen proponowanych zmian w przepisach podatkowych bdzie na pewno potrzebowa bardzo rozbudowanego przetwarzania danych. Na drugim kracu, zareagowanie na silnie oznakowany symbol, jak swastyka, bdzie zapewne wymaga znacznie mniejszej iloci przetwarzania informacji. Jednak nawet w takim wypadku czyja reakcja moe by uzaleniona od wnioskw na temat tego, kto i w jakim celu swastyk pokazuje. Do powstania reakcji niezbdne

jest take dokonanie pewnych pocze umysowych midzy symbolem a wiedz na temat horroru, ktry on reprezentuje. W wielu sytuacjach typowe stopnie przetwarzania informacji mog zosta pominite, jak wwczas, gdy przejmuje si oceny od innych lub odtwarza wasne oceny z przeszoci. Jednak takie drogi na skrty nie oznaczaj, e nie jest konieczne przetwarzanie informacji (i nie dowodz faszywoci twierdzenia, e emocja wymaga oceny sytuacji jako pozytywnej lub negatywnej), lecz i wykorzystano przetwarzanie dokonane przez innych lub przez siebie samego w przeszoci. Niezbdnoci przetwarzania informacji nie przeczy te szybkie pojawianie si emocji, czy te to, e czasami zaskakuj one przeywajc je osob, owo przetwarzanie odbywa si bowiem z reguy poza wiadomoci czowieka. Mniej oczywistym warunkiem koniecznym emocji jest wiedza. Gdy oceny dokonywane s byskawicznie, kiedy nie ma rozbudowanego oddolnego przetwarzania informacji, wymagaj one z reguy znacznej iloci odgrnego przetwarzania danych. Na przykad przy grze w szachy ocena ruchu wykonanego przez jednego z graczy wymaga zwykle dysponowania znaczn wiedz. Warto jednak zauway, e ogromnej wiedzy wymaga nawet radzenie sobie z najprostszymi wydarzeniami codziennoci, chyba e pozostajemy stale w tej samej, powtarzajcej si sytuacji. Wielki wkad psychologii poznawczej ostatnich dwudziestu piciu lat polega m.in. na tym, e wskazaa ona, jak ogromne znaczenie ma nagromadzona wiedza nawet przy wykonywaniu najprostszych czynnoci. Konstrukcja robotw koczy si sukcesem tylko wtedy, gdy ich zadanie polega na powtarzajcym si wykonywaniu tych samych czynnoci w bardzo zuboonym otoczeniu. Jeden z problemw polega na tym, e nie sposb robota wyposay w wiedz o wiecie dostpn choby kilkuletniemu

dziecku. To wane ograniczenie - nawet gdyby roboty posiaday ca fizjologiczn i ekspresyjn maszyneri osoby zdolnej do przeywania emocji, ich twarze nadal pozostawayby kamienne i obojtne na wszystko. Albowiem minimalnym warunkiem koniecznym do powstania emocji jest wiedza niezbdna do tego, by zdarzenia nabray jakiegokolwiek (w tym pozytywnego lub negatywnego) znaczenia. Niby-emocje nie zaporedniczone procesami poznawczymi Sytuacje cechujce si brakiem przetwarzania informacji czsto prowadz do powstania nie emocji, lecz tylko pewnych ich fragmentw. Poszukujc sytuacji wzbudzajcej emocje, a nie wymagajcej wiedzy o wiecie, moemy pomyle o przykadach nagego strachu. Wyobramy sobie kogo podskakujcego w odpowiedzi na nagy haas za plecami. Czy kto taki reaguje strachem jeszcze przed uzyskaniem dostpu do zgromadzonej w pamici wiedzy o wiecie? Skonny jestem odpowiedzie na to pytanie przeczco. W sensie motorycznym i fizjologicznym moe co prawda wyglda na to, e osoba ta przeywa emocj, jednak reakcj t poprawniej bdzie zaklasyfikowa jako odruchowe wzdrygnicie si ni jako strach. Za wzdrygnicie si nie jest oglnie uwaane za emocj, cho ma niektre jej cechy. Tego rodzaju reakcje mog obniy prg reagowania strachem, ale same w sobie nim nie s. Podobne problemy pojawiaj si w wypadku bodcw uwaanych za obdarzone bezwarunkow zdolnoci do wzbudzania emocji. Na przykad, powiada si o kurach, e wyposaone s we wrodzon zdolno do reagowania strachem na widok jastrzbia, czego dowodz obserwacje etologw Przykad ten zakada jednak, e reakcja unikania jest zaporedniczona emocj, i e nie stanowi jedynie odruchu bezwarunkowego czy utrwalonego wzorca dziaania (por. Mandler, 1984). Jednake emocja wcale nie jest konieczna do pojawiania

si odruchw bezwarunkowych. Scherer (1984) bardzo przekonujce argumentuje, e jedn z ewolucyjnych zdobyczy jest plastyczno zachowania pojawiajca si wskutek zastpienia odruchw bezwarunkowych i utrwalonych wzorcw dziaania przez emocje (por. te Toates, 1988). A co z bodcami, ktre s na wrodzonych zasadach przyjemne, jak sodki smak, lub nieprzyjemne, jak bl? Niewtpliwie bardzo mao przetwarzania informacji potrzeba do zareagowania na sodycz lub bl. Jednak adna z tych reakcji - przyjemno, bl, denie, unikanie - nie jest emocj. Z poznawczego punktu widzenia termin "emocja" odnosiby si w takim przypadku do reakcji na przyjemno czy przykro wynikajc z doznania fizycznej przyjemnoci lub blu, ale nie do samego surowego doznania przyjemnoci czy blu. Inny przykad sytuacji zdajcej si wymaga minimalnego przetwarzania informacji, to wywoywanie depresji przez brzydk pogod. Nasze wasne badania pokazay, e ludzie czuj si mniej szczliwi, gdy jest zimno i deszczowo, ni wtedy, kiedy jest sonecznie i ciepo (Schwarz, Clore, 1983). Jednak przykad ten nie dowodzi jeszcze powstawania emocji bez porednictwa procesw poznawczych. Pogoda zapewne wywouje pewne reakcje fizjologiczne odczuwane jako smutek, poniewa jednak nie maj one konkretnego obiektu, mamy tu do czynienia ze wzbudzeniem nastroju, a nie specyficznej emocji. Panuje powszechna zgoda, e emocje maj charakter intencjonalny, co w jzyku filozoficznym oznacza skierowanie na jaki konkretny obiekt (Harce, 1986). Inne przykady minimalnego przetwarzania informacji, to wzbudzanie okrelonych odczu lub reakcji fizjologicznych poprzez samo przybieranie wyrazu twarzy charakterystycznego dla emocji

(Strack, Martin, Stepper, 1988), przez suchanie muzyki (Kenealy, 1988) czy obserwacj innej osoby zachowujcej si w emocjonalny sposb. Wszystko to s intrygujce zjawiska stanowice potencjalne rdo informacji o emocjach, ale nie dowodz one powstawania emocji nie zaporedniczonej przetwarzaniem informacji. Tego rodzaju sytuacje wzbudzaj pewne odczucia i reakcje fizjologiczne, ale nie emocje. I cho takie odczucia oraz reakcje fizjologiczne s skadnikami emocji i mog nasila ich przeywanie, same w sobie emocjami nie s. Niektre z wymienionych sytuacji (wzdrygnicie si, pozbawienie wiat sonecznego) mog obnia prg i wzbudzania pewnych emocji, czyli aktywizowa stosowne treci umysowe, lub uwraliwia na ewentualny obiekt emocji. Jednak wywoanie czci reakcji emocjonalnej nie stanowi jeszcze emocji, nawet jeeli powoduje pniejsze jej wystpienie. Fakt, e manipulacja rnymi aspektami dobrze zintegrowanego systemu emocjonalnego moe spowodowa pojawianie si odpowiednich zmian fizjologicznych, ekspresyjnych lub odczu nie powinien odwraca naszej uwagi od zasadniczo poznawczej natury emocji. Dokonane tu szczegowe rozrnienia midzy emocj a poszczeglnymi jej fragmentami czy aspektami wydawa si mog z gry ukierunkowane na podtrzymanie tezy, e emocje jako takie (w przeciwiestwie do swoich wyizolowanych fragmentw) zawsze s zaporedniczone przetwarzaniem informacji. Jednak w istocie chodzi tu o zapewnienie niezbdnej precyzji i konsekwencji terminologicznej i o to, by wyjania istotne zjawiska bez zmieniania przyjtych definicji po to tylko, by uwzgldniay one take nietypowe przypadki. Ukryte definicje emocji Nieodmiennie wan kwesti w badaniach nad emocjami jest ich zdefiniowanie w sposb zarwno precyzyjny, jak i odpowiadajcy potocznym znaczeniom sw. Wsplnie z Andrew

Ortonym dokonalimy analizy szeciuset terminw potocznych oznaczajcych emocje (Clore, Ortony, 1988), tak by ostatecznie okreli, ktre sowa jzyka angielskiego odnosz si do emocji, a ktre nie. Doszlimy do oglnego wniosku, e terminy emocjonalne dotycz wewntrznych stanw umysowych zogniskowanych wok afektu (gdzie afekt oznacza po prostu spostrzeganie czego jako dobre lub ze). Nie typowe terminy emocjonalne zwykle nie speniaj przynajmniej jednego z kryteriw Niektre z odrzuconych przez nas terminw odnosz si do stanw zewntrznych, a nie wewntrznych (na przykad "porzucony"); inne odnosz si do stanw ciaa, a nie umysu (na przykad "zmczony"); a jeszcze inne nie odnosz si w ogle do stanw (na przykad "wierny"). Niektre sowa naleao odrzuci, poniewa odnosz si nie do stanw afektywnych (na przykad "szczliwy") lecz do stanw poznawczych (na przykad "zdezorientowany") lub behawioralnych (na przykad "tchrzliwy"). Badania te doprowadziy do wyodrbnienia okoo dwustu terminw afektywnych (Clore, Ortony, Foss, 1987) i wskazay, e typowe terminy afektywne nie odnosz si bezporednio do zdarze, reakcji fizjologicznych, odczu czy zachowa, lecz do zdarze umysowych istotnych dla kadego z tych aspektw emocji. Koncepcje emocji odwoujce si do fizjologii i odczu Nie wszyscy badacze zakadaj - w przeciwiestwie do mnie - niezbdno procesw poznawczych dla powstania emocji, ich odmienne zaoenia mog wynika ze zdefiniowania emocji w oparciu nie o procesy oceny poznawczej, lecz w oparciu o fizjologi lub odczuwane doznania. Na przykad Gray (1971) postuluje, e mechanizmy nerwowe odpowiedzialne s za pewne emocje, w tym emocje pozytywne, aktywne emocje negatywne (jak gniew) i bierne emocje negatywne (jak strach). Jeeli moliwa byaby lokalizacja konkretnych emocji zdefiniowanych na poziomie wycznie

fizjologicznym, to wzbudzenie emocji mogoby nastpowa poprzez aktywizacj odpowiednich orodkw nerwowych bez porednictwa oceny poznawczej. Do podobnego wniosku mona te doj, przyjmujc jeszcze inny punkt wyjcia. Oatley i Johnson-Laird (1987) definiuj podstawowe emocje w kategoriach charakterystycznych dla nich dozna uczuciowych. Cho reprezentuj oni poznawcze podejcie do emocji, zredukowanie podstawowych emocji do poszczeglnych odczu prowadzi ich do stanowiska, e wzbudzenie emocji jest moliwe za porednictwem aktywizacji owych odczu, niezalenie od tego, co je wywoao. Oba te stanowiska zakadaj, e emocj bdzie take reakcja sztucznie wywoana przez elektryczn stymulacj odpowiednich orodkw nerwowych, przez iniekcj rodkw hormonalnych czy inne pozapoznawcze czynniki, w ktrych przypadku odczucia pozbawione s swej zwykej wartoci informacyjnej. Koncepcje emocji odwoujce si do oceny poznawczej Sdz, e ani fizjologia, ani subiektywne odczucia nie stanowi dobrego punktu wyjcia do charakterystyki emocji. Aby sta si emocj, odczucie musi sygnalizowa rezultaty jakiego procesu oceny (Ortony, Clore, 1989). Smutek jest nie tylko specyficznym rodzajem odczucia, ale specyficznym uczuciem doznawanym z powodw okrelonego typu. Rwnie choroby prowadz do rnych symptomw fizjologicznych i doznaniowych, ale pojcie choroby stosujemy tylko wtedy, gdy symptomy te maj przyczyny okrelonego typu. W przypadku emocji poprawno jakiej nazwy zaley od tego, czy odczucia maj odpowiednie przyczyny Pacjent skarcy si na ucisk w piersiach doznaje nagego ataku lku, jeeli uczucie to wywoane jest lkotwrczymi mylami, a nie atakiem serca.

Ilustruje to przykad, ktrym posuguj si Ortony i Clore (1989). Wyobramy sobie eksperyment, w ktrym uczucie gniewu zostaje wzbudzone elektryczn stymulacj okrelonego obszaru mzgu. Badany w takim eksperymencie moe doj do wniosku, e przyczyn jego gniewu bya stymulacja elektryczna. Mgby powiedzie: "To tylko odczucie gniewu. Myl, e doznaj go z powodu stymulacji elektrycznej. Ale w rzeczywistoci wcale nie jestem rozgniewany". Taki wynik eksperymentu moliwy jest jednak tylko w wypadku stanw psychicznych, w ktrych subiektywne doznanie mona oddzieli od innych aspektw owych stanw, szczeglnie od ich przyczyny Nie otrzymalibymy wic takiego rezultatu na przykad dla blu gowy, ktry si ma albo nie, niezalenie od jego przyczyn. Nie mona mie blu gowy, nie czujc w istocie blu gowy Niektre terminy odnosz si zatem po prostu do dozna, niektre za odnosz si do dozna stanowicych objaw okrelonego stanu psychicznego. Istnienie tych dwch rodzajw dozna wskazuje, e definiowanie emocji wycznie w kategoriach dozna (lub innych pojedynczych symptomw) jest nieadekwatne. Terminy emocjonalne odnosz si do czego, co wybiega poza samo doznanie, do stanw psychicznych, ktrych koniecznym, ale niewystarczajcym warunkiem s doznania. Czynniki poznawcze niezbdne do oceny Skoro warunki konieczne do powstania emocji obejmuj procesy poznawcze wystarczajce do sformuowania oceny (lub wydobycia jej z pamici), powstaje pytanie, jak dokadnie przebiega taki proces oceniania? Pewn wstpn propozycj przedstawili Ortony, Clore i Collins (1988); nazwiemy j tu modelem OCC. Model ten jest zgodny, cho nie tosamy z propozycjami innych poznawczo zorientowanych teoretykw emocji (na przykad Abelson, 1983; Mandler, 1984;

Roseman, 1984; Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985; Weiner, 1985). Model OCC precyzuje poznawcze podstawy emocji, zarwno w ogle, jak i dla poszczeglnych emocji. Struktura poznawcza Model OCC wyrnia trzy szerokie klasy emocji w zalenoci od tego, na czym s one zogniskowane: na zdarzeniach, dziaaniach czy obiektach. Mwic bardziej szczegowo, zakadamy, e mona skupi si na wynikach zdarze, na sprawstwie dziaa, na cechach obiektw lub na jakiej ich kombinacji. W kad emocj uwikana jest pozytywna lub negatywna reakcja afektywna na jeden z tych trzech czynnikw. Jeeli kto skupia si na zdarzeniach, podstawowa reakcja afektywna to przyjemno lub przykro wzbudzana przez wyniki zdarze. Z lewej strony rysunku (ze strony 165) pojawiaj si wic takie emocje, jak nadzieja, strach, ulga, zawd, szczcie, smutek itp. S to rne sposoby bycia zadowolonym lub niezadowolonym ze zdarze lub ich moliwych wynikw. Jeeli kto skupia si nie na zdarzeniach, lecz na czyich dziaaniach, to podstawow reakcj afektywn na sprawstwo jest pochwaa lub potpienie. W rodkowej czci rysunku znajdujemy wic dum, wstyd, podziw czy obwinianie. S to rne sposoby pochwalania lub potpiania sprawcy dziaa. Jeeli kto wreszcie skupia si na obiektach, to podstawow reakcj afektywn jest lubienie lub nielubienie cech obiektw. Z prawej strony rysunku pojawiaj si wic takie emocje, jak mio i nienawi. S to rne sposoby lubienia bd nielubienia waciwoci obiektw. Zgodnie z modelem OCC istniej wic trzy aspekty sytuacji, na ktrych mona si skupia, a wzbudzona emocja zaley od tego, na ktrym z nich czowiek faktycznie si skupi. Ponadto, mona skupia si rwnoczenie na dwch aspektach sytuacji. Na przykad, wdziczno i gniew s

efektem zarwno zadowolenia/ niezadowolenia z konsekwencji zdarze, jak i pochway/potpienia sprawcy. Znak reakcji afektywnej zaley od tego czy to, na czym czowiek si skupia, uwaa za dobre czy ze. W przypadku skupiania si na zdarzeniach, afektywna reakcja przyjemnoci wystpuje tylko wtedy, kiedy czowiek spostrzega wynik zdarze jako podany W przypadku skupiania si na dziaaniach reakcja pochway nastpuje, gdy dziaanie spostrzegane jest jako dobre itd. Spostrzeenia te s efektem oceny sytuacji z punktu widzenia wasnych interesw czy motywacji, ktre, jak ilustruje rysunek, rwnie zmieniaj si w zalenoci od tego, na czym podmiot jest skoncentrowany. Zgodnie z modelem OCC, trzy reakcje afektywne (przyjemno, pochwaa, lubienie) opieraj si trzech rodzajach ocen (czy co jest podane, godne pochway, lubiane) trzech rodzajw rzeczy (zdarze, dziaa, obiektw). Owe trzy rodzaje ocen s za dokonywane z uwagi na trzy rodzaje struktur poznawczych (cele, standardy, postawy). Wszystkie emocje mona traktowa jako pewne formy tych trzech oglnych reakcji afektywnych: (1) przyjemno lub przykro z powodu wynikw zdarze ocenianych jako podane lub niepodane z punktu widzenia wasnych celw; (2) pochwaa lub potpienie dziaa sprawcw ocenianych jako godnych pochway lub potpienia z punktu widzenia wasnych standardw oraz (3) lubienie lub nielubienie waciwoci obiektw ocenianych jako atrakcyjne lub odstrczajce z punktu widzenia wasnych preferencji lub postaw. Gwnym celem teorii jest umoliwienie uycia pewnego zbioru terminw w sposb precyzyjny i konsekwentny Niektre z terminw, jak "przyjemno-przykro" czy "podany-

niepodany" nabieraj wic szczeglnego sensu odbiegajcego od ich potocznego rozumienia. Poniewa emocje s stanami, takie terminy, jak "lubienie" czy "nielubienie" uywane s w znaczeniu odnoszcym si do zmiennych stanw, a nie utrwalonych preferencji czy postaw. Podobnie "mio" i "nienawi" odnosz si do odczuwanych na bieco emocji. [...] bardziej rozsdne wydaje si traktowanie jej (struktury poznawczej uywanej w trakcie formuowania ocen] jako struktury ukrytej, czy tez "wirtualnej". Ludzie zachowuj si tak, jakby posiadali reprezentacj takiej struktury. Podejrzewamy jednak, e reprezentacja wielu celw jest konstruowana jedynie w razie potrzeby prawdopodobnie w oparciu o procesy wycigania wnioskw z reprezentacji bardziej abstrakcyjnych celw i dostosowywania ich do biecych, specyficznych warunkw. Zakadamy, e ludzie maj rne oglne cele, standardy i postawy Struktury te s niezbdne do powstania emocji, gdy bez takich struktur nie sposb nada jakiegokolwiek znaczenia napotykanym zdarzeniom. Cho jednak nazywamy je strukturami, prawdopodobnie wikszo z nich nie jest reprezentowana w umyle przed zainicjowaniem procesu oceny Prawdopodobnie wikszo na stae reprezentowanej w umyle informacji, to abstrakcyjne, niespecyficzne cele, standardy i postawy o duych zdolnociach generowania dalszych informacji. Jeeli kto ma na przykad standard, e ludzie nie powinni zadawa niepotrzebnego blu, to ma zdolno do generowania szeregu jego egzemplifikacji, na przykad, e nie naley zadawa cierpie zwierztom itd. (s. 47). Wirtualna struktura poznawcza Zaoenie; i oceny dokonywane s z uwagi na pewne struktury poznawcze, jest powszechnie przyjmowane w poznawczych teoriach emocji. Gdy jednak bliej przyjrzymy si temu zaoeniu,

nasuwa si wiele kwestii. Czy na przykad rozsdne wydaje si zaoenie, e w pamici dugotrwaej jest reprezentowane wszystko, do czego jednostka aspiruje lub w co wierzy, jakkolwiek by to byo ulotne? Trudno uzna za rozsdne zaoenie, e czowiek na stae archiwizuje wszystkie moliwe cele i standardy; alternatywna moliwo jest taka, e konstruujemy je na bieco wtedy, kiedy s potrzebne. Model OCC zakada tu, e (Ortony i in., 1988, s. 35) Znajdujc si w konkretnych sytuacjach, ludzie stale wycigaj wnioski na temat ich implikacji. Jeeli wnioski te dotycz jakich elementw struktury odpowiedzialnej za poznawcz oceni sytuacji, to nastpuje aktywizacja celw, standardw i postaw. Po tej aktywizacji czowiek spostrzega sytuacj jako istotn z punktu widzenia wasnych interesw i motywacji, co rodzi sposobno wzbudzenia reakcji emocjonalnej. W wypadku pojawienia si tej reakcji, istotno i natura sytuacji rozpatrywane z punktu widzenia wasnych interesw i motywacji wyra si w dowiadczanej emocji (jest to cz procesu omawianego w odpowiedziach na Pytania 3 i 12). ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA DO WZBUDZENIA EMOCJI? 1 6/ Tak wic w typowych okolicznociach minimalne warunki poznawcze konieczne do powstania emocji obejmuj wiele rnych procesw, jak wydobycie z pamici dugotrwaej struktur wiedzy odpowiednich do zinterpretowania biecej sytuacji, wyciganie wnioskw o implikacjach sytuacji i ocena istotnoci sytuacji z punktu widzenia takich struktur wirtualnych, jak cele, standardy i postawy Poznawcze warunki pojawienia si specyficznych emocji Oglne reakcje afektywne wymagaj oceny sytuacji z punktu widzenia wasnych celw, standardw i postaw. Powstanie specyficznych emocji, jak gniew, wstyd czy lito, wymaga

dokonania pewnych dalszych rozrnie, na przykad, czy implikacje dla wasnych celw ju si pojawiy, czy s kwesti przyszoci, czy jest si za nie odpowiedzialnym samemu, czy te odpowiedzialna jest jaka inna osoba itd. Na przykad strach jest szczegln form "przykroci", jest to bowiem przykro wynikajca z moliwoci pojawienia si niepodanego zdarzenia (por. rysunek na s. 165). Zamy, e kto koncentruje si na podanych konsekwencjach zdarzenia dla siebie (a nie innej osoby) i zdarzenie to dopiero ma nastpi. Jeeli spenione s te warunki, pojawia si jaka odmiana emocji strachu, warunki te za stanowi minimalne poznawcze czynniki niezbdne do pojawienia si tej specyficznej emocji. Warto zauway, e rysunek ze strony 165 przedstawia struktur logiczn, a nie czasow. Oczywicie, nie jest tak, e najpierw dowiadczamy przyjemnoci, a dopiero potem konstatujemy, czy sprawia nam przyjemno wynik naszego dziaania, czy te wynik dziaania innej osoby Przedstawione na rysunku rozrnienia dotyczce okrelonej emocji pojawiaj si rwnoczenie, jako rne aspekty tego samego spostrzeenia. Rysunek na stronie 165 wyszczeglnia warunki wzbudzania dwudziestu dwch typw emocji. Emocje wynikajce z tych samych warunkw tworz grupy (oznaczone prostoktami - "los innej osoby", "zorientowane na przyszo", "dobrostan" itd.). Nie oznacza to jednak, e zakadamy istnienie tylko dwudziestu dwch emocji; s to dwadziecia dwa typy emocji wyrnione z uwagi na specyfik warunkw, ktre je wywoay i w obrbie kadego typu moe istnie wicej ni jedna emocja wzbudzana w danych warunkach. Rozwamy emocje zwizane z dobrostanem. Jest to kategoria szczeglnie rozlega, poniewa zawiera wszystkie stany przyjemnoci i przykroci z powodu podanych i niepodanych wynikw wasnych dziaa. Mona znale sensowne podklasy tej kategorii, jednak wiele z nich rni si od

pozostaych jedynie treci uwikanego w nie celu. Cierpienie moe by spowodowane przez aob (strata ukochanej osoby), osamotnienie, tsknot za domem, za ukochan osob itd. Emocje te mog mie rne implikacje, jednak wszystkie wzbudzane s przez te same warunki, co decyduje o zaliczeniu ich do wsplnej klasy nazwanej "cierpienie". Podane przykadowo terminy ilustruj rodzaje emocji przeywanych przy danym zogniskowaniu procesw poznawczych. Jednak przedstawiana tu teoria nie ma suy do klasyfikacji sw, lecz do systematyzacji stanw emocjonalnych, do ktrych sowa si odnosz. Emocje przedstawione na rysunku stanowi poznawczo zrnicowane formy jednej z trzech reakcji afektywnych (lub ich kombinacji). Najmniej zrnicowane poznawczo s niektre z emocji wynikajcych z reakcji na wasnoci obiektw (grupa "atrakcyjno"). Na przykad obrzydzenie w zwizku z perspektyw zjedzenia karalucha (Rozin, Fallon, 1987) zdaje si wymaga jedynie minimalnego przetwarzania informacji. Reakcjami czsto dowiadczanymi jako zrnicowane wydaj si lubienie i nielubienie. Ludzie czsto nie potrafi uzasadni, dlaczego co lubi, cho wiedz, e to lubi. Krytycy filmowi czy artystyczni dugo rozpisuj si o tym, co im si podoba, a co nie, cho ich wypowiedzi rzadko nawietlaj kryteria, jakimi si w swoich ocenach posuyli. Trudnoci z wyartykuowaniem kryterium nie oznaczaj oczywicie jego braku. Ocenianie harmonii i gracji piknych form moe wymaga innych kryteriw ni pozostae reakcje emocjonalne, co nie czyni go tym samym "mniej poznawczym". Istnieje ogromna literatura na temat struktury postaw, jednak struktura gustw estetycznych pozostaje sabo zbadana pomimo pionierskich prac Berlyne'a (1971) i nieco bardziej wspczesnych analiz Mandlera (1982) i Ortony'ego (1991). Podsumowanie

Odpowied na pytanie o minimaln ilo przetwarzania informacji niezbdn do powstania emocji zaley od przyjcia pewnych dodatkowych zaoe na temat sytuacji, warunkw koniecznych emocji, sposobu wzbudzania emocji oraz specyfiki emocji, o ktr idzie. Staraem si przekona o tym, e w niektrych sytuacjach "minimum przetwarzania informacji" oznacza bardzo wiele przetwarzania danych i korzystania z nagromadzonej dotd wiedzy W niektrych sytuacjach koniecznoci przetwarzania informacji mona unikn, korzystajc z rezultatw swoich wczeniejszych lub cudzych procesw poznawczych. Jeszcze inne sytuacje wymagaj bardzo niewielkiej iloci przetwarzania danych, jednak powstajce w nich reakcje fizjologiczne, doznaniowe czy behawioralne czsto nie tworz emocji we waciwym tego sowa znaczeniu. Prbowaem te przekona o nieadekwatnoci definiowania emocji w kategoriach samych reakcji fizjologicznych lub dozna. Podobnie jak symptomy chorobowe, reakcje te wiadcz o emocjach jedynie wtedy, gdy wywoay je odpowiednie przyczyny W wypadku emocji przyczyn symptomw musi by uznanie sytuacji za w jaki sposb osobicie istotn. Analiza potocznych okrele emocji sugeruje za, e okrelenia najbardziej typowe odnosz si raczej do wydarze o charakterze umysowym ni do dozna i zachowa. Dokonaem te przegldu propozycji na temat poznawczej struktury emocji (Ortony i in., 1988), wskazujc na dwadziecia dwa typy emocji wywoywanych okrelonymi warunkami poznawczymi, ktre je wzbudzaj. Owe typy emocji stanowi zrnicowane formy trzech podstawowych reakcji afektywnych (przyjemno, aprobata, lubienie) uzalenionych od tego, czy czowiek koncentruje si na zdarzeniach, dziaaniach czy obiektach. Takie emocje, jak nadzieja, strach czy szczcie stanowi skutek oceny wynikw zdarze jako podanych lub niepodanych z

uwagi na wasne cele przeywajcego emocje podmiotu. Duma, wstyd czy podziw s skutkiem oceny spostrzeganych dziaa jako godnych pochway lub nagany z punktu widzenia wyznawanych standardw. Wreszcie mio czy nienawi s skutkiem oceny waciwoci spostrzeganego obiektu jako atrakcyjnego lub nie - z punktu widzenia gustw i postaw podmiotu. Prbowaem przekona do mylenia o celach, standardach postawach jako o wirtualnych strukturach poznawczych konstruowanych przez podmiot w miar pojawiajcej si potrzeby na podstawie bardziej abstrakcyjnych reprezentacji i biecych warunkw. Na zakoczenie przedstawiem niektre z poznawczych charakterystyk cechujcych rne specyficzne emocje, sugerujc, e najmniej zrnicowane poznawczo s emocje wynikajce ze skupienia si na obiektach, takie jak mio czy wstrt. Trzeba jednak doda, e nasza wiedza o procesach prowadzcych do wzbudzania emocji zwizanych z gustami czowieka zawiera powane luki. Phoebe C. Ellsworth: Poziomy mylenia a poziomy emocji Nie wypowiadam si tu na temat emocji niewiadomych, pozostajcych poza zakresem niniejszej dyskusji. Mwi tu o sytuacjach, kiedy wiadomi jestemy wasnych uczu, cho niekoniecznie potrafimy je nazwa. Nie sdz, aby mona byo sprecyzowa minimalne poznawcze przesanki powstawania emocji, nawet gdyby ograniczy si tylko do emocji wiadomych. Tego rodzaju wysiki s pod pewnym wzgldem podobne do prb sprecyzowania definicyjnych cech choroby umysowej. Niektrzy ludzie cierpi na urojenia, cho nie brak im subiektywnego poczucia szczcia. Inni dowiadczaj paraliujcych atakw lku, cho "wiedz", e nie ma si czego ba.

Jeszcze inni cierpi katusze fizycznego blu, ktrego fizycznej przyczyny nie sposb znale. Historia prb zdefiniowania choroby umysowej jest wiadectwem daremnoci poszukiwania czynnikw koniecznych i wystarczajcych. Dowiadczenia emocjonalne ogromnie si rni stopniem uwikania w nie procesw poznawczych. Dowiadczenia opisywane przez Clarka Hulla zdaj si niemal nieporwnywalne z tymi, ktre opisywa William Shakespeare. Wieloznaczny haas moe wzbudzi napit czujno, za umiech czy przebysk soca mog wzbudzi uczucie szczcia bez analiz, bez identyfikacji znaczenia, bez porednictwa myli (Zajonc, 1980). Na przeciwnym kracu marny Aleksego Karamazowa czy Dorot Brook nawigujcych po umysowych wiatach o nieskoczonym stopniu skomplikowania mylowego i emocjonalnego, w ktrych kady prosty skadnik uleg przeksztaceniom niemal wykluczajcym jego rozpoznanie. Jeeli zdefiniowa emocj jako pocztkowy stan systemu emocjonalnego, wkad procesw poznawczych bdzie mniejszy ni wtedy, kiedy pod pojciem emocji bdziemy rozumie w peni rozwinity wzorzec takich zoonych reakcji, jak gniew czy duma. Spora cz debaty nad udziaem procesw poznawczych w emocjach ma swe rdo w odmiennych definicjach podstawowych terminw uywanych w tej debacie. Mj wasny pogld, podobny do opinii innych poznawczych teoretykw emocji, jest taki, e emocja (rozumiana jako proces) zostaje zwykle zapocztkowana skierowaniem uwagi na jak zmian czy rozbieno. Powoduje to zmian stanu fizjologicznego i psychicznego, co mona nazwa "stanem gotowoci" do jakiej emocji, "czujn uwag", czy te pocztkiem procesu emocjonalnego (por. Ellsworth, 1991; Kagan, 1991; LeDoux, 1989). Kwesti semantycznych preferencji jest nazwanie tego pocztkiem emocji, czy te stanem

przedemocjonalnym. Patrzc na emocj jako proces, nie mam problemu z jej definiowaniem w kategoriach momentu pocztkowego. Jeeli inni wol definiowa emocj jako moment, w ktrym proces ten krystalizuje dowiadczenie emocjonalne (lub przedemocjonalne) we wzgldnie sta emocj o okrelonej nazwie, to nie mam nic przeciw temu, cho wydaje mi si to niezbyt interesujce. Proces prawie zawsze poprzedza uwiadomienie sobie tej nazwy, i prawie zawsze trwa dalej po jej pojawieniu si. Uwiadomienie sobie nazwy emocji niewtpliwie j zmienia - precyzuje czy rozjania. Procesy poznawcze s nieodwoalnie uwikane w wikszo ludzkich emocji, w wikszoci przypadkw ich pojawiania si. Jeeli nieoczekiwany bodziec zostaje bez trudu okrelony jako pozbawiony konsekwencji, reakcja fizjologiczna zanika, a czowiek z reguy wychodzi poza system emocjonalny Jeeli nie, ocena poznawcza bodca zostaje powtrzona. Teoretycy oceny poznawczej (Arnold, 1960; Frijda, 1986; Lazarus, 1991c; Roseman; 1984; Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985) rozpoczynaj zwykle od bardzo prostych ocen jako punktu przejcia 'do krlestwa emocji: uwaga lub "nieoczekiwano"; pierwotne odczucie przyjemnoci bd przykroci, poczucie pewnoci lub niepewnoci. Dalsze oceny staj si coraz bardziej skomplikowane: dostrzeenie przeszkody; poczucie kontroli lub jego brak; przypisanie sprawstwa; ocena zasadnoci (Roseman, 1984); ocena zgodnoci pomidzy danym postpkiem a obowizujcymi normami spoecznymi (Scherer, 1984). Odpowied na pytanie o minimalne poznawcze przesanki powstania emocji zaley oczywicie od tego, jakie si przyjmie definicje procesw poznawczych i emocji (jak to z naddatkiem ilustruje dyskusja midzy Zajoncem i Lazarusem, por. Scherer, Ekman, 1984). Jeeli uwaa si

przetwarzanie stymulacji zmysowej za proces poznawczy, to mona uzna, e wikszo emocji jeli nie wszystkie - zawiera w sobie pewien "poznawczy" skadnik. Jeeli pod terminem "poznanie" bdziemy rozumieli wiadom analiz propozycjonaln, to wiksza cz dowiadcze emocjonalnych zostanie uznana za nie-poznawcz, przynajmniej w pocztkowej fazie swego przebiegu. Stwierdzilimy w naszych badaniach, e uwaga, przyjemno, poczucie pewnoci, antycypowany wysiek lub przeszkoda i atrybucja sprawstwa pozwalaj na rzetelne rozrnienie trzynastu emocji, za oceny na niektrych spord tych wymiarw s szczeglnie wane czy centralne dla pewnych emocji, na przykad poczucie niepewnoci dla nadziei i strachu, za sprawstwo - dla smutku, gniewu i poczucia winy (Smith, Ellsworth, 1985; Ellsworth, 1988). Zakadamy, e oceny te s niezwykle powszechne zarwno w naszej kulturze, jak i w innych kulturach. By moe istniej i inne powszechne wymiary oceny; nie twierdzimy, e udao nam si przedstawi ich kompletn list. Przynajmniej niektre z tych ocen wi si z charakterystycznym wyrazem twarzy (Smith, 1989), a moliwe, e wszystkie maj jakie rozpoznawalne przejawy fizyczne. Niewtpliwie istniej te i mniej powszechne wymiary oceny, wystpujce tylko w niektrych kulturach lub u pewnych kategorii ludzi (Lutz, White, 1986; Ellsworth, w druku), a niektre s zapewne waciwe tylko pojedynczym kulturom lub osobom. Myl, e emocja zostaje zwykle wzbudzona ocenami poznawczymi (w tym rwnie przypominanymi z przeszoci) otoczenia i siebie samego w relacji do otoczenia, i wierz, e zaproponowane przez nas wymiary oceny s bardzo prawdopodobnymi kandydatami na bardzo oglne (cho trudno twierdzi, e absolutnie "konieczne") poznawcze skadniki emocji. Jednak pewne sytuacje przywoywane s jako dowody na moliwo wzbudzania emocji mimo nie-

obecnoci jakiegokolwiek przetwarzania informacji. Rozwa krtko cztery takie sytuacje, z ktrych dwie wydaj mi si faszywymi poszlakami, dwie za nastrczaj pewne rzeczywiste problemy. (Ta lista rwnie nie jest kompletna.) Dwie faszywe poszlaki 1. Emocje odczuwane podczas ogldania filmw Ludzie krzycz i zamieraj bez ruchu, ogldajc filmowe horrory, ciesz si z triumfu pokrzywdzonych nad zem i pacz nad mierci szlachetnych heroin. Gdyby zapyta ludzi, czy to, co widz na ekranie, dzieje si naprawd, wikszo obrzuciaby nas podejrzliwym spojrzeniem, i zaprzeczya: "Oczywicie, e nie!" (Intelektualici zapytaliby jeszcze, co rozumiemy przez "naprawd".) W sensie poznawczym "wiedz", e nikomu nie staa si krzywda, e potwr z ekranu to tylko efekty specjalne, a jednak ich emocje zdaj si rzeczywiste. Nawet przez chwil nie chodzi o ich wasny dobrostan, nie musz zmaga si z niebezpieczestwami z ekranu, siedz wygodnie w fotelach otoczeni innymi osobami w podobnych fotelach. Jak wic mog dowiadcza emocji, mimo e nieobecne s odpowiednie oceny poznawcze? Myl, e emocje wzbudzane fikcyjnym w oczywisty sposb przekazem nie przecz logice teorii oceny poznawczej. Jedn z istotnych funkcji emocji jest motywowanie organizmu do szybkich i skutecznych odpowiedzi na pojawiajce si niebezpieczestwa. Oglnie rzecz biorc, koszty zaniechania wystarczajco szybkiej reakcji s znacznie wiksze od kosztw zareagowania w sytuacji, w ktrej jest to w istocie zbdne. Ucieczka od wyimaginowanego zagroenia lub niepotrzebne zabezpieczanie si, "na zapas", sprawia, e tracimy czas lub wychodzimy na gupcw; jednak z drugiej strony, deliberowanie, czy niebezpieczestwo jest realne, czy te nie, moe nas kosztowa ycie. Dla organizmu bezpieczniej jest dysponowa nadwraliwym

systemem emocjonalnym (skalibrowanym w ten sposb, e emocja jest odczuwana czasami nawet bezzasadnie), ni systemem odraczajcym reakcje a do momentu, kiedy ich zasadno byaby cakowicie pewna. Tak wic emocje odczuwane podczas filmu s prawdziwe. Wydarzenia z ekranu pobudzaj pocztkowo procesy identyczne czy przynajmniej bardzo podobne do wywoywanych przez zdarzenia rzeczywiste. "Nadprzekonanie", e w istocie wcale nie jestemy w niebezpieczestwie, e obserwowane wydarzenia s fikcyjne, wchodzi w gr dopiero po wzbudzeniu reakcji emocjonalnej, modyfikujc jej przebieg i hamujc zwizane z ni tendencje do dziaania. U maych dzieci ta nierwnowaga pomidzy oddziaywaniem bezporedniej reakcji emocjonalnej a wiedz o fikcyjnoci zdarze z ekranu jest jeszcze silniejsza. Mae dzieci czsto wykrzykuj porady dla bohaterw z ekranu ("Tam nie wchod! Tam jest bestia!") i czasami prbuj uciec od ekranu, gdy ukazuje si potwr. Emocje wywoane przez emocjonalnie znaczcy bodziec przewaaj nad rozpoznaniem fikcyjnoci sytuacji. 2. Pierwotno uczu - hipoteza Zajonca Nie widz te jakiej zasadniczej niemonoci pogodzenia tezy Zajonca, e "preferencje nie wymagaj wnioskowania", z twierdzeniami poznawczych teorii emocji. Upodobania (preferencje) omawiane przez Zajonca maj charakter natychmiastowych, automatycznych tendencji do zbliania si lub unikania, ktre wystpuj jeszcze przed rozpoznaniem i nazwaniem obiektu. Preferencje te zdaj si do cile odpowiada bardzo prostej ocenie wartociowoci proponowanej przez rne teorie oceny poznawczej. A nic w tego typu teorii nie kae zakada, e obiekt musi zosta rozpoznany przed odczuciem w stosunku do niego przyjemnoci czy przykroci. Z mojego punktu widzenia, Zajonc wykona rozlege badania jednego z podstawowych i

najwaniejszych ogniw procesu emocjonalnego, ktre z reguy (cho nie zawsze) pojawia si w jego pocztkowej fazie. Pniejsze oceny (przeszkd, sprawstwa, moliwoci zaradczych) prowadz do powstania bardziej zrnicowanych emocji wykraczajcych poza proste odczucie przyjemnociprzykroci. Zreszt sam Zajonc stwierdza to bardzo jasno: "Oczywicie bardziej zoone emocje [bardziej zoone od "prostej biegunowoci afektywnej"], jak duma, zawd, zazdro czy pogarda zapewne wymagaj bardziej rozbudowanego udziau procesw poznawczych" (Zajonc, Murphy, Inglehart, 1989). Dwa problemy rzeczywiste 1. Muzyka Prawdziwym problemem dla poznawczych teorii emocji i zagroeniem dla koncepcji oceny poznawczej jest wyjanienie reakcji emocjonalnych na muzyk instrumentaln. Teorie te s w stanie wyjani pojawienie si jakiej reakcji emocjonalnej na muzyk, jako e skierowanie uwagi i odczucie wartociowoci z pewnoci pojawiaj si podczas suchania muzyki, podobnie jak i w odpowiedzi na inne bodce. Jednake inne proponowane rodzaje oceny poznawczej - jak oceny pewnoci, kontrolowalnoci i sprawstwa - zdaj si mniej istotne dla muzyki ni dla innych rodzajw zdarze. A jednak ludzie reaguj na muzyk emocjami znacznie bardziej skomplikowanymi ni odczucie samej przyjemnoci bd przykroci. Wstpne badania przeprowadzone w naszym laboratorium wskazuj, e ludzie s w stanie kategoryzowa swoje reakcje na muzyk, jako "smutek", "obaw", "poczucie triumfu" czy "szczcie" z duym stopniem rzetelnoci oraz jako "rozgniewanie" z niszym stopniem rzetelnoci. Niektrzy badani, podobnie jak liczni pisarze (na przykad Forster, 1939) zmagaj si z prbami zakomunikowania nadzwyczaj zoonych "znacze" emocjonalnych fragmentw rnych dzie muzycznych. Nie sdz, aby wyjanieniem tych reakcji byo ocenianie samej muzyki, co oznacza, e w tym

kontekcie to nie poznawcze oceny bodca wywouj emocj. Jednake okrelone wzorce oceny mog by dowiadczane jako cz emocji, nawet jeeli ich rola przyczynowa jest odroczona, wyciszona lub nieobecna. Cho sdz, e emocje s zwykle rezultatem cigu ocen, uwaam, i nie stanowi one po prostu kombinacji jakich przekona. Oceny maj swoje korelaty fizjologiczne i doznaniowe (Smith, 1989), ktre stanowi emocj wsplnie z samymi ocenami. Niektre z tych fizjologicznych czy subiektywnych dozna mog odpowiada pewnym wasnociom muzyki, jak crescendo czy decrescendo (co sugeruje Tomkins, 1963), staccato czy legato, tempo i rytm, wznoszenie si i opadanie skali. Frazy czy dusze fragmenty utworw muzycznych naladujce niewerbalne, mimiczne i pozapoznawcze aspekty uczu mog prowadzi do wzbudzenia innych aspektw emocji, a przez to i do zaktywizowania samej emocji, cznie z typowym dla niej wzorcem ocen poznawczych (cho nie tendencji behawioralnych). Kolejno zdarze nie odpowiada tu standardowemu porzdkowi opisywanemu przez modele oceny poznawczej, za oceny nie s ocenami bezporedniego otoczenia, lecz uoglnionymi (pozbawionymi specyficznego obiektu) ocenami straty i niekontrolowalnoci, niepewnoci, mocy i sprawstwa. Hipoteza ta sugeruje moliwo midzykulturowego podobiestwa w zakresie istotnych dla emocji reakcji fizjologicznych wzbudzanych przez okrelone fragmenty utworw muzycznych. Alternatywna moliwo jest taka, e emocjonalne reakcje na muzyk i skojarzone z nimi wzorce oceny poznawczej s wyuczane w obrbie poszczeglnych kultur. O ile mi wiadomo, nie przeprowadzono dotd bada midzykulturowych nad emocjonalnymi reakcjami na muzyk, 2. Procesy przeciwstawne

Richard Solomon (1980) sformuowa teori procesw przeciwstawnych zakadajc, e zakoczenie jednej emocji (na przykad radoci) automatycznie wcza emocj w stosunku do niej przeciwstawn (smutek). Wasne badania Solomona dotyczyy gwnie zmian tempa akcji serca u psw, gdy lkotwrczy bodziec by obecny lub gdy go nie byo. Badania te wykazay, e usunicie bodca lkowego powodowao spadek akcji serca poniej poziomu podstawowego ("obojtnoci") i e wielokrotne powtarzanie takiego epizodu prowadzio do osabienia pocztkowych wzrostw (z fazy obecnoci bodca lkowego) oraz do nasilenia kocowych spadkw (z fazy nieobecnoci bodca lkowego) tempa akcji serca. Rozwaajc moliwoci zastosowania tej teorii take do ludzi, Solomon cytowa dane dotyczce skoczkw spadochronowych. Pocztkujcy przed pierwszym skokami dowiadczaj paniki, a po ich wykonaniu - radosnej ulgi; natomiast skoczkowie dowiadczeni odczuwaj jedynie sabe pobudzenie przed skokiem, a bardzo silne doznanie radoci po skoku. Przeprowadzono niewiele bada nad zastosowaniem tej teorii do ludzi, poniewa napotyka si wiele trudnoci metodologicznych. Jednak Mauro (1988) w serii bada wykaza, e zjawisko przeciwstawnego "odbicia" emocjonalnego wystpuje rwnie u ludzi i e trudno je wyjani zmian ocen poznawczych. Jeeli tego rodzaju efekty odbicia oka si u ludzi rzetelne, bdzie to drugie powane wyzwanie dla teorii oceny poznawczej, jako e drug, przeciwstawn reakcj emocjonaln zdaje si wywoywa samo przerwanie poprzedniej emocji, nie za nastpujce po niej zmiany ocen poznawczych. Pozwol sobie zakoczy przypomnieniem, e cho teorie oceny poznawczej maj kopoty z wyjanieniem reakcji na muzyk i emocjami przeciwstawnymi, to warto pamita, e adna inna

oglna koncepcja emocji nie radzi sobie lepiej z tymi zjawiskami. Zwyka taktyka postpowania polega na pomijaniu ich jako "pozostajcych poza zakresem zainteresowa niniejszej pracy". Niemniej jednak tajemnice stanowi wyzwanie teoretyczne i prdzej czy pniej trzeba bdzie si przyzna do pomijania tych zjawisk. Nico J. Frijda: Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych Pojcie "poznanie" ma dwa rne znaczenia w literaturze na temat emocji: wiadome zdawanie sobie sprawy z czego i zoone przetwarzanie informacji. Trwa dyskusja nad rol poznania, w obu tych znaczeniach, we wzbudzaniu emocji. Dwa znaczenia terminu "poznanie" pokrywaj si czciowo, cho nie cakowicie. W odniesieniu do wiadomoci mona zapytywa, czy moe wystpowa zachowanie emocjonalne lub fizjologiczna reakcja na znaczcy bodziec, jeli brakuje wiadomego przeycia emocjonalnego. Mona by te zapyta, czy pojawienie si emocji jest uzalenione od uwiadamiania sobie znaczenia bodca czy jego cech, ktre emocj wzbudzaj. Tego wanie pytania dotyczyy prace Zajonca (1980), w ktrych wykaza on, e zmiany w afektywnej reakcji na bodziec wywoane czstoci jego pojawiania si nie zale od uwiadamiania sobie tych zmian. W odniesieniu do zoonego przetwarzania informacji problem dotyczy kwestii, czy w peni rozwinite emocje mog by wzbudzone przez proste bodce nie poddane zoonym procesom poznawczym, na przykad wnioskowania i odnoszenia ich do zoonych struktur wiedzy Czy emocje mog zosta wywoane prostymi dwikami, ksztatami i zapachami, a jeeli tak, to ile wymaga to przetwarzania informacji? Problemy to skomplikowane. Zdaje si nie ulega wtpliwoci, e podstawowym wyznacznikiem wikszoci emocji nie s obiektywne wasnoci zdarze, lecz ich znaczenie

(implikacje zdarze dla dobrostanu oraz osigania celw i wartoci). Nie podlega te wtpliwoci, e czsto wiadomie zdajemy sobie spraw z tego znaczenia, przynajmniej czciowo i niejasno. wiadomo ta ksztatuje dowiadczenie emocjonalne i jego rozwj w czasie. Umoliwia artykulacj i nazwanie dowiadczenia, stanowi zarwno punkt wyjcia, jak i rezultat rozwaa nad zdarzeniami i ich implikacjami. Bardziej problematyczne wydaje si natomiast sprecyzowanie przyczynowej roli wiadomoci. wiadomo znaczenia zdarze rodzcych emocje nie jest ani jedyn, ani konieczn, ani powszechn przyczyn emocji, cho jest czci emocjonalnego dowiadczenia. Jest tyle rezultatem prowadzcego do emocji przetwarzania informacji, co i jego wyznacznikiem. Mona to zilustrowa poczuciem winy kierowcy, ktry przypadkowo uderzy dziecko przebiegajce przez ulic: poczucie winy zawiera take poczucie odpowiedzialnoci za to, co si zdarzyo, ono za pojawia si dopiero po cierpieniu wywoanym przez zdarzenie. Poczucie winy moe zreszt pozostawa w konflikcie z wiedz o wasnej niewinnoci (Kroon, 1988; por. Frijda, 1993a). Pytanie teoretyczne dotyczy zatem zakresu, w jakim rozwaania o implikacjach zdarzenia poprzedzaj i powoduj emocj, przy czym nie ma wtpliwoci, e tego rodzaju wstpne rozwaania s raczej wyjtkiem ni regu. Wiele emocji zostaje wzbudzonych natychmiast, cho z natychmiastowoci nie naley przesadza. Myl, e wikszo emocji nabiera penej postaci dopiero po uwiadomieniu sobie przez czowieka implikacji zdarze bodcowych. Ponadto wiele z pozoru natychmiastowych emocji jest przygotowanych przez uprzednie oczekiwania. Oczekiwania, cznie z niewiadomymi nastawieniami, stanowi zwykle podstaw, w oparciu o ktr emocje si rozwijaj po potwierdzeniu lub sfalsyfikowaniu oczekiwa. A jednak myl, e

wiadome rozwaania do rzadko poprzedzaj wzbudzenie emocji i na pewno nie mona ich uwaa za czynnik konieczny powstawania emocji. Naley te wspomnie tu o pewnej dodatkowej komplikacji. Wiele wiadomych rozwaa nie ma adnego wpywu na emocje. wiadomo, e nie ma podstaw do obwiniania si, moe w niczym nie zmienia poczucia winy po przypadkowym uderzeniu dziecka, a w kadym razie nie znosi ona automatycznie tej emocji. Jakakolwiek by bya rola wiadomych rozwaa w procesie emocjonalnym, sabo dotd rozumiemy ograniczenia tej roli. Gbsze i bardziej podstawowe jest pytanie o rol wiadomoci zdarzenia wzbudzajcego emocje. Problem to trudny, nieatwo bowiem oddzieli poprzedzajc emocj wiadomo zdarzenia od wiadomoci znaczenia tego zdarzenia, jakiego nabiera ono w trakcie toczcego si procesu emocjonalnego. Skonny jestem zaoy, e zdarzenie wzbudzajce emocj jest natychmiast spostrzegane jako pene znacze emocjonalnych. Jednak anegdotyczne dane sugeruj moliwo spostrzegania jakiego zdarzenia jako neutralnego, cho wzbudza ono typowe dla emocji zmiany w zachowaniu i doznaniach. Przechodzc na jeszcze gbszy poziom, mona zapytywa, czy moliwe jest wzbudzenie emocji w przypadku kompletnej niewiadomoci bodca. I tu wskazana jest ostrono. Istniej dowody na podwiadome uprzedzanie (priming) emocji, cho nie w tym tkwi istota problemu, w wypadku bowiem uprzedzania emocja i tak moe by nastpstwem wiadomej percepcji bodca. Procesy poznawcze a wzbudzanie emocji Waniejsze jest pytanie drugie: Jak rol odgrywaj procesy poznawcze we wzbudzaniu emocji? Tak sformuowane pytanie jest oczywicie niejasne, nie umoliwia sensownej odpowiedzi, gdy pojcie "poznawcze" jest rozmyte, podobnie jak "zoone przetwarzanie informacji" (od kiedy

przetwarzanie staje si "zoone"?) Waciwa posta pytania brzmi moim zdaniem tak: "Jaki minimalny poziom zoonoci przetwarzania jest niezbdny do wzbudzenia w peni rozwinitej emocji?" Zdarzenia bodcowe wzbudzajce emocje mona uporzdkowa wedug stopnia zoonoci, wyrniajc: 1. Bodce wewntrzne (na przykad bezporednie oddziaywania na procesy biochemiczne lub neuronalne); 2. Proste bodce zmysowe o bezporednim wpywie na system afektywny (na przykad smaki, zapachy); 3. Zoone bodce aktywizujce afekt dziki ich podobiestwu do pewnych wzorcw lub dziki skojarzeniom (na przykad sylwetka jastrzbia w wypadku kurczaka, widzialny uskok powierzchni w wypadku niemowlcia; bodziec skojarzony z takim afektywnym bodcem, jak bl); 4. Warunki wpywajce na atwo wykonywania czynnoci psychicznych lub fizycznych; 5. Bodce oddziaujce dziki asymilowaniu ich do schematw lub oczekiwa (znanych bodcw, osb bdcych obiektem przywizania), lub te wskutek niemonoci ich zasymilowania (bodce nowe i nieoczekiwane); 6. Bodce oddziaujce dziki schematom wnioskowania i znacze, do ktrych s one asymilowane. W ktrym miejscu tej listy znajduj si bodce zdolne do wzbudzania emocji? Odpowied jest moliwa tylko wtedy, kiedy zgodzimy si co do znaczenia terminu "emocja". Pewne rozrnienia s niezbdne, aby mc udzieli sensownej odpowiedzi na to pytanie. Po pierwsze, wskaza mona odczucia samej przyjemnoci i przykroci, ktre nazw "afektami". Po drugie rozmyte stany afektywne lub stany gotowoci do dziaania (lub ich mieszanki) nie zogniskowane na

adnym konkretnym obiekcie, ktre nazywane s zwykle "nastrojami" (Frijda, 1986, 1993b; por. te moja odpowied na Pytanie 2). Po trzecie, wskaza mona wreszcie stany cechujce si afektywn ocen jakich obiektw (zewntrznych lub stanowicych przedmiot myli) powizane z okrelonym rodzajem gotowoci do dziaania. Te ostatnie nazw "emocjami". Emocja oznacza zatem zmian w gotowoci do dziaania i dotyczy jakiego obiektu, a wic jest stanem intencjonalnym, w przeciwiestwie do nastroju (afekt moe, ale nie musi by ukierunkowany na okrelony obiekt). Odpowiedzi na pytanie o rol procesw poznawczych s rne w wypadku afektw, nastrojw czy emocji. Wzbudzanie afektu i nastroju Myl, e wszyscy zgadzaj si co do moliwoci wzbudzania afektw i nastrojw bez porednictwa procesw poznawczych, podobnie jak zapewne wszyscy zgadzaj si co do zasadniczo pozapoznawczej natury lubienia/nie lubienia przynajmniej niektrych zapachw, smakw i odczu wewntrznych. Na przykad wrodzone wydaje si praktycznie powszechne lubienie umiarkowanie sodkich substancji, pieszczot czy orgazmu. Afektywna warto wikszoci zapachw wywodzi si albo z wrodzonych preferencji, albo z bezporednich skojarze z innymi bodcami afektywnymi. Jeli chodzi o pieszczoty, uspokajajcy efekt gaskania obserwuje si u zwierzt, a take u ludzi gboko upoledzonych umysowo (Gellhorn, Loofburrow, 1963). Wszystko to ma te swoj czysto logiczn, pozaempiryczn stron. Nie sposb sprowadzi oceny afektywnej do dozna cielesnych lub poznawczych oszacowa. Redukcji do odczu cielesnych prbowano w eksperymentach introspekcjonistw, kiedy jednak odczucia takie maj warto afektywn, jest ona naddatkiem w stosunku do samych dozna zmysowych (Frijda,

1986). Co wicej, afektywna warto blu moe zanikn, podczas gdy nieafektywna "wiadomo blu" pozostaje (na przykad u pacjentw z lobotomi czoow). W wypadku oszacowa jedynie poznawczych nie ma pozafektywnych powodw, by przedkada jeden cel nad pozostae. Czysto poznawcze rozwaania mog doprowadzi do wniosku, e jakie zdarzenie moe zaowocowa utrat ycia, zdrowia czy pienidzy Jednak nic jeszcze z tego nie wynika. Bo c zego w mierci poza tym, e jest nieprzyjemna? Zmiany nastroju wywouje szereg czynnikw fizjologicznych. Maj one niepoznawczy charakter w drugim sensie tego sowa i oddziauj niezalenie od uwiadamiania sobie ich wartoci afektywnej, a nawet samej ich obecnoci. Mona tu wskaza podprogowe bodce wchowe, procedury warunkowania przeciwdziaajce wiadomej identyfikacji oddziaywa afektywnych (Baeyens, Eelen, Van den Bergh, 1990), temperatur wdychanego powietrza (Zajonc, Murphy, Inglehart, 1989) i narkotyki, jak na przykad morfina. Tez o pozapoznawczym oddziaywaniu medykamentw na afekt warto jednak opatrzy zastrzeeniem, e wywouj one pewne subtelne oddziaywania poznawcze trudne do oddzielenia od wpyww afektywnych. Niektre substancje wpywaj na ogln witalno czy poziom aktywacji (na przykad testosteron czy ACTH; Schnurr, 1989), a wic mog w ten sposb oddziaywa i na poczucie moliwoci poradzenia sobie ze zdarzeniami czy pozytywno nastroju. Podobnie fizyczny stan ciaa (dobry stan zdrowia z jednej strony, wyczerpanie z drugiej) moe oddziaywa na nastrj. Warto zauway, e w tego rodzaju wypadkach zasadniczo pozapoznawczy czynnik, jak stan fizyczny ciaa, moe wpywa na nastrj

za porednictwem czynnikw poznawczych, cho "poznawcze" nie odnosi si tu do umysowych reprezentacji. Dotyczy to bodcw z wyrnionej powyej klasy trzeciej. Wzbudzanie emocji Emocje oznaczaj, z definicji, zmiany w stanie gotowoci do dziaania, a wic i rnych jego wskanikw - mimowolnych ruchw ekspresyjnych i dwikw, zmiany poziomu aktywacji itp. Jakie najprostsze bodce s w stanie wywoa takie zmiany? Najprostsze bodce wywoujce emocje s co prawda proste jako bodce, lecz do zoone jako konstelacje pobudzajce. Myl, e najprostsze bodce zdolne do wywoania emocji u ludzi, to bodce nieoczekiwanie silne, nieoczekiwane bodce w nieznanym otoczeniu, nieznane bodce oddziaujce w bezporedniej bliskoci, ograniczenie ruchw ciaa bd inne przeszkody w aktywnoci, bl nie ustpujcy po pierwszych prbach jego usunicia, utrata rwnowagi. Jeeli s to istotnie najprostsze bodce wzbudzajce emocje, wszystkie one zawieraj pewn, cho do elementarn doz poznania. Kady z nich oznacza wicej ni jeden konkretny bodziec, kady bowiem wymaga porwnania bodca z jakimi schematami czy oczekiwaniami, bd te oznacza niemono zainicjowania lub dokoczenia jakiej aktywnoci. Wszystkie te bodce podpadaj pod kategori czwart lub pit spord wyej wymienionych. To interesujce kategorie z teoretycznego punktu widzenia. Emocje mog powstawa wskutek niemonoci lub utrudnie w wykonywaniu podanych dziaa. Gwnym przykadem jest tu oczywicie frustracja, podobnie jak "rozpacz" w wyniku bezradnoci, czyli wyczerpania moliwoci poradzenia sobie z awersyjn sytuacj. Oba te pojcia implikuj pewn elementarn posta poznania - przetwarzania informacji. W uywanym tu znaczeniu frustracja oznacza uprzednie wyznaczenie celu. Rwnie emocje wzbudzane nieoczekiwanoci czy nieznanoci (zaskoczenie, przestrach, dezorientacja) zakadaj nastawienie na co

innego, ni to, co faktycznie si pojawio. Oczywicie we wszystkich tych przypadkach "nastawienie na cel", czy "oczekiwanie" nie odnosz si do jakich wyranie wyartykuowanych reprezentacji poznawczych posiadanych przez podmiot. Bardziej s podobne do "modeli neuronalnych" (Sokolov, 1963), "sekwencji fazowych" (Hebb, 1949) czy sieci neuronalnych (McClelland, Rumelhart, 1986), ni do myli wyraonych w kodzie propozycjonalnym. Niemniej s one poznawcze w drugim znaczeniu tego sowa. Cakowita prostota nie cechuje te emocji wywoanych elementarnymi bodcami awersyjnymi lub apetytywnymi, jak nieprzyjemne doznania z ciaa, smaki czy zapachy Rwnie tutaj wzbudzenie emocji wymaga czego wicej ni samego pojawienia si bodca. Spenione musz by pewne dodatkowe warunki, jako e nie kade przyjemne lub przykre doznanie stanowi emocj w przyjtym tu sensie. Teoria zakada, e bodcom tym musi towarzyszy niepewno co do tego, jak sobie z nimi poradzi jak pozby si awersyjnego bodca lub go wytrzyma, jak wykorzysta bodziec przyjemny Rwnie tutaj istotna jest kwestia ywionych przez czowieka oczekiwa (Carver, Scheier, 1990; Frijda, 1986). Rne emocje s zapewne wywoywane przez rne bodce. Jednak jak dotd nie ma adnych dowodw na to, e jedne emocje s wzbudzane przez bodce prostsze ni inne emocje. Wspczesne poznawcze teorie emocji kad silny nacisk na procesy oceny poznawczej dokonywanej w rnych wymiarach rnicujcych bodce. Wrd wymiarw tych s sprawstwo, kontrolowalno i niepewno i wszystkie one implikuj przynajmniej elementarne procesy poznawcze. Na przykad "sprawstwo" oznacza przypisanie intencji, a odpowiednia atrybucja

sprawstwa jest zapewne warunkiem powstania gniewu. Jednak atrybucja ta niekoniecznie musi oznacza jakie skomplikowane przetwarzanie informacji. Sprawstwo potrafi przypisywa take i zwierzta, w tym sensie, e inaczej reaguj na zwierz (lub mechaniczn zabawk, Suomi, Harlow, 1976) umieszczone w ich klatce ni na obiekt nieoywiony Pies o stymulowanych elektrycznie orodkach podwzgrza ukierunkowuje agresj na rk eksperymentatora, a nie na aparatur. Przykad z zabawk nie ilustruje oczywicie rzeczywistego procesu atrybucji czy rozrniania tego, co yje, od tego, co porusza si bez widocznego celu. Idzie o to, e "spostrzegana intencjonalno" (jak i spostrzegana przyczynowo) jest bardzo elementarn kategori poznawcz (Michotte, 1950; por. Thines, Costall, Buttenworth, 1991). Zoone (co prawda, w niewielkim stopniu) przetwarzanie informacji, o ktrym wanie bya mowa, nie jest jednak konieczne do wzbudzenia prawdziwej reakcji emocjonalnej. Istniej rozmyte reakcje (podniecenie, zdenerwowanie), ktre jednak cechuj zmiany aktywacji i elementy kontroli. Nawet bardziej wyartykuowane emocje, na przykad gniew (definiowany jako obronne zachowanie agresywne z towarzyszcym mu pobudzeniem autonomicznym), bywaj czasami wzbudzane bodcami jeszcze bardziej ograniczonymi ni tu opisywane. Stare badania Barda (1934) dotyczce dekortykacji sugeruj, e kada nieoczekiwana stymulacja wystarcza do sprowokowania "wciekoci" u zwierzcia pozbawionego kory mzgowej. Zmienne poznawcze, jak oceny sprawstwa czy kontrolowalnoci, mog faktycznie suy raczej ograniczaniu ni wzbudzaniu reakcji gniewu wobec kontrolowalnych zdarze spowodowanych przez inn osob. Badania nad dekortykacj sugeruj, e funkcj poznania jest raczej kontrola ni wzbudzanie emocji (Bard, Mountcastle,

1948). Wspieraj ten wniosek obserwacje zwierzt, ktre bywaj bardziej agresywne w warunkach uniemoliwiajcych im przygotowanie si na bodziec (Lagerspetz, 1961); psy czy koty mog zareagowa agresywnie na nieoczekiwan, budzc je pieszczot swego pana, czego oczywicie nie uczyni, gdy mog si na ni przygotowa. Jeeli analizy te s trafne, sugerowa mona, e do powstania emocji niezbdny jest bardzo niski poziom zaangaowania procesw poznawczych: nieoczekiwano i przypuszczalnie niemono przygotowania si do oddziaywa bodca lub brak odpowiednich do tego zasobw Podniecenie seksualne (ktre uwaam za emocj) stanowi przykad innej elementarnej reakcji emocjonalnej bardzo silnie uzalenionej od rnych czynnikw kontekstowych, nawet u zwierzt, przynajmniej pci eskie Powtrzmy: nie warto spiera si o to, czy uwzgldnianie takich kontekstowych czynnikw oznacza pojawienie si "poznania". Procesy takie wystpuj w wypadku kategorii od trzeciej do pitej, a wikszo z nich dotyczy dopasowywania biecej stymulacji do ubiegych dowiadcze. Podsumowanie Wiele emocji - zarwno ich rodzajw, jak i okazji pojawiania si w istotny sposb zaley od poznania, w sensie uwiadamiania sobie znacze. Jednak nawet w peni rozwinite emocje mog si pojawia w wypadku jedynie minimalnej iloci przetwarzania danych i z ca pewnoci w wypadku nieobecnoci wiadomoci znacze. Pewien elementarny poziom zaangaowania poznawczego wydaje si jednak konieczny, jeli dowiadczenie emocjonalne ma wykroczy poza prosty afekt. Pojawienie si rzeczywistej emocji zdaje si zawsze uwikane w takie czynniki jak "nieoczekiwano", "rozbieno ze schematami", czy "niepewno wasnych moliwoci

zaradczych", a czsto wykorzystywane s rwnie dodatkowe elementy poznawcze takie, jak intencjonalne sprawstwo zdarzenia wzbudzajcego emocje. Carroll E. Izard: Procesy poznawcze stanowi jeden z czterech typw systemw wzbudzajcych emocje Jaka jest minimalna ilo poznania potrzebna do powstania emocji? adna. Tak prosta odpowied wymaga pewnego wyjanienia. Po pierwsze, zakadam, e poznanie nie jest tym samym, co przetwarzanie informacji, ktre jest niezbdne do aktywizacji emocji i kadego innego procesu biologicznego czy psychicznego. Po drugie, zaoenie, e poznanie jest konieczn przyczyn emocji, implikuje istnienie jakich pozapoznawczych czynnikw aktywizujcych emocj. Po trzecie, zaoenie, e istniej zarwno poznawcze, jak i pozapoznawcze czynniki aktywizujce emocj wskazuje na konieczno odrnienia pozapoznawczych procesw aktywizujcych emocj od poznania i od samej emocji. Zamiast podejmowa si niewykonalnego zadania, jakim jest prba sformuowania powszechnie akceptowalnych definicji tych poj, rozpoczn od przedstawienia pewnego tylko ich zarysu. O rozrnieniu emocji od poznania W swojej odpowiedzi na Pytanie 11 i w innych miejscach (Izard, 1993; Izard, Malatesta, 1987) stwierdzam, e emocje s zoone z trzech skadnikw: neuronalnooceniajcego, ekspresyjnego i doznaniowego. Dowiadczenie specyficznej emocji definiuj jako szczeglne doznanie lub stan motywacyjny bdcy bezporednim rezultatem neurochemicznych substratw tej emocji. Tak zdefiniowany ,subiektywny stan emocji czy te dowiadczenie emocjonalne mog pojawi si bez porednictwa poznania. Rozrnienie emocji od poznania czsto si zaciera w odniesieniu do doznaniowego skadnika

emocji. Dzieje si tak dlatego, e twrcy pewnych teorii zakadaj, e dowiadczenie emocjonalne zawiera w sobie mylenie lub wyobraanie (na przykad Ortony, Clore, Collins, 1988), inni za utrzymuj, e oceny wzbudzajce emocj stanowi cz dowiadczenia emocjonalnego (na przykad Lazarus, 1991). Uwaam, e definiowanie emocji jako zawierajcej w sobie poznanie utrudnia odrnienie poznania jako przyczyny emocji od poznania jako jej skutku. Problem przyczyny-skutku i szerszy problem bada relacji midzy poznaniem a emocj mona prbowa rozwiza, przyjmujc za granic emocji istnienie neurochemicznie wzbudzonego stanu motywacyjnego. Jest to oczywicie granica przepuszczalna, czy - inaczej mwic - rodzaj urzdzenia interface. Doznaniowo-motywacyjny skadnik emocji wie si i wspdziaa z procesami spostrzegania, poznania i procesami motorycznymi. Zakrelenie granic pojcia "poznanie" jest rwnie trudne jak w wypadku emocji. Rozpoczn od wanej rnicy midzy poznaniem i emocj: emocje dotycz motywacji, poznanie za - wiedzy. Zakadam, e poznanie zaley od jakiej postaci pamici, wynikajcej z uczenia si czy ubiegych dowiadcze. Z tego punktu widzenia poznanie jest "grn" czci kontinuum przetwarzania informacji, o czym bdzie jeszcze mowa. O rozrnieniu poznawczych i pozapoznawczych procesw aktywizacji emocji Przydatno pojcia pozapoznawczych czynnikw wzbudzajcych emocje zaley od akceptacji pewnych roboczych granic pojcia "poznanie". Poznanie jest rzeczywicie pojciem szerokim i wskaza mona wiele przeciwstawnych poziomw procesu poznawczego: automatyczny kontrolowany, wiadomy - niewiadomy, jawny - ukryty Jednak wszystkie te typy poznania opieraj si na dowiadczeniu i pewnych postaciach pamici, jeeli za poznanie ograniczy do pro-

cesw opierajcych si na pamici, nie mona ich utosami z przetwarzaniem informacji. Przetwarzanie informacji nastpuje na wszystkich poziomach aktywnoci organizmu - od moleku biaka, najprostszych jednostek ycia, do neuronowych sieci mzgu, najbardziej zoonego organu w krlestwie zwierzt. Kolejne poziomy przetwarzania informacji mona rozpatrywa jako pewne segmenty kontinuum, czy te ogniwa acucha, ktrego jeden kraniec stanowi kodowanie/dekodowanie informacji genetycznej, drugi za - poznanie (Izard, 1992). Wyjanijmy te ide kontinuum czy acucha, posugujc si analogi zaczerpnit z dziedziny embriologii. Kod genetyczny wyznacza rnicowanie si pojedynczej komrki w poszczeglne typy komrek tworzcych ukad nerwowy, krwionony, narzdy zmysw oraz wszystkie inne systemy i narzdy rozwijajcego si zwierzcia. Cay ten wielki cud natury jest moliwy za spraw kodowania/dekodowania informacji genetycznej. Uksztatowanie si pierwszych komrek nerwowych oznacza pocztek aktywnoci nerwowej, i tu nasuwa si interesujce pytanie. By sparafrazowa pewnego wybitnego genetyka (Sinnott, 1966), kt moe okreli, gdzie koczy si przetwarzanie informacji kontrolujce embriologiczny rozwj kury, a zaczyna przetwarzanie informacji decydujce o zachowaniu i umysowej aktywnoci kury? Czy zaczyna wydziobywa sobie drog na zewntrz jaja? Czy raczej wtedy, gdy po raz pierwszy spostrzega swoj matk i rozpoczyna si proces wdrukowania? A moe wtedy, gdy po raz pierwszy zaczyna ucieka przed ksztatem jastrzbia? Wszystkie te zachowania s, przynajmniej czciowo, skutkiem dekodowania informacji genetycznej, a niektre z nich s przynajmniej czciowo - spowodowane przez zmysowe informacje dochodzce z otoczenia. Podobn analogi mona przeprowadzi dla rozwoju ludzkiego. Zachowanie podu pojawia

si wkrtce po zapodnieniu, natomiast na dugo przed urodzeniem pd reaguje na bodce ze rodowiska zarwno macicznego, jak i pozamacicznego. Bezporednio po narodzeniu noworodki s w stanie rnicujco reagowa na zapachy i smaki (Fox, Davidson, 1986; Steiner, 1979), rozrnia pacz niemowlcia od podobnego dwiku wytworzonego przez komputer (Sagi, Hoffman, 1976), za w wieku trzech tygodni potrafi reagowa umiechem na spostrzeenie konturw ludzkiej twarzy (Izard, 1991). Zadanie rozrnienia genetycznych i poznawczych wyznacznikw tych zachowa, a nawet samo zadecydowanie, czy mamy tu ju do czynienia z jakim udziaem poznania, jest rwnie trudne jak zdecydowanie, w jakim momencie genetycznie zaprogramowany rozwj kurczaka ustpuje zachowaniu opartemu na wasnym dowiadczeniu osobnika. Z powodu tych dylematw trzeba postawi pytanie, czy w ogle istnieje jaka sztywna granica midzy genetycznymi i poznawczymi wyznacznikami zachowania. A jednak wydaje si, e istnieje potrzeba dokonania jakiego rozrnienia pomidzy tak najwyraniej rnymi zjawiskami, jak procesy odkodowania informacji genetycznej i procesy zachodzce w neuronalnych sieciach mzgu. Pomidzy tymi dwoma kracami mieci si przetwarzanie informacji zarzdzajce odruchami, instynktami i bardziej zoonym zachowaniem uzalenionym od czynnikw genetycznych. Kontinuum przetwarzania informacji Proponuj uporzdkowanie rnych rodzajw przetwarzania informacji od najprostszych do najbardziej zoonych i rozwaanie ich jako segmentw pewnego kontinuum czy te ogniw acucha (Izard, 1993). Dla wygody nazw je typami przetwarzania informacji, wyrniajc typ komrkowy, organizmiczny, biopsychiczny i poznawczy. Wszystkie cztery typy przetwarzania informacji mog wzbudza emocje. Pierwsze dwa maj

charakter cile pozapoznawczy, za trzeci zawiera istotne skadniki o pozapoznawczej naturze. Czwarty typ obejmuje rne poziomy poznawczego przetwarzania informacji. Komrkowe przetwarzanie informacji to jej kodowanie i dekodowanie na poziomie genw i pojedynczej komrki. Na tym poziomie kodowanie odbywa si gwnie poprzez proces doboru naturalnego i rozwoju biologicznego. Procesy te bezporednio generuj emocje i wpywaj na inne systemy generowania emocji. Ten poziom przetwarzania informacji jest prawdopodobnie odpowiedzialny za emocje tworzce charakterystyczny dla jednostki nastrj (Izard, 1992). Procesy genetyczne wpywaj na typ emocjonalnoci czowieka (Diener, Emmons, 1984; Tellegen, 1985) za porednictwem dwch mechanizmw Po pierwsze wpywaj na prg wzbudzania emocji i skonno do pewnych przey emocjonalnych (por. Kagan, Reznick, Snidman, 1988; Rothbart, Derry berry, 1981). Po drugie generuj emocje poprzez ukierunkowanie spontanicznej (nie wymagajcej stymulacji zewntrznej) aktywnoci procesw neuronalnych. Genetycznie kodowane dane uwikane s rwnie w organizmiczne przetwarzanie informacji. Tego rodzaju dane biologiczne mog prowadzi do emocji, a przynajmniej do ekspresji emocjonalnej przy niewielkiej lub adnej stymulacji z narzdw zmysw i niezalenie od poznania (por. Izard, Malatesta, 1987). Jednak w organizmiczne przetwarzanie informacji czsto uwikane s dane zmysowe z interoceptorw przesyajcych sygnay o fizjologicznym stanie popdowym. Przykady reakcji emocjonalnych wzbudzonych w ten sposb, to ekspresja wstrtu wobec pewnych smakw (Steiner, 1979) i agresja wywoana blem (Berkowitz, 1990; Izard, Hembree, Huebner, 1987). Biopsychiczne przetwarzanie informacji opiera si na interakcjach kodw genetycznych i

wiedzy nabytej. Jest to w istocie wspoddziaywanie procesw biologicznych i psychicznych (poznawczych). Przykadem emocji wzbudzonych tym typem przetwarzania informacji jest reagowanie genetycznie przygotowanym strachem na pewne bodce (Lanzetta, Orr, 1986; Mineka, Davidson, Cook, Kefir, 1984; Seligman, 1970). Biopsychiczne przetwarzanie informacji moe te wyjania powszechno wstrtu w stosunku do odchodw (Rozin, Fallon, 1987). Biologicznie uwarunkowana i adaptacyjna tendencja do unikania odchodw jest umoliwiana przez rozwj poznawczy i procesy spoecznego uczenia si (trening czystoci). Teoria Rozina i Fallona (1987) wyjania, w jaki sposb pierwotne i niebezpieczne obiekty wzbudzajce wstrt, jak odchody, umoliwiaj powstanie wtrnych reakcji wstrtu dziki warunkowaniu, generalizacji i innym procesom uczenia moe by traktowana jako rezultat biopsychicznego przetwarzania informacji. Poznawcze przetwarzanie informacji zawiera procesy umysowe wytwarzajce pewne zapisy pamiciowe oraz procesy, ktrych przebieg uzaleniony jest od wykorzystywania takich zapisw. Definicja ta obejmuje wszystkie rodzaje procesw przetwarzania informacji badane przez wspczesnych psychologw poznawczych: automatyczne i kontrolowane, wiadome i niewiadome, a take rne typy pamici (semantyczn i epizodyczn, jawn i ukryt). Nie wcza ona natomiast pewnych procesw percepcyjnych i zmysowych w rodzaju tych, ktre uwikane s w niespodziewane doznanie blu, w rozrnienia pewnych smakw i zapachw i w detekcj tych wasnoci obiektw (na przykad zarys twarzy ludzkiej), na ktre reakcja jest genetycznie przygotowana, cho wszystkie one mog wzbudza emocje. Poznanie w przyjmowanym tu sensie obejmuje take dwie najczciej badane klasy wyznacznikw emocji oceny poznawcze i atrybucje. Nikt nie zaprzeczy, e procesy atrybucji

(wnioskowania o przyczynach) wymagaj opierania si na pamici (por. Weiner, 1985). Lazarus (1984, 1991) definiuje ocen poznawcz jako oszacowanie istotnoci z punktu widzenia posiadanej wiedzy: "Emocje wzbudza tylko rozpoznanie, e mamy co do zyskania lub stracenia, a wic e rezultat danej transakcji jest istotny dla naszych celw i dobrostanu" (Lazarus, 1991, s. 354). Ocena poznawcza jest w oczywisty sposb uzaleniona od indywidualnie nabytych dowiadcze. Przedstawiony tu opis poznania, ocen poznawczych i atrybucji odrnia te procesy od komrkowego i organizmicznego przetwarzania informacji. Do wzbudzenia emocji prowadzi wic wiele bardzo rnych drg, a kada z nich jest czsto uywana. Jaka jest minimalna ilo poznania potrzebna do powstania emocji? Na pytanie to mona odpowiedzie z perspektywy obejmujcej zarwno pozapoznawcze, jak i poznawcze procesy wzbudzania emocji, jednak pytanie naley nieco przeformuowa - jeeli emocja jest wzbudzona przez poznanie, to ile go trzeba - minimalnie - do jej powstania? Odpowied jest niemale tak prosta jak ta, od ktrej rozpoczlimy Wymaganie minimalne, to korzystanie z pamici indywidualnych dowiadcze oraz procesy rozrniania i porwnywania niezbdne do oceny i wydania sdu. Sdz, e zgodne jest to z Lazarusowskim (1991) opisem oceny poznawczej jako "rozpoznania, e mamy co do zyskania lub stracenia, a wic e rezultat danej transakcji jest istotny dla naszych celw i dobrostanu" (s. 354). Procesy te w oczywisty sposb wymagaj pamici, rozrniania, porwnania nadchodzcej informacji z ju zakodowan w pamici oraz wydawania sdw. Podsumowanie Twierdz, e emocje mog by wzbudzane zarwno przez procesy poznawcze, jak i

pozapoznawcze, i przyjmuj, e minimalnym wskanikiem poznania jest odwoywanie si do pamici wasnych przeszych dowiadcze i procesw uczenia si. Aby mona byo mwi o poznaniu, jaki rodzaj wiedzy musi zosta wydobyty z jakiego rodzaju pamici. Zakadam przy tym, e dowiadczenie emocjonalne jest szczeglnym rodzajem stanu motywacyjnego, ktry moe istnie niezalenie od poznania. Twierdz ponadto, e minimalnym poznawczym wymaganiem powstania emocji wzbudzonej na drodze poznawczej jest ocena zdarze, wymagajca choby elementarnego ich rozrniania, porwna i sdw. Z przyjmowanej tu perspektywy teoretycznej, aden z tych procesw nie jest konieczny do powstania emocji na poziomie komrkowego czy organizmicznego przetwarzania informacji i wcale nie musz one mie decydujcego charakteru na poziomie przetwarzania biopsychicznego. Richard Lazarus: Ocena poznawcza W innych miejscach pisaem szeroko o czynnikach poznawczych zarwno koniecznych, jak i wystarczajcych do powstania emocji (Lazarus, 1991a, 1991b, 1991c) i zapewne dla nikogo nie jest zaskoczeniem, e zdecydowaem si odpowiedzie na to wanie pytanie. Jedynym zaskoczeniem moe by skala wtpliwoci, jakie we mnie budzi sposb jego sformuowania. Ze sformuowaniem tym s dwa problemy Po pierwsze, kae ono odpowiada w kategoriach emocji w ogle, nie za w odniesieniu do emocji konkretnych, specyficznych. Jeeli bdziemy pyta o minimalne wymagania poznawcze konieczne do wzbudzenia konkretnych emocji, jak ulga w porwnaniu z gniewem czy smutkiem, zauwaymy, e niektre emocje s poznawczo bardziej zoone od innych. W sensie poznawczym najprostsz emocj jest zapewne ulga, podczas gdy takie

emocje, jak gniew czy duma s bardziej zoone. Gdybymy wic odpowiadali na to pytanie na przykadzie ulgi, odpowied zapewne nie byaby reprezentatywna dla tych bardziej zoonych emocji. Problem drugi to nacisk na minimalne wymagania poznawcze. Mam wraenie, e ukrywa si za tym prba zredukowania umysu do jakich podstawowych elementw, jak przy usiowaniu sprowadzenia zoonych systemw psychicznych lub spoecznych do moleku DNA w prnej nadziei, e uda nam si je zrozumie na takiej "oddolnej" drodze. Kiedy rozpoczem prac psychologa po II wojnie wiatowej, psychologowie usiowali znale wsplny mianownik wszystkich procesw uczenia si, przynajmniej u biaego szczura norweskiego, stworzenia nieporwnanie prostszego poznawczo ni czowiek. Szczury stay si podstawowym obiektem bada tysicy psychologw przepuszczajcych je przez niezliczone labirynty w eksperymentach dotyczcych procesw uczenia. Sam nigdy nie byem w stanie rozwiza labiryntu "papierowek", cho szczury cakiem niele sobie radziy z jego odpowiednikami. Zaoenie wyjciowe byo jednak takie, e podstawowe procesy uczenia mona zidentyfikowa u prostszych stworze, a nastpnie zastosowa t wiedz do stworze najbardziej zoonych. Trudno oprze si pokusie zacytowania Bollesa (1990), jednego z najwymowniejszych krytykw podstawowego zaoenia psychologii bodca-reakcji, e w procesie uczenia si wszystkie bodce, wszystkie reakcje i wszystkie organizmy s funkcjonalnie rwnowane: Teoretycy wzmocnienia powiadaj: "we dowoln reakcj operacyjn, jak naciskanie dwigni", czy "wybierz reprezentatywny rodzaj zwierzcia, jak szczur". Wykonalimy wic mnstwo paradygmatycznych eksperymentw, kiedy jednak zmienialimy z pozoru nieistotne szczegy, nie

znajdowalimy prawidowoci oglnych, stwierdzalimy natomiast mnstwo prawidowoci specyficznych. Okazuje si, e wane jest, jakie zwierz badamy, czym dokadnie jest wzmocnienie, a czym - jego sygna, i jaki rodzaj reakcji jest wymagany Okazao si, e proces uczenia ma znacznie bardziej zoon struktur, ni to sobie za dawnych dni wyobraano (s. 112-113). Cho najgorszy okres redukcjonizmu mamy ju za sob, pokusa uprawiania epistemologii redukcjonistycznej jest nadal powszechna, szczeglnie w dziedzinach o silnie biologicznym posmaku, jak psychologia emocji. Jeeli tylko uda nam si przeledzi rda ewolucyjnie wyksztaconych tendencji, to zapewne lepiej je zrozumiemy - takie przekonanie mona czsto napotka. Ludzie posiadaj najbogatsze, najbardziej abstrakcyjne i symboliczne zdolnoci do mylenia z caego zwierzcego wiata - i s stworzeniami najbardziej emocjonalnymi co oznacza, e w swoich najbardziej wyrafinowanych przejawach ich umys niezbyt przypomina jakiekolwiek inne stworzenia na ziemi. Nie naley krytyki posuwa za daleko, cho bowiem sposb, w jaki zostao sformuowane pytanie, wyznacza moliwe odpowiedzi, atwo zauway, dlaczego warto mwi o minimalnych przesankach poznawczych emocji, jeeli przeciwstawia si je emocji wzbudzonej na mocy bardziej symbolicznych procesw Cho niewtpliwie istniej emocje zuboone poznawczo, jak u ontogenetycznie niedojrzaych osobnikw czy u mao inteligentnych gatunkw, sdz, e u dorosego czowieka gniew wyrasta zwykle z bardzo zoonej i symbolicznej aktywnoci poznawczej. Jak jeszcze bd o tym pisa dalej, gniew niemowlcia i czowieka dorosego cechuj zapewne rnice i genezy, i jakoci.

O minimalnych wymaganiach poznawczych mona myle co najmniej na dwa sposoby Po pierwsze, w kategoriach treci poznawczych poprzedzajcych pojawienie si emocji, czym zajmuj si, piszc o znaczeniu relacyjnym i skadnikach oceny kluczowych dla emocji, szczeglnie gniewu. Po drugie, w kategoriach procesw poznawczych, dziki ktrym relacyjne znaczenia s konstruowane podczas transakcji z otoczeniem. Przeciwstawiam oceny automatyczne i niewiadome ocenom rozmylnym, obejmujcym zoon, aktywn i wiadom aktywno poznawcz. Te dwa sposoby mylenia prowadz do bardzo rnych odpowiedzi na pytanie o minimalne wymagania poznawcze emocji. Poznawcza tre znacze relacyjnych Pojcie minimalnych wymaga poznawczych kieruje poszukiwania na kwesti, ile informacji i jakiego jej rodzaju - potrzeba do powstania emocji. Emocja zawsze odwouje si do pewnych istotnych cech relacji midzy czowiekiem a jego otoczeniem. Cho relacje te dotyczy mog wiata fizycznego, w wikszo emocji uwikane s' co najmniej dwie osoby poczone jakim przejciowym lub trwaym, wanym zwizkiem. O wanoci zwizku, a zatem i o jego zdolnoci do generowania emocji, decyduje znaczenie tego, co si w nim dzieje dla dobrostanu i celw przynajmniej jednej ze stron. W zwizek moe by uwikana albo jaka szkoda, albo korzy, ktrych konkretna tre decyduje o szczegach znaczenia relacyjnego, ktre musi zosta odczute przez przynajmniej jedn ze stron, jeli emocja ma powsta. Zwamy, e pojcia zysku i szkody s bardzo proste i przewidywa je mona na podstawie celw wanych dla jednej lub obu stron zwizku. Natomiast znaczenie relacyjne odnosi si do przeciwstawienia celw jednej z osb i wpywajcych na ich osignicie dziaa lub zaniecha drugiej

osoby. Oba te czynniki musz by poczone w kategoriach znaczenia, ktre - jeli jaka emocja ma powsta - musi zosta ocenione przez przynajmniej jedn z osb jako relacyjny zysk lub szkoda, potencjalna lub rzeczywista. To jest istota pojcia "znaczenie relacyjne". W swej odpowiedzi na Pytanie 4 proponowaem, by uzna, e kad emocj cechuje specyficzny rodzaj znaczenia relacyjnego, ktry okreliem mianem podstawowego tematu relacyjnego (na przykad gniew jest skutkiem zniewagi pomniejszajcej ja" lub "moje" por. tabela, s. 200). Jeeli jedna z osb interpretuje sytuacj jako egzemplifikacj jakiego podstawowego tematu relacyjnego, nastpuje nieuniknione wzbudzenie zwizanej z tym tematem emocji. Poznawcza tre oceny Dotychczasowa dyskusja wskazuje na minimum treci poznawczych wymaganych na molarnym poziomie analizy Treci te wyksztacaj si dziki pewnemu zbiorowi ocen dokonywanych na poziomie bardziej molekularnym, ktrych kombinacja daje w rezultacie ocen poznawcz. Wskazaem na sze skadnikw oceny, z ktrych trzy maj charakter pierwotny, a trzy - wtrny (Lazarus, 1991c). Wszystkie pierwotne skadniki oceny maj charakter motywacyjny, podczas gdy wszystkie skadniki wtrne dotycz moliwoci poradzenia sobie ze zdarzeniem wzbudzajcym emocje. Podstawowe tematy relacyjne stanowi syntez tych skadnikw w postaci znaczenia relacyjnego. Jeli rozwaa proces oceny jako drzewko decyzyjne, to przechodzimy od emocji najoglniejszej do najbardziej szczegowej; to jest od tego, czy emocja w ogle si pojawi, czy nie (co zaley od decyzji, czy zdarzenie dotyczy jakich aktualnych celw) i czy bdzie pozytywna, czy negatywna (co zaley od zgodnoci-niezgodnoci zdarzenia z aktualnymi celami). Doczanie kolejnych skadnikw oceny poznawczej prowadzi do powstania konkretnej emocji pozytywnej lub

negatywnej. Notabene osobicie nie wierz w tez Scherera (1984), jakoby oceny poznawcze przebiegay sekwencyjnie, za o drzewku decyzyjnym mwi jedynie dla celw dydaktycznych, nie za po to, by opisa rzeczywisty przebieg procesu oceny w czasie. Tak wic koniecznym warunkiem powstania oceny (a wic i wzbudzenia emocji) jest osd, e w danym zdarzeniu idzie o jaki wany cel. Niezbdnym warunkiem powstania emocji jest wykrycie (wiadome lub nie) owej istotnoci zdarzenia z uwagi na cel. Posugiwanie si kategori celu, a nie popdu, implikuje zainteresowanie sposobami osignicia celu i definiuje ten podstawowy skadnik oceny jako poznawczy z natury Powody, dla ktrych pytania naley stawia w kategoriach specyficznych emocji, staj si oczywiste, gdy czowiek ukoczy proces formuowania oceny bez uwzgldnienia wszystkich jej skadnikw koniecznych do wzbudzenia konkretnej emocji. Emocja ta moe by negatywna lub pozytywna, ale bez wyjcia poza sam konstatacj istotnoci zdarzenia z uwagi na cel nie sposb stwierdzi jej znaku. Dopiero konstatacja zgodnoci zdarzenia z celem pozwala orzeka o znaku emocji. Natomiast bez oceny treci konkretnego celu, ktrego zdarzenie dotyczy, nie sposb orzec, jaka konkretnie emocja to bdzie. Specyfikacja emocji, o ktr chodzi, wymaga kadorazowo dodatkowego skadnika oceny Tak wic odpowied na podstawowe pytanie tego rozdziau jest (na poziomie zawartoci oceny poznawczej) taka, e minimalnym warunkiem poznawczym wzbudzenia emocji jest konstatacja, e zdarzenie jest istotne z uwagi na pewien cel. Sprecyzowanie znaku emocji wymaga okrelenia, czy dane zdarzenie jest zgodne z celem, czy te nie. Sprecyzowanie treci emocji wymaga dalszych ocen poznawczych dotyczcych na przykad sposobu zaangaowania ego, czy

mona tu komu przypisa zasug lub win, jakie s moliwoci zaradcze, itd. W miar wzrostu precyzji pytania o emocj, "minimalne" wymagania poznawcze staj si coraz bardziej skomplikowane i rozlege. Brak miejsca nie pozwala na przeledzenie ocen poznawczych dla wszystkich emocji (por. Lazarus, 1991c); posu si wic tutaj przykadem tylko jednej emocji - gniewu, dla zilustrowania niuansw oceny poznawczej poprzedzajcej bardziej zoone emocje. Oceny poznawcze w wypadku gniewu Jak ju stwierdziem, wzorzec oceny poznawczej jest niejednakowo skomplikowany dla rnych emocji. Poniewa jest to wana sprawa z punktu widzenia pytania o minimalne wymagania poznawcze, pozwol sobie tutaj przedstawi elementy oceny kluczowe dla powstania gniewu (reprezentujcego przypadek emocji zoonej) u dorosej osoby, co zamkn pewnymi spekulacjami na temat wyznacznikw gniewu u niemowlt. Celem, czyli rodzajem zaangaowania ego uwikanym w emocj gniew dorosego czowieka jest obrona lub podwyszenie poczucia wasnej wartoci. Podstawowym tematem relacyjnym gniewu jest zniewaga pomniejszajca "ja" lub "moje". Sformuowanie takiej oceny wymaga obwinienia kogo innego (nie siebie) o zniewag. Obwinianie jest najwaniejszym skadnikiem oceny pierwotnej i wymaga ustalenia odpowiedzialnoci danej osoby za czyn oraz jej zdolnoci do kontrolowania owego czynu - wina jest najwiksza, gdy osoba jest zarwno odpowiedzialna za zniewag, jak i zniewaajce zachowanie pozostaje pod jej kontrol. Gniew ronie rwnie wtedy, gdy moliwy jest rewan na zniewaajcej nas osobie, a rewan ten moe przywrci nadszarpnite poczucie wasnej wartoci (por. Lazarus 1991c). Wyobra sobie, e w sklepie musisz dugo czeka w kolejce z powodu sprzedawcy zajtego

najwyraniej prywatn rozmow. Irytujesz si coraz bardziej i w kocu rzucasz zgryliw uwag, a potem odkrywasz, e sprzedawca rozmawia ze szkoln pielgniark, gdy jego dziecko ulego wypadkowi i zostao zabrane do szpitala. Twj gniew rozmywa si, ustpujc wstydowi czy poczuciu winy, zrozumiae bowiem, e sprzedawca nie mg zachowa si inaczej, a wic nie moe zosta obwiniony 0 obraliwe zachowanie. Nie ma wic w istocie zniewagi, cho pozostaje frustracja, wywoana przez wyczekiwania w kolejce, z ktr rwnie trzeba sobie jako poradzi, przypisujc win komu innemu ni sprzedawca. Na przykad sobie za to; e wybrae si na zakupy o nieodpowiedniej porze, albo kierownikowi sklepu za to, e ma za mao personelu. Procesy interpretowania zniewagi oraz przypisywania odpowiedzialnoci i winy s niesychanie skomplikowane, pomimo tego e gniew jest emocj elementarn w sensie tak filo-, jak i ontogenetycznym. Pomijajc ju kontrowersyjn rol przypisywan kontroli i intencji w powstawaniu gniewu (por. Berkowitz, 1989), najpowaniejszy problem z przyjmowanym tu wyjanieniem genezy gniewu dotyczy kwestii rozwojowych. Jeeli zakadamy, e w genezie gniewu podstawow rol odgrywaj cztery rodzaje ocen, to wystpowanie reakcji gniewu u niemowlt wymaga zaoenia, i oceny te mieszcz si w zakresie ich poznawczych moliwoci i faktycznie u nich si pojawiaj. Stenberg i Campos (1990) wywoywali u niemowlt reakcj wygldajc na gniew, ograniczajc ruchy ramienia dzieci w wieku od trzech do siedmiu miesicy. Trzymiesiczne dzieci zdaway si reagowa oglnym dystresem, natomiast reakcja dzieci czteromiesicznych miaa ju wyranie gniewny charakter. Dzieci te prboway oswobodzi rami, co sugeruje zdawanie sobie sprawy z zafrustrowania swobody poruszania rk. Spoglday te na zablokowan rk, co

sugeruje, e zdaway sobie spraw z zewntrznego charakteru przeszkody Gdy za miay siedem miesicy, spoglday te w twarz osoby blokujcej ich rk, a nawet poszukiway wzrokiem matki, co sugeruje, e zdaway sobie spraw, i rdem przeszkody jest konkretna osoba, i oczekiway pomocy od matki. Czy niemowl, ktre znalazo si w takiej sytuacji, odczuwa prb pomniejszenia jego wartoci? A co z jego rwnie wan konstatacj odpowiedzialnoci i kontrolowalnoci dziaa, niezbdnych do obwinienia drugiej osoby? Jak dotd nie udao si ustali, w ktrym momencie ontogenezy pojawia si poczucie wasnej wartoci. Steru (1985) twierdzi, e jest to stopniowy proces rozpoczynajcy si tu po urodzeniu; Lewis i Michalson (1983) sugeruj znacznie pniejsze pojawianie si tego motywu. Badania Bahricka i Watsona sugeruj, e piciomiesiczne niemowl zdaje sobie spraw z zalenoci midzy wasnymi ruchami a zmianami ich obrazu pokazywanego mu na monitorze, co wiadczy o tym, e prawdopodobnie musi ono ju dysponowa jakim pojciem wasnego ja" wyodrbnionego z otoczenia (por. te Papousek, Papousek, 1974). Prymitywne poczucie wasnego "ja" nie jest oczywicie tosame z motywem podwyszania wasnej wartoci, cho by moe nie jest cakowit fantazj idea, e czteromiesiczne niemowl jako odczuwa, i jest le traktowane przez osob krpujc mu ruchy Trudno jednak wyobrazi sobie, jak na tym etapie ycia pojmowana jest arbitralno i intencja. A co z odpowiedzialnoci i przypisywaniem kontrolowalnoci? Wtpi, aby kilkumiesiczne niemowl byo zdolne do wnioskowania o intencjach dziaajcej osoby i stopniu jej kontroli nad wasnymi dziaaniami. Co z tego wynika dla gniewu niemowlaka w porwnaniu z gniewem osoby dorosej?

Prawdopodobnie powinnimy skonkludowa, e reakcja tego pierwszego nie jest jeszcze gniewem, skoro brak dowodw na moliwo wnioskowania o pomniejszeniu poczucia wasnej wartoci czy o winie, a wic na podstawowe dla gniewu elementy oceny poznawczej. Czy reakcj niemowlcia mona nazwa gniewem? Prawdopodobnie tak, jeeli przyj istnienie rnych postaci gniewu, z ktrych pewne maj charakter bardziej prototypowy ni inne, za czym si zreszt opowiadam. Gdzie indziej (Lazarus, 1991c) wyrniam dwie formy gniewu, boczenie si i rado z cudzego nieszczcia, uzalenione od zrnicowania wtrnych ocen zwizanych z moliwociami zaradczymi. Powiadamy, e jaka osoba boczy si, gdy czuje, e czowiek, od ktrego jest uzaleniona, nie obdarza jej wystarczajc uwag. Boczenie si jest agodn form potpienia wyraajc rozczarowanie czowiekiem, od ktrego wicej si oczekuje, lub ktrego bardziej si potrzebuje. Osoba w potrzebie nie moe pozwoli sobie na jawne zaatakowanie czowieka, ktry jest jej potrzebny. Natomiast rado z cudzego nieszczcia ma swoje rdo w porednim rewanu na osobie dotknitej tym nieszczciem. Rewan pozwala odbudowa poczucie wasnej wartoci, czemu towarzyszy zoliwe wymiewanie drugiej osoby i jej jawne atakowanie, moliwe dziki poczuciu, e nie jest si od niej zalenym. Rnica midzy tymi dwiema odmianami gniewu dotyczy z pozoru zrnicowania wadzy i stopnia uzalenienia od innej osoby, co znajduje wyraz we wtrnych ocenach poznawczych dotyczcych moliwoci zaradczych. Osoba boczca si jest saba i w potrzebie, za osoba cieszca si z cudzego nieszczcia napawa si sw moc. Powiadam "z pozoru", gdy przyjmujcy psychoanalityczn perspektyw Whitman i Alexander (1968) nazywaj rado z cudzego

nieszczcia "gorzkim zwycistwem", upatrujc jego rde w zawici kierowanej w dziecistwie na lepiej wypadajce rodzestwo. Rado z cudzego nieszczcia ochrania wic zudzenie wasnej wyszoci, cho w istocie jest manewrem obronnym przed wrcz przeciwnym poczuciem wasnej niszoci (zgodnie z psychoanalityczn tradycj, e wszystko wyraa swe niewiadome przeciwiestwo). Cho wic obie te emocje maj ze sob wicej wsplnego niby si zdawao, boczenie si jest wyrazem akceptacji wasnego uzalenienia, za rado z cudzego nieszczcia stanowi aktywn obron przed uzalenieniem i zaprzeczanie jej. Zauwamy, e w przykadzie tym, dotyczcym wielu celw, interpretacji i niewiadomych mechanizmw obronnych, nie zajmuj si ju minimalnymi, ale niemale maksymalnymi poznawczymi wyznacznikami emocji. Koncentracja na wyznacznikach wycznie minimalnych pozbawiaby nas oczywicie caego bogactwa aktywnoci poznawczej, moliwej dziki zoonoci znacze relacyjnych i osobistej historii dowiadcze. Warto te zauway, e procesy uwikane w powstawanie emocji bardzo czsto maj przeuczony charakter wskutek powtarzania si podobnych ocen poznawczych w trakcie ycia jednostki. Dziki temu procesy te s zautomatyzowane i wystpowa mog w obliczu nawet minimalnych sygnaw je wzbudzajcych. Ponowne wystpienie jakiego wanego problemu adaptacyjnego nie oznacza wic koniecznoci angaowania si w rozbudowany proces oceny poznawczej. Poniewa tego rodzaju decyzje podejmowalimy ju wielokrotnie w przeszoci, bardzo niewiele sygnaw i zasobw umysowych potrzeba do ich ponownego podjcia. Proces konstruowania znaczenia relacyjnego Badacze poznania spoecznego powszechnie zakadaj, e obok wiadomych i

kontrolowanych procesw konstruowania znacze relacyjnych, ludzie i zwierzta s te w stanie dokonywa ocen automatycznych i niewiadomych. LeDoux (1986, 1989) mwi tu o podkorowoci (sigajcej co najwyej jdra migdaowatego), a inni badacze uywaj wielu rnych metafor dla oznaczenia podobnych procesw, na przykad afordancje (Baron, Bordeau, 1987), rezonanse (Shepard, 1984), intersubiektywy (Trevarthen, 1979), inteligencja zanurzona (MerlauPonty, 1962) czy wiedza utajona (Polanyi, 1966). Istotne jest tu te Heideggerowskie (por. Guignon, 1984) rozrnienie midzy byciem-w- sytuacji a obserwowaniem siebie z zewntrz (dyskusj nad innymi wariantami tego rozrnienia mona znale u Kihlstroma, 1987, i Brewina, 1989). W swojej niedawnej prbie przeciwstawienia nauk poznawczych ludzkiemu dowiadczeniu Varela, Thompson i Rosch (1991) ubolewaj nad pomijaniem ludzkiego dowiadczania przez badaczy zajmujcych si poznaniem, cho dowiadczanie jest potencjalnie wane dla bada nad tym, jak ludzie myl i formuuj oceny A wskaza trzeba, e rwnie badacze emocji (na przykad Buck, 1985; Ekman, 1977; Leventhal, 1984; Scherer, 1984) mwi o koniecznoci rozrnienia automatycznego i kontrolowanego tworzenia znacze. Podstawowym wtkiem tych wszystkich rozrnie jest przekonanie, e nawet bez wiadomie kontrolowanych rozmyla, ludzie s w stanie intuicyjnie wyczuwa sens zdarze istotnych z punktu widzenia relacji z otoczeniem i wasnego dobrostanu. Nie naley jednak wyciga z tego pochopnego wniosku, e automatyczny charakter maj jedynie procesy proste i prymitywne, poniewa odczucie znaczenia relacyjnego wymaga czsto uwzgldnienia bardzo skomplikowanego zbioru zmiennych - nie tylko wasnych celw, ale i si

sytuacyjnych, jak wymogi, ograniczenia czy moliwoci. To, co odczuwamy, moe te mie charakter symboliczny, abstrakcyjny i zoony, a nie tylko prosty i prymitywny. Emocja moe powstawa pospiesznie, cho wymaga uwzgldnienia ogromnego zakresu znacze, jeeli ma by nie tylko negatywna, ale by okrelon emocj gniewu, lku, wstydu czy smutku; jeeli ma by nie tylko pozytywna, ale by okrelon emocj radoci, dumy czy mioci. Zwaywszy to wszystko, podchodz z duym sceptycyzmem do uytecznoci poszukiwania minimalnych poznawczych przesanek emocji .Powinnimy si zajmowa poszukiwaniem przesanek zarwno minimalnych jak i m, dotyczcych treci i procesw poznawczych. Najwaniejsze wydaj mi si jednak poszukiwania poznawczych podstaw pozwalajcych rozrnia poszczeglne emocje odczuwane ludzi. Joseph E. LeDoux: Mzgowe interakcje poznawczo-emocjonalne Relacja midzy "poznaniem" a "emocj" bya przedmiotem licznych debat w ostatnich dziesicioleciach. W eseju tym sprbuj skupi si na interakcji midzy poznaniem a emocj, a szczeglnie na zalenoci emocji od poznania, z perspektywy badacza mzgowych mechanizmw poznania i emocji. Jestem przekonany, e dane na temat neuronalnej organizacji procesw poznawczych i emocjonalnych dostarczaj istotnego wgldu w funkcjonaln organizacj tych procesw i nakadaj ograniczenia na teorie opisujce interakcje poznania i emocji. Poznanie i emocja: funkcje mzgowe czy etykietki? Do czego odnosz si waciwie terminy "poznanie" i "emocja"? Do funkcji rzeczywicie reprezentowanych w mzgu czy tylko do sownych etykiet, ktrymi funkcje te opisujemy? Sdz, e raczej do etykiet, zanim jednak pogld ten uzasadni, pozwol sobie jeszcze wyjani, dlaczego rozrnienie to jest wane. Aby zrozumie wspdziaanie poznania i emocji, musimy jasno okreli, na czym

wspdziaanie to miaoby polega. Jeeli nie chcemy zajmowa si efemerydami w duchu spirytualizmu, musimy zaoy, e wspdziaanie to odbywa si w mzgu. Wane zatem, aby mwi o poznaniu i emocjach na takim poziomie, na jakim procesy te wyraaj si w mzgu. Rozwamy najpierw poznanie. Tak jak drzewa rodz okrelone owoce (jabka, pomaracze, itd.), mzg zaporednicza wystpowanie okrelonych procesw poznawczych (uwaga, spostrzeganie, pami itd.). "Owoce" i "poznanie" to kategorie, a nie realnie istniejce rzeczy Poznanie jako takie nie ma specyficznej reprezentacji mzgowej, poniewa jest niczym wicej ni sowem uywanym do opisania pewnej grupy zrnicowanych funkcji przetwarzania informacji (przetwarzanie sensoryczne, spostrzeganie, wyobrania, uwaga, rozumowanie i rozwizywanie problemw). Nawet ta charakterystyka jest jednak zbyt uproszczona. Kady z wymienionych procesw poznawczych mona rozbi na kategorie bardziej szczegowe. Istnieje na przykad wiele procesw percepcyjnych, kady z wasn reprezentacj neuronaln. Trywialnym przykadem jest fakt, e system poredniczcy w spostrzeganiu wzrokowym rni si od systemu zaporedniczajcego percepcj dwikw. Mniej ju trywialne jest stwierdzenie, e odrbne obwody systemu wzrokowego s odpowiedzialne za spostrzeganie obiektw, kolorw, ruchw i przestrzeni. Mona tu pj jeszcze dalej, ale to, co powiedziaem, wystarcza do zilustrowania tezy, e rozwaanie konkretnych procesw poznawczych bardziej przyblia nas do faktycznej organizacji mzgu ni oglny termin "poznanie". Wyjania to te, dlaczego mamy bardzo trafne teorie specyficznych procesw percepcyjnych, uwagi czy wyobrani, cho nie mamy oglnej teorii poznania. Podobnie i "emocj" najlepiej traktowa nie jako funkcj mzgu, lecz jako etykiet

oznaczajc pewien zbir cile powizanych funkcji mzgowych. W mzgu znajduj si systemy odpowiedzialne za strach, gniew i przyjemno, nie ma za systemu odpowiedzialnego za emocje w ogle. W pewnym momencie zdawao si, e ukad limbiczny mona uzna za struktur odpowiedzialn za taki oglny system emocji (MacLean, 1952), jednak dzi wiemy ju, e to nieprawda (Brodal, 1982; Swanson, 1983; LeDoux, 1987, 1992c). System limbiczny wskazuje, gdzie s umiejscowione istotne dla emocji obszary mzgu, ale mwi nam bardzo niewiele o mzgowych mechanizmach dowolnego procesu emocjonalnego. Sdz, e powodem klski psychologicznych i neuronalnych teorii "emocji" bya prba wyjaniania zbyt wiele, na zbyt nikej podstawie. Potrzebujemy solidnych zakotwicze, na ktrych mona by oprze pojcia emocjonalne. Jednym ze sposobw zdobycia takich zakotwicze jest skupienie si na konkretnych emocjach, jak strach czy gniew i konstruowanie miniteorii wyjaniajcych te poszczeglne emocje. Synteza takich miniteorii zaowocuje by moe oglniejsz teori emocji. Na vet gdyby synteza okazaa si niemoliwa, i tak zrozumielibymy przynajmniej mechanizmy konkretnych emocji. Podsumowujc, interakcja poznania i emocji musi si odbywa na poziomie neuronalnym. Jednak oglne pojcia "poznanie" i "emocje" s zbyt oddalone od faktycznych funkcji reprezentowanych w mzgu, aby mogy stanowi uyteczny punkt odniesienia w badaniu tego rodzaju interakcji. Do rzeczywistego zrozumienia tych interakcji konieczna jest koncentracja na konkretnych procesach poznawczych i emocjonalnych, stanowicych przyblienie rzeczywistych funkcji mzgu. Poniewa za oglne terminy "poznanie" i "emocja" oznaczaj wiele rnych rzeczy, dla kadego z tych terminw mona dobra bardzo rne reprezentacje mzgowe, co umoliwia z

kolei zgromadzenie danych wskazujcych zarwno na zaleno, jak i na niezaleno jakiego procesu emocjonalnego od jakiego procesu poznawczego. Aby sensownie opisa interakcje poznania i emocji, musimy dokadnie sprecyzowa, co mamy na myli, operujc tymi oglnymi terminami i starannie dobra reprezentujce je procesy W dalszym toku swej wypowiedzi skupi si zatem na specyficznych procesach poznawczych i emocjonalnych, aby pokaza ich wspdziaanie w mzgu. Strategia ta naraa na uzyskanie jedynie zawonego obrazu interakcji poznawczo-emocjonalnych, cho stanowi przynajmniej rkojmi, e obraz ten bdzie oparty na solidnych podstawach. Neuronalne podstawy poznania i emocji Dysponujemy rozleg wiedz o neuronalnych podstawach pewnych procesw poznawczych, szczeglnie zwizanych ze spostrzeganiem i pamici. Aby zilustrowa dalsze wywody na temat interakcji procesw poznawczych i emocjonalnych, bd si wic odwoywa do procesw zwizanych ze spostrzeganiem i pamici. W szczeglnoci skupi si na systemach odpowiedzialnych za percepcj bodcw i ich jawn (deklaratywn) pami. Jeli chodzi o emocje, skupi si na mechanizmach odpowiedzialnych za ocen emocjonalnego znaczenia stymulacji zmysowej i za powstawanie stereotypowych, charakterystycznych dla gatunku reakcji w odpowiedzi na t stymulacj, szczeglnie za na mzgowym systemie strachu. Prowadzone w poowie naszego wieku badania zaczy wyjania neuronalne podstawy spostrzegania w kategoriach drg nerwowych biegncych z receptorycznych pl korowych. Klasyczny pogld na korowe systemy czuciowe zakada sekwencyjn organizacj sieci obejmujcych podstawowe obszary recepcyjne (odbierajce zasadnicz cz topologicznie zorganizowanej

stymulacji z rejonu wzgrza wzrokowego) i rwnolege cigi obszarw skojarzeniowych, z ktrych kady moe by rwnie zorganizowany w postaci sekwencyjnej (Whitlock, Nauta, 1956; Jones, Powell, 1970; Mesulam i in., 1977; Turner, Mishkin, Knapp, 1980). Zakada si, e specyficzne dla danego zmysu, "monomodalne" obszary skojarzeniowe s odpowiedzialne za reprezentacj informacji bodcowej w postaci jednostek percepcyjnych (Farah, 1990; Gross, 1973, 1992; Mishkin, 1966; Ungerleider, Mishkin, 1982). Z monomodalnych obszarw skojarzeniowych informacja przesana zostaje do "polimodalnych" obszarw skojarzeniowych, w ktrych nastpuje integracja danych pochodzcych od rnych zmysw. Trzecia warstwa pl skojarzeniowych zawiera obszary "supramodalne" odbierajce informacje z dwch lub wicej obszarw polimodalnych (Mesulam i in., 1977). W miar przesyania informacji na coraz wysze poziomy sieci neuronalnej, reprezentacja bodca staje si coraz bardziej abstrakcyjna i odlega od pierwotnej informacji na wejciu systemu. Tak wic zakada si, e spostrzeganie ksztatu bodca wzrokowego, powiedzmy jabka, zaporedniczone jest przepywem informacji zmysowej przez system przetwarzania wzrokowego do pierwszorzdowej kory wzrokowej, a nastpnie, za porednictwem drg wewntrzkorowych od ostatnich stadiw monomodalnego przetwarzania wzrokowego w pacie skroniowym. Natomiast spostrzeganie pooenia tego samego jabka zaley od innego strumienia informacji przepywajcego od pierwszorzdowych pl wzrokowych do pata ciemieniowego, a nie skroniowego (na przykad Gross, 1973; Farah, 1990; Mishkin, 1965; Ungerlieder, Mishkin, 1982; van Essen, 1985). Integracja wzrokowej reprezentacji obiektu z zapisami pamici dugotrwaej wymaga bardziej

zoonych obwodw, szczeglnie czcych monomodalne obszary skojarze wzrokowych z obszarami polimodalnymi (kor przynosow) i supramodalnymi (tj. kor wewntrznosow i strukturami hipokampa) i z powrotem (na przykad Squire, 1987). Te sieci pocze umoliwiaj kategoryzacj bodca na podstawie jego organizacji i skojarze semantycznych (e jabka s rodzajem owocw), jak te i praktycznych o nim wiadomoci (e pewne rodzaje jabek bardziej nadaj si na szarlotk ni inne) oraz wspomnie z wasnej przeszoci (gdzie i kiedy jedlimy jabko po raz ostatni). Mechanizmy te s najlepiej poznane dla systemu wzrokowego, cho wiadomo, e inne systemy zmysowe maj podobn organizacj (na przykad Turner i in., 1980). Wiele funkcji emocjonalnych istotnie zaley od ciaa migdaowatego. Od duszego ju czasu wiadomo, e ta maa struktura umieszczona gboko w pacie skroniowym odgrywa istotn rol w kodowaniu emocjonalnego znaczenia bodcw zmysowych (Kluver, Bucy, 1937; Weiskrantz, 1956; Gloor, 1969; Downer, 1961; Goddard, 1964). Zwierzta z lezj ciaa migdaowatego w normalny sposb reaguj na percepcyjnie dostpne lub przypomniane zmysowe cechy obiektw, ale s niewraliwe na emocjonalne znaczenie tych samych obiektw (por. Aggleton, Mishkin, 1986; LeDoux, 1987). Co wicej, neurony ciaa migdaowatego s szczeglnie silnie pobudzane przez bodce o istotnym znaczeniu emocjonalnym (por. Rolls, 1992; Ono, Nishijo, 1992; Brothers, Ring, Kling, 1990). Ciao migdaowate jest angaowane przez wiele zada eksperymentalnych stosowanych do badania mzgowych mechanizmw emocji i zdaje si ono gwn struktur mzgu odpowiedzialn za emocjonalne znaczenie wielu rodzajw bodcw (LeDoux, 1992a, 1992b). A jednak ciao to nie funkcjonuje jako jedno i nie naley o nim myle

jako 0 oglnym "komputerze emocjonalnym". Rne funkcje emocjonalne wymagaj pobudzenia rnych jder ciaa migdaowatego. Najlepiej poznane s obwody zaangaowane w emocj strachu i ta wiedza stanowi podstaw dalszych wywodw na temat mechanizmw emocjonalnych (LeDoux, 1987, 1990, 1992; Davis, Hitchcock, Rosen, 1987; Davis, 1992; Kapp i in., 1990, 1992). Zagraajce bodce czsto wywouj pewne natychmiastowe zachowania i reakcje fizjologiczne, tak zwane reakcje obronne (w odpowiedzi na Pytanie 7 przedstawiam rnice midzy tymi automatycznie wzbudzanymi reakcjami a pojawiajcymi si pniej reakcjami instrumentalnymi). Tendencj bodcw zagraajcych do wzbudzania reakcji behawioralnych i fizjologicznych atwo wyjani bliskim zwizkiem ciaa migdaowatego z systemami pnia mzgu odpowiedzialnymi za regulacj wrodzonych, typowych dla gatunku zachowa zwizanych z nimi reakcji autonomicznych i hormonalnych (por. LeDoux i in., 1988; LeDoux, 1987, 1990; Davis i in., 1987; Kapp i in., 1984, 1990). Wanym przykadem klasy zachowa gatunkowych przejawianych podczas strachu i niektrych innych emocji jest mimika twarzy (Ekman, 1984; Tomkins, 1962; Izard 1977), a ciao migdaowate jest poczone z jdrami pnia mzgu odpowiedzialnymi za regulacj mini twarzy (Holstege i in., 1977; Posta, Mai, 1980). Tego rodzaju pocze z orodkami pnia mzgu odpowiadajcymi za stereotypowe reakcje motoryczne jest natomiast pozbawiona wikszo korowych obszarw skojarzeniowych wyszego rzdu, cho s one poczone z korowymi orodkami odpowiedzialnymi za dowoln kontrol mini (Jones, Powell, 1970; Alheid, Heimer, 1988). Ta rnica pocze jest z pewnoci odpowiedzialna za stereotypowo i mimowolno strachu i niektrych innych podstawowych emocji z jednej strony, a plastyczno i dowolno reakcji behawioralnych kontrolowanych przez zdarzenia poznawcze. Co

ciekawe, ciao migdaowate jest poczone rwnie ze zwojami podstawy mzgu (deOlmos, Alheid, Beltramino, 1985), co umoliwia wkad ciaa migdaowatego - obok korowych systemw poznawczych - w regulacj dowolnych reakcji emocjonalnych emitowanych w celu kontrolowania i radzenia sobie z automatycznymi reakcjami emocjonalnymi (por. Pytanie 7). Tendencja bodcw lkowych do wywoywania "pobudzenia" rwnie moe by uwarunkowana przez obwody ciaa migdaowatego. "Pobudzenie" jest do rozmytym pojciem, cho swego czasu odgrywao ono istotn rol w teorii emocji (por. Frijda, 1986). Jedn z tajemniczych spraw zwizanych z pobudzeniem jest mechanizm jego inicjacji. Starsze koncepcje zakaday aktywizacj tak zwanego ukadu siatkowatego dziki jego poczeniom poprzez nerwy oboczne ze wstpujcymi systemami zmysowymi. Jednake poczenia te wystpuj na dolnych pitrach systemw wstpujcych i zapewne "nie znaj" jeszcze rnicy midzy bodcami lkotwrczymi i obojtnymi. System regulujcy pobudzeniem powinien zatem mie poczenia i z wyszymi pitrami systemu przetwarzania informacji zmysowej, zaangaowanymi w kodowanie znaczenia stymulacji bodcowej (jak na przykad ciao migdaowate). Okazuje si, e poczenia takie faktycznie istniej. Niedawne badania dowodz na przykad, e istotn rol w systemie pobudzenia odgrywa cholinergiczny system pnia mzgu odpowiedzialny za regulacj wstpujcej informacji zmysowej (Hobson, Steriade, 1986). Istotne s zatem poczenia ciaa migdaowatego z tym systemem (Hopkins, Holstege, 1978; Takeuchi, McLean, Hopkins, 1982; Krettek, Price, 1978) umoliwiajce wykrycie znaczenia emocjonalnego przez ciao migdaowate i wpyw tej struktury na pobudzenie regulowane przez pie mzgu.

Podsumowujc, ciao migdaowate jest silnie uwikane w funkcje emocjonalne mzgu, znacznie za sabiej - w funkcje poznawcze. Cho najwicej wiadomo o udziale tego ciaa w regulacji strachu, wiele wskazuje na jego uwikanie take w inne emocje negatywne i pozytywne. Natomiast korowe pola skojarzeniowe s szczeglnie uwikane w funkcje poznawcze. Wanym krokiem w kierunku zrozumienia relacji midzy poznaniem a strachem i innymi emocjami regulowanymi przez ciao migdaowate byoby wic wyjanienie wzajemnych oddziaywa korowych pl skojarzeniowych i ciaa migdaowatego. Tak si szczliwie skada, e oddziaywania te s ju dobrze znane. Poznawczo-emocjonalne interakcje w mzgu: poszlaki co do poznawczych wyznacznikw emocji Do ciaa migdaowatego dochodz pobudzenia z monomodalnych obszarw zmysowych wzgrza, monomodalnej kory skojarzeniowej oraz z rnych poziomw korowych obszarw polimodalnych i supramodalnych (por. LeDoux, 1987; Amaral i in., 1992). Poczenia te ilustruje zaczony rysunek. Badania nad zwierztami dowodz uwikania wszystkich tych pobudze ciaa migdaowatego w rne aspekty przetwarzania danych regulujcego reakcj strachu (por. LeDoux, 1987, 1992b). Poczenia midzy wzgrzem a ciaem migdaowatym s odpowiedzialne za przetwarzanie emocjonalnego znaczenia prostych zdarze bodcowych (pojedynczych waciwoci bodcowych w przeciwiestwie do caych obiektw) (LeDoux, 1986). Poczenia z kor monomodaln odpowiedzialne s za przetwarzanie emocjonalnego znaczenia wzorcw bodcowych i rozpoznanych obiektw (Jarre i in., 1987), za poczenia z kor poli- i supramodaln - za emocjonalne znaczenie zoonych, wielozmysowych reprezentacji, takich jak wspomnienie

kontekstu, w ktrym dany bodziec emocjonalny si pojawi (LeDoux, 1987, 1990; Phillips, LeDoux, 1992; Kim, Fanselow, 1992; Penick, Solomon, 1991). Bardzo moliwe, e poczenia wzgrza z ciaem migdaowatym s take odpowiedzialne za wzbudzanie strachu przez wspomnienia, cho moliwoci tej jeszcze dotd nie sprawdzano. Tak wic ciao migdaowate jest struktur istotn dla regulacji strachu dziki udziaowi w przypisywaniu znacze emocjonalnych zarwno prostym, jak i zoonym reprezentacjom zdarze bodcowych (por. rysunek). Z tego neuroanatomicznego punktu widzenia poznawcze wyznaczniki strachu mog by minimalne bd zoone, bd te rwnoczenie proste i zoone. Obszary przetwarzania wzgrzowego s bram do kory mzgowej, w ktrej reprezentacje obiektw s konstruowane z nadchodzcej stymulacji zmysowej. Obszary wzgrza s te bram do ciaa migdaowatego, w ktrym nastpuje przypisanie emocjonalnego znaczenia bodcom. Ciao migdaowate moe wic by pobudzane ze wzgrza w tym samym czasie, w ktrym ze wzgrza jest pobudzana kora mzgowa. Oznacza to moliwo rwnolegego przetwarzania reprezentacji poznawczej i znaczenia emocjonalnego. Innymi sowy, moemy rozpocz emocjonalne reagowanie na bodziec, zanim jeszcze nastpi kompletne przetworzenie jego poznawczej reprezentacji. Reprezentacje aktywizujce system emocjonalny mog opiera si na niepenej informacji, co jednak nie znaczy, e opieraj si na trafnej KORA i CZUCIOWA (pierwotna) WZGRZE WZROKOWE BODCE percepcji bodcw. Moe to wyjania, dlaczego nie zawsze jestemy wiadomi, z jakiego powodu nasze emocje s takie a nie inne.

Opisany tu rodzaj organizacji jest szczeglnie uyteczny jako pierwsza linia obrony przed zagroeniem, cho moe czasami prowadzi do bdw faszywego alarmu. System jest jednak zbudowany w sposb umoliwiajcy korekt ewentualnych bdw Reakcje emocjonalne bdnie zapocztkowane podkorowym pobudzeniem ciaa migdaowatego ze wzgrza mog ulega modyfikacji dziki pobudzaniu ciaa migdaowatego z rnych poziomw korowego przetwarzania informacji. Wanym problemem wymagajcym bada jest dokadny przebieg wspdziaania dochodzcej do ciaa migdaowatego stymulacji ze wzgrza i z kory (od ktrego to wspdziaania zaley zapocztkowanie i kontrola procesu emocjonalnego). Wane wiato na rozrnienie neuronalnej reprezentacji systemu afektywnego i poznawczego rzucaj badania nad pamici. W badaniach nad pamici ludzi i naczelnych od dawna wskazywano na rol patw skroniowych i struktur hipokampa w powstawaniu pamici jawnej, deklaratywnej (dostpnej wiadomoci) (Squire, 1992). Przez pewien czas wczano do tego systemu pamici skroniowej take i ciao migdaowate (na przykad Mishkin, 1982), cho obecnie wiadomo, e nie wpywa ono istotnie na pami deklaratywn (Zola-Morgan i in., Murray, 1992). Ciao migdaowate wpywa natomiast na zapamitywanie znacze emocjonalnych, szczeglnie bodcw lkotwrczych (na przykad LeDoux, 1992a, 1992b; Kapp i in., 1990; Davis, 1992). Lezje hipokampa nie naruszaj pamici tego rodzaju, podczas gdy pami deklaratywna nie zostaje uszkodzona wskutek lezji ciaa migdaowatego. Oglnie rzecz biorc, lezja hipokampa nie narusza szerokiego zakresu zjawisk zaliczanych do dziedziny poznania. Cho hipokamp odgrywa kluczow rol w zaproponowanym przez Graya (1982) modelu emocji (lku), rola hipokampa moe by

bardziej uzaleniona od jego poznawczych ni emocjonalnych funkcji (LeDoux, 1992c). W szczeglnoci, hipokamp moe by odpowiedzialny za przetwarzanie informacji o moliwociach poradzenia sobie (Lazarus, 1991) z konsekwencjami reakcji stresowych wzbudzonych przez ciao migdaowate (Henke, . 1990, 1992). Hipokamp bierze te udzia w kontekstualnym warunkowaniu reakcji strachu (Phillips, LeDoux, 1992; Kim, Fanselow, 1992), cho zdaje si raczej dostarcza wyszego rzdu stymulacji ciau migdaowatemu, ni stanowi podstawow struktur odpowiedzialn za emocjonalne uczenie si. Zauway wreszcie warto szerokie poczenia ciaa migdaowatego z systemami korowymi (por. rysunek oraz Amaral i in., 1992). Pola korowe odbierajce pobudzenia z ciaa migdaowatego s rozleglejsze od pl korowych pobudzajcych to ciao. Ciao migdaowate moe zatem oddziaywa na wiele procesw poznawczych przebiegajcych w korze (wcznie z poziomem hipokampa). Poczenia z ciaa migdaowatego mog suy jako kanay wpywu przetwarzania emocjonalnego na przetwarzanie poznawcze (Rolls, 1990). Poniewa za poczenia te dotycz rnych piter pl korowych (od pierwotnej kory czuciowej do najbardziej zoonych pl skojarzeniowych) moliwoci wpywu emocji na poznanie s ogromne. Moliwoci te poszerza jeszcze poczenie ciaa migdaowatego z cholinergicznymi systemami pnia mzgu (Hopkins, Holstege, 1978; Takeuchi i in., 1982; Krettek, Price, 1978) i przodomzgowia (Price, Amaral, 1981; Russchen, Amaral, Price, 1985), z ktrych kady odgrywa wan rol w pobudzeniu kory mzgowej i utrzymaniu stanu czuwania (Hobson, Steriade, 1986; Kapp i in., 1992). Jak wspomniaem, tak zwane niespecyficzne pobudzenie towarzyszce aktywizacji emocjonalnej musi by

zwizane z aktywacj systemw niespecyficznych przez procesy, ktre najpierw doprowadziy do zidentyfikowania znaczenia stymulacji bodcowej. Ciao migdaowate moe wic oddziaywa na przetwarzanie informacji zarwno bezporednio przez poczenia z kor, jak i porednio, przez poczenia z niespecyficznymi systemami pnia mzgu. Konkluzje Neuroanatomia procesw poznawczych (takich jak spostrzeganie obiektw i pami) i procesw emocjonalnych (szczeglnie oceny bodcw lkotwrczych) rzuca wic wiele wiata na wzajemn zaleno tych procesw. Przetwarzanie emocjonalne wymaga stymulacji bodcowej na wejciu, zaley wic w pewnym stopniu od bodcw przesyanych z systemu poznawczego. Jednak przetwarzanie emocjonalne jest wynikiem dziaania odrbnego systemu, silnie powizanego z sieciami kontrolujcymi pewne reakcje wrodzone oraz z systemami odpowiedzialnymi za poziom pobudzenia. Poczenia te wyjaniaj istotne rnice midzy przetwarzaniem poznawczym i emocjonalnym. Znajomo tych rnic umoliwia ledzenie wzajemnych zwizkw midzy tymi dwoma systemami, co z kolei dostarcza wgldu w interakcje midzy poznaniem a emocj. Zidentyfikowane tu interakcje poznawczo-emocjonalne maj charakter specyficzny i wybirczy Ich specyficzno pozwala na spor doz pewnoci wyciganych wnioskw, jako e oznacza powizanie ich z organizacj mzgu. Wybirczo ogranicza jednak moliwo wycigania wnioskw na globalnym poziomie poznania i emocji. Zdaje si to jednak nisk cen za jasne podstawy neuroanatomiczne, na ktrych mona budowa oglniejsze zrozumienie wspoddziaywania poznania i emocji, z czasem dodajc coraz to nowe konkretne procesy poznawcze i emocjonalne.

Jaak Panksepp: Odpowiednie rozrnienie procesw afektywnych i poznawczych jest istotne dla postpw w badaniu mzgu Odpowied na to pytanie zaley w istotny sposb od przyjmowanej definicji procesu poznawczego. Jeeli za jego definicyjn cech uzna mylenie czy inne rodzaje procesw korowych, to poznanie z pewnoci nie jest konieczne do zaistnienia procesu emocjonalnego (co jednak nie przeczy, e w normalnych warunkach wystpuj silne interakcje procesw poznawczych i emocjonalnych). Jeeli zliberalizowa definicj procesu poznawczego, tak e nazwa ta obejmie take przetwarzanie informacji zmysowej, odpowied brzmie bdzie "sporo". W kocu emocje s z reguy wzbudzane przez wydarzenia, ktre maj miejsce w otoczeniu, a nie przez lokalne podranienia tkanek mzgu. Jednake powiedzie, e emocje s wzbudzane z reguy przez dane zmysowe, to nie to samo, co twierdzi, e dane te s konieczne do powstania emocji. Centralne systemy integracyjne zapewne istniej nawet po wyczeniu zwizkw ze wiatem. Myl, e pojawienie si mechanizmw generujcych wzorce reakcji motorycznych byo wanym elementem ewolucji mzgu, a fakt, e ostatecznie mechanizmy te zostay poddane kontroli rnych danych zmysowo-percepcyjnych nie przeczy utrzymaniu przez owe mechanizmy zdolnoci do samodzielnego dziaania. Rozwamy pewien minimalistyczny przykad - genetycznie uwarunkowan tendencj szczura do reagowania strachem na zapach kota. Informacja dochodzi odpowiednim nerwem do obszaru przedwzrokowego i przyrodkowej czci ciaa migdaowatego. Z ciaa migdaowatego informacja biegnie (za porednictwem atria terminalis) do przedniego podwzgrza, gdzie zostaje zintegrowana w obwodach regulujcych strachem, po

czym zstpuje do okoowodocigowej istoty szarej (Panksepp, 1990a). W adnym punkcie informacja o zagraajcym zapachu nie jest przetwarzana przez systemy wzgrzowo-korowe, a zwierz moe wykazywa reakcj lkow nawet po usuniciu danych sensorycznych. Podobnie dwiki mog wywoywa reakcj strachu, pomimo e nieobecne jest jakiekolwiek przetwarzanie korowe. Informacja suchowa musi jedynie dosta si do znajdujcego si we wzgrzu ciaa kolankowatego przyrodkowego, skd ju bezporednio moe pobudza zarzdzajce strachem obwody ciaa migdaowatego (LeDoux, Ruggiero, Reis, 1985; LeDoux, Sakaguchi, Reis, 1984). Znowu jednak zdolno do reagowania strachem zostaje utrzymana nawet po rozczeniu tych drg. Aczkolwiek takie "niskie" poziomy przetwarzania zmysowego mona wczy w domen poznania, zdaje si to nadmiernym rozcigniciem tego ostatniego pojcia. Jeeli termin ten ma nie oznacza wszystkiego (a wic i niczego), naley go ograniczy, jak sdz, do korowego i hipokampalnego przetwarzania informacji z zewntrznych narzdw zmysw (i by moe wzgrzowych obwodw pamiciowych). Jeeli przyj takie ograniczenie, to mona odpowiedzie, e wzbudzenie emocji z pewnoci nie wymaga procesw poznawczych (cho czsto emocje bywaj wzbudzane przez procesy poznawcze). Pogld ten potwierdzaj take eksperymenty nad neodekortykacj modych zwierzt. Odcicie kory mzgowej nie narusza podstawowych tendencji emocjonalnych, a nawet je nasila. Na przykad szczury, na ktrych dokonano dekortykacji w pierwszym tygodniu po urodzeniu, zdaj si na pozr bardzo normalne, a jeeli ju w ogle cechuj si czym szczeglnym (w porwnaniu ze szczurami neurologicznie nietknitymi), to jest to silniejsze ujawnianie reakcji emocjonalnych

typowych dla gatunku. Na wiczeniach laboratoryjnych czsto prosz modych adeptw psychologii o wskazanie, ktry szczur z pary jest zdekortykowany, a ktry nietknity i z reguy stwierdzam, e studenci wskazuj szczura zdekortykowanego jako normalnego (i nie sdz, aby zawodowym psychologom poszo tu lepiej, przynajmniej tym, ktrzy pracuj wycznie z ludmi). Pomyka ta wynika z ujawniania przez szczury zdekortykowane silniejszej energii emocjonalnej (s one bardziej rozhamowane i instynktownie zaangaowane w swj wiat sensoryczny). Procesy korowo-poznawcze nie s wic niezbdne do wyraania podstawowych tendencji emocjonalnych. Procesy poznawcze i emocjonalne oddziauj na siebie na przerne sposoby Emocje mog zarwno sterowa mylami, jak i je przerywa, a take powodowa zgodne z nastrojem kodowanie i przypominanie informacji. Kusi wic, by pomiesza te pojcia tak dalece, e rozrnienie pomidzy nimi zanika (Gray, 1990), cho osobicie sdz, e dane neurologiczne przemawiaj przeciw takim zabiegom (Panksepp, 1990b). Podstawowe impulsy dla emocji i poznania pochodz bowiem z bardzo rnych obszarw mzgu (podwgrzowo-limbicznego i wzgrzowo-korowego). Utrzymanie zasadnego rozrnienia procesw emocjonalnych i poznawczych bardziej uprawdopodobnia wykrycie istotnych interakcji midzy tymi dwiema klasami procesw. Z punktu widzenia nauki o mzgu mona wskaza szereg intrygujcych interakcji pomidzy procesami korowo-poznawczymi i podkorowymi systemami emocjonalnymi majcymi swoje specyficzne neuropeptydy w strukturach korowych (Panksepp, 1993). Cho wikszo systemw neuronalnych wydzielajcych neuroprzekaniki skoncentrowana jest silnie w wiscerolimbicznych obszarach

mzgu, kora czsto zawiera wiele receptorw owych peptydw, rzadko, ale rwnomiernie, rozsianych w specyficznych jej warstwach. Stwierdzono to dla CRF (Swanson, Sawachenko, Riwier, Vale, 1983; Wynn i in., 1984), CCK (Vaderhaegen, Crawley, 1985), somatostatyny (Brownstein i in., 1975) VIP (Said, Mutt, 1988) i innych. Interakcje te umoliwiaj wiele neuronalnych i pozaneuronalnych drg wzajemnego oddziaywania na siebie procesw emocjonalnych i poznawczych. Niestety, wikszoci tych systemw mzgowych nie sposb bada u ludzi, z wyjtkiem pomiaru poziomu peptydw w pynie mzgowo-rdzeniowym. Obwodowo podane peptydy zwykle nie przenikaj rnych barier oddzielajcych krew od mzgu. Po skonstruowaniu lepszych rodkw farmakologicznych umoliwiajcych modyfikacj tych systemw neurochemicznych, by moe bdziemy w stanie bada subtelne wzajemne oddziaywania myli i nastrojw. Jednak warto zauway, e wejcie do niektrych systemw umoliwia donosowe podawanie neuropeptydw (na przykad oksytocyny i wazopresyny), a dotychczasowe badania wskazuj na pewne ich intrygujce wpywy na wybirczo uwagi, by moe wynikajce z modyfikowania specyficznych procesw wzbudzania emocji (FehmWolfsfdorf, Born, 1991; Nauman i in., 1991). Klaus R. Scherer: Wystpienie emocji zaley od istotnoci zdarzenia dla hierarchii celw/potrzeb organizmu Na pytanie o minimalne poznawcze przesanki wzbudzenia emocji naley odpowiada dwojako, uwzgldniajc z jednej strony poziom przetwarzania, z drugiej za rodzaj przetwarzania informacji. Klasyczna dyskusja nad rol poznania w emocjach prowadzona przez Lazarusa (1984) i Zajonca (1980, 1984), ktra silnie uksztatowaa psychologi emocji w latach osiemdziesitych, dotyczya gwnie poziomu przetwarzania informacji. Podczas gdy Lazarus twierdzi, e bodziec

wzbudza emocj tylko pod warunkiem dokonania jakiej analizy jego znaczenia, Zajonc wskazywa, przywoujc dane eksperymentalne, e reakcje emocjonalne mog wzbudza bardzo subtelne procesy podkorowe. Leventhal i Scherer (1987) argumentowali, e debata midzy Lazarusem a Zajoncem dotyczy gwnie problemw semantycznych, mianowicie definicji poznania. Sugerowalimy, e skoro i Zajonc, i Lazarus zakadaj konieczno jakiego choby rudymentarnego przetworzenia czy kodowania informacji bodcowej, sporna kwestia tak naprawd dotyczy poziomu przetwarzania. Twierdzilimy te, e bardziej owocne byyby prby okrelenia natury procesw przetwarzania informacji niezbdnych do wzbudzenia emocji, w tym ustalenie poziomu przetwarzania, na ktrym emocja si pojawia wraz z niezbdnym wyposaeniem poznawczym i neuronalnym. czc percepcyjno-motoryczn teori emocji Leventhala (1984) z moj koncepcja poznawczej oceny bodca (Scherer, 1984), zaproponowalimy klasyfikacj przetwarzania prowadzcego do wzbudzenia emocji, przedstawion tu w tabeli na stronie 200. poziom nowo rdo cele/ moliwoci zgodno ja/ afektu potrzeby zaradcze normy pojciowy oczekiwania: oceny przypo- wiadome zdolno idealne przyczyna/skutek mniane, anty- cele, rozwizywania oceny oceny prawdotypowane lub plany problemw podobiestwa wyprowadzone schematyczny "znano": wyuczone potrzeby schematy ciaa schematy ja dopasowywanie preferencje nabyte, schematy do schematu i awersje motywy spoeczne sensonaga, silna wrodzone dostpna ja

(dostosowanie motoryczny stymulacja preferencje podstawowe energia empatycne) i awersje Tabela. Poziomy przetwarzania informacji prowadzce do wzbudzenia emocji (za Leventhalem i Schererem, 1987). W kategoriach tego modelu kady bodziec czy zdarzenie, przetwarzane na najniszym poziomie sensomotorycznym, niezalenie od zakodowanych w pamici schematw i poj, jest teoretycznie w stanie wzbudzi emocj. Podobny argument sformuowa te LeDoux (1989), zauwaajc, e do wzbudzenia emocji jest niezbdne jakie zakodowanie bodca w centralnym systemie nerwowym. Dobrze ilustruj t tez wasne prace LeDoux nad bezporednimi poczeniami zmysowymi z ciaem migdaowatym. Trudniej odpowiedzie na pytanie o minimalne warunki konieczne powstania emocji w kategoriach niezbdnego typu przetwarzania informacji. Oczywicie nie kada stymulacja przetwarzana przez organizm czy to na poziomie elementarnym, czy zaawansowanym, jest w stanie wzbudza emocje. Wszystkie organizmy stale przetwarzaj jakie informacje, cho wcale nie musz stale dowiadcza emocji. W rzeczywistoci formuowana przez niektrych teoretykw teza, e jestemy "afektywni" bez przerwy, a to co si zmienia, to jedynie natenie owego staego afektu, jest niezbyt pomocna w rozumieniu epizodw emocjonalnych. Cho mona sobie wyobrazi stay strumie afektywnoci naoony na procesy przetwarzania informacji, naleaoby tu posuy si nie pojciem emocji (rozumianym jako epizod emocjonalny, w ktrym wszystkie modalnoci funkcjonowania organizmy s zsynchronizowane celem poradzenia sobie z jakim istotnym zdarzeniem por. moja odpowied na Pytanie 1), lecz jakim innym pojciem teoretycznym (na przykad pojciem "tonusu afektywnego").

A zatem jakie s minimalne wyznaczniki emocji (w zarysowanym wyej sensie), jeli idzie o typ przetwarzania informacji? Liczni teoretycy ocen poznawczych w emocji prbowali wskaza, jakie specyficzne typy ocen s konieczne dla wzbudzenia emocji okrelonego rodzaju (Frijda, 1986, 1988; Lazarus, 1966, 1991c); Roseman, 1991; Smith, Ellsworth, 1985; i wielu innych - por. Scherer, 1988, 1993b). Jednak wydaje mi si, e niewiele uwagi powicono w tych pracach minimalnym warunkom koniecznym poszczeglnych emocji. W swoim modelu oceny poznawczej postuluj pi podstawowych rodzajw oceny bodca i seri dodatkowych podrodzajw (por. moj odpowied na Pytanie 4), aby wyjani, w jaki sposb powstaj specyficzne emocje. Cho rne teorie oceny poznawczej powstay niezalenie, rzuca si w oczy zaskakujca zbieno proponowanych przez nie wymiarw czy kryteriw oceny bodca prowadzcych do powstania rnych specyficznych emocji (por. szersza dyskusja na ten temat Scherer, 1988a, 1993b). Przy czym naley odnotowa, e wykonane w tej tradycji prace empiryczne niewtpliwie potwierdziy moliwo przewidywania rodzaju wzbudzanej emocji na podstawie treci dokonywanych przez czowieka ocen (Smith, Ellsworth, 1985; Folkman, Lazarus, 1985; Frijda, Kuipers, ter Schure, 1989; Gehm, Scherer, 1988; Reisenzein, Hofmann, 1990; Roseman, Spindel, Jose, 1990). Wykazaem nawet, e tre emocji moe by przewidywana na podstawie poprzedzajcych jej doznanie ocen przez do prosty system ekspertki (GENESE Genewa Expert System on Emotion, Scherer, 1993b). W wikszoci bada ludzie proszeni s o podanie swoich ocen dotyczcych epizodw emocjonalnych przypomnianych sobie z wasnej przeszoci. Alternatywna metoda to odgrywanie rl: badanym opisuje si pewn sytuacj, proszc o wyobraenie sobie swoich reakcji w takiej

sytuacji. W obu przypadkach pytanie dotyczy nie minimalnych przesanek powstania jakiej emocji, lecz tego, jakie kombinacje czy wzorce ocen prowadz do powstania specyficznych emocji. W jaki sposb teorie ocen poznawczych mog rozwiza kwesti minimalnych przesanek emocji? W moim modelu (w odrnieniu od innych koncepcji ocen poznawczych) zakadam nastpowanie ocen wedug pewnej staej kolejnoci, zidentyfikowanej na podstawie argumentw logicznych, filogenetycznych i ontogenetycznych. Cho pogld ten czsto spotyka si z krytyk teoretykw zakadajcych rwnolegy przebieg rnych ocen, jest on w istocie moliwy do obrony (por. Scherer, 1993a), a w dodatku moe pomc odpowiedzie na pytanie o minimalne wyznaczniki emocji. Jedna z moliwoci byaby taka, e minimalnym wyznacznikiem jest ju pierwszy rodzaj oceny, to jest ocena nowoci/nieoczekiwanoci bodca. Jednak ta moliwo nie wydaje si prawdopodobna - nage pojawienie si nieoczekiwanego, lecz neutralnego bodca doprowadzi do oceny jego nowoci i reakcji orientacyjnej, cho nie zrodzi si z tego emocja. Zgadzam si tu z Ekmanem i jego wsppracownikami, e reakcja orientacyjna nie jest emocj (Ekman, Friesen, Simons, 1985). Zaoenie o sekwencyjnoci ocen nie pociga za sob twierdzenia, e minimalnym warunkiem powstania emocji jest wydanie pierwszych w sekwencji ocen. Myl, e w istocie pytanie o konieczne warunki emocji jest kwesti do rozstrzygnicia empirycznego. Mona sobie wyobrazi badania (co prawda trudne i czasochonne), w ktrych zmienia si systematycznie zdarzenia bodcowe w taki sposb, e maj one przewidywalne konsekwencje dla poszczeglnych ocen i sprawdza si, ktra z ocen czy ich kombinacji prowadzi do emocji (sensu stricto) rozumianej jako pojawienie si synchronizacji zmian w rnych kanaach reagowania. Jestem te skonny sformuowa hipotezy co do tego, jakie oceny zoyyby si na taki minimalny warunek powstania emocji. Jeden z proponowanych przeze mnie podtypw oceny

"uatwialnoci celu" to ocena istotnoci pojawiajcego si zdarzenia z punktu widzenia celw organizmu, nastpujca tu po silnie zautomatyzowanych ocenach nowoci bodca i jego wartoci afektywnej (czy jest przyjemny czy przykry). Poniewa sekwencja ocen powtarza si w cigu ycia organizmu wielokrotnie (jak powtarzaj si ruchy radaru skanujcego otoczenie), zaoy mona, e natenie tego skanowania jest wprost proporcjonalne do oceny istotnoci bodca. Uwzgldniwszy ponadto funkcjonaln ide, e emocje su jako mechanizmy radzenia sobie z nieoczekiwanymi zdarzeniami (por. moje komentarze na temat funkcji emocji przy odpowiedzi na Pytanie 3), i zwaywszy energetyczne koszty pobudzenia emocjonalnego, mona sobie wyobrazi, e minimalnym warunkiem wzbudzenia emocji jest ocena zdarzenia jako istotnego dla celw lub potrzeb organizmu. Zaoenie to jest zgodne z czsto formuowan tez, e warunkiem wystpowania silnych stanw emocjonalnych jest zaangaowanie ego i e to samo wydarzenie prowadzi do intensywniejszych emocji u osoby silnie ni sabo zaangaowanej. Zway musimy ponadto, e przy ocenie istotnoci jako kryteriw uywa si planw i celw, ktre zawieraj rwnie wartoci na przykad kto moe gwatownie zareagowa na niesprawiedliwo wyrzdzan nieznajomemu. Zaangaowanie ego moliwe jest nie tylko wtedy, gdy zdarzenie jest istotne z punktu widzenia osobistych interesw, ale take - kiedy jest wane z punktu widzenia wyznawanych przez czowieka wartoci. Dla uniknicia bdnego koa w rozumowaniu naleaoby oczywicie zdefiniowa zaangaowanie ego czy istotno w sposb niezaleny od obserwowalnych reakcji emocjonalnych. Sadz, e jest to jedno z gwnych wyzwa stojcych przed psychologi emocji lat dziewidziesitych. Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie

Wikszo komentatorw zgadza si, e odpowied na to pytanie jest uzaleniona od przyjmowanej definicji poznania. Wielu autorw wyrnia rne klasy procesw poznawczych i w istocie wszyscy zgadzaj si, e jeli pojcie procesw poznawczych rozcign na podstawowe przetwarzanie informacji zmysowej, to poznawcze wyznaczniki cechowa bd wikszo, jeeli nie wszystkie emocje. Jednak nie wszyscy autorzy godz si na takie pojmowanie poznania. Obaj biologowie, LeDoux i Panksepp, wskazuj na odmienno obwodw neuronalnych odpowiedzialnych za poznanie i emocje. Poznanie zaley od czynnoci kory i hipokampa. Jeeli zawzi poznanie do procesw korowo-hipokampalnych, to okazuje si, e emocje mog pojawia si nawet wtedy, gdy procesy poznawcze s cakowicie nieobecne (na przykad u organizmw z lezjami korowymi i hipokampalnymi). Jak krtko stwierdza Panksepp, procesy "korowopoznawcze" nie s konieczne do powstania emocji. Przedstawiona przez LeDoux dyskusja na temat pocze midzy wzgrzem i zarwno ciaem migdaowatym, jak i kor mzgu, pozwolia na neuroanatomiczne wyjanienie, dlaczego "reprezentacje aktywizujce system emocjonalny mog opiera si na informacji niekompletnej i fragmentarycznej [...] [i dlaczego] nie zawsze jestemy wiadomi, z jakiego powodu reagujemy emocjonalnie w taki, a nie inny sposb". Z bardziej psychologicznego punktu widzenia stanowisko to popiera Izard, argumentujc, e emocje mog by wzbudzane take bez udziau procesw poznawczych. Izard przyjmuje tu raczej wsk definicj poznania (jako psychologicznego odpowiednika przetwarzania korowego), a szerok - emocji, do ktrych wcza take nastrj i cechy temperamentalne, sugerujc, e mog one by uwarunkowane genetycznie. Wielu autorw zauwaa, e aczkolwiek czasami emocje mog powstawa w oparciu o

jedynie minimalne przesanki poznawcze, to przypadki takie s rzadkie i raczej warto zajmowa si interakcjami midzy poznaniem a emocj. Na przykad Lazarus uwaa, e sensowniejsze od poszukiwania minimalnych poznawczych wyznacznikw emocji s badania nad podstawowymi procesami poznawczymi odrniajcymi od siebie poszczeglne emocje, podobnie sdz i inni teoretycy ocen poznawczych - Clore, Ellsworth, Frijda i Scherer. Wszyscy oni twierdz, e wzbudzenie emocji wymaga pewnych procesw poznawczych. Wikszo zgadza si, e procesy te mog mie zautomatyzowany charakter i std te opisywana przez Frijd "natychmiastowo" emocji nie jest sprzeczna z wystpowaniem ocen poznawczych. Jak jednak zauwaa Ellsworth, modele oceny poznawczej nie s wolne od istotnych problemw - na przykad nie s one w stanie wyjani wzbudzania emocji przez muzyk, a take dynamiki zmian emocjonalnych opisywanej przez teori procesw przeciwstawnych. Zarwno Clore, jak i Frijda przyznaj, e pewne stany afektywne mog pojawia si wskutek jedynie minimalnej iloci procesw poznawczych (aden z nich nie podaje jednak cisej definicji poznania). Stany te nie s jednak emocjami i bliej im ju do nastrojw, ktre, w przeciwiestwie do emocji, nie s skierowane na jaki wyrniony obiekt (por. odpowiedzi na Pytanie 2). Clore cytuje dowody na to, e wystarcza jedynie minimalna ilo procesw poznawczych, by pogoda wpywaa na nastrj. Pewne bodce uwaane s za samoistnie przyjemne lub przykre (na przykad niektre smaki czy zapachy), cho powstanie stosownych reakcji emocjonalnych nie wymaga rozleglejszych procesw poznawczych. Clore stwierdza przy tym dobitnie, e aby jaki stan istotnie by emocj, musi go poprzedzi jaki rodzaj nadajcych mu znaczenie ocen poznawczych.

Lazarus w interesujcy sposb wcza do swoich rozwaa perspektyw rozwojow, przeciwstawiajc gniew siedmiomiesicznego niemowlcia gniewowi osoby dorosej. Nie wszyscy zgodziliby si z zaproponowanym przeze rozwizaniem problemu, sam zreszt przyznaje, e niemowl nie jest zapewne w stanie sformuowa tych wszystkich ocen poznawczych, ktre uwaa za niezbdne do pojawienia si gniewu. Notabene podnoszony przez niego problem, jak wyjani gniew niemowlcia powstajcy pomimo nieobecnoci "wymaganych" ocen poznawczych moe mie charakter pozorny Trwa bowiem powana dyskusja, czy zaobserwowane przez Stenberga i Camposa reakcje niemowlt istotnie mona interpretowa jako gniew, a nie objawy bardziej niezrnicowanej reakcji dystresu (por. Camras, 1993). Istotnym problemem poruszanym przez wielu autorw s dwustronne interakcje poznania i emocji. LeDoux podsumowuje prawidowoci neuroanatomiczne, ktre tego rodzaju interakcje umoliwiaj. Odnotowuje on istnienie dwukierunkowych pocze pomidzy kor a ciaem migdaowatym umoliwiajcych modulacj procesw korowych przez ciao migdaowate oraz wpywanie procesw korowych na regulacj emocji przez ciao migdaowate. Podobn kwesti podnosi Panksepp, wskazujc na takie rozmieszczenie neuropeptydw w obwodach mzgowych, ktre suy funkcjom zarwno poznawczym, jak i emocjonalnym. Frijda wskazuje na wano poznania w procesie kontrolowania emocji i sugeruje, e ta funkcja poznania jest waniejsza od udziau procesw poznawczych w samym wzbudzaniu emocji. Dawniejsza debata midzy Lazarusem i Zajoncem (por. rozdziay w zbiorowej pracy pod redakcj Scherera i Ekmana, 1984) nad moliwoci wzbudzania emocji bez udziau poznania posuna si znacznie naprzd. Wikszo autorw zgadza si, e odpowied na to pytanie zaley

od sposobu zdefiniowania poznania. Wikszo badaczy zgodzi si z moliwoci powstawania emocji bez udziau wiadomego poznania. Wyzwaniem dla wspczesnych bada nad emocjami jest sprecyzowanie, jakie rodzaje operacji poznawczych s niezbdne dla wzbudzania emocji, oraz zidentyfikowanie obwodw neuronalnych sucych zarwno poznaniu, jak i emocji. Dalszych bada wymagaj te dwustronne interakcje obu tych systemw.

Pytanie 6: Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi wzorcami reakcji fizjologicznych? Richard J. Davidson: Zoono poszukiwania fizjologicznej specyficznocii emocji Pytanie, czy rne rodzaje emocji s zwizane ze specyficznymi wzorcami reakcji fizjologicznych (sterowanych centralnym i autonomicznym ukadem nerwowym), ma za sob dug i skomplikowan histori. Psychologowie prbuj na nie odpowiedzie przynajmniej od czasw Jamesa (1890). Sam James sugerowa, e rne emocje s zwizane z odmiennymi wzorcami zmian w miniach szkieletowych i w fizjologii, poniewa zakada, e dowiadczenie emocji pozostaje pod bezporednim wpywem sprze zwrotnych z obwodowego ukadu nerwowego. Idea, e emocje mog si rni specyfik obwodowych reakcji fizjologicznych, wypada jednak z ask po opublikowaniu przez Schachtera i Singera (1962) dwuczynnikowej teorii emocji, ktra wywara duy wpyw na psychologi emocji. Teoria ta zakadaa, e rne emocje s zwizane z tym samym stanem rozlanego pobudzenia fizjologicznego, a tym, co je rozrnia, s jedynie odmienne treci poznawcze. Cae pokolenie psychologw, gwnie spoecznych, pozostawao pod silnym wpywem

teorii Schachtera i Singera, wykonujc liczne eksperymenty oparte na jej zaoeniach. Jednak w ostatnim dziesicioleciu wahado wychylio si w przeciwn stron i pomys, e poszczeglne emocje cechuje charakterystyczna specyfika reakcji fizjologicznych nabra znw popularnoci, gwnie dziki pracom Ekmana, Levensona i ich wsppracownikw (na przykad Ekman, Levenson, Friesen, 1983; Levenson, Ekman, Friesen, 1990; Levenson, Carstensen, Friesen, Ekman, 1991; por. przegld danych u Levensona, 1992). Sprbuj najpierw zanalizowa, co pytanie to znaczy, a nastpnie zaproponuj pewn liczb moliwych rodzajw psychofizjologicznego zrnicowania emocji. Dokonam te wybirczego przegldu danych na temat specyficznych dla poszczeglnych emocji wzorcw obwodowych i centralnych reakcji fizjologicznych. W podsumowaniu stara si bd rzuci wyzwanie, jakie trzeba przyj, identyfikujc fizjologiczne niezmienniki cechujce rne okazje pojawiania si tej samej emocji oraz zarysuj perspektywy przyszych bada nad tym problemem. Rozpakowanie pytania Pierwsza kwestia pojawiajca si przed badaczem zainteresowanym fizjologiczn specyfik poszczeglnych emocji ma charakter metodologiczny Aby ujawni specyficzny charakter zmian fizjologicznych towarzyszcych poszczeglnym emocjom, naley wpierw wykaza, e bardzo rne sposoby wywoywania danej emocji prowadz zawsze do tych samych reakcji fizjologicznych. Co wicej, naley te porwna co najmniej dwie emocje, a take doczy warunki nie wzbudzajce emocji, ale aktywizujce te same drogi sensoryczne i motoryczne, co badane emocje. Tylko w ten sposb mona zmiany stwierdzane w momencie wzbudzenia emocji powiza z rzeczywistymi

zmianami emocji, a odrni od zmian wynikajcych z innych procesw towarzyszcych emocjom. Jeeli na przykad do wzbudzenia emocji uywa si filmowych klipw, istotne bdzie doczenie dla celw porwnawczych klipu, ktry emocji nie wzbudza, a cechuje si podobnymi wasnociami wzrokowymi i dwikowymi. Tylko taka strategia badawcza pozwoli odkry zmiany zwizane z emocj jako tak. Jednak stosunkowo niewiele bada prowadzonych jest przy uyciu tego rodzaju warunkw kontrolnych (por. Davidson i in., 1990; Cacioppo i in., w druku). Kwestia druga dotyczy tego, co obejmuje fizjologiczna aktywno specyficzna dla jakiej emocji. Jaki zakada si rodzaj odpowiednioci midzy reakcjami fizjologicznymi a badan emocj? Jaki status przyczynowy maj zmiany fizjologiczne? Czy domniemany wzorzec reakcji fizjologicznej jest wystarczajcy do wzbudzenia danej emocji? Czy jest konieczny? Dotychczasowe dane dotyczce zmian zarwno centralnych, jak i obwodowych nie pozwalaj udzieli jasnej odpowiedzi na te pytania. Wane jednak, by przysze badania w tej dziedzinie konstruowa w sposb, ktry umoliwiby bardziej precyzyjne analizy przyczynowo-skutkowe. Kwestia trzecia dotyczy przyjmowanego modelu emocji i tego, czy ma on charakter "wymiarowy" czy "kategorialny". Koncepcji zakadajcej istnienie niezrnicowanego pobudzenia emocjonalnego trudno jest sobie poradzi z danymi sugerujcymi zrnicowanie emocji pod wzgldem pewnych globalnych wymiarw fizjologicznych. Koncepcja ta przyjmuje stanowisko teoretyczne bardzo odmienne od kategorialnych teorii emocji utrzymujcych, e dla tzw. emocji podstawowych (por. odpowiedzi na Pytanie 1) uda si znale specyficzne wzorce aktywnoci fizjologicznej. Fizjologia obwodowa Autonomiczny ukad nerwowy wyksztaci si gwnie po to, by dostarcza dziaaniom

niezbdnego wsparcia metabolicznego. Tak wic, emocje powinny rni si wzorcami pobudzenia autonomicznego w takim stopniu, w jakim s powtarzalnie zwizane z rnymi tendencjami behawioralnymi. Levenson, Ekman i Friesen (1990) zauwaaj, e zmiany autonomiczne zwizane z rnymi emocjami "tworz wzorce aktywnoci wspierajce adaptacje behawioralne i skojarzone z nimi programy motoryczne najbardziej prawdopodobne dla tych emocji" (s. 379). Poniewa jednak ta sama emocja moe si wiza z rnymi wzorcami dziaa, aktywno autonomicznego ukadu nerwowego winna te ujawnia znaczny stopie zrnicowania. Tendencje behawioralne zwizane z jakimi wsplnymi emocjami s prawdopodobnie do zrnicowane. W kilku poprzednich publikacjach wyrniaem rne postaci afektu pozytywnego w oparciu o stopie powizania emocji z tendencj do zbliania si. Z kad z nich wie si odrbny wzorzec funkcjonowania mzgu (por. Davidson, 1993). Nie wiemy, czy s z nimi zwizane take odrbne wzorce aktywnoci autonomicznej. Strach moe wiza si z reakcj ucieczki lub znieruchomienia, podczas gdy gniew moe si czasem wiza z ruchami zbliania si (ataku), a czasami z tendencj do unikania (ucieczki). Autonomiczne wsparcie dla kadej z tych reakcji winno si znacznie rni. Na przykad mobilizacja sercowanaczyniowa powinna by silniejsza przy reakcji ucieczki ni znieruchomienia. Inne badania wykazay zrnicowanie centralnych substratw neurochemicznych dla rnych elementw reakcji strachu u rezusw (na przykad Kalin, Shelton, 1989) i prawdopodobne jest zrnicowanie take reakcji autonomicznych. Takim emocjom, jak szczcie, gniew i strach towarzyszy mog zapewne tendencje zarwno do zbliania si, jak i do unikania. Jeeli tej samej

emocji towarzyszyyby sprzeczne tendencje behawioralne, to naley oczekiwa znacznego zrnicowania reakcji autonomicznych przy rnych okazjach pojawiania si emocji. Warto te odnotowa pewn propozycj dotyczc wspwystpowania emocji i dziaania, ktr zgosiem w innym miejscu (Davidson, 1993). Nie wierz w przypadkowy charakter tego wspwystpowania i myl, e biologia nakada na nie pewne ograniczenia, tak samo jak jestemy biologicznie przygotowani do kojarzenia pewnych klas bodcw z okrelonym rodzajem reakcji bezwarunkowej (por. Seligman, Hager, 1972). Na przykad trudno byoby uwarunkowa reakcj zbliania si na bodce budzce wstrt albo wyksztaci tendencje do unikania bodcw silnie apetytywnych. W wypadku emocji o silnych biologicznych ograniczeniach wspwystpowania naleaoby oczekiwa wikszej konsekwencji w reakcjach autonomicznych. W wypadku za emocji o sabszych ograniczeniach (na przykad szczcie, gniew i strach) reakcje autonomiczne ujawni zapewne mniejsz zgodno wewntrzn. By moe typowe metody wzbudzania emocji stosowane w laboratoryjnych badaniach osb dorosych same nakadaj ograniczenia na dziaania, jakie ludzie mog ujawnia, co sztucznie akcentowaoby wewntrzn zgodno autonomicznych reakcji towarzyszcych okrelonym emocjom. Sinha, Lovall i Parsons (1992) skonstruowali starannie zindywidualizowane scenariusze wyobraonych dziaa i posugiwali si wyrafinowanym pomiarem funkcji sercowo-naczyniowych, co pozwolio stwierdzi systematyczne zrnicowanie emocji negatywnych, przy czym gwna odmienno dotyczya strachu i gniewu. Gniew zwizany by z wyszym cinieniem rozkurczowym krwi i wiksz opornoci obwodow ni strach. Levenson (i in., 1990) rwnie stwierdzili

systematyczne rnice temperatury palca w stanie gniewu i strachu, przy czym gniewowi towarzyszyy wzrosty, za strachowi spadki temperatury. Pomimo tych zachcajcych doniesie, nadal brak zgodnoci midzy wynikami rnych bada, a istniejce dane nie wskazuj, aby kada z emocji miaa wasn charakterystyk fizjologiczn. Cacioppo i jego wsppracownicy (1993) dokonali przegldu wszystkich bada porwnujcych dwie lub wicej emocj wzbudzonych jakkolwiek metod i mierzcych dwie lub wicej reakcji autonomicznych. Oglny ich wniosek, to brak zgodnoci w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Badacze ci wskazali rwnie, e emocjom nie musz koniecznie towarzyszy jakiekolwiek zmiany fizjologiczne, poniewa istnieje wiele przykadw ujawniania si zrnicowanych jakociowo emocji mimo braku systematycznych zmian fizjologicznych. Wielu badaczy studiowao fizjologi emocji z perspektywy wymiarowej. Z reguy starali si odnale uniwersalne biologiczne wskaniki pobudzenia i znaku emocji, jako e te dwa wymiary wyjaniaj najwicej rnic pomidzy emocjami (por. Russell, Mehrabian, 1977; Osgood, Suci, Tannebaum, 1957). Co ciekawe, cho stwierdzono systematyczne zrnicowanie w zakresie wzorcw napicia mini twarzowych, modulacji odruchowego mrugania powiek i miar funkcjonowania mzgu pomidzy emocjami rnicymi si znakiem, nie stwierdzono systematycznych rnic pod wzgldem reakcji autonomicznych (por. jednak niedawne badanie Langa i in., 1993, w ktrym stwierdzono zwizek przyjemnoci z przyspieszeniem akcji serca). Cacioppo i inni badacze (1986) stwierdzili zrnicowanie elektromiografii mini twarzy polegajce na silniejszej aktywnoci minia jarzmowego, a sabszej - korugatora (minia odpowiedzialnego za

marszczenie brwi) przy emocjach pozytywnych ni negatywnych. Lang (i inni uczeni, 1992) stwierdzi natomiast wzmoenie reakcji mrugania na nieoczekiwany bodziec dwikowy pojawiajcy si podczas oddziaywania bodca negatywnego (a nie pozytywnego lub neutralnego). Wreszcie Davidson i wsppracownicy (por. Davidson, 1992) stwierdzili rzetelne zrnicowanie pewnych elektrofizjologicznych miar aktywnoci przednich obszarw pata skroniowego pomidzy pozytywnymi stanami emocjonalnymi zwizanymi z tendencj do zbliania si, a negatywnymi stanami zwizanymi z unikaniem. Fizjologia orodkowa Historycznie rzecz biorc, badania biologicznych substratw emocji koncentroway si na podkorowych strukturach limbicznych u zwierzt. Idea, e rne emocje wi si ze specyficznymi wzorcami aktywnoci centralnego ukadu nerwowego musi by w trywialnym sensie tego sowa prawdziwa, jeeli zaoymy, e dowolne zmiany umysowe s niemoliwe bez odpowiedzialnych za nie zmian w aktywnoci mzgu. Wyzwaniem dla badaczy jest natomiast okrelenie naturalnych kategorii emocjonalnych i zidentyfikowanie tego, co si nie zmienia w rnych egzemplifikacjach (okazjach przeywania) emocji tej samej kategorii. Sposb wywoywania emocji z pewnoci wpywa na stan centralnego ukadu nerwowego, jako e bodce wzrokowe pobudzaj wzrokowe obszary kory, za emocje wzbudzone poprzez wasne myli bior pocztek z pobudzenia pl skojarzeniowych, a nie z obszarw czuciowych. Jeeli w jakiej rodzinie emocji (por. dyskusja nad tym pojciem u Ekmana, 1992) znajduje si jaka niezmienna waciwo, to powinien jej odpowiada niezmienny wzorzec aktywnoci neuronalnej stanowicy swoisty "destylat", po wyeliminowaniu zmian neuronalnych wywoanych zmiennymi czynnikami kontekstu i zdarzenia

wywoujcego emocj. Jak dotd brak przekonujcych dowodw na istnienie takich wzorcw neuronalnych, ktre byyby specyficzne dla rnych emocji. Godzi si jednak odnotowa, e jak dotd nie podjto bada nad ich znalezieniem przy uyciu wspczesnych, wyrafinowanych metod badawczych. By moe tego rodzaju wzorce uda si znale nie w obwodach neuronalnych odpowiedzialnych wycznie za procesy emocjonalne, lecz w obwodach uwikanych w procesy poznawcze wyszego rzdu (Davidson, 1992a), skoro istotne rnice midzy emocjami miayby polega na angaowaniu odmiennych celw/potrzeb, a wic odmiennych treci poznawczych (podobne tezy gosz te Stein i Trabasso, 1992 oraz Johnson-Laird i Oatley, 1992). Inne obiecujce podejcie opiera si na przesankach etologiczno-anatomicznych. Na podstawie etologicznych bada nad zachowaniem ssakw MacLean (1990) wyrni sze gwnych form zachowania, ktrym odpowiada sze popularnych emocji. Te formy zachowania i w nawiasie - emocje, to: (1) poszukiwanie (pragnienie); (2) agresja (gniew); (3) chronienie si (strach); (4) apatia (smutek); (5) zachowanie radosne (rado) i (6) pieszczoty (przywizanie/mio). Kade z tych zachowa wystpuje u rnych gatunkw ssakw MacLean przedstawia te koncepcj, zgodnie z ktr specyficzne systemy mzgowe odpowiedzialne s za kade z owych zachowa. Inni badacze nie prbowali odnale obwodw neuronalnych specyficznych dla poszczeglnych emocji, a raczej prbowali zidentyfikowa jaki oglny mechanizm neuronalny, ktry byby aktywizowany przez kad emocj. Rnice midzy emocjami mogyby natomiast polega na odmiennych wzorcach pobudzania tego mechanizmu, z ktrych kady prowadziby do odmiennej emocji. LeDoux (1987, 1992) przedstawi sta

I rann dokumentacj tezy, e u ssakw struktur uwikan w emocje tak pozytywne, jak i negatywne jest ciao migdaowate. Struktura ta u czowieka nie bya przedmiotem intensywnych bada, czciowo z powodu swych niewielkich rozmiarw i niedostpnego pooenia (przyrodkowa cz pata skroniowego). Badania takie s niezbdne dla wyjanienia rnych kwestii zwizanych ze specyficznoci emocji u ludzi. Na przykad Tranel i Hyman (1990) relacjonuj pewien przypadek modej pacjentki z chorob Urbacha-Wiethe'a, rzadk przypadoci cechujc si odkadaniem wapnia w przedniorodkowej czci pata skroniowego. Stwierdzili u tej pacjentki obustronne uszkodzenie ciaa migdaowatego, a mimo to wystpowaa u niej nienaruszona reakcja skrno-galwaniczna na bodce emocjonalne. W poprzednich pracach (Davidson, 1984, 1992a, 1992b) przedstawiem model wyjaniajcy rol prawego i lewego obszaru przedniego pata skroniowego w regulowaniu emocji zwizanych z tendencjami do zbliania si i wycofywania. Sugeruj, e lewy obszar przedni uwikany jest w pozytywny afekt zwizany ze zblianiem si, podczas gdy prawy region przedni w afekt negatywny zwizany z wycofywaniem si. Pozytywnemu afektowi zwizanemu ze zblianiem powinna towarzyszy aktywizacja lewego obszaru przedniego. Pewne rodzaje afektu negatywnego mog by zwizane gwnie z osabieniem tendencji do zbliania (na przykad smutek i jego patologiczny objaw w postaci depresji), powinny by zatem zwizane ze spadkiem aktywnoci lewego obszaru przedniego. Natomiast negatywny afekt zwizany z tendencjami do wycofania (na przykad strach i wstrt) powinien wiza si z aktywnoci prawego obszaru przedniego. Postawiem te hipotez, e ludzie rni si toniczn aktywizacj tych regionw mzgu i e te rnice indywidualne decyduj o

zrnicowanej podatnoci jednostek na popadanie w okrelony stan afektywny (por. przegld danych u Davidsona, 199b). Przysze wyzwania Mzg ludzki jest wytworem milionw lat ewolucji, wyksztaci wic bardzo trwae i skuteczne sposoby przetwarzania informacji. Te same struktury mzgowe uczestnicz w tysicach typw przetwarzania informacji i wydaje si nieprawdopodobne, by neuronalne podstawy emocji byy cakowicie odmienne od podstaw innych systemw przetwarzania informacji, takich jak poznanie. Okazuje si, e paty czoowe maj kluczowe znaczenie zarwno dla procesw poznawczych, jak i emocjonalnych, co rwnie podkrela cise zwizki midzy tymi klasami procesw i by moe wskazuje na sztuczno ich rozrniania. Fakt ten sugeruje te, e rnice midzy emocjami mog polega na odmiennych wzorcach aktywizacji tych samych struktur. Gwne wyzwanie, jakie przed nami stoi, to kwestia, jak wzorce te zdefiniowa. Badacze studiujcy obwodowe i orodkowe skadniki emocji czsto posuguj si terminem "wzorzec" dla okrelenia specyficznych dla jakiej emocji konfiguracji zmian fizjologicznych. Jednak trudno poda formaln charakterystyk wyrnianych dotd wzorcw, a take zidentyfikowa je w konkretnej sytuacji. Moliwe, e do uchwycenia niezmiennikw ukrywajcych si za konfiguracjami zmian potrzebne jest rozwinicie nowych technik statystycznych. Istotnym zadaniem przyszych bada jest take rozbir emocji na elementarne procesy, ktre si na nie skadaj. Strategia ta okazaa si bardzo owocna w badaniach neuronalnych podstaw poznania, okazao si, e procesy uwaane za podstawowe, jak uwaga czy wyobrania, rozpady si na mniejsze czci skadowe pod naporem rygorystycznej analizy skadnikw (por. Kosslyn i in.,

1993). Tego samego typu analizy s konieczne i dla emocji; by moe wyka one, e odrbne zmiany fizjologiczne towarzysz ocenie poznawczej, doznaniom uczu i tendencjom do dziaania. Jeffrey A. Gray: Trzy podstawowe systemy emocjonalne Jest taka stara historyjka, z akcj umieszczan nie wiedzie czemu na ulicach Amsterdamu, o policjancie i mczynie szukajcym zegarka pod latarni. "Gdzie zgubi pan zegarek?" - pyta policjant. "Tam" - mczyzna wskazuje miejsce pod potem odlege o 50 metrw. "To dlaczego suka pan tutaj"? "Bo tutaj jest janiej" - odpowiada mczyzna. Historyjka ta pokazuje w skrcie, dlaczego fizjologicznie zorientowani psychologowie pierwszej poowy XX wieku powicili tyle wysikw na poszukiwanie specyficznoci poszczeglnych emocji w zakresie funkcjonowania autonomicznego ukadu nerwowego (AUN) i ukadu hormonalnego (UH). W czasach tych byo bardzo niewiele wiata w miejscu, w ktrym szuka naleao, a mianowicie w mzgu, tak wic psychologowie szukali tam, gdzie mona byo co zobaczy, czyli w AUN i UH. Wspczenie sprawy maj si ju inaczej eksperymentalne badania fizjologicznych funkcji mzgu u zwierzt wykorzystuj obecnie szereg bardzo uytecznych technik, za stosowana in vivo technika neuroobrazowania (neuroimaging) zdaje si rwnie obiecujcym narzdziem do bada mzgu ludzkiego. Analogia z latarni wskazuje te, e aczkolwiek atwiej byo bada funkcjonowani AUN i UH, nie s to jednak miejsca, ktre naleaoby przeszukiwa. Systemy te s odpowiedzialne za, by tak rzec, konserwowanie organizmu - metabolizm energetyczny, naprawa tkanek itd. Byoby dziwne, gdyby funkcje te byy w zrnicowany sposb powizane z poszczeglnymi emocjami, poniewa na przykad wymagania energetyczne intensywnego dziaania mog by mniej wicej

jednakowe, niezalenie od emocjonalnej treci owego dziaania. Rozwamy przykad zwierzcia stajcego w obliczu niebezpiecznego drapienika i majcego do wyboru trzy rodzaje dziaania: walk z drapienikiem, ucieczk ciekami, ktre w przeszoci zapewniay bezpieczestwo, lub znieruchomienie. Jak to zobaczymy dalej, te trzy typy reakcji (walka, aktywne unikanie, zahamowanie behawioralne) s uzalenione od trzech rnych systemw mzgowych, z ktrych kady zdaje si zwizany z odmiennym stanem emocjonalnym. Wszystkie jednak wymagaj mobilizacji energetycznej (nawet przy zahamowaniu behawioralnym zwierz znajduje si w stanie gotowoci do intensywnych dziaa), co jest przyczyn podobnego we wszystkich trzech przypadkach wzorca aktywnoci AUN i UH. Do mizerne rezultaty bada nad powizaniem wzorcw aktywnoci AUN i UH ze specyficznymi emocjami (omwione szeroko przez Graya, 1987) potwierdzaj to, co mona byo przewidzie: brak wikszych rnic. W najlepszym wypadku badania te ujawniy nieco odmienne wzorce reakcji na bodce awersyjne w zalenoci od stopnia, w jakim badanemu zwierzciu dostpne s bierne lub aktywne rozwizania motoryczne, a take nieco odmienne reakcje podczas emocji wywoywanych przez bodce awersyjne i apetytywne (Gray, 1987, s. 68-69). niwo to, cho ubogie, jest jednak zgodne z wynikami bada nad mzgowymi podstawami zachowa emocjonalnych. Te bowiem wskazuj na istnienie trzech zasadniczych systemw emocjonalnych w mzgu ssakw: pierwszy dotyczy reakcji na bodce apetytywne, drugi dotyczy ataku lub ucieczki w reakcji na bodce awersyjne, trzeci za dotyczy behawioralnego zahamowania w reakcji na bodce awersyjne. Rwnolego w stosunku do wynikw bada nad AUN i UH jest mocno rozmyta, cho daje si zauway. Dalsze

poszukiwanie takich rwnolegoci moe rzuci wicej wiata na organizacj AUN i UH. Jeeli jednak interesuje nas organizacja zachowania i stanw emocjonalnych, winnimy si skoncentrowa raczej na funkcjonowaniu mzgu, czym si obecnie zajm. Coraz wicej bada dotyczy mzgowych mechanizmw zachowania emocjonalnego zwierzt. Badacze tej dziedziny s dalecy od zgody co do tego, jakie s owe mechanizmy, jak wiele mona ich rzetelnie wyrni i jak maj si one do emocji, ktre ludzie s w stanie nazwa w jzyku potocznym. Jednak w pewnych punktach panuje znaczna zgodno, podejrzewam nawet, e wiksza ni wrd badaczy emocji w ogle. Po pierwsze, badacze zgadzaj si, e emocje zwizane s z reakcjami na wzmocnienie, zarwno pozytywne, jak i negatywne, wrodzone lub wyuczone (cho nie wszyscy badacze zgodz si na uywany przeze mnie jzyk opisu wywodzcy si z bada nad zwierztami). Zaoenie to ma dug i owocn histori w badaniach nad uczeniem si zwierzt (na przykad Amsel, 1958; Miller, 1951; Mowrer, 1960). Ma ono take swj odpowiednik w filozoficznych i poznawczych podejciach do emocji posugujcych si terminami "ocena poznawcza" czy "wartociowanie" dla oznaczenie procesw, dziki ktrym jednostka okrela wzmacniajce wasnoci bodca (na przykad Lyons; Frijda, 1986). Po drugie, panuje powszechna zgoda co do istnienia specyficznych systemw emocjonalnych, a zatem i specyficznych emocji (na przykad Gray, 1994; LeDoux, 1987; Panksepp, 1986; Rolls, 1990) oraz tego, e ich liczba jest niewielka (wikszo badaczy zadowala si trzema lub czterema). O ile dobrze si orientuj, aden z badaczy mzgu nie postuluje istnienia jakiego oglnego pojcia "emocji w ogle". (Pewne niespecyficzne pojcia, jak "pobudzanie" czy "aktywacja" oczywicie

istniej, ale s uwaane albo za skadnik specyficznych systemw emocjonalnych, albo za pojcie od nich niezalene.) Dalej zaczynaj si ju rozbienoci, cho niektre maj charakter pozorny, gdy wynikaj z rnic w nazewnictwie. Na przykad Graeff (1987) pisze o behawioralnym systemie awersyjnym, ktry jest niemal identyczny z moim pojciem systemu walki/ucieczki, za Fowles (1980) uywa terminu "system aktywacji behawioralnej", ktry jest prawie taki sam jak postulowany przeze mnie "behawioralny system zbliania". Podobne przykady mona by jeszcze dugo mnoy (por. Gray, 1991). Niektre rozbienoci maj jednak charakter rzeczywisty i dotycz na przykad kwestii, jak najlepiej podzieli rne obwody mzgowe na odrbne systemy albo ktre systemy mzgowe s odpowiedzialne za poszczeglne emocje i typy zachowania. Na szczcie jest to ten rodzaj sprzecznoci, ktrymi nauka yje - mona je rozwizywa na drodze empirycznej i inspiruj one do dalszych bada. W dalszym cigu tego tekstu przedstawi mj wasny model, pozostawiajc innym prezentacj ich koncepcji. Mj model zakada istnienie w mzgu ssakw trzech podstawowych systemw emocjonalnych: system zbliania behawioralnego (SZB), system walki/ucieczki (SWU) i system hamowania behawioralnego (SHB). Wyczerpujca charakterystyka modelu wymagaaby opisania kadego z tych systemw na trzech poziomach: behawioralnym (opisujc zwizane ze wzmocnieniami wejcia i wyjcia pozwalajce na funkcjonalne zdefiniowanie systemu), neuronalnym (okrelajc struktury mzgu i wzorce aktywnoci poredniczce midzy wskazanymi poprzednio wejciami i wyjciami systemu) oraz poznawczym, czyli komputacyjnym (opisujc procesy przetwarzania informacji wzbudzane przez systemy mzgowe wskazane na poziomie poprzednim).

Relacje wejcie/wyjcie definiujce SZB, SWU i SHB na poziomie behawioralnym ilustruj rysunki ze strony 213. Relacje te zostay czciowo wywiedzione z interpretacji duej liczby danych dotyczcych uczenia si zwierzt (Gray, 1975, 1987). Struktury mzgowe (umiejscowione gwnie w systemie limbicznym i zwojach podstawy mzgu, Gray, w druku) zaporedniczajce te relacje zostay szczegowo opisane dla SZB przez Graya i innych badaczy (1991), za dla SHB przez Graya (1982a, 1982b, 1987). Opisy SWU znale mona u Adamsa (1979), Graeffa (1987) i Pankseppa (1982) cho niekoniecznie pod tak wanie nazw. Zacytowane prace przedstawiaj rwnie wiele zrnicowanych dowodw empirycznych na istnienie i tak wanie charakterystyk przedstawianych tu systemw. Dalsza charakterystyka trzeciego, poznawczego poziomu SHB (Gray, 1982a, 1982b) skupia si na pojciu komparatora, ktry nieprzerwanie sprawdza zgodno biecego stanu wiata ze stanem oczekiwanym. Gwne skadniki informacyjne niezbdne dla tego procesu porwnywania ilustruje rysunek ze strony 214. Dodatkowe analizy procesw przetwarzania informacji w SZB koncentruj si natomiast na funkcji programowania motorycznego (Gray, 1994; Gray i in., 1991; Swerdlow, Kobb, 1987). Od niedawna rozpoczlimy przekadanie sownego opisu procesw poznawczych zaporedniczajcych te systemy na jzyk modeli komputacyjnych, skupiajc si w szczeglnoci na pewnych wasnociach interakcji midzy SZB i SHB (Schmajuk, Lam, Gray, w przygotowaniu). Zarysowany tu model dostarcza ram pojciowych umoliwiajcych odpowied na pytanie tego rozdziau: "Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi wzorcami reakcji fizjo-

logicznych"? Odpowied brzmi: "Tak, w mzgu". Mwic bardziej szczegowo, aktywno kadego z opisanych podstawowych systemw emocjonalnych odpowiada odrbnemu stanowi emocjonalnemu. Jednak wane jest wyjanienie, co ta teza waciwie znaczy. Najlepszym wyjanieniem bdzie by moe przyrwnanie aktywnoci kadego z podstawowych systemw emocji do trzech rodzajw czopkw siatkwki. Kady z nich zawiera pigment odpowiadajcy wybirczej wraliwoci na barwy Poza laboratorium nie mamy nigdy do czynienia z aktywnoci jednego tylko pigmentu, poniewa kade doznanie barwy jest skutkiem cznej aktywnoci wszystkich trzech rodzajw czopkw (oraz dalszego przetwarzania informacji w drogach wzrokowych i korze mzgu). Podobnie u podoa kadego rzeczywistego doznania emocjonalnego ley pewna mieszanka aktywnoci wszystkich trzech podstawowych systemw emocjonalnych (dalsze komplikacje pojawi si, gdy rozpatrywa bdziemy stany emocjonalne okrelone nazwami sownymi, por. dyskusja u Graya, 1985b). Musimy zatem odrni podstawowe stany emocjonalne (kady z nich odpowiada pewnemu poziomowi aktywnoci ktrego z podstawowych systemw emocjonalnych) od dowiadczanych stanw emocjonalnych, z ktrych kady odpowiada jakiej mieszance aktywnoci wszystkich trzech systemw. Niezalenie jednak od punktu widzenia, mona mwi o specyficznych wzorcach reakcji fizjologicznych typowych dla poszczeglnych emocji (c zreszt innego mona mie na myli, mwic o "specyficznej emocji"?) Kontynuujc porwnanie z trzema pigmentami siatkwki, mona dalej zapyta: "A jakie s najczystsze stany emocjonalne? (w takim sensie, w jakim pewne doznania barwy odpowiadaj bardziej aktywnoci jednego typu czopkw ni pozostaych typw). Dla silnej aktywnoci SHB

emocj tak jest lk. W wypadku dwch pozostaych systemw odpowied jest mniej jasna. "Czyst" emocj dla SWU moe by panika lub wcieko (Graeff, 1987; Gray, 1994), za dla SZB moe ni by nadzieja lub rozlunienie (Mowrer, 1960), szczcie lub euforyczne "bycie na haju" wywoywane pewnymi narkotykami (Tewart, de Wit, Eikelboom, 1984). Wracajc do autonomicznego ukadu nerwowego i ukadu hormonalnego, moemy spyta o to, w jaki sposb specyficzna aktywno podstawowych systemw emocjonalnych zwizana jest z aktywnoci tych dwch systemw obwodowych. Jak ju wskazywaem, oba te systemy (autonomiczny i hormonalny) aktywizuj si w podobny sposb, gdy wymagane s jakiekolwiek energiczne dziaania, zarwno wtedy, gdy idzie jedynie o przygotowanie si do dziaania (jak w przypadku lku, porwnaj wzrost pobudzenia na wyjciu, rysunek pierwszy ze strony 213) bd o zachowania typu walka/ucieczka (panika/przeraenie lub wcieko), bd te o aktywne dziaania zmierzajce do uzyskania nagrody czy uniknicia kary (nadzieja lub rozlunienie). Wzorzec pobudzenia autonomicznego jest nieco odmienny dla zahamowania behawioralnego z jednej strony i dla walki/ucieczki z drugiej strony; za pobudzenie autonomiczne, dla ktrego czowiek nie ma jasnego wytumaczenia, przeradza si w doznanie afektu raczej negatywnego ni pozytywnego (Marshall, Zimbardo, 1979; Madach 1979). Poza tymi wyjtkami nie ma dowodw na specyficzn rol aktywnoci ukadu autonomicznego i hormonalnego. Joseph E. LeDoux: Specyficzno fizjologiczna emocji - nie zapominajmy o fizjologii CUN Rozstrzygnicie, czy poszczeglnym emocjom towarzysz zrnicowane wzorce reakcji

fizjologicznych, to jeden z najbardziej ciernistych problemw w badaniach nad emocjami. Tradycja tych bada wywodzi si z hipotezy sprzenia zwrotnego Williama Jamesa zakadajcej, e dochodzca do mzgu informacja o zmianach stanu ciaa towarzyszcych pobudzeniu emocjonalnemu wyznacza dowiadczany przez czowieka stan emocjonalny. Wiele bada nad tym problemem polegao na mierzeniu obwodowej aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego (AUN). Oglnie mwic, nie udao si wykry jasnych i przekonujcych dowodw na autonomiczne zrnicowanie emocji (na przykad Frijda, 1986), cho wspczesne badania sugeruj zrnicowanie niektrych emocji w pewnych warunkach (Levenson, 1992). Nacisk na badanie AUN wynika w duym stopniu z przedstawionej przez Cannona (1927) krytyki hipotezy sprzenia Williama Jamesa. Krytyka Cannona dotyczya jedynie aktywnoci autonomicznej, cho James zakada, e istotne sprzenie zwrotne obejmuje cay akt emocjonalny, a wic rwnie reakcje behawioralne. Niekonkluzywne wyniki bada nad autonomicznym zrnicowaniem emocji niekoniecznie ka wic odrzuci hipotez sprzenia zwrotnego, jak to od dawna wskazuj badacze zajmujcy si rol sprzenia zwrotnego mini twarzy (Izard, 1977). Jeeli rnym emocjom towarzysz specyficzne dla nich wzorce behawioralne, to mzg moe odbiera zrnicowane sprzenia zwrotne z obwodowego ukadu nerwowego. Problem polegaby zatem na wyjanieniu, po pierwsze, w jaki sposb emocja moe by odczuwana nawet w wypadku nieobecnoci obserwowalnego zachowania; po drugie, w jaki sposb emocje, ktrym towarzyszy podobna aktywno behawioralna mog by dowiadczane jako rne oraz po trzecie, w jaki sposb stany, ktrym towarzyszy to samo zachowanie (na przykad bieg dla zdrowia oraz bieg w trakcie ucieczki)

mog by dowiadczane czasami jako neutralne, a czasami jako emocjonalne. Sprzenie zwrotne jest by moe istotnym wyznacznikiem emocji, jednak nie wydaje si ono wystarczajcym jej wyjanieniem. Niemono znalezienia specyficznej dla poszczeglnych emocji aktywnoci autonomicznej nie dowodzi jeszcze jej braku. Tradycja badawcza polega tu bowiem na mierzeniu stosunkowo niewielkiej liczby zmiennych. Nawet jednak posugiwanie si wieloma miarami rwnoczenie jest tylko porednim mierzeniem aktywnoci AUN. System ten reaguje, zmieniajc aktywno neuronw kocowych umieszczonych w organach wewntrznych, natomiast pomiary reakcji tych organw (zmian cinienia krwi i poziomu hormonw) s wskanikami konsekwencji pobudzenia autonomicznego, nie za bezporednimi miarami samej reakcji neuronalnej. Reakcje narzdw wewntrznych mog co prawda stanowi rdo sprze zwrotnych dla mzgu, jednak wobec braku jasnej definicji owego sprzenia trudno okreli, czym miayby by takie ponadprogowe bodce zwrotne. Liczba potencjalnych reakcji do mierzenia jest bowiem niemal nieograniczona. Nawet gdyby udao si znale odpowiednie miary, dodatkowe czynniki mog utrudnia dokadn ocen autonomicznego sprzenia zwrotnego. Eksperymentalne badania nad ludzkimi emocjami s z praktycznych wzgldw prowadzone w sztucznych warunkach laboratoryjnych, a ze wzgldw etycznych wzbudzane s emocje o nateniu co najwyej umiarkowanym. Dy si rwnie do ograniczenia iloci reakcji dostpnych osobie badanej, aby obserwowane zmiany autonomiczne byy faktycznie rezultatem pierwotnego stanu emocjonalnego, nie za konsekwencj wywoanych emocj zachowa badanego. W sytuacjach naturalnych, przy zachowaniu nie

ograniczonym wymaganiami pomiaru i eksperymentalnego schematu, sprzenie zwrotne moe by znacznie silniejsze, bogatsze i zawiera liczne interakcje midzy pierwotnymi i wtrnymi zmianami wszystkich systemw reagowania. Niezalenie od tego, jak wiele specyficznoci w reakcjach autonomicznych uda si ostatecznie wykry, nawet wzgldnie niespecyficzne informacje zwrotne z AUN mog odgrywa istotn rol w teorii emocji. Z oczywistych powodw stany emocjonalne s silniejsze i trwalsze od innych stanw umysowych - gdyby reakcja strachu bya zbyt saba lub zbyt krtka, zagraaoby to przetrwaniu organizmu. Nawet niespecyficzna informacja zwrotna stanowi wic uyteczny mechanizm podtrzymujcy trwanie i natenie stanw emocjonalnych. Skonny jestem zatem sdzi, e w kadych warunkach wywoujcych silne pobudzenie emocjonalne nastpuje skok niezrnicowanej aktywnoci autonomicznej owocujcy uoglnionym stanem niespecyficznego pobudzenia, stanowicego to dla innych zmian autonomicznych o bardziej specyficznym charakterze. Poniewa stosunek sygnau do szumu jest znacznie wikszy dla reakcji uoglnionej ni dla reakcji specyficznych dla poszczeglnych emocji, prowadzi to do wniosku, e reakcje niespecyficzne s sabe lub w ogle nie wystpuj. Jednak wielko reakcji niespecyficznej wcale nie powinna nam suy jako oglne kryterium, w stosunku do ktrego okrelamy wszystkie zmiany w funkcjonowaniu AUN. Bowiem nawet jeeli zrnicowanie i specyfika reakcji dla poszczeglnych emocji oka si niewielkie w stosunku do masywnych zmian niespecyficznych, mog one nadal by wane w sensie fizjologicznym i psychologicznym. Z drugiej jednak strony, wcale tak by nie musi. awa przysigych obraduje i nie zapada jeszcze

decyzja, jak wiele specyficznoci autonomicznej wykazuj poszczeglne emocje i czy specyfika ta jest wana. Cho rezultaty bada nad AUN s dyskusyjne, to aby znale liczne dowody na fizjologiczn specyficzno emocji, wystarczy zmierzy aktywno centralnego ukadu nerwowego (CUN). Technika mierzenia potencjaw elektrycznych pojedynczych neuronw lub ich wizek doprowadzia do wykrycia licznych przypadkw aktywnoci specyficznej dla poszczeglnych emocji. Na przykad eksperymenty na prymatach znajdujcych si w stanie czuwania pokazay zrnicowan wraliwo neuronw ciaa migdaowatego na nagradzane i nie nagradzane bodce wzrokowe lub suchowe (Ono, Nishijo, 1990; Rolls, 1992). Niektre z neuronw tej struktury w odmienny sposb reaguj na bodce skojarzone z nagrod i skojarzone z kar. W ciele migdaowatym mona te znale neurony, ktre zmieniaj swoj reaktywno w miar zmiany znaczenia bodca. Jednak neurony ciaa migdaowatego s bardziej oporne na zmiany znaczenia ni neurony pewnego obszaru pata czoowego, ktre szybko i atwo reaguj na zmieniajce si zalenoci midzy rnymi elementami otoczenia (Rolls, 1992). Neurony ciaa migdaowatego reaguj te w specyficzny sposb na obraz twarzy osobnika tego samego gatunku i na interakcje spoeczne (Brothers i in., 1990). Wraliwo komrek CUN na bodce emocjonalne wykazay te badania nad zmianami aktywnoci rnych zespow neuronalnych podczas klasycznego warunkowania reakcji na bodce negatywne. Po wspwystpowaniu dwikowego bodca warunkowego z jakim awersyjnym zdarzeniem nastpuj liczne zmiany w reagowaniu na ten bodziec przez neurony rnych obszarw mzgu, jak ciao migdaowate, hipokamp, wzgrze wzrokowe czy kora czuciowa (Kapp i in., 1992;

Berger, Thompson, 1978; Gabriel i in., 1976; Ryugo, Weinberger, 1978; Weinberger i in., 1990). Prg pobudzenia neuronw ronie lub spada w stosunku do poziomu podstawowego, a odpowiednie porwnania z sytuacjami neutralnymi dowodz specyficznoci tych zmian dla sytuacji warunkowania (a wic tego, e s one skutkiem wyuczonych skojarze). W niektrych badaniach uczeni posuguj si procedur kontroln polegajc na tym, e jeden bodziec warunkowy (BW+) jest kojarzony z bodcem bezwarunkowym, podczas gdy inny bodziec warunkowy (BW ) nie jest kojarzony z tym drugim. Ten rodzaj warunkw jest szczeglnie istotny, poniewa badania wykazay, e BW+ wywouje strach, podczas gdy BW- hamuje bd nawet znosi strach (Rescorla, 1988; Mackintosh, 1983; Thomas, 1988). W takiej sytuacji komrki uprzednio wskazanych systemw mzgowych ujawniaj uwarunkowanie rnicowe, polegajce na odmiennym reagowaniu na bodce zapowiadajce awersyjne zdarzenie i na bodce zapowiadajce warunki bezpieczestwa. Dowody na specyficzno mzgowej reprezentacji emocji pochodz take z bada nad drogami nerwowymi lecymi u podstaw rnych stanw emocjonalnych. Na przykad liczne badania nad rnymi stanami emocjonalnymi u zwierzt wskazuj na udzia ciaa migdaowatego (LeDoux, 1992a). Mona by to traktowa jako dowd przeciw specyficznoci rnych emocji. Jednake ciao migdaowate jest niesychanie skomplikowanym obszarem mzgu z wieloma podstrukturami, z ktrych kada dysponuje wasnymi wejciami i wyjciami. Na przykad jdro boczne ciaa migdaowatego zawiera wikszo pocze z kory czuciowej (por. rysunek w mojej odpowiedzi na Pytanie 5). I cho lezja tego jdra uszkadza uwarunkowane emocje pozytywne i

negatywne (zapewne wskutek przerwania strumienia informacji sensorycznej), rne wyjcia tego jdra zdaj si uwikane w rne sytuacje. Tak na przykad poczenia jdra bocznego z jdrem rodkowym ciaa migdaowatego zdaj si wane w kontrolowaniu wyuczonej reakcji strachu (LeDoux, 1992), za poczenia z jdrem accumbens s wane dla wyuczonych preferencji miejsca (Hiori, White, 1991; Cador, Robbins, Everitt, 1989; Everitt, i in., 1991). Im wicej bada nad procesami emocjonalnymi przeprowadzi si dla wykrycia mikroobwodw lecych u ich podstaw, tym wicej zidentyfikujemy rnic anatomicznych midzy poszczeglnymi procesami. Teoretycy emocji winni zdawa sobie spraw z odmiennej reprezentacji mzgowej poszczeglnych emocji. Nie oznacza to, e powinnimy zignorowa rnice obwodowe. Ostatecznie potrzebujemy oglnej teorii emocji, ktra wyjani cay zakres reakcji fizjologicznych towarzyszcych emocjom - specyficznych i niespecyficznych, centralnych i obwodowych. Robert W. Levenson: W poszukiwaniu specyfiki autonomicznej Jeeli poprosimy grup osb o zdefiniowanie emocji, to przynajmniej niektre wcz w swoje definicje jakie formy aktywnoci fizjologicznej. Jeeli zaczniemy usuwa rne elementy definicji, zapytujc, czy definicja nadal jeszcze okrela emocj, to okae si, e wiele osb uwaa aktywno fizjologiczn za konieczny warunek emocji. Jeeli pniej zapytamy t grup, czy ich dowiadczaniu gniewu towarzysz te same zmiany fizjologiczne, ktre towarzysz szczciu, smutkowi czy wstrtowi, prawie wszyscy odpowiedz przeczco. Powszechnie panuje wic przekonanie o fizjologicznej specyfice emocji, czemu trudno si dziwi, poniewa specyficzno taka ujawnia si na wiele sposobw. Pacz (regulowany przez przywspczuln cz autonomicznego ukadu nerwowego - AUN) czsto mona dostrzec u ludzi smutnych, ale prawie nigdy u zagniewanych

czy odczuwajcych wstrt. Rozgniewani, czujemy fal ciepa (regulowan przez wspczuln cz AUN), ktr czasami odczujemy te wtedy, gdy jestemy szczliwi, ale prawie nigdy podczas przeywania strachu. Nawet sam jzyk potoczny zawiera zwroty wskazujce na fizjologiczn specyfik emocji: opisujc gniew, moemy powiedzie "krew w nim zawrzaa" (Lakoff, 1987; Kovecses, 1989), cho nie uyjemy tej metafory, opisujc smutek, wstrt czy szczcie. Tego rodzaju potoczna psychologia oczywicie nie dowodzi fizjologicznej specyfiki emocji, cho niewtpliwie j sugeruje. AUN a emocja Podsumowujc biecy stan wiedzy w tej dziedzinie, ogranicz si do wzorcw aktywnoci AUN, systemu blisko zwizanego z emocjami. AUN jest zoonym i silnie zrnicowanym skadnikiem fizjologii ludzkiej, a dwie spord jego licznych funkcji zdaj si najwaniejsze. Po pierwsze, jego funkcja regulacyjna zapewniajca stao wewntrznych warunkw ciaa. Ta funkcja stranika homeostazy jest najczciej podkrelana w podrcznikach. Funkcja druga to zapewnienie wsparcia zachowaniom i ta rola "zaburzacza" homeostazy jest cile powizana z emocjami i pojciem fizjologicznej specyfiki rnych emocji. Z punktu widzenia tej drugiej funkcji atwo uzasadni fizjologiczn specyfik emocji: Jeeli zadaniem emocji jest szybka i skuteczna organizacja reakcji organizmu na zmieniajce si wymagania sytuacji, za czci tej reakcji jest mobilizacja odpowiednich zachowa adaptacyjnych, to naley oczekiwa, e niezbdna dla wsparcia tych zachowa jest pewna aktywizacja AUN. Czy owa reakcja autonomiczna przedstawia si odmiennie dla jakich emocji, zaley od dwch

czynnikw. Po pierwsze, od tego, czy emocje te wzbudzaj stale odmienne wzorce zachowa, po drugie, od tego, czy owe zachowania wymagaj odmiennego rodzaju wsparcia autonomicznego. Konkretnym przykadem pierwszej kwestii moe by pytanie, czy takie wzorce zachowania jak "atak" i "zamknicie si" towarzysz rnym emocjom z takim samym czy z rnym prawdopodobiestwem. Jednakowo prawdopodobiestw wydaje mi si niemoliwa do pojcia "atak" zdaje si znacznie bardziej prawdopodobny przy gniewie, podczas gdy "zamknicie si" przy wstrcie. aden za z tych wzorcw zachowania nie wydaje si prawdopodobny przy smutku lub szczciu. Przykadem kwestii drugiej moe natomiast by pytanie, czy takie zachowanie, jak "walka" wymaga identycznego wsparcia AUN jak "zamknicie si". I tutaj zaoenie jednakowoci wydaje si niemoliwe do przyjcia. Wreszcie, jeeli pewne emocje s silnie powizane z pewnymi wzorcami zachowania i skoro rne wzorce zachowania wymagaj rnych rodzajw wsparcia autonomicznego, to istniej wyrane podstawy do oczekiwania pewnej specyficznoci reakcji autonomicznych dla poszczeglnych emocji. Zakadajc potrzeb szybkiej mobilizacji, ktra wymaga organizacji wsparcia fizjologicznego jeszcze przed pen manifestacj zachowania, powinnimy mc znale w laboratorium dowody na autonomiczn specyfik emocji nawet w warunkach, ktre nie s typowe dla danego zachowania. Zmiany fizjologiczne uatwiajce walk powinny wic wystpowa w czasie gniewu, nawet jeeli osoba badana nie angauje si faktycznie w walk*. Trudnoci w badaniach emocjonalnej specyficznoci AUN Laboratoryjne badania autonomicznej specyfiki emocji najeone s problemami, ktre bywaj rozwizywalne bd te s prawie niemoliwe do przezwycienia (Levenson, 1988).

Kopoty zaczynaj si ju w momencie, kiedy prbujemy wzbudzi jak emocj. Wzgldy etyczne nakadaj ograniczenia na rodzaje bodcw, ktrymi moemy si posuy i w konsekwencji wikszo bodcw uywanych w laboratorium wywouje emocje jedynie niezbyt silne. Co wicej, niektre z bodcw laboratoryjnych wywouj wiele emocji, ktre pojawiaj si albo sekwencyjnie, albo w postaci mieszanki, to za wielce utrudnia badanie fizjologii pojedynczych emocji. * Zakadanie specyficznej dla emocji aktywnoci autonomicznej na podstawie fizjologicznego wsparcia dla okrelonych wzorcw zachowania jest tylko jedn z moliwych argumentacji funkcjonalnych. Inna argumentacja na rzecz autonomicznej specyficznoci emocji opiera si moe na sygnalizacyjnej funkcji takich przejaww emocji, jak pacz, pocenie si, jeenie si wosw, rumieniec, rozszerzenie renic czy blednicie. Jako e kady z tych sygnaw jest wytworem AUN, sugeruje to autonomiczn specyfik emocji o tyle, o ile specyficzne s sygnay towarzyszce rnym emocjom (na przykad pacz moe by charakterystyczny gwnie dla smutku, blednicie - dla strachu, itd.) Inne problemy wi si z sam natur emocji i AUN. Wikszo emocji trwa do krtko, atwo wic je przeoczy. Zeznania retrospekcyjne maj oczywicie niewielk warto w dziedzinie fizjologii i jeeli nie zmierzymy reakcji fizjologicznej podczas jej trwania, zostanie stracona na zawsze. Kluczowe znaczenie ma czasowe dopasowanie emocji i zwizanej z ni aktywnoci AUN. Ukad ten suy nie tylko emocjom, gdy stale reaguje take na inne wymagania metaboliczne, na zapotrzebowanie procesw homeostazy oraz na pewne procesy poznawcze i percepcyjne. Z tego

strumienia aktywnoci AUN naley wic wybirczo wycign reakcje suce gwnie emocjom. W badaniach nad autonomiczn specyfik emocji tylko te reakcje stanowi sygna, reszta za jest zaburzajcym szumem. Co wicej, rne funkcje samego AUN (na przykad zwanie si naczy krwiononych, wydzielanie potu) maj rne czasy latencji, co jeszcze bardziej komplikuje czasowe dopasowanie reakcji autonomicznych do emocji. rdem problemw s te rnice indywidualne. Bodziec wywoujcy wstrt u dziewidziesiciu dziewiciu osb moe rozbawi setnego badanego. Naley wic starannie kontrolowa, czy i jakie emocje zostay wzbudzone u kadej z badanych osb. Badani mog te cechowa si pewnymi stereotypowymi, sobie tylko waciwymi wzorcami funkcjonowania AUN (na przykad niektrzy wyjtkowo silnie reaguj poceniem si, inni - zwaniem naczy krwiononych itd.). Badani przychodz te do laboratorium z bardzo rnymi nastawieniami i w rnym stanie emocjonalnym, za sceptycyzm czy irytacja badaniem moe silnie wpyn na reakcje AUN. I wreszcie mamy te ciernisty problem ustalenia podstawowego poziomu reakcji dla warunkw naturalnych (a ludzie rzadko bywaj w stanie cakowicie neutralnym emocjonalnie), a take wybrania odpowiedniego sposobu analizy danych. Czy rednie grupowe maj w danym przypadku jakie znaczenie? Jak wytyczy rwnowag pomidzy bdem I i II rodzaju przy pomiarze duej liczby reakcji AUN dla duej liczby emocji? Autonomiczne rnice midzy emocjami W dotychczasowej literaturze psychologicznej proponowano wiele wtpliwych rnic autonomicznych midzy emocjami, a ju najbardziej wtpliwy jest pogld, e kadej emocji towarzyszy niepowtarzalny, jej tylko waciwy wzorzec pobudzenia AUN. O wiele bardziej prawdopodobny wydaje si pogld, e autonomiczna specyfika emocji bdzie podobna dla tych

uczu, ktre wi si z gotowoci do podobnych zachowa. Nawet gdyby poprawnie wyrni takie grupy emocji, nie naley oczekiwa cakowitej specyficznoci ich autonomicznego wzorca, to znaczy zupenej niepowtarzalnoci rnych elementw skadowych tego wzorca. Niepowtarzalno jest nieprawdopodobna, nawet bowiem bardzo rne zachowania mog oznacza podobne wymagania (na przykad energetyczne) adresowane do AUN. Na przykad zarwno walka, jak i ucieczka wymagaj wzmoonego dopywu krwi do mini, naleaoby wic oczekiwa, e i gniew, i strach (emocje zapewne zwizane z tymi wzorcami zachowania) cechowa si bd wzrostem iloci natlenionej krwi (a wic na przykad wzrostem tempa akcji serca). Oczywicie w walk i ucieczk zaangaowane s nieco inne grupy mini, mona wic oczekiwa rnic midzy gniewem i strachem w zakresie aktywnoci naczyniowej w rnych grupach mini. W cigu ostatnich dziesiciu lat braem udzia w wielu badaniach nad autonomicznym zrnicowaniem emocji. Przedmiotem wikszoci bada byy cztery emocje negatywne (gniew, wstrt, strach i smutek) i jedna emocja pozytywna (szczcie) oraz emocja zaskoczenia. Sdz, e udao nam si zidentyfikowa pewn niewielk liczb dobrze powtarzalnych rnic midzy czterema badanymi emocjami negatywnymi, jak rwnie rnic pomidzy nimi a pozytywn emocj szczcia. W badaniach tych wywoywalimy emocje na wiele sposobw. W wikszoci opublikowanych prac posugiwalimy si dwiema metodami (Ekman, Levenson, Friesen, 1983): (1) sterowanie wyrazem twarzy (instruuje si badanych, aby przybierali wyraz twarzy typowy dla okrelonej emocji) oraz (2) ponowne przeywanie przypomnianych emocji (prosi si badanych, aby przypomnieli sobie jak

emocj i starali si ponownie j odczu). Od niedawna zaczlimy te bada emocje wywoywane za pomoc projekcji filmu bd pojawiajce si spontanicznie podczas interakcji bliskich sobie ludzi. Autonomiczne zrnicowanie emocji negatywnych Uwaamy, e udao nam si wykry cztery rzetelne (powtarzalne) rnice midzy gniewem, strachem, wstrtem i smutkiem, a dla pitej dysponujemy dowodami wstpnymi. Rnice polegaj na tym, e (a) gniew wywouje wikszy wzrost tempa akcji serca ni wstrt; (b) strach wywouje wikszy wzrost tempa akcji serca ni wstrt; (c) smutek wywouje wikszy wzrost tempa akcji serca ni wstrt; (d) gniew wywouje wikszy wzrost temperatury palca ni strach (Levenson, Ekman, Friesen, 1990). Moliwa rnica pita polega na tym, e smutek powoduje wiksze ni pozostae emocje negatywne rozszerzenie obwodowych naczy krwiononych i szybszy napyw krwi do obwodu ciaa (Levenson i in., 1992). Udao nam si wykaza, e rnice te konsekwentnie pojawiaj si wrd badanych rnicych si zawodem (aktorw i studentw, Levenson, Ekman, Friesen, 1990), wiekiem (modych i w wieku od 71 do 90 lat, Levenson i in., 1991), kultur (Amerykanie i mczyni z plemienia Minangkabu z Zachodniej Sumatry, w Indonezji, Levenson i in., 1992) i pci (Levenson i in., 1990, 1991). Rnice te pojawiy si przy obu uywanych metodach wzbudzania emocji (sterowanie wyrazem twarzy i ponowne przeywanie przypomnianych emocji, Levenson i in., 1991) i s one zgodne z wynikami uzyskanymi przez innych badaczy stosujcych zblione lub odmienne metody (por. Levenson, 1992). Co ciekawe, wykryte w tych badaniach rnice s wyranie zgodne z hipotetycznymi modelami zmian autonomicznych. Gniew i strach wi si z du aktywnoci i wysokimi

wymaganiami metabolicznymi takich zachowa, jak walka lub ucieczka, co wie si ze wspierajcymi je zmianami autonomicznymi (na przykad wzrost tempa akcji serca). Wymagania metaboliczne biernych zachowa zwizanych ze wstrtem s oczywicie wzgldnie nisze Rwnie potoczne metafory wice gniew z gorcem, a strach z zimnem znajduj potwierdzenie w naszych wynikach wskazujcych na zrnicowan temperatur obwodowych czci ciaa w tych dwch stanach emocjonalnych. Rnice autonomiczne midzy emocjami pozytywnymi i negatywnymi Wikszo naszych pocztkowych wysikw badawczych koncentrowaa si na zrnicowaniu emocji negatywnych, poniewa uwaalimy je za najbardziej interesujce teoretycznie i umoliwiajce najbardziej przekonujce sprawdzenie hipotezy o zrnicowaniu autonomicznych przejaww emocji. W konsekwencji, wolniej postpoway nasze prace nad emocjami pozytywnymi. Nasze dotychczasowe dowody na autonomiczne rnice midzy emocjami pozytywnymi i negatywnymi s nastpujce: (a) gniew powoduje silniejszy wzrost tempa akcji serca ni szczcie, (b) strach powoduje silniejszy wzrost tempa akcji serca ni szczcie, (c) strach powoduje silniejszy wzrost elektrycznego przewodnictwa skry ni szczcie, (d) wstrt powoduje silniejszy wzrost elektrycznego przewodnictwa skry ni szczcie. By moe czynnikiem hamujcym postp naszych prac byo posugiwanie si nadmiernie szerokim zakresem pojcia "szczcie". Obecnie prowadzimy badania nad dwoma jego rodzajami (rozbawienie i zadowolenie), by sprawdzi, czy do ich obu stosuj si stwierdzone przez nas dotd rnice midzy emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Emocje pozytywne jako "odczyniacze" autonomiczne Innym powodem, dla ktrego woylimy stosunkowo mniej wysiku w badanie emocji

pozytywnych, s wzgldy pozwalajce podejrzewa brak tego rodzaju rnic. We wczeniejszej pracy (Levenson, 1988) przedstawiem spekulacje, e emocje pozytywne nie wi si z odrbnymi wzorcami pobudzenia autonomicznego, poniewa nie s one skojarzone z zachowaniami adaptacyjnymi wymagajcymi jakiego znacznego wsparcia autonomicznego. Takie emocje, jak zadowolenie mog nie wiza si z jakimkolwiek szczeglnym wzorcem zachowania, a jeeli nawet, to nie bdzie to zachowanie aktywne, wymagajce duych zasobw energetycznych. Emocje takie wizayby si nie ze specyficznym wzorcem pobudzenia, lecz z nisk aktywnoci AUN, a ich gwn funkcj byoby "odczynianie" czy te likwidacja aktywnoci wzbudzonej przez emocje negatywne. Przy takim zaoeniu funkcj pewnych emocji pozytywnych byoby wic sprowadzenie organizmu na powrt do stanu spokoju autonomicznego - szybsze ni w przypadku, gdyby emocje negatywne biegy nadal swoim naturalnym torem. Niedawno opublikowalimy pierwsze prby empirycznego sprawdzenia tego modelu (Fredrickson, Levenson, 1992). W badaniu tym wprowadzalimy naszych badanych w stan strachu za pomoc projekcji odpowiedniego filmu i sprawdzalimy, czy wywoane strachem pobudzenie szybciej zaniknie po obejrzeniu nastpnego filmu wywoujcego zadowolenie ni po obejrzeniu filmu neutralnego lub wzbudzajcego smutek. Wyniki wskazay na istotnie szybszy zanik pobudzenia sercowo-naczyniowego w przewidywanych warunkach, a zatem funkcja emocji pozytywnych jako "odczyniaczy" pobudzenia zyskaa sobie wstpne potwierdzenie empiryczne. Rzecz jednak wymaga, oczywicie, dalszych bada. Konkluzja Uwaam, e dysponujemy obecnie wystarczajc iloci dowodw empirycznych, by

odrzuci tez o braku rnic midzy emocjami w zakresie wzorcw pobudzenia autonomicznego. Dowody te przemawiaj za pewnymi potocznymi przekonaniami o emocjach, za hipotetycznymi, funkcjonalnymi modelami emocji i za trafnoci pewnych metafor jzykowych uywanych do opisu emocji. Kwesti wymagajc dalszych bada pozostaje stwierdzenie ewentualnych dalszych rnic fizjologicznych midzy emocjami, a take stwierdzenie, czy rnice te wystpuj take przy innych sposobach wzbudzania emocji oraz czy emocje pozytywne faktycznie speniaj funkcj "odczyniaczy" pobudzenia fizjologicznego. Cho wydaje mi si mao prawdopodobne, aby wikszo emocji miaa swoj specyficzno autonomiczn, jestem zdania, e bdziemy zyskiwa dalsze dowody na tak specyfik pewnych emocji. Jaak Panksepp: Najwyrazistsze rnice fizjologiczne midzy emocjami znajdziemy w obwodach mzgowych Jeeli przyj, e emocje stanowi rezultat dziaania specyficznych obwodw mzgu, to nie ulega wtpliwoci, e mona mwi o wyranej specyfice mzgowych substratw poszczeglnych emocji i e specyficzno ta w pewnym stopniu musi si przejawia w aktywnoci autonomicznego i jelitowego systemu nerwowego, a take ukadu hormonalnego. W istocie trudno byoby skonstruowa jakikolwiek prawdopodobny scenariusz ewolucji mzgu bez zakadania duej dozy specyficznoci, cho na pewno trudniej o jej empiryczne wykazanie. W badaniach nad ludmi dostpne s zwykle jedynie wejcia i wyjcia (zakotwiczone albo subiektywnymi zeznaniami o afekcie, albo jego zewntrznymi wskanikami, na przykad wzorcami mimicznymi), natomiast w badaniach nad zwierztami mona prbowa okreli take detale systemu poredniczcego midzy

wejciem a wyjciem, co umoliwia precyzyjne okrelenie sposobu, w jaki systemy emocjonalne koordynuj rne reakcje na wyjciu (Mancia, Zanchetti, 1981; Smith, DeVito, 1984). W chwili obecnej dysponujemy jedynie pewnymi poszlakami, ktre sprbuj krtko przedstawi. Cho w dotychczasowych badaniach opisano wiele specyficznych dla emocji wzorcw dziaania autonomicznego ukadu nerwowego (AUN) (Levenson, Ekman, Friesen, 1990), precyzyjne okrelenie lecego u ich podoa mechanizmu wymaga dobrze kontrolowanych bada mzgu dokonywanych na modelach zwierzcych. Jednym z problemw jest czciowe pokrywanie si wzorcw aktywnoci autonomicznej i hormonalnej rnych podstawowych systemw emocjonalnych. Gwn funkcj zmian autonomicznych i hormonalnych jest przywoywanie rnych reakcji ciaa w zgodzie z behawioralnymi i psychologicznymi wymogami kadego z systemw emocjonalnych. Na przykad mzgowe obwody gniewu organizuj zasoby energetyczne (za porednictwe wydzielania rnych hormonw, na przykad katecholaminy) rozsyane nastpnie do rnych obszarw ciaa dziki wzmoonej akcji serca. Podobne zmiany mog by potrzebne w rnych fazach strachu, ciekawoci eksploracyjnej, zabawy czy stresu spowodowanego oddzieleniem od kochanej osoby Nie jest wic zaskakujca ogromna zbieno projekcji rnych systemw emocjonalnych do specyficznych obszarw pnia mzgu zarzdzajcych procesami autonomicznymi (por. szczegowy przegld danych u Pankseppa, 1986). Podobnie i wzorce hormonalne towarzyszce stanom emocjonalnym mog cechowa si ogromn rnorodnoci (Henry, 1986; Mason, 1975), a jednak moliwy jest pewien zakres ich specyficznoci charakterystyczny dla

rnych stanw emocjonalnych. Na przykad termoregulacyjne zmiany towarzyszce strachowi i stresowi rozdzielenia (uczucie zimna) mog by przeciwstawne zmianom cechujcym gniew. Inne zmiany mog by tak niespecyficzne, e zdaj si raczej oglnymi markerami emocji. Na przykad praktycznie kady stan emocjonalny moe aktywizowa o nadnercza przysadki (pituitary adrenal axis) (Puglisi-Allegra, Oliverio, 1990). Oglnie rzecz biorc, wiele jest powodw, by oczekiwa znacznie wikszej specyfiki emocjonalnych obwodw mzgu ni swoistoci kontrolowanych przez nie reakcji autonomicznych i hormonalnych. Nie wydaje mi si te moliwa jednoznaczna identyfikacja mzgowo wzbudzonej emocji za pomoc analizy wzorcw fizjologicznych zmian obwodowych. Bardziej obiecujce wydaj si natomiast rne metody obrazowania mzgu (Davidson i in., 1990; Zappulla i in., 1991). W kontekcie pytania tego rozdziau naley take zauway, e prawdopodobnie do podkorowych obwodw zarzdzajcych emocjami dochodz silne sprzenia zwrotne z funkcjonowania AUN. Opisano na przykad ogromn symfoni neuroprzekanikw w jelitowym ukadzie nerwowym i w innych narzdach wewntrznych, szczeglnie w nerkach, systemie immunologicznym i sercu (Furness i in., 1992). Cho centralny ukad nerwowy jest generalnie oddzielony od takich przekanikw barierami krew/mzg, wiele z nich, wcznie z takimi gigantami, jak prolaktyna i insulina, moe zwrotnie oddziaywa na system komorowy (Drago, 1990; Woods, Porte, 1983). Od dawna wiadomo, e mniejsze i silnie lipofilne sterydy pciowe atwo przenikaj do mzgu (Joels, de Kloet, 1992). Istnieje wiele powodw, by sdzi, e hormony te s w stanie modulowa ton emocjonalnych obwodw mzgu (przyczyniajc si w ten sposb do powstawania

nastrojw - por. Pytanie 2). Cho wyjanienie tych oddziaywa na pewno stanie si ekscytujcym rozdziaem bada nad emocjami, nie naley uwaa ich za silne dowody zmartwychwstania teorii emocji Jamesa-Langego. Zoono tych systemw wskazuje tylko na niemono zignorowania ktrejkolwiek czci ciaa, gdy zajmujemy si emocjami. Jestem przekonany, e wikszo specyfiki odnajdziemy w neurochemicznym kodowaniu podstawowych emocji, w typowych dla nich neuroprzekanikach (Panksepp, 1993). Wielka liczba bada dowodzi modyfikowania stanw emocjonalnych przez neuroprzekaniki u zwierzt: na przykad CRF jest uwikany w powstawanie lku i stresu (Baldwin, Britton, Kobb, 1990; Dunn, Beridge, 1990), oksytycyna i prolaktyna w macierzystwo (Bridges i in., 1990; Pedersen i in., 1992), wazopresyna w agresywn dominacj u osobnikw mskich (DeVries i in., 1985; Koolhaas i in., 1990) TRH - w pewien typ pobudzenia mzgu, prawdopodobnie odpowiedzialny za skonno do zabawy (Whybrow, Bauer, 1988), opioidy i antyopioidy w kontrol procesw spoecznych (Panksepp, 1981; Panksepp i in., 1985), MSH i ACTH w strachliwo (Panksepp, Abbott, 1990), za dua liczba przekanikw uwikana jest w kontrol zachowa apetytywnych (Baile i in., 1986; Morley, Blundell, 1988). Wszystkie one wywieraj z reguy silne i zrnicowane wpywy na AUN i ukad hormonalny (Gardiner, Bennett, 1989; Fisher, Brown, 1990). Funkcje wielu innych neuroprzekanikw pozostaj jeszcze nie zbadane, cho wydaje si pewne, e poszczeglne przekaniki koduj specyficzne klasy zachowa emocjonalnych. Przekonany jestem, e dziedzina ta bdzie polem wielu istotnych odkry w przyszoci. Jeeli uda nam si odkry neuroprzekaniki specyficzne dla rnych podkorowych obwodw emocjonalnych,

moemy pozyska idealne strategie do eksperymentalnego rozrniania sposobu, w jaki poszczeglne procesy emocjonalne modyfikuj poszczeglne procesy fizjologiczne lub hormonalne i na odwrt. Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie Wszyscy autorzy odpowiadajcy na to pytanie zgadzaj si, e poszczeglnym emocjom odpowiadaj specyficzne zmiany biologiczne, stanowice substrat tych emocji. Z wyjtkiem Levensona, wszyscy autorzy wyraaj jednak sceptycyzm co do zaoenia, e poszczeglnym emocjom odpowiadaj specyficzne wzorce aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego (AUN). Zauwaajc, e AUN wyksztaci si celem dostarczania energii metabolicznej rnym dziaaniom, Gray wtpi w to, by energetyczne zapotrzebowanie rnych wzorcw dziaania byo zrnicowane w stopniu wystarczajcym do zrnicowania wzorcw aktywnoci AUN, cho przyzna trzeba, e autor ten nie odnosi si w aden sposb do danych zgromadzonych przez Levensona. Levenson zgadza si z Grayem co do podstawowej roli AUN, cho skonny jest dostrzega wicej specyficznoci autonomicznej w przebiegu poszczeglnych emocji. Zakada, e specyfika ta wynika z rnic w metabolicznym zapotrzebowaniu wzorcw dziaa skojarzonych z poszczeglnymi emocjami. Nie precyzuje jednak, czy skojarzenie to ma charakter filo- czy ontogenetyczny, cho zapewne opowiada si za skojarzeniem filogenetycznym. Dwie podstawowe rnice autonomiczne wykryte przez Levensona i wsppracownikw polegaj na tym, e (1) wstrtowi towarzyszy sabsze tempo akcji serca ni gniewowi, strachowi i smutkowi oraz e (2) gniewowi towarzyszy wysza temperatura obwodu ciaa ni strachowi. Rnice te wystpuj niezalenie od pci, wieku, zawodu i kultury badanych. Najbardziej

przekonujce z tych rnic uzyskano, wzbudzajc emocje za pomoc techniki sterowania miniami twarzy, w ktrej badani proszeni s, aby misie po miniu przybrali wyraz twarzy najbardziej typowy dla okrelonej emocji. Davidson, Gray, LeDoux i Panksepp zgadzaj si, e fizjologicznej specyfiki poszczeglnych emocji naley poszukiwa przede wszystkim w centralnym ukadzie nerwowym. Zarwno Davidson, jak i Gray sugeruj, e rozlege wymiary emocji i systemw emocjonalnych s implementowane w rnych obwodach nerwowych. Davidson wysuwa argumenty na rzecz wanoci procesw zwizanych ze zblianiem i unikaniem, zakadajc, e tendencje te maj charakter filogenetyczny i wi si z aktywnoci odrbnych obszarw pata skroniowego. Gray docza tu jeszcze trzeci wymiar zahamowania behawioralnego. Interesujce powody, dla ktrych trudno jest odnale autonomiczn specyfik poszczeglnych emocji, sugeruje LeDoux, wskazujc przy tym, e wszystkim emocjom towarzyszy to w postaci niezrnicowanej aktywnoci AUN. Wasne badania tego autora podkrelaj istotn rol ciaa migdaowatego w przetwarzaniu emocjonalnym i wskazuj, e fizjologicznej specyficznoci emocji naley poszukiwa w zrnicowanej aktywnoci mikroobwodw znajdujcych si w tej wanie strukturze mzgu. Na przykad jdro rodkowe ciaa migdaowatego jest odpowiedzialne za kontrol wyuczonych reakcji strachu, podczas gdy projekcje do jdra accumbens s odpowiedzialne za wyuczone preferencje miejsca. Davidson przestrzega jednak przed moliw odmiennoci funkcjonowania ciaa migdaowatego u ludzi, jako e znane s przypadki pacjentw z nie uszkodzonym funkcjonowaniem emocjonalnym pomimo obustronnego uszkodzenia ciaa migdaowatego. Problem wymaga dalszych bada nad ludmi przy uyciu nowoczesnych technik neuroobrazowania. Panksepp wskazuje na donioso neurochemicznej specyfiki emocji, wskazujc w

szczeglnoci na rol neuroprzekanikw jako czynnikw modyfikujcych emocje. Na przykad przekanik CRF odgrywa istotn rol w regulacji lku i stresu, oksytycyna i prolaktyna bior udzia w regulacji pewnych zachowa macierzyskich, za wazopresyna reguluje przebiegiem agresji u osobnikw mskich. Wiele z tych substancji ma moliwo bardzo szybkiego oddziaywania i zdaj si one stanowi interesujce okno na fizjologiczn specyfik emocji. Wielu autorw zwraca uwag, e najprawdopodobniej znajdujemy si w przededniu nowej ery w badaniach neurofizjologicznych dziki nowym technikom neuroobrazowania umoliwiajcym badania zoonych sieci neuronalnych ludzkiego mzgu. Pytanie 7: Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje? James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie emocje Ludzie prbuj kontrolowa swoje nieodpowiednie emocje, z reguy do skutecznie. Cho czci potocznej koncepcji emocji jest bywanie "ogarnitym", "zalanym", "olepionym", to jednak epizody, w ktrych czowiek byby cakowicie pozbawiony kontroli emocji, s raczej rzadkie. Tak wic odpowied na pytanie, "Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje?" jest oczywicie twierdzca. Bardziej interesujce jest pytanie o to, jak zmienia si taka poddana kontroli emocja, czyli, inaczej mwic, co dzieje si z nieodpowiedni emocj? Zachowanie kogo, kto straci kontrol, okrelane jest czsto mianem chaotycznego, co sugeruje, e kontrola emocji oznacza istnienie jakiego sposobu organizacji emocji, o czym dokadniej pisz dalej. Jednak najpierw zastanwmy si nad znaczeniem samego terminu "emocja". Trzy znaczenia terminu "emocja" Pojcie emocji uywane jest w teorii psychologicznej w trzech rnych znaczeniach i

odnoszone jest do (1) syndromw emocjonalnych, (2) stanw emocjonalnych oraz (3) reakcji emocjonalnych (Averill, 1991). Emocjonalne syndromy mamy na myli, gdy mwimy o gniewie, strachu, mioci itd. "w ogle". S to pojcia pochodzce z pewnych teorii potocznych i maj one aspekt zarwno opisowy, jak i nakazowy Na przykad syndrom gniewu zarwno opisuje, jak i nakazuje, co moe (lub powinna) robi rozgniewana osoba. Stan emocjonalny natomiast, to wzgldnie krtkotrwaa, odwracalna (przygodna) dyspozycja do reagowania w sposb typowy dla odpowiadajcego jej syndromu. Wreszcie reakcja emocjonalna, to biecy (i bardzo zmienny) zbir reakcji ujawnianych przez czowieka znajdujcego si w jakim stanie emocjonalnym. Do reakcji emocjonalnych nale: wyraz twarzy, zmiany fizjologiczne, zewntrzne zachowania i subiektywne doznania. Rozrnienie tych trzech znacze "emocji" jest wane, poniewa kade z nich naley do innej kategorii logicznej. Pomiesza je to tyle, co popeni logiczny "bd kategorii". Ryle (1949) ilustruje natur tego bdu, odwoujc si do przykadu wyobraonego gocia Uniwersytetu w Oxfordzie. Po obejrzeniu wszystkich budynkw, bibliotek, sal wykadowych i tak dalej, po spotkaniu ze studentami, profesorami i pracownikami administracji, go zapytuje: "Ale gdzie jest ten uniwersytet?" Za pytaniem gocia ukrywa si pojmowanie Uniwersytetu w Oxfordzie jako pewnej rzeczy lub czynnoci o takim samym statusie logicznym, jak rzeczy i czynnoci, ktre charakteryzuj uniwersytet. Podobnie syndrom emocjonalny nie powinien by mylony ze stanem emocjonalnym (ktry w analogii Ryle'a odpowiada trwajcemu wanie semestrowi uniwersyteckiemu) czy z reakcjami emocjonalnymi (specyficzne dziaania wykonywane podczas semestru). Jak emocje zmieniaj si

wskutek kontroli? Odpowied zaley od tego, czy mwimy o syndromie, stanie, czy reakcji emocjonalnej, a take od tego, o ktr regu emocji chodzi. Reguy emocji Jak odnotowaem na wstpie, pojcie kontroli emocji implikuje istnienie regu rzdzcych emocjami. Wyrni mona trzy typy takich regu: konstytutywne, regulacyjne i proceduralne. (Mwic cile, nie jest to trjpodzia logiczny Kada regua moe mie implikacje konstytutywne, regulacyjne i proceduralne, cho w niejednakowym stopniu. Rwnie termin "regua" trzeba interpretowa w sposb nieco metaforyczny, odpowiadajcy z grubsza "przewodnikowi po improwizacji"). Aby zilustrowa te trzy typy regu przykadem spoza dziedziny emocji, rozwamy gr w szachy Niektre reguy (na przykad zasady poruszania rnych figur) konstytuuj gr w szachy, w odrnieniu, powiedzmy, od gry w warcaby Inne reguy (na przykad ograniczenie czasu namylania si nad posuniciem) reguluj sposb rozgrywania jakiej konkretnej partii szachw. Jeszcze inne reguy (proceduralne) pomagaj okreli strategi rozgrywki, decydujc o tym, czy jest ona udana, czy nieudana. Wemy jeszcze inny, bardziej naturalistyczny przykad jzyk. Reguy gramatyki angielskiej pomagaj ukonstytuowa angielski jako jzyk rnicy si na przykad od chiskiego czy polskiego. Inne reguy (na przykad "w bibliotece mwi si ciszonym gosem") pomagaj regulowa sposb posugiwania si jzykiem przy okrelonych okazjach. Wreszcie reguy proceduralne pomagaj okreli jako mowy, na przykad kursy wymowy czy retoryki ucz gwnie proceduralnych regu skutecznego przemawiania. Podobnie jak gry i jzyki, emocje s zarwno konstytuowane przez reguy, jak i przez nie regulowane i wymagaj odpowiednich procedur do skutecznego ich przeycia i ujawnienia. Jeeli na

przykad zamana zostanie jaka konstytutywna regua gniewu, emocja ta nie bdzie si liczy jako przypadek "prawdziwego" gniewu, lecz jako przejaw innej emocji czy zjawiska (powiedzmy, okruciestwa lub sadyzmu). Jeeli pogwacona zostanie regulacyjna regua gniewu, reakcja zostanie rozpoznana jako gniew, ale uznana bdzie za przypadek gniewu niewaciwego czy nieodpowiedniego. Jeeli wreszcie zostanie zamana jaka proceduralna regua gniewu, reakcja mole zosta uznana za waciwego rodzaju, ale niewaciwie wykonan (Averill, 1982, 1991). Reguy regulacyjne i proceduralne odnosz si gwnie do reakcji emocjonalnych. Zwykle ledzimy wasne zachowanie emocjonalne i dostosowujemy je do spoecznie akceptowanych standardw (regu regulacyjnych) oraz troszczymy si o jego skuteczno (reguy proceduralne). Dotyczy to nie tylko zewntrznych zachowa (por. pojcie "regu okazywania emocji", Ekman, Friesen, 1969), ale rwnie myli i dozna (Hochschild, 1979). Kiedy za zmieniony zostanie jeden skadnik reakcji emocjonalnej, moe to za sob pocign zmian rwnie innych jej elementw, zmieniajc w ten sposb cay stan emocjonalny Uwagi te s niezbyt odkrywcze i zapewne wikszo badaczy si z nimi zgodzi. Wikszo teoretykw wiadoma jest roli, jak w kontroli emocji odgrywaj reguy regulacyjne i proceduralne. By moe warto jednak zauway, e samo pojcie kontroli nie implikuje jeszcze okrelonego kierunku. Osoba, ktra nie potrafi jasno i skutecznie wyrazi emocji podanej w danych warunkach, jest rwnie pozbawiona kontroli jak osoba, ktra adnej emocji nie potrafi powstrzyma. Kontrola oznacza zdolno do reagowania w taki sposb, w jaki si chce, niezalenie od tego, czy oznacza to ujawnianie, czy te zahamowanie jakiej reakcji. Reguy regulacyjne i proceduralne niekoniecznie musz zmienia istot emocji (to znaczy

syndromu emocjonalnego), a zmieniaj jedynie sposb jej dowiadczania i ujawniania. Inaczej ma si sprawa z reguami konstytutywnymi. Jak ju wspomniaem, syndromy emocjonalne konstytuowane s przez pewne reguy, tak jak gry czy jzyki. Jeeli wic zmieni si konstytutywna regua jakiej emocji, to zmianie ulega i sama istota emocji, a nie tylko jej przejawy. Jeeli wic kontrola emocji odnosi si do regu konstytutywnych, to nabiera ona dodatkowego znaczenia, jakim jest konstruowanie nowych i odmiennych syndromw emocjonalnych. Dopki pozostajemy w obrbie kontekstu wasnej kultury, trudno doceni rol regu konstytutywnych w ksztatowaniu syndromw emocjonalnych. Rozwamy wic pewien syndrom emocjonalny wywodzcy si z innej ni nasza kultury. Rosaldo (1980) opisa emocj liget wystpujc u Ilongotw, plemienia owcw gw z Pnocnego Luzonu (Filipiny). Rosaldo tumaczy liget jako "gniew", ale czasami te jako "energi yciow" lub "namitno" w zalenoci od kontekstu. aden z tych terminw nie jest jednak cakowicie odpowiedni. Liget jest silnie nagradzajc emocj przeywan po obciciu gowy innemu czowiekowi, przy czym nie ma znaczenia, kim jest ten czowiek - moe to by rwnie dobrze mczyzna, jak kobieta czy dziecko. Powodem obcicia gowy nie jest rewan czy ch ukarania; jest nim ch ustalenia wasnej pozycji jako penoprawnego czonka plemienia. Obcicie gowy staje si wic powodem do witowania, nie tylko przez samego sprawc, ale i jego otoczenie spoeczne. Liget pojawia si te i przy innych ni obcicie gowy okazjach. Gdy kierowany jest na sperm, liget pomaga robi dzieci. Podkreli naley, e liget nie jest po prostu jak odmian gniewu - liget i gniew s konstytuowane przez bardzo rne reguy i kada z tych emocji moe by poprawnie rozumiana - i doznana tylko na gruncie odpowiedniej kultury.

Reguy konstytutywne mog zmienia si nie tylko w zalenoci od kultury, ale mog rwnie by zrnicowane dla rnych jednostek. Socjalizacja zawsze dopuszcza jaki stopie indywidualnej zmiennoci i innowacji. Jeli si wemie pod uwag take zrnicowanie predyspozycji biologicznych, pozwala to wyjani, dlaczego dwie rne osoby nie doznaj i nie ujawniaj dokadnie takich samych emocji. Twj gniew jest w pewnym sensie inn emocj ni mj gniew. Wikszo indywidualnego zrnicowania syndromw emocjonalnych jest wystarczajco maa, bymy bez trudu mogli stosowa to samo pojcie ("gniew") do ich wariantw spotykanych w obrbie tej samej kultury Jednak nie wszystkie rnice indywidualne s tak niewane. W konsekwencji (lub dla skompensowania) dysfunkcji fizjologicznych, niewaciwej socjalizacji, zaburze motywacyjnych czy deformacji poznawczych, jednostka moe znacznie odchyli si od regu konstytutywnych obowizujcych w danym spoeczestwie. Takie osobiste (w odrnieniu od spoecznie podzielanych) reguy emocji pozwalaj jednostce na wyraanie jej potrzeb i pragnie, jednak w wysoce specyficzny i czsto "zaburzony" sposb. Jednym z moliwych skutkw moe by jaki syndrom neurotyczny, na przykad histeryczna reakcja konwersyjna (Averill, 1988). Rozwamy dla przykadu osob, ktra zamiast reagowa na niesprawiedliwo gniewem, "karze" sprawc jakim swoim niedomaganiem fizycznym. Nie jest to przypadek prostego wyparcia gniewu, wypywajcego na powierzchni pod zmienion postaci. Reakcja konwersji jest raczej specyficznym, odrbnym syndromem emocjonalnym zawierajcym pewne elementy charakterystyczne dla normalnego gniewu, ale take elementy niepowtarzalne i waciwe tylko dla danej jednostki.

Reguy konstytutywne, z definicji, czyni emocj tym rodzajem emocji, ktr jest gniewem, mioci czy strachem. Jeeli wic konstytutywne reguy jakiej emocji s nazbyt znieksztacone, to powstay syndrom emocjonalny moe okaza si niemoliwy do zaklasyfikowania. W takim wypadku kusi nas, by twierdzi, e mamy tu do czynienia z czym wicej ni mona zobaczy, i moemy podejrzewa na przykad wyparty gniew czy strach. Jednak to "co wicej" jest po prostu uleganiem osobistym, idiosynkratycznym reguom emocji, w przeciwiestwie do szeroko podzielanych regu charakterystycznych dla danej kultury Nie wszystkie zmiany regu konstytutywnych maj dezadaptacyjny charakter. Jeeli jaka zmiana regu okae si skuteczna, moemy mwi o twrczoci emocjonalnej wyksztaceniu nowego, ale adaptacyjnego syndromu emocjonalnego, ktry w danej kulturze nie jest identyfikowany jako odrbna cao (Averill, Thomas-Knowles. 1991; Averill, Nunley, 1992). Czasami nowa emocja moe okaza si dobroczynna dla innych i zosta przez nich przejta. To, co rozpoczyna si jako ekscentryczno jednostki, moe czasami sta si nowym standardem dla spoecznoci. Dobrym przykadem takiego procesu s dzieje mioci romantycznej w kulturze Zachodu (por. na przykad Hunt, 1959). Uwagi kocowe Kontrola emocjonalna jest zbyt czsto rozpatrywana jedynie w kategoriach hamowania, a reguy emocji zbyt czsto sprowadzane s do regu majcych wycznie rol regulacyjn. W istocie kontrola implikuje plastyczno, a nie proste zahamowanie, a reguy take co umoliwiaj, a nie tylko reguluj. Gdyby na przykad nagle usun wszystkie reguy gramatyki angielskiej, ludzie nie tylko nie byliby swobodniejsi w mowie, ale w ogle nie mogliby si porozumie

Podobnie, usunicie konstytutywnych regu emocjonalnych zaowocowaoby nie tyle wolnoci emocjonaln, co kompletn niezrozumiaoci ludzkich emocji. Mona tu argumentowa, e w przeciwiestwie do jzyka emocje (przynajmniej "podstawowe") maj rda biologiczne nadajce im znaczenie niezalene od spoecznych norm i regu. Byoby oczywicie niemdrze zaprzecza uzalenieniu emocjonalnych syndromw od predyspozycji biologicznych. Jednake to samo jest prawd i w wypadku jzyka. Zdolno jzykowa jest adaptacj biologiczn, cho kady specyficzny jzyk, angielski czy polski, jest wytworem ewolucji spoecznej, a nie biologicznej. Podobnie i emocje zakadaj pewne zdolnoci biologiczne, cho kada specyficzna emocja (jak gniew, czy liget) jest wytworem ewolucji spoecznej (por. moj odpowied na Pytanie 1). W takim stopniu, w jakim syndromy emocjonalne s nie tylko regulowane, ale i konstytuowane przez pewne reguy, syndromy te mog si zmienia. Podobnie jak w przypadku genetycznych mutacji, wikszo takich zmian ma charakter szkodliwy czy dezadaptacyjny (emocji "nieodpowiednich") czy to dla jednostki, czy dla grupy Zbiorem pewnych metod nakierowanych na usuwanie takich szkodliwych zmian na poziomie jednostki jest psychoterapia. Jednake niektre innowacje okazuj si korzystne i warte s ochrony (chodzi tu o "odpowiednie" emocje). Wspczesna technologia stawia wiele wyzwa (urbanizacja, bro masowej zagady, ogromne wyduenie czasu ycia, zmiana wzorca intymnych zwizkw), z ktrymi mona sobie poradzi tylko dziki twrczoci poznawczej i emocjonalnej (Averill, Nunley, 1992). Joseph E. LeDoux: Stopie kontroli nad emocjami zaley od rodzaju systemu reakcji Podobnie jak na wikszo pyta dotyczcych emocji, na pytanie o kontrol emocji nie mona odpowiedzie prostym "tak" lub "nie". Odpowied zaley od tego, jaki aspekt emocji

prbujemy podda kontroli. W wypowiedzi tej skupi si na moliwoci kontrolowania ekspresji emocji, ograniczajc si do reakcji muskulatury somatycznej. Pomin wic od dawna zadawane pytanie o moliwo kontrolowania reakcji autonomicznego ukadu nerwowego. Mzg ocenia znaczenie pojawiajcych si w otoczeniu bodcw i decyduje o wyksztaceniu si reakcji stosownych do tego znaczenia. Procesy oceny bodca i kontroli reakcji s do dobrze wyjanione na poziomie neuronalnym dla emocji strachu. Gwn struktur mzgu uczestniczc w procesie zarwno oceny bodca, jak i kontroli reakcji jest ciao migdaowate (na przykad LeDoux, 1987), co opisaem przy okazji odpowiedzi na Pytanie 5. Tutaj skupi si na tworzeniu si reakcji emocjonalnych i ich typach. Reakcje typu I maj charakter natychmiastowy i ulegaj wzbudzeniu, gdy afektywnie oznakowany bodziec zostanie oceniony przez struktury ciaa migdaowatego (por. Pytanie 5). Reakcje typu I wyraaj wzorce reagowania udoskonalone ewolucyjnym dowiadczeniem gatunku i s mniej wicej jednakowe u wszystkich osobnikw gatunku. Stanowi automatyczn konsekwencj pocztkowej oceny bodca i maj charakter mimowolny. Przypominaj nieco utrwalone wzorce reakcji zwierzt opisywane przez etologw - zostaj automatycznie "zwolnione" czy wyraone w odpowiedzi na pewne podstawowe wasnoci bodcw. Cho moliwe jest zamierzone przerwanie ekspresji caego wzorca takiej reakcji, jej zapocztkowanie pozostaje poza kontrol woli. Przykadami reakcji I typu jest reakcja znieruchomienia i charakterystyczna dla strachu mimika twarzy w odpowiedzi na zagroenie. Rwnie wiele innych reakcji autonomicznych i hormonalnych, to reakcje wzbudzane automatycznie i zdeterminowane ewolucyjnie; wsplnie z pewnymi reakcjami muskulatury ciaa mog one by zaliczone do reakcji I typu.

Reakcje typu II s nie tyle wzbudzane, co tworzone w stanie emocji i s to reakcje charakterystyczne dla danej jednostki (nie za dla caego gatunku). Wyraaj one dowiadczenia z podobnych lub skojarzonych sytuacji przeszych, jak te sdy i przewidywania dotyczce sytuacji biecej oraz stopnia, w jakim stosuj si do niej dowiadczenia z przeszoci. Reakcje typu II czsto nastpuj po reakcjach typu I i wwczas wyraaj stosowane przez jednostk strategie radzenia sobie z konsekwencjami pobudzenia emocjonalnego. Jednak reakcje typu II mog take pojawia si w sytuacjach jedynie umiarkowanie pobudzajcych, w ktrych reakcje I typu nie wystpuj. Reakcje typu II pozostaj pod kontrol woli i wyraaj si gwnie w muskulaturze somatycznej, a cho mog im towarzyszy pewne reakcje autonomiczne i hormonalne, maj one jedynie wtrny charakter. Przykadami reakcji II typu s unikanie instrumentalne oraz reakcje zbliania si. Nauka wspczesna poczynia znaczne postpy w identyfikowaniu systemw neuronalnych lecych u podoa reakcji I typu, przynajmniej jeli idzie o strach (por. Pytanie 5). Kluczow rol odgrywa tu ciao migdaowate, ktrego jdro boczne odbiera stymulacj ze wzgrza i czuciowych okolic kory mzgowej, a take ze struktur podkorowych, wcznie z hipokampem. Jdro boczne natomiast wysya stymulacj do jdra rodkowego (ciaa migdaowatego) zarwno bezporednio, jak i porednio przez wewntrzmigdaowate poczenia z jdrem podstawnym (Pitkanen, Amaral, 1991; Stefanucci i in., 1992). Z kolei z jdra rodkowego prowadz szerokie drogi do obszarw podstawy mzgu, ktre kontroluj zachowanie typowe dla gatunku, stereotypowe reakcje autonomiczne i reakcje hormonalne. Lezje jdra rodkowego pozbawiaj zwierz zdolnoci do przejawiania tych reakcji (Kapp i in., 1990; Davis, 1992; LeDoux, 1990), natomiast lezje

poszczeglnych drg prowadz do zaniku konkretnych rodzajw reakcji, na przykad autonomicznych albo behawioralnych (na przykad Smith i in., LeDoux, i in., 1988). Cho wikszo przywoywanych tu prac dotyczya reakcji obronnych na bodce zagraajce, niedawne badania dotycz take roli rodkowego jdra ciaa migdaowatego w regulacji reakcji apetytywnych (Gallagher, Holland, 1992). Problem ten wymaga jednak dalszych bada. Ciao migdaowate jest take odpowiedzialne za reakcj II typu. Lezje tej struktury uszkadzaj wykonanie reakcji, w czasie gdy warunkuje si unikanie (por. LeDoux" 1992b, 1992c), ktre wymaga ujawnienia okrelonej reakcji pozwalajcej unikn zagraajcego bodca. W niedawnych badaniach rozpoczto take identyfikacj obwodw neuronalnych, za ktrych porednictwem reakcje dowolne (II typu) s kontrolowane przez ciao migdaowate podczas warunkowania apetytywnego. Aczkolwiek rzecz wymaga jeszcze dalszych bada, dotychczasowe eksperymenty wskazuj na istotn rol pocze jdra bocznego i podstawnego (ciaa migdaowatego) z brzusznym ciaem prkowanym (Hirori, White, 1991; Cador i in., 1989; Everitt i in., 1991). Jak dotd nie wiadomo jeszcze, czy reakcje unikania zale rwnie od tych pocze ciaa migdaowatego z brzusznym ciaem prkowanym. Wana kwestia dotyczy prawie nie zbadanych mechanizmw, dziki ktrym reakcje I (mimowolne) i II typu (dowolne) s wzajemnie powizane. Prawdopodobnie s one zwizane z ciaem migdaowatym, szczeglnie jego jdrami bocznymi i podstawno-bocznymi (lateral/basolateral). Jak ju wskazywaem, jdro boczne odbiera stymulacj sensoryczn i poznawcz, a nastpnie przesya j do jdra podstawnego. To za czy si z szeregiem interesujcych struktur: rodkowym

ciaem migdaowatym, ciaem prkowanym, wcznie z jdrem accumbens, skojarzeniowymi obszarami kory i hipokampem. Poczenie ze rodkowym ciaem migdaowatym ley u podstaw reakcji I typu, za pozostae poczenia mog stanowi podstaw reakcji II typu. Bezporednie poczenie z jdrem accumbens zdaje si uwikane w pewne reakcje instrumentalne i to samo moe dotyczy pocze z kor i hipokampem. Wynik oceny emocjonalnej bodca moe by przesyany do kory i hipokampa, a stamtd z powrotem do ciaa prkowanego, tworzc bardzo zoone obwody lece u podstaw zachowania instrumentalnego powstajcego dziki ocenie emocjonalnego znaczenia bodca i wyraanego za porednictwem ciaa prkowanego. Zgodnie z tym rozumowaniem, reakcja emocjonalna moe zawiera skadniki zarwno mimowolne, jak i dowolne. Jeli dany gatunek wytworzy specyficzn reakcj radzenia sobie z danym typem bodca, pocztkowa na reakcja moe by automatyczna i mimowolna, za dopiero reakcja wtrna bdzie miaa charakter dowolny Natomiast sytuacje nowe, w odniesieniu do ktrych nie ma wyksztaconej odpowiedniej reakcji gatunkowej, wymaga mog kontroli dowolnej, za reakcje mimowolne mog si przejawia w postaci reakcji przeniesionych. Reakcje dowolne bd skuteczne pod warunkiem opierania si na informacji o bodcu, sytuacji i moliwych nastpstwach rozwaanych dziaa. Ten rodzaj przetwarzania bdzie zuywa wiele moliwoci poznawczych organizmu i angaowa drugorzdowe i trzeciorzdowe obszary kory mzgu. Konieczno podejmowania decyzji eliminuj natomiast wrodzone reakcji mimowolne, dostarczajce sprawdzonego sposobu zachowania si w pewnych sytuacjach i wymagajce znacznie mniejszej aktywnoci mzgowej. Jak dotd o wiele za mao wiemy o moliwych mechanizmach

wspdziaania neuronalnego podoa reakcji I i II typu, w chwili obecnej mechanizmy te mog by przedmiotem jedynie mniej lub bardziej prawdopodobnych spekulacji. Robert W. Levenson: Kontrola emocji: odmiany i konsekwencje Kontrola emocji jest do wszdobylska. Wie si z najszerszym zakresem aktywnoci czowieka, podejmowanej zarwno w procesie normalnego rozwoju, jak i nienormalnego; z utrzymaniem spoecznego porzdku, konwencjami kulturowymi, wiziami interpersonalnymi, relacjami wadzy i wpywu, optymalizacj zachowa oraz procesami zdrowia i choroby. Duo napisano o psychicznych i fizjologicznych konsekwencjach zahamowania swobodnego strumienia emocji, z ktrych wiele przedstawiano jako zowrogie i niezdrowe. Odmiany kontroli emocjonalnej Kontrola emocjonalna moe przybiera wiele rnych postaci, rnicych si ukierunkowaniem kontroli (nasilanie lub hamowanie emocji), liczb kontrolowanych emocji (pojedyncze emocje lub emocje wielorakie wystpujce w postaci mieszanki bd sekwencyjnie), natur transformacji (przeksztacanie poziomw intensywnoci emocji lub zastpowanie bd te maskowanie jednych emocji innymi), umiejscowieniem prb kontroli (zmiana warunkw poprzedzajcych emocje, subiektywnych dozna, zachowania ekspresyjnego lub reakcji fizjologicznych), wolicjonalnoci (mimowolne lub dowolne), uwiadamianiem (wiadome lub niewiadome), momentem zadziaania (przed lub po pojawieniu si emocji) i obiektem (wasne lub cudze emocje). Rozwinicie tej macierzy tworzy nieogarnion liczb moliwych form kontroli emocji, zakrelajc szeroki plan bada niezbdnych do penego zrozumienia tego problemu. Aby skutecznie bada kontrol emocji w laboratorium, musimy zidentyfikowa jakie proste, niemniej ekologicznie trafne modele tego procesu. W tej wypowiedzi ogranicz si do bardzo

powszechnej postaci kontroli, jak jest stumienie, czyli wiadome i dowolne zahamowanie zachowania ekspresyjnego, rozpoczynajce si jeszcze przed wydarzeniem wzbudzajcym emocj i kontynuowane w trakcie owego zdarzenia. ycie jest pene prb prowadzenia tego rodzaju kontroli - sytuacji, w ktrych motywowani jestemy do ukrycia oznak tego, co naprawd czujemy. Staramy si nie paka, gdy kto nas skrzywdzi, nie mia si podczas pompatycznych przemwie, pogrzebw i w obliczu blu innych. Staramy si nie okaza innym wasnego strachu, gdyby to prowadzio do niepochlebnych na nasz temat opinii lub prowokowao do skrzywdzenia nas. Staramy si ukry gniew skierowany przeciw tym, ktrych kochamy i stumi pogard, aby nie skrzywdzi lub nie rozgniewa innych ludzi. Skupi si te na jednej tylko konsekwencji takiego stumienia - jego wpywie na autonomiczny ukad nerwowy (AUN). Problem wyraa si wic prostym pytaniem: Czy celowe prby stumienia ekspresji emocjonalnej podejmowane w trakcie pobudzenia emocjonalnego osabia, nasila czy pozostawia bez zmian aktywno AUN? Pytanie to siga istoty zwizkw midzy ekspresj a fizjologi emocji. Co wiemy o ekspresji i fizjologii emocji, a ile z tego jest wane dla tumienia emocji? Okazuje si, e cho wiele wiadomo o zwizkach midzy ekspresj a fizjologi emocji, stosunkowo niewiele tych informacji ma bezporednie znaczenie dla problematyki tumienia emocji. Badania empiryczne nad zwizkiem ekspresji emocji z jej fizjologi podzieli mona na dwie grupy: (1) badania nad dyspozycyjn skonnoci do wyraania emocji oraz (2) badania nad manipulowan ekspresj emocji. Dyspozycyjna skonno do ekspresji emocji W eksperymentach tego typu bada si, jakie aspekty emocji odrniaj osoby o skonnoci

do silnej lub sabej ekspresji emocji, w szczeglnoci dotycz one rnic midzy osobami uwewntrzniajcymi i uzewntrzniajcymi emocje (Buck, 1979; Field, Walden, 1982; Funkenstein, King, Drolette, 1954; Jones, 1935, 1950, 1960; Notarius, Levenson, 1979) oraz tak zwanego represyjnego stylu radzenia sobie z emocjami (na przykad Levenson, Mades, 1980; Weinberger, Schwartz, Davidson, 1979). Obie te tradycje badawcze prowadz do wniosku, e osoby cechujce si ma ekspresj emocji s bardziej reaktywne fizjologicznie ni osoby cechujce si siln skonnoci do wyraania emocji. Czy oznacza to, e konsekwencj stumienia emocji jest wzrost poziomu pobudzenia? Czsto formuowany jest taki wanie wniosek, odwoujcy si do modeli "hydraulicznych" czy "katartycznych". Niestety, wniosek taki jest po prostu nieuzasadniony Wspomniane badania nie stwierdzaj bowiem, e ekspresja emocjonalna jest faktycznie tumiona. Bowiem logicznie bdne jest twierdzenie, e osoba ujawniajca nik ekspresj emocji, tym samym celowo ow ekspresj tumie. Manipulacja ekspresj emocji W eksperymentach tego typu prosi si badanych o kontrolowanie ekspresji emocji, mierzc wpyw tych prb kontroli na rne aspekty emocji poddanej badaniom. Badacze posuguj si kilkoma metodami, w ktrych badani s albo proszeni o celowe przybieranie wyrazu twarzy stanowicego ekspresj jakiej emocji, albo o przesadne wyraanie naturalnie si pojawiajcych reakcji ekspresyjnych. W niedawnym przegldzie tych eksperymentw stwierdzamy (cross, Levenson, 1993), e badania te prcz zaledwie czterech wyjtkw nie stanowi bezporedniego testu fizjologicznych konsekwencji tumienia emocji. Jest tak, poniewa w eksperymentach tych albo

(1) nie wzbudzano adnej emocji w sposb inny ni za porednictwem przybierania wyrazu twarzy, albo (2) nie proszono osb badanych o tumienie ekspresji emocji, albo wreszcie (3) nie mierzono adnych zmian fizjologicznych. Za wyniki czterech "wyjtkowych" bada3 sugeruj oglnie, e hamowanie ekspresji emocji prowadzi do niszego natenia reakcji fizjologicznych. Nowe badania nad tumieniem emocji Niedawno podjlimy seri bada wykorzystujcych metodologi, ktra powinna dostarczy bardziej rozstrzygajcych danych na temat konsekwencji tumienia ekspresji emocji. Konstruujc t metodologi, staralimy si odrzuci trzy ukryte zaoenia bada dotychczasowych. Po pierwsze nie zakadalimy, e konsekwencje tumienia bd jednakowe dla wszystkich emocji. Po drugie, nie zakadalimy e konsekwencje tumienia bd jednakowe dla wszystkich aspektw emocji. Po trzecie wreszcie, nie zakadalimy e fizjologiczne konsekwencje tumienia emocji 2 Cacioppo i inni uczeni (1992) przedstawiaj podobn krytyk tych bada i ich niemonoci testowania modelu "hydraulicznego". Autorzy ci proponuj model alternatywny, zakadajcy istnienie indywidualnych rnic w zakresie "zyskw" kanau fizjologicznego i ekspresyjnego. Niestety autorzy ci nie przedstawiaj adnych danych empirycznych przemawiajcych za jednym bd drugim modelem. 3 "Wyjtkowe" badania dotyczyy tumienia ekspresji reakcji na szok elektryczny (Colby, Lanzetta, HIeck, 1977; Lanzetta, Cartwright-Smith, HIeck, 1976), zabawne filmy (Bush i in., 1989) oraz na filmy przyjemne i nieprzyjemne (Zuckerman i in., 1981). bd si pojawia dopiero po pojawieniu si bodca wzbudzajcego kontrolowan emocj. Planowalimy zatem badanie rnorakich konsekwencji (doznania subiektywne, zachowanie

ekspresyjne, reakcje fizjologiczne) rnych emocji, a reakcje fizjologiczne mierzylimy zarwno przed pojawieniem si bodca emocjonalnego, jak i podczas jego oddziaywania. Metoda nasza bya prosta. W warunkach "braku tumienia" zapowiadalimy badanym projekcj krtkiego filmu; w warunkach "tumienia" zapowiadalimy projekcj filmu, proszc badanych, aby starali si zachowywa w taki sposb, aby nikt nie mg si domyli, co czuj. Badania nad tumieniem wstrtu Pierwsze dwa badania byy identyczne, jedno z nich przeprowadzilimy na kobietach, drugie za - na mczyznach (Gros, Levenson, 1993). Film uywany w tych badaniach przedstawia chirurgiczn amputacj koczyny; we wczeniejszych badaniach ustalilimy, e wywouje on wstrt (zarwno doznanie subiektywne, jak i typowy wyraz mimiczny). Zachowanie ekspresyjne Badani byli w stanie wyranie stumi wzrokowe sygnay przeywanej przez siebie emocji, na co wskazywao oglne osabnicie reakcji mimicznych i spadek ekspresji wstrtu w warunkach eksperymentalnych (gdzie proszono o tumienie) w porwnaniu z kontrolnymi. Badani nie zdoali jednak cakowicie powstrzyma ekspresji wstrtu, zdradzao ich take nasilone mruganie oczu. Doznania subiektywne Hamowanie mimicznych objaww emocji nie miao wpywu na relacjonowan przez badanych intensywno doznania wstrtu. Reakcje autonomiczne i somatyczne Badani tumicy widzialne oznaki wstrtu zmniejszali rwnie ogln liczb ruchw ciaa (co wykazay zarwno opinie obserwatorw, jak i pomiary za pomoc sensora ruchw), czemu towarzyszy spadek tempa akcji serca. Jest to zgodne z czsto obserwowanym powizaniem aktywnoci motorycznej ciaa z aktywnoci serca, za co odpowiedzialna jest przywspczulna cz AUN (Obrist, 1981). Tak wic, jak dotd, konsekwencj tumienia emocji jest obnienie pobudzenia fizjologicznego, co pokrywa si z

wnioskami z tych czterech bada, ktre uprzednio uznalimy za posugujce si adekwatnymi metodami sprawdzania fizjologicznych konsekwencji tumienia emocji. Jednake w innych miejscach ciaa tumienie ekspresji emocji powodowao wzrost poziomu pobudzenia. Przejawia si on silniejszym skurczem obwodowych naczy krwiononych, skrceniem czasu przejcia fali skurczu z serca do palca (oznaka wzrostu cinienia ttniczego) oraz wzrostem elektrycznego pr2ewdnictwa skry5. Wszystkie te zmiany zgodne s z tez, e tumienie emocji powoduje wzrost pobudzenia wspczulnej czci AUN. 4 Gross przeprowadzi niedawno w ramach swojej pracy doktorskiej podobne badania nad tumieniem reakcji emocjonalnej na dwa filmy wzbudzajce dwie emocje rozbawienie i smutek oraz na film neutralny (nie wzbudzajcy adnej emocji). Wyniki tego badania powinny odpowiedzie na wane pytanie, czy stwierdzone tu zalenoci mona uoglni take na inne emocje. 5 W dokonanej przez Fowlesa (1980) adaptacji dwuczynnikowej teorii Graya dotyczcej uczenia si wzrost elektrycznego przewodnictwa skry traktowany jest jako wskanik aktywizacji "systemu zahamowania behawioralnego". Tumienie emocji za pomoc uywanych przez nas metod mona wic uwaa za jeden ze sposobw sucych hamowaniu zachowania. Rnice midzy pciami Nie stwierdzilimy rnic midzy pciami w zakresie konsekwencji tumienia emocji. Cho czsto zakada si, e mczyni silniej ni kobiety kontroluj ekspresj emocji, w naszych eksperymentach rnicy tej nie udao si stwierdzi. Przebieg tumienia w czasie W wikszoci bada nad tumieniem emocji mierzono reakcje pojawiajce si jedynie podczas oddziaywania bodca, podczas gdy my interesowalimy si rwnie przygotowaniem do tumienia emocji. Porwnujc reakcje badanych z okresu po

zapowiedzi filmu, ale przed jego wywietleniem stwierdzilimy, e dwa wskaniki aktywacji AUN wzrost skurczw obwodowych naczy krwiononych i wzrost elektrycznego przewodnictwa skry - pojawiaj si jeszcze przed faktyczn projekcj filmu. "Kamienna twarz" - naturalny analog tumienia emocji? Wsplnie z Johnem Gottmanem prowadzimy od lat badania nad tendencj mw do emocjonalnego wycofywania si z interakcji maeskich (Levenson, Gottman, 1985; Gottman, Levenson, 1988; por. te Christensen, Heavey, 1990). Niedawno przeprowadzilimy badanie nad szczegln odmian tego zachowania - "kamienn twarz", ktr to zachowuje jeden z maonkw, kiedy dowiadcza silnie negatywnych emocji, ale nie zdradza si z adnymi ich objawami w zachowaniu (Gottman, Levenson, 1993). Badajc laboratoryjne interakcje siedemdziesiciu dziewiciu par maonkw prbujcych rozwiza jaki swj rzeczywisty konflikt, identyfikowalimy przypadki zachowywania kamiennej twarzy na podstawie kodowania przez obserwatorw nastpujcych zachowa: (1) brak gosowego lub pozagosowego sprzenia (potakni, mrukni w rodzaju "uhu") informujcego partnera, e jest wysuchiwany; (2) brak ruchw mini twarzy; (3) niepatrzenie na partnera. Stwierdzilimy, e zachowania tego rodzaju wi si z: (1) doznawaniem silnie negatywnych emocji; (2) niskim nateniem ruchw ciaa oraz (3) wysokim poziomem elektrycznego przewodnictwa skry. Cho mowie czciej zachowywali kamienne twarze od on, fizjologiczne konsekwencje tego zachowania byy jednakowe dla obu pci. Skonny jestem uwaa zachowywanie kamiennej twarzy za interpersonaln odmian tumienia emocji. Gdy maonkowie, przeywajc negatywne emocje, hamuj mimik twarzy i ruchw caego ciaa, mamy do czynienia ze

spontanicznym wytwarzaniem wzorca zachowa, jakie sztucznie wywoywalimy w naszym laboratorium. Podobnie jak badani w naszych eksperymentach maonkowie reagujcy kamienn twarz ujawniali wzrost elektrycznego przewodnictwa skry, ktry jest skutkiem wzrostu aktywnoci gruczow potowych, ten za jest funkcj autonomiczn stanowic przejaw zahamowania behawioralnego (Fowles, 1980). Kontrola emocji: implikacje i konsekwencje Nasze badania nad tumieniem emocji i pokazywaniem kamiennej twarzy (oraz zblione badania innych autorw) wskazuj na spore zdolnoci ludzi do hamowania behawioralnych oznak emocji. Cho nie s w stanie ukry emocji cakowicie (szczeglnie w przypadku emocji silnych) i cho zdradzaj ich pewne reakcje dodatkowe (na przykad mruganie), redukcja objaww emocji moe by dramatycznie dua. Badania nasze sugeruj jednak, e osabianie zewntrznych przejaww emocji nie jest skutecznym sposobem na obnienie doznawanej emocji. Subiektywna ocena emocji doznawanych w naszych laboratoryjnych badaniach nad tumieniem nie spadaa w wyniku skdind skutecznych prb tumienia objaww emocji, za w badaniach nad interakcjami maeskimi osoby pokazujce kamienn twarz nadal odczuway negatywne emocje. Badania nad tumieniem emocji wstrtu ujawniy dwie odmienne konsekwencje fizjologiczne tumienia. Po pierwsze, osabnicie aktywnoci somatycznej wraz z towarzyszcym spadkiem tempa akcji serca, zawiadywane przywspczuln czci AUN. Po drugie wzrost skurczu naczy krwiononych i wzrost tempa napywu krwi do obwodowych czci ciaa, wskazujce na wzrost aktywnoci wspczulnej czci AUN. Wyniki te wskazuj na ograniczenia tych modeli hamowania emocji, ktre koncentruj si jedynie na aktywnoci wspczulnej czci AUN (na przykad model

zaproponowany przez Cacioppo i in., 1992). Dlaczego podczas tumienia wystpuje aktywno zarwno wspczulnej, ja i przywspczulnej czci AUN? Jak ju wspomniaem, jestemy przekonani, e osabienie tempa akcji serca podczas tumienia emocji jest przywspczulnie zaporedniczon konsekwencj spadku aktywnoci ciaa wystpujc u badanych podczas tumienia emocji. Dlaczego jednak w obliczu spadku aktywnoci ciaa (i spadku zapotrzebowania na zasoby energetyczne) wystpuj te tak wyrane oznaki wzrostu pobudzenia autonomicznego w innych systemach naczyniowych i elektrodermalnych? Jedno z moliwych wyjanie jest takie, e stumiona emocja nadal wysya zapotrzebowanie do AUN, podobnie jak emocja nie tumiona. Nie wierz jednak w tak moliwo. Sdz natomiast, e bardziej prawdopodobne jest zaoenie, e hamowanie obserwowalnych oznak emocji jest samo w sobie zadaniem wymagajcym pewnych zasobw metabolicznych. Jak wskazywaem w swej odpowiedzi na Pytanie 4, emocje przywouj potne programy motoryczne aktywizujce minie twarzy, korpusu, koczyn i innych czci ciaa. Te programy motoryczne umoliwiaj organizmowi szybkie przystosowanie si do wymaga rodowiska, ktre emocj wzbudzio. Aby usun dostrzegalne oznaki emocji, tumienie emocji prawdopodobnie mobilizuje jakie "dziaania hamulcowe" trzymajce w szachu owe pojawiajce si somatyczne aspekty emocji. Obserwowane przejawy wzrostu aktywnoci wspczulnej czci AUN (gruczoy potowe, szybko pulsu, skurcze naczy krwiononych) s zapewne przejawem tej "hamulcowej" dziaalnoci. Wiarygodnoci przydaje temu wyjanieniu fakt, e niektre z tych objaww wspczulnych pojawiaj si jeszcze przed faktycznym wzbudzeniem emocji. Implikacje dla problematyki zdrowia W aktywacji AUN nie ma niczego samo przez si niezdrowego. Do silnego pobudzenia AUN

prowadz na przykad wiczenia fizyczne, powszechnie uwaane za sprzyjajce zdrowiu,. Nasuwa si wic pytanie, dlaczego emocje, rwnie silnie pobudzajce AUN, nie mog by dobroczynne dla zdrowia? 6Testu rozstrzygajcego, czy to jest waciwe, dostarcz nasze badania nad tumieniem innych ni wstrt emocji. Zakadajc pewien niespecyficzny poziom pobudzenia AUN towarzyszcy kadej emocji (por. moj odpowied na Pytanie 6), dalsze wzbudzanie pobudzenia przez stumion emocj powinno owocowa odmiennymi skutkami autonomicznymi dla takich emocji, jak wstrt i smutek z uwagi na ich odmienne zapotrzebowania metaboliczne. Skonny jestem twierdzi, e wzbudzona przez emocje aktywno AUN nie jest szkodliwa dla zdrowia, dopki (1) pobudzenie autonomiczne nie przedua si i nie nabiera charakteru przewlekego i/lub (2) pobudzenie autonomiczne nie przewysza faktycznego zapotrzebowania metabolicznego organizmu. Przewleke pobudzenie AUN odgrywao historycznie du rol w modelach etiologicznych zakadajcych du rol czynnikw psychospoecznych w pojawianiu si i przebiegu chorb somatycznych (na przykad Holroyd, Gorkin, 1983; Jemmott, Locke, 1984; Krantz, Manuck, 1984; MacDougall, Dembroski, Kranu, 1981; Miller, 1978; Obrist, 1981; Steptoe, 1981). Silnego poparcia tym tezom dostarczaj na przykad wspczesne badania eksperymentalne nad wpywem stresu spoecznego na rozwj arteriosklerozy u map (Kapan i in., 1991). Pojcie "pobudzenia autonomicznego przewyszajce metaboliczne zapotrzebowanie" jest silnym konstruktem wyjaniajcym. Jeeli ludzie biegn lub uprawiaj aerobik, tworzy si zapo-

trzebowanie metaboliczne odpowiednie do nasilonej aktywnoci sercowonaczyniowej wzbudzonej tymi czynnociami. Gdyby ten sam poziom aktywnoci sercowo-naczyniowej pojawi si u osoby pozostajcej w bezruchu, to pobudzenie przekraczaoby faktyczne wymagania metaboliczne organizmu. Podobnie, gdy dziaamy w subie emocji, programy motoryczne (Frijda, 1986) skojarzone z rnymi emocjami tworz pewien poziom wymaga metabolicznych odpowiedni do przeywanego poziomu pobudzenia. Jeeli jednak nasze emocje zostaj wzbudzone wraz z towarzyszc im aktywacj AUN, my za nie dziaamy (z powodu zamierzonego tumienia emocji lub wskutek ogranicze sytuacyjnych lub charakterologicznych), to poziom faktycznego zapotrzebowania metabolicznego nie wystarcza do poradzenia sobie z podwyszonym pobudzeniem fizjologicznym. Szkodliwe efekty pobudzenia fizjologicznego przewyszajcego faktyczne zapotrzebowanie metaboliczne organizmu ilustruje prosta analogia. Wyobramy sobie ogrodowy w do wody, poamany i miejscami poprzecierany Dopki pompowana we woda jest z rwn si wypompowywana na kocu, wszystko jest w porzdku, niezalenie od cinienia, pod jakim woda jest pompowana do wa. Jeeli jednak sia pompujca przekroczy si, ktra wod wypompowuje na odlegym kracu, to oczywicie ronie szansa przerwania wa w sabych miejscach, za prawdopodobiestwo uszkodzenia w takich warunkach jest tym wiksze, im duej przez w w leci woda. Czy istniej jednak jakie dowody powizania przewlekego zahamowania emocjonalnego ze wskanikami pogorszenia stanu zdrowia? Sugestywne, cho nie rozstrzygajce dane przyniosy badania nad wpywem zahamowania behawioralnego (operacjonalizowanego jako nieprzyznawanie si

do traumatycznych zdarze) na osabienie ukadu immunologicznego i zdrowia fizycznego (Pennebaker, Beall, 1986; Pennebaker i in., 1987; Pennebaker i im., 1988a, 1988b). Pewne rodzaje zahamowania emocjonalnego mog wic mie ujemne konsekwencje dla zdrowia, cho rzecz z pewnoci wymaga dalszych bada. Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie Najbardziej kompletny opis kontroli emocji przedstawia Levenson, cho zajmuje si tylko jednym jej typem - zahamowaniem ekspresji emocjonalnej. Rwnie LeDoux koncentruje uwag jedynie na ekspresji emocji w swej dyskusji nad uwikanymi w ni obwodami mzgowymi. Averill wcza kontrol ekspresji w zakres tego, co nazywa reguami regulacji (por. te pojcie regu ujawniania emocji - Ekman, 1972; Ekman, Friesen, 1975), autor ten bardziej jednak interesuje si do odmiennym rodzajem modyfikowania emocji - rekonstrukcj tego, czym jest kontrolowana emocja. Averill zakada, e kontrolowane mog by nie tylko przejawy emocji. To, czym jest sama emocja, moe si radykalnie rni w zalenoci od spoecznych dowiadcze. Cho przyznaje wan rol biologii, ogranicza j do samej tylko zdolnoci do przeywania emocji. Odwouje si tu do analogii z jzykiem biologia decyduje o zdolnoci jzykowej, cho kultura rozstrzyga, jakim ostatecznie jzykiem czowiek mwi. Zdaniem Averilla, to, jakie emocje faktycznie odczuwamy i co si na nie skada, jest rezultatem ewolucji "spoecznej, a nie biologicznej", a zmienno moe cechowa nie tylko rne spoecznoci, ale take i rne jednostki wewntrz tej samej kultury, podobnie jak wewntrz tej samej kultury mog si pojawia rne dialekty (por. podobny pogld w odpowiedzi Shwedera na Pytanie 1). LeDoux zajmuje niemale przeciwstawne stanowisko, cho rwnie dopuszcza wpywy

czynnikw zarwno biologicznych, jak i spoecznych. Zakada on istnienie dwch typw reakcji emocjonalnej. Jeden stanowi produkt ewolucji, ma charakter mimowolny i jest wsplny dla wszystkich osobnikw danego gatunku. Reakcje tego typu mog zosta przerwane, ale nie sposb zahamowa samego ich wzbudzenia. Moliwo taka jest odrzucana przez Averilla. Drugi typ reakcji emocjonalnych wyrniany przez LeDoux wyraa dowiadczenia spoeczne i indywidualne. Zapewne tutaj LeDoux umieciby to, co o kontroli emocji mwi Averill. LeDoux czyni interesujce przypuszczenie, e reakcje typu I pojawiaj si jedynie w odniesieniu do bodcw o gatunkowo wypracowanych strategiach reagowania. Dla LeDoux organizmy s biologiczni przygotowane do reagowania na pewne rodzaje bodcw. Przykady takiego biologicznego przygotowania reakcji emocjonalnych mona znale take u ludzi (por. Seligman, Hager, 1972). Jednak wikszo badaczy zajmujcych si warunkami wzbudzania emocji nie wierzy w istnienie takich zjawisk i skonna jest przypisywa kluczow rol poznawczym ocenom bodcw (por. dyskusje w odpowiedzi na Pytanie 4). Levenson nie zajmuje si bezporednio t dyskusj, cho zapewne znalazby si w obozie LeDoux, nie za Averilla. Levenson podsumowuje natomiast seri bada nad wpywem dowolnego zahamowania ekspresji emocjonalnej na subiektywne doznania emocji, ich wyraz mimiczny oraz wzbudzane przez nie reakcje autonomiczne. Nie jest jasne, czy tego samego rodzaju zmiany mogyby by efektem nawykowego hamowania ekspresji emocji. Autor ten koczy sw wypowied interesujcymi uwagami na temat tego, w jaki sposb i kiedy hamowanie ekspresji emocji moe by szkodliwe dla zdrowia. aden z autorw nie podj si odpowiedzi na jedno z naszych pyta - czy zdolno do

kontrolowania emocj ma znaczenie dla stopnia, w jakim ludzi mona obarcza odpowiedzialnoci za przeywane i przejawiane emocje? Pytanie to ma by moe nazbyt filozoficzny charakter, jednak odpowied na nie winna zalee od przekonania, w jakim stopniu emocje prowadz do zachowa mimowolnych, nie poddajcych si kontroli czowieka. Ekman (1977, 1992) zakada, e jedn z definicyjnych cech emocji jest jej pojawianie si niezalenie od naszej woli (w przeciwiestwie do jej wybierania). Nie jestemy w stanie atwo zainicjowa emocji, ktr pragnlibymy przey, ani kompletnie zahamowa emocji nie chcianej, twierdzi Ekman. Wypowiedzi Levensona i LeDoux mog sugerowa, e naley czowieka obarcza odpowiedzialnoci za to, co czyni po pewnym czasie, lecz nie za pocztkow reakcj motoryczn czy wewntrzn reakcj fizjologiczn lub doznanie. Z drugiej strony, wyniki bada przeprowadzonych przez Levensona wskazuj, e fizjologiczne przejawy kontroli s widoczne jeszcze przed pojawieniem si bodca emocjonalnego. Jeeli tego rodzaju strategie regulacyjne stan si zautomatyzowane, jednostka moe nigdy nie przeywa emocji cakowicie pozbawionej elementw kontroli. Bardziej adekwatne moe wic by pytanie o stopie kontroli emocji ni pytanie o samo jej istnienie. Pytanie 8: Czy emocje mog by niewiadome? Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze s wiadome Definiowanie emocji jako wiadomych Oceny poznawcze nie musz mie wiadomego charakteru. Mona zatem by zaskoczonym wasnymi emocjami. Jednak wynikajce z takich ocen emocje musz by wiadome. W zgodzie z Freudem twierdz, e niewiadomo emocji jest niemoliwa, poniewa w emocje uwikane jest

dowiadczenie, a nie mona czego dowiadcza, nie dowiadczajc tego. Freud (1915) nadal jednak skonny by mwi w takim wypadku o emocjach, tyle e niewiadomych, cho stwierdza jasno, e termin ten jest tylko skrtem oznaczajcym w istocie niewiadome przekonania o emocjonalnych implikacjach. Skonny jestem sdzi, e skoro nawet Freud, przykadajcy tak wielk wad do niewiadomoci, obchodzi si bez pojcia emocji niewiadomych, tym bardziej moe si bez niego obej psychologia wspczesna. Z drugiej strony, Freud zakada nie wiadomo procesw lecych u podstaw emocji i posugiwa si te pojciem niewiadomej energii psychicznej (libido), ktr nazywa afektem. Ta instynktowna energia ma charakter niewiadomy, cho moe wypyn w swobodnej, nie zwizanej z niczym postaci, co dowiadczane jest jako doznanie lku. Freud (1984) sdzi, e afekt jest ilociowym aspektem idei, odpowiedzialnym za ich przeniesienie do wiadomoci. Z mojego punktu widzenia emocje dotycz gwnie komunikacji wewntrznej i motywacji. Chwilowe doznanie emocjonalne informuje jednostk o naturze i wanoci zdarze, a dotkliwo odczucia motywuje pierwszestwo zwizanych z emocjami problemw w przetwarzaniu informacji. Cho powodujce emocj przetwarzanie informacji jest niewiadome, wano informacyjnych i motywacyjnych skutkw emocji zaley od wiadomego dowiadczania emocji i wiadomego ukierunkowania uwagi podmiotu. Zgodnie z takim pogldem, na mocy definicji, emocje odczuwane musz by wiadome. Czy jest zatem sens mwi o emocjach nie odczuwanych? Skonny jestem odpowiedzie przeczco. Jeeli istnieje jaki warunek konieczny emocji, to odczuwanie stanowi tu dobr kandydatur. Spord wszystkich wasnoci wsplnych emocjom, odczuwanie zdaje si najbardziej niezbywalne.

Mona na przykad powiedzie o gniewie: "byem rozgniewany, ale nic nie zrobiem", cho co najmniej dziwna byaby wypowied: "byem rozgniewany, ale niczego nie czuem". Jak wskazaem w odpowiedzi na Pytanie 5, odczuwanie nie jest wystarczajcym warunkiem emocji, ale jest jej warunkiem koniecznym. Model odczucia jako informacji (Clore, 1992; Schwarz, Clore, 1983, 1988) opiera si na zaoeniu, e dowiadczenie jest wanym porednikiem wpywu nastroju i emocji na formuowane przez czowieka sdy i decyzje (por. Pytanie 3). Oglnie rzecz biorc, ludzie z reguy posuguj si afektywnym sprzeniem zwrotnym w formuowaniu biecych sdw i decyzji. Spenianie tej funkcji jest moliwe dziki daleko posunitej odpowiednioci midzy przetwarzaniem emocjonalnym a jego doznaniowym odczytem - inaczej trudno byoby oczekiwa skutecznego posugiwania si przez jednostk owym sprzeniem zwrotnym. Niewiadomy lk Jeden z argumentw przeciw zaoeniu, e emocje musz by odczuwane (a wic i wiadome), znale mona w rozwaaniach Langa (1988) nad trzema systemami ujawniania emocji, na ktre skadaj si zachowanie, relacje sowne i reakcje fizjologiczne. Zdaniem Langa poziom reakcji emocjonalnej moe by niejednakowy w tych trzech systemach. Podkreli naley, e Lang skupia si na wypowiedziach sownych, podczas gdy ja interesuj si samym dowiadczeniem emocji. Niemniej jednak Lang przytacza dane wiadczce o tym, e emocja moe przejawia si w zachowaniu i fizjologii, bez ujawniania si w dowiadczeniu subiektywnym. Rozwamy przykad modego pracownika naukowego dcego do uzyskania staej posady na uniwersytecie. Waciwie wszystko jest na dobrej drodze - ma on odpowiedni dorobek naukowy i nie martwi si o swoje perspektywy A jednak wielokrotnie budzi si w nocy z objawami

przypominajcymi zawa serca. Szczegowe badania medyczne wykluczaj nawet najbardziej egzotyczne moliwoci somatycznego podoa tych objaww. Objaww nie likwiduj te zmiana diety i trybu ycia, ustpuj one natomiast z chwil uzyskania staej posady na uniwersytecie. Z pewnego punktu widzenia przykad ten jest sprzeczny z naszym zaoeniem, e wiadome dowiadczenie jest niezbdnym warunkiem emocji. Mody pracownik naukowy nie opisuje adnych lkw czy wiadomego martwienia si o wasne perspektywy zawodowe, nie przejawia te adnych zachowa zdradzajcych lk (jeeli brak wiadomych lkw nie bdzie interpretowany jako dowd na ich wyparcie). Pomimo tego wszystkiego wystpienie objaww fizjologicznych sugeruje pojawienie si u tej osoby niewiadomych lkw. Precyzyjniej mwic, sugeruje niewiadom aktywizacj lkotwrczych przekona, e mczyzna ten niewiadomie ocenia swoj sytuacj jako zagraajc. Na pierwszy rzut oka zdaje si tu brakowa doznaniowego skadnika emocji, to jest myli i subiektywnego odczucia strachu (z punktu widzenia mojej koncepcji ni jest problemem brak objaww behawioralnych, poniewa te nie stanowi ani koniecznego, ani wystarczajcego warunku emocji). Oczywicie, w pewnym sensie wcale nie brakuje tu doznaniowego skadnika emocji. Mczyzna z naszego przykadu czuje lk i nkaj go zagraajce myli, ale dotycz one moliwoci zawau. Jednak, w jaki sposb strach przed nieotrzymaniem posady przerodzi si w strach przed zawaem? Objawy drczyy go jedynie noc, za dnia dobrze si przed swoimi lkami broni i niewiele myla o zagraajcej moliwoci nieuzyskana staej posady Dopiero pic, nie potrafi si ju tak dobrze broni, a zaktywizowanie lkotwrczych myli prowadzio do budzcych go ze snu

objaww fizjologicznych. Poniewa jednak myli te pojawiay si jedynie w trakcie snu, mczyzna pozostawa niewiadomy ich treci. Przedmiotem jego uwagi stawao si oszalae bicie serca, za uczucie strachu stawao si strachem przed zawaem, a nie przed klsk zawodow. Tak wic w emocj uwikane byy zarwno reakcje fizjologiczne; jak i ujte w sowa odczucia, a poniewa emocja bya dowiadczana, miaa ona te i wiadomy charakter. Dziwaczno tego przykadu polega na tym, e nasz mczyzna nie uwiadamia sobie prawdziwych - naszym zdaniem - przyczyn emocji, a wic i znaczenia swoich emocji. Decyzja, czy emocje mog czy te nie mog by niewiadome zaley od tego, co uzna si za konieczny warunek pojawienia si emocji. Przykad ten mona uwaa za argument na rzecz niewiadomego charakteru emocji. Mona te zdefiniowa emocj jako wymagajc dowiadczenia i sklasyfikowa niewiadome przekonania o zagroeniu i towarzyszce im objawy fizjologiczne jako "potencja strachu" (Ortony, Clore, Collins, 1988). Wybr jednej z tych dwch moliwoci jest mniej wany od zachowania konsekwencji w posugiwaniu si tymi terminami. Przyjcie pogldu, e emocje musz by odczuwane, a zatem i wiadome, nie oznacza jeszcze akceptacji zaoenia, e ludzie musz koniecznie zdawa sobie spraw z przyczyn swoich emocji. Przykad ten ilustruje te funkcjonalny charakter zwykej sekwencji radzenia sobie z emocj. Normalnie rzecz biorc, dowiadczenie emocjonalne kieruje uwag czowieka na sprawy zwizane z t emocj. Kiedy jednak lkotwrcze myli pozostaj niewiadome, cykl sprzenia zwrotnego zostaje przerwany i nie wiadomo, na czym uwaga czowieka miaaby si skupi. Pozbawiony treci umysowych pomagajcych trafnie odczyta wasne emocje, nasz pracownik naukowy nie podj adnych poznawczych czynnoci zaradczych w odpowiedzi na fal pojawiajcego si lku (na

przykad dokonujc pochlebnych dla siebie porwna z innymi osobami, ktre ju uzyskay awans). W konsekwencji zosta pochwycony przez ucieczkowe objawy lku, nie poddane oddziaywaniu mechanizmw kontroli, ktre mogaby pobudzi trafna wiadomo rzeczywistego rda wasnego strachu. Niewiadomo przyczyn emocji Niektre z najwaniejszych konsekwencji przeywania emocji zale od informacji dostarczanej przez wiadome dowiadczenie (Clore, Schwarz, Conway, 1994), na ktre skada si mog myli, odczucia i sprzenia zwrotne z ekspresji emocjonalnej i zachowania. Uwiadomienie sobie rda przeywanych emocji decyduje o tym, czy konsekwencje te bd miay wski i specyficzny charakter, czy te charakter szeroki i rozlany Kiedy rda emocji s niewiadome, emocja moe by dowiadczana jako element pojawiajcej si reakcji na cokolwiek, a wic moe wpyn na niemale dowolny sd czowieka. Kiedy jednak rdo emocji jest uwiadamiane, jej znaczenie zostaje sprecyzowane, a zakres sdw, na ktre emocja wpywa bardzo ograniczony Wana jest zatem wiadomo nie tylko emocji, ale te i jej rde, a w konsekwencji i znaczenia. O oglnym charakterze tej zasady wiadczy dua ilo rnorodnych dowodw (por. Clore, 1992). Jedna z gwnych rnic midzy emocjami i nastrojami polega na wikszej szansie uwiadamiania sobie rde, a zatem i znaczenia, emocji ni nastrojw. Emocje z reguy powstaj szybciej i trwaj krcej ni nastroje. Poniewa nastroje trwaj duej, ich rzeczywiste przyczyny mog by odleglejsze w czasie, a przez to mniej wyraziste. Jak wskazywaem w odpowiedzi na Pytanie 3, nastroje s te z reguy sabsze od emocji, a zatem maj mniejsz szans jawienia si jako dyskretne wydarzenia jasno umiejscowione w czasie i przestrzeni. W konsekwencji tych wszystkich

rnic, emocje maj mniejsz ni nastroje szans zadziaa jako czynnik znieksztacajcy nie zwizane z nimi sdy i decyzje. Wpyw stanw afektywnych na sdy jest wic w decydujcy sposb uzaleniony od stopnia wyrazistoci ich przyczyn w wiadomoci czowieka. Freud Problem, ktrego dotycz badania nad wpywem nastroju na sdy, podobny jest do problematyki zajmujcej Freuda, interesujcego si znieksztacaniem sdw przez intensywne emocje lub zdarzenia traumatyczne. W trakcie psychoanalizy doprowadza pacjentw do przypominania sobie zatartych okolicznoci pierwotnego zdarzenia emocjonalnego, a ten proces uwiadomienia przyczyn emocji czsto dramatycznie ogranicza niepodany wpyw emocji na sdy W konsekwencji, Freud sformuowa teori niewiadomych procesw umysowych i skupi si na leczniczych efektach uwiadamiania tego, co niewiadome. Jacoby Psychologowie wspczeni ponownie odkrywaj prawidowoci postulowane przez Freuda, cho w odniesieniu do bardziej przyziemnych spraw Na przykad Jacoby i jego wsppracownicy (Jacoby Kelley, Brown, Jasechko, 1989) donosz o serii eksperymentw, w ktrych proszono badanych o przeczytanie pewnej listy nazwisk. Pniej uczestniczyli oni w rzekomo nie zwizanym z poprzednim eksperymentem badaniu, w ktrym ich zadaniem byo wskazanie, tym razem na innej licie, nazwisk sawnych ludzi. Okazao si, e badani mieli wyran skonno do uznawania zupenie niepozornego nazwiska za sawne, jeeli napotkali je na licie z pierwszego eksperymentu. Znajomo nazwiska wynikajca w rzeczywistoci ze spotkania go na pierwszej licie bya mylnie interpretowana jako wskanik sawy czowieka noszcego to nazwisko. Zjawisko to wystpio jednak tylko przy tych nazwiskach, ktrych badani nie pamitali jako wystpujcych na pierwszej licie. Jacoby wycign std wniosek, e udao mu si zademon-

strowa wpyw niewiadomych dowiadcze na pniejsze sdy i e uwiadomienie sobie owych dowiadcze (to jest zdawanie sobie sprawy z wystpienia nazwiska na pierwszej licie) wpyw ten znosi. Teoretyczny model niewiadomoci implikowany przez te badania jest jednak prawdopodobnie faszywy Oryginalny model Freuda traktowa afekt jako energi systemu umysowego, ktrej celem jest wyraenie si. Warunkiem koniecznym tego ostatniego jest z kolei powizanie afektu z jaka ide, co umoliwia przeniesienie afektu do wiadomoci. W procesie wyparcia niemoliwa do zaakceptowania idea miaaby by utrzymywana poza wiadomoci poprzez pozbawienie jej owej energii. W takiej sytuacji energia ta moe dotrze do wiadomoci dziki skupieniu si na jakiej skojarzonej, ale nieszkodliwej idei. Jednake dua ilo owej pierwotnie wypartej energii (zogniskowanej na wanej idei) powoduje, e owa skojarzona niewinna idea pojawia si moe w wiadomoci z nieodpowiedni si. Zjawisko to mona, twierdzi Freud, zaobserwowa w przypadku zaburze o charakterze natrctw i kompulsji, kiedy to czowiek staje si nadmiernie skoncentrowany na jakiej pozornie niewanej myli lub czynnoci. Celem terapii posugujcej si takimi technikami, jak hipnoza czy swobodne skojarzenia jest przeledzenie zwizku takiej myli czy czynnoci z ide niewiadom, ktrej wyraenie uwolni pacjenta od jego objaww. Schwarz i Clore Wspczesne badania nad deformowaniem sdw przez nastroje rwnie prbuj wyjani mechanizm, dziki ktremu jaka pocztkowo niewana idea nabiera wanoci, przejmujc bezprzedmiotowy afekt. Rwnie tutaj problem bierze si z tego, e czowiek moe by niewiadomy prawdziwego rda afektu, dziki czemu afekt odczuwany w stosunku do jakiego obiektu moe zosta nasilony dowiadczeniem afektywnym wywoanym w istocie przez co zupenie

innego. Podobnie jak u Freuda, rodkiem zaradczym jest w takim wypadku uwiadomienie czowiekowi rzeczywistego rda afektu. Jednak to wyjanienie proponowane przez model afektu jako informacji (Schwarz, Clore, 1983) rni si od analiz przedstawianych przez Freuda i Jacoby'ego. Model nasz zakada bowiem, e niewiadome treci umysowe nie wpywaj na sdy bezporednio, lecz jedynie porednio, poprzez pomniejszanie informacyjnej wartoci afektywnego sprzenia zwrotnego. Niewiadome s okolicznoci powstania afektu, a wano tego zjawiska wie si z faktem, e afekt nie zakotwiczony w konkretnym zdarzeniu (o sprecyzowanym czasie i miejscu pojawienia si) jest pozbawiony specyficznego znaczenia i moe by potencjalnie istotny dla kadego sdu na dowolny temat. W wypadku cytowanych bada Jacoby'ego (a by moe i w przypadku Freuda) do deformacji sdw dochodzi pod wpywem tego, co wiadome, a nie tego, co niewiadome. To, co wiadome, dowiadczane jest jako uczucie szczcia, gniewu czy poczucie winy Jeeli afekt dowiadczany jest jako doznanie nie zwizane z adnym obiektem (na przykad nastrj lub niesprecyzowany stan lku czy poirytowania), wywiera on moe wpyw w szerszym zakresie ni afekt dowiadczany jako powizany z jakim konkretnym obiektem. Przemieszczenie Rwnie to, co Freud nazywa przemieszczeniem agresji, pokazuje rnice midzy wyjanieniami efektw nastroju odwoujcymi si do procesw wiadomych i niewiadomych. Jeeli kto kopie wasnego psa zamiast szefa, freudowska analiza takiego zachowania odwoywa si bdzie do roli procesw niewiadomych - wyjania, e niewiadoma energia wypartego gniewu osiga swj cel (wyraenia si) poprzez powizanie z bezpieczniejszym obiektem w postaci psa. Zwizanie to nastpuje gdzie w niewiadomoci. Nasz wasny model skupia si

jednak na faszywym ukierunkowaniu uwiadamianego, nie za niewiadomego afektu. Bez ogranicze nakadanych na afekt przez wiadomo jego rde, przeywany przez czowieka gniew moe by swobodnie przypisywany jakiemu innemu obiektowi (bd dowiadczany jako reakcja na ten obiekt). Taki proces "przemieszczenia" jest zjawiskiem bardzo pospolitym. Rozwamy zmczonego rodzica, ktrego dziecko na przykad przewraca szklank mleka. W dowiadczeniu rodzica ladowa irytacja wywoana cikim dniem w pracy i irytacja wywoana rozlaniem mleka mog zla si w jedno doznanie. Odczuwany przez rodzica afekt bdzie wic bardziej intensywny i bdzie informowa go (nietrafnie), e rozlanie mleka jest cikim wykroczeniem, co sprowokuje go do wybuchu gniewu i skoni do ukarania dziecka. Pniej, kiedy rodzic znajduje si ju w innym stanie emocjonalnym, moe poczu si winien z powodu swego wybuchu, jako e bez ta ladowej irytacji wywoanej prac rozlanie mleka przez dziecko wcale nie zdaje mu si a takim wielkim przewinieniem, a kar - uwaa za zbyt dotkliw. atwo tu o powtarzanie si caego cyklu, jako e poirytowanie wasnymi dziaaniami podnosi szans nastpnego wybuchu przy innej niezbyt wanej okazji. Przykad ten ilustruje wic zasad, e nieuwiadomienie sobie, jakie jest rdo wasnych odczu, znosi ograniczenia zakresu, w ktrym odczucia te mog stanowi dla czowieka informacj kierujc jego sdami i ocenami. Podsumowanie W zgodzie z Freudem (1915) przyjem tutaj, e emocje nie mog by niewiadome, poniewa musz one by odczuwane, a odczucia s na mocy definicji wiadome. Rozwaaem te i odrzuciem moliwo istnienia emocji nie odczuwanych, a zatem niewiadomych. Zakadam, e uczucie jest koniecznym

(cho niewystarczajcym) warunkiem emocji. Z punktu widzenia hipotezy afektu jako informacji (Schwarz, Clore, 1983) podstawow funkcj emocji jest dostarczanie sprzenia zwrotnego w postaci dowiadczenia emocjonalnego. Realizacja takiej informacyjnej funkcji wymaga uwiadamiania sobie przez ludzi wasnych emocji (inaczej ptla sprzenia zwrotnego zostaaby przerwana). Cho same emocje s zawsze wiadome, wywoujce je oceny poznawcze czsto bywaj niewiadome, std te ludzie mog by zaskakiwani swoimi emocjami. Kiedy przyczyna emocji jest niewystarczajco uwiadomiona, moe ona zosta przypisana faszywym rdom i dziki temu deformowa sdy i decyzje. Zjawisko to czciej wystpuje w przypadku nastrojw ni emocji, poniewa te pierwsze maj bardziej rozmyte przyczyny Model afektu jako informacji zosta przeciwstawiony koncepcji ukrywajcej si za freudowskim opisem afektu i za wspczesnymi badaniami Jacoby'ego i wsppracownikw. Kady z tych modeli zakada jednak, e uwiadomienie rzeczywistych rde przeywanego afektu ma terapeutyczne konsekwencje. Joseph E. LeDoux: Niewiadome moe by przetwarzanie emocjonalne, ale nie emocje Emocje niewiadome naley odrni od niewiadomych procesw emocjonalnych. Moim zdaniem "emocje" s afektywnie naadowanymi, wiadomie dowiadczanymi stanami afektywnymi. Innymi sowy, emocje s stanami wiadomoci. Cho nie istniej zatem emocje niewiadome, wiadome stany emocjonalne s rezultatem dziaania niewiadomych procesw emocjonalnych. Jest to po prostu czsto wygaszane stwierdzenie na temat wiadomoci w ogle - tre wiadomoci jest rezultatem procesw niedostpnych wiadomoci (Jackendoff, 1987; Kihlstrom, 1987; JonsonLaird, 1988; Lashley, 1956).

Sugerowaem uprzednio, e u rda przetwarzania emocjonalnego ley ocena istotnoci bodca, ktra stanowi podstaw zarwno ekspresji emocji (w zachowaniu i reakcjach fizjologicznych), jak i jej dowiadczania (LeDoux, 1984, 1986, 1987, 1989). Ocena emocjonalna ma charakter niewiadomy i podobna jest do pojcia oceny poznawczej (Lazarus, 1982, 1991). Pojcie oceny emocjonalnej kadzie jednak nacisk na emocjonaln natur jej funkcji, podczas gdy pojcie oceny poznawczej kadzie nacisk na jej natur poznawcz. Jedna z przewag mojego podejcia polega na tym, e jestem w stanie zlokalizowa funkcj oceny emocjonalnej w ciele migdaowatym (por. Pytanie 5), przynajmniej dla przetwarzania danych o zagroeniu. Za ciao migdaowate odgrywa niewielk rol w tym, co wikszo teoretykw uwaa za procesy poznawcze. Wobec braku bardziej precyzyjnych definicji oceny poznawczej i jej relacji do innych procesw poznawczych o sprecyzowanym podou neuronalnym, bardziej uyteczne wydaje si pojcie oceny emocjonalnej o neuronalnym podou umiejscowionym w ciele migdaowatym. Od teoretykw oceny poznawczej rni si pod jeszcze jednym wzgldem. Ci pierwsi zakadaj dowolny i wiadomy charakter oceny poznawczej, podczas gdy ja, nie odrzucajc co prawda tej moliwoci, myl, e lepiej sprawdzi, ile z emocji da si wyjani bez uciekania si do wiadomych czynnikw sprawczych emocji. Co ciekawe, a nie zawsze zauwaane, wikszo koncepcji genezy dowiadczenia emocjonalnego zakada niewiadomo mechanizmu oceny emocjonalnej. Liczne teorie zakadaj, e rdem wiadomego dowiadczenia zwanego emocj s pewne konsekwencje pobudzenia emocjonalnego. Zakadaj to na przykad teorie sprzenia emocji jako sprzenia zwrotnego (James, 1884; Lange, 1887), teorie zwrotnego sprzenia mimicznego (Izard, 1977; Tomkins,

1962); teorie pobudzenia (Duffy, 1941, 1962; Lindsley, 1951) i dwuskadnikowa teoria emocji (Mandler, 1975; Schachter, Singer, 1962; Schachter, 1975). Teorie te dotycz gwnie bezporednich przyczyn wiadomego dowiadczenia i wychodz z zaoenia, e organizm popada w stan emocjonalnego pobudzenia, nie zapytujc, co je wywoao. Mzg musi wic najpierw oceni bodziec i zdecydowa, czy jest on emocjonalnie wany, jeszcze przed powstaniem rnych objaww pobudzenia emocjonalnego, ktre z kolei prowadz do wiadomego doznania emocjonalnego wywoanego bodcem. Skoro ocena emocjonalna prowadzi do wiadomego dowiadczenia emocji, ocena ta musi zapewne by procesem niewiadomy czy przedwiadomym. Innymi sowy, tre wiadomego dowiadczenia emocjonalnego wyznaczaj procesy niewiadome. Tak wic dowiadczenia emocjonalne (na przykad uczucie gniewu czy strachu) stanowi wiadom reprezentacj procesw przetwarzania informacji przebiegajcych w tych strukturach mzgowych, ktre specjalizuj si w poredniczeniu midzy rnymi procesami emocjonalnej oceny bodca a rnymi reakcjami behawioralnymi i wisceralnymi typowymi dla kadej z emocji. Pogld ten jest do pogodzenia z teoriami oceny poznawczej podkrelajcymi niewiadome przetwarzanie informacji jako punkt wyjcia do wiadomego dowiadczenia emocjonalnego (na przykad Frijda, 1986; Jonson-Laird, 1988; Kihlstrom, 1990). Nie zgadzam si jednak z kracow postaci teorii poznawczych traktujc emocj jako pewien podsystem poznania. Jak twierdziem w odpowiedzi na Pytanie 5, poznanie i emocja zale od rnych systemw neuronalnych, tak e mona utrzyma rozrnienie midzy nimi i nie sprowadza emocji do pewnej podklasy poznania. Na zakoczenie chciabym jeszcze krtko skomentowa problem wiadomoci-

niewiadomoci emocji z punktu widzenia neuronalnych podstaw emocji. Przez ostatni dekad badalimy w naszym laboratorium neuronalne podstawy uczenia si strachu i rol pocze czuciowych kierujcych informacj do ciaa migdaowatego bezporednio ze wzgrza, z pominiciem kory mzgowej (por. rysunek przy odpowiedzi na Pytanie 5). Prace te czsto przywoywano jako wiadectwo przedpoznawczego czy przedwiadomego przetwarzania emocjonalnego. Jak ju wspomniaem w odpowiedzi na Pytanie 5, to, czy przetwarzanie na linii ciao migdaowate wzgrze uzna si za przedpoznawcze czy nie, zaley od rozstrzygnicia, czy poznanie zaczyna si na poziomie kory mzgowej, czy ju na poziomie wzgrza. To jednak kwestia dla teoretykw poznania, a nie emocji. Niezalenie od tego, czy przetwarzanie na tym poziomie uznamy za przedpoznawcze czy te nie, z pewnoci jest ono przedwiadome. Nie znaczy to jednak, e powinnimy przyj jako pewnik wiadomy charakter przesyania informacji z systemw korowych do ciaa migdaowatego. Prawdopodobnie najlepiej byoby zaoy, e kade korowe przetwarzanie informacji jest niewiadome, dopki nie udowodni si jego wiadomego charakteru. Dla mnie regu jest niewiadome przetwarzanie informacji, za tym, co wymaga wyjanienia, jest wiadomo. Jeeli pogld ten nie ma adnych innych konsekwencji, to pokazuje przynajmniej, jak moliwe s badania nad emocjami zarwno u organizmw wiadomych (ludzi), jak i u organizmw, ktrych wiadomoci nie da si udowodni (ludzkie niemowlta i zwierzta). Robert B. Zajonc: Dowody na istnienie emocji niewiadomych Emocje s zjawiskiem kracowo skomplikowanym. W emocje uwikana jest bezporednia reakcja sensoryczna na bodziec j wywoujcy, wzorce pobudzenia autonomicznego systemu

nerwowego, odrodkowe pobudzenie mini twarzy i innych czci ciaa, udzia procesw poznawczych odpowiedzialnych za ocen, odczytanie znacze i sformuowanie uzasadnie, subiektywne doznania uczuciowe oraz reakcje instrumentalne motywowane przez stan emocjonalny Jeeli emocja miaaby by niewiadoma, to ktre z tych wspwystpujcych zjawisk winno by rwnie niewiadome? Innymi sowy, jakie s minimalne obserwowalne wskaniki niezbdne do stwierdzenia, e jaka niewiadoma emocja faktycznie jest dowiadczana? Najczstszym zjawiskiem, w odniesieniu do ktrego zakada si niewiadome skadniki emocji jest stan nieokrelonego niepokoju (freefloating anxiety) (Beck, 1976), dotykajcy milionw ludzi. Jego agodniejsze postaci s na co dzie dowiadczane niemale przez wszystkich. Bywa, e czujemy si przygnbieni czy niespokojni, nie uwiadamiajc sobie ani powodu tego stanu, ani obiektu, na ktry uczucia te byyby skierowane. Bywa te, e czujemy si weseli z powodw, ktre take umykaj naszej wiadomoci. W przypadkach tych wiadomi jestemy jedynie swoich stanw uczuciowych czy nastrojw. Gdybymy ponadto nie byli wiadomi faktu, e czujemy si zaniepokojeni czy radoni, to czy wwczas byyby jakie podstawy do stwierdzenia, e dowiadczamy emocji niewiadomych? W chwili obecnej nie widz sposobu, aby odpowiedzie na to pytanie z jakkolwiek doz pewnoci. Mona by si odwoa do wskanikw fizjologicznych, gdyby kadej emocji towarzyszy jej tylko waciwy wzorzec pobudzenia fizjologicznego, a wszystkie emocje miayby te pewn fizjologiczn specyfik odrniajc je od zjawisk nieemocjonalnych. Wci jeszcze nie jestemy w sytuacji radiologw, ktrzy s w stanie z du doz pewnoci wykry za pomoc testu MRI guz mzgu u

nie zdajcego sobie sprawy ze swego stanu pacjenta. Dopki nie bdziemy w stanie przeprowadza podobnych testw, potrzebujemy przynajmniej jakiego subiektywnego potwierdzenia badanej osoby, e dowiadcza ona czego choby podobnego do emocji. Nie musi to jednak by otwarta deklaracja w rodzaju "tak, jestem bardzo smutny", jako e dysponujemy porednimi wskanikami pojawiania si stanw afektywnych. Trudno zajmowa si kwesti niewiadomych emocji, pomijajc to, co w ich sprawie mia do powiedzenia Freud. Co ciekawe, Freud (1915) przeczy sam sobie, stwierdzajc jasno w jednym miejscu: Z pewnoci istot emocji jest to, e powinnimy by jej wiadomi, e emocja winna by znana wiadomoci. Tak wic cakowicie wykluczone jest przypisywanie niewiadomego charakteru emocjom, uczuciom i afektom (s. 177). Co powiedziawszy, Freud zauwaa bezporednio po tym: Jednake w praktyce psychoanalitycznej jestemy przyzwyczajeni, by mwi o niewiadomej mioci, nienawici, gniewie itd. i nie jestemy w stanie unikn dziwacznych zoe w rodzaju "niewiadome poczucie winy" czy "niewiadomy lk" (s. 177-178). Niewiadomy afekt by przedmiotem bada ju przed czterdziestu laty i powraca wspczenie jako przedmiot studiw pod wpywem nowych metod, technik badawczych i teorii. Prace wczeniejsze koncentroway si na zjawisku obronnoci percepcyjnej (Erdelyi, 1974) i czujnoci (Blum, 1954). Zakres niewiadomych wpyww afektywnych szybko jednak poszerzono o takie zjawiska, jak niewiadome rnicowanie bodcw (Corteen, Wood, 1972; Lazarus, McCleary, 1951), afektywne oddziaywanie powtarzajcych si ekspozycji bodcw zdegradowanych (Bonnano, Stilling, 1986; Bornstein, 1987; Bornstein, Leone, Galley, 1987;

Kunst-Wilson, Zajonc, 1980; Mandler, Nakamura, VanZandt, 1987; Seamon, Brody, Kauff, 1983a, 1983b) oraz niewiadome uprzedzanie afektywne (Edwards, 1990; Kitayama, 1991; Murphy, Zajonc, 1987, 1988, 1993; Niedenthal, 1987, 1990). Najwyraniejszym przypadkiem niewiadomych oddziaywa afektywnych jest wpyw powtarzajcej si ekspozycji bodcw zdegradowanych. Zjawisko samej ekspozycji polega na wzrocie pozytywnoci postawy wobec jakiego obiektu wskutek samej czstoci eksponowania tego obiektu (por. przegldy danych u Bornsteina, 1989, i Harrisona, 1977). Zjawisko to wystpuje rwnie wtedy, kiedy wielokrotnie eksponowany bodziec jest zdegradowany do tego stopnia, e podmiot nie zdaje sobie sprawy z tego, e w ogle cokolwiek jest eksponowane (Kunst-Wilson, Zajonc, 1980). Wyrana zmiana w preferencji bodcw wystpuje take wtedy, kiedy czowiek nie jest w stanie wiadomie odrni bodcw ju mu eksponowanych od innych, nie eksponowanych, a nawet nie jest w stanie przypisa zmian w lubieniu bodca wasnym dowiadczeniom. To ostatnie obowizuje take wtedy, gdy bodziec jest eksponowany w warunkach zapewniajcych jego optymalne spostrzeganie. Wzrost lubienia bodca wskutek czstoci ubiegych jego ekspozycji nie zaley od subiektywnie odczuwanej znajomoci owego bodca, bowiem lubienie obiektu niemal wycznie zaley od faktycznej czstoci jego przeszego pojawiania si, a nie od jego spostrzegania jako ju znanego (Matlin, 1971; Moreland, Zajonc, 1977, 1979). Co ciekawe, Bornstein (1987) stwierdzi, e efekt samej ekspozycji jest silniejszy w przypadku ekspozycji zdegradowanych ni optymalnych. Druga technika badania niewiadomych wpyww afektywnych to niewiadome uprzedzanie (priming) afektywne. Jeeli eksponuje si fotografi umiechnitej twarzy przez bardzo krtki okres

rzdu, powiedzmy, czterech milisekund tu przed jednosekundow ekspozycj nie zwizanego z ni i neutralnego bodca (powiedzmy chiskiego ideogramu), bodziec ten jest bardziej lubiany, ni ten sam bodziec nie poprzedzony adn ekspozycj bd te poprzedzony ekspozycj twarzy zagniewanej (Kitayama, 1991; Murphy, Zajonc, 1987, 1988, 1993; Niedenthal, 1987, 1990). Co zastanawiajce, zjawisko to zupenie zanika, jeeli bodziec uprzedzajcy (twarz) jest eksponowany w warunkach umoliwiajcych jego optymalne spostrzeganie. Wyjanienie tych pozornie paradoksalnych wynikw odwouje si do zaoenia o istnieniu afektu niewiadomego i jego odrnieniu od afektu opartego na poznawczych ocenach bodca. W innym miejscu staraem si przekona do tezy, e oddziaywania afektywne mog nastpowa bez udziau procesw poznawczych, i afekt ma wwczas charakter globalny, rozlany i moe by niewiadomy (Zajonc, 1980). Argumentujc za niezalenoci afektu od poznania, staralimy si pokaza, e reakcje afektywne pojawiaj si wczeni ni ich poznawcze odpowiedniki, co potwierdziy pniejsze wyniki empiryczne (Kunst-Wilson, Zajonc, 1980). To oglne twierdzenie eksploruje niedawna praca Murphy i Zajonca (1993). Zakadamy, e w przypadku niewiadomego uprzedzania afektywnego, eksponowanie jakiego wyrazu twarzy przez niewielki uamek sekundy wystarcza do wzbudzenia reakcji afektywnej. Reakcja ta ma jednak charakter globalny, rozmyty i niespecyficzny. Uprzedzanie afektywne 7 moe wzbudzi t reakcj szybko i przy eksponowaniu bodca uprzedzajcego mocno poniej progu spostrzee wiadomych. Jednake w takich warunkach rozrniony moe by jedynie znak afektu, a subtelniejsze jego zrnicowanie nie jest moliwe. Umiechnity wyraz twarzy

wzbudza niespecyficzny afekt pozytywny, za zagniewany wyraz twarzy wzbudza niespecyficzny afekt negatywny Na rysunku efekty te przedstawiaj krzywe A+ i A-. Teoretyczne wartoci reakcji afektywnych opierajcych si na wczesnym dostpie afektywnym (A+ i A-) i pniejszym dostpie poznawczym (P+ i R). Na podstawie pracy Murphy i Zajonca (1993). Teoretyczne wartoci skumulowanych reakcji afektywnych opierajcych si na wczesnym dostpie afektywnym (A+ i A-) i pniejszym dostpie poznawczym (P+ i R). Linie cigle przedstawiaj akumulacj afektu w wypadku zgodnoci obu rde afektu, linie przerywane - w wypadku ich niezgodnoci. Na podstawie pracy Murphy i Zajonca (1993). Rysunek przedstawia take krzywe narastania afektu wywodzcego si ze rde poznawczych (oznaczone jako P+ i P-). Na przykad osoba przedstawiona na przezroczu moe by udekorowanym medalami bohaterem, gwiazd filmow czy budzcym odraz gwacicielem. Zauwamy, e afekt wywodzcy si z poznania pojawia si i akumuluje wzgldnie wolniej. Istotna rnica midzy niewiadomym afektem a niewiadomym poznaniem dotyczy stopnia ich specyficznoci. Podczas gdy niewiadomy afekt ma charakter rozmyty, a jego zrnicowanie ogranicza si jedynie do rozrnienia midzy deniem a unikaniem, w niewiadome poznanie uwikane s pewne specyficzne treci. Najlepiej wida to w przypadku efektw uprzedzania. Prawdopodobnie kady bodziec moe by przedmiotem oddziaywa wynikajcych z uprzedzania, na przykad Murphy i Zajonc (1993) byli w stanie uprzedza reakcj na chiskie ideogramy za pomoc przezroczy przedstawiajcych twarze. Natomiast oddziaywanie na niewiadome procesy poznawcze jest z natury ograniczone czynnikami o charakterze treciowym. Efekty uprzedzania semantycznego zale

od treci uprzedzanego bodca - mona uprzedzi reakcj na sowo "krzeso" za pomoc sowa "st", ale nie za pomoc sowa "galaktyka". Kiedy ekspozycja bodca (wywoujcego afekt) przedua si, coraz wicej informacji staje si dostpnych czowiekowi, a dziki nowym ocenom poznawczym reakcja afektywna nabiera specyficznoci. W tych warunkach wzbogaconej ekspozycji mog by dokonywane coraz subtelniejsze rozrnienia prowadzce do wzrostu specyfiki afektu. Jeeli reakcja afektywna wynikajca z ocen poznawczych jest zgodna z wczesnymi wpywami niewiadomego afektu, oba te rda zsumuj si, wskutek czego reakcja afektywna ulegnie nasileniu. Jeeli jednak te dwa rda prowadz do niezgodnych reakcji afektywnych (na przykad przy duszych czasach ekspozycji umiechnita twarz ma jakie potworkowate cechy), znak pocztkowej reakcji afektywnej zostanie zniesiony lub nawet odwrcony Te wzorce kumulowania si reakcji afektywnych przedstawia drugi rysunek, na ktrym kombinacje A+ i P- oraz A- i P+ ilustruj niezgodno afektu bezporedniego (powiedzmy, wywodzcego si z uprzedzania) i afektu opartego na poznaniu, natomiast A+ i P+ oraz A- i Pilustruj zgodno obu rde afektu. Jeeli wpywy A i P s niezgodne, niewiadome uprzedzanie afektywne moe wic mie silniejszy wpyw od uprzedzania wiadomego (gdy bodziec uprzedzajcy jest eksponowany w warunkach umoliwiajcych jego optymalne spostrzeganie). Prawidowoci tych dowodzi seria bada empirycznych (Murphy, Zajonc, 1993). Niedawno Murphy, Monahan i Zajonc (w recenzjach) wykazali, e afekty wywodzce si zarwno z powtarzania ekspozycji zdegradowanych bodcw, jak i z niewiadomego uprzedzania s podobnie niespecyficzne i rozlane, jako e ich wpywy dodaj si do siebie. Znacznie trudniej jest oczywicie bada emocje wyparte, cho warto odnotowa, e Shverin (1990) by w stanie wykaza porednie efekty wypartych konfliktw, posugujc si EEG i podprogow ekspozycj bodcw. Rwnie tutaj pewne aspekty bodcw s przynajmniej czciowo

dostpne wiadomoci. Inaczej pacjent nie zwracaby si o pomoc. Kompletna odpowied na pytanie o wiadomo afektu bdzie jednak moliwa dopiero wtedy, gdy bdziemy wicej wiedzie zarwno o afekcie, jak i o wiadomoci, jako e dotychczas dalecy jestemy od osignicia adekwatnego poziomu rozumienia kadej z tych dziedzin. Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie Kady z autorw komentujcych to pytanie jest zdania, e pewne elementy przetwarzania emocjonalnego mog mie niewiadomy charakter. Kady nawietla inny aspekt tego problemu, przy czym stwierdzi mona znaczne podobiestwo pogldw. Clore i LeDoux jasno deklaruj, e emocje jako takie s stanami wiadomymi. Clore proponuje uzna uczucia za konieczny (cho nie wystarczajcy) warunek wystpowania emocji, a uczucia s wiadome na mocy definicji. LeDoux rwnie uwaa emocje za stany wiadome, cho zwraca uwag, e do ich powstania prowadz procesy niewiadome. Wskazuje ponadto, e jest to przejaw oglniejszej prawidowoci treci wiadome s rezultatem procesw, ktre same pozostaj niedostpne wiadomoci. Clore i Zajonc twierdz, e kiedy rdo emocji jest niewiadome, emocja ma rozlany charakter i moe by doznawana jako cz wasnej reakcji na jakikolwiek bodziec, aw konsekwencji wpywa niemale na kady dowolny sd. Zajonc przyrwnuje powstae w ten sposb emocje do wilgoci, ktra moe w niezrnicowany sposb wpywa na kady kontaktujcy si z ni obiekt. Zajonc odrnia niewiadome poznanie od niewiadomego afektu (to jest wzbudzonego przez nieuwiadomione rdo), wskazujc, e to pierwsze musi mie zawsze jkie odniesienie przedmiotowe (tre), podczas gdy niewiadomy afekt moe swobodnie "przelewa si" z jednego bodca na drugi.

LeDoux nie odrzuca moliwoci wiadomego dokonywania oceny bodca, cho uwaa za poyteczne ustali, ile w dziedzinie emocji mona wyjani bez odwoywania si do interwencji wiadomoci. Sdzi te, e takie podejcie podkrela uyteczno badania emocji u gatunkw nie wyposaonych w wiadomo. Interakcje midzy wiadomoci i emocjami s nie mniej zoone od interakcji midzy wiadomoci a innymi procesami psychicznymi, takimi jak poznanie czy uwaga. Rosnca ilo danych przekonuje jednak, e emocja wywoana poza wiadomoci cechuje si odmiennymi wasnociami ni emocja wzbudzona uwiadamianymi czynnikami. wiadomo kontekstu wzbudzajcego emocj zdaje si nakada na afekt ograniczenie co do stopnia jego powizania z okrelonym bodcem. Przedstawione w tym rozdziale analizy nie odnosz si jednak do ewentualnej niewiadomoci rnych skadnikw samego procesu emocjonalnego. Na przykad czowiek moe sobie uwiadamia pewne zmiany w aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego, cho nie by wiadomym zmian we wasnej mimice i pantomimice. Sytuacja odwrotna wydaje si mniej moliwa, cho brak tu danych empirycznych. Moliwa jest rwnie sytuacja, w ktrej uwiadamiana jest zarwno reakcja emocjonalna, jak i jej rdo, cho poza wiadomoci pozostaje ich wzajemny zwizek. Ludzie mog te uwiadamia sobie rda emocji i wasne reakcje, ale odmiennie identyfikowa emocj, na przykad z powodu obronnego nieprzyznawania si do swej rzeczywistej emocji. Kady z autorw odpowiadajcych na to pytanie przedstawia nowe metody eksperymentalnego badania zwizku emocji ze wiadomoci. Budzi to pewien optymizm co do dalszych losw tego nieatwego problemu teoretycznego. Pytanie 9:

Jaki jest zwizek emocji z pamici? Gordon H. Bower: Niektre relacje midzy emocjami a pamici Emocje i pami s powizane rnymi nimi przyczynowymi. Wiadomo, e emocje powstaj z wielu przyczyn. Niektre, jak "wzdrygnicie si", s reakcj na nagy, gony haas, polizgnicie si czy upadek. Wikszo pozostaych emocji powstaje, gdy przekadamy nasze motywy i interesy na dziaania celowe w nieprzewidywalnym otoczeniu. Kiedy dziaania prowadz do wynikw ocenianych jako osignicie, dowiadczamy pozytywnych emocji takich, jak przyjemno, duma czy rado. Natomiast zdarzenia interpretowane jako utrudniajce realizacj planw prowadz do negatywnych emocji smutku, strachu czy gniewu. To, ktra ze specyficznych emocji zostanie wzbudzona, zaley od okolicznoci zdarzenia i jego interpretacji, szczeglnie od moliwoci poradzenia sobie ze zdarzeniami negatywnymi. Pierwsze wane oddziaywanie emocji na pami jest zaporedniczone jej wpywem na uwag, ta za nasila pniejsz pami zdarzenia, na ktrym uwaga bya skupiona. Uwaga zaley w duej mierze od stopnia, w jakim zdarzenie jest interesujce, co z kolei po czci zaley od jego nieoczekiwanoci (odbiegania od normy), a po czci od jego znaczenia afektywnego (na przykad seks i przemoc). Podstawow tez teorii uczenia si jest zaoenie, e proces uczenia si jest napdzany porak oczekiwa - jeeli wydarzenia nie przebiegaj w oczekiwany sposb, musimy uczy si dalej, by dostosowa nasze oczekiwania do zmienionej rzeczywistoci. Sprzeczno z oczekiwaniem ma du szans wzbudza emocje, jak to zakada Mandler (1984) w swojej teorii emocji jako reakcji na "przerwanie". Kiedy plan dziaania zostanie zablokowany lub zagroony w wyniku niespenienia jakich warunkw poprzedzajcych (na przykad psuje ci si samochd i sp-

niasz si na wane spotkanie), powoduje to frustracj lub zdenerwowanie mobilizujce uwag i proces uczenia si. Ten ostatni ma dwa cele: (1) poszukanie jakiego sposobu modyfikacji biecego planu, tak by poradzi sobie z przeszkod oraz (2) identyfikacj nie spenionego warunku poprzedzajcego, aby podobna sytuacja "przerwania" nie powtrzya si w przyszoci. Reakcja emocjonalna na nieoczekiwany wynik dziaa skupia uwag na tej istotnej cesze sytuacji, ktra mogaby wyjani porak (lub by jej przyczyn), dziki czemu czowiek uczy si, jak zmieni swoje oczekiwania w adaptacyjny sposb. Poza skupianiem uwagi na wybranych elementach otoczenia, silna reakcja afektywna na jakie zdarzenie powoduje te powtarzanie i rozpracowywanie zapisu owego zdarzenia w pamici operacyjnej. Wielokrotna aktywizacja ladu pamiciowego moe wyraa zalegajcy wpyw hormonw wydzielonych podczas emocjonujcego zdarzenia, cho jednostka moe take jeszcze w wiele dni pniej wspomina i ponownie przeywa to zdarzenie, wzmacniajc w ten sposb jego pami. Ta wanie tendencja ley u podstaw uporczywych, automatycznych nawrotw wspomnie traumatycznych zdarze, na ktre cierpi ofiary stresu pourazowego. Podsumowujc, emocje speniaj trojak rol w ukierunkowywaniu procesu uczenia. Po pierwsze, emocje czsto towarzysz zawiedzionym oczekiwaniom i kieruj uwag czowieka na towarzyszce temu zdarzenia, jako na obiekty warte zapamitania. Po drugie, emocje mobilizuj zwracanie uwagi na te cechy otoczeni, ktre czowiek ocenia jako wane z punktu widzenia zawiedzionych oczekiwa (na przykad pozwalajce przewidywa porak), co sprzyja lepszemu zapamitaniu tych cech. Po trzecie, zaleganie pobudzenia emocjonalnego powoduje wielokrotne

przetwarzanie informacji na temat zdarze uwaanych za przyczynowo powizane z reakcj emocjonaln. Wszystkie te czynniki uatwiaj zapamitywanie emocjonalnie istotnego materiau. Wiele dowodw wiadczy o tym, e ludzie lepiej pamitaj zdarzenia wzbudzajce silne emocje, czy to pozytywne, czy to negatywne. Przewag t stwierdza si nie tylko w badaniach laboratoryjnych manipulujcych emocjonalnoci wyuczanego materiau, ale rwnie i to jeszcze silniej - w badaniach nad pamici autobiograficzn. Jeeli poprosi ludzi o codzienne zapisywanie wydarze z wasnego ycia i o ocen stopnia, w jakim s one emocjonujce, to okazuje si, e w jaki czas potem najlepiej przypominane s zdarzenia pierwotnie oceniane jako silnie emocjonujce. Bodce emocjonujce maj specjalny status w przetwarzaniu informacji. Na przykad w eksperymentach laboratoryjnych bodce wzbudzajce siln reakcj emocjonaln (powiedzmy, erotyczny obraz na tle nudnych fotografii) s lepiej zapamitywane od otaczajcych je bodcw neutralnych emocjonalnie. Co wicej, poniewa emocjonujce bodce maj pierwszestwo w przetwarzaniu informacji, przycigaj one uwag, a odwracaj j od ssiadujcych z nimi bodcw neutralnych, wskutek czego te ostatnie s gorzej pamitane, ni identyczne bodce wystpujce bez ssiedztwa bodcw emocjonujcych. Podobnie mieszane skutki emocjonalnej koncentracji uwagi mona wykaza dla scen wizualnych czy filmw zawierajcych liczne obiekty, jak, powiedzmy, scena, w ktrej rabu okradajcy bank przypadkowo zabija strzaem przechodnia. Obserwatorzy bd doskonale pamita istot tej sceny, ale gorzej ni osoby z odpowiednich grup kontrolnych bd sobie radzi z przypominaniem rnych elementw ta, jak rodzaj zegara ciennego, ubiory innych przechodniw itd. Emocja nie polepsza wic pamici wszystkich szczegw

emocjonujcego zdarzenia, a raczej skupia uwag na centralnych elementach sceny (pistolet, krew itd.), dziki czemu one wanie s lepiej pamitane. Jednak ten wzrost zapamitania odbywa si kosztem innych szczegw, spostrzeganych jako uboczne dla gwnego zdarzenia. Pochodn tej prawidowoci - e emocje drenuj zasoby uwagi i przetwarzania informacji jest to, e reakcje na jak emocjonujc scen odwracaj uwag od innych, rwnolegle rozgrywajcych si wydarze. W konsekwencji, czowiek moe zapamitywa bardzo niewiele informacji o takich zdarzeniach towarzyszcych. Tego rodzaju "dystrakcja" odpowiedzialna jest za pogarszanie przez emocje szybkoci uczenia si lub wykonywania zada. Na przykad osoby silnie zalknione czy depresyjne znane s ze sabej umiejtnoci uczenia si, poniewa ich pami operacyjna jest tak wypeniona emocjonalnymi ruminacjami, e tylko niewielka cz zasobw uwagi moe by przeznaczona na uczenie si mierzonych treci. Na zaoeniu, e pobudzenie emocjonalne ukierunkowuje uwag, opiera si take cig bada nad zjawiskiem zgodnoci z nastrojem w uczeniu si i poznaniu (por. Bower, 1990, 1992). W tych badaniach przyjto hipotez, e ludzie przeywajcy okrelony stan emocjonalny czy nastrj silniej zwracaj uwag na takie zdarzenia, obiekty czy sytuacje, ktre zgodne s z tym stanem. Tak wic przyjemne bodce (sowa, opisy, obrazy, ludzie, muzyka) s przez szczliwe osoby uwaane za przyjemniejsze i silniej przycigaj ich uwag, a w konsekwencji bodce takie s przez nich gbiej przetwarzane i lepiej zapamitywane. Co ciekawe, osoby smutne zdaj si preferowa bodce o wrcz przeciwnej naturze (powane, smutne filmy, nostalgiczna muzyka, itp.) i takie bodce s gbiej przez nie przetwarzane i lepiej zapamitywane. Nawet jeeli czas przeznaczony na

przetwarzanie informacji o bodcach zgodnych i niezgodnych ze stanem emocjonalnym jest wyrwnany, te pierwsze i tak s lepiej zapamitywane. Jedno z wyjanie tego zjawiska odwouje si do zaoenia, e materia zgodny emocjonalnie wywouje z pamici wicej skojarze w momencie jego przetwarzania, dziki czemu przetwarzanie to owocuje silniejszym osadzeniem owego materiau w pamici. Przejawem zwizku emocji z pamici jest te tak zwana pami uzaleniona od stanu emocjonalnego (emotion-stczte dependent memory) (Bower, 1992). Materia wyuczony w jakim stanie emocjonalnym moe by atwiej czy lepiej przypominany, kiedy w momencie przypominania czowiek znajdzie si w tym samym stanie. Pami uzaleniona od stanu emocjonalnego wystpuje nie zawsze, lecz tylko w pewnych warunkach (Eich, 1992), ktrych natur precyzuje midzy innymi hipoteza przynalenoci przyczynowej. Zakada ona, e ludzie najatwiej kojarz dan emocj z jakim bodcem czy sytuacj, jeeli bodziec w uwaaj za przyczyn danej emocji. Jeeli spostrzegaj dan sytuacj i stan emocjonalny jako powizane przyczynowo, wwczas powstaje midzy nimi silne skojarzenie, dziki czemu pami bodca jest wspomagana przeywaniem danego stanu emocjonalnego w momencie przypominania. Zjawisko pamici uzalenionej od stanu emocjonalnego ma szereg konsekwencji klinicznych i spoecznych omawianych szczegowo gdzie indziej (Rower, 1990, 1992). Podsumowujc, motywacje i emocje speniaj wiele funkcji w systemie poznawczym. Podczas gdy motywacja mobilizuje zasoby do dziaania, ukierunkowuje uwag i kieruje wykonaniem planw, emocje su gwnie jako "komentatorzy" reagujcy na obecn sytuacj, oceniajcy wykonanie planw i ich efekty Emocje czsto sygnalizuj

systemowi poznawczemu istotne rozbienoci (midzy wynikami rzeczywistymi i oczekiwanymi), ktre powinny zosta pomniejszone w wyniku dalszego uczenia si. Emocje ukierunkowuj uwag na przyczynowo istotne aspekty sytuacji, w ktrej pojawiy si jakie rozbienoci, su do zakodowania oraz umieszczenia niezwykego zdarzenia w pamici i uatwiaj wytrwao w powtarzaniu dziaa korekcyjnych. Dziki temu procesy uczenia si prowadz do wyksztacenia trafniejszego modelu biecej sytuacji, mogcego pokierowa oczekiwaniami pod adresem podobnych sytuacji, ktre mog powtrzy si w przyszoci. Pniejsze wzbudzenie jakiej emocji prowadzi do przypominania skojarzonych z ni myli, planw i wspomnie. To wybircze przypominanie informacji ley u podoa takich zjawisk, jak zgodne z nastrojem deformacje mylenia, ocen, sdw, zapamitywania i uczenia si. Richard Lazarus: Przeszo i teraniejszo w emocji Wspczesne badania nad relacjami midzy emocj czy nastrojem a pamici dotycz dwch gwnych wtkw Pierwszy to przypominanie uzalenione od stanu emocjonalnego, co oznacza zaleno przypominanych treci od tego, czy jest si w pozytywnym, czy w negatywnym nastroju (na przykad Bower, 1981; Clark, Isen, 1982; Forgas, Bower, Krantz, 1984). Pozytywne dowiadczenia emocjonalne s czsto lepiej przypominane w nastroju dodatnim, negatywne za - w ujemnym (por. jednak krytyka tych danych - Parrott i Sabini, 1990). Po drugie, dowiadczany nastrj czy emocja wpywaj na zachowania prospoeczne, jak pomaganie innym (por. Forgas, Bower, 1987; Isen, 1970, 1984; Moore, Underwood, Rosenhan, 1984). Chciabym tu zastanowi si nad problemem, w jaki sposb i dlaczego wzbudzane s wspomnienia emocjonalne i przedyskutowa zwizki midzy obecnie trwajcymi a przeszymi

stanami emocjonalnymi. Poniewa w tej tradycji badawczej nigdy nie odrniano systematycznie emocji od nastrojw, bd tu posugiwa si tymi terminami zamiennie. Moje podejcie do pamici emocjonalnej (opierajce si na pojciu znaczenia relacyjnego) rni si w istotny sposb od podejcia badaczy zajmujcych si t problematyk. Molarne pojcie znaczenia relacyjnego Tradycyjne podejcie do pamici emocjonalnej ma charakter asocjacjonistyczny, to znaczy skupia si na molekularnych elementach, jak przelotne obrazy czy fragmenty idei, ktre zostaj w kocu powizane psychologicznie na zasadzie skojarze. Kiedy skojarzenia takie zostan ju utrwalone dziki procesowi uczenia, obecno jednego z elementw przywouje rwnie pozostae, co jest podstaw uprzedzania opartego na skojarzeniach. Emocje dotycz zawsze jakiej szczeglnej szkody lub jakiego zysku, ktre wynikaj z relacji midzy jednostk a otoczeniem. Mwi o tym moja koncepcja podstawowych tematw relacyjnych opisywana ju przy okazji odpowiedzi na Pytania 2 i 5 (por. te Lazarus, 1991c). Poczucie winy wie si ze znaczeniem relacyjnym, e zamao si jaki nakaz moralny, wstyd - e wypado si poniej osobistego ideau itd. Moim zdaniem owe znaczenia relacyjne nie s odrbnymi fragmentami poczonymi za pomoc skojarze, lecz wyraaj zoone zwizki, u ktrych podstaw zawsze ley (jak zauwaa J. A. Singer, 1990) istotno biegu wydarze dla osignicia celw, w jakie czowiek jest zaangaowany Emocje zawsze dotycz scenariuszy pewnych znacze, wtkw czy historii i obecne s w umyle jako podstawowe tematy relacyjne. Cho przypuszczam, e dowolny fragment moe by sygnaem wywoawczym caego scenariusza, fragment taki nie moe wyrazi znaczenia relacyjnego bez przywoania tematu

relacyjnego, ktry w szczegowej postaci jest zoon histori opowiadajc o losach czyjego celu w zetkniciu z zewntrznymi warunkami. Ten wanie temat czy podstawowy wtek, a nie jaki pojedynczy fragment, zawiera znaczenie emocjonalne i stanowi istot treci naszych wspomnie emocjonalnych. Cho w konkretnym badaniu mona skupia si jedynie na pojedynczym elemencie, jest on zawsze czci wikszej konfiguracji nadajcej zdarzeniom osobiste znaczenie i wyraajcej podstawowe elementy kondycji czowieka, cznie z interpersonalnymi tematami, jak uniknicie szkody, pomniejszenie wasnej wartoci, poraka, sukces, utrata, zwycistwo, zysk, dawanie, mio, bycie podziwianym lub bycie odrzuconym. Tematy te stanowi osnow ycia ludzi wszystkich kultur, cho nie wszyscy radz sobie z nimi w jednakowy sposb i wyraaj je w tym samym jzyku (por. Russell, 1991). Pomimo przyjmowania perspektywy asocjacjonistycznej Rhole, Riskind i Lane (1987, s. 92) interpretuj wyniki swoich bada nad wpywem uprzedzania poznawczego (cognitiue priming) i nastroju na pami w sposb do zgodny z tym, co napisaem powyej. Pisz oni: Wpyw nastroju na wydobywanie treci z pamici mona przynajmniej czciowo wyjani w nastpujcy sposb: Zdarzenie wzbudzajce emocj, na przykad poraka, pojawia si i wywouje zarwno pewien stan afektywny jak i szereg treciowo z nim zwizanych elementw poznawczych (na przykad przekonanie o spadku wasnej wartoci). Przywoane tym zdarzeniem treci poznawcze aktywizuj w pamici dugotrwaej inne, skojarzone z nimi informacje (na przykad o wasnych dowiadczeniach z przeszoci), powodujc w ten sposb wzrost ich pamiciowej dostpnoci. Innymi sowy, to nie sam afekt, ale skojarzone z nim treci poznawcze wpywaj na wydobywanie

informacji z pamici. Ten proces poznawczy oczywicie nie musi by sprzeczny z pamici uzalenion od stanu emocjonalnego. Oba te procesy mog dziaa rwnoczenie. Laird (1989) wskaza, e jak na ironi, badacze wpywu nastroju na pami traktuj te wpywy dokadnie w taki sam sposb, jak wpywy dowolnych zmiennych o charakterze poznawczym, co sugeruje, e w czynnikach o charakterze emocjonalnym nie ma niczego szczeglnego, czego nie byoby te w czynnikach o poznawczej naturze. Nastroje i emocje s zoonymi zdarzeniami interpersonalnymi, a ich mianem powinno by okrelane nie samo tylko pobudzenie, ale naprawd wane skadniki caoci, takie jak cele i ich realizacja, myli i znaczenia. Laird wymienia sze atwo rozpoznawalnych skadnikw emocji (do ktrych dodabym jeszcze sidmy w postaci sposobu radzenia sobie ze stanem emocjonalnym) zdarzenie wywoujce emocj, ocena tego zdarzenia, wzorzec reakcji autonomicznej, zachowanie ekspresyjne, dziaanie instrumentalne i subiektywne uczucie. Dodabym jeszcze, e z systemowego punktu widzenia skadniki te s zawsze od siebie uzalenione. Przypuszczam, e kady z tych skadnikw moe prowadzi do wpywu emocji na pami i przypominanie. Najwaniejsz jednak rol odgrywa podstawowy temat relacyjny, wicy wszystkie te elementy w cao i zawierajcy znaczenie relacyjne, na ktrym opiera si emocja. Co wie przeszo z teraniejszoci? Powiada si zwykle, e jednym z czynnikw wzbudzajcych emocje s wspomnienia z przeszoci. To tradycyjne podejcie do pamici emocjonalnej zwraca si ku wntrzu czowieka, a nie ku jego relacjom z otoczeniem. Myl, e podejcie to pomija wany fakt, e emocje nie pojawiaj si w prni, lecz stanowi rezultat adaptacyjnych transakcji z otoczeniem. Najczciej

czowiek zmaga si z ktrym z klasycznych problemw kondycji ludzkiej, ktre wymieniem poprzednio. Dla czowieka dorosego wikszo z tych problemw nie jest cakowicie nowa, lecz stanowi powtrn prb rozwizania kwestii nie do koca rozwikanych w przeszoci lub pojawiajcych si w jakiej nowej postaci. Tego rodzaju sposb mylenia mona odnale we Freudowskim pojciu powtarzajcej si kompulsji, w ktrej problemy w przeszoci nie rozwizane pojawiaj si na nowo w teraniejszoci, "domagajc si" niejako rozwizania. Co prawda nie pociga mnie mechaniczno takiego ujmowania tej kwestii, jednak wydaje mi si uyteczne zakadanie funkcjonalnego zwizku midzy jakim przeszym wspomnieniem czy snem, a tym, co dzieje si w teraniejszoci (por. Breger, Hunter, Lane, 1971; Horowitz, 1976, 1988). Wikszo transakcji czowieka z otoczeniem moe mu si wydawa nowa, cho dorosy czowiek majcy ju za sob zmagania z licznymi problemami zapewne dysponuje wieloma oglnymi schematami oceny zdarze i schematami radzenia sobie z nimi, ktre to schematy wykorzystuje do interpretacji zdarze pojawiajcych si w teraniejszoci. Nerwic mona traktowa jako przejaw sztywnoci w uywaniu wczeniej utworzonych schematw do rozwizywania dzisiejszych problemw, podczas gdy zdrowe radzenie sobie z teraniejszoci wymaga plastycznoci i modyfikacji przeszych schematw, kiedy wymaga tego obecna sytuacja. Zwizek emocjonalnej pamici zdarze z przeszoci i jakich biecych transakcji z otoczeniem moe wynika z funkcjonalnego podobiestwa przeszych i teraniejszych transakcji z otoczeniem. Istotnym problemem dla psychologw jest ustalenie formalnych regu decydowania o podobiestwie zdarze, jako e zdarzenia o identycznym podstawowym temacie relacyjnym mog

si nawet znacznie rni szczegami. Na przykad Freud opisywa kliniczny przypadek Maego Hansa cierpicego na fobi koni, twierdzc, e ko symbolizowa ojca, budzcego lk w owym maym chopcu. Podobiestwo ojca (widzianego oczyma dziecka) do potnego ogiera zdaje si by intuicyjnie trafne. Jednake ocena podobiestwa zdarze jest z reguy subiektywnym rezultatem historii indywidualnych dowiadcze i subiektywnych ocen, nie za konsekwencj identycznoci obiektywnych i mierzalnych cech porwnywanych zdarze. To samo dotyczy symboli osobistych i uniwersalnych uywanych w interpretacji marze sennych i swobodnych skojarze (por. te Jung, 1960). Co wicej, wraz z wiekiem wyksztacamy nowe schematy, co moe zmienia interpretacj naszych wczeniejszych transakcji z otoczeniem. Jestem przekonany, e pojcie podstawowych tematw relacyjnych, organizujce rne szczegy zdarze w pewn posta (Gestalt) znaczenia relacyjnego, moe okaza si bardzo uytecznym kryterium orzekania o funkcjonalnym podobiestwie zdarze, pozwalajc zaliczy do jednej klasy wszystkie z pozoru rne sytuacje, na przykad odrzucenia przez innych, dowiadczenia straty lub zysku. Poniewa podstawowy temat relacyjny zawiera pewien sensowny scenariusz czy te wtek, stanowi on rwnie pomoc w zapamitaniu zdarze, ktre bez konfrontacji z takim tematem byyby jedynie chaotyczn mieszank elementw. Gdy ogldamy z on telewizj, czsto do duo czasu upywa, zanim zorientujemy si, czy ju widzielimy jaki film, czy nie. Nagle, w pewnym momencie wiemy ju, e go znamy Dugo nie mogem zrozumie, dlaczego tak si dzieje. Myl, e powodem jest fakt, i pocztkowe sceny niektrych (szczeglnie starszych) filmw nie zdradzaj gwnego wtki czy te intrygi przedstawianej historii. W zwizku z czym widziane obrazy stanowi

pocztkowo chaotyczn mieszank, niczym sylaby bezsensowne, ktrych, jak wiadomo, trudniej si nauczy ni normalnych sw Przypominamy sobie, e film ju widzielimy, gdy tylko wywietlane sceny ujawni zasadnicz intryg (podstawowy temat relacyjny) opowiadanej historii. Hipoteza moja jest wic taka, e wspomnienia emocjonalne s pobudzane pojawieniem si w teraniejszoci okrelonego tematu relacyjnego, ktry jest rwnowany tematowi jakiego zdarzenia z przeszoci. By moe wspomnienia mog zosta wzbudzone nawet fragmentem tematu relacyjnego, cho zapewne cay temat relacyjny zawsze ma tak zdolno do wzbudzania wspomnie, poniewa temat jest najbardziej wyrazistym i najatwiej interpretowalnym elementem interakcji o emocjonalnym charakterze (por, te Lewis, Williams, 1989). W jaki sposb pozytywny nastrj uatwia dziaania prospoeczne? Wiele bada wykazao, e nastrj pozytywny (niezalenie od sposobu jego wzbudzenia i treci) nasila dziaania prospoeczne takie, jak niesienie pomocy innym. Dlaczego tak si dzieje? Wikszo wyjanie odwouje si do pojcia uprzedzania skojarzeniowego, ktre polega na tym, e dowiadczanie pozytywnego nastroju wywouje wzrost aktywizacji myli o pozytywnym wydwiku. Zakada si, e informacje s organizowane w pamici na podstawie swego wydwiku afektywnego. Dobry nastrj jest sygnaem wywoawczym dla myli o wydwiku pozytywnym, co prowadzi do pozytywniejszego spostrzegania innych, a w konsekwencji i do nasilenia skonnoci do pomagania innym. Wyjanienie to ma charakter molekularny, to znaczy odwouje si do skojarze midzy fragmentami podstawowych tematw relacyjnych czy te znacze relacyjnych. Osobicie wol wyjanienie bardziej holistyczne czy molarne, odwoujce si do zaoenia, e

stale oceniamy nasze relacje z otoczeniem z punktu widzenia ich znaczenia dla naszego dobrostanu i stosownie do tych ocen dziaamy Doznajc pozytywnych dowiadcze, ludzie czuj si bezpieczni, pewni siebie i ekspansywni, co jest przejawem traktowania zdarze jako wyzwania, nie za jako zagroenia (Lazarus, 1981; Lazarus, Folkman, 1984; Lazarus, Launier, 1978). Natomiast zagroenie oznacza, e znajdujemy si w niebezpieczestwie i musimy si broni, co prowadzi do ostronoci i zahamowania, tak bymy nie wystawili si na niebezpieczestwo czy nie popenili jakiego gupstwa. Traktowanie zdarze jako wyzwania uatwia przepyw myli (Csikszentmihalyi, 1975), uczucie zjednoczenia ze wiatem i spostrzeganie go jako dobrego i dobroczynnego. W konsekwencji yczliwie mylimy o ludziach i bardziej jestemy skonni dziaa na ich rzecz. Nie bdzie oczywicie zaskoczeniem konstatacja, e pozytywny nastrj sprzyja spostrzeganiu zdarze w kategoriach wyzwania, ze wszystkimi tego faktu dobroczynnymi konsekwencjami, za spostrzeganie zdarze w kategoriach zagroe ma konsekwencje negatywne. Jest to stara idea, ktrej dotyczyo wiele bada z lat pidziesitych i szedziesitych (por. Holzman, Bitterman, 1956; Horvath, 1959; Lazarus, 1966; Lazarus, Deesse, Osler, 1952 oraz Sarason, 1965, za bardziej wspczesny przegld danych przedstawia Glanzmann, 1985). Wyrazem zainteresowania t problematyk s te badania nad lkiem egzaminacyjnym. Szkoda, e badacze zajmujcy si wpywem emocji czy nastrojw na funkcjonowanie spoeczne nie cytuj znacznie wczeniejszych prac (sprzed 30-40 lat) dotyczcych stresu i lku. Ilustruje to nieco zaciankow i na pewno niepodan izolacj tych dwch dziedzin badawczych (Lazarus, 1993). Joseph E. LeDoux: Pami a pami emocjonalna w mzgu

Emocje i pami bywaj omawiane razem, szczeglnie wtedy gdy chce si wykaza, w jaki sposb emocje wpywaj na pami. Przykadem mog tu by psychoanalityczna teoria wyparcia, prawo Yerkesa-Dodsona, hipoteza zgodnoci nastroju w badaniach nad pamici czy hedonistyczna teoria wzmocnienia (por. LeDoux, 1992d). Informacja emocjonalna moe jednak nie tylko wpywa na pami, ale rwnie by w niej przechowywana. Wan kwesti jest pytanie nie o to, czy pami emocjonalna istnieje, lecz pytanie, czy stanowi ona jaki szczeglny rodzaj pamici. Najlepsze za dowody na szczeglny charakter pamici emocjonalnej wywodz si z bada nad neuronaln organizacj pamici. Pojcie pamici zwykle dotyczy naszej zdolnoci do wiadomej refleksji na przeszymi dowiadczeniami. Ten rodzaj pamici nazywany jest pamici jawn lub deklaratywn (na przykad Eichenbaum, 1992; Schacter, 1987; Tobias Kihlstrom, Schacter, 1992). Prowadzone przez ostatnie 30-40 lat badania nad ludmi i zwierztami eksperymentalnymi pozwoliy zidentyfikowa neuronalne podstawy pamici deklaratywnej. Szczegln rol odgrywa tu struktura zwana hipokampem. Uszkodzenie hipokampa powoduje silne ograniczenie zapamitywania informacji, ktra mogaby by pniej przypominana w wiadomy sposb. Cho dugo uwaano, e w pamici deklaratywnej znaczc rol odgrywa ciao migdaowate (Mishkin, 1982), przeczy temu wiele bardziej wspczesnych bada (Murray, 1992; ZolaMorgan i in., 1991). Uszkodzenie hipokampa prowadzi do wzgldnie specyficznych zaburze pamici deklaratywnej, cho nie ma nastpstw dla wielu innych rodzajw pamici. Przykadem funkcji pamiciowych zachowanych pomimo uszkodzenia hipokampa jest uczenie si pewnych umiejtnoci

motorycznych, warunkowanie odruchw i procesy uprzedzania (por. Squire, 1987). W obecnych rozwaaniach najwaniejsze jest to, e uszkodzenie hipokampa nie pociga za sob spadku zdolnoci do warunkowania emocji, ktre to zdolnoci silnie zale od funkcjonowania ciaa migdaowatego (por. LeDoux, 1990, 1992a, 1992b). Uszkodzenie ciaa migdaowatego prowadzi natomiast do utraty emocjonalnych znacze bodcw i znacze nabytych wczeniej poprzez ich kojarzenia z karami lub nagrodami, a take do utraty zdolnoci do wyksztacania nowych skojarze tego rodzaju (por. Aggleton, 1992). Uszkodzenie ciaa migdaowatego zaburza ponadto mimowolne reakcje emocjonalne "wyzwalane" bodcami bezwarunkowymi lub warunkowymi, a take zaburza niektre reakcje dowolne, instrumentalne (wicej szczegw zawiera moja odpowied na Pytanie 7). Hipokamp i ciao migdaowate stanowi wic rdze dwch kluczowych sieci pamiciowych. Za pami deklaratywn odpowiedzialny jest hipokamp (ale nie ciao migdaowate), podczas gdy pami emocjonalna zaley od ciaa migdaowatego (ale nie od hipokampa). Oba te systemy pracuj rwnolegle i rwnoczenie zapisuj lady danego dowiadczenia. Naley podkreli, e czym innym jest pami emocjonalna, a czym innym wspomnienie emocji. To ostatnie jest deklaratywn, wiadom pamici dowiadczenia emocjonalnego i przechowywane jest jako pewien fakt dotyczcy jakiego emocjonalnego epizodu. Pami emocjonalna (uzaleniona od funkcji ciaa migdaowatego) i wspomnienie emocjonalne (uzalenione od funkcji hipokampa) mog pniej zosta rwnolegle zaktywizowane, przydajc emocjonalnego posmaku wspomnieniom deklaratywnym. Poniewa jednak pami emocjonalna i wspomnienia emocjonalne s przechowywane w

rnych systemach mzgowych, przechowywane w nich informacje nie zawsze musz si pokrywa. Kady z systemw otrzymuje bowiem odmienne informacje wejciowe (informacje z czuciowych obszarw kory i wzgrza dochodz do ciaa migdaowatego, ale nie do hipokampa), a ponadto pami deklaratywna moe by w przeciwiestwie do pamici emocjonalnej modyfikowana innymi zapisami pamiciowymi o deklaratywnym charakterze. Oba te powody mog prowadzi do pojawiania si konfliktu pomidzy pamici deklaratywn i emocjonaln. Podsumowujc, deklaratywna i emocjonalna pami zdarze rodzcych emocje uzalenione s od funkcjonowania rnych systemw mzgowych. W trakcie przeywania dowiadcze oba te systemy mog dziaa rwnolegle i rwnoczenie. Umoliwia to wiadomy wgld w nasze emocje i wspomnienia emocjonalne. Odrbno tych systemw umoliwia jednak sytuacj w ktrej ich zawarto nie pokrywa si wzajemnie, co moe wyjania, dlaczego czasem nasze wiadome wspomnienia nie pasuj do naszej reakcji emocjonalnej na ponowne pojawianie si bodcw skojarzonych ze wspominanym zdarzeniem. Jaak Panksepp: Subiektywno moga rozwin si w mzgu jako prosty proces kodowania wartoci uatwiajcy uczenie si nowych zachowa Relacje pomidzy mechanizmami emocjonalnymi i pamiciowymi s rwnie bliskie w mzgu, jak i w dowiadczeniu codziennym. Jeeli podstawowe obwody emocjonalne koduj pierwotne wymogi przetrwania, jakie musiay spenia zwierzta w toku ewolucji, to rozsdnie jest zaoy, e funkcj pojawienia si wielu wyszych mechanizmw mzgowych byo powicenie wyszych sfer wpywu zapewnieniu coraz wikszej plastycznoci w rozwizywaniu strategicznych interesw podstawowych systemw emocjonalnych. Przykadem z ycia codziennego ilustrujcym bliski

zwizek emocji z pamici jest niezwyka atwo wydobywania z pamici informacji zakodowanej podczas silnie emocjonujcych zdarze (co nazywane jest "wspomnieniami lampy byskowej" flash-bulb memories). Krtko mwic, najatwiejszym sposobem wczenia wyszych procesw umysowych (na przykad mylenia) jest aktywizacja podstawowych systemw emocjonalnych (Gray, 1990). Pobudzenie tych podstawowych systemw powoduje spontaniczn aktywno poznawcz. Mona sdzi, e podstawowe systemy emocjonalne dostarczaj mechanizmw lecych u podstaw takich zjawisk, jak uatwianie zapamitywania i przypominania informacji zgodnych z nastrojem czy pami uzaleniona od stanu emocjonalnego. Ludzie nie maj najmniejszych kopotw z przypominaniem sobie silnie emocjonujcych zdarze, w ktrych niedawno uczestniczyli - takie wspomnienia tryskaj z nich, niczym woda ze studni artezyjskiej. Wiele mzgowych mechanizmw pamici pozostaje zapewne pod kontrol mechanizmw odpowiedzialnych i za emocje. Wanie dlatego badanie funkcji pamici i uczenia si u zwierzt wymaga wprowadzenia ich w silny stan emocjonalny czy motywacyjny. Neuronalne obwody emocjonalne wyksztaciy si zapewne celem szybkiej i wewntrznie spjnej mobilizacji zasobw organizmu (fizjologicznych, hormonalnych, behawioralnych i psychologicznych) w reakcji na pierwotne wymogi przetrwania. Innymi sowy, systemy emocjonalne umoliwiaj organizmom adaptacyjne reagowanie bez rozbudowanego udziau procesw poznawczych. Jednak wiele dowodw (o charakterze anatomicznym, behawioralnym i psychologicznym) przekonuje, e te podstawowe systemy wyznaczajce porzdek prymitywnych reakcji i podstawowe wartoci organizmiczne (afekty) w kocu stay si te wyznacznikami ewolucji

specyficznych jakoci funkcjonowania poznawczego. Jedn z koncepcji zgodnych z t lini rozumowania jest teza, e "zdarzenia wzmacniajce" wyraaj fluktuacj aktywnoci emocjonalnych systemw mzgu (Panksepp, 1986, 1990d), cho inni uwaaj, e emocje wyraaj funkcjonowanie "zdarze wzmacniajcych". Sprawa ta siga jednak znacznie gbiej. Systemy emocjonalne s wyrazem potnej pamici genetycznej przechowywanej w mzgu i dowodem na archetypiczn pami odziedziczon po naszych ewolucyjnych przodkach. Cho te "wspomnienia" maj niewiele wsplnego z poznaniem (i zapewne wyraaj si gwnie poprzez stany afektywne), nie jest przesad przypuszczenie, e wiele mitw i legend przekazywanych we wczesnej tradycji mwionej wyraao wanie istnienie tych archetypicznych wspomnie afektywnych w naszych mzgach. Tradycje i folklor mog wyraa atwo, z jak podstawowe odczucia emocjonalne s w stanie wiza si z wydarzeniami zewntrznymi (specyficznymi skryptami), by dostarczy potnych reprezentacji symbolicznych naszego dziedzictwa ewolucyjnego. Zwierzta mog osiga podobne cele dziki zdolnoci ich systemw emocjonalnych do wyposaania pierwotnie neutralnych zdarze w znaczenia afektywne. Krtko mwic, specyficzne dla emocji procesy afektywne mog wyraa si w wielu trwaych tradycjach kulturowych, a specyficzne dla emocji "procesy wzmacniania" mog stanowi istotne skadniki genezy naszych najwaniejszych wspomnie yciowych. Cho bardzo niewiele wiemy o neurobiologicznych szczegach tego rodzaju procesw, wiadomo, e dua liczba neuroprzekanikw uwikanych w procesy emocjonalne moe take modulowa przebieg procesw kojarzenia (por. niej). Ponadto, jak wskazywaem w swojej odpowiedzi na Pytanie 6, kora zawiera systemy receptorw wielu rozbudowanych podkorowych systemw peptydowych, ktre

koordynuj specyficzne typy emocji (por. Panksepp, 1993). W kontekcie pytania stanowicego osnow tego rozdziau, warto podkreli pewne interesujce zwizki pomidzy wspomnieniami emocjonalnymi a marzeniami sennymi, czyli faz snu REM (rapid eye mouement - faza szybkich ruchw gaek ocznych). Zastanawiajca jest silna emocjonalno tej fazy snu, jak te fakt, e emocje senne zwykle nie s zintegrowane ze wiadom pamici cechujc stan czuwania (marzenia senne s z reguy sabo pamitane). By moe dzieje si tak dlatego, e mechanizmy REM pomagaj powiza nasze bezwarunkowe tendencje emocjonalne ze strukturami nawykowymi stanowicymi rezultat warunkowania. Innymi sowy, procesy REM mog pomaga w utrwalaniu podprogowych zwizkw midzy emocjami i pamici, przyczyniajc si w ten sposb do wyksztacenia podwiadomych podstaw temperamentu jednostki. Warto zastanowi si take, w jaki sposb faza REM moga zosta wyksztacona w trakcie ewolucji. Podejrzewam, e nastpio to wwczas, gdy cz pierwotnego mechanizmu wzbudzania podstawowych dowiadcze afektywnych zostaa "zepchnita pod powierzchni" w trakcie ewolucji mzgu, by przej now rol w rutynowej dynamice mzgu i by moe dostarczy mechanizmu wzmacniajcego skojarzeniowe zwizki zoonych wydarze yciowych z procesami emocjonalnymi. Brzmi to moe zbyt tajemniczo, ale rozwamy zadziwiajcy fakt, e struktury generujce sen REM s pooone w pniu mzgu - niej od obwodw zarzdzajcych stanem czuwania, to znaczy od wstpujcego ukadu siateczkowatego. Trudno sugerowa, e marzenia senne pojawiy si w ewolucji wczeniej od stanu czuwania, jednak faktem jest, e struktury zarzdzajce faz REM umiejscowione s w pniu mzgu poniej struktur zarzdzajcych stanem

czuwania, co sugeruje e te pierwsze s wczeniejszym wytworem ewolucji. Rozwizaniem tego paradoksu jest hipoteza, e to, co obecnie znamy jako mechanizm REM, byo pierwotnie mzgowym mechanizmem czuwania, powiconym cakowicie pobudzaniu procesw emocjonalnych. Przemawia za tym fakt, e u znajdujcych si w gbokiej fazie snu kotw, u ktrych atonia REM zostaje zablokowana przeciciem pnia mzgu, pojawiaj si spontaniczne kaskady prostych skryptw emocjonalnych (Sastre, Jouvet, 1979). Koty te ujawniaj strach, wcieko, i zachowania eksploracyjne. Wnioskuj std, e faza REM wyraa funkcjonowanie starego mechanizmu pobudzenia emocjonalnego, ktrego zadaniem byo aktywizowanie zachowa emocjonalnych. W miar postpw ewolucji i rywalizacji wewntrzgatunkowej, takie proste wzorce zachowania staway si coraz mniej uyteczne i byy poddawane coraz silniejszemu hamowaniu tonicznemu. Rwnolegle pojawiy si w ukadzie siateczkowatym mechanizmy czuwania kontrolujce o wzgrzowo-korow (Steriade i in., 1990; Steriade, Llinas, 1988), a stary mechanizm wzbudzania emocji mg zosta relegowany do pomocniczej funkcji powtrnego przetwarzania i amplifikowania informacji emocjonalnej podczas uwewntrznionego pobudzenia w fazie REM. Mogo to uatwia mzgowi lepsz konsolidacj zoonych wzorcw informacji ekstern- i interoceptywnych odbieranych w stanie czuwania. Innymi sowy, faza REM moe obecnie dostarcza neurostatystycznego mechanizmu porzdkowania i odsiewania zwizkw przyczynowo-skutkowych (szczeglnie koniunkcji wanych zdarze wewntrznych i zewntrznych) od wielu innych przypadkw wspwystpowania zdarze w czasie czuwania.

Zwizki mechanizmw emocjonalnych i pamiciowych musz wic by bliskie i skonny jestem podejrzewa, e waciwa konceptualizacja podstawowych procesw emocjonalnych w mzgu i ich mechanizmw neurochemicznych otworzy drog do odczytania natury pamici, w szczeglnoci do zrozumienia licznych procesw przypominania uzalenionego od dowiadczanego stanu emocjonalnego. Wspczesne badania dowodz, e procesy pamici s kontrolowane przez liczne peptydy, jak somatostatyna (DeNoble, Hepler, Barto; Rubinow, 1986), galanina (Crawley, Wenk, 1989), bombesyna (Flood, Morley, 1990) i wazopresyna (Dantzer i in., 1987; DeWied, van Ree, 1989; Flood i in., 1990; Weingartner i in., 1981). Cho mechanizmy lece u podoa zwizkw emocji z poznaniem nie s jeszcze dobrze poznane, osignlimy ju punkt, w ktrym problemy te daj si penetrowa nie tylko za pomoc sw, ale i potnych technik neurobiologicznych. Aby jednak mc wykorzysta te nowe techniki badawcze, musimy wpierw dokona rekonceptualizacji mzgowych funkcji u zwierzt i uj je w bardziej realistyczny psychologicznie sposb. Na nieszczcie doktrynerski behawioryzm zachowuje wci jeszcze powane wpywy w nauce o mzgu, przeszkadzajc w rozwijaniu bardziej realistycznych psychologicznie koncepcji na temat funkcjonalnej organizacji mzgu. Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie Zwizki emocji z pamici byy dostrzegane od samego pocztku bada nad emocjami i stanowi wyrazist cech ludzkiego dowiadczenia. Ludzie maj skonno do szczeglnie dobrego pamitania silnie emocjonujcych zdarze, cho niektre zdarzenia silnie skojarzone z emocjami negatywnymi mog by wypierane ze wiadomoci. Dwaj autorzy odpowiadajcy na to pytanie podchodz do z perspektywy psychologicznej, dwaj inni - z

perspektywy biologicznej. Nie ulega wtpliwoci, e obie te perspektywy prowadz do stwierdzenia, e pami czy z emocj szczeglny zwizek. Jednak aden z autorw przyjmujcych perspektyw psychologiczn nie odwouje si do danych biologicznych i na odwrt. Bower opisuje rne rodzaje wpywu emocji na pami. Jeden z nich uzaleniony jest od wpywu emocji na uwag - zwracamy wiksz uwag na bodce emocjonujce, dziki czemu lepiej je pamitamy Kiedy emocja wzbudzana jest przez rozbieno midzy naszymi oczekiwaniami a rzeczywistym biegiem wydarze, uwaga nasza kieruje si na te cechy bodcw, ktre uznajemy za przyczyn lub predyktor niespenienia oczekiwa. Dziki temu moemy podj odpowiednie dziaania, by zapobiec powtrnemu wystpieniu takich sytuacji w przyszoci. Bower zakada, e wan funkcj emocji jest sygnalizowanie organizmowi istotnych rozbienoci, ktre moe zredukowa dalszy proces uczenia si. Inn drog wpywu emocji na pami jest utrzymywanie przez emocj jakiej informacji w pamici operacyjnej, wymuszajce jej wielokrotne przetwarzanie, dziki czemu powstaje silniejszy zapis owej informacji w pamici dugotrwaej. Bower zauwaa, e emocja nie zwiksza zapamitywania wszystkich szczegw pobudzajcej sceny, lecz dziaa w sposb do selektywny Przywouje dane wiadczce o tym, e polepsza si pami o centralnych elementach emocjonujcego zdarzenia, ale kosztem szczegw o charakterze ubocznym. Jeszcze inne komentowane przez Bowera drogi oddziaywania emocji na pami, to efekt zgodnoci nastroju i pami uzaleniona od stanu emocjonalnego. Efekt zgodnoci nastroju polega na tym, e ludzie zwracaj wiksz uwag na bodce zgodne co do znaku z ich nastrojem. Zjawisko

to odgrywa du rol w podtrzymywaniu stanw patologicznych, poniewa jednostka znajdujca si w jakim zaburzonym stanie moe nadmiernie koncentrowa si na zgodnych z nim bodcach. Pami uzaleniona od stanu emocjonalnego polega za na tym, e atwiej mona przypomnie sobie informacje, jeli stan emocjonalny w momencie przypominania pokrywa si ze stanem przeywanym w momencie pocztkowego zapamitywania tej informacji. Zjawisko to wystpuje jednak tylko w ograniczonych warunkach. Zdaniem Lazarusa, kluczowe znaczenie dla zrozumienia pamici emocjonalnej ma pojcie podstawowego tematu relacyjnego (por. Pytania 5 i 6), ktry jest najbardziej wyrazistym elementem dowiadczenia emocjonalnego i najwaniejszym elementem jego pamici. Autor ten sugeruje, e podobiestwo teraniejszych i minionych zdarze pod wzgldem podstawowego tematu relacyjnego jest nici, ktra wie teraniejszo z przeszoci. Pami emocjonalna jest - jego zdaniem wzbudzana wanie przez podobiestwo obecnego tematu relacyjnego do takiego tematu napotkanego w zdarzeniach przeszych. Cho zarwno LeDoux, jak i Panksepp rozpatruj relacj emocji z pamici z punktu widzenia systemw nerwowych, kady z nich zajmuje si zupenie innymi aspektami tego stosunku. LeDoux zauwaa, e pami zwykle odnosi si do naszej zdolnoci snucia wiadomej refleksji na temat wydarze z przeszoci, co nazywane jest pamici jawn lub deklaratywn. Autor cytuje dane podkrelajce du rol hipokampa dla tego rodzaju pamici oraz dane wskazujce na to, e wspomnienia emocjonalne s uwarunkowane inn struktur mzgu, ciaem migdaowatym (uszkodzenie tego ciaa, ale nie hipokampa, zaburza reakcje emocjonalne wyuczone drog kojarzenia). LeDoux stawia hipotez, e oba te systemy

pamiciowe dziaaj rwnolegle i rwnoczenie prowadz do wyksztacania si ladw pamiciowych. Zwykle informacje zakodowane w obu systemach si pokrywaj, cho czasami owa dwoisto pamici prowadzi moe do rozziewu pomidzy jawn pamici poznawcz i ukryt pamici emocjonaln. Z kolei Panksepp stawia hipotez, e w mzgu istniej genetycznie uwarunkowane wspomnienia czy te archetypiczna pami odziedziczona po naszych odlegych przodkach. (Czy archetypy te mog wiza si z wyrnianymi przez Lazarusa podstawowymi tematami relacyjnymi?) Panksepp widzi emocje i pami jako rezultat dziaania podobnych mechanizmw mzgowych, podkrelajc rol neuropeptydw zarwno w procesach pamici, jak i emocji. Zakada te, e we wczesnych etapach ewolucji, przed pojawieniem si kory mzgowej i zaawansowanych procesw poznawczych, mechanizmy emocjonalne umoliwiay zwierztom adaptacyjne reagowanie. Rozwj kory mzgowej doprowadzi do wzrostu adaptacyjnej roli procesw poznawczych oraz przejcia przez systemy emocjonalne roli regulatorw pewnych specyficznych aktywnoci poznawczych. Jedn z dziedzin, w ktrej mona t interakcj zaobserwowa, jest faza REM snu. Panksepp zastanawia si nad sab pamici marze sennych pomimo ich silnego nasycenia emocjami i sugeruje, e funkcj fazy REM jest utrwalanie relacji midzy emocjami i pamici poza progiem wiadomoci. Zarwno LeDoux, jak i Panksepp zgadzaj si, e emocje odgrywaj wan rol w pamici utajonej, a nie jawnej. Obaj podkrelaj rol emocji w pniejszym przechowywaniu informacji w pamici. Jedn z konsekwencji przyjcia tej tezy jest konieczno stosowania metod zdolnych do zbadania wpyww pamici utajonej, a wic wykluczenie tradycyjnych w badaniach nad pamici werbaln sprawozda osb badanych.

Pytanie 10: Na czym polegaj indywidualne rnice w aktywnoci emocjonalnej? Richard J. Davidson: Biologiczne podstawy bada nad stylem afektywnym Wprowadzenie Rnice indywidualne w przebiegu procesw emocjonalnych, czy te styl afektywny, jak nazwaem ca t dziedzin bada (Davidson, 1992), stanowi podstaw tego, co tradycyjnie okrela si mianem osobowoci (na przykad Gray, 1982; Tellegen, 1985) i wczesnodziecicego temperamentu (Goldsmith i in., 1987). Styl afektywny wie si te z psychopatologi, jako e w istocie wszystkie gwne rodzaje zaburze psychicznych oznaczaj jak dysfunkcj emocji. Niektrzy teoretycy uwaaj, e rnice indywidualne pod wzgldem zdolnoci do odczuwania pewnych emocji stanowi mog predyspozycj warunkujc podatno jednostki na poszczeglne rodzaje zaburze psychicznych (na przykad Meehl, 1975). Zapewne nie trzeba czytelnikowi przypomina o ogromnej liczbie sposobw, na jakie ludzie mog si rni pod wzgldem aktywnoci emocjonalnej. Psychologowie wymylili niezliczon ilo schematw pozwalajcych scharakteryzowa rnice indywidualne w zakresie emocjonalnoci. Jednym z gwnych punktw tego eseju jest teza, e ujcie rnic indywidualnych winno uwzgldnia wiedz o ich biologicznych podstawach. Innymi sowy, lece u podstaw afektu rnice biologiczne mog stanowi naturaln przesank do identyfikacji rnic indywidualnych w zakresie reakcji afektywnych. Mona wic przeprowadzi swoist biologiczn analiz czynnikow wykrywajc zwizki midzy zmiennymi w oparciu o to, co wiadomo o podobiestwie ich biologicznych mechanizmw (przykady - por. Luria, 1973). Inna kwestia, dobrze znana, cho cigle wymagajca podkrelania, dotyczy tego, e skoro, opisujc rnice indywidualne w zakresie reagowania emocjonalnego, mamy do czynienia z

rnicami o charakterze cech, to do ich identyfikacji powinnimy posugiwa si metodami trafnymi i rzetelnymi w sensie psychometrycznym. Wane s tu rne rodzaje rzetelnoci, wcznie z wewntrzn zgodnoci narzdzia i jego stabilnoci w czasie, ktre to wymogi dotycz nie tylko metod papier-owek, ale rwnie miar o charakterze biologicznym (por. Tomarken i in., 1992). Wieloskadnikowa natura emocji: implikacje dla rnic indywidualnych (Ekman, 1993). Tylko w przypadku niektrych typw ekspresji emocji mona oczekiwa ich zgodnoci z reakcjami fizjologicznymi i sprawozdaniami sownymi, co wymaga od badaczy bardzo subtelnego rnicowania poszczeglnych typw reakcji ekspresyjnych. Wano rozpoznania wieloskadnikowej natury emocji w badaniach rnic indywidualnych wie si z tym, e poszczeglne jednostki mog rni si midzy sob tylko niektrymi procesami emocjonalnymi. Emocja jest pojciem obejmujcym zrnicowan grup procesw, dlatego te mona dzieli emocje na wiele rnych sposobw. Po pierwsze, wane jest rozrnienie midzy spostrzeganiem sygnaw emocjonalnych a przejawianiem emocjonalnych reakcji, u ktrych podoa le odmienne obwody neuronalne (przegld danych - por. Davidson, Tomarken, 1989; Davidson, 1993). Kada z tych kategorii podlega dalszym podziaom. Spostrzeganie wzrokowych sygnaw emocjonalnych zaley od dziaania innych mechanizmw mzgowych ni percepcja suchowych sygnaw emocjonalnych (por. Etcoff, 1989). Nawet w obrbie modalnoci wzrokowej sygnay dotyczce wyrazu twarzy s przetwarzane przez inne struktury mzgowe ni pozostae wzrokowe sygnay emocjonalne (na przykad Rolls, 1992). Jeli chodzi o regulacj reakcji emocjonalnych, proponowano uznanie wielu struktur mzgowych za nerwowe podoe rnych aspektw reakcji emocjonalnych. Wielu

autorw proponuje modele emocji zakadajce odrbne mechanizmy dla zachowania, reakcji fizjologicznych i sprawozda werbalnych (na przykad Davidson, 1978). Inni badacze zwracaj uwag na silnie zrnicowan natur systemu ekspresji emocji, ze szczeglnym naciskiem na ekspresj mimiczn Ujcie rnic indywidualnych w oparciu o przesanki biologiczne: alternatywna strategia badania stylw afektywnych Jedn z drg wykrywania naturalnych wzorcw skojarze midzy zmiennymi zwizanymi ze stylem afektywnym jest porwnywanie zachowania afektywnego i reakcji fizjologicznych u osb rnicych si pod wzgldem takich wskanikw biologicznych, co do ktrych zakada si, e s zwizane przynajmniej z pewnymi aspektami stylu afektywnego. Przytocz tu pewien przykad ilustrujcy sposb, w jaki biologia moe pomc w identyfikacji rnic indywidualnych w zakresie stylu afektywnego. W kocowej czci tego eseju poka, jakie nowe pytania nasuwa ten zbir danych i jakie mechanizmy mog lee u podstaw takich rnic indywidualnych. Badania nad wpywem lezji jednostronnych na objawy emocjonalne (przegldy danych - por. Davidson, 1984, 1992) sugeruj, e pacjenci po lewostronnej lezji pata czoowego silniej ujawniaj symptomy depresji ni pacjenci po podobnej lezji prawostronnej. Dane te wskazuj na interesujc moliwo, e rnice indywidualne pod wzgldem asymetrycznych wzorcw pobudzenia okolic przednich pata czoowego u osb zdrowych (neurologicznie nietknitych) wi si z tendencjami do okrelonego reagowania emocjonalnego. W wielu swoich poprzednich pracach (Davidson, 1993; Davidson, Tomarken, 1989) wskazywaem, e owe rnice indywidualne pod wzgldem asymetrycznych wzorcw pobudzenia przednich okolic pata czoowego wyraaj zrnicowan skonno do reagowania rnymi rodzajami afektu pozytywnego lub negatywnego w odpowiedzi

na stosowne bodce. Zakada si, e lewy obszar przedni jest wyspecjalizowany w emocjach zwizanych z tendencj do zbliania si, podczas gdy prawy obszar przedni - w emocjach zwizanych z tendencj do unikania. Oczekiwa wic mona, e na przykad osoby z obnion aktywacj przedniej czci lewego pata czoowego cechowa si bd wzgldnie sabym pobudzaniem systemu zbliania si, a w konsekwencji - szczegln podatnoci na smutek i depresj. Z kolei osoby z nasilon aktywacj prawego obszaru przedniego cechowa si bd wzgldnie silnym pobudzaniem systemu unikania, a w konsekwencji bd szczeglnie podatne na emocje i zespoy psychopatologiczne, w ktre uwikany jest ten system (na przykad strach i nerwica lkowa). Za osoby z nasilon aktywacj lewego obszaru przedniego cechuj si nasilon aktywacj systemu zbliania, dziki czemu dobrze daj sobie rad ze stresem i maj skonno do emocji pozytywnych. Obecnie dokonam krtkiego przegldu danych potwierdzajcych ten model, po czym posu si tymi danymi do sformuowania pyta o mechanizmy lece u podoa tych rnic indywidualnych. W badaniach na duej prbie osb dokonalimy pomiarw elektrofizjologicznych podstawowej aktywnoci elektrycznej mzgu za pomoc elektrod umieszczonych na skrze czaszki. Dane te zostay poddane transformacji Fouriera i wyliczono z nich charakterystyk czstoci fal alfa, o ktrej wiadomo, e jest odwrotnie proporcjonalnym wskanikiem aktywacji (Shagass, 1972). ledzc rnice w aktywnoci alfa mierzone przez homologicznie rozmieszczone elektrody, mona wnioskowa o asymetriach aktywacji rnych obszarw kory mzgowej. W niedawnych badaniach wykazalimy rzetelno rnic indywidualnych pod wzgldem asymetrii aktywacji obszarw przedniej czci patw czoowych i patw skroniowych. W szczeglnoci,

stwierdzilimy umiarkowan stabilno czasow tych asymetrii korelacja pomidzy pierwszym i drugim pomiarem asymetrii oddzielonymi jednomiesiczn przerw wyniosa od 0,66 do 0,73. W kadej z tych sesji zebralimy pomiary aktywnoci rnych obszarw kory w omiu jednominutowych okresach. Kady z tych okresw traktowany by na podobiestwo pojedynczej pozycji testu, co rzadko si zdarza w przypadku pomiarw fizjologicznych, co byo jednak niezbdne do oszacowania wewntrznej zgodnoci wskanikw aktywnoci rnych obszarw kory. Zgodno ta okazaa si wysoka (>0,85) i wskazuje na rzetelno elektrofizjologicznych miar indywidualnych rnic w zakresie asymetrii pobudzenia przednich obszarw kory mzgowej. W wielu badaniach dokonalimy pomiaru zwizkw midzy tymi fizjologicznymi miarami asymetrii a rnicami indywidualnymi w zakresie funkcjonowania emocjonalnego. Stwierdzilimy, e osoby o wikszej prawostronnej aktywacji przedniego obszaru pata czoowego i skroniowego cechuj si silniejsz osobowociow skonnoci do przeywania nastroju negatywnego, a sabsz 27O NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI.. si metodami trafnymi i rzetelnymi w sensie psychometrycznym. Wane s tu rne rodzaje rzetelnoci, wcznie z wewntrzn zgodnoci narzdzia i jego stabilnoci w czasie, ktre to wymogi dotycz nie tylko metod papier-owek, ale rwnie miar o charakterze biologicznym (por. Tomarken i in., 1992). Wieloskadnikowa natura emocji: implikacje dla rnic indywidualnych (Ekman, 1993). Tylko w przypadku niektrych typw ekspresji emocji mona oczekiwa ich zgodnoci z reakcjami fizjologicznymi i sprawozdaniami sownymi, co wymaga od badaczy bardzo subtelnego rnicowania poszczeglnych typw reakcji ekspresyjnych. Wano rozpoznania

wieloskadnikowej natury emocji w badaniach rnic indywidualnych wie si z tym, e poszczeglne jednostki mog rni si midzy sob tylko niektrymi procesami emocjonalnymi. Emocja jest pojciem obejmujcym zrnicowan grup procesw, dlatego te mona dzieli emocje na wiele rnych sposobw. Po pierwsze, wane jest rozrnienie midzy spostrzeganiem sygnaw emocjonalnych a przejawianiem emocjonalnych reakcji, u ktrych podoa le odmienne obwody neuronalne (przegld danych - por. Davidson, Tomarken, 1989; Davidson, 1993). Kada z tych kategorii podlega dalszym podziaom. Spostrzeganie wzrokowych sygnaw emocjonalnych zaley od dziaania innych mechanizmw mzgowych ni percepcja suchowych sygnaw emocjonalnych (por. Etcoff, 1989). Nawet w obrbie modalnoci wzrokowej sygnay dotyczce wyrazu twarzy s przetwarzane przez inne struktury mzgowe ni pozostae wzrokowe sygnay emocjonalne (na przykad Rolls, 1992). Jeli chodzi o regulacj reakcji emocjonalnych, proponowano uznanie wielu struktur mzgowych za nerwowe podoe rnych aspektw reakcji emocjonalnych. Wielu autorw proponuje modele emocji zakadajce odrbne mechanizmy dla zachowania, reakcji fizjologicznych i sprawozda werbalnych (na przykiad Davidson, 1978). Inni badacze zwracaj uwagi na silnie zrnicowan natur systemu ekspresji emocji, ze szczeglnym naciskiem na ekspresj mimiczn Ujcie rnic indywidualnych w oparciu o przesanki biologiczne: alternatywna strategia badania stylw afektywnych Jedn z drg wykrywania naturalnych wzorcw skojarze midzy zmiennymi zwizanymi ze stylem afektywnym jest porwnywanie zachowania afektywnego i reakcji fizjologicznych u osb rnicych si pod wzgldem takich wskanikw biologicznych, co do ktrych zakada si, e s

zwizane przynajmniej z pewnymi aspektami stylu afektywnego. Przytocz tu pewien przykad ilustrujcy sposb, w jaki biologia moe pomc w identyfikacji rnic indywidualnych w zakresie stylu afektywnego. W kocowej czci tego eseju poka, jakie nowe pytania nasuwa ten zbir danych i jakie mechanizmy mog lee u podstaw takich rnic indywidualnych. Badania nad wpywem lezji jednostronnych na objawy emocjonalne (przegldy danych - por. Davidson, 1984, 1992) sugeruj, e pacjenci po lewostronnej lezji pata czoowego silniej ujawniaj symptomy depresji ni pacjenci po podobnej lezji prawostronnej. Dane te wskazuj na interesujc 272 NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI... - do nastroju pozytywnego ni osoby o silniejszej aktywacji lewostronnej (Tomarken i in., 1992). Podobne rnice stwierdzilimy rwnie w odniesieniu do siy emocji negatywnych, jakimi badani reagowali na fragmenty filmw wzbudzajce strach i wstrt (Wheeler, Davidson, Tomarken, 1993). Rnice te pozostaway istotne nawet po wyeliminowaniu (za pomoc hierarchicznej analizy regresji) wpywu podstawowego nastroju charakterystycznego dla badanych osb. W innych badaniach stwierdzilimy, e osoby o skrajnie silnej przewadze aktywacji prawostronnej cechuj si sabsz (ni badani z przewag aktywacji lewostronnej) aktywnoci biaych krwinek o dziaaniu cytotoksycznym (Kang i in., 1991), a take uzyskalimy te wyniki powtrnie, wykazujc przy tym, e miary asymetrii aktywacji przednich obszarw kory pozwalaj przewidywa reakcje systemu immunologicznego na stres (Davidson, Coe, Donzella, Ershler, 1993). W szczeglnoci, osoby o przewadze aktywacji prawostronnej okazay si reagowa silniejszym spadkiem aktywnoci krwinek biaych w odpowiedzi na pojawienie si stresorw zarwno naturalnych, jak i manipulowanych eksperymentalnie.

W innych niedawnych badaniach ledzilimy wyznaczniki emocjonalnego stylu reagowania u dzieci w wieku niemowlcym i poniemowlcym. Stwierdzilimy, e dziesiciomiesiczne niemowlta reagujce paczem na jednominutowe oddzielenie od matki cechoway si silniejsz podstawow aktywacj prawego pata czoowego ni niemowlta nie reagujce paczem (Davidson, Fox, 1989). Wykazalimy te, e dwulatki skrajnie bojaliwe wobec nowych obiektw i osb cechoway si istotnie sabsz podstawow aktywacj lewego pata czoowego (Davidson, Finman, Straus, Rickman, Kagan, 1993). Badania te wskazuj na wczesne pojawianie si asymetrii aktywacji przednich obszarw kory i zrnicowanie obserwowalnych w zachowaniu reakcji temperamentalnych, ktre z asymetri t s powizane. Duy zbir danych nagromadzonych przez nas w cigu ostatnich kilku lat przekonuje, e indywidualne rnice w zakresie asymetrii aktywacji przednich obszarw kory wi si ze specyfik stylu reagowania afektywnego. Osoby z przewag aktywacji prawostronnej cechuj si silniejsz dyspozycj do afektu negatywnego, silniej reaguj emocjami negatywnymi na fragmenty filmw wzbudzajce te emocje oraz cechuj si osabion aktywnoci cytotoksycznych krwinek biaych w porwnaniu z osobami o przewadze aktywacji lewostronnej. Sabsz aktywacj lewych przednich obszarw kory ujawniaj osoby depresyjne (nawet kiedy znajduj si w fazie remisji, to jest ustpienia objaww depresji) a take mae dzieci cechujce si siln bojaliwoci w stosunku do nowych obiektw i osb (por. przegld danych u Davidsona, 1992a). Rnicowanie ludzi ze wzgldu na fizjologiczne wskaniki aktywnoci mzgu pozwala wic stwierdzi istnienie systematycznych rnic midzy nimi pod wzgldem dyspozycji afektywnych i reagowania emocjonalnego na pojawiajce si w otoczeniu bodce. Dane te dowodz te sensownoci

klasyfikowania osb na wymiarze rozcigajcym sil od afektu negatywnego (zwizanego z wycofywaniem sil) do afektu pozytywnego (zwizanego ze zblianiem si). Mechanizm stylu afektywnego Przytoczone dane nasuwaj wiele pyta o mechanizmy tych rnic indywidualnych. Pytania najbardziej oczywiste to: (1) Jakie mechanizmy psychologiczne wi si z nasileniem i osabieniem reaktywnoci na pozytywne i negatywne bodce emocjonalne? (2) Jakie s bezporednie mechanizmy fizjologiczne wywoujce stwierdzone przez nas zrnicowanie aktywnoci elektrycznej? (3) Jakie s mediatory neurochemiczne stwierdzonych przez nas asymetrii? (4) Dlaczego mzgowa kontrola pewnych typw afektu pozytywnego i negatywnego jest zlateralizowana w opisany tu sposb? Obecnie sprbuj przedstawi komentarz na temat nowych obiecujcych bada skupionych ma poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania. Mechanizmy psychologiczne Kiedy ludzie rni si intensywnoci emocji przeywanych w reakcji na okrelone bodce, przyczyn moe by jedna lub wicej charakterystyk psychicznych. Badani relacjonujcy silniejsze emocje mog dowiadcza reakcji o wikszej amplitudzie albo o duszym czasie trwania, decydujcym o szybkoci wychodzenia r danego stanu emocjonalnego. Moliwe s tu zapewne i inne mechanizmy, a przysze badania powinny skoncentrowa sil na psychologicznych mechanizmach globalnego zrnicowania stylw afektywnych. Z wielu powodw jestem zdania, e rnice indywidualne pod wzgldem aktywacji przednich obszarw kory wi si z szybkoci wychodzenia z reakcji na bodziec emocjonalny (por. Davidson, 1993). W niedawnych badaniach nad obwodami neuronalnymi zawiadujcymi strachem u gryzoni, LeDoux (1992) wskaza, e

przednie obszary pata czoowego uczestnicz w wygaszaniu reakcji emocjonalnych, a wic w regulacji czasu trwania reakcji emocjonalnej. Mechanizmy fizjologiczne Od niedawna prbujemy dociec, jakie mechanizmy fizjologiczne le u podstaw stwierdzonego przez nas zrnicowania wzorcw aktywnoci elektrycznej kory Jedna z moliwoci jest taka, e za zrnicowaniem tym ukrywaj si jakie strukturalne rnice w budowie przednich obszarw korowych. Celem sprawdzenia tej hipotezy dokonalimy skanowania MRI i pomiaru pewnych ilociowych charakterystyk budowy kory u osb cechujcych si skrajn przewag aktywacji prawo- lub lewostronnej (Davidson, Doss i in., 1993). Wyliczylimy miary powierzchni rnych obszarw kory, ich asymetri i grubo czaszki, jednak w zakresie adnej z tych miar nie uzyskalimy nawet ladowo istotnych rnic. W chwili obecnej prowadzimy dalsze badania za pomoc metody FDG-I'ET, by oceni lokalny metabolizm glukozy u osb rnicych si asymetri elektrycznych wskanikw aktywnoci przednich obszarw kory. Mediatory neurochemiczne Pewna liczba badaczy donosi o wystpowaniu asymetrii w zakresie rnych neuroprzekanikw (przegld danych por. Tucker, Williamsom 1984). Asymetrie obserwowano w zakresie koncentracji pewnych neuroprzekanikw i gstoci ich receptorw, a porednio wiadcz o nich rwnie niejednakowe konsekwencje uszkodzenia prawej i lewej pkuli dla poziomu rnych neuroprzekanikw (przegld danych por. Wittling, 1993). Ze zrnicowaniem stylu afektywnego mog te wiza si dyspozycyjne rnice pod wzgldem pkulowej asymetrii w poziomie wydzielania rnych neuroprzekanikw. Na przykad w jednym z niedawnych bada stwierdzilimy, e asymetryczna reakcja przednich czci kory mzgowej u rezusw na siln dawk diazepamu wie si z ich dyspozycyjn

skonnoci do zamierania ze strachu w odpowiedzi na zagraajce pojawienie si czowieka Davidson, Kalin, Shelton, 1993). Mapy cechujce si wiksz skonnoci do zamierania ze strachu reagoway te silniejsz aktywacj lewych przednich obszarw kory w reakcji na diazepam. Jednym z mechanizmw odpowiedzialnych za t rnic moe by asymetryczno koncentracji receptorw benzodiazepiny w przednich czciach prawego i lewego pata czoowego. Osobniki silnie reagujce strachem mog mie stosunkowo mniej takich receptorw z prawej ni z lewej strony w porwnaniu z osobnikami sabo reagujcymi strachem. Prawdopodobnie w inne rodzaje afektu uwikane s inne neuroprzekaniki. Depue i wsppracownicy (w druku) stwierdzili niedawno znaczne rnice indywidualne w funkcjonowaniu dopaminy Wydzielanie dopaminy zachodzi gwnie w korze przedczoowej (Williams, GoldmanRakic, 1993). Depue i wsppracownicy stwierdzili znaczn korelacj (r=0,75) pomidzy dyspozycyjn skonnoci do przeywania afektu pozytywnego a pewnymi porednimi wskanikami poziomu wydzielania dopaminy Z kolei Tucker i Williamson (1984) wskazuj na szereg danych sugerujcych lateralizacj poziomu dopaminy, z przewag lewostronn, szczeglnie w patach czoowych. Byoby bardzo interesujce, gdyby przysze badania posugujce si nowoczesnymi technikami neuroobrazowania skoncentroway si na asymetrycznoci rozkadu receptorw dopaminy i ich zwizku z tendencj do przeywania afektw pozytywnych. Dlaczego wanie lateralizacja? Nie od rzeczy bdzie spyta, dlaczego przednie obszary kory czoowej ujawniaj lateralizacj w przetwarzaniu afektu pozytywnego i negatywnego. Cho nie dysponujemy jeszcze danymi wystarczajcymi do udzielenia jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, moemy jednak zaoferowa tu pewne prbne sugestie. Wikszo zachowa o charakterze zbliania i unikania ma charakter dwustronny, cho we wczesnej ontogenezie mona si doszuka pewnych przejaww ich

lateralizacji (por. Davidson, 1992a). Jeeli zachowania te s przejawiane dwustronnie, to musi nastpowa synchronizacja obu stron ciaa. Kosslyn (1987) przedstawi komputacyjne korzyci z istnienia pojedynczego orodka zawiadujcego tak synchronizacj, a umieszczonego w jednej z pkul. Wydaje si, e natura w taki wanie sposb rozwizaa problem kontroli mowy - mimo e minie zawiadujce artykulacj s umieszczone centralnie, na linii rodkowej ciaa (usta, jzyk, aparat wokalizacji), nerwowa kontrola mowy pozostaje silnie zlateralizowana. Ruchy o charakterze zbliania wymagaj subtelniejszej kontroli manualnej ni ruchy unikania. Ruchy zbliania s te oglnie wolniejsze i pojawiaj si w kontekcie afektu pozytywnego i jednostronnie zlokalizowanego wskazywania na dany obiekt zewntrzny. Mona spekulowa, e umiejscowienie orodkw kontroli afektu pozytywnego w pkuli lewej jest skutkiem swoistego efektu kuli nienej" (Kosslyn, 1987), postulowanego w literaturze jako mechanizm wyksztacania si lateralizacji niektrych funkcji poznawczych. Mechanizm ten wyjania w zasadzie lateralizacj procesw skojarzonych z ju ustronnionymi systemami kontroli ( tym przypadku, precyzyjn kontrol ruchw manualnych skojarzonych ze zblianiem si). Zakada si, e takie wtrne ustronnienie regulacji jakiego procesu jest narastajcym rezultatem sprze zwrotnych i wzmacniania si skojarze wewntrzpkulowych. 7godnie z takim pogldem naleaoby oczekiwa dodatnich skojarze afektu pozytywnego z funkcjami poznawczymi regulowanymi przez lewostronne przednie obszary kory mzgowej. Zainspirowani t hipotez poddalimy badaniu zwizki midzy dyspozycyjn skonnoci do reagowania afektem pozytywnym, pynnoci sown i podstawow aktywacj przednich obszarw kory. Te trzy dzie-

dziny funkcjonowania okazay si silnie dodatnio skorelowane (Hoptman, Coyle, Davidson, 1993). Rwnie badania nad dziemi w wieku poniemowlcym wykazay zwizek ekstrawersji i skonnoci do przeywania afektu pozytywnego ze wskanikami biernego i aktywnego opanowania mowy, za skonno do przeywania afektu pozytywnego w wieku lat dwch okazaa si dobrym predykatorem opanowania mowy w wieku lat siedmiu (Somkowski i in., 1992). Warto te zauway, e behawioraln miar najlepiej rozrniajc dwulatki zahamowane i nie zahamowane jest mowa spontaniczna, za podstawow stwierdzon przez nas rnic w funkcjonowaniu mzgu tych dwch rodzajw dzieci jest silniejsza aktywacja przednich obszarw kory lewej pkuli u dzieci nie zahamowanych (por. Davidson, 1992a). Nieco bardziej zoony jest wkad prawej pkuli w reagowanie emocjonalne. System uatwiajcy wycofanie si z kontaktu z bodcami awersyjnymi powinien dziaa szybko i bez rozbudowanego przetwarzania informacji w korze. Zachowaniom o charakterze unikania winny te towarzyszy silniejsze zmiany w funkcjonowaniu autonomicznego ukadu nerwowego, poniewa unikanie ma z reguy bardziej nagy charakter i cechuje si wikszymi wymaganiami metabolicznymi ni zachowanie o charakterze zbliania. Wiele danych wskazuje na to, e w pkuli prawej znajduje si wicej pocze (tak wstpujcych, jak i zstpujcych) niektrych efektorw autonomicznych ze strukturami przodomzgowia (przegldy danych - por. Porges i in., 1993; Wittling, 1993). Tak wic prawopkulowy system kontrolujcy unikanie jest silniej poczony z autonomicznymi efektorami wspierajcymi ten rodzaj dziaania. Skonny jestem sdzi, e system zarzdzajcy afektem negatywnym i unikaniem jest umiejscowiony w przednim obszarze pata skroniowego. Obszar ten

jest bezporednio poczony z ciaem migdaowatym, ktrego jdro centralne jest silnie uwikane w kontrol zmian autonomicznych typowych dla afektu negatywnego (por. LeDoux, 1992). Mierzc aktywno elektryczn przednich obszarw pata skroniowego zawsze stwierdzalimy, e przerywanie afektu negatywnego prowadzi do prawostronnej przewagi aktywacji tego obszaru. Stwierdzilimy take, i staa skonno do reagowania afektem negatywnym wie si z nasilon prawostronn aktywacj tego obszaru (Tomarken i in., 1992), za ostatnie nasze badania wykazuj, e osabienie funkcji ukadu immunologicznego w odpowiedzi na stres przewiduje prawostronna asymetria w aktywacji przednich obszarw jedynie kory skroniowej, ale nie czoowej (Davidson, Coe i in., 1993). W chwili obecnej prowadzimy badania z uyciem najbardziej zaawansowanych technik neuroobrazowania (tomografia pozytronowa i funkcjonalny rezonans magnetyczny) dla uzyskania bardziej precyzyjnych danych lokalizacyjnych. Podsumowanie i wnioski W eseju tym przedstawiem teori powiza midzy asymetriami pobudzenia przednich obszarw kory mzgowej a stylem afektywnym. Teoria ta podkrela warto psychologicznych rnic indywidualnych powizanych ze znanymi zrnicowaniami biologicznymi. Rnice indywidualne pod wzgldem asymetrii pobudzenia przednich obszarw kory mzgowej s zarwno stae w czasie, jak i rzetelnie powizane ze wskanikami reagowania afektem pozytywnym i negatywnym. Aktywacja przedniej czci lewego pata czoowego zwizana jest z osobowociow skonnoci do reagowania afektem pozytywnym, z silniejszymi reakcjami na bodce wzbudzajce afekt pozytywny i zwiksz skutecznoci cytotoksycznych krwinek biaych. U dwulatkw wie sil

z wiksz towarzyskoci i lepszym funkcjonowaniem jzykowym (a z wiksz pynnoci sown take i u osb dorosych). Natomiast przewaga prawostronna aktywacji przednich obszarw kory skroniowej wie si z dyspozycyjn skonnoci do reagowania afektem negatywnym, co zapewne wyraa te siln stymulacj tego obszaru kory z ciaa migdaowatego. System zlokalizowany w prawym pacie skroniowym ma zdolno do bardzo szybkiego reagowania i wzbudzania wspierajcych reakcje unikania zmian w funkcjonowaniu ukadu autonomicznego. Stae zrnicowanie indywidualne pod wzgldem asymetrycznej aktywacji tych obszarw kory mzgowej wskazuje na istnienie dyspozycyjnych rnic indywidualnych pod wzgldem tonicznego zaktywizowania tych systemw warunkujcych indywidualne zrnicowanie reakcji emocjonalnych. Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowoci a systemy emocjonalne Problematyka pomiaru rnic indywidualnych midzy ludmi jest przedmiotem bardzo rozlegej literatury psychologicznej, w ktrej panuje do powszechna zgoda, e statystyczna przestrze obejmujca wszystkie dotd opisane cechy rozpina si na jedynie kilku niezalenych wymiarach. Wymiary te pokrywaj dziedzin zarwno zdolnoci, jak i temperamentu czy osobowoci (ktrych to terminw nie bd tu rozrnia). Dziedzina zdolnoci nie wykazuje adnych silniejszych zwizkw z reaktywnoci emocjonaln, tak wic w rozwaaniach tych moemy pomin oglny wymiar inteligencji i jej podklasy. Moemy jednak zaoy, e dziedzina osobowoci wyraa pewne wartoci parametrw. (Gray, 1968) wyznaczajcych cechujce dan jednostk operacyjne charakterystyki podstawowych systemw emocjonalnych (w rodzaju opisanych przy okazji mojej odpowiedzi na Pytanie 6). Wspczesna psychologia ocenia liczb niezalenych wymiarw osobowoci na trzy

(Eysenck, Eysenck, 1985) do okoo piciu (Costa, McCrae, 1992; Goldberg, 1990; Zuckerman, 1991). Eysenckowska koncepcja trzech wymiarw pasuje do postulatu, e istniej trzy podstawowe systemy emocjonalne (por. moja odpowied na Pytanie 6), a take do wniosku Tellegena (1985) o istnieniu trzech niezalenych wymiarw zmiennoci nastroju, cho dotychczasowe dane wskazuj, e jeden z tych wymiarw wyjania znacznie mniej wariancji ni dwa pozostae. Jeeli wic zaoy, e emocja, nastrj i osobowo s rnymi manifestacjami tej samej podstawowej organizacji mechanizmw mzgowych, najbardziej zasadne bdzie zaoenie, e w kadej r tych dziedzin wskaza mona trzy wymiary lece u podstaw obserwowanych rnic indywidualnych midzy ludmi. Argumentacja ta prowadzi nas do oparcia rozwaa nad osobowoci na trzech Eysenckowskich wymiarach ekstrawersji-introwersji (E), neurotyzmu (N) i psychotyzmu czy te psychopatii (P). Warto jednak zauway, e cho statystyczne techniki analizy wielozmiennowej (w szczeglnoci analiza czynnikowa), w oparciu o ktre wymiary te wyodrbniono, s w stanie okreli liczb niezalenych rde zmiennoci w danej macierzy korelacji, nie mona za ich pomoc ustali rzeczywistego pooenia czynnikw uywanych do opisania tych rde zmiennoci. Tak wic nie mona zakada, e uzyskany w ten sposb wymiarowy opis osobowoci (na przykad przyjmowane tutaj wymiary Eysenckowskie) wyraaj jednoznaczn odpowiednio midzy danymi wymiarami osobowoci a podstawowymi systemami emocjonalnymi, ktrych indywidualne zrnicowanie stanowi - zgodnie z hipotez - podstaw osobowoci. W zgodzie z t argumentacj postawiem hipotez (Gray, 1970), e rnice indywidualne pod wzgldem reaktywnoci Systemu Hamowania Behawioralnego (SHB, zdefiniowanego jak na

rysunku trzecim z mojej odpowiedzi na Pytanie 6, s. 213) mog lee u podstaw lkowoci (lku jako cechy"), ktry w schemacie Eysenckowskim stanowi 30-stopniow rotacj wymiaru N w dwuwymiarowej przestrzeni definiowanej ponadto przez wymiar E. Dua lkowo jest wic mieszank silnego neurotyzmu i silnej introwersji, w ktrej silny neurotyzm jest (okoo dwukrotnie) waniejszym skadnikiem. Postawiem te hipotez, e System Zbliania Behawioralnego (SZB, por. rysunek pierwszy z odpowiedzi na Pytanie 6, s. 213) ley u podstaw wymiaru impulsywnoci, ktry jest 30-stopniow rotacj Eysenckowskiego wymiaru E. Silna impulsywno byaby wic mieszank silnego neurotyzmu z siln ekstrawensj, z ekstrawersj jako skadnikiem relatywnie waniejszym. Tellegen (1985) oraz Eysenck i Eysenck (1985) wol tu troszeczk odmienn hipotez, e neurotyzm wyraa bezporednio reaktywno SHB, podczas gdy ekstrawersja - reaktywno SZB. Zwaywszy tre emocji towarzyszcych pobudzeniu kadego z tych systemw (por. odpowied na Pytanie 6), przewidywa mona, e osoby neurotyczne (w wersji Eysencka i Tellegena) bd neurotyczno-introwertywne (w wersji Graya) powinny dowiadcza wicej afektw negatywnych (szczeglnie o charakterze lku i depresji, jako e neurotyczny" znaczy tyle, co blisko zwizany z lkiem, por. Gray, 1982a). Natomiast osoby ekstrawertywne, czy te neurotyczno-ekstrawertywne powinny dowiadcza wicej afektw pozytywnych (szczcia). Dostpne dane empiryczne s zgodne z tymi przewidywaniami (Argyle, Lu, 1990; Costa, McCrae, 1980; Teilegen, 1985), cho niemoliwe okazao si rozrnienie midzy dwiema wersjami tej hipotezy, sformuowanymi przez Eysencka i Tellegena z jednej strony, za przez Graya - z drugiej. W tej sytuacji zapewne byoby warto opowiedzie si za pierwsz wersj tych hipotez,

jako e jest ona prostsza i zgodna z du iloci analiz czynnikowych, ktre doprowadziy do wyodrbnienia Eysenckowskich wymiarw N i E. Problemem pozostaje jednak istnienie innego jeszcze zbioru danych przemawiajcych przeciw tej wersji hipotez. Eysenck w swojej oglnej teorii ekstrawersji-introwersji (1981) zakada, e w warunkach sabego pobudzenia introwertycy cechuj si wyszym poziomem uczenia si i wykonania zada ni ekstrawertycy, natomiast odwrotna rnica obowizuje dla warunkw pobudzenia silnego. Model ten nie postuluje wic samodzielnej roli nagrd i kar jako takich (cho maj one istotny wpyw na wyznaczanie poziomu pobudzenia). Tak wic hipoteza o wikszej skonnoci ekstrawertykw do afektu pozytywnego nie wynika bezporednio z modelu Eysencka, cho sam autor j przyjmuje (Eysenck, Eysenck, 1985, s. 14). Natomiast w podejciu Graya (1970) nagroda i kara (oddziaujce za pomoc wspomnianych ju SZB i SHB) s pojciami o centralnym charakterze. Pojcia te wraz z hipotezami, (1) e lkowo wyraa zrnicowanie reaktywnoci SHB, (2) e impulsywno wyraa zrnicowanie reaktywnoci SZB oraz (3) e lk i impulsywno stanowi 30-stopniowe rotacje wymiarw neurotyzmu i ekstrawersji, pozwalaj cznie przewidywa, e introwertycy osigaj wysze poziomy uczenia si i wykonania zada ni ekstrawertycy w przypadku uywania kar, natomiast w przypadku nagrd ekstrawertycy bd wypadali lepiej od introwertykw. Rozwamy z kolei, jakie przewidywania co do roli nagrd i kar mona by sformuowa na podstawie hipotezy Tellegena-Eysencka dotyczcej afektu pozytywnego i negatywnego. Jeeli zachowa (centralny dla przyjmowanego tu podejcia) zwizek pojciowy afektu ze wzmocnieniami, z

hipotezy tej wynika, e ekstrawertycy lepiej ni introwertycy bd funkcjonowali w oparciu o nagrody (na co nie miaby wpywu poziom neurotyzmu), natomiast neurotycy bd lepiej ni osoby stabilne emocjonalnie funkcjonowali w oparciu o kary (na co nie miaby wpywu poziom ekstrawersji). Jednake zebrane dotd dane na temat wpywu nagrd i kar na poziom funkcjonowania przekonuj jednoznacznie, e introwertycy funkcjonuj lepiej od ekstrawertykw w oparciu o kary (i to niezalenie od poziomu pobudzenia), za ekstrawertycy funkcjonuj lepiej od introwertykw, kiedy otrzymuj nagrody (Boddy, Carver, Rowley, 1986; Gray, 1981; Lahey i in., w druku; Newman, 1987; Quay, 1988). Dane te s sprzeczne zarwno z oglnym modelem Eysencka (1981), jak i z hipotez Tellegena-Eysencka. Z oglnym modelem trudno bowiem pogodzi fakt, e ekstrawertycy lepiej funkcjonuj w oparciu o nagrody ni introwertycy (chyba e warunki eksperymentalne s silnie pobudzajce, co jednak z reguy nie miao miejsca w cytowanych badaniach). Natomiast z hipotez Tellegena-Eysencka trudno pogodzi zrnicowanie reakcji ekstrawertykw i introwertykw na kary (jako e o konsekwencjach kar miaby teoretycznie decydowa jedynie wymiar neurotyzmu). Ostateczne rozstrzygnicie tych kwestii wymaga znacznie wikszej iloci danych empirycznych. W chwili obecnej wydaje si e dwa wymiary osobowoci stanowice 30-stopniow rotacj Eysenckowskich wymiarw neurotyzmu i ekstrawersji wyraaj odpowiednio zrnicowanie dziaania SHB i SZB, a take zrnicowanie wraliwoci na kary i nagrody oraz stanowi take o predyspozycji do przeywania lku i neurotycznej depresji z jednej strony, za emocji pozytywnych - z drugiej. Jeeli argumentacja ta jest trafna, to naley oczekiwa istnienia take i trzeciego wymiaru, ktry odpowiadaby w przyblieniu Eysenckowskiemu

wymiarowi psychotyzmu, proponowanemu przez Tellegena wymiarowi ograniczenia (constraint damension) przestrzeni nastroju, proponowanemu przeze mnie Systemowi Walki/Ucieczki oraz zrnicowaniu reakcji emocjonalnych na gniew/wcieko z jednej strony i panik/przeraenie z drugiej strony. Wymiar ten by jednak przedmiotem znacznie mniejszej liczby bada na kadym ze wskazanych jego poziomw (por. jednak pewne sugestie u Graya, 1983). Richard Lazarus: Rnice indywidualne w zakresie emocji Niewtpliwie nie ma dwch dokadnie takich samych epizodw emocjonalnych, co zreszt mona powiedzie o dowolnym rodzaju zdarze psychicznych. Cho rne epizody gniewu, lku czy wstydu maj wiele wsplnych wanych cech, zawsze te mona znale i rnice midzy nimi. Badacz emocji staje wic przed epistemologicznym wyborem: czy koncentrowa si na podobiestwach, czy te na rnicach. Podobiestwa staj si przedmiotem uwagi, kiedy pragniemy generalizowa, a wic poszukiwa pewnych uniwersalnych mechanizmw. Jeeli jednak zaley nam na dokadnym opisie zjawisk emocjonalnych bd na ocenie przyczyn rnic indywidualnych, to bardziej stajemy si wyczuleni na rnice. Zrnicowanie i podobiestwa epizodw emocjonalnych midzy osobami i wewntrz tych samych osb (ale w rnych momentach i sytuacjach), to podstawowy rodzaj danych, w oparciu o ktre wnioskowa mona o powszechnych lub specyficznych procesach warunkujcych obserwowan zmienno zjawisk. Postawy naukowcw wobec rnic indywidualnych Wikszo psychologw i przedstawicieli innych nauk spoecznych wykazuje swoist ambiwalencj wobec rnic indywidualnych. Z jednej strony zakadamy bowiem, e nauka jest poszukiwaniem prawidowoci oglnych, ktry to pogld jest

wytworem tradycji mechanistycznej. Znajdmy niezmienne procesy, a uzyskamy regu stosujc si jednakowo do wszystkich kontekstw. Z drugiej jednak strony, ludzie wielce si rni zachowaniem i stanami umysu, co nie jest, rzecz jasna, zaskoczeniem. Astronomowie wiedz, e wirujce wok Soca planety bardzo si rni orbitami i charakterystyk fizyczn, cho kada z nich jest te podporzdkowana podstawowym prawom fizyki. Mimo e wszyscy jestemy ludmi o organizmach podporzdkowanych prawom fizyki i biochemii, nasze ciaa wykazuj rwnie due zrnicowanie jak umysy. Zrnicowanie jest rwnie powszechne i zauwaalne jak uniwersalne mechanizmy, a jeeli chodzi nam o oddziaywania praktyczne, zrnicowanie moe by nawet bardziej doniose. W moim yciu zawodowym przekonaem si, e psychologowie oglni niezbyt mdrze traktuj zrnicowanie indywidualne jako dokuczliwe rdo bdw pomiaru, a nawet jako pomijalne rdo odchyle od naturalnych praw. Prbuj na przykad ignorowa owe odchylenia za pomoc estymowania linii regresji. Cho psychologia osobowoci rwnie zainteresowana jest odkrywaniem prawidowoci wsplnych dla wszystkich ludzi, woya ona wicej wysiku ni inne dziedziny psychologii w ledzenie staych rnic indywidualnych i ich rde obejmujcych zapewne zarwno specyficzn histori dowiadcze jednostki, jak i jej wyposaenie konstytucjonalne. Jak zauway Kurt Lewin (1931, 1935), z teoretycznego punktu widzenia nie ma konfliktu midzy oglnymi prawidowociami a indywidualnym zrnicowaniem jednostek. Jednak z praktycznego punktu widzenia nie sposb przewidzie indywidualnego zdarzenia w oparciu o same prawidowoci oglne. Istotny wkad Lewina polega na wykazaniu, e przewidywanie wymaga zna-

jomoci zmiennych operujcych w danej sytuacji, a decydujcych o sposobie, w jaki dane indywidualne zdarzenie pasuje do oglnych prawidowoci. Lewin uwaa, e badanie rnic indywidualnych pomaga oceni rodowiskowe i osobowociowe zmienne oddziaujce na psychologiczn sytuacj w danym momencie. Powiada te obrazowo (jak to cytuje Allport, 1937, s. 324), e ten sam ogie, ktry topi maso, utwardza jajko". Ambiwalencja psychologw w stosunku do rnic indywidualnych wyrasta z wskiego zdefiniowania nauki jako poszukiwania wycznie prawidowoci oglnych. Jeeli jednak potraktowa rnice indywidualne w sposb powany, istotnym przedmiotem zainteresowania powinien sta si rodowiskowy i psychologiczny kontekst pojawiania si emocji (por. te rozleg dyskusj nad powszechnikami i zrnicowaniem u Shwedera, 1991). Uyteczna teoria emocji winna uwzgldnia oba te rodzaje wiedzy - o oglnych prawidowociach wzbudzania i regulacji emocji oraz o rodowiskowych i osobowociowych zmiennych pomagajcych zrozumie podobiestwo poszczeglnych epizodw emocjonalnych i ich zrnicowanie. Dwie perspektywy na rnice indywidualne Psychologowie traktuj rnice indywidualne na rne sposoby, od ich cakowitego pomijania do celebracji. Skupienie si na rnicach indywidualnych owocuje badaniem ich za pomoc schematu porwna wewntrz bd midzyosobniczych. W przypadku schematu midzyosobniczego, czyli interindywidualnego, porwnujemy reakcje emocjonalne dwch lub wicej jednostek w tej samej sytuacji. W przypadku schematu wewntrzosobniczego, czyli intraindywidualnego, porwnujemy reakcje tej samej osoby w rnych momentach lub w rnych sytuacjach. W przypadku perspektywy interindywidualnej, jeeli nawet ta sama emocja pojawia si w

dwch rnych epizodach, a epizody te ujawniaj pewne zrnicowanie przeywanych emocji, rnice przypisywane s odmiennociom sytuacji wzbudzajcych poszczeglne epizody Jest to jeden z powodw, dla ktrych mamy tyle nazw tej samej emocji, sugerujcych odmienno warunkw jej wzbudzania i sposobu przeywania. Okrelajc, na przykad, rne rodzaje gniewu, mwimy o susznym gniewie, oburzeniu czy irytacji. Zrnicowanie emocji w perspektywie interindywidualnej jest wyjaniane na dwa sposoby (oba zreszt niekompletne, o czym dalej). Pierwszy, to odwoywanie si do zmian w czynnikach sytuacyjnych pojawiajcych si podczas epizodu emocjonalnego bd wystpujcych przy rnych okazjach wzbudzajcych dan emocj. Wyjanienie drugie odwouje si do zrnicowania ludzi pod wzgldem hierarchii ich celw, oglnych przekona na temat wiata i siebie samego czy specyficznych przekona na temat danej konkretnej sytuacji. Wszystkie te rnice mog decydowa 0 odmiennoci poznawczej oceny sytuacji dokonywanej przez rne osoby, co wpywa na jako i natenie ich przey emocjonalnych. W przypadku perspektywy intraindywidualnej obserwujemy zrnicowanie reakcji emocjonalnej przy rnych okazjach, na przykad gniew moe by przy jednej okazji wywoany oburzajcym postpkiem, przy innej za blem. Osoba wybuchajca gniewem w kontakcie z innym czowiekiem moe te uwiadomi sobie niesprawiedliwo wasnego wybuchu gniewu skierowanego przeciw niemu i poczucie krzywdy przeywane przez niego, co doprowadzi do zmiany pierwotnego gniewu w gniew na siebie samego, wstyd lub poczucie winy Mamy tu wic do czynienia zarwno ze zmian rodzaju gniewu, jak i zmian rodzaju przeywanej emocji w miar upywu czasu i w zalenoci od reakcji drugiej osoby Zrnicowanie emocji w perspektywie intraindywidualnej jest rwnie wyjaniane na dwa

(take niekompletne) sposoby. Jedno wyjanienie odwouje si do zrnicowania warunkw sytuacyjnych wzbudzajcych emocj. Na przykad, suszny gniew wywoany zostaje kompletnie niesprawiedliwym atakiem na nasz osob, a gniew obronny" atakiem uzasadnionym, cho sami przed sob nie chcemy si przyzna, e zasuylimy na ten atak. Rwnie intraindywidualn zmian emocji w czasie - na przykad przerodzenie si gniewu w poczucie winy - mona wyjani zmian warunkw sytuacyjnych: jeden zbir tych warunkw wywouje gniew, podczas gdy inny, ju zmieniony (na przykad wskutek krzywdy przeywanej przez drug osob) poczucie winy Wyjanienie drugie odwouje si do zmian zachodzcych w stanach samego podmiotu podczas przeywania danej emocji - na przykad do zmieniajcej si wanoci rnych celw bd kolejnego uwiadamiania sobie rnych wasnych przekona. Takie wewntrzosobowociowe zmiany mog rwnie prowadzi do zmian oceny poznawczej sytuacji, a w konsekwencji i do zmian przeywanej emocji. W podobny sposb zreszt mona wyjania podobiestwa pod wzgldem emocji, przeywanych przy rnych okazjach pomidzy rnymi ludmi oraz podobiestwa dotyczce tej samej osoby, to znaczy ich przyczyny upatrywa mona albo w podobiestwie czynnikw sytuacyjnych, albo osobowociowych. Wszystkie te wyjanienia rnic i podobiestw o charakterze inter i intraindywidualnym zachowuj pewn symetri schematycznie przedstawion w tabeli. interindywidualna intraindywidualana to samo rodowisko to samo rodowisko ta sama emocja ta sama emocja ta sama osobowo ta sama osobowo odmienne rodowisko odmienne rodowisko rne emocje rne emocje odmienne osobowoci odmienne osobowoci Tabela. rodowisko i osobowo w perspektywie inter- i intraindywidualnej

Jeeliby zada pytanie o to, z czym koreluj emocje, odpowied z perspektywy interindywidualnej bdzie taka, e na przykad osoby o duej skonnoci do przeywania szczcia cechuj si te wiksz towarzyskoci, wysz samoocen i silniejsz skonnoci do reagowania na innych ludzi (por. Wessman, Ricks, 1966). Dane zebrane w ramach perspektywy interindywidualnej pozwalaj wic stwierdzi, e skonno do przeywania szczcia jest cech skorelowan z innymi cechami osobowoci. Jednak odpowied na to samo pytanie z perspektywy intraindywidualnej bdzie zupenie inna i polega bdzie na wskazaniu, e na przykad szczcie wzbudzane jest przez rne zdarzenia prowadzce do wzrostu poczucia bezpieczestwa czy swobody bycia sob i wyraania wasnych przey. Innymi sowy, badania oparte na porwnaniach wewntrzosobniczych dostarczaj danych na temat emocji jako reakcji na rne warunki spoeczne wpywajce na poznawcz ocen sytuacji. Pominicie perspektywy, w ktrej ramach zebrane zostay jakie dane, moe prowadzi do prawdziwych nieporozumie. Na przykad w ramach perspektywy interindywidualnej stwierdzono, e osoby ktre czuj si szczliwe czciej ni inni, rwnie czciej bywaj smutne, co interpretowano jako dowd na wspwystpowanie i pozytywn korelacj tych emocji. Perspektywa intraindywidualna wskazuje jednak, e niewielkie s szanse, by osoba szczliwa czua si rwnie smutna, przynajmniej w tym samym momencie i kontekcie spoecznym. Z tego punktu widzenia emocje te s wic skorelowane negatywnie. Dane, ktre zebrano w obu rozwaanych tu perspektywach, nie musz by ze sob sprzeczne, jeeli bdziemy pamita, e w ramach kadej z perspektyw zadaje si pytania 0 odmiennym znaczeniu psychologicznym (bardziej szczegowe analizy por. Broverman, 1962; Marceil, 1977). To wanie z powodu tej odmiennoci kada z perspektyw dostarcza innej

odpowiedzi na pytanie o sposb zorganizowania emocji w umyle, a brak sprecyzowania perspektywy prowadzi do formuowania wieloznacznych pyta, na ktre trudno odpowiedzie. Oczywicie niezmiernie wane jest dopasowanie waciwej perspektywy do treci pytania, na jakie badacz pragnie odpowiedzie. Procesy warunkujce indywidualne zrnicowanie emocji Moje oglne komentarze na temat perspektywy inter- i intraindywidualnej nie zawieraj jeszcze odpowiedzi na pytanie o procesy warunkujce indywidualne zrnicowanie emocji. Odpowied zaley oczywicie od przyjmowanej teorii procesu emocjonalnego. W mojej teorii centraln rol odgrywa proces oceny poznawczej. Wszystkie zmienne wpywajce na emocj (a nawet na sposb radzenia sobie z emocj) oddziauj za porednictwem tego wanie procesu, od ktrego zaley ustalenie znaczenia relacyjnego. Tak wic odmienno lub podobiestwo midzy nimi pod wzgldem przeywanej emocji zaley od rnic i podobiestw w zakresie procesu oceny poznawczej. Gwne zmienne wpywajce na indywidualne zrnicowanie procesu oceny poznawczej maj charakter zarwno rodowiskowy, jak i osobowociowy Te pierwsze obejmuj wymagania, ograniczenia i zasoby (wcznie ze wsparciem spoecznym) oraz rezultaty adaptacyjne. Formalne zmienne rodowiskowe obejmuj stopie wieloznacznoci rodowiska (wraz z jego wzrostem NA CZYM POLEGAJA INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI ronie rola czynnikw osobowociowych w przebiegu procesu oceny poznawczej) i natychmiastowo pojawiania si rezultatw dziaa. Z kolei zmienne osobowociowe obejmuj hierarchie celw i przekonania na temat wiata i samego siebie, wcznie z rozwizaniami takich kwestii egzystencjalnych, jak preferowany przez jednostk sens ycia i poczucie kontroli nad

wasnymi losami (optymizm-pesymizm) - w swoim czasie czsto badane w kontekcie mechanizmw radzenia sobie ze stresem. Przedstawiona tu analiza sugeruje pewn teori systemow zakadajc, e inter- i intraindywidualne zrnicowanie procesu oceny poznawczej owocuje zrnicowaniem aktywnoci emocjonalnej. Kada zmienna oddziaujca na t aktywno czyni to za porednictwem wpywu na proces oceny poznawczej; pomijanie wpywu zmiennych na przebieg i rezultaty oceny poznawczej grozi wic ryzykiem popenienia bdu w analizach. Mary K. Rothbart: Szerokie wymiary temperamentu i osobowoci Odpowiadajc na to pytanie, skupi si na rnicach indywidualnych w zakresie aktywnoci emocjonalnej zwizanej z dziedzin temperamentu. Definiujemy temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane rnice indywidualne pod wzgldem reaktywnoci i samoregulacji wyraane behawioralnie poprzez emocjonalno, poziom aktywnoci i uwag (Rothbart, Derryberry, 1981). Reaktywno moe by oceniana za pomoc parametrw intensywnoci (prg pobudzenia, natenie) i parametrw czasowych (czas powstania, czas trwania reakcji i jej latencja) reaktywnoci systemu somatycznego, autonomicznego, endokrynologicznego i siateczkowego. Z teoretycznego punktu widzenia dobrze jest myle o zorganizowaniu reaktywnoci temperamentalnej w pewne podstawowe systemy emocjonalno-motywacyjne, jak strach, gniew/frustracja, afekt pozytywny i antycypacja oraz by moe - afiliacja (Rothbart, Derryberry, Posner, 1994). Kady z tych systemw zawiera pewn podstawow emocj i towarzyszce jej wzorce motywacyjne, kady jest te obsugiwany przez pewne obwody neuronalne centralnego ukadu nerwowego decydujce midzy innymi o ukierunkowaniu uwagi, ktre stanowi jeden z centralnych problemw bada nad temperamentem (Rothbart, 1991; Rothbart, Posner, 1985).

Systemy emocjonalno-motywacyjne dokonuj te przetwarzania informacji w celu znalezienia odpowiedzi na pytanie: jakie znaczenie ma dla mnie to zdarzenie czy sytuacja?" (LeDoux, 1989). Przetwarzanie to ma zwizek z aktywnoci obwodw nerwowych odpowiedzialnych za analiz umiejscowienia zdarze w czasie i przestrzeni, a take za ich rozpoznanie, przy czym niektre z tych analiz bywaj bardzo czasochonne. Emocjonalne przetwarzanie informacji moe przebiega zarwno niezwykle szybko (i opiera si na nieprzetworzonej informacji percepcyjnej), jak i powolnie (w oparciu o poznawcze przetworzenie informacji). Rezultatem tego przetwarzania s zmiany w poziomie czujnoci, ukierunkowaniu uwag-i oraz w przebiegu procesw somatycznych, autonomicznych i endokrynologicznych (Derryberry, Rothbart, 1984). Poszczeglne osoby mog si rni poziomem reaktywnoci kadego z tych skadnikw reakcji emocjonalnej, cho rosnca liczba psychologicznych bada nad temperamentem i osobowoci przekonuje, e systemy emocjonalno-motywacyjne s zorganizowane na poziomie centralnego ukadu nerwowego. Analiza danych z kwestionariuszy, w ktrych rodzice opisuj temperament swoich dzieci w wieku niemowlcym, ujawnia wymiary odpowiadajce podstawowym systemom emocjonalno-motywacyjnym (Rothbart, Mauro, 1990). Podstaw wielu bada tego rodzaju bya praca Thomasa i innych (1963), ktrzy w oparciu o analiz treci opisw zachowa niemowlt wyodrbnili dziewi nastpujcych wymiarw temperamentalnych: intensywno, prg pobudzenia, zblianie siwycofywanie, nastrj, adaptacyjno, zakres uwagi/wytrwao, rozproszenie uwagi, rytmiczno i poziom aktywnoci. Lista ta nasuwa jednak pewne wtpliwoci - na przykad pojcia te nie zostay

zdefiniowany w sposb zapewniajcy ich wzajemn niezaleno, za konkretne pozycje z rodzicielskiego opisu zachowania dziecka s do arbitralnie przyporzdkowane do tych, a nie innych wymiarw. Ponadto niektre z tych poj (na przykad intensywno i prg pobudzenia) sugeruj jednorodno reakcji w zakresie rnych zmysw i rodzajw reakcji, a tej jednorodnoci nie potwierdzaj wyniki bada (Strelau, 1983). Wreszcie Thomas i wsppracownicy uywali swoich poj gwnie do celw klinicznych, w zwizku z czym rzetelno i wewntrzna zgodno poszczeglnych skal nie stanowia dla nich takiego problemu jak dla badaczy zainteresowanych narzdziami speniajcymi rygorystyczne kryteria psychometryczne. Dokonujc przegldu i oceny bada czynnikowych nad opisami temperamentu niemowlt, doszlimy do nieco krtszej listy czynnikw temperamentalnych wyizolowanych z pozycji kwestionariuszowych zaproponowanych dla pierwotnych dziewiciu wymiarw (Thomas, Chess, 1977). Owa krtsza lista zawiera strachliwo, skonno do irytacji (cznie z reakcjami frustracji), afekt pozytywny, wytrwae skupianie uwagi oraz rytmiczno i poziom aktywnoci (Rothbart, Mauro, 1990). Wymiary te s podobne do wymiarw temperamentalnych identyfikowanych u dzieci rwnie przez innych badaczy Temperamentalna strachliwo przypomina pojcie zahamowania behawioralnego (GardaColl, Kagan, Reznick, 1984), cho to ostatnie jest konstruktem dwubiegunowym (na drugim biegunie s reakcje nie zahamowane). Pojcie zahamowania behawioralnego jest wic podobne do zaproponowanego przez Thomasa i wsppracownikw wymiaru zblianiewycofanie si zawierajcego na jednym kracu afekt pozytywny i zblianie si do nowych bodcw, na drugim za - reagowanie stresem i wycofywanie si z kontaktw z nowym bodcem. Pojcia te ilustruj jasno,

e na gruncie teorii temperamentu zrnicowanie reakcji emocjonalnych jest otwarcie wizane z odpowiadajcymi im zachowaniami i motywacjami. Wielu autorw, wcznie ze mn, uwaa jednak, e zblianie si i strachliwo nie stanowi kracw jednego wymiaru, lecz nale do dwch rnych wymiarw, ktre s negatywnie skorelowane w warunkach nowoci i wyzwania (Gray, 1975; MacDonald, 1988; Rothbart, 1991). Model ten pozwala uwzgldni jednostki silnie i pozytywnie reaktywne w warunkach dobrze sobie znanych, ktre jednak reaguj zahamowaniem lub wycofywaniem si w obliczu sytuacji nowych. Za rozdzieleniem tych dwch wymiarw przemawiaj take badania nad pochodzcymi od rodzicw opisami temperamentu niemowlt (Rothbart, Mauro, 1990). W laboratoryjnych badaniach nad przejawami temperamentu u niemowlt obserwowalimy ich reakcje na bodce rnice si stopniem nowoci, nateniem i dostpnoci, stwierdzajc wzajemne skorelowanie czasu latencji, czasu trwania i intensywnoci reakcji emocjonalnych. Stwierdzilimy, e istnieje wewntrzna zgodno reagowania na bodce majce wywoywa strach, frustracj oraz miech (Rothbart, Derryberry, Hershey, w przygotowaniu). Wyniki te umoliwiy skonstruowanie cznych wskanikw indywidualnego zrnicowania laboratoryjnie mierzonych reakcji w zakresie strachu, dystresu, gniewu/frustracji oraz skonnoci do reagowania afektem pozytywnym. Zakrojone na niewielk skal badania podune wykazay, e te laboratoryjne wskaniki emocjonalnoci niemowlt pozwalaj przewidywa opisy temperamentu tych dzieci uzyskiwane pniej od ich matek (Rothbart, Ahad, Hershey, 1993). Stwierdzilimy umiarkowan korelacj midzy emocjonalnoci niemowlt i tych samych dzieci w wieku lat siedmiu w zakresie

strachliwoci, reakcji na frustracj i wskanikw pozytywnego pobudzenia emocjonalnego (mierzonego u niemowlt skonnoci do umiechania si). Dane te s szczeglnie przekonujcym dowodem na struktur i stabilno temperamentu, poniewa w kadym z tych pomiarw uywane byy zupenie rne metody (laboratoryjna obserwacja niemowlt i opis pochodzcy od matek siedmioletnich dzieci). W niedawnych analizach czynnikowych Kwestionariusza Zachowania Dzieci (w ktrym rodzice mog opisywa temperament swoich dzieci w wieku od trzech do omiu lat) zauwaylimy konsekwentne wystpowanie trzech szerokich czynnikw (Ahad, Rothbart, 1994). Pierwszy z nich - surgencja/ekstrawersja - definiowany jest gwnie wynikami w skalach zbliania si, wysokiego natenia przyjemnoci oraz impulsywnoci, za negatywnie jest wysycony wynikami ze skali wstydliwoci. Czynnik drugi odpowiada szeroko pojtej afektywnoci negatywnej, wysycony jest wynikami w skalach dyskomfortu, strachu, gniewu/frustracji oraz - odwrotnie proporcjonalnie podatnoci na ukojenie. Czynnik trzeci nazwalimy kontrol zamierzon, wysycony jest on skalami mierzcymi kontrol przez zahamowanie, skupienie uwagi, niskie natenie przyjemnoci i wraliwo percepcyjn. Skonni jestemy sdzi, e ten trzeci czynnik (nie obserwowany jeszcze u niemowlt) wyraa pewien poziom organizacji zwizany z rozwojem uwagi (Rothbart i in., 1993; Rothbart, Ahadi, w druku). Kontrola zamierzona - cho sama nie ma charakteru emocjonalnego jest szczeglnie wanym wymiarem zmiennoci temperamentu, poniewa procesy uwagi reguluj przebieg emocji i ich wyraanie. Kontrola zamierzona umoliwia take jednostce dziaanie sprzeczne z karami i nagrodami natychmiastowo dostpnymi w danej sytuacji (Rothbart, 1991). Opisana tu

struktura dziecicego temperamentu zostaa wykazana take w badaniach prowadzonych na terenie USA (na przykad Kochanska i in., 1993) i Chin (Ahadi, Rothbart, Ye, 1993). W tym samym okresie, w ktrym badacze temperamentu dzieci starali si sporzdzi krtsz" list wymiarw temperamentu, badacze zajmujcy si osobami dorosymi coraz czciej dochodzili do wniosku, e indywidualne zrnicowanie osobowoci dorosych opisa mona w piciu wymiarach zwanych Wielk Pitk" (Goldberg, 1980) bd te nawet w trzech wymiarach. Dwa z tych piciu lub trzech wymiarw bardzo silnie dotycz emocjonalnoci i w interesujcy sposb zdaj si wiza ze zrnicowaniem zmiennoci reakcji emocjonalnych obserwowanym u niemowlt i dzieci. Tellegen (1985) wyodrbni w swoich analizach czynnikowych trzy niezalene wymiary zrnicowania osobowoci: emocjonalno pozytywn (obejmujc odczucia przyjemnego zaangaowania i dobre samopoczucie), emocjonalno negatywn i wymiar ograniczenia. Badania nad dorosymi pokazuj, e emocjonalno pozytywna wie si ze skonnoci do przeywania nastroju pozytywnego, za emocjonalno negatywna - ze skonnoci do nastroju negatywnego (lkw, martwienia si, nerwowoci i tak dalej - Tellegen, 1985; Watson, Tellegen, 1985). Trzeci z wymiarw Tellegena obejmuje takie cechy, jak ostrono, bojaliwo i zahamowanie - w przeciwiestwie do impulsywnoci i poszukiwania dozna. Cho wymiar ograniczenia wydaje si sabiej zwizany z emocjonalnoci od dwch poprzednich, zawiera jednak pewne elementy bojaliwoci i zahamowania behawioralnego obserwowane u niemowlt (tarciaColl i in., 1985), a take pewne aspekty kontroli zamierzonej, obserwowanej przez nas u dzieci (Rothbart, Ahadi, 1994).

Tellegen (1985) zauwaa podobiestwo wyrnionych przez siebie czynnikw do trzech wielkich wymiarw osobowoci zidentyfikowanych przez Eysencka (1967, 1976): ekstrawersji (emocjonalno pozytywna), neurotyzmu (emocjonalno negatywna) i psychotyzmu (wymiar ograniczenia). Czynniki Tellegena s rwnie podobne do systemw mzgowej regulacji zachowania wyrnionych przez Graya (1975), to jest systemu zbliania behawioralnego (emocjonalno pozytywna) i systemu zahamowania behawioralnego (emocjonalno negatywna), cho jak ju poprzednio wskazywaam, zahamowanie behawioralne moe bardziej odpowiada obserwowanym przez nas reakcjom ostronoci i bojaliwoci ni skonnoci do afektu negatywnego. Inni badacze wykrywali natomiast w swoich analizach czynnikowych pi gwnych wymiarw osobowoci (McCrae, Costa, 1987; Digman, Inouye, 1986; Goldberg, 1989; John, 1989). Czynniki te stwierdzano u dorosych i u dzieci, zarwno w danych majcych charakter samoopisu, jak i w danych wywodzcych si z opisw ludzi dokonywanych przez ich rwienikw. Wielka Pitka" obejmuje ekstrawersj, ugodowo, sumienno, neurotyzm i otwarto na dowiadczenia, przy czym ekstrawersja pokrywa si pojciowo z emocjonalnoci pozytywn, neurotyzm - z emocjonalnoci negatywn, za sumienno z Tellegenowskim wymiarem ograniczenia. Gdy dostrzeemy te podobiestwa przynajmniej w zakresie nazw wymiarw osobowoci identyfikowanych przez rnych autorw, pojawi si przed nami intrygujcy problem: rozwj tych wymiarw i stao pooenia jednostki w tych wymiarach w trakcie ycia. W naszych badaniach nad staoci temperamentu stwierdzilimy, e stopie obserwowanej w laboratorium strachliwoci

w wieku lat dwch pozwala przewidywa relacjonowany przez rodzicw poziom strachliwoci i wstydliwoci tych samych dzieci w wieku lat siedmiu; podobnie skonno do popadania we frustracj pozwalaa przewidywa pniejsz skonno do gniewu i agresji, za czsto umiechania si - pniejsz skonno do zachowa o charakterze zbliania si (Rothbart i in., w przygotowaniu). Natomiast badania podune powtarzane w znacznie duszych odstpach czasu wskazuj na du stao niemiaoci i zahamowania behawioralnego (Rothbart, 1989a). Jednak wzorcw emocjonalnego reagowania w niemowlctwie nie mona bezporednio przenosi na reakcje emocjonalne osb dorosych. Rozwamy dla przykadu przypadek emocjonalnoci negatywnej, czyli neurotyzmu. Ju sama nazwa neurotyzm" sugeruje powizanie tego czynnika u dorosych z objawami nieprzystosowania spoecznego. Uywane przez Goldberga (1980) samookrelenia dotyczce tego wymiaru zawieraj takie przymiotniki, jak zazdrosny, zawistny, niespokojny i nadwraliwy; za Skala Afektu Negatywnego Watsona i Clark (1984) dotyczy opisu takich stanw, jak nerwowo, napicie, martwienie si, niezadowolenie, poczucie odrzucenia, poczucie winy, a w pewnym stopniu take smutek. Cho Watson i Clark podkrelaj emocjonalny aspekt tych stanw, stwierdzaj take, e osoby o wysokich wynikach w Skali Afektu Negatywnego zostayby uznane za sabo przystosowane w myl wikszoci definicji tego pojcia" (s. 480). Pozycje skadajce si na Skal Afektu Negatywnego sugeruj, e negatywna emocjonalno osb dorosych w duym stopniu zaley od treci przekona dotyczcych wasnego ja oraz dowiadczania w yciu sukcesw i poraek. A cho dua skonno do reagowania dystresem

moe predysponowa jednostk do pniejszego przeywania cierpie, sdzi mona, e rozwj emocjonalnoci negatywnej jest silnie uzaleniony od negatywnych dowiadcze spoecznych. Innym argumentem nakazujcym ostrono w interpretowaniu wynikw w Skali Afektu Negatywnego s wspczesne badania nad stylem represywnym wskazujce, e niektre osoby silnie reagujce fizjologicznie na negatywne bodce emocjonalne opisuj bardzo sabe natenie wasnych przey subiektywnych (Weinberger, Schwartz, Davidson, 1979). Precyzyjne ustalenie stopnia stabilnoci reakcji emocjonalnych w przecigu ycia jednostki wymaga dalszych bada rozwojowych, cho ju w chwili obecnej wskaza mona trzy rozlege wymiary zrnicowania indywidualnego wystpujce w literaturze z zakresu psychologii osobowoci i temperamentu. S to nastpujce skonnoci: do przeywania afektu pozytywnego (zwizana z tendencjami do zbliania si), do przeywania afektu negatywnego i do przeywania strachu (zwizana z zahamowaniem behawioralnym); pewn rol zdaj si te tu odgrywa rnice indywidualne w zakresie uwagi i aktywnoci. Wymiary te maj bardzo oglny charakter i niewykluczone, e w konkretnych badaniach mona si z poytkiem odwoywa do pewnych bardziej specyficznych rodzajw indywidualnego zrnicowania reakcji emocjonalnych (Rothbart, 1991), jak zrnicowanie czasowej charakterystyki emocji. W naszych badaniach nad siedmiolatkami stwierdzilimy, e liczba problemw z zachowaniem dzieci opisywana przez ich rodzicw wie si z podatnoci dzieci na ukojenie i z czasow charakterystyk ich reaktywnoci na bodce emocjonalne. Ta charakterystyka reaktywnoci wie si ze zrnicowaniem temperamentu i moe okaza si uyteczna w przyszych badaniach (Rothbart, 1989b).

Prawdopodobnie uda si w kocu zidentyfikowa zarwno szerokie, jak i specyficzne wymiary indywidualnego zrnicowania reakcji emocjonalnych, co umoliwi zrozumienie wpywu oddziaywa socjalizacyjnych na jednostk (por. Rothbart, Azhadi, 1994; Rothbart i in., 1993). Przykadem wspczesnych bada tego rodzaju s studia nad zwizkiem stylu przywizania z wczesn podatnoci na dystres i zachowaniami rodzicielskimi kierowanymi na dziecko w wieku niemowlcym (van den Boom, 1989), czy nad zwizkiem pniejszej podatnoci dziecka na przeywanie poczucia winy z zahamowaniem behawioralnym przejawianym w wieku poniemowlcym i z przejawianymi wwczas zachowaniami rodzicielskimi (Kochanska, 1991). Wracajc do kwestii rnic indywidualnych w zakresie emocjonalnoci, skonna jestem sdzi, e w dziedzinie temperamentu winnimy si skupi na indywidualnym zrnicowaniu funkcjonowania gwnych systemw emocjonalno-motywacyjnych i ich skadnikw. Wychodzc poza dziedzin temperamentu, naley oczywicie spodziewa si rnic indywidualnych pod wzgldem takich emocji, jak duma, wstyd, czy poczucie winy. Te bardziej wyrafinowane poznawczo emocje wykraczaj jednak poza dziedzin temperamentu, cho mog pozostawa pod jej wpywem. Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie Jedynie Lazarus odpowiada na pytanie o indywidualne zrnicowanie emocji z czysto psychologicznego punktu widzenia. Pozostali autorzy (Davidson, Gray i Rothbart) przyjmuj raczej biologiczny punkt widzenia, cho ich wypowiedzi dotycz tak odmiennych kwestii, e trudno orzec, jak bardzo podobne s ich pogldy, a w jakim stopniu rne. Lazarus interesujco opowiada o tym, jak psychologowie zwykle unikaj problematyki

dotyczcej rnic indywidualnych, skupiajc si raczej na prawach oglnych. Bardzo uyteczne wydaje si proponowane przeze oddzielenie rnic intraindywidualnych (reakcji emocjonalnych tej samej osoby) od rnic interindywidualnych (reakcji emocjonalnych rnych osb). Pozostali autorzy skupiaj uwag wycznie na rnicach interindywidualnych. Lazarus przypisuje oba te rodzaje rnic procesowi oceny poznawczej, pozostajcemu pod wpywem zmian otoczenia (rnice intraindywidualne), i cechom osobowoci (rnice interindywidualne). Precyzyjniej mwic, za interindywidualne zrnicowanie emocji odpowiedzialne miayby by rnice dotyczce hierarchii celw oraz treci przekona o sobie i o wiecie, co sugeruje du podatno tego rodzaju rnic na zmian. Wypowiedzi pozostaych autorw sugeruj jednak bardziej niezmienny charakter tych rnic. Rothbart zajmuje si wycznie temperamentem, a wic konstytutywnie uwarunkowanymi rnicami indywidualnymi w zakresie reaktywnoci i samokontroli wyraanymi behawioralnie w postaci emocjonalnoci, poziomu aktywnoci i uwagi. Autorka ta jest przekonana o podporzdkowaniu tych rnic gwnym systemom emocjonalno-motywacyjnym i oczekuje rnic indywidualnych pod wzgldem strachu, gniewu, afektu pozytywnego, antycypacji i by moe w zakresie stylu przywizania. Jako psycholog rozwojowy, Rothbart zauwaa, e cho rne skadniki reakcji emocjonalnej (somatyczne, autonomiczne, hormonalne) s centralnie koordynowane, to jednak mog one pojawia si w rnych okresach rozwoju czowieka. Autorka stawia te tez, e strach i tendencja do zbliania si stanowi odrbne wymiary temperamentalne. Zblianie si i wycofywanie s gwnymi dziedzinami rnic indywidualnych badanymi przez Davidsona, ktry skonny jest uwaa rnice na tych wymiarach za zasadnicze rnice

indywidualne w zakresie stylu afektywnego. Jego centraln tez jest konieczno honorowania biologii" przez badania nad stylem afektywnym, a wic uwzgldnienie szybko rosncej wiedzy na temat mzgowej regulacji emocji (teza to oczywista dla Graya i Rothbart, cho zapewne kontrowersyjna dla Lazarusa). Na przykadzie indywidualnego zrnicowania samoopisw intensywnoci emocji Davidson rozwaa, czy rnice te wynikaj z odmiennoci amplitudy reakcji emocjonalnych, czy te z odmiennoci tempa zanikania emocji. Dwie osoby mog opisywa jednakowo silne reakcje emocjonalne, cho u jednej z nich moe to wynika z ich duej amplitudy, podczas gdy u drugiej z dugotrwaego zalegania emocji. Tego rodzaju analizy mog doprowadzi do skonstruowania subtelniejszych technik samoopisu emocji i ich subiektywnego dowiadczania. Tego rodzaju specyficzne rnice indywidualne nie s przedmiotem analiz Lazarusa, cho sdzi mona, e przypisaby je zrnicowaniu procesw oceny poznawczej wskutek odmiennoci celw dziaania i przekona jednostki. Wypowied Graya skupia si na do wskim zakresie problemw. Podobnie jak Davidson, Gray sdzi, e zrnicowanie emocji, nastrojw i osobowoci jest wyrazem tych samych rnic pod wzgldem organizacji podstawowych mechanizmw mzgowych. Wikszo wypowiedzi Graya dotyczy relacji midzy wyrnianymi przeze systemami mzgowymi, Eysenckowskimi wymiarami osobowoci, a indywidualnym zrnicowaniem wraliwoci ludzi na kary i nagrody Gray i Davidson zgadzaj si co do fundamentalnych wymiarw, na ktrych opisywa mona indywidualne rnice w zakresie emocjonalnoci. Wyrniany przez Graya system zbliania behawioralnego jest podobny do analogicznego systemu proponowanego przez Davidsona; za system hamowania

behawioralnego przypomina system wycofania u Davidsona. Autorzy ci podkrelaj jednak nieco odmienne podstawy anatomiczne tych systemw, przy czym niektre z tych rnic mog wynika z faktu, e Gray opiera si gwnie na wynikach bada nad gryzoniami, za Davidson - na wynikach bada nad funkcjonowaniem mzgu ludzkiego. Systematyczna charakterystyka funkcjonalnej neuroanatomii tych systemw u ludzi jest jednak kwesti wymagajc jeszcze wielu bada. Pytanie 11 Na czym polega rozwj emocjonalny? Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju emocjonalnego: ekspresja i wzbudzanie emocji Mimiczna ekspresja emocji Pionierskie prace Ekmana i innych (Ekman, Friesen, 1971; Ekman, 1972; Izard, 1971) nad uniwersalnoci rozpoznawania mimicznego wyrazu emocji nasuwaj pytania o rozwojowe rda mimicznych wzorcw ekspresji i ich zwizkw z emocjami. Spord wielu rnych propozycji teoretycznych w tej sprawie (Ekman, 1979) szczegln uwag psychologw rozwojowych przycigna propozycja Izarda (1991; Izard, Malatesta, 1987) stanowica jeden z elementw jego teorii zrnicowania emocji. Propozycja ta zakada wrodzony zwizek wzorcw ekspresji mimicznej z okrelonymi doznaniami subiektywnymi i z procesami nerwowymi stanowicymi podoe emocji. Elementy te stanowi podstawowe skadniki poszczeglnych emocji. W trakcie rozwoju poszczeglne emocje pojawiaj si jako zorganizowane caoci zgodnie z planem dojrzewania organizmu. Tak wic dowiadczanie danej emocji w niemowlctwie prowadzi do pojawienia si charakterystycznego dla niej wyrazu mimicznego (przynajmniej w pierwszym roku ycia, biedy nie wystpuje jeszcze umiejtno dowolnego zahamowania ekspresji emocji). Praktyczny wniosek

wynikajcy z tej propozycji, to moliwo traktowania wyrazu mimicznego jako wystarczajcego empirycznego wskanika emocji u niemowlcia. Jednak dotychczasowe badania empiryczne nad mimiczn ekspresj emocji nie potwierdzaj tych hipotez teorii zrnicowania emocji (por. Camras, 1991, 1992; Camras, Malatesta, Izard, 1991; Oster, Hegley, Nagel, 1992). W szczeglnoci nie wydaje si, aby wystpowaa postulowana przez t teori odpowiednio midzy emocjami przeywanymi przez niemowlta a obserwowaln ekspresj mimiczn (por. system kodowania emocji AFFEX - Izard, Dougherty, Hembree, 1983). Na przykad mimiczne wyrazy zaskoczenia" i radoci" wielokrotnie obserwowano w sytuacjach, w ktrych niemowlta prawdopodobnie nie dowiadczay odpowiadajcych im emocji (na przykad podczas fazy snu REM u noworodkw, za wyraz mimiczny zaskoczenia" w odpowiedzi na bodce dobrze znane, cho ekscytujce, Camras, 1992). Ponadto o pewnych sytuacjach powszechnie si sdzi, e wywouj okrelone emocje (na przykad strach w odpowiedzi na zblianie si obcej osoby, zaskoczenie w reakcji na pozorne pogwacenie zasady staoci przedmiotw), cho rzadko mona obserwowa w tych sytuacjach pojawianie si odpowiedniego do tych emocji wyrazu mimicznego (na przykad Hiatt, Campos, Emde, 1979). Wreszcie wyraz mimiczny przypisywany emocjom smutku, gniewu czy dyskomfortu/blu obserwowany jest w tak szerokim zakresie sytuacji, e te rodzaje ekspresji rozsdniej jest traktowa u niemowlt jako przejaw jakociowo niezrnicowanego stanu dystresu ni jako przejawy specyficznych emocji negatywnych (Camras, 1992). Wyniki te sugeruj brak wrodzonej zgodnoci midzy specyficznymi emocjami a ekspresj

mimiczn uwaan za typow dla tych emocji na gruncie teorii zrnicowania emocji (Izard i in., 1983). Owe wyrazy twarzy zdaj si pojawia jako ekspresja stanw emocjonalnych podobnych wprawdzie, ale nie identycznych z emocjami gniewu, smutku czy zaskoczenia u osb dorosych. Dopiero w trakcie rozwoju te wzorce ekspresji mimicznej zostaj na dobre powizane z odpowiednimi" emocjami. Ponadto zmiany rozwojowe mog polega na bardziej szczegowych przeksztaceniach wyrazu mimicznego (na przykad rozszerzenie renic zastpuje pocztkowe zwanie renic w stanie gniewu, co opisali Izard i in., 1983, por. Oster i in., 1992). Poniewa badacze ekspresji emocjonalnej u niemowlt czsto z gry zakadali wrodzon odpowiednio midzy okrelonym wyrazem mimicznym a emocj typow dla osb dorosych (Malatesta i in., 1989; Sullivan, Lewis, 1989), niewiele bada dotyczy faktycznego rozwoju tej odpowiednioci. Poczyniam pewne kroki w tym kierunku, dokonujc wielu nieformalnych obserwacji mojej crki Justyny w okresie jej niemowlctwa i wczesnego dziecistwa. Przytoczone dalej przykady (por. te Camras, 1991) koncentruj si na zwizku pomidzy wyrazami mimicznymi, ktre zgodnie z systemem kodowania emocji AFFEX (Izard i in., 1983) znamionuj gniew, smutek i bl a innymi obserwowalnymi aspektami emocji, jak sytuacje wzbudzajce i zachowania pozamimiczne (instrumentalne i wokalne). W pierwszych dwch miesicach ycia Justyna przejawiaa te trzy rodzaje mimiki w szerokim zakresie sytuacji (na przykad ograniczenie ruchw koczyny, kpiel, pozbawienie smoczka, podanie gorzkiej witaminy). Cho tym wzorcom mimicznym towarzyszyy rne ruchy ciaa, w systematycznych obserwacjach nie udao si znale adnego staego przyporzdkowania ruchw ciaa poszczeglnym emocjom (Camras, Sullivan, Michel, 1993). Co wicej, wszystkie trzy wyrazy

twarzy czsto pojawiay si kolejno w czasie tego samego epizodu paczu, co sugeruje, e stanowi one raczej znami niezrnicowanego dystresu, ni jakociowo odrbnych emocji gniewu, smutku i blu. Jednake gdy Justyna skoczya dwa lata, wyraz mimiczny gniewu i smutku zacz u niej wspwystpowa z innymi zachowaniami, ktre u osb dorosych mona by oceni jako adekwatny wyraz tych emocji. Na przykad mimice typowej dla gniewu zacz czsto towarzyszy gony pacz i nasilona aktywno fizyczna zdajca si rwnie wyraa gniew i/lub by skutkiem frustracji (na przykad uderzanie czynnika wywoujcego frustracj, wymachiwanie ramionami). Mimice typowej dla smutku zaczo natomiast towarzyszy spokojniejsze pochlipywanie oraz brak aktywnoci ciaa lub nawet wyrane manifestacje zahamowania (na przykad pokadanie si ze smutku" na pododze). Ponadto tego rodzaju mimika zacza te towarzyszy sytuacjom, ktre u osb dorosych wzbudzaj - odpowiednio - gniew i smutek. Jednake nawet w tym wieku u Justyny wyraz mimiczny gniewu pojawia si czasami w sytuacjach, w ktrych zdawaa si ona raczej zestresowana ni zagniewana. Odpowiednio mimicznych i pozamimicznych objaww gniewu nie i miaa zatem staego charakteru. Zreszt nawet u osb dorosych typowa ekspresja danej emocji nie zawsze towarzyszy jej dowiadczaniu (Ekman, 1992). Na przykad w niedawnym badaniu osb cierpicych na fobi stwierdzono wystpowanie wyrazu mimicznego wstrtu w reakcji na pojawienie si obiektu fobii, w stosunku do ktrego osoby te przeyway zarwno strach, jak i wstrt (Tomarken i Davidson, por. Davidson, 1992). Jaki rodzaj teorii jest w stanie wyjani opisane zmiany rozwojowe i niekompletne

dopasowanie wyrazu mimicznego do emocji przeywanych nawet w wieku dojrzaym? Jedna z moliwoci, to odwoanie si do teorii systemw dynamicznych sformuowanej dla przezwycienia pewnych ogranicze odgrnych" modeli regulacji zachowania, ktre zakadaj, e pewien centralny czynnik wykonawczy, czyli program zarzdzajcy" selekcjonuje elementy zachowania i decyduje o ich organizacji czasowej (Bernstein, 1967; Fogel, Thelen, 1987; Kugler, Kelso, Turvey, 1982; Thelen, Ulrich, 1991). Jednak zastosowanie tego rodzaju modeli do dziedziny zachowa motorycznych oznacza, e przyjmuje si zaoenie o kolosalnym przecieniu programu zarzdzajcego komputacjami wynikajcymi z koniecznoci dostosowania dziaa do nawet niewielkich zmian w zadaniu lub okolicznociach jego wykonywania (na przykad zmian w pooeniu ciaa w momencie rozpoczynania ruchu czy w pooeniu obiektu stanowicego cel danego ruchu). Teoria systemw dynamicznych zakada natomiast, e niektre elementy sekwencji dziaania s kontrolowane przez czynniki kontekstowe typowe dla danego dziaania i/lub przez synergiczne oddziaywania innych elementw tej samej sekwencji bez porednictwa programu centralnego. Jeeli na przykad idzie si po nieco nachylonej powierzchni, rwnowaga utrzymywana jest dziki synergicznym kompensacjom dokonywanym przez rne grupy mini, a nie za porednictwem staego monitorowania i modyfikowania tej czynnoci przez program centralny. Teoria systemw dynamicznych zakada zatem, e zachowanie jest produktem zarwno specyficznych wymogw zadania, jak i oddziaywania centralnego programu regulacyjnego. Na gruncie teorii systemw dynamicznych sformuowano wiele regu wyjaniajcych przejcia od jednego systemu organizacji behawioralnej do innego (na przykad od chodu do biegu) i reguy te

mona zastosowa take do opisu zmian rozwojowych (Fogel i in., 1992; Fogel, Thelen, 1987). Teoria systemw dynamicznych zakada, e przejcie do nowego systemu organizacji zachowania nastpuje po przekroczeniu przez jeden ze skadnikw starego" systemu pewnej wartoci krytycznej. Na przykad Thelen (1985) dostarczy przekonujcych dowodw, e przejcie w rozwoju motorycznym od poruszania si na czworakach do chodu nastpuje nie tyle wskutek dojrzewania jakiego nowego centralnego programu motorycznego, ile raczej na skutek osignicia pewnej krytycznej wartoci przez stosunek iloci tuszczu do mini w nogach niemowlcia. Teoretycy systemw dynamicznych zakadaj te, e rne skadniki tego samego systemu nie musz rozwija si synchronicznie. Tak wic niektre elementy (na przykad pedaujce" ruchy nogi) mog pojawia si przed innymi, zanim jeszcze zaczn funkcjonowa jako cz docelowego systemu behawioralnego (na przykad chodzenia). Kiedy w pewnym momencie rozwinie si lub osignie warto krytyczn ostatni skadnik systemu (nazywany parametrem kontroli), nastpuje zorganizowanie caego systemu. Rwnie pniejsze reorganizacje systemu mog nastpowa wskutek wyaniania si innych jeszcze skadnikw lub osigania przez nie okrelonych wartoci krytycznych. Ostatnia teza wana z rozwojowego punktu widzenia to zaoenie, e rne systemy cechuj si odmiennymi parametrami kontroli, ktre mog ponadto zmienia si wraz z wiekiem. Przykadowo, chocia stosunek iloci tuszczu do mini w nogach dziecka jest parametrem kontroli systemu chodzenia, takie systemy, jak wchodzenie po schodach czy siganie po przedmiot mog mie zupenie inne parametry kontroli. Spojrzenie na rozwj ekspresji emocjonalnej z perspektywy systemw dynamicznych

pozwala wyjani ontogenetyczne przejcia w zakresie zwizkw pomidzy ekspresj a emocj w rodzaju tych, jakie opisywaam wyej dla gniewu i smutku. Zakada mona, e poszczeglne skadniki emocji pocztkowo rozwijaj si niezalenie od siebie, by dopiero w pewnym momencie ulec zintegrowaniu w charakterystyczne dla osb dorosych emocje. Wyrazy mimiczne gniewu i smutku mog rozwija si wczeniej od pozostaych skadnikw tych emocji (na przykad okrelonych dziaa czy specyficznych dla tych emocji przekona) i dopiero w pewnym momencie osignicie krytycznej wartoci przez pewien czynnik konstytuujcy katalizuje poczenie si poszczeglnych skadnikw w cao. Spekulowa mona, e dla emocji gniewu i smutku nastpuje to z chwil osignicia przez dziecko zdolnoci do sformuowania odpowiednich dla tych emocji ocen poznawczych. Teoria systemw dynamicznych jest take w stanie wyjani, dlaczego nie wszystkim epizodom przeywania danej emocji towarzyszy typowy dla tej emocji wyraz twarzy (czy to u dzieci, czy u dorosych). Teoria ta zakada bowiem, e ekspresja mimiczna nie jest bezporednim odczytem" centralnego programu emocjonalnego (Buck, 1991), lecz stanowi rezultat oddziaywania specyficznych czynnikw kontekstowych, ktre co prawda najczciej, ale jednak nie zawsze towarzysz przeyciu danej emocji. W trakcie rozwoju emocjonalnego wyraz mimiczny danej emocji jest coraz czciej aktywizowany w tych sytuacjach, ktre aktywizuj rwnie inne skadniki danej emocji (na przykad oceny poznawcze, dziaania instrumentalne). By moe w niektrych okolicznociach dany wyraz twarzy nie jest generowany dopty, dopki nie wystpi jakie konkretne elementy kontekstu. W innych sytuacjach ekspresja mimiczna moe nie oddawa caej

treci przeycia emocjonalnego. Przypomnijmy, e w cytowanym ju eksperymencie Tomarkena i Davidsona badani przeywajcy wstrt i strach w obliczu obiektw fobii, faktycznie ujawniali ekspresj typow jedynie dla wstrtu - by moe dlatego, e typowa dla takiej kombinacji ekspresja zawieraa zwanie czy nawet zamykanie oczu i suya jako reakcja obronna funkcjonalnie odpowiednia do wymaga sytuacji eksperymentalnej. W kategoriach pojciowych systemw dynamicznych powiedzie mona, e zachowanie ekspresyjne badanych podyktowane byo tyle przeywan emocj, co i stojcym przed nimi zadaniem eksperymentalnym. Cho w innych podejciach teoretycznych do ekspresji emocji take uwzgldniono wymogi zadania stojcego przed jednostk, podejcia te zabiaday zwykle pewien normatywny, odgrny" proces przejawiania emocji, znieksztacany czasami jakimi spoecznymi czy osobistymi reguami ujawniania emocji. Podejcie w kategoriach systemw dynamicznych nie zakada jednak adnego znieksztacenia", lecz przyjmuje, e czynniki centralne i kontekstowe mog by jednakowo wane w pocztkowym wyksztaceniu aktu ekspresji emocji. Wzbudzanie emocji Zmiany rozwojowe polegaj take na zmianie emocjonalnego znaczenia pewnych sytuacji bodcowych. Te zmiany w zakresie poznawczej oceny bodcw (i pozapoznawczym ich oszacowaniu"; Bawet, Campos, 1987) mog wynika z rozwoju poznawczego, motorycznego i spoecznego. Pouczajcych w tym wzgldzie danych dostarcza tu badanie nad reakcjami picio- i dwunastomiesicznych niemowlt amerykaskich i japoskich na bezbolesne ograniczenie ruchw ramienia (Camras i in., 1992). Badania te wykazay, e starsze niemowlta z obu kultur szybciej re-

agoway na ograniczenie swobody ni niemowlta modsze (cho ostatecznie u wszystkich niemowlt pojawiay si mimiczne i pozamimiczne objawy emocji negatywnych). Wycignito std wniosek, e dokonywana przez organizm niemowlcia ocena ograniczenia ruchw rki nie jest biologicznie zafiksowana" lecz zaley od stopnia rozwoju motorycznego i poznawczego. Midzy pitym i dwunastym miesicem ycia zamierzone ruchy sigania po przedmioty i ich trzymania przeksztacaj si z nowego nabytku w wysoce rozwinite umiejtnoci motoryczne. W tym okresie nastpuje te zasadniczy rozwj zachowania intencjonalnego i zwizanych z nim celw (Bertenthal, Campos, Barrett, 1984). Starsze niemowlta maj wic za sob znacznie wicej dowiadcze polegajcych na osiganiu zamierzonych celw za pomoc ruchw wasnej rki i silniej ni niemowlta modsze oczekuj takiej realizacji celw. Mog wic bardziej sobie ceni swobod ruchw i szybciej dochodzi do oceny aktu ograniczenia wasnych ruchw jako istotnej przeszkody Cho opisane wyniki sugeruj, e ocena bodcw moe ulega zmianom rozwojowym, nie udzielaj one odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu niezmienny jest zwizek pomidzy okrelon ocen a treci emocji (a wic na przykad, czy ocena jakiego zdarzenia jako przeszkody zawsze prowadzi do wzbudzenia gniewu). Moliwe, e zmiany rozwojowe polegaj take na zmianie takich zwizkw oceny z emocj. Na przykad niemowlta, szczeglnie modsze, mog reagowa na ograniczenie ruchw oglnym dystresem, podczas gdy starsze dzieci - gniewem. Reakcje afektywne na ograniczenie swobody ruchw mog wic zmienia si w miar rozwoju, nabierajc postaci coraz wyraniej interpretowalnej jako emocja o specyficznej treci. Judy Dunn: Dowiadczanie i rozumienie emocji, relacji spoecznych oraz przynalenoci

kulturowej Pomysy dotyczce tego, co ulega wzrostowi w trakcie rozwoju emocji, koncentroway si zwykle na okresie pojawiania si poszczeglnych emocji w repertuarze zachowa dziecka i zmianach w rozwoju poznawczym wicych si z tymi rozwojowymi zmianami w zakresie ekspresji i reakcji emocjonalnej. Jednake moje komentarze dotyczy bd nie czasu pojawiania si takich emocji, jak gniew, strach czy zaskoczenie, lecz zagadnienia, w jaki sposb zmiany rozwojowe w zakresie wyraania i dowiadczania emocji wi si z rozwojem kontaktw spoecznych i rozumienia innych przez dziecko. Postaram si w szczeglnoci przedyskutowa cztery zagadnienia pojawiajce si we wspczesnej problematyce rozwoju emocjonalnego, z ktrych kade umiejscawia rozwj emocjonalny w kontekcie relacji spoecznych i nasuwa nowe pytania i odpowiedzi na temat istoty rozwoju emocjonalnego. Warunki wzbudzajce poszczeglne emocje zmieniaj si w miar rozwoju dziecka Zagadnienie pierwsze to zmiany rozwojowe w zakresie warunkw wzbudzajcych poszczeglne emocje. Okolicznoci wzbudzajce gniew, strach czy rozbawienie u dziesiciomiesicznego niemowlcia bardzo si rni od sytuacji powodujcych gniew, strach czy rozbawienie czterolatka lub osoby dorosej. Najwyraniej w miar dorastania dziecka, gdy zmieniaj si jego cele, relacje spoeczne i rozumienie innych ludzi, zmieniaj si te i okolicznoci wzbudzajce rne emocje. Co z tego wynika dla emocji dowiadczanych przez jednostk? Pewne wyrazy mimiczne mog pozostawa takie same w rnych okresach ycia, co jednak nie znaczy, e rwnie podobne s przeywane emocje czy okolicznoci ich wzbudzania. Jeeli warunki wywoujce okrelony wzorzec ekspresji ulegaj znacznym zmianom, to wydaje si wielce nieprawdopodobne, by wzorcowi temu towarzyszya niezmiennie ta sama emocja. W jakim sensie rozbawienie

omiomiesicznego niemowlcia wywoane askotaniem go przez ojca mogoby by tak sam emocj jak rozbawienie omiolatka wywoane nieprzyzwoitym dowcipem? Czy strach niemowlcia podniesionego do gry przez obc osob jest t sam emocj, co strach przedegzaminacyjny przeywany przez nastolatka? Rozwaajc te i podobne kwestie, Campos i wsppracownicy zauwaaj, e warto myle o kadej z emocji podstawowych jako o pewnej rodzinie", ktrej wszyscy czonkowie podzielaj pewien oglny ton emocjonalny i zapewne wyraaj podobn relacj midzy otoczeniem a podmiotem, ale take cechuj si pewnymi rnicami, na przykad zrnicowaniem warunkw wzbudzajcych dany typ emocji na przestrzeni ycia jednostki (Campos i in., 1983). Tak wic mamy do czynienia ze zmiennoci warunkw wzbudzajcych nawet podstawowe emocje (dla ktrych obserwuje si stao wyrazu mimicznego w rnych okresach ycia), co samo w sobie implikuje zachodzenie wanych zmian w dowiadczeniach emocjonalnych w miar rozwoju jednostki. Dowiadczane przez jednostk emocje nie mog by uwaane za niezalene od wzbudzajcych je warunkw, a wic za niezalene od sposobu rozumienia wiata, celw i zwizkw midzy sob a innymi. Poniewa warunki te ulegaj zmianie, zmieniaj si rwnie przeywane emocje. Tak wic jedna z odpowiedzi na pytanie, na czym polega rozwj emocjonalny?" musi wskazywa na zmian warunkw wzbudzajcych emocje, a w konsekwencji na zmian sposobu przeywania emocji. Nowe emocje pojawiaj si w drugim i trzecim roku ycia Zagadnienie drugie to pojawianie si li nowych, zoonych emocji po przejciu od niemowlctwa do dziecistwa. Panuje obecnie powszechna zgoda, e w drugimtrzecim roku ycia dziecka pojawiaj si emocje nie obserwowane w niemowlctwie - duma, wstyd, poczucie winy,

zazdro i zakopotanie. Wyraanie tych emocji niewtpliwie wie si z nowo nabytym docenianiem norm, wanych dla innych ludzi, oczekiwaniem ich aprobaty i dezaprobaty oraz z rozwojem pojcia wasnego ja", a wic i pojawieniem si moliwoci potencjalnych czy rzeczywistych zagroe dla ja". Zakada si czsto, e zmiany poznawcze lece u podstaw rozumienia sytuacji spoecznych prowadz do pojawienia si tych nowych emocji. Emocje te widziane s jako rezultat wzrastajcej dojrzaoci poznawczej dziecka. Jednake obserwacja emocjonalnego zachowania dziecka w rzeczywistych sytuacjach yciowych sugeruje, e zwizki midzy tymi rnymi elementami rozwoju musz by bardziej skomplikowane. Badania nad rozwojem emocjonalnym dziecka w kontaktach rodzinnych wskazuj, e sytuacje, w ktrych mae dzieci dowiadczaj zazdroci czy zawici, nie tylko ujawniaj poznawcz dojrzao dzieci, ale prawdopodobnie take p: zaczyniaj si do tej dojrzaoci, na przykad do rozwoju umiejtnoci argumentowania czy rozumienia i antycypowania dziaa innych ludzi (Dunn, 1988; Dunn, Slomkowski, 1992). Natomiast dowiadczanie wstydu i zakopotania moe samo w sobie przyczyni si do wzrostu samowiadomoci dzieci, refleksji nad wasnymi i cudzymi zdolnociami czy osigniciami. Pytanie, na czym polega rozwj emocjonalny", mona wic skonkretyzowa take do postaci: co si wsprozwija wraz z emocjami?" Za odpowied na tak sformuowane pytanie zawiera bdzie midzy innymi rozumienie innych ludzi i wiata spoecznego oraz rozumienie samego siebie. Rozwj regulacji emocji Trzecie zagadnienie budzce zainteresowanie wspczesnych badaczy rozwoju emocjonalnego, to regulacja emocji (por. Garber, Dodge, 1991), a w szczeglnoci kontrola impulsw (wzrost kontroli dziecka nad swoimi frustracjami, gniewem czy dystresem) i kliniczne

implikacje rnic indywidualnych w zakresie tej kontroli. W wieku poniemowlcym obserwuje si niewtpliwie znaczny przyrost zdolnoci do kontrolowania emocji, jako e dzieci ucz si argumentowania zamiast atakowania oraz wyczekiwania i cierpliwoci. Jednak wyczne skupianie si na umiejtnoci stumienia przejaww emocji byoby znieksztaceniem obrazu uderzajcych zmian emocjonalnoci, do jakich dochodzi w wieku poniemowlcym. Jeeli pojmowa regulacj afektu nie tylko jako prywatny mechanizm homeostatyczny, ale take jako wzrost umiejtnoci wpywania na wasne i cudze emocje, to jasne staje si, e w wieku dwch-trzech lat nastpuj bardzo rozlege zmiany w zakresie kontroli emocji wyraajce gbokie zmiany w spoecznych relacjach dziecka. Na przykad wzrost komunikacyjnych umiejtnoci dziecka i zdolnoci do rozumienia innych prowadzi do jakociowo nowych moliwoci kontrolowania przez nie wasnych emocji. Dziecko staje si zdolne do wyjaniania wasnego stanu emocjonalnego i uzyskania pomocy czy ukojenia od innych, potrafi wyraa mio i pozyskiwa jej przejawy od innych. Pojcie potrzeb emocjonalnych naley ujmowa szerzej ni tylko dorane sytuacje, w ktrych przeywa si bl czy dystres, wczajc tu potrzeb dobrego samopoczucia i utrzymania dobrostanu psychicznego. Po takim zabiegu pojciowym, nowo pojawiajce si zdolnoci komunikacyjne dziecka oznaczaj, e staje si ono zdolne do dzielenia si swoimi dowiadczeniami pozytywnymi, zwracania uwagi innych na wasne sukcesy, mwienia rodzicom, e co je cieszy, czy e po prostu ich kocha, i do inicjowania rozmw o tym, co lubi. Co najwaniejsze, dziecko opanowuje nowe formy wsplnej zabawy, co jest podstawow wasnoci bliskich zwizkw midzy ludmi. Dzieci nabieraj te umiejtnoci

niejakiego manipulowania swoimi przyszymi stanami emocjonalnymi (na przykad uczc si unikania dezaprobaty i kar rodzicw), a take manipulowania wyraaniem emocji, by osign wasne cele czy unikn niepodanych konsekwencji. Szczeglnie uderza rozwj zdolnoci do rozumienia emocji innych i wpywania na nie. W okresie midzy drugim a czwartym rokiem ycia dziecko nabiera znacznej biegoci w kojeniu innych, droczeniu si i artowaniu z innych. Wano tego rodzaju zachowa polega zarwno na przyjemnoci, jakiej dostarcza dzielenie si z innymi pozytywnymi emocjami, jak i na zdolnoci do rozumienia cudzych emocji i wywierania na nie wpywu. Rozwj tych wasnoci regulacji emocjonalnej jest wany nie tylko z uwagi na to, e wskazuj one na rosnc zdolno dziecka do kontrolowania wasnych emocji, ale take dlatego, e wyraaj one nowy poziom intymnoci, jakie dziecko jest w stanie osign w bliskich zwizkach z innymi. Przez sw zdolno do wywierania wpywu na emocje swoich rodzicw i rodzestwa dzieci w wieku poniemowlcym ujawniaj bogactwo swoich zwizkw z innymi, a bogactwo to pokazuje, jak ubogie byo zawanie problematyki przywizania do samego tylko poczucia bezpieczestwa i jego braku. Odpowiadajc na pytanie, na czym polega rozwj emocjonalny, powinnimy zatem wskaza take na poziom intymnoci i wpywu osiganego przez dzieci w bliskich zwizkach interpersonalnych. Jzyk i kultura a rozwj emocjonalny Zagadnienie czwarte dotyczy zwizkw midzy rozwojem jzyka i emocji. W wieku poniemowlcym i przedszkolnym nastpuje wyrany wzrost zdolnoci i skonnoci dziecka do mwienia o wasnych emocjach i refleksji nad nimi (Brown, Dunn, 1991; Dunn, Brown, 1991). Dlaczego jest to wane dla rozwoju emocjonalnego? Poniewa z jednej strony pomaga dzieciom zrozumie dowiadczenia emocjonalne i ewentualnie zdystansowa si do nich, dziki rozmowom i refleksjom dzielonym z innymi, oraz umoliwia dzielenie si swoim osobistym dowiadczaniem

wiata, a take bycie z innymi w intymnoci, izolacji i samotnoci, mioci, strachu i przeraeniu" (Steru, 1985, s. 182). Z drugiej strony prowadzi to dziecko do uczestnictwa w spoecznie akceptowanych koncepcjach emocji, charakterystycznych dla kultury, w ktrej yje (a kultury mocno si rni pod tym wzgldem, Shweder, LeVine, 1984). Odpowied na pytanie o istot rozwoju emocjonalnego powinna wic wskazywa nie tylko na zrozumienie emocji wasnych i cudzych, ale take na rodzce si uczestnictwo we wasnej kulturze. Carroll E. Izard: Zwizki midzysystemowe Na rozwj emocjonalny skadaj si procesy, dziki ktrym systemy emocjonalne wyksztacaj coraz bardziej skomplikowan macierz zwizkw z innymi systemami podmiotu fizjologiczno-popdowymi, percepcyjnymi, poznawczymi i dziaaniowymi. Z tego punktu widzenia rozwj emocjonalny jest uatwiany i ograniczany stopniem rozwoju pozostaych podsystemw organizmu. Na przykad jednostka nie moe zareagowa pogard czy wstydem dopty, dopki dojrzewanie i rozwj poznawczy nie umoliwi jej wyksztacenia pojcia wasnego ja" i rnicy midzy sob Rozwj emocjonalny stanowi kamie wgielny rozwoju osobowoci odpowiadajcej za koordynacj wszystkich podsystemw w transakcjach jednostki z otoczeniem. Rozwj prowadzcy do harmonijnych interakcji wszystkich podsystemw dostarcza podstaw do skutecznego radzenia sobie z zadaniami, dziaa twrczych oraz dobrostanu fizjologicznego i psychicznego (por. Seeman, 1989). Niewaciwe lub zaburzone zwizki midzy poszczeglnymi podsystemami prowadz do zaburze osobowoci lub psychopatologii (Izard, Harris, w druku). Rozwj emocjonalny pojmowany jako integralna cz rozwoju jednostki czy osobowoci mona rozpatrywa gwnie w kategoriach wyksztacania si zwizkw i cieek komunikacji

midzy rnymi podsystemami. W istocie, dua cz wspczesnych bada nad rozwojem emocjonalnym dotyczy rozwoju zwizkw midzy systemem poznawczym a emocjonalnym. Uwaam ten aspekt rozwoju emocjonalnego za rozwj pewnych struktur afektywno-poznawczych stanowicych najwaniejsze czci skadowe umysu, pamici i cech osobowoci (Izard, 1971, 1992; Izard i in., 1993). Pojmujemy system emocjonalny jako pewn macierz zwizkw organizujc i regulujc funkcjonowanie poszczeglnych, jakociowo odmiennych emocji. Emocje te mog dziaa niezalenie od siebie, cho najczciej funkcjonuj one jako element pewnej grupy czy wzorca (Blumberg i Izard; Izard, 1972). Cho zgadzam si z Tomkinsem (1962, 1991), e pomidzy poszczeglnymi emocjami istniej pewne wrodzone zwizki, uwaam, e rdem wielu takich zwizkw s procesy uczenia si i inne typy dowiadcze indywidualnych. U dziecka silnie i systematycznie karanego za objawianie gniewu zapewne wyksztaca si zwizek gniewu ze strachem, dziki czemu uczucie gniewu moe sta si wyuczonym czynnikiem aktywizujcym strach. Rozwj poszczeglnych emocji Opisanie rozwoju poszczeglnych emocji skadajcych si na system emocjonalny wymaga rozwaenia trzech skadnikw pojedynczej emocji - neuronalno-oceniajcego, ekspresyjnego i przeyciowego. W tym kontekcie termin skadniki" odnosi si do pewnych silnie powizanych i harmonijnie wspdziaajcych jednostek funkcjonalnych, nie za bytw wyranie od siebie oddzielonych. Te trzy skadniki emocji s ze sob silnie powizane i kady z nich wpywa zwykle na pozostae. Niemniej pojcie skadnikw emocji jest uyteczne, szczeglnie w dyskusji nad rozwojem emocjonalnym, albowiem procesy rozwojowe mog przebiega na rne sposoby w

odniesieniu do rnych skadnikw. Rozwj neuronalno-oceniajcego skadnika emocji Neuronalno-oceniajcy skadnik emocji to struktury i cieki nerwowe odpowiedzialne za proces oceny znaczenia bodcw wewntrznych i zewntrznych. Na poziomie funkcjonalnym istot tego skadnika jest proces wzbudzenia emocji, ktry zwykle prowadzi do aktywacji rwnie ekspresyjnego i przeyciowego skadnika emocji. Te dwa pozostae skadniki take maj swoje substraty nerwowe, ktre mog, cho nie musz pokrywa si ze strukturami odpowiedzialnymi za wzbudzanie emocji (por. LeDoux, 1987). Teoria jakociowego zrnicowania emocji (Izard, 1977; Izard, Malatesta, 1987) zakada, e neuronalno-oceniajcy skadnik niektrych emocji dziaa ju od urodzenia, za w przypadku wielu innych wyksztaca si w trakcie pierwszych szeciu-siedmiu miesicy ycia. Pojawiajca si u dziecka zdolno do reagowania takimi emocjami, jak pogarda, wstyd i poczucie winy wie si z dojrzewaniem i rnicowaniem si neuronalnooceniajcych skadnikw tych emocji, a take z dojrzewaniem poznawczym i nabywaniem dowiadcze spoecznych. Pojawianie si owych emocji jest skoordynowane z rozwojem poznawczym, poniewa one s zalene od samowiadomoci, porwna spoecznych i innych wyszych procesw poznawczych. Poznawcze uwarunkowania tych emocji nie podwaaj jednake hipotezy o wrodzonym charakterze zdolnoci do ich przejawiania. Rozwj ekspresyjnego skadnika emocji Rozwj wszystkich skadnikw emocji, podobnie jak systemu nerwowego jako caoci nastpuje od chwili narodzin. Z drugiej strony, dowody na powszechno i wrodzony charakter

ekspresji pewnych emocji (Ekman i in., 1969; Izard, 1971, 1980) wiadcz o tym, e emocje stanowi pewien rodzaj gatunkowo wyksztaconej adaptacji (Izard, Malatesta, 1987), a pojawienie si zdolnoci do ich ekspresji nie wymaga indywidualnego rozwoju i uczenia si. Jeeli zaoy, e owe elementy ekspresji emocji nie maj charakteru przypadkowego, lecz stanowi rezultat procesu wzbudzenia emocji, to przyj naley, e rwnie neuronalno-oceniajcy skadnik tych emocji ma charakter wrodzony Kwestia, czy owym wczesnym przejawom ekspresji emocji w niemowlctwie towarzyszy rwnie i przeyciowy skadnik emocji, bya przedmiotem dyskusji, cho jeszcze nie doczekaa si rozstrzygnicia (na przykad Izard, Malatesta, 1987; Lewis, Michalson, 1983). Cho pewne skadniki niektrych emocji funkcjonuj ju od urodzenia, nie wyklucza to procesw ich rozwoju, nawet w odniesieniu do tych ich aspektw, ktre wydaj si adaptacj gatunkow. Elementy ekspresji emocji, ktre zdaj si tak adaptacj, we wczesnym niemowlctwie maj bardziej instynktown posta ni w pniejszym okresie ycia. Dziki procesom dojrzewania i uczenia si instynktopodobne przejawy emocji staj si kontrolowanymi sygnaami emocji - trafnie j sygnalizujcymi lub wprowadzajcymi zewntrznego obserwatora w bd (Ekman, Friesen, 1982; Izard i in. 1987; Izard, Malatesta, 1987). Tak wic rozwj ekspresyjnego skadnika emocji ostatecznie umoliwia jednostce regulacj wyrazu emocji (jego nasilanie czy osabianie), a nawet oddzielenie przeycia emocjonalnego od jego ekspresji (por. Bonanno, Singer, 1990; Weinberger, 1990). Z drugiej jednak strony, niemale brakuje danych odnoszcych si do problemu, czy i w jaki sposb rozwj wpywa na morfologi uniwersalnych i wrodzonych wzorcw ekspresji emo-

cjonalnej. Nie ma nawet dowodw na to, e postnatalny rozwj ekspresji emocjonalnej przebiega wedug powszechnej dla rozwoju reguy postpujcego rnicowania i integracji. Nikt nie wykaza jeszcze dla jakiegokolwiek wzorca ekspresji emocjonalnej, e przybiera on pocztkowo posta globalnej reakcji, ktra dopiero w miar rozwoju podlega stopniowemu rnicowaniu, a potem integracji poszczeglnych elementw w hierarchiczn cao. Jedno szeroko zakrojone badanie podune dostarczyo danych przekonujcych, e pewne wzorce ekspresji niektrych emocji pojawiajcych si w pierwszych trzech miesicach ycia zachowuj stao we wczesnym dziecistwie (Izard, Fatnuzzo i in., 1993). W badaniu tym nagrywano mimiczne wyrazy emocji 88 niemowlt (w wieku od dwch do dziewiciu miesicy) ujawniane w szerokim zakresie pozytywnych lub lekko stresujcych sytuacji. Ogem zakodowano 20 816 mimicznych wzorcw ekspresji za pomoc zobiektywizowanego systemu kodowania opierajcego si na podstawach anatomicznych. A 98% wszystkich tych wyrazw mimicznych zaklasyfikowano jako czyste bd mieszane postaci zainteresowania, radoci, smutku i gniewu. Pena ekspresja mimiczna tych czterech emocji pojawiaa si u niemowlt przed ukoczeniem dziesitego tygodnia ycia, za czsto pojawiania si emocji nie wykazywaa adnych trendw rozwojowych midzy dziesitym tygodniem a dziewitym miesicem ycia, co wykazaa analiza wariancji z pomiarami powtarzanymi na podgrupie 53 niemowlt badanych kilkakrotnie w tych samych warunkach w rnych momentach ich ycia. Badanie Izarda i wsppracownikw (1993) wykazao wic, e podstawowy wzorzec czy te morfologia ruchw mini wyraajcych pewn liczb emocji wystpuje ju w wieku dziesiciu tygodni i nie ulega istotnym zmianom do dziewitego miesica ycia. Stabilno tych wzorcw

ekspresji emocjonalnej umoliwia niemowlciu skuteczno w komunikowaniu si z otoczeniem spoecznym. Dysponujemy jednak bardzo niewielk iloci danych na temat rozwoju ekspresyjnego skadnika emocji po okresie wczesnego niemowlctwa. Rozsdne wydaje si zaoenie o modyfikujcym oddziaywaniu kultury i zindywidualizowanych dowiadcze. Jednake nawet przyjcie takiego zaoenia nie pozwala jeszcze wyjani, w jakim stopniu, tego rodzaju modyfikacje dotycz mimowolnych, a jak dalece tylko dowolnych elementw wzorca ekspresji emocjonalnej. Nie wiemy te, jak ludzie NA CZYM POLEGA ROZWJ EMOCJONALNY? 3O1 modyfikuj ekspresj wasnych emocji za pomoc jakociowej zmiany wyrazu twarzy, a jak dalece za pomoc zmiany jedynie ilociowej (takiej jak nasilenie czy osabienie ruchu okrelonych mini itd.) Niewtpliwie kultura i uczenie si powoduj jakie zmiany w morfologii wyrazu twarzy, prowadzc na przykad do umiejtnoci rwnoczesnego wyraania mieszanki emocji za pomoc jednego wyrazu twarzy Zmiany rozwojowe w morfologii ekspresji poszczeglnych emocji s jednak zapewne ograniczane niezmiennoci tych elementw ekspresyjnych, ktre nabray funkcji adaptacyjnej dziki trafnemu komunikowaniu emocji innym. Wanym aspektem rozwoju ekspresyjnego skadnika emocji s rnice indywidualne w zakresie skonnoci do przeywania i przejawiania poszczeglnych emocji. Rnice takie mog wynika zarwno z biologicznego zrnicowania progw wzbudzania emocji, jak i z odmiennoci dowiadcze spoecznych. Badania nad relacj matka-dziecko i rozwojem osobowoci wykazay, e matki cechuj si zrnicowan ekspresj emocji przejawianych w stosunku do dziecka, co wpywa na spoeczny rozwj ich dzieci (w szczeglnoci na jako wzorcw ich przywizania do

matki, Izard, i in., 1991). Rozwj przeyciowego skadnika emocji a zwizek emocji z poznaniem Przeyciowy skadnik emocji skonny jestem definiowa gwnie w kategoriach motywacyjnych. Przeycie emocjonalne jest pewnym szczeglnym rodzajem uwiadomionego odczucia czy tonu afektywnego. Umyka ono precyzyjnemu opisowi, cho jego istot przyblia opisanie takich aspektw, jak warunki motywujce jego powstanie, tendencyjno w spostrzeganiu, gotowo do okrelonych dziaa. Sdz, e przeyciowy skadnik emocji jest bezporednim efektem neuronalno-oceniajcego procesu wzbudzania emocji. Zdefiniowane w ten sposb przeycie emocjonalne nie podlega zmianom rozwojowym podstawowy dla danej emocji stan motywacyjno-przeyciowy pozostaje niezmienny (por. Campos, Barrett, 1984; Emde, 1980). Zmianom ulegaj natomiast zwizki pomidzy stanami emocjonalnymi a czynnikami poznawczymi, o czym bdzie mowa dalej. Przyjmowana tu definicja przeycia (dowiadczenia) emocjonalnego zgodna jest z zaoeniem, e zarwno skadnik neuronalny, jak i podstawowy rdze ekspresyjnego skadnika emocji uwarunkowane s gwnie procesami genetycznymi i dojrzewaniem biologicznym. Jednak pomimo wrodzonego charakteru nie musz one by w peni funkcjonalne ju w momencie urodzenia (por. Scarr, Kidd, 1983). Prawdopodobnie ich pojawianie si jest zgodne z pewnym zaprogramowanym rozkadem w czasie, ktry pozostaje skoordynowany z planem rozwoju innych systemw organizmu. Na przykad, strach prawdopodobnie pojawia si dopiero po osigniciu przez system nerwowy niemowlcia stopnia dojrzaoci, ktry umoliwia wytrzymanie tak ostrego stanu emocjonalnego. Jak ju zauwayem, takie emocje, jak pogarda, wstyd czy poczucie winy nie mog by natomiast dowiadczane przed osigniciem takiego stopnia rozwoju poznawczego, ktry umoliwia poczucie wasnego ja" i

odrnianie siebie od innych. Poza pogard, poczuciem winy i wstydem dowiadczanie emocji nie wymaga procesw poznawczych ani na wejciu, ani na wyjciu z systemu emocjonalnego (por. moja odpowied na Pytanie 5). Czsto co prawda zdarza si, e emocje s porednio wzbudzane przez procesy poznawcze, jednak nawet w takich przypadkach, subiektywne dowiadczenie emocji i towarzyszcych jej motywacji jest bezporednio wywoywane przez okrelon aktywno neurochemiczn. Poniewa dowiadczanie emocji z reguy powoduje zmian przebiegu procesw percepcyjnych, prowadzi te zwykle do zmian w procesach poznawczych. W ten sposb znalelimy si w dziedzinie zwizkw midzy emocjami a poznaniem, w ktrej obserwuje si ogromne zmiany rozwojowe. Jak ju wspomniaem, powizania procesw emocjonalnych z poznawczymi nazywane s struktur afektywno-poznawcz (Izard, 1977), za wszystko, co definiowane jest w kategoriach poznawczych, niewtpliwie ulega zmianom rozwojowym. Mog sformuowa moj tez o niezmiennoci dowiadczenia emocjonalnego w trakcie ycia jednostki jedynie dziki zdefiniowaniu owego dowiadczenia jako pewnego pozapoznawczego stanu motywacyjnego generowanego bezporednio przez procesy neurochemiczne. Skonny jestem sdzi, e dowiadczenia emocjonalne s pierwszymi pojawiajcymi si u niemowlcia strukturami umysowymi, za jedn z pierwszych struktur afektywnopoznawczych jest skojarzenie radoci z widokiem twarzy matki (Izard, 1978, 1993). Skojarzenie to zaczyna powstawa midzy trzecim a pitym tygodniem ycia, kiedy to pojawia si reakcja umiechu spoecznego, a niemowl nabiera zdolnoci do spostrzegania konturw twarzy ludzkiej. Nastpuje

to prawdopodobnie, zanim jeszcze niemowl uczy si rozrniania twarzy rnych osb i zanim pojawi si u niego zdolnoci do oceny poznawczej umoliwiajce antycypowanie dziaa matki. Do czwartego-pitego miesica ycia niemowl umiecha si do wszelkich twarzy o przyjaznym wygldzie. Wyksztacenie si podstawowej struktury afektywno-poznawczej w postaci skojarzenia midzy uczuciem radoci a widokiem twarzy matki wymaga wic pojawienia si zdolnoci do rnicowania percepcyjnego, pamici rozpoznawczej i zdolnoci do przypominania. Po pniejszym pojawieniu si reprezentacji werbalnych i innych procesw poznawczych wyszego rzdu, i po dalszych miesicach interakcji spoecznych, ta pierwotna struktura afektywnopoznawcza staje si zarodkiem zoonego systemu struktur afektywno-poznawczych skadajcych si na umysow reprezentacj bezpiecznego przywizania do matki. Wyksztacana przez niemowl umysowa reprezentacja osoby stanowicej przedmiot przywizania i samej relacji przywizania jest oczywicie modyfikowana i wzbogacana w trakcie dalszych dowiadcze i uczenia si. W konsekwencji powstaje wewntrznie spjny system struktur afektywno-poznawczych, ktry traktowa mona jako cech interpersonaln. Indywidualne cechy osobowoci wyaniaj si w podobny sposb, poprzez wyksztacanie si zwizkw midzy poszczeglnymi emocjami i poszczeglnymi cigami dziaa i procesw poznawczych (Izard i in., 1993). Te procesy powstawania zwizkw midzy rnymi wzorcami emocji, poznania i dziaania uwarunkowane s zarwno dowiadczeniem, jak i czynnikami genetycznymi. Konstytucja genetyczna odgrywa istotn rol w ksztatowaniu si progw dowiadczania rnych emocji i skonnoci do przeywania okrelonych emocji (por. Kagan i in., 1988; Tangney, 1990), a te z kolei wyznaczaj cechy i wymiary rozwijajcej si osobowoci.

Podsumowanie Rozwj emocjonalny polega gwnie na wyksztacaniu si zwizkw midzy emocj a poznaniem i na ksztatowaniu si wewntrznie spjnych wzorcw poznawczych, emocjonalnych i dziaaniowych. Bardzo wan czci rozwoju emocjonalnego jest rozwj zdolnoci do regulowania emocjami. Podstawowym czynnikiem motywujcym i organizujcym proces rozwoju emocjonalnego s dowiadczenia emocjonalne. Procesy rozwoju uwarunkowane s zarwno genami, jak i dowiadczeniem. Takie ujcie rozwoju emocjonalnego pozwala traktowa go jako wan cz rozwoju osobowoci. Niektre wasnoci systemw emocjonalnych i oglna organizacja jakociowo odmiennych emocji zale gwnie od genetycznie zaprogramowanych procesw rozwoju biologicznego. Istniej dowody przekonujce o prawdziwoci tego twierdzenia w odniesieniu do morfologii ekspresji emocji podstawowych, za brak jest dowodw na postnatalne zmiany rozwojowe w strukturze wzorcw ruchowych sygnalizujcych te emocje czy w zakresie ich neurominiowego podoa. Zgromadzone dotd dane przekonuj, e ekspresja wielu emocji pojawia si ju w chwili narodzin lub w trakcie kilku pierwszych tygodni ycia, za wzorzec wyraania tych emocji nie ulega istotnym zmianom w cigu pierwszych dziewiciu miesicy ycia. Zdefiniowaem tu dowiadczenie emocjonalne jako stan motywacyjny generowany bezporednio przez aktywno neurochemiczn wzbudzan przez procesy neuronalno-oceniajce. Taka definicja dowiadczenia emocjonalnego nie zakada, by jakiekolwiek procesy poznawcze musiay dowiadczenie to poprzedza, towarzyszy mu lub stanowi jego nastpstwo. Zakadamy ponadto niezmienno dowiadczenia emocjonalnego jako stanu motywacyjnego. Stany

motywacyjne wzbudzajce rado lub smutek, strach czy gniew pozostaj niezmienne w trakcie ycia. Zmianom rozwojowym ulegaj natomiast zwizki emocji z poznaniem, struktury afektywnopoznawcze oraz wzorce cigw emocja-poznanie-dziaanie. Dowiadczenie emocjonalne jest si motywujc i organizujc te procesy, ktre uwaa si za najwaniejsze w rozwoju emocji i osobowoci czowieka. Richard Lazarus: Znaczenie a rozwj emocjonalny Sam nie bdc psychologiem rozwojowym, skonny jestem przyzna racj badaczom, ktrzy powicili wiele uwagi niej poruszanym kwestiom, takim uczonym, jak Campos, Barrett, Lamb, Goldsmith i Stenberg (1983), Emde (1984), Lewis i Michalson (1983), Sroufe (1979) czy innym, skupiajcym si na rozwoju emocjonalnym i poznawczym starszych dzieci, jak Dunn (1988), Harris (1989), Stein i Trabasso (1990) oraz wielu innym naukowcom. Jednake kwestie rozwoju emocjonalnego, szczeglnie te zwizane z rozwojem poznania, motywacji i mechanizmw zaradczych s tak istotne dla kompletnej teorii emocji, e jako teoretyk emocji czuj si zobowizany do zabrania gosu take w sprawie rozwoju emocji. Wypowied swoj ogranicz do oglnych uwag na temat tego, jakie zmienne powinno si bada w aspekcie rozwojowym z punktu widzenia proponowanej przeze mnie teorii emocji (Lazarus, 1991c). Cho to wczesne dziecistwo jest okresem dogbnych zmian rozwojowych, sdz, e rozwj obejmuje rwnie zmiany osobowoci zachodzce w pniejszym yciu. Poniewa istota tych zmian nie jest jeszcze znana, cho poprzednio zajmowaem si problemem mechanizmw zaradczych stosowanych w staroci (Folkman, Lazarus, Pimley, Novacek, 1987), tutaj skupi uwag na rozwoju we wczesnych fazach ycia.

Procesy emocjonalne zale od szeregu zmiennych podstawowych oddziaujcych czy to jako poprzedniki emocji, czy to zmienne zaporedniczajce ich przebieg. Emocj pojmowa mona jako szczeglny system wspzalenych zmiennych, z ktrych kada oddziauje na rne aspekty procesu emocjonalnego, za kada jakociowo odmienna emocja (gniew, lk itp.) jest wywoywana i regulowana przez niektre z tych zmiennych. Z punktu widzenia teorii emocji wany jest zatem rozwj tych zmiennych i w tej krtkiej wypowiedzi skupi si na kwestii, ktre ze zmiennych poprzedzajcych i poredniczcych s szczeglnie istotne w tworzeniu emocji. Zmienne poprzedzajce Poniewa emocja wyraa pewien szczeglny rodzaj znaczenia relacyjnego (sposobu, w jaki relacja midzy jednostk a otoczeniem wpywa na dobrostan owej jednostki), gwne zmienne poprzedzajce istotne dla emocji wi si z jednej strony z jednostk, z drugiej za - z otoczeniem. Poniewa za na otoczenie nie maj wpywu zmiany rozwojowe, w dalszych rozwaaniach pomin zmienne zwizane z otoczeniem, cho warto odnotowa, e emocje pozostaj pod wpywem wymaga, ogranicze i moliwoci rodowiskowych, i zale rwnie od pewnych formalnych wasnoci otoczenia, takich jak dwuznaczno czy konieczno natychmiastowej reakcji. Rozwj jest oczywicie bardzo wany w odniesieniu do zmiennych osobowociowych, z ktrych rozwa tu dwie - jedn o charakterze motywacyjnym i jedn zwizan z ego czy struktur ja". W mojej koncepcji emocji problematyki motywacji dotyczy pojcie indywidualnej hierarchii celw, oznaczajce uporzdkowanie celw od najwaniejszych do najmniej wanych dla danej jednostki. Z celami wanymi zwizane jest zaangaowanie wyraajce si tym, ile wysiku i wytrwaoci wkadamy w realizacj celu w obliczu przeszkd. Pamitajmy jednak, e emocj

wzbudza nie samo zaangaowanie w cel, lecz fakt, e dana transakcja jednostki z otoczeniem aktywizuje dany cel i czyni go wyrazistym. To owa transakcja decyduje o losach denia do danego celu. Bardzo niewiele wiadomo o rozwoju motywacji, nawet mniej ni o rozwoju emocji - na przykad, w ktrym wieku pojawiaj si poszczeglne rodzaje motywacji? Zakadamy uniwersalny charakter motywacji fizjologicznych, cho zapewne maj one niejednakow si u poszczeglnych jednostek (na przykad motywacja seksualna). Wan kwesti zarwno w rozwoju emocjonalnym, jak i z punktu widzenia rnic indywidualnych w procesie przystosowania jest pytanie o to, w jakim momencie ycia pojawiaj si i zostaj zorganizowane w hierarchi rne rodzaje motywacji spoecznych. Jeeli na przykad w danym wieku nieobecna jest jeszcze motywacja osigni czy afiliacji, motywacje te nie mog stanowi zmiennych wyznaczajcych przeywanie pozytywnych i negatywnych emocji. Moliwo przewidywania emocjonalnych reakcji dziecka na sytuacje istotne z punktu widzenia celw zaley zatem od naszej wiedzy na temat pojawiania si i konsolidacji owych celw. Rwnie wana jest wiedza o pooeniu danego celu w indywidualnej hierarchii wanoci. Pojcie hierarchii celw zakada ponadto wyanianie si u dziecka struktury ja" czy te jego indywidualnej tosamoci, ktra, jak przed laty zauway Hilgard (1949), organizuje poszczeglne cele wedug ich wzgldnej wanoci i decyduje o tym, ktry z moliwych celw bdzie realizowany w danej sytuacji. W takim stopniu, w jakim pojawienie si emocji zaley od oceny, e w danej sytuacji dzieje si co osobicie dla wanego, umys rozwijajcego si dziecka musi by zdolny do tego, by wykry osobiste zaangaowanie jeszcze przed rozwiniciem si danej transakcji z

otoczeniem. Zdolno do takiej oceny poznawczej pojawia si bardzo wczenie, prawdopodobnie w pierwszych miesicach ycia. Ponadto, jak rwnie zauway Hilgard, pojawienie si ego czy indywidualnej tosamoci jest niezbdnym warunkiem wystpowania mechanizmw obrony ego. Zmuszony jestem zatem przyj, e wyksztacenie si pewnych elementw ego pozwalajcych odrni wasne indywidualne interesy od interesw innych osb jest warunkiem pojawiania si emocji. Pisz to, bdc wiadomy sugestii antropologw kulturowych i konstrukcjonistw spoecznych, e pojcie wasnego ja" jest silnie uwarunkowane kulturowo, tak w formie, jak i w treci (przynajmniej otwarcie ujawnianej w jzyku). Skonny jestem przy tym zgodzi si ze Sternem (1985), e samo pojawianie si tego rodzaju struktury nastpuje wczenie (w kilku pierwszych miesicach rozwoju postnatalnego) i uwarunkowane jest biologicznie, cho tre tej struktury jest zapewne uwarunkowana kulturowo. W chwili obecnej brak jednak zgody co do sposobu rozumienia i badania rozwoju struktury ja" (por. te Lewis, 1990; Lewis, Michalson, 1983). W innej pracy rozrniem sze rodzajw zaangaowania ego, z ktrych kady jest zapewne w inny sposb uwikany w emocje (Lazarus 1991c): samoocena, ocena jednostki przez innych, wartoci moralne, ideay osobiste, znaczenia i idee, inne osoby i ich dobrostan oraz cele yciowe. Jestem przekonany, e pewne emocje powstaj dziki pojawieniu si szczeglnego rodzaju zaangaowania ego i jego wpywu na proces oceny poznawczej. Na przykad gniew i duma pojawiaj si wskutek tych transakcji z otoczeniem, ktre s istotne dla samooceny i oceny jednostki przez innych; poczucie winy na skutek transakcji wanych z uwagi na wartoci moralne; wstyd - z uwagi na ideay osobiste, lk - z uwagi na znaczenia i idee o wadze egzystencjalnej. Z

kolei smutek zdaje si reakcj na nieodwracaln strat, niezalenie od rodzaju zaangaowania ego uwikanego w t strat, cho skonny jestem przypuszcza, e najwikszy potencja generowania tej emocji maj straty zwizane z celami yciowymi. Zmienne poredniczce W moim modelu teoretycznym za podstawowe zmienne zwizane z procesami poredniczcymi uwaam ocen poznawcz i procesy zaradcze. Procesy zaradczy s przy tym podporzdkowane ocenie poznawczej, poniewa zmiana tej oceny zaporednicza wszelkie efekty mechanizmw zaradczych, czy to w sensie ich wpywu na zmian spostrzeganego stanu relacji jednostka-otoczenie, czy widzenia proponowanej przeze mnie teorii emocji (Lazarus, 1991c). Cho to wczesne dziecistwo jest okresem dogbnych zmian rozwojowych, sdz, e rozwj obejmuje rwnie zmiany osobowoci zachodzce w pniejszym yciu. Poniewa istota tych zmian nie jest jeszcze znana, cho poprzednio zajmowaem si problemem mechanizmw zaradczych stosowanych w staroci (Folkman, Lazarus, Pimley, Novacek, 1987), tutaj skupi uwag na rozwoju we wczesnych fazach ycia. Procesy emocjonalne zale od szeregu zmiennych podstawowych oddziaujcych czy to jako poprzednika emocji, czy to zmienne zaporedniczajce ich przebieg. Emocj pojmowa mona jako szczeglny system wspzalenych zmiennych, z ktrych kada oddziauje na rne aspekty procesu emocjonalnego, za kada jakociowo odmienna emocja (gniew, lk itp.) jest wywoywana i regulowana przez niektre z tych zmiennych. Z punktu widzenia teorii emocji wany jest zatem rozwj tych zmiennych i w tej krtkiej wypowiedzi skupi si na kwestii, ktre ze zmiennych poprzedzajcych i poredniczcych s szczeglnie istotne w tworzeniu emocji. Zmienne poprzedzajce

Poniewa emocja wyraa pewien szczeglny rodzaj znaczenia relacyjnego (sposobu, w jaki relacja midzy jednostk a otoczeniem wpywa na dobrostan owej jednostki), gwne zmienne poprzedzajce istotne dla emocji wi si z jednej strony z jednostk, z drugiej za - z otoczeniem. Poniewa za na otoczenie nie maj wpywu zmiany rozwojowe, w dalszych rozwaaniach pomin zmienne zwizane z otoczeniem, cho warto odnotowa, e emocje pozostaj pod wpywem wymaga, ogranicze i moliwoci rodowiskowych, i zale rwnie od pewnych formalnych wasnoci otoczenia, takich jak dwuznaczno czy konieczno natychmiastowej reakcji. Rozwj jest oczywicie bardzo wany w odniesieniu do zmiennych osobowociowych, z ktrych rozwa tu dwie - jedn o charakterze motywacyjnym i jedn zwizan z ego czy struktur ja". W mojej koncepcji emocji problematyki motywacji dotyczy pojcie indywidualnej hierarchii celw, oznaczajce uporzdkowanie celw od najwaniejszych do najmniej wanych dla danej jednostki. Z celami wanymi zwizane jest zaangaowanie wyraajce si tym, ile wysiku i wytrwaoci wkadamy w realizacj celu w obliczu przeszkd. Pamitajmy jednak, e emocj wzbudza nie samo zaangaowanie w cel, lecz fakt, e dana transakcja jednostki z otoczeniem aktywizuje dany cel i czyni go wyrazistym. To owa transakcja decyduje o losach denia do danego celu. Bardzo niewiele wiadomo o rozwoju motywacji, nawet mniej ni o rozwoju emocji - na przykad, w ktrym wieku pojawiaj si poszczeglne rodzaje motywacji? Zakadamy uniwersalny charakter motywacji fizjologicznych, cho zapewne maj one niejednakow si u poszczeglnych jednostek (na przykad motywacja seksualna). Wan kwesti zarwno w rozwoju emocjonalnym, jak i z punktu widzenia rnic indywidualnych w procesie przystosowania jest pytanie o to, w jakim

momencie ycia pojawiaj si i zostaj zorganizowane w hierarchi rne rodzaje motywacji spoecznych. Jeeli na przykad w danym wieku nieobecna jest jeszcze motywacja osigni czy afiliacji, motywacje te nie mog stanowi zmiennych wyznaczajcych przeywanie pozytywnych i negatywnych emocji. Moliwo przewidywania emocjonalnych reakcji dziecka na sytuacje istotne z punktu widzenia celw zaley zatem od naszej wiedzy na temat pojawiania si i konsolidacji owych celw. Rwnie wana jest wiedza o pooeniu danego celu w indywidualnej hierarchii wanoci. Pojcie hierarchii celw zakada ponadto wyanianie si u dziecka struktury ,ja" czy te jego indywidualnej tosamoci, ktra, jak przed laty zauway Hilgard (1949), organizuje poszczeglne cele wedug ich wzgldnej wanoci i decyduje o tym, ktry z moliwych celw bdzie realizowany w danej sytuacji. W takim stopniu, w jakim pojawienie si emocji zaley od oceny, e w danej sytuacji dzieje si co osobicie dla wanego, umys rozwijajcego si dziecka musi by zdolny do tego, by wykry osobiste zaangaowanie jeszcze przed rozwiniciem si danej transakcji z otoczeniem. Zdolno do takiej oceny poznawczej pojawia si bardzo wczenie, prawdopodobnie w pierwszych miesicach ycia. Ponadto, jak rwnie zauway Hilgard, pojawienie si ego czy indywidualnej tosamoci jest niezbdnym warunkiem wystpowania mechanizmw obrony ego. Zmuszony jestem zatem przyj, e wyksztacenie si pewnych elementw ego pozwalajcych odrni wasne indywidualne interesy od interesw innych osb jest warunkiem pojawiania si emocji. Pisz to, bdc wiadomy sugestii antropologw kulturowych i konstrukcjonistw spoecznych, e pojcie wasnego ja" jest silnie uwarunkowane kulturowo, tak w formie, jak i w treci (przynajmniej otwarcie ujawnianej w jzyku). Skonny jestem przy tym

zgodzi si ze Sternem (1985), e samo pojawianie si tego rodzaju struktury nastpuje wczenie (w kilku pierwszych miesicach rozwoju postnatalnego) i uwarunkowane jest biologicznie, cho tre tej struktury jest zapewne uwarunkowana kulturowo. W chwili obecnej brak jednak zgody co do sposobu rozumienia i badania rozwoju struktury ja" (por. te Lewis, 1990; Lewis, Michalson, 1983). W innej pracy rozrniem sze rodzajw zaangaowania ego, z ktrych kady jest zapewne w inny sposb uwikany w emocje (Lazarus 1991c): samoocena, ocena jednostki przez innych, wartoci moralne, ideay osobiste, znaczenia i idee, inne osoby i ich dobrostan oraz cele yciowe. Jestem przekonany, e pewne emocje powstaj dziki pojawieniu si szczeglnego rodzaju zaangaowania ego i jego wpywu na proces oceny poznawczej. Na przykad gniew i duma pojawiaj si wskutek tych transakcji z otoczeniem, ktre s istotne dla samooceny i oceny jednostki przez innych; poczucie winy na skutek transakcji wanych z uwagi na wartoci moralne; wstyd - z uwagi na ideay osobiste, lk - z uwagi na znaczenia i idee o wadze egzystencjalnej. Z kolei smutek zdaje si reakcj na nieodwracaln strat, niezalenie od rodzaju zaangaowania ego uwikanego w t strat, cho skonny jestem przypuszcza, e najwikszy potencja generowania tej emocji maj straty zwizane z celami yciowymi. Zmienne poredniczce W moim modelu teoretycznym za podstawowe zmienne zwizane z procesami poredniczcymi uwaam ocen poznawcz i procesy zaradcze. Procesy zaradcze s przy tym podporzdkowane ocenie poznawczej, poniewa zmiana tej oceny zaporednicza wszelkie efekty mechanizmw zaradczych, czy to w sensie ich wpywu na zmian spostrzeganego stanu relacji jednostka-otoczenie, czy

to wpywu na zmian interpretowania przez jednostk tej relacji. Emocje pozostaj rwnie pod wpywem procesw spostrzegania i uwagi, cho wpyw tych ostatnich dochodzi zapewne do skutku za porednictwem modyfikowania ocen poznawczych i procesw zaradczych. Najwaniejsza teza dotyczca rozwoju procesw poredniczcych jest taka, e zrozumienie i przewidywanie emocji przeywanych przez jednostk wymaga take naszej orientacji w wiedzy, procesach oceny poznawczej i mechanizmach zaradczych dziecka w kadej fazie rozwojowej. Lazarus i Smith (1988) odrnili niedawno wiedz od oceny poznawczej, bowiem odgrywaj one odmienn rol w procesach wzbudzania emocji. Wiedza dotyczy tego, w co wierzymy, jeli chodzi o sposb dziaania wiata, natomiast ocena poznawcza to skutek zestawienia tej wiedzy z przekonaniami na temat konsekwencji aktualnych wydarze dla naszego wasnego dobrostanu. W innym miejscu argumentuj, e wiedza jest koniecznym, cho niewystarczajcym warunkiem powstania emocji, podczas gdy ocena poznawcza jest warunkiem zarwno koniecznym, jak i wystarczajcym (Lazarus, 1991c). Rosnca liczba obserwacji dotyczy te rozwoju wiedzy i ocen poznawczych. Dziecko niezdolne do rozpoznania zewntrznych czynnikw pomniejszajcych jego wasn warto, do odczucia pomniejszenia wartoci wasnej osoby czy wnioskowania o winie nie moe dowiadcza gniewu w taki sposb, jak to si zdarza u osb dorosych. Istotnym zadaniem badawczym teorii oceny poznawczej jest wic przestudiowanie, co dzieci na rnych etapach rozwoju wiedz o funkcjonowaniu wiata i jaka jest ich zdolno do oceny znacze relacyjnych wanych w powstawaniu danej emocji. Rni teoretycy emocji jako rezultatu ocen poznawczych (na przykad Frijda, 1986; Lazarus,

1991c; Roseman, 1984, 1991; Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985, 1987; Weiner, 1986), niezalenie od znaczcych podobiestw midzy nimi, podkrelaj nieco odmienne skadniki i wzorce oceny dla rnych emocji. Na przykad wikszo teoretykw podkrela, e w wyznaczaniu znaku emocji wielk rol odgrywa motywacja oraz zgodno stanw rzeczy z celami jednostki w wyznaczaniu znaku emocji, a take zgadza si, e przypisywana odpowiedzialno za win jest wanym wyznacznikiem emocji gniewu. Stosunkowo mao uwagi powicono procesom zaradczym, cho stanowi one wany aspekt zarwno wzbudzania emocji, jak i regulowania. Podstawowa lista umiejtnoci zaradczych, od ktrych zaley ycie emocjonalne, ley u podstaw nastpujcych pyta sformuowanych tu w stylistyce rozwojowej. W jakim wieku dziecko jest w stanie kontrolowa dopyw informacji, zwracajc gow ku obiektom nagradzajcym, a odwracajc j od obiektw zagraajcych? Jest to wczesna forma procesu zaradczego. Czy rozwj pod tym wzgldem koreluje z pniejszymi mechanizmami zaradczymi? Od kiedy i w jaki sposb dziecko jest w stanie porusza si w kierunku bodcw nagradzajcych, a oddala od bodcw negatywnych? Rwnie ta forma zachowania moe by uwaana aa prosty mechanizm zaradczy stanowicy pewn rozwojow zdobycz. Od kiedy dziecko jest w stanie manipulowa otoczeniem i relacjami midzy sob a otoczeniem za pomoc operacji werbalnych i symbolicznych, w odrnieniu od operacji jedynie konkretnych i motorycznych? Pytanie to sformuowane jest w duchu teorii Piageta i Wernera, a dotyczy go wiele bada i rozwaa teoretycznych. Od kiedy dziecko si orientuje, e moe posuy si wasnymi emocjami do manipulowania

innymi i e manipulacje takie mona wczy do repertuaru wasnych technik zaradczych? W jakim stadium ycia czowiek nabywa umiejtnoci wpywania na interpretacj emocjorodnych sytuacji i modyfikowania dziki temu wasnych emocji? Na przykad od kiedy rozwijajce si dziecko jest w stanie tworzy usprawiedliwienia dziaa osoby wzbudzajcej jego gniew, dystansowa si od dziaa tej osoby czy zaprzecza zagroeniu? W jakiej fazie rozwoju dziecko orientuje si w spoecznych konsekwencjach przejaww wasnego szczcia i innych emocji? Podobne pytania mona sformuowa pod adresem wszystkich potnych procesw zaradczych, zarwno skoncentrowanych na problemie, jak i na samej emocji (na przykad zaprzeczanie, dystansowanie si, odwracanie uwagi, mylenie pozytywne - ktrych doroli mniej lub bardziej skutecznie ucz si w trakcie swego ycia). Kwestie te odgrywaj istotn rol w przebiegu procesw emocjonalnych, cho nie zyskay sobie jak dotd uwagi w empirycznych badaniach psychologii rozwojowej. Podsumowanie Skonny jestem sdzi, e zrozumienie rozwoju emocjonalnego wymaga poznania sposobu, w jaki powstaj - poczwszy od niemowlctwa - rnice indywidualne w zakresie zmiennych, ktre poprzedzaj wzbudzenie emocji i zaporedniczaj ich przebieg. Najwaniejsze zmienne poprzedzajce, to zaangaowanie w cele i sposb zorganizowania celw w osobowoci, w tym rwnie jakociowo odmienne typy zaangaowania ego. Zmienne te i ich indywidualne zrnicowanie wsp wyznaczaj wraz z czynnikami sytuacyjnymi proces nadawania znaczenia relacyjnego transakcjom jednostki z otoczeniem, szczeglnie spoecznym, ktry to proces odpowiedzialny jest za wzbudzanie emocji. Emocje pojawiaj si dziki wnioskowaniu przez czowieka, e transakcje z otoczeniem i

innymi ludmi nios wane dla skutki o dobroczynnym lub szkodliwym charakterze. Proces, za porednictwem ktrego ludzie czy zwierzta wyczuwaj znaczenie rozgrywajcych si wydarze dla ich wasnego dobrostanu, nazywany jest ocen poznawcz. Kada emocja jest rezultatem oceny specyficznego zysku lub straty, ktre ju wyniky bd dopiero wynikn z transakcji jednostki z otoczeniem, i zaley od skonstruowanego przez jednostk znaczenia relacyjnego, uwzgldniajcego zarwno tre osobistych celw, jak i sytuacji, z ktrymi s one konfrontowane. Oznacza to, e zrozumienie rozwoju emocjonalnego wymaga wiedzy na temat tego, co dziecko na kadym etapie rozwoju wie na temat sposobu funkcjonowania wiata (wiedza o tych aspektach wiata, ktre wi si z emocjami) i jaka jest jego zdolno do formuowania zoonych ocen poznawczych. Myl, e badanie tych zagadnie ma podstawowe znaczenie dla psychologii rozwoju emocjonalnego. Poniewa procesy zaradcze zmieniaj tre formuowanych przez czowieka znacze relacyjnych, rwnie te pierwsze winny sta si przedmiotem docieka psychologii rozwojowej. Nawet niemowlta, nie mwic ju o osobach dorosych, nie pozostaj cakowicie bierne, nabierajc z czasem umiejtnoci zamykania si na pewne bodce, a otwierania na inne. W miar rozwoju repertuaru dostpnych dziecku umiejtnoci zaradczych niepomiernie rosn moliwoci wzbudzania i regulowania emocji. Badania nad rozwojem emocjonalnym winny zatem dotyczy rwnie problemu, jak czynnoci zaradcze zmieniaj si w trakcie ycia i w jaki sposb konsekwencje tych czynnoci wpywaj na procesy oceny poznawczej. Jaak Panksepp: Rozwj emocjonalny Tradycyjne odpowiedzi na to pytanie skupiaj si na coraz to bardziej wyrafinowanych interakcjach rozwijajcego si dziecka z jego otoczeniem. Sdz, e najwaniejsz z

psychologicznego punktu widzenia rzecz, ktra si zmienia w trakcie rozwoju emocjonalnego, jest czenie wewntrznych wartoci afektywnych z nowymi dowiadczeniami yciowymi. Jednake poza epigenetycznym procesem tworzenia specyficznych dla jednostki nawykw i cech emocjonalnych - w wyniku niepowtarzalnych dowiadcze yciowych - w dziecistwie i wieku dorastania mamy take do czynienia ze spontanicznym, neurobiologicznym rozwijaniem si pewnych systemw emocjonalnych i behawioralnych (Hall, Oppenheim, 1987). Dowiadczenia prenatalne silnie wpywaj ha niektre procesy neuroemocjonalne, czego przykadem moe by wczesna kontrola hormonalna mzgowych substratw ksztatujcej si pci (Crews, 1987; Kincl, 1990; Ziegler, Berkovitch, 1990). Wspczesne badania nad systemem nerwowym wskazuj, e mzg nie jest tak niezmienn przestrzeni komputacyjn, jak to powszechnie si zakada. Systemy neurochemiczne ulegaj w trakcie ycia organizmu zmianom i rozwojowi tak w czciach presynaptycznych, jak i postsynaptycznych. W niektrych fazach rozwojowych pola receptorowe neuroprzekanikw ulegaj ekspansji, w innych za - skurczeniu (Insel, 1992), a ich wielko moe ulega trwaym zmianom pod wpywem okrelonych dowiadcze yciowych (Insel, Kinsley, Mann, Bridges, 1990). Na przykad, neurony zawarte w konkretnych systemach motywacyjnych dorosych osobnikw mog ulega zwikszeniu bd zmniejszeniu w zalenoci od dowiadcze organizmu i wywoywanych przez nie zmian w wydzielaniu hormonalnym (Schumacher, Coirini, Pfaff, McEwen, 1390; Yang, Hatton, 1988). Coraz wiksza liczba danych wiadczy o wystpowaniu dynamicznej interakcji midzy zdarzeniami sytuacyjnymi i genetycznymi wydarzeniami" w mzgu (na przykad Kwak, Young, Morano, Watson, Akil, 1992; Young, Mezey, Seigel, 1986).

Ze wzgldu na zoono wymienionych zjawisk, ryzykowne zdaje si zaoenie, e obserwowane u dzieci stadia rozwoju emocjonalnego i moralnego s konsekwencj wycznie ich indywidualnych dowiadcze yciowych. Z drugiej strony rwnie nierozsdne byoby zakadanie kracowo silnego zdeterminowania rozwoju emocjonalnego przez czynniki genetyczne. Nawet przy identycznym wyposaeniu genetycznym osobnikw obserwuje si znaczn rnorodno epigenetyczn w zakresie szczegw budowy ich mzgw. Geny zawieraj jedynie oglne plany pocze nerwowych, a plany te oddziauj na rozwj mzgu w sposb jedynie poredni (na przykad poprzez wyraanie si rnych czynnikw troficznych). Rozwj nerwowy jest uzaleniony od duej liczby procesw stochastycznych, zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych, co prowadzi do zrnicowania szczegowej budowy waciwie kadej czci mzgu. Niezalenie jednak od tych rnic w szczegach - oglny plan budowy mzgu ssakw wykazuje znaczny stopie niezmiennoci. U kadego gatunku ju po urodzeniu wystpuj liczne procesy biologicznego dojrzewania ukadu nerwowego i niewtpliwie stanowi one warunek pojawiania si pewnych form emocjonalnoci. Oto kilka przykadw: (1) Tworzenie si wizi spoecznych (wdrukowanie) pojawia si ze szczeglnym nateniem w pewnych okresach ycia (Hess, 1973). (2) System reagowania stresem na rozk cechuje si narastaniem w pocztkowej fazie ycia po urodzeniu, nastpnie dugim okresem plateau i wreszcie stopniowym spadkiem w okresie dojrzewania (Scott, Stewam, DeGhett, 1973). (3) Podobny wzorzec rozwojowy obserwuje si dla wystpowania haaliwych zabaw o agresywnym charakterze (Panksepp, Siviy, Normansell, 1984). (4) U szczurw obserwuje si siln

skonno do zachowa macierzyskich w okresie dziecistwa, co przypomina pojawiajc si w pewnych okresach u dzieci fascynacj lalkami i czynnociami macierzyskimi (Brunell, Hofer, 1990). (5) Skonnoci rodzicielskie zapowiadane s przez zmiany neurochemiczne, na przykad w zakresie wydzielania oksytocyny, co uatwia zachowania macierzyskie (Jirikowski i in., 1989). (6) Oczywicie w okresie dorastania obserwuje si take dojrzewanie emocjonalnych aspektw seksualizmu, uzalenione od genetycznie kontrolowanych zmian hormonalnych (Kincl, 1990). Cho w trakcie ycia jednostki wystpuje wiele specyficznych zdarze wpywajcych na jej rozwj, nie powinno to nam zamyka oczu na spontaniczne rozwijanie si planw rozwoju procesw neurobiologicznych lecych u podstaw rozwoju emocjonalnego. W istocie powinnimy skupi wiksz uwag na tym, w jaki sposb wane wydarzenia yciowe wpywaj na struktur tych systemw neurobiologicznych. Czy na przykad bogactwo stymulacji rodowiskowej sprzyja rozwojowi mzgowego systemu eksploracji otoczenia? Czy powtarzajca si we wczesnym dziecistwie rozka z opiekunem zmienia mzgowy system reagowania stresem na rozk? Odpowiedzi na tego rodzaju pytania mona uzyska dziki aplikowaniu pewnych dugotrwaych markerw neuronalnych (jak fluoro-zoto) w okrelonych momentach rozwoju psychoneurologicznego celem stwierdzenia, czy konkretne, emocjorodne zdarzenia sytuacyjne prowadz do przeksztacenia konkretnych obwodw neuronalnych. Dopiero tego rodzaju eksperymenty stanowi bd rzeczywist prb badania wspdziaania natury i kultury w ksztatowaniu si dojrzewajcego mzgu. Mary K. Rothbart: Rozwj emocjonalny: zmiany reaktywnoci i samoregulacji

Trudno byoby udzieli wyczerpujcej odpowiedzi na to pytanie, nawet w postaci pobienej listy, cho wskaza mona kilka interesujcych aspektw rozwoju emocjonalnego. Po pierwsze, pojawianie si zarwno poszczeglnych emocji, jak i rnych elementw systemu emocjonalnomotywacyjnego zdaje si zmienia wraz z rozwojem i zaley i od rozwoju poznawczego. Rozwija si rwnie zaleno emocji od umiejtnoci samokontroli, w tym od systemw zahamowania behawioralnego i sterowania uwag. Ponadto, to wanie poprzez rozwj otoczenie spoeczne oddziauje na emocje, uatwiajc, hamujc i ukierunkowujc ich wyraanie. Wreszcie rozwj emocjonalny wpywa na rozwj innych dziedzin psychiki. W swojej wypowiedzi zajm si kolejno tymi problemami. Na pocztek zastanwmy si nad wiekiem pojawiania si poszczeglnych emocji w rozwoju jednostki. Pewne emocje mona obserwowa ju u noworodkw, podczas gdy inne pojawiaj si znacznie pniej. Reakcje dystresu mona dostrzec ju u noworodkw (Izard, 1978a,b), za umiechu - od dwch do dwunastu godzin po urodzeniu, cho zachowania wokalne przypominajce miech mona zaobserwowa nie wczeniej ni w wieku piciu tygodni (por. Rothbart, 1973; Wolff, 1963). Reakcje frustracji i gniewu obserwuje si po raz pierwszy w wieku dwch miesicy (Lewis, Alessandri, Sullivan, 1990), podczas gdy charakterystyczne dla strachu zahamowanie w obliczu nowych bodcw - z reguy nie wczeniej ni w smym-dziewitym miesicu ycia (Schaffer, 1974). Przykad strachu wskazuje na inny jeszcze sposb rozwijania si emocji. Jeeli traktowa emocje jako cz zorganizowanych systemw emocjonalnomotywacyjnych (do czego prbowaam przekona w swej odpowiedzi na Pytanie 10), to okazuje si, e pewne elementy tych systemw pojawiaj si wczeniej od innych. Wspczesne badania wskazuj, e podatno na dystres u czteromiesicznych niemowlt wraz z towarzyszc mu

aktywizacj behawioraln pozwala przewidywa skonno do zahamowania behawioralnego stanowicego element pniej wystpujcej reakcji strachu (Kagan, Snidman, Arcus, 1992). Midzy czwartym a szstym miesicem ycia, w miar pojawiania si wikszych zdolnoci motorycznych dziecka, rozwijaj si rwnie zachowania unikania i zbliania si stanowice skadniki - odpowiednio - negatywnego i pozytywnego systemu emocjonalnomotywacyjnego. Pojawianie si emocji w repertuarze reakcji dziecka jest rwnie uzalenione od rozwoju poznawczego. Na przykad pewne aspekty reakcji orientacyjnej zwizane s z umiechaniem si do bodcw zewntrznych (Brock, Rothbart, Derryberry, 1986), za zmiany pamici pojawiajce si midzy sidmym a dziewitym miesicem ycia wi si z antycypacyjn reakcj strachu (Kagan, 1979; Sroufe, 1979). Takie emocje, jak duma i wstyd, uzalenione s od wyksztacenia si pojcia wasnego ja" i nie pojawiaj si przed ukoczeniem drugiego roku ycia. Lewis, Sullivan, Stanger i Weiss (1989) wykazali zwizek midzy rozwojem pojcia wasnego ja" a pojawianiem si zwizanych z ja" emocji zakopotania i dumy Niezbdnym warunkiem zdolnoci dziecka do identyfikowania i nazywania emocji dowiadczanych przez siebie i innych s te postpy w zakresie zdolnoci poznawczych i jzykowych (Bretherton, Beeghly, 1982), za pojawianie si .takich emocji moralnych, jak poczucie winy zapewne zaley od stopnia, w jakim dziecko rozumie i internalizuje normy spoeczne. Wraz z rozwojem zmieniaj si take warunki bodcowe niezbdne do wywoywania poszczeglnych emocji niektre rodzaje warunkw trac zdolno do wywoywania okrelonych emocji, podczas gdy inne jej nabywaj. Rozwamy umiechanie si i miech po wyksztaceniu si

reakcji orientacyjnej w wieku dwch-trzech miesicy niemowl jest bardzo wraliwe na zdarzenia sensoryczne oraz nowe bodce i atwo je rozbawi (Berlyne, 1960, 1969; Sroufe, Waters, 1976). Powtarzanie uderze yeczk o st moe doprowadzi szeciomiesiczne niemowl do powtarzajcego si miechu. Tego rodzaju proste zdarzenia znacznie sabiej wywouj rozbawienie u starszych dzieci czy osb dorosych, u ktrych znaczne postpy poczynia ju habituacja podniecenia wywoywanego przez bodce rodowiskowe. Starsze niemowlta coraz silniej reaguj na bardziej zoone postaci nowoci czy niespjnoci (Sroufe, Waters, 1976), a silniej stymulujce zdarzenia, jak jazda na karuzeli, mog wystarcza do wywoania miechu take i u starszych osb. Dowiadczanie niespjnoci w skdind bezpiecznej sytuacji, mogce prowadzi do pozytywnych emocji i rozbawienia (Berlyne, 1960; Rothbart, 1973), zaley oczywicie od stanu wiedzy jednostki, a wic rozwj wiedzy dziecka warunkuje na rne sposoby jego reakcje emocjonalne. Zmieniaj si take czynniki decydujce o tym, e sytuacja odczuwana jest jako bezpieczna. Aby dziecko liczce sobie okoo dwunastu miesicy uwaao sytuacj za bezpieczn, konieczna jest obecno matki (MacDonald, Silverman, 1978), w wypadku starszego dziecka moe chodzi o to, by miech by skierowany na kogo innego ni ono samo, za u osoby dorosej warunkiem rozbawienia wywoywanego dowcipem moe by to, aby by on opowiedziany przez czonka grupy wasnej (w odrnieniu od grupy obcej, LaFave, Mannell, Guilmette, 1977). Rwnie bodce wywoujce reakcje dystresu zmieniaj si wraz z wiekiem. Mae niemowl moe by nadmiernie stymulowane zdarzeniami, na ktre starsze dziecko ju nie zwraca uwagi, za to ostatnie moe reagowa uraz czy cierpieniem na pomniejszanie wartoci jego osoby przez zagraajce

zdarzenia spoeczne ignorowane przez niemowl (por. dyskusja u Kagana, 1974 i Rothbart, 1989c). Skuteczno bodcw w wywoywaniu reakcji emocjonalnych uzaleniona jest rwnie od rozwoju poznawczego. Dwumiesiczne niemowlta reaguj frustracj i gniewem na brak potwierdzenia wasnych oczekiwa, za czternastomiesiczne reaguj w ten sposb zarwno na niespenienie oczekiwa, jak i na zakoczenie si przyjemnej sytuacji (Lewis i in., 1989c). Pojawiajce si pod koniec pierwszego roku ycia zdolnoci do wnioskowania przyczynowego umoliwiaj pojawianie si irytacji w sytuacjach zablokowania dziaa dziecka. Z kolei rozwj rozumowania moralnego moe prowadzi do gniewu na innych, gdy ami oni normy moralne, i poczucia winy, gdy samo dziecko amie te normy. Starsze dzieci s w stanie porzdkowa bodce wedug ich wartoci, co umoliwia porwnanie wartoci wasnej osoby z wartoci innych, a w konsekwencji stanowi warunek pojawiania si takich emocji, jak duma czy wstyd. Dzieci staj si coraz bardziej wiadome znaczenia 312 NA CZYM POLEGA ROZWJ EMOCJONALNY? poraki i mog cierpie w wyniku niekorzystnych dla siebie porwna z innymi (Ruble, Boggiano, Feldman, Loebl, 1980). W pniejszym wieku zdolne bd do dokonywania porwna w d" celem podniesienia poczucia wasnej wartoci (Wills, 1981, 1990). Rozwijaj si take procesy psychiczne, ktre su do regulacji sposobu przejawiania emocji, na przykad uwaga. Rozwj zdolnoci niemowlcia do odwrcenia uwagi od bodca wzrokowego, ktry staje si nadmiernie stymulujcy, koreluje z relacjonowan przez matk mniejsz podatnoci na emocje negatywne w wieku czterech miesicy (Johnson, Posner, Rothbart,

1991; Rothbart, Ziaie, O'Boyle, 1992). Tego rodzaju techniki autodystrakcji zachowuj sw uyteczno w trakcie caego rozwoju. Rozwija si rwnie zdolno dziecka do zamierzonego kontrolowania zachowania, w tym kontrolowania ekspresji emocji. Przykadem innego silnego regulatora emocji jest rozwj jzykowy (Kopp, 1992) umoliwiajcy sowne wyraanie emocji ujawnianych przedtem jedynie za pomoc zachowania. Rozwj skadnikw jednej reakcji emocjonalnej moe take regulowa wyraanie innych stanw emocjonalnych. Na przykad zahamowanie behawioralne w obliczu nowoci, stanowice element emocji strachu rozwijajcej si pod koniec pierwszego roku ycia, wie si nie tylko z zahamowaniem behawioralnego zbliania si, ale take z zahamowaniem ekspresji emocji pozytywnych (Rothbart, 1988). Rozwj ekspresji emocjonalnej ksztatowany jest rwnie przez indywidualne dowiadczenie dziecka. Teoria spoecznego uczenia si wskazuje, w jaki sposb dziecko moe by nagradzane i karane za ujawniane reakcje emocjonalne. U starszych dzieci dochodzi take do bezporedniej socjalizacji ekspresji emocji - dzieci ucz si, ktre emocje mona wyraa przy jakich okazjach i nabieraj zdolnoci do wyraania emocji wasnym zachowaniem (Saarni, 1979, 1982). Prawdopodobnie zdolno ta wie si z indywidualnie zrnicowan tendencj do zahamowania behawioralnego i kontroli dowolnej (Rothbart, 1991). Rozwj samoregulacji wpywa na dowiadczanie i ekspresj emocji, jednake od pocztku ycia nasze emocje s take regulowane przez innych i wiele naszych emocji i przekona na ich temat rozwija si dziki czynnikom spoecznym. Warto zauway, e obserwuje si kulturow zmienno rozwoju emocjonalnej wizi niemowlcia z matk. Dua podatno na dystres u noworodkw pnocnoeuropejskich koreluje z pniejszym przejawianiem przez nie unikajcego"

stylu przywizania, czcego si midzy innymi ze sab ekspresj emocji negatywnych (Grossman i in., 1985; van den Boom, 1989). Natomiast u noworodkw japoskich dua podatno na dystresjest predykatorem bardziej ambiwalentnego wzorca przywizania, cechujcego si midzy innymi wzgldnie siln ekspresj emocji negatywnych (Miyake, Chen, Campos, 1985; van Ijzendoorn, Kronenberg, 1988). Moe to si wiza z tendencj matek pnocnoeuropejskich do unikania interakcji z niemowltami znajdujcymi si w stanie silnego dystresu, w odrnieniu od matek japoskich, ktre utrzymuj bliski kontakt z dzieckiem take wtedy, gdy jest w tym stanie (van den Boom, 1988). Dzieci pnocnoeuropejskie zdaj si wic rozwija w rodowisku sprzyjajcym wyksztacaniu si takich technik samoregulacji i samouspokajania si, ktre nie wymagaj obecnoci osoby dorosej. Z kolei, by doszo do ukojenia emocjonalnego u dzieci japoskich, by moe w wikszym stopniu potrzebna jest regulacja ze strony innych ludzi. Indywidualne zrnicowanie w zakresie emocji wpywa te zapewne na rozwj innych dziedzin psychiki. Poczucie sprawstwa i wasnej skutecznoci jest silnie zwizane z dowiadczaniem przez dziecko nagrody i sukcesu oraz kary i poraki (Hamer, 1978), ktre z kolei wi si z podatnoci jednostki na dystres, emocje pozytywne i zahamowanie behawioralne stanowice element reakcji strachu. W wypadku niektrych dzieci, aby moliwy by rozwj ich poczucia sprawstwa i wasnej skutecznoci mog by niezbdne zachty i stopniowe dostarczanie pozytywnych dowiadcze, podczas gdy w wypadku innych dzieci niezbdne jest kontrolowanie przejawianych przez nie pozytywnych tendencji do zbliania si. Na zakoczenie warto wspomnie o sugestii, e rnice indywidualne pod wzgldem tempa

rozwoju emocjonalnego i zdolnoci do samoregulacji mog silnie wpywa na natur yciowych dowiadcze dziecka (Rothbart, Ahadi, Hershey, 1993; Rothbart, Derryberry, 1981). Jeli zachowanie niektrych dzieci pozostaje pod silnym wpywem strachu (zahamowania behawioralnego) lub uwagi (kontrola dowolna), to mog one - w pewnym okresie mie mniejsz ilo bezporednich dowiadcze z obiektami i ludmi ni mniej zahamowane dzieci, ktre zdobywaj du ilo wiedzy proceduralnej w zakresie takich kontaktw. Z drugiej strony dzieci o wczenie pojawiajcej si samokontroli emocji mog wiele zyskiwa dziki uczeniu si przez obserwacj i dziki aprobacie otrzymywanej od dorosych za swe zachowanie. Dziedziny emocji, osobowoci i socjalizacji mog zyska na zoonoci i bogactwie, jeli si spojrzy na nie rwnie z perspektywy rozwojowej. Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie Wszyscy badacze emocji zgadzaj si, e ulegaj , one zmianom w trakcie rozwoju, to znaczy, e w miar dorastania obserwuje si pewne zmiany w zakresie reaktywnoci emocjonalnej. Badacze, ktrzy podjli si udzielenia odpowiedzi na pytanie sformuowane w tym rozdziale, rni si pogldami na temat tego, co i dlaczego zmienia si w trakcie rozwoju. Dla kadego, kto mia okazj obserwowa odmienno zachowania dzieci w rnym wieku, rozwojowe zmiany w zachowaniu emocjonalnym s uderzajce. Wyzwaniem poznawczym o zasadniczym znaczeniu jest kwestia, jak wyjani te rnice i powiza je ze zmianami rozwojowymi wystpujcymi w innych systemach. Jak zauwaa Lazarus, warto na wstpie odnotowa, e cho nasi autorzy odnosz swe wypowiedzi jedynie do zmian nastpujcych w pocztkowym okresie ycia, zwizane z wiekiem

zmiany w zakresie reagowania emocjonalnego niewtpliwie nastpuj take w pniejszych okresach ycia czowieka. Niewiele jednak o tym wiadomo i sdzi mona, e dopiero przyszo przyniesie badania nad zmianami emocjonalnymi wystpujcymi w pniejszych okresach ycia. Rozwj emocji we wczesnych okresach ycia zaley od dojrzewania centralnego ukadu nerwowego, ktry szczeglnie u ludzi podlega wielkim zmianom funkcjonalnym i strukturalnym w pocztkach ycia postnatalnego. Panksepp wysuwa hipotez, e przeomowe momenty w rozwoju emocjonalnym wi si z procesami dojrzewania poszczeglnych systemw nerwowych. Przywoywane przez autora przykady zjawisk wystpujcych tylko w pewnych okresach krytycznych i by moe uzalenionych od procesw dojrzewania biologicznego, to tworzenie si wizi spoecznych i stres dowiadczany w wyniku rozki. Panksepp dostrzega take dwukierunkowo zwizkw midzy dojrzewaniem biologicznym i nabywaniem dowiadcze yciowych. Czynniki rodowiskowe mog zmienia funkcje i struktur ukadu nerwowego, modyfikujc neuronalne substraty procesw emocjonalnych. Jeeli takie wydarzenia rodowiskowe pojawiaj si w okrelonych okresach krytycznych, zmiany te mog cechowa si znacznym stopniem trwaoci czy nawet nieodwracalnoci. Wielu autorw (Rothbart, Camras, Dunn, Lazarus) zauwaa, e jedn z najbardziej uderzajcych charakterystyk rozwoju emocjonalnego jest postpujca z wiekiem zmiana warunkw wzbudzajcych poszczeglne emocje. Zupenie innego rodzaju bodce wywouj rozbawienie dziecka, gdy ma ono rok, pi czy dziesi lat. Lazarus zwraca uwag nie na zmian obiektywnych warunkw wzbudzajcych emocje, lecz na zmian celw, ktre staj si wane w rnych okresach ycia dziecka. Ta zmiana celw decyduje o tym, ktre z warunkw s w stanie wzbudza

poszczeglne emocje u dzieci w rnym wieku. Z kolei Dunn odnosi si do kwestii, czy z pozoru podobne emocje, jakimi dzieci w rnym wieku reaguj na zupenie odmienne sytuacje, s faktycznie tymi samymi emocjami. Sugeruje ona, e wraz ze zmian warunkw wzbudzajcych emocje, istotnym zmianom ulegaj rwnie i emocje dowiadczane przez dziecko, nawet jeeli towarzyszy im nie zmieniona ekspresja mimiczna. Kwestia, ktre fizjologiczne skadniki ekspresji emocji pozostaj stae, a ktre zmieniaj si z wiekiem, wymaga rozstrzygni empirycznych. Bada wymaga rwnie inny zwizany z tym problem - czy jeeli jakie zdarzenie wywouje podobne emocje w rnych okresach wiekowych (na przykad dowcip, ktry wydaje si zabawny zarwno trzylatkowi, jak i siedmiolatkowi), to towarzyszce mu dowiadczenie emocjonalne jest jednakowe, czy te zmienia si wraz z wiekiem? Stanowisko przyjmowane przez Dunn jest sprzeczne z pogldami Izarda, ktry zakada, e istota sposobu dowiadczania poszczeglnych emocji nie zmienia si w zalenoci od wieku. Co wicej, Izard twierdzi te, e istota dowiadczenia emocjonalnego od pocztku ycia zwizana jest ze specyficznym wyrazem ekspresji mimicznej, ktry dla wielu emocji pojawia si ju w gotowej" postaci i nie ulega istotnym zmianom rozwojowym. Istota rozwoju polega wedug Izarda na tworzeniu si ogniw midzy emocjami i poznaniem oraz na zmianach w zakresie regulacji emocjonalnej. Centralnym problemem rozwaanym przez Camras jest sposb, w ,jaki pojawiajce si wyrazy mimiczne emocji powizane s z dowiadczeniem i przetwarzaniem emocjonalnym. Autorka zauwaa, e we wczesnych fazach rozwoju w tych samych sytuacjach mog pojawia si bardzo rne wyrazy mimiczne, a towarzyszy mog im inne zachowania, zarwno adekwatne, jak i nie-

adekwatne dla danej emocji. Autorka krytykuje te odgrne" teorie emocji postulujce, e poszczeglne wzorce mimiczne stanowi wyraz okrelonych stanw centralnego ukadu nerwowego, i sama przyjmuje perspektyw teorii systemw dynamicznych, w ktrej zakada si, e kontrola niektrych elementw reakcji emocjonalnej sprawowana jest przez czynniki kontekstowe. Niektrzy z autorw podkrelaj znaczenie zwizku midzy rozwojem emocjonalnym i poznawczym. Z pewnoci pojawianie si niektrych emocji jest istotnie uzalenione od osigni w rozwoju poznawczym. Na przykad Dunn zauwaa, e w drugim i trzecim roku ycia pojawiaj si nowe emocje: duma, wstyd, poczucie winy, zazdro i zakopotanie, ktrych dowiadczanie zaley od nabycia przez dziecko pewnej dojrzaoci poznawczej. Dunn zauwaa take dwukierunkowo przyczynowych oddziaywa midzy rozwojem poznawczym i emocjonalnym. Pojawienie si nowych emocji w drugim i trzecim roku ycia nie tylko wymaga okrelonej dojrzaoci poznawczej, ale prowadzi rwnie do wyksztacania si pewnych umiejtnoci poznawczych, jak zdolno do rozumienia i antycypowania reakcji innych ludzi. Wielu autorw podejmuje te problem rozwoju zdolnoci do samoregulacji emocji, ktra jest zjawiskiem zoonym i prawdopodobnie obejmuje bardzo rozlegy zakres procedur. Rothbart wskazuje na wane zwizki midzy rozwojem pamici a rozwojem zdolnoci do samoregulacji emocji. Lazarus podkrela rol umiejtnoci zaradczych i sugeruje, e istotnym elementem rozwoju jest nabywanie i zmiana tych umiejtnoci. Bardzo szeroki pogld na samoregulacj przyjmuje Dunn, podkrelajc znaczc rol rosncej zdolnoci dziecka do rozumienia i zmieniania stanw emocjonalnych innych osb. W drugim, trzecim i czwartym roku ycia obserwuje si u dzieci daleko

idce 315 zmiany pod wzgldem stopnia, w jakim s one w stanie pocieszy innych, artowa czy przekomarza si z nimi. Te zmiany rozwojowe umoliwiaj dzieciom skuteczne dzielenie si z innymi wasnymi dowiadczeniami emocjonalnymi oraz wpywanie na uczucia swoich rodzicw i rodzestwa. Wano tych zmian rozwojowych polega na tym, e dziki nim dzieci s w stanie osign nowy poziom intymnoci w kontaktach z bliskimi sobie osobami. Wielu autorw komentuje take wan rol kultury w rozwoju emocjonalnym. Camras sugeruje, e by moe wpywy kultury na ekspresj emocji dochodz do skutku za porednictwem reagowania przez matk aprobat lub dezaprobat na ekspresj emocjonaln dziecka. Z kolei Dunn wie pojawienie si jzyka z mow towarzyszc emocjom i upatruje w interakcjach jzykowych istotn dla dziecka moliwo uczestnictwa we wsplnym dla danej kultury sposobie pojmowania emocji. Rnorodno przedstawionych tu pogldw na rozwj emocjonalny podkrela zoono i wano tej problematyki. Zmiany w zakresie funkcjonowania rnych skadnikw emocji stanowi jeden z najwyraniejszych przejaww rozwoju w ogle. Rozwj emocjonalny pozostaje pod wpywem licznych czynnikw, a autorzy odpowiedzi na pytanie stanowice osnow niniejszego rozdziau nie pozostawiaj wtpliwoci, e rozwojowe zmiany w zakresie emocji w istotny sposb ksztatuj trajektori, po ktrej dziecko porusza si ku dorosoci. Pytanie 12: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? James R. Averill: Czuj, wic jestem" - myl Terminy uczucie" i emocja" czsto uywane s zamiennie. Przykadowo, w wikszoci

kontekstw czuj zo" oznacza w duym stopniu to samo co jestem zy". Prowadzi to niektrych teoretykw do przekonania, e emocje s rzeczywicie uczuciami, a przynajmniej, e uczucia s zasadniczymi cechami emocji. Niestety, przyjcie takiego stanowiska w odniesieniu do uczu nie pomaga wyjani znaczenia emocji. Powd jest podwjny Po pierwsze, uczucie" jest jednym z najbardziej niejasnych okrele w jzyku angielskim. Mog czu ukucie szpilki, dotyk aksamitu, chd zimowego dnia, a take walenie serca po wejciu na bardzo wysokie schody Czasami czuj si chory lub odczuwam mdoci. Innym razem czuj si zmieszany i zdezorientowany W jakiej wyjtkowej chwili czuj si nawet znawc lub owieconym. Czasem czuj si jak w kinie. I, wci za czsto, czuj, e nic nie robi. Tak wic stwierdzenie, e emocje obejmuj uczucia, niewiele mwi. Po drugie, uczucia nie s ani koniecznymi, ani wystarczajcymi warunkami znajdowania si w jakim stanie emocjonalnym. Osoba, ktra jest za, zazdrosna, zawistna, zalkniona, zakochana, i tak dalej, czasami nie jest pierwsz, lecz ostatni, ktra o tym wie. Nie jest zatem tak, e uczucie zoci jest koniecznym warunkiem bycia zym. I odwrotnie, osoba moe odczuwa zo nie bdc za, poniewa nie jest te tak, e uczucia s wystarczajcymi warunkami bycia w stanie emocjonalnym. Ten ostatni stan rzeczy (na przykad uczucie zoci bez bycia zym) na pierwszy rzut oka moe si wydawa sprzeczny z intuicj. Problem ten mona by chyba wyjani za pomoc analogii. Odczuwanie" emocji mona porwna ze syszeniem" gosw. Choby gos wydawa si nie wiem jak ywy i realistyczny, przeycie nie bdzie uwaane za rzeczywiste (raczej za halucynacj), dopki nie pojawi si jaki adekwatny bodziec, ktry je wytumaczy I podobnie, osoba moe odczuwa"

okrelon emocj, lecz jeeli okolicznoci nie bd adekwatne, uczucie nie bdzie uwaane za rzeczywiste. Myl t ilustruje hipomania. Osoba hipomaniakalna moe utrzymywa, e jest szczliwa, szczcie to jednak szybko przemija, gdy maskuje depresj. Hipomania nie jest w tym wzgldzie wyjtkiem. Zudne moe by uczucie zoci czy inna emocja, a nawet sama halucynacja. (Averill, 1993). Lecz jeli nawet przyjmiemy, e pojcie uczucia nie jest jasne i e uczucie nie stanowi ani koniecznego, ani wystarczajcego warunku stanw emocjonalnych, nadal pozostaje prawd, e doznanie subiektywne naley do najbardziej prototypowych cech emocji. Doktryna Niepokalanej Percepcji Wedug Freuda uczucie lku suy jednostce (ego) jako sygna, e pojawio si niebezpieczestwo. Bardziej wspczeni teoretycy rnych orientacji take uwaaj, e uczucia emocjonalne, niekoniecznie akurat lk, stanowi rodzaj informacji. W ostatnim stuleciu Nietzsche sparodiowa pogld, zgodnie z ktrym jestemy biernymi odbiorcami przey zaszczepianych nam z zewntrz, nazywajc go doktryn niepokalanej percepcji". Taka jest jednak natura doktryn, e nie umieraj atwo, i nie inaczej stao si z doktryn niepokalanej percepcji. W latach pidziesitych wielu badaczy zajmowao si podejciem, ktre nazwali nowym spojrzeniem" na spostrzeganie. Pogld, ktry wypracowali, by podobny do pogldu Nietzschego, teraz jednak wsparto go dowodami empirycznymi. Nawet proste percepcyjne dowiadczenia s zjawiskami aktywnymi i motywowanymi - z pewnymi ograniczeniami, widzimy to, co chcemy widzie, syszymy to, co chcemy sysze. Rozwamy raz jeszcze przykad osoby, ktra syszy gosy, cho faktycznie nikt nie mwi. W kracowych przypadkach (na przykad w halucynacjach paranoidalnych) osoba taka moe by

napastowana przez gosy, ktre wydaj si pochodzi z zewntrz i s odczuwane jako bardzo rzeczywiste. Co wicej, gosy s czynnociami tej osoby, reakcjami, ktre sama wytwarza - chocia odnoszone s do rda zewntrznego. Jak wspomniaem, halucynowane mog by te uczucia emocjonalne. Cho nie jest to typowe, granica pomidzy halucynacj a zwykym (wiernym) doznaniem mniej ma wsplnego z wewntrznym mechanizmem tych zjawisk ni ze sposobem ich aktywacji. Zwyke doznanie percepcyjne jest reakcj aktywowan przez waciwy bodziec; halucynacja jest reakcj percepcyjn aktywowan przez niewaciwy (czsto wewntrzny) bodziec. Chciabym podkreli, e uczucia emocjonalne te s indywidualnie wytwarzanymi reakcjami, ktre zalenie od okolicznoci mog, lecz nie musz by wiernym odbiciem rzeczywistoci. Uczucia niewtpliwie maj warto informacyjn. Oznacza to po prostu, e takie pojcia, jak dowiadczanie-zachowanie, bodziec-reakcja i wejcie-wyjcie nie mog adekwatnie odda caej kryjcej si za nimi rzeczywistoci psychologicznej. Uczucia s czci zoonego wzorca reakcji skadajcych si na epizod emocjonalny; s czym, co mona by nazwa reakcjami samoinformacyjnymi. Trzy sposoby uycia terminu uczucie" Poprzednio opisaem rnorodno stosowania terminu uczucie". W uproszczeniu, zastosowania te mona uj w trzy szerokie kategorie: uczucia czego", uczucia w odniesieniu do czego" i uczucia jakby". Pierwsz z tych kategorii obrazuje nastpujcy eksperyment mylowy. Wyobra sobie, e czekasz w przychodni na zastrzyk przeciw tcowi. Pielgniarka wbija ci ig w rami i pyta: Poczu pan co?" Mgby zareagowa, opisujc chwilowy bl, ktry poczue, kiedy iga przebia skr, uczucie mdoci w odku i tak dalej. To jest to, co rozumiem przez uczucie czego (na przykad odczucie blu, nudnoci). A teraz

wyobra sobie, e jeste na wernisau i przyjaciel pyta ci: Co sdzisz o tym obrazie?" [Jakie s twoje odczucia w zwizku z tym obrazem (how do you feel about?)]. Mgby zareagowa, oceniajc obraz - sdzisz, e jest pikny, prowokujcy, okropny, banalny lub jakikolwiek. To wanie rozumiem przez uczucie w odniesieniu do czego. Mona wyrni dwa rodzaje teorii emocji cile odpowiadajce owemu rozrnieniu na uczucia czego i uczucia do czego. Dobrym przykadem pierwszej z nich jest znana teoria Williama Jamesa, ktry przyj, e emocje s w gruncie rzeczy odczuciami zmian cielesnych. Ilustracji drugiego pogldu dostarcza Carl Jung (1921), ktrego zdaniem odczucia emocjonalne s sdami wartociujcymi - uczuciami w odniesieniu do czego. W rozumieniu Junga, jeli poproszono mnie o opisanie moich emocjonalnych odczu, nie opisuj dozna cielesnych, lecz raczej sygnalizuj swj sposb oceny sytuacji. Wikszo wspczesnych teorii emocji czy uczucia czego z uczuciami w stosunku do czego. Dobrym przykadem jest dwuczynnikowa teoria Schachtera (1964). Wedug Schachtera uczucie emocjonalne pojawia si wwczas, kiedy prioprioceptywne sygnay reakcji cielesnych (uczucia czego) doczaj si do dokonywanej oceny sytuacji (uczucia w stosunku do czego). Trzeci typ teorii cile odpowiada okreleniu uczucie jak gdyby", jak w wyraeniu czuj si, jakbym bieg". Reakcje instrumentalne (tu bieg) te maj istotny udzia w tym, co czujemy. Czy ucieczka jest moliwa? Czy powinienem walczy, aby zapobiec potencjalnej stracie? Czy nic ju nie mog zrobi? W zalenoci od odpowiedzi na te pytania, bdziemy odczuwa strach, zo lub depresj. Na reakcje instrumentalne kadli nacisk zwaszcza teoretycy o orientacji behawioralnej (por. teoria autopercepcji Lairda i Breslera, 1992). Jednake reakcje emocjonalne nie musz by

rzeczywicie obecne; czsto ju sama moliwo zareagowania wystarcza, by zmieni natur emocjonalnego doznania (por. Lazarus, 1991, pojcie oceny wtrnej, odnoszce si do procesw poznawczych jednostki i pojcie afordancji u Gibsona, 1979, odnoszce si do informacji zawartej w bodcach). Krtko mwic, na odczucia emocjonalne skadaj si zarwno reakcje cielesne, oceny poznawcze, jak i reakcje instrumentalne (faktyczne i potencjalne). Moim zdaniem, za duo wysiku zmarnowano jednak na badania i dyskusje majce udowodni, ktra z tych kategorii (lub ich podkategorii, jak na przykad pobudzenie wisceralne czy reakcje ekspresyjne), jest pierwotnym albo rzeczywistym rdem emocjonalnych uczu. Nie trzeba wymylnych przyrzdw ani wyrafinowanych bada laboratoryjnych, by rozpozna, e ich wzgldna wano zmienia si z emocji na emocj (na przykad inna jest przy strachu, inna przy nadziei), z sytuacji na sytuacj (na przykad zo przeywana na spotkaniu wydziaowym lub odczuwana podczas bijatyki w barze) i z osoby na osob (na przykad labilny emocjonalnie ekstrawertyk a beznamitny introwertyk). Debata nad prawdziwym rdem uczu emocjonalnych przysania duo waniejsze sprawy zwizane z natur przey emocjonalnych. Odczucie emocjonalne jest nie tylko sum swych czci (doznania cielesne plus ocena poznawcza plus reakcja instrumentalna). Jak stwierdzono wyej, uczucia s (samoinformacyjnymi) reakcjami majcymi swe wasne prawa. Sprbuj teraz sprecyzowa natur tych uczu/reakcji. Dowiadczenie przedrefleksyjne a refleksyjne Odczucia emocjonalne nazywane s czasem przedrefleksyjnymi" (na przykad Sartre, 1948). Jest to, omwiona wczeniej, odmiana doktryny niepokalanej percepcji". Jeeli jednak argumenty,

ktre przytoczyem uzna za bezzasadne, to uczucia emocjonalne, jak niemal wszelkie doznania, s refleksyjne". Rnica pomidzy dowiadczeniem przedrefleksyjnym i refleksyjnym jest co prawda do niejasna i stanowi przedmiot rnych interpretacji. W pewnym stopniu pokrywa si z rozrnieniem na uczucia czego i uczucia w stosunku do czego, ale zazbianie si jest dalekie od zupenoci. Nie wdajc si w szczegy, posu si przykadem, by wyjani, co sam sdz o tym rozrnieniu. Wyobracie sobie rodzaj uczu, ktre mgby ywi pies lub wieloryb. Zwierzta s wiadome wydarze w otoczeniu, ale i s wiadome swoich reakcji na te wydarzenia. Jednak, moe z wyjtkiem szympansw i goryli (ktre wykazuj elementy samowiadomoci), zwierzta nie s wiadome bycia wiadomym - brak im zdolnoci poznawczych umoliwiajcych refleksj nad znaczeniem wasnych dowiadcze. W przeciwiestwie do zwierzt, istoty ludzkie nie tylko s wiadome i reaguj na swoje bezporednie otoczenie, lecz take zdaj sobie spraw z tego, e zdaj sobie spraw, s, by tak rzec, wiadome swej wiadomoci. Ta wyszego rzdu" wiadomo jest tym, co rozumiem przez dowiadczenie refleksyjne. Co natomiast sprawia, e refleksyjne dowiadczanie jest moliwe? Zdolno symbolicznego mylenia. Najbardziej znaczc manifestacj tej zdolnoci jest jzyk. Dla przykadu, po to, by odczuwa zo, konieczna jest informacja pochodzca z pojcia zoci - dziki czemu jest to odczucie wanie zoci, a nie tylko bliej niesprecyzowane uczucie frustracji czy niezadowolenia. Jzyk nie jest jednak jedynym sposobem wyraenia poj. Sztuka, muzyka, rytuay, wszystko to s symboliczne czynnoci, poprzez ktre pojcia - szczeglnie pojcia emocjonalne - zyskuj ekspresj. Gdybymy nie mieli - jakkolwiek wyraanej - umiejtnoci symbolicznego mylenia, nasze ycie emocjonalne nie byoby bardziej

bogate ni ycie psa lub wieloryba. Aby mc jeszcze lepiej zrozumie, na czym polega rnica pomidzy dowiadczeniem refleksyjnym i przedrefleksyjnym, wyobramy sobie dwch ludzi suchajcych muzyki. Jeden z nich jest krytykiem majcym zrecenzowa wykonanie; drugi jest nowicjuszem bdcym po raz pierwszy na koncercie. Czy krytyk i nowicjusz sysz t sam muzyk? Na poziomie przeycia przedrefleksyjnego mona by odpowiedzie twierdzco, jednak na poziomie dowiadczenia refleksyjnego odpowied brzmi nie". Do uszu obydwu, krytyka i nowicjusza, dochodz te same fale dwikowe i obydwaj mog uzna, e dowiadczenie jest przyjemne. Jednak jeden, relacjonujc przeycie przyjacielowi, drugi - piszc zamwion recenzj, najprawdopodobniej opisz swe przeycia bardzo rnie. Ich koledzy porwnujc opisy mogliby nawet zastanawia, czy obaj przesuchiwali si temu samemu koncertowi. Mona twierdzi, e krytyk i nowicjusz sysz" t sam muzyk, a kady z nich retrospektywnie rnie przeycie to interpretuje. Jednak dowiadczenie refleksyjne nie musi by retrospektywne. Ludzie w peni potrafi interpretowa ju w momencie jego pojawienia si - a nawet tylko antycypujc je. Skonny jestem sdzi, e cakowicie przedrefleksyjne (nie zinterpretowane) dowiadczenie jest waciwie mitem, przynajmniej jeli chodzi o ludzi. W wyjanieniu tego problemu moe pomc przedstawiona przez Denetta (1991) koncepcja wiadomoci, zwana modelem wielokrotnych szkicw (multiple drafts). W myl tego modelu informacja dostajca si do systemu nerwowego podlega staemu edytowaniu", zanim zostanie poddana dalszemu przetwarzaniu. W adnym momencie tego procesu nie mona powiedzie, e edytowanie jest ukoczone, a ogldany (wiadomie dowiadczany) jest jego ostateczny wynik,

wywietlany na ekranie kartezjaskiego teatru" umysu. Jedn z implikacji przyjcia tego modelu jest zaoenie, e natura wiadomego przeycia jest rna, w zalenoci od tego kiedy (i gdzie w mzgu) je badamy. Jeli dokonamy pomiaru we wczesnym stadium tego procesu, uzyskamy reakcj wiadczc o szczegowym rnicowaniu (jeli na przykad poprosimy naszego krytyka muzycznego, by naciska przycisk za kadym razem, kiedy usyszy pewn nut), dowiadczeniu brak bdzie jednak spjnoci. Jeeli przeprowadzimy badanie pniej (moe nastpnego dnia, kiedy krytyk napisze ju recenzj), moemy uzyska racjonalnie zrekonstruowane sprawozdanie pozbawione szczegw. Ktry zatem moment jest optymalny dla pomiaru? Zaley to oczywicie od celw badania. W adnym jednak momencie ujawnione w badaniu dowiadczenie nie bdzie bardziej rzeczywiste" ni w innym. Najwaniejsze, e model wielokrotnych szkicw unika pokusy bdnego zakadania, e istnieje jeden, ostateczny (opublikowany, by tak rzec) szkic stanowicy rzeczywisty strumie wiadomoci podmiotu" (Denett, 1991, s. 113). O narracyjnej strukturze uczu emocjonalnych bd chcia powiedzie wicej. Najpierw jednak wymaga wyjanienia inne rozrnienie stanowice tradycyjne rdo nieporozumie. Dowiadczenie subiektywne a dowiadczenie obiektywne Uczucia emocjonalne czsto opisuje si jako dowiadczenie subiektywne w przeciwiestwie do obiektywnych dowiadcze. Poniewa dowiadczenie subiektywne uznawane jest za prostsze i mniej podatne na analiz (de gustibus rcon est disputandum), rozrnianie pomidzy dowiadczeniem subiektywnym i obiektywnym jeszcze zwiksza rnic pomidzy dowiadczeniem przedrefleksyjnym i refleksyjnym. Jestem przekonany, e jest to bd. Rozrnienie dowiadcze subiektywnych i obiektywnych opiera si na fakcie, e kade

dowiadczenie (zwierzcia lub czowieka, przedrefleksyjne lub refleksyjne) ma dwa bieguny biegun subiektywny (podmiotowy) i obiektywny (przedmiotowy). Na przykad, w deszczowy dzie widz tcz nad horyzontem. Tcza jest przedmiotem mojego dowiadczenia; ja jestem podmiotem, tym, kto widzi. Kto inny widziaby przypuszczalnie t sam tcz, cho nie dokadnie w ten sam sposb co ja. Kiedy odejmiemy niepowtarzalny udzia kadego z indywidualnych obserwatorw, pozostanie obiektywny" opis tczy, taki, jaki mona znale na przykad w podrczniku optyki fizycznej. Jeli natomiast pooymy akcent raczej na widzcym, ni widzianym, jak wtedy, kiedy tcz zinterpretuje artysta, opis bdzie subiektywny". Uczucia s subiektywne w tym sensie, e bior pod uwag biegun dowiadcze podmiotu (biegun wewntrzny"), nie za wycznie zewntrzny obiekt sam w sobie. By to powd, ktry doprowadzi Wundta (1897) do odrnienia uczu od wrae w jego synnej trjczonowej teorii uczu. Kiedy jednake mwimy o subiektywnym biegunie dowiadczenia", termin dowiadczenie" pokrywa si nie tylko z uczuciami elementarnymi w rozumieniu Wundta, lecz take ze zoonymi ewaluacjami, jak w przypadku wikszoci emocjonalnych ocen (porwnaj omawiane wczeniej uczucia czego" i uczucia w odniesieniu do czego"). Ponadto, subiektywizm dowiadczenia niekoniecznie oznacza zdawanie sobie sprawy z tego, e jest si wiadomym w sensie refleksyjnym. Na najbardziej podstawowym poziomie subiektywizm dotyczy relacji podmiotu do przedmiotu. Zazwyczaj relacja ta przejawia si w wiadomoci, cho tak by nie musi. I subiektywne, i obiektywne oceny mog zachodzi i czasami zachodz poza wiadomoci. Subiektywizm biograficzny a subiektywizm epistemologiczny Powyszy sens subiektywizmu (to jest biorcy pod uwag relacj pomidzy przedmiotem a podmiotem) naley odrni od innego jego znaczenia, mianowicie od oceny w postaci

znieksztaconej, irracjonalnej, a nawet zudnej. To drugie znaczenie Calhoun (1989) nazwaa subiektywizmem epistemologicznym. Wyra go na przykad stwierdzenie nie moesz ufa jego zdaniu, jest zbyt subiektywne". W tym znaczeniu emocje s subiektywne, ale w ten sposb subiektywne mog by te argumenty wygldajce na rzeczowe. Calhoun (1989) przeciwstawia subiektywizm epistemologiczny subiektywizmowi biograficznemu. Ten drugi ilustruj okrelenia: uwaam, e ten obraz jest okropny" czy zoci mnie to, co mwisz". Niekoniecznie oznaczaj one, e opinia jest znieksztacona czy irracjonalna. Implikuj jednake to, i zachodzce okolicznoci s oceniane w relacji do zainteresowa i wartoci podmiotu (por. uczucia w stosunku do czego). Emocje s subiektywne w tym sensie, e nadaj zdarzeniom znaczenie przez osadzenie ich w kontekcie historii i celw jednostki. Calhoun (1989) dowodzi, e stany emocjonalne od nieemocjonalnych odrnia subiektywizm biograficzny, a nie epistemologiczny Jej argumentacja jest przekonujca, cho wymaga pewnego ucilenia. Ludzie nie mog swobodnie wybiera przeywanej przez siebie emocji w oparciu o wasn histori, zainteresowania czy wartoci. Najbardziej charakterystyczn wasnoci emocji nie jest ich biograficzna natura, lecz wyej omwiona natura relacyjna. Za rodzaj relacji podmiot-przedmiot skadajcych si na rne emocje bardziej zaley od spoeczestwa ni od biografii. Innymi sowy, subiektywizm biograficzny (relacja podmiotprzedmiot) moe by epistemologicznie obiektywny (intersubiektywnie weryfikowalny). Wymiar czasu: uczucie jako sprawozdanie narracyjne Podsumowujc, na emocjonalne odczucia czowieka skada si sprzenie zwrotne z reakcji cielesnych, z oceny poznawczej i z reakcji instrumentalnych. Jednak same przez si te elementy ani pojedynczo, ani wsplnie nie tworz jeszcze dowiadczenia emocjonalnego. Jest ono bowiem

dowiadczeniem wyszego rzdu (refleksyjnym), ktre odnosi si do relacji pomidzy podmiotem i przedmiotem 322 CO WPYWA NA SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI? (subiektywizm). By obraz emocjonalnych uczu by peny, naley doda wymiar czasu. Relacja podmiot-przedmiot, okrelana przez pojcia emocjonalne (i dostarczajca emocjonalnemu dowiadczeniu informacji) nie jest statyczna, ale rozcignita w czasie. Emocje ogromnie si rni swoim przebiegiem w czasie. Nagy przestrach moe trwa tylko kilka chwil, podczas gdy zo trwa czsto godzinami, a nawet kilka dni, al trwa kilka miesicy lub lat, a mio moe i cae ycie. Rzecz jasna, przeduajce si epizody emocjonalne nie wymagaj cigych, nieprzerwanych dowiadcze sensorycznych ani te cigych i nieprzerwanych reakcji cielesnych czy mylenia o obiekcie. Czsto jednak, podobnie jak czytelnicy ksiek, wypeniamy luki w naszym bezporednim dowiadczaniu, opierajc si na minionym i przewidywanym przebiegu wydarze. (Czytajc ksik na przykad, zwykle nie zauwaamy bdw drukarskich - bdnie napisanych wyrazw, brakujcych liter - wiedzc, co powinno by napisane, widzimy" to, czego nie ma.) Zauwamy, jak osobliwe byoby stwierdzenie przez dziesi sekund czuem gboki i dojmujcy smutek z powodu mierci syna". Nawet gdyby osoba wyjania, e uczucie powracao potem miesicami, wci zastanawialibymy si nad szczeroci jej alu. (W najlepszym razie przypominaaby owego krytyka muzycznego, ktry reaguje tylko na pewne nuty utworu.) Albo przyjrzyjmy si osobie, ktra wyznaje drugiemu czowiekowi mio, cho wie, e rano nie bdzie chciaa mie z ukochanym" nic wsplnego. To, co jest w tych przykadach dziwne, to brak

perspektywy czasowej, spjnej narracji, ktra wie elementy w dynamiczn cao. Perspektywa taka nie jest podporzdkowana uczuciu mioci czy alu; jest tym, co wnosi ciepy blask i bolesn udrk, a co kojarzymy z mioci lub alem. Uczucia emocjonalne nie s podobne do zdj, ktre ujmuj zdarzenia tylko w danej chwili. Przypominaj raczej krcenie filmu przedstawiajcego opowie. W rzeczywistoci, jak uzasadniaem w innym miejscu w odniesieniu do zoci (Averill, 1993), uczucia emocjonalne s historiami, ktre opowiadamy sobie po to, by kierowa zachowaniem i je wyjania (zob. odnone argumenty: Gergen & Gergen, 1988; Sarbin, 1986). Nawizujc do wspomnianego ju modelu wiadomoci jako wielokrotnych szkicw (Denetta, 1991), chciabym jedynie doda, e opowieci pomagajce tworzy uczucia nigdy nie s kompletne, zawsze pozostaj otwarte na korekt wydawnicz". Konkludujc, pozostaje ostatnie pytanie: kto pisze scenariusze naszych emocjonalnych opowieci (uczu?) Oczywicie kady sam, na podstawie swojego ubiegego dowiadczenia, sytuacji obecnej i aspiracji zwizanych z przyszoci. Nikt nie jest jednak na tyle wolny, by mg napisa prawie kad histori. Kiedy omawiaem pogld Calhoun (1989) na biograficzny subiektywizm, wspomniaem, e rodzaje relacji podmiot-przedmiot, pomagajcych w tworzeniu si emocji, silniej okrela spoeczestwo ni jednostkowa biografia. Dokadniej mwic, dyskutowany przez Calhoun subiektywizm jednostkowo-biograficzny stanowi uszczegowienie subiektywizmu spoeczno-historycznego. Syndrom emocjonalny mona zatem pojmowa abstrakcyjnie jako rodzaj roli spoecznej, ktr jednostka musi zinterpretowa po to, by moga jej dowiadczy; odczuwamy emocjonalnie dokadnie w takim stopniu, w jakim zostajemy pochonici przez emocjonaln rol,

tak jak gboko zaangaowany aktor, ktry przeywa gran przez siebie rol (Averill, 1980, 1991). Gerald L. Clore: Dlaczego emocje rni si intensywnoci? Dlaczego emocje angauj uczucia Wanym problemem przy projektowaniu systemw przetwarzania informacji jest sposb rozdysponowania ograniczonych zasobw operacyjnych. Systemy ywe czy roboty cechuj si wiksz skutecznoci, jeeli dysponuj moliwoci przerwania procesu przetwarzania informacji, gdy pojawi si jakie wane sytuacje (Simon, 1967). Rozumienie emocji to nie tylko wiedza o tym, jak dokonywane s oceny znaczenia sytuacji dla danej osoby, ale te to, w jaki sposb wynik takiej oceny wpywa na procesy poznawcze. Moliwa odpowied pochodzi z rozwaa nad procesami nieemocjonalnymi, ktre zaangaowane s w kierowanie procesami uwagi. Wydaje si, e zarwno u organizmw wyszych, jak i niszych zasoby uwag-i i przetwarzania informacji s kierowane przez zmysy Bodce zewntrzne angauj zasoby uwagi i przetwarzania poprzez organy sensoryczne zwizane ze stymulacj wzrokow, suchow i inn. Na przykad jasne wiato czy gony dwik s skutecznymi sposobami zwrcenia czyjej uwagi, o czym dobrze wiedz specjalici od reklamy i mae dzieci. Jedn z funkcji emocji wydaje si zmiana ukierunkowania procesw poznawczych i, co ciekawe, emocja dziaa tu w taki sam sposb, jak bodziec zewntrzny Podstawowa rnica polega na tym, e w przypadku emocji angaujca uwag stymulacja generowana jest wewntrznie. Przechodzi ona w rodzaj emocjonalnych uczu generowanych przez afektywne procesy oceniania, jednake zajmuj one uwag z t sam si, co bodce zewntrzne. Tak jak w przypadku sygnaw sensorycznych stymulowanych zewntrznie, im wiksza jest intensywno owych wewntrznie generowanych uczu, tym bardziej steruj one uwag i przeadre-

sowuj zasoby przetwarzania. System jednak pracuje dobrze wtedy, kiedy intensywno uczu odzwierciedla wano ocenianej sytuacji tak, by zasoby mogy by przeznaczane na rzeczy wane. Omwi teraz niedawn prac nad t relacj - relacj pomidzy wag sytuacji a intensywnoci emocjonaln. Struktura poznawcza emocjonalnej intensywnoci W swoich badaniach nad emocjami psychologowie powicaj wzgldnie mao uwagi zrnicowaniu emocji pod wzgldem intensywnoci ich subiektywnego przeywania. Jest to zaskakujce po czci dlatego, e zrnicowanie pod wzgldem intensywnoci zarwno intra jak i interindywidualne to jeden z najbardziej rzucajcych si w oczy aspektw emocjonalnego dowiadczania. Tote adekwatny opis emocji musi zaj si odpowiedzi na pytanie, co decyduje o ich intensywnoci (Frijda, Ortony, Sonnemans, Clore, 1992). Zakadam, e intensywno emocji zaley od pewnych zmiennych wyznaczajcych interpretacj sytuacji wzbudzajcych emocje. Tak wic, by podj si prby znalezienia odpowiedzi na pytanie o intensywno, potrzebne jest oglne wyobraenie o tym, w jaki sposb oceniane s sytuacje wywoujce emocje. Ortony, Clore i Collins (Ortony i in., 1988) przyjli, e oceny takie oparte s na trzech rodzajach struktur poznawczych - celach, standardach i postawach. Oglne i specyficzne zmienne wplywajqce na nalenie dwudziestu dwch rodzajw emocji (Ortony, Clore i Collins, 1988) J Wedug tej koncepcji zmienne, ktre rzdz intensywnoci emocji, uwzgldniaj wano poszczeglnych celw, standardw i postaw stanowicych podstawy danego wydarzenia emocjonalnego. Wystpienie tej a nie innej emocji zaley od tego, co stanie si przedmiotem uwag-i.

Mona koncentrowa si na wyniku zdarzenia, rozwaajc, czy odpowiada celowi, na jego czynnikach sprawczych ze wzgldu na speniane przez nie standardy lub na atrybutach obiektw, ze wzgldu na to, czy zaspokajaj czyje postawy lub gusty Kadej z tych koncentracji odpowiadaj rne reakcje afektywne - mona by zadowolonym lub niezadowolonym ze zdarzenia, aprobowa dziaania czynnikw sprawczych lub je potpia, lubi obiekt lub go nie lubi. Intensywno zadowolenia lub niezadowolenia zaley od tego, czy zdarzenie spostrzegane jest jako podane czy niepodane, co z kolei zaley od doniosoci postawionych celw. Intensywno aprobaty lub dezaprobaty zaley od tego, jak chwalebne lub godne potpienia jest dziaanie, co z kolei zaley od wagi przywizywanej do odpowiednich standardw. Intensywno zadowolenia lub niezadowolenia zaley od tego, w jakim stopniu pocigajcy lub odpychajcy jest obiekt, na co maj te wpyw przyjte postawy. (Zauwamy, e skoro emocje s stanami, zadowolenie i niezadowolenie nie s odnoszonymi do czego dyspozycjami, lecz stanami zadowolenia i niezadowolenia w danej chwili). Funkcj tych trzech stanw afektywnych s specyficzne emocje i podobnie, ich intensywno jest funkcj wanoci celw, standardw i postaw, na ktrych s oparte. Struktura pokazana na rysunku jest wic struktur hierarchiczn, w ktrej zmienne aktywne na wyszych poziomach z koniecznoci wpywaj na emocje pooone niej w hierarchii. Na rysunku pokazano te specyficzne zmienne wpywajce na poszczeglne grupy emocji wzbudzane w tych samych warunkach. Pokazano na przykad, e stopie spodziewanego odchylenia powinien wpywa na intensywno takich emocji, jak duma, wstyd lub zo, opartych na spostrzeganiu dziaa jako godnych pochway lub zasugujcych na nagan. I tak, staruszk,

ktra rzuca si do rzeki, by pomc toncemu dziecku, mona podziwia bardziej, ni postpujcego tak samo ratownika. Rysunek wskazuje te, e na intensywno takich emocji, jak lito lub uraza, zwizanych z konsekwencjami dla innego czowieka, powinien wpywa stopie, w ktrym owa konsekwencja uznawana jest za zasuon. Jeli kolega z pracy otrzyma znaczc podwyk, nasza uraza bdzie tym wiksza, im bardziej spostrzegamy go jako tego, ktry na t nagrod nie zasuy. Rysunek wskazuje, e spostrzegane prawdopodobiestwo wyniku powinno wpywa na emocje zwizane z przyszymi konsekwencjami takie, jak strach. I tak, wikszy przestrach odczuwamy wwczas, gdy przeraajca perspektywa wydaje si prawdopodobna, ni wwczas gdy wydaje si nieprawdopodobna. Na rysunku nie umieszczono zmiennych globalnych, ktre wpywaj na intensywno wszystkich emocji niespodziewano, blisko, poczucie rzeczywistoci). Badanie: gra w koszykwk" Jednym z bada, sprawdzajcych przewidywania na temat udziau czynnikw poznawczych w emocjach i emocjonalnej intensywnoci, byo badanie przeprowadzone wrd fanw sportu. (Clore, Ortony, Brand & Lewine, w przygotowaniu). Od stu studentw college'u, mionikw koszykwki, zebrano relacje o emocjach, jakie przeywali podczas dwudziestu meczw koszykwki. Fani odpowiadali na pytania i przewidywali wyniki przed meczami, w czasie ich trwania i po nich, ogldajc mecze i na ywo, i w telewizji. Opisy emocji poddano analizie skupie oddzielnie dla zwycizcw i pokonanych. Zgodnie z teori wyoniono 3 odrbne skupienia emocji w obydwu zbiorach danych. Dane pokonanych ujawniy emocje zwizane z celem (na przykad rozczarowanie, depresja),

emocje zwizane ze standardem (na przykad gniew, wstyd) i emocje dotyczce postawy (na przykad chwilowa niech do trenera). Dane zwycizcw rwnie wskazay na pewne emocje zwizane z celem (na przykad ulga, przyjemno), pewne emocje zwizane ze standardem (na przykad duma, podziw) i emocje odnoszce si do postawy (chwilowa sympatia do trenera). Nadto, zmienne wynikajce z tych jakociowo rnych dowiadcze byy przewidywane przez teori. Emocje zwizane z celem przeywano wtedy, kiedy mecz by uwaany za znaczcy, a zdobycie punktu byo blisko, emocje zwizane ze standardem zaleay od tego, czy druyny gray szczeglnie dobrze czy szczeglnie sabo, natomiast emocje dotyczce postawy byy zalene od tego, czy postawa fanw wobec druyny bya silnie pozytywna, czy te nie. Wyniki odnoszce si do intensywnoci emocjonalnej take okazay si zgodne z teori. Intensywno wstydu i innych emocji zwizanych ze standardem zaleaa od tego, jak intensywnie wyraano pochwa lub potpienie, mwic, e druyna nie graa zbyt dobrze", nie bya rozgrzana" i nie miaa woli zwycistwa" - wszystkie czynniki zwizane ze standardami gry Przeciwnie, rozczarowanie i inne emocje zwizane ze zdarzeniem intensywniej wyraay si w spostrzeeniach, e mecz by wany i e wyniku nikt si nie spodziewa - czynniki zwizane z celem i wynikiem. I tak, pewne emocje wyraay potpienie dla druyny, ktra okazaa si nie do twarda, natomiast inne odzwierciedlay koncentracj na wyniku zdarzenia odpowiednio do wagi celu. Intensywno a wano celu Niepodejmowanie problemu intensywnoci emocji w badaniach naukowych sprawio, e nie powicono te zbytniej uwagi hipotezie o uzalenieniu intensywnoci przeycia emocjonalnego od wanoci odpowiednich celw. Odkd jednak ta hipoteza staa si podstawowym zaoeniem

perspektywy poznawczej, warta jest sprawdzenia. Czy intensywno emocjonalnego dowiadczenia zmienia si wraz z wanoci lecych u jego podoa celw i spraw? Z jednej strony atwo wyobrazi sobie sytuacje, ktre hipotezie przecz. Czasami na przykad, ludzie zamartwiaj si z absolutnie niewanych powodw, takich jak rozlanie kawy czy zapodzianie czego. Podobnie mionicy sportu silnie reaguj na przegran swojej" druyny, cho jej los jest dla nich prawdopodobnie mniej wany wobec realnych celw yciowych. Oczywicie, w badaniu gra w koszykwk" pytalimy fanw o znaczenie sukcesu ich druyny w kontekcie posiadanych przez nich szerszych celw yciowych. W takim kontekcie nie byo szczeglnie wane, jak zesp zagra. Poniewa jednak wielu fanw podkrelao, e w czasie gry reagowali z ogromn intensywnoci, znaczenie wartoci celw trzeba sytuowa wysoko. Metodologicznie oznacza to, e naley okreli kontekst, w ktrym osignicie celu jest wartoci wan. Teoretycznie oznacza to, e hipoteza wanoci celu musi by modyfikowana tak, by uwzgldniaa chwilowo spostrzegan wano (lub wyrazisto) celu. Wydarzenia sportowe s szczeglnie dobrym przykadem uwarunkowania wanoci celu przez kontekst, a rozpatrywanie ich w ten sposb dostarcza interesujcego spojrzenia na ich funkcj emocjonaln. Pierwotn funkcj wszystkich widowisk, takich jak zawody sportowe, film czy teatr, moe by umoliwianie widzom ucieczki od cigego ciaru rzeczywistych, realnych celw i trosk (na przykad, e rachunki s nie zapacone, artykuy nie napisane, itp.). Przeywanie wygranej lub przegranej zespou moe by intensywne, poniewa w tym stadium koncentrujemy si gwnie na grze, a aktywowane cele stanowi skoczony zbir celw zwizanych z gr. Wydarzenia takie,

cho intensywne, s relaksujce, poniewa pozwalaj wypocz w sztucznym wiecie, posiadajcym uproszczon struktur celw w peni osigalnych w ramach tych wydarze. Pojcie intensywnoci emocji rdem innych trudnoci w przewidywaniu natenia emocji jest samo pojcie intensywnoci. Frijda i inni badacze (1992) rozrniaj kilka jej aspektw, podkrelajc w szczeglnoci, e amplituda reakcji jest czym rnym od czasu jej trwania. Mona by bardzo zdenerwowanym, stojc nad rozlan kaw, lub w chwili gdy przegrywa ulubiona druyna sportowa, jednak reakcja taka nie musi trwa dugo. I odwrotnie, wane wydarzenia mog by rozpamitywanie przez duszy czas, nawet jeli w danym momencie nie reagujemy kracowo. Innymi sowy, wano celu wpywa na oglne emocjonalne oddziaywanie sytuacji zarwno poprzez czas trwania reakcji emocjonalnej, jak i (lub zamiast) poprzez jej chwilow amplitud (Sonnemans, 1991). Badanie Pfenniga, Clore i Ortony (1991, maj; zob. take Ortony, 1990) pokazuje, e im bardziej wydarzenia s powizane z celami, tym duszy jest w efekcie czas trwania reakcji emocjonalnych. Badanie wito Dzikczynienia" Jedn z przeszkd w badaniach nad hipotez wanoci celu jest trudno jego pomiaru. Podstawow strategi w badaniu wito Dzikczynienia" byo pobranie od studentw prbki celw i ycze dotyczcych ustalonego okresu, ktrym w tym przypadku byy wakacje z okazji wita Dzikczynienia. Okres ten stanowi potencjaln okazj do emocjonalnie intensywnych przey, poniewa studenci prbuj na powrt zintegrowa si ze swymi rodzinami. By skoni ich do mylenia o okresie wakacji, poproszono by opisali ze szczegami rodzaje zdarze, ktre prawdopodobnie wwczas nastpi. Studenci, mylc o wydarzeniach, wymieniali take pitnacie odnoszcych si do tego okresu celw i ycze, wedug procedury wzbudzania rozwinitej przez Emmonsa (1986).

Kady z celw szacowany by pod wzgldem rnych waciwoci, takich jak jego trudno, prawdopodobiestwo osignicia, wano, itd. W czasie przerwy z okazji wita Dzikczynienia badani zapisywali po pi emocjonalnych wydarze kadego dnia. Opisywali krtko zdarzenie oraz oceniali intensywno swoich reakcji emocjonalnych i czas ich trwania. Po witach oceniali zgodno kadego celu z emocjonalnym wydarzeniem. Wskazywali take, jak dugo myleli o wydarzeniu, jak dugo trway ich uczucia i jak silnie nadal je odczuwaj. Wyniki sugeruj, e wano celu silniej wie si z czasem trwania reakcji emocjonalnych ni z ich amplitud. Najsilniejszym predyktorem czasu trwania emocji by cakowity zwizek celu ze zdarzeniem (liczba celw wykazujcych zwizek i stopie zwizku kadego z nich). I tak, im bardziej uwaano zdarzenie za zwizane ze specyficznym celem, tym intensywniej reagowano, w tym sensie, e cele wpyway na uczucia emocjonalne i absorboway czas). Wyniki dowiody, e emocjonalna intensywno daje si rozwaa bardziej jako funkcja cakowitego obszaru pod krzyw (amplituda x czas trwania), ni funkcja tylko amplitudy reakcji. Trzeba tu doda, e niedawne badanie Fredericksona i Kahnemana (1993) pokazuje, e rnice w czasie trwania awersyjnego zdarzenia maj mae znaczenie, jeli intensywno badana jest retrospekcyjnie, badanie dotyczyo jednak czasu trwania ekspozycji na awersyjne bodce, a nie czasu trwania emocjonalnej reakcji na bodziec. Restrukturyzacja poznawcza Interesujce wydaje si pytanie o to, jak dyskutowane wyej zmienne poznawcze rzeczywicie wpywaj na intensywno subiektywnego dowiadczania. Do pytania tego mona zapewne podej na wiele sposobw; z punktu widzenia perspektywy poznawczej intensywno dowiadczenia (emocjonalnego lub pozaemocjonalnego) powinna bezporednio zalee od liczby

uwikanych we restrukturyzacji poznawczych. Odwoujc si do przykadu dowiadcze pozaemocjonalnych, rozwamy czyj reakcj na jaki zadziwiajcy widok. Intensywno przey osoby patrzcej na w widok przypuszczalnie wie si z jego porwnaniem z czym innym, z tym, czego oczekiwaa, z tym, co widziaa uprzednio, z innymi widokami itd. Uczucie zdumienia nie trwa tu duej ni przyzwyczajenie si do nieoczekiwanej scenerii i wyrobienie sobie jej jasnego poznawczego modelu, kiedy to samo spogldanie na widok nie wymaga ju adnych restrukturyzacji. Komu, kto przebywa w grach na wakacjach lub znajduje si w samym rodku innych cudw natury, tak szybka adaptacja do otaczajcego pikna moe wydawa si przykra. Intensywno bezporedniego dowiadczania mona pniej odwiey, ogldajc fotografie lub wspominajc swoje przeycia, chocia ywo bodca jest ju znacznie ograniczona. Kontrast pomidzy fotografi a nowym kontekstem wyzwala pewien dynamizm reprezentacji poznawczych, ktry moe pozwoli na ponowne doznanie zdumienia. Zastosowanie hipotezy zmiany poznawczej do emocji zaklasyfikowanych przez nas (Ortony i in. 1988) jako zorientowanie na cel (por. lewa ga poprzedniego rysunku) jest do proste. Rozwamy tak intensywne przeycie emocjonalne, jak aoba po mierci wspmaonka. Zakadajc, e maestwo polegao na bliskiej wizi opartej na wieloletnim przebywaniu razem, niewiele aspektw ycia nie zmieni si i niewiele bdzie takich, ktrych poznawcza reprezentacja nie ulegnie restrukturyzacji. aoba bdzie tym silniejsza, im bardziej podmiot bdzie musia si dostosowywa do nie koczcej si liczby pogwace zaoenia o obecnoci wspmaonka. Oglnie rzecz biorc, natenie emocji wywoanych jakim zdarzeniem zaley od tego, jak dalece jest ono podane, co z kolei zaley od centralnoci celw uwikanych w owo zdarzenie.

Ciekawe jest rozwaenie z tej perspektywy dowiadczenia niepewnoci. O intensywnoci przeycia niepewnoci decyduje zapewne naprzemienne rozwaanie alternatywnych skutkw o przeciwstawnych konsekwencjach. Takie pulsowanie poznawczego modelu sytuacji powoduje dowiadczanie duej iloci poznawczych restrukturyzacji i rosnc intensywno dozna. Podobnie jest z odkryciem, e wspmaonek ma dugotrway romans, lub z reinterpretacj trwaych relacji w rodzinie podczas psychoterapii - s one dowiadczane ze szczegln intensywnoci dlatego, e restrukturyzacji ulega wiele treci psychicznych. Hipoteza ta stosuje si take do emocji, ktre okrelilimy jako oparte na standardzie. Natenie wstydu doznawanego z powodu jakiego wasnego haniebnego postpku (czy pogardy kierowanej na inn osob z powodu jej haniebnego czynu) moe zalee od tego, jak bardzo ocena taka zmienia czyj pogld na siebie samego (lub pogld na inn osob). Dla przykadu, obraz ksidza, ktry postpuje niemoralnie, zmienia si bardziej ni obraz czynicego to samo przestpcy, silniejsze jest te przypisanie ksidzu winy i wiksze natenie moralnego oburzenia. Ta sama zasada odnosi si do zakopotania, typowej emocji w okresie dojrzewania. Obraz siebie samego posiadany przez nastolatka moe ulec gwatownej zmianie pod wpywem popenienia jakiego gupstwa, poniewa poczucie wasnego ja" nie jest w tej fazie tak ugruntowane, jak u osb dorosych. Hipoteza poznawczej restrukturyzacji odnosi si te do emocji, ktre Ortony i inni (1988) zaklasyfikowali jako zorientowane na reakcje oparte na gustach lub postawach (prawa ga poprzedniego rysunku). Rozwamy natenie reakcji afektywnych na humor, muzyk lub dramat. Najlepszymi przykadami tego rodzaju emocji s takie, ktre powstaj w odpowiedzi na sekwencj

zdarze: pniejsze powizane z wczeniejszym. Publiczno bawi si najlepiej, kiedy puenta artu wyjania uprzednie dwuznacznoci, kiedy ostatnia cz symfonii ujednolica poprzednio rne tematy i kiedy ostatni akt sztuki rozwizuje problemy uprzednio nie rozwizane. Dowcip nie jest mieszny, kiedy satyryk nie potrafi zbudowa dostatecznie rozwinitej struktury poznawczej, ktr transformuje puenta. Powodem czstego pojawiania si stereotypw rasowych czy religijnych w licznych dowcipach jest zapewne fakt, e umoliwiaj one satyrykowi wykorzystanie gotowych ju oczekiwa i struktur poznawczych (por. ciekaw teori humoru zaproponowan przez Wyera i Collonsa, 1992). Analogicznie, utwory symfoniczne czy jazzowe czsto zbudowane s wok prostego tematu melodycznego, pozostajcego gboko w pamici i sucego jako podstawa do wariacji. Przeksztacenia rytmiczne i melodyczne s jednak satysfakcjonujce tylko wtedy, kiedy dostpna jest poznawcza reprezentacja moliwych upiksze i ponownych wykona podstawowego tematu. Suma zmian w strukturze poznawczej nie jest tym samym, co dostpna zmysom suma prostych zmian bodca. W dobrze napisanym dramacie wprowadzenie jednego nowego faktu moe cakowicie zmieni wyksztacon ju interpretacj zdarze. Natomiast monta scen z rnych dramatw w rodku filmu, chocia niewtpliwie bdzie stanowi bardzo du zmian bodca, nie spowoduje restrukturyzacji reprezentacji rozgrywajcego si dramatu i, tym samym, nie zintensyfikuje wywoanych emocji. Zalet zaproponowanego tu podejcia jest dobre radzenie sobie ze wspomnianym ju zanurzeniem emocji w kontekcie. Hipoteza restrukturyzacji poznawczej pozwala zrozumie, dlaczego fani koszykwki (lub widzowie dramatycznego filmu) reaguj intensywnymi emocjami,

pomimo tego, e rezultaty emocjorodnych zdarze w aden sposb nie wpywaj na wane dla nich cele. Wszystko, czego wymaga intensywno emocjonalna, to dowiadczenie poznawczej reorganizacji, ta za pojawia si wtedy, kiedy czowiek wystarczajco silnie zaangauje si w tworzenie modeli sytuacji. Mylenie o rdach intensywnoci emocji w kategoriach oglnej iloci reorganizacji i zmiany poznawczej zgodne jest z poznawczym podejciem do emocji, podkrelajcym rol oceny zdarze, ich czynnikw sprawczych i obiektw (Ortony i in., 1988). Nie jest jednak jasne, czy intensywno emocji wynika z dowiadczania reorganizacji poznawczej jako takiej, czy raczej z dowiadczania pobudzenia fizjologicznego wzbudzanego przez t zmian. A jednak rozsdne wydaje si zaoenie, e taka emocja, jak rozczarowanie, czy takie pozaemocjonalne dowiadczenie, jak zdumienie, stanowi konsekwencje dramatycznej restrukturyzacji poznawczej, za ich natenie zaley od iloci zmian poznawczych uwikanych w dane przeycia. Podsumowanie Esej ten rozpoczem stwierdzeniem, e uwaga systemw oywionych jest z reguy przycigana sygnaami tworzonymi przez zewntrzn stymulacj sensoryczn i e podobn funkcj speniaj te emocje, cho poprzez wewntrznie wytwarzane sygnay. Przedstawiem te pewien zbir globalnych i specyficznych zmiennych prawdopodobnie decydujcych o nateniu poszczeglnych emocji. Jednym z najbardziej podstawowych czynnikw jest tu wano celu uwikanego w dan emocj. Prbujc poradzi sobie z komplikacjami, ktre wywouje ta hipoteza, odnotowalimy, e wano celu uzaleniona jest od kontekstu i e pojcie intensywnoci emocji winno odwoywa si nie tylko do amplitudy, ale i do czasu trwania emocji. Przedstawiono wreszcie

hipotez, e czynnikiem ostatecznie decydujcym o nateniu emocji jest ilo restrukturyzacji poznawczych towarzyszcych jej przeywaniu. Joseph E. LeDoux: Dowiadczenie emocjonalne jest wynikiem, a nie przyczyn przetwarzania informacji Emocje nie maj dobrej opinii. Uwaane s za bardziej subiektywne ni inne procesy psychiczne, a w rezultacie za trudniejsze do badania. Czy jednak naprawd mona powiedzie, e emocja jest bardziej subiektywna ni pami, percepcja i wyobrania, ktre zostay szczegowo i nie bez sukcesw zbadane przez psychologw i teoretykw poznania? Mona argumentowa, e procesy te poddaj si obiektywnym badaniom dlatego, e s funkcj przetwarzania informacji, podczas gdy emocja jest po prostu przeyciem. Argument ten nie posuwa jednak sprawy naprzd. Poniewa emocje wywoywane s przez bodce (w tym bodce wewntrzne), rwnie one wi si z przetwarzaniem informacji. Ogromne postpy w rozumieniu sposobu przetwarzania przez mzg takich obiektywnych cech bodca, jak barwa, nastpiy pomimo tego, e nie bardzo wiemy, jak cechy te dowiadczane s jako jakoci (na przykad czerwie). Podobnie moemy bada przetwarzanie emocjonalne bez wnikania w sposb, w jaki dowiadczane s jakoci emocjonalne. Problem w tym, e dowiadczanie zbyt dugo stanowio przeszkod w powanych badaniach nad emocjami. Dowiadczenie stanowi problem dla caej psychologii, nie tylko dla teorii emocji. Studia nad emocjami mog i powinny zmierzy si z pytaniem, jak mzg przetwarza bodce emocjonalne. Tak jak oczekujemy, e pewnego dnia zrozumiemy dowiadczanie barwy dziki badaniom nad jej przetwarzaniem, tak moemy oczekiwa, e badania nad przetwarzaniem emocjonalnym wyjani subiektywne dowiadczanie emocji. Przetwarzanie emocjonalne jest bowiem punktem wyjcia dla emocjonalnego dowiadczania.

Jaka jest zatem natura dowiadczenia emocjonalnego? Czy rni si ono od wiadomego przeycia nieemocjonalnego? Oczywicie odczuwanie emocji rni si od odczuwania stanw nieemocjonalnych. Skonny jestem jednak sdzi, e cho dowiadczenia emocjonalne i pozaemocjonalne rni si treci, mechanizm lecy u ich podoa jest taki sam. Najbardziej oszczdne pojciowo wydaje si zaoenie o istnieniu jednego mechanizmu wiadomoci. Zwykle mechanizm ten jest pracowicie wypeniony trywialnymi i przyziemnymi aspektami ycia codziennego, cho moe on zosta skierowany na to, co nas interesuje. Jednak w obliczu zagroenia szybko tracimy kontrol nad wiadomoci. Aktywacja neuronalnej sieci emocji, na przykad sieci lecej u podoa strachu, poprzez niewiadome przetwarzanie informacji kieruje wiadomo na to rdo pobudzenia, ktre jest najbardziej prawdopodobne. wiadomo, raz zajt przez system emocjonalny, trudno skierowa na sprawy mniej nage lub na zdarzenia przysze, choby miay okaza si bardzo pilne. Tak wic sugeruj, e dowiadczanie emocji zaley od tego samego mechanizmu, ktry zaporednicza inne aspekty wiadomego dowiadczania. Rnica pomidzy przeyciem emocjonalnym a innymi rodzajami przey ley nie w naturze mechanizmu wiadomoci, lecz w systemach dostarczajcych temu mechanizmowi danych wejciowych (mechanizmach wartociowania) i w rodzaju informacji odzwierciedlanych w wiadomoci. W swej odpowiedzi na Pytanie 8 opisaem pewne aspekty niewiadomych mechanizmw przetwarzania informacji zdajce si lee u podstaw przetwarzania emocjonalnego i prawdopodobnie stanowice surowy materia dla emocjonalnej wiadomoci. Na zakoczenie chciabym wskaza dwie implikacje takiego pogldu. Po pierwsze, jeli

dowiadczenia emocjonalne i pozaemocjonalne s zaporedniczane przez wsplny mechanizm dowiadczania, wyjanienie mechanizmu dowiadczania emocjonalnego pomoe wyjani natur wiadomego przeycia w ogle. Po drugie, dowiadczenie emocjonalne jest efektem dziaania emocjonalnego przetwarzania, a nie integraln czci systemu aktywujcego i przetwarzajcego informacj emocjonaln. Kiedy jednak dowiadczenie emocjonalne ju si pojawi, wywiera ono wany wpyw na nastpujce po nim przetwarzanie emocjonalne. Warto pamita o tej podwjnej roli dowiadczenia emocjonalnego. Z jednej strony, jest ono konsekwencj emocjonalnego przetwarzania, z drugiej, staje si przyczyn dodatkowych zjawisk emocjonalnych. Poniewa zwykle te dwie role nie s rozrniane, dowiadczanie emocjonalne stanowi do zagmatwany aspekt emocji. Wyzwania, przed ktrymi stajemy, to po pierwsze, zrozumie niewiadome przetwarzanie emocji, po drugie - zrozumie, w jaki sposb niewiadome przetwarzanie emocjonalne prowadzi do przey emocjonalnych, i wreszcie zrozumie, w jaki sposb pojawiajce si dowiadczenie emocjonalne wpywa na przebieg emocjonalnego epizodu. Jaak Panksepp: Moliwo subiektywnego dowiadczania zostaa wbudowana w mzg ssakw przez ewolucj W nie zbadany dotd sposb uczucia afektywne wyrastaj z aktywnoci neurodynamicznej podstawowych systemw motywacyjnych i emocjonalnych mzgu. Nasza nieznajomo tych zagadnie moe jeszcze jaki czas potrwa, poniewa i subiektywizm, i afektywno nale do dylematw rozmytych, przypominajcych rafy, ku ktrym neurologia zmierza bardzo niechtnie. Jednake w pewnym momencie bdziemy musieli stawi tej kwestii czoo i zmierzy si z ni w

laboratorium, prowadzc badania nad mzgiem zwierzcym. Czy zwierzta miewaj uczucia, czy te nie? Jeeli tak, to kady model zwierzcego mzgu pomijajcy emocje bdzie mia niepeny charakter. Osobicie skonny jestem sdzi, e zwierzta posiadaj wewntrzne przeycia afektywne, tote z chci wpadam na ca koloni raf neurosubiektywizmu. Czyni tak w przekonaniu, e aden model mzgu nie bdzie wystarczajcy, dopki nie uwzgldni on centralnego sterowania stanami afektywnymi opartego na kodowaniu wrodzonych wartoci biologicznych. Bez nich nie bdzie waciwego przewodnika po zachowaniu. Wartoci takie mona wbudowa robotom, w postaci specyficznych szablonw percepcyjnych (bodcwwskanikw), pozwalajcych rozpoznawa obiekty jako poszukiwane i wysoko cenione". Jednak u zwierzt wyszych system musi zawiera wikszy stopie generalizacji, co by moe stanowi jeden z rezultatw ewolucji stanw afektywnych. W kontekcie prb mechanistycznego pojmowania natury subiektywizmu wane jest okrelenie neuronalnej podstawy uczu motywacyjnych, takich jak gd, pragnienie, odczucie ciepa, zmczenie i tak dalej, i afektywnej natury podstawowych uczu emocjonalnych, takich jak rado, zo, smutek, strach, i tak dalej. Wydaje si bowiem, e istnieje tyle rnych wewntrznie dowiadczanych stanw afektywnych, ile jest podstawowych motywacyjnych i emocjonalnych systemw w mzgu. Na wyjanienie czeka kwestia, czy jest to zudzenie percepcyjne, czy te fakt neurologiczny. By moe wiele percepcyjnie rnych uczu zyskuje sw afektywn intensywno na podstawie kilku wsplnych mechanizmw. Uczucia, czy to motywacyjne, czy to emocjonalne, maj rne atrybuty poznawcze i afektywne, std te mog by zaporedniczane rnymi mechanizmami mzgowymi.

Precyzyjne zrozumienie owych afektywnych odczu jest najbardziej dokuczliw kwesti, pojawiajc si na obrzeach rewolucji neurologicznej. Oczywicie, same badania psychologiczne nie s w stanie wyjani natury mechanizmw subiektywizmu. Chocia psychologi moe opisa tre i dynamik wiadomoci, mechanizmy umoliwiajce pojawianie si tych treci musz zosta sprecyzowane przez nauk o mzgu. By moe postpy w obrazowaniu mzgu ostatecznie pozwol nam wyobrazi sobie takie procesy u ludzi (Reiman, 1990; Zappulla i in., 1991), jednak bez odpowiednich modeli zwierzcych duo trudniej bdzie zaj si problemami neurochemicznymi, a take precyzyjnymi kwestiami neurogeograficznymi. Istotnego postpu mona spodziewa si wtedy, kiedy badacze mzgu zwierzcego pogodz si z neurodynamiczn natur subiektywizmu. Oczywicie, zawsze pozostan filozoficzne i empiryczne zagadki: duo atwiej zaakceptowa wasn subiektywn wiadomo uczu i emocji, ni przyzna j innym ludziom, a ju bardzo trudno przyj, e wystpuje u innych gatunkw. Cho nigdy nie dowiemy si na pewno, czy inne stworzenia dowiadczaj uczu i wiadomoci siebie, dla zaplanowania owocnych bada neurologicznych musimy zaoy, e tak jest. A istniej powane poszlaki, by twierdzi, e inne zwierzta posiadaj uczucia tak samo silne jak my Tote jestem przekonany, e zmaganie si z problemami lecymi u samych podstaw funkcjonowania mzgu jest zadaniem wartociowym. Z pewnoci inne gatunki nie myl o swoich stanach wewntrznych i nie rozpamituj ich w takim stopniu, jak ludzie, jednak w brak rozmyla dowodzi prawdopodobnie tylko niskiego poziomu moliwoci jzykowo-mylowych, a nie podstawowego deficytu samowiadomoci. Jeeli wiadomo siebie jako aktywnego organizmu zachodzi w gbokich zakamarkach zwierzcego

mzgu, z pewnoci nigdy nie bdzie widziana bezporednio. Konieczne jest wic wnioskowanie porednie. By moe trzeba bdzie naladowa fizykw, ktrzy nie mieli innego wyboru ni tylko porednio i teoretycznie docieka wewntrznej dynamiki jdra atomowego. Poniewa problem jest podstawowy dla caej organizacji mzgowej, jestem przekonany, e badanie subiektywnego mzgu (epistemicznego, posugujc si terminem ukutym przez Paula MacLeana, 1990) pozostaje najwaniejszym, nie zagospodarowanym obszarem bada nad mzgiem. W jaki wic sposb poznamy neurobiologiczn natur subiektywnych stanw uczuciowych? Zastanawiajc si nad tym problemem, nie mamy innego wyboru ni rozwaenie neuronalnej natury ja". Uczucia emocjonalne bez pewnego rodzaju samoodniesie wydaj si niemoliwe. Podejrzewam, e kiedy ju zaczniemy pojmowa natur afektywnych reprezentacji wewntrznych, bdziemy bliscy odkrycia kodw dla podstawowych form samowiadomoci, kodw by moe stanowicych jdro przetwarzania u wszystkich jej wyszych form. Ujmujc rzecz oglnie najwikszego postpu w rozumieniu podstawowej natury pierwotnych form wiadomoci dokonamy wwczas, gdy rozpoczniemy od modyfikacji synnego powiedzenia Kartezjusza myl, wic jestem", zmieniajc je w wyraenie czuj, wic jestem", i przystpimy do badania neuronalnej natury uczu. Przypisywanie subiektywnych stanw zwierztom wymaga zarysowania jakiego rozsdnego scenariusza ewolucji, ktry wyjaniaby, dlaczego i jak wyoniy si wewntrzne stany uczuciowe. Albowiem stan przeywany wewntrznie, a nie penicy adnej funkcji jest tworem nieprawdopodobnym. Moim zdaniem, pewna forma prymitywnej samowiadomoci powstaa w tkankach nerwowych dlatego, e stanowia ewolucyjnie najszybszy sposb reprezentowania przez organizmy samych siebie

jako skutecznych konkurentw w otaczajcym wiecie (Pankseep, 1990b) i podejrzewam - owa wiadomo siebie (1-ness") wyonia si pocztkowo w zwizku ze spontaniczn aktywnoci generatorw wzorcw motorycznych w pniu mzgu. Przypuszczam te, e wartoci emocjonalne nadal s powizane anatomicznie z tymi wrodzonymi generatorami wzorcw i do nich s odnoszone. Poniewa nasze interakcje ze wiatem mona z grubsza podzieli na procesy sensoryczne i motoryczne, rozsdnym punktem wyjcia dla neuronalnej analizy wiadomoci siebie jest refleksja nad problemem, czy mechanizmy samowiadomoci s cilej zwizane z procesami sensorycznymi, czy motorycznymi. By moe zwizane s w jednakowym stopniu z oboma tymi typami procesw, cho dowiadczenie potoczne sugeruje, e waniejsze dla samowiadomoci s procesy motoryczne. Ale moe to by zudzenie wynikajce z sensorycznego sterowania reprezentacj ,~ja", ktra pierwotnie wyonia si z procesw motorycznych. Zatem wci jeszcze bd przyjmowa zaoenie, e prymitywna samowiadomo jest cilej zwizana z generatorami wzorcw motorycznych ni z mzgowym przetwarzaniem sensorycznym. Scenariusz taki podpowiada pojedynczy zapis komrkowy, wskazujcy, e w prymitywnych obszarach mzgowych, takich jak wzgrki grne blaszki czworaczej (colliculi superioris), mapy motoryczne s neurogeograficznie bardziej stabilne ni mapy sensoryczne. W tej czci mzgu, w porwnaniu z neurogeograficznie stabilnymi mapami ruchw oczu (Sparks, 1988), mapy sensoryczne ulegaj systematycznym przesuniciom. Innymi sowy, wzorce neuronalnych wyadowa we wzgrkach grnych sugeruj, e przetwarzanie informacji odnoszcej si do ja" zachodzi raczej w filogenetycznie starszych, mo-

torycznych mapach ciaa, ni w sensorycznych mapach informacji aktualnej. Warto te zauway, e istota szara, leca dokadnie poniej wzgrkw, jest kluczowym obszarem, przez ktry biegn emocjonalne polecenia obwodowe, stanowic drog komunikacyjn pomidzy prymitywnymi formami reprezentacji ja i procesami afektywnymi. Dziki tym danym skaniam si do przekonania, e cho emocjonalne stany uczuciowe mog by wyzwalane przez wejcia sensoryczne, s one cilej powizane z systemami generowania motorycznych wzorcw emocji, ni z analizatorami sensoryczno-percepcyjnymi aktywujcymi polecenia emocjonalne. Na przykad uczucia emocjonalne mog powstawa wskutek rwnolegego przetwarzania neuronalnego, towarzyszcego synchronizujcej i koordynujcej reakcje emocjonalne aktywnoci neuronalnych systemw wykonawczych. I tak, aktywno obwodowa, ktra koordynuje pacz, moe generowa al. Aktywno leca u podoa reakcji strachu i wciekoci moe take wpywa na afektywne dowiadczenie lku i zoci. S to jednak zaledwie propozycje teoretyczne, ktre dopiero w przyszoci mog si przerodzi w badania empiryczne. Nadmieni trzeba, e oglne zasady stosujce si do emocjonalnych stanw afektywnych nie musz obowizywa w odniesieniu do uczuciowych stanw motywacyjnych (na przykad potrzeb ciaa). Na przykad awersyjne stany popdowe (jak gd, pragnienie i zimno) s prawdopodobnie zwizane ze specyficznymi systemami interoceptywnymi, za odpowiadajce tym uczuciom zewntrzne bodce motywacyjne (jak wilgotno, sodycz czy ciepo) mog by integralnie zwizane z odpowiednim wejciem sensorycznym kodujcym wartoci biologiczne, wytwarzajc stany pozytywne lub negatywne bez koniecznoci interakcji z systemami wzorcw motorycznych. Naley

te podkreli, e wartociowoci napywajcej informacji sensorycznej steruj odpowiadajce im regulatory homeostatyczne tak, e przyjemno nasilana jest przez bodce pomagajce wyrwna stae regulacyjne, za awersja wywoywana jest przez bodce nasilajce zaistnia nierwnowag. W myl pewnych hipotez podstawowe znaczenie dla reakcji emocjonalnych maj mzgowe (Panksepp, 1981), cho na pewno istniej take i inne istotne czynniki neurochemiczne. Podobnie jak wszystkie procesy mzgowe, uczucia afektywne s prawdopodobnie przetwarzane na wielu poziomach osi neuronalnej, a na jej poziomie najwyszym mog by przeywane jako sentymenty i apetyty Na przykad, subtelniejsze uczucia i strategie poznawcze odnoszce si do stanw emocjonalnych mog by opracowywane w specyficznych strefach kory dawnej ze strachem i zoci wypracowywanymi w duej mierze w patach skroniowych, za takimi procesami, jak przewidywanie, oczekiwanie i planowanie - w patach czoowych, a alem i cierpieniem z powodu rozki w obszarze zakrtu obrczy (Panksepp, 1985, 1989). Chocia na horyzoncie nie wida adnych wiarygodnych empirycznych rozwiza tego problemu, podejrzewam, e ewolucja wewntrznej wiadomoci stanw emocjonalnych i motywacyjnych bya relatywnie wydajnym sposobem katalogowania przez ukad nerwowy biologicznej doniosoci zdarze. Zdolno systemu mzgowego do szybkiego kodowania biologicznej wartoci procesw sensorycznych i motorycznych maksymalizowaa moliwo przetrwania i reprodukcji pomimo koniecznoci coraz czstszego rywalizowania z innymi osobnikami. W wyniku mechanizmw, ktrych jeszcze nie znamy, wartoci te byy widocznie najwydajniej reprezentowane jako subiektywnie dowiadczane stany emocjonalne. Poniewa ich donioso w procesie ewolucji jest oczywista, nie ma innego wyjcia ni przyj, e

prawdopodobnie wszystkie ssaki dowiadczaj z gruntu podobnych, podstawowych uczuciowych stanw emocjonalnych i motywacyjnych. Jeli twierdzenie to jest prawdziwe, wyobraenie o tym, jak mechanizmy lece u podoa tych stanw dziaaj u ludzi, moemy zyska poprzez antropomorficznie ukierunkowane badania mzgu zwierzt (Panksepp,1982). Czciowo z tego powodu opowiadaem si za podejciem do bada mzgu zwanym neuronauk afektywn" (Panksepp, 1990c, 1991, 1992). Oczywicie, na samym szczycie podstawowych mechanizmw emocjonalnych i motywacyjnych posiadanych przez wszystkie ssaki znajduj si warstwy jeszcze subtelniejsze, stanowice wkad niepowtarzalnych potencjaw mzgowych poszczeglnych gatunkw. A jednak, jeli nie poznamy bardziej prymitywnych mechanizmw, badania owych subtelniejszych warstw zapewne oka si jeszcze trudniejsze ni przedstawione tu problemy W kadym razie, nawet najlepsze badania mzgu zwierzt i tak pozostawi jeszcze wiele miejsca na udokumentowanie bardzo subtelnych i zrnicowanych emocji przeywanych przez czowieka, ktrych ostateczny wyraz z pewnoci ksztatuj take niepowtarzalne dowiadczenia wychowawcze i kulturowe. Kady czowiek moe te nadawa archetypalnym doznaniom afektywnym, waciwym wszystkim ssakom, wasny styl i indywidualno. Wiele z tych dozna bdzie jednak pozostawa raczej w zasigu takich dziedzin, jak inynieria spoeczna i sztuka, ni w zasigu nauki. David Watson i Lee Anna Clark: Zmienno nastroju: model schematyczny Odpowiadajc na Pytanie 2, zauwaylimy, e ogromna cz naszego ycia uczuciowego to nastroje, nie pokrywajce si z poszczeglnymi emocjami. Tote nie rozwaamy tu subiektywnego

dowiadczania emocji, lecz zajmiemy si nieco szerszym problemem - czynnikami wpywajcymi na nastrj. Nawet pobieny przegld literatury przedmiotu wskazuje, e nastrj jest podatny na oddziaywanie bardzo rnych si. Dlatego te nawet nie prbujemy dokona ich porwnawczego zestawienia. W zamian przedstawiamy oglny, pojciowy schemat klasyfikacji wyznacznikw nastroju, dzielc je na cztery szerokie kategorie: (1) czynniki egzogenne (przejciowe czynniki rodowiskowe), (2) rytmy endogenne (na przykad wrodzone procesy biologiczne, zwizane z naturaln cyklicznoci przey afektywnych; (3) cechy i temperament (na przykad charakterystyczny redni poziom tendencji do dowiadczania nastrojw pozytywnych i negatywnych oraz (4) charakterystyczna zmienno (na przykad stae rnice indywidualne w zakresie fluktuacji nastroju). czne uwzgldnianie tych czterech kategorii wpyww stanowi uyteczny model roboczy pozwalajcy zrozumie zmienno nastroju. Omwimy kady z tych typw oddzielnie, a potem zobaczymy, w jaki sposb wspdziaaj one w wyznaczaniu nastroju. Czynniki egzogenne Przez czynniki egzogenne" rozumiemy krtkotrwale dziaajce zmienne sytuacyjne lub rodowiskowe, wywoujce znaczce zmiany nastroju. Wpyw zmiennych egzogennych sprawdzano w tak duej liczbie bada, e mona by przedstawi jedynie zbiorcze zestawienie czynnikw potencjalnie istotnych. Wskaemy zatem tylko na kilka ich typw, ktre pokazuj pewne wane zasady oglne. Przyjrzyjmy si najpierw teoretycznemu modelowi dowiadcze afektywnych (przedstawilimy go dokadniej w odpowiedzi na Pytanie 2). Dowiadczanie nastroju mona opisa najprociej na dwch bardzo oglnych wymiarach - Afektu Pozytywnego i Afektu Negatywnego. Wymiary te okrelaj stopie dowiadczania przyjemnoci, (na przykad radosny, entuzjastyczny,

energiczny, pewny siebie, pobudzony) lub przykroci (na przykad nerwowy, rozdraniony, peen poczucia winy, smutny, zatroskany). Podkrelmy, e wymiary te s w duej mierze od siebie niezalene, na przykad, aktualne dowiadczanie znacznego Afektu Negatywnego niekoniecznie ogranicza si rwnoczesnego przeywania uczu przyjemnych, pozytywnych. Jeli wemie si pod uwag odmienno i niezaleno tych wymiarw, nie naley si dziwi, e poddane s oddziaywaniom zupenie rnych typw czynnikw egzogennych. Dokadniej, Afekt Negatywny powstaje jako reakcja na zdarzenie stresujce lub bodziec awersyjny Znaczcy jego wzrost mona zaobserwowa u osb poddawanych zabiegom stomatologicznym, oczekujcych na bolesne czy inwazyjne leczenie lub u takich, ktre ogldaj makabryczne filmy (por. Spielberger, Gorsuch, Lushene, Vagg & Jacobs, 1983; Watson & Clark, 1984). Negatywny Afekt wyzwala si rwnie w sytuacjach, w ktrych jestemy oceniani lub analizowani przez innych, a take w odpowiedzi na porak, krytyk lub inne negatywne sprzenie zwrotne. (Spielberger i in., 1983; Watson & Clark, 1984). Potwierdzajc spostrzeenie wczeniejsze, mona stwierdzi, e bodce awersyjne czy stresujce wpywaj mniej silnie i jednoznacznie na Afekt Pozytywny Jakie czynniki wpywaj na dowiadczanie nastroju pozytywnego? Rosnca liczba dowodw wskazuje na to, e Afekt Pozytywny wywouj sytuacje kontaktw spoecznych (na przykad Clark & Watson, 1988; Watson, 1988a). Pewne zdarzenia spoeczne s jednak w sposb oczywisty przyjemniejsze od innych, za niektre kontakty spoeczne nie nasilaj pozytywnego nastroju. Clark i Watson (1988) stwierdzili na przykad, e znaczcy wzrost Afektu Pozytywnego wywoywaa aktywno fizyczna oraz niektre czynnoci epikurejskie (narciarstwo, prywatki, jedzenie, picie i

inne), natomiast statyczne, czy bardziej formalne interakcje spoeczne (na przykad spotkania klubowe czy lekcje) nie miay takiego efektu. A jednak, oglna zaleno jest istotna - wikszo typw zaj spoecznych wie si z chwilowym wzrostem pozytywnego nastroju. Trzeba jednak podkreli, e czasowo-przyczynowa organizacja tej zalenoci ma do zoony charakter. Dokadniej, istniej badania jasno wskazujce na to, e przyjemne zdarzenia spoeczne prowadz do okresowego wzrostu Pozytywnego Afektu (Clark, & Watson, 1988; McIntyre, Watson, Clark & Cross, 1991). Inne dane sugeruj jednak, e wzrost Pozytywnego Afektu sam przez si wywouje zapotrzebowanie na kontakty spoeczne, co powoduje faktyczny wzrost liczby zachowa spoecznych (na przykad Cunningham, 1988). Zatem okazuje si, e pozytywny nastrj i aktywno spoeczna wpywaj na siebie nawzajem. Afekt Pozytywny wyzwalaj rwnie forsowne wiczenia czy inne formy intensywnej aktywnoci fizycznej (Clark & Watson, 1988; Watson, 1988a). W sytuacjach takich zaznacza si rwnie tendencja do zmniejszania si Afektu Negatywnego, jednak zmiany w zakresie Afektu Pozytywnego s wyranie silniejsze. Poniewa wymiar Afektu Pozytywnego jest wysoce wraliwy na zmiany w poziomie aktywnoci, atwiej wywoa silny Afekt Pozytywny dziaajc ni mylc, natomiast dla Afektu Negatywnego prawdziwa jest zaleno odwrotna. Cho rne wydarzenia systematycznie i rzetelnie wpywaj na nastrj, naley podkreli wystpowanie znacznych rnic indywidualnych w reakcjach na te same zdarzenia. Co wicej, ludzie nie reaguj biernie na zmiany rodowiska, lecz s aktywnymi sprawcami zdarze, a ich reakcje w decydujcy sposb zale od zindywidualizowanych ocen sytuacji (interpretacji poznawczych) (Lazarus, 1966). W istocie, nie sposb zrozumie znaczenia danej sytuacji, nie

uwzgldniwszy zaangaowanej w ni jednostki. Na przykad, okrelony wynik egzaminu moe by traktowany przez jedn osob jako poraka (co doprowadzi do przejciowego wystpienia Afektu Negatywnego), przez inn za - jako sukces, wywoujc tym samym zgoa odmienn reakcj afektywn. Tak wic cechy sytuacji wywoujce dany nastrj istotnie zale od subiektywnych ocen zaangaowanych w nie osb. Na koniec naley zauway, e czynniki egzogenne obejmuj nie tylko zdarzenia czy sytuacje, lecz take zmiany fizycznych cech otoczenia. Nastrj wraliwy jest wic na rne aspekty otoczenia fizycznego, wczajc pogod (na przykad temperatur, wilgotno, jonizacj atmosfery, nasonecznienie), natenie haasu, stopie zatoczenia, zapachy, i tak dalej (na przykad Clark & Watson, 1988). Dokadne zalenoci pomidzy tymi zmiennymi a Pozytywnym i Negatywnym Afektem nie zostay jednak jeszcze ustalone. Rytmy endogenne Na fluktuacj afektu wpywaj take w istotny sposb rytmy endogenne, czyli wewntrzne procesy biologiczne, powizane z cyklicznie powtarzajcymi si wzorcami nastroju. Rozwaymy tu trzy rytmy wewntrzne. Po pierwsze, Afekt Pozytywny wykazuje stay dobowy wzr odzwierciedlajcy wpyw endogennych rytmw biologicznych (por. Clark, Watson & Leeka, 1989; Thayer, 1978, 1989). Natenie Afektu Pozytywnego jest stosunkowo niskie bezporednio po przebudzeniu i we wczesnych godzinach rannych. Nastpnie ronie, by osign swj najwyszy poziom okoo poudnia; potem w cigu wieczora stopniowo opada, a osignie swj najniszy punkt pno w nocy Inni badacze (na przykad Thayer, 1978) wykryli tak zwany efekt sjesty" - inny przebieg Pozytywnego Afektu wystpujcy czasami pomidzy poudniem a pnym popoudniem -

w naszych badaniach jednak nie zaobserwowalimy takiego wzorca. Natomiast wahania Afektu Negatywnego nie ujawniaj adnego staego rytmu dobowego (Clark i in., 1989). Warte odnotowania s dwa inne oddziaywania rytmu biologicznego na Afekt Pozytywny Po pierwsze, efekt oddziaywania rytmw biologicznych dotyczy rnych typw pozytywnego nastroju. Na przykad Clark i inni badacze, (1989) oprcz oglnego Afektu Pozytywnego uwzgldnili rwnie cztery specyficzne nastroje pozytywne: podniecenie (podekscytowany, rozentuzjazmowany), czujno (czujny, uwany, zainteresowany), duma (dumny, zdeterminowany) i aktywno (aktywny, silny). Wszystkie te cztery skale wykazuj znaczce podobiestwo do wzorcw dobowych rytmw biologicznych, ktre pojawiaj si pomimo rnic indywidualnych: Clark i inni (1989) stwierdzi w dwch badaniach, e 78% badanych wykazywao redni wzrost Afektu Pozytywnego pomidzy dziewit rano a dwunasta za 85% wykazywao obnienie nastroju pomidzy dziewit wieczorem a pnoc. Niezalenie od indywidualnych wzorcw snu i budzenia si, wikszo osb charakteryzuje si takim samym, podstawowym rytmem biologicznym. Procesy biologiczne, ktre odpowiadaj za dobow cykliczno nastroju, nie zostay jednoznacznie okrelone. Niektre dowody wskazuj na tak zwany silny oscylator" regulujcy temperatur ciaa, faz snu REM i niektre ukady hormonalne. Inne dane sugeruj jednak, e dobowe zmiany nastroju przynajmniej czciowo wynikaj z istnienia sabego oscylatora", ktry kontroluje cykl sen-czuwanie i zwizane z nim funkcje. Przypuszczamy wic, e obserwowana rytmiczno Pozytywnego Afektu jest wynikiem interakcji pomidzy obydwoma oscylatorami. Co ciekawe, tylko Afekt Pozytywny podlega ponadto cyklom zwizanym z porami roku.

Poziom Afektu Pozytywnego jest najwyszy na wiosn, po czym w cigu lata i jesieni agodnie opada; najniszy punkt osiga zim, po czym ponownie wzrasta z nadejciem wiosny (Bradburn, 1969 Smith, 1979). Zjawisko to moe stanowi, normalny" odpowiednik sezonowych, dwubiegunowych zaburze afektywnych charakteryzujcych si siln depresj pn jesieni lub zim i epizodem maniakalnym wiosn lub latem. (Kasper i Rosenthal, 1989). w cykl maniakalno-depresyjny jest oczywicie zwizany z niezwykle silnymi fluktuacjami pozytywnego nastroju. Depue, Krauss i Spoont (1987) uwaaj, e zaburzenia dwubiegunowe s w gruncie rzeczy spowodowane znaczcymi fluktuacjami w biobehawioralnym systemie zaangaowania behawioralnego" (behauioral engagement), silnie powizanym z subiektywnym dowiadczaniem Afektu Pozytywnego. Ewolucyjne znaczenie tych okresowych zmian nie jest jasne, wikszo badaczy zgadza si jednak co do tego, e wi si one z podobnymi zmianami w cyklu rocznym (w poziomie aktywnoci, rytmie metabolizmu i reprodukcji) wystpujcymi u wikszoci gatunkw zwierzt. Kasper i Rosenthal (1989) s zdania, e efekty zalene od pr roku s u ludzi odpowiednikiem hibernacji u zwierzt, za zapadanie na depresj zimow pierwotnie byo wysoce efektywnym rodkiem zachowywania energii w okresie niedoborw w poywieniu (w zwizku z osabieniem aktywnoci metabolicznej). Trzeci rytmiczny efekt zwizany jest z cyklem menstruacyjnym u kobiet. W zalenoci od fazy cyklu u kobiet wystpuj silne rnice w nastroju, na co zwracaj uwag zarwno popularne rodki przekazu, jak i doniesienia medyczne. Zadziwia wic, e dowody wystpowania zmian w nastroju s mao spjne i konkretne, chocia w wielu badaniach zaobserwowano pewien wzrost Afektu

Negatywnego przed i w czasie menstruacji (Thayer, 1989). Z naszych danych wynika, e menstruacyjne zmiany nastroju s u wikszoci kobiet stosunkowo agodne. Co wicej, zmiany, ktre zaobserwowalimy, pojawiay si przede wszystkim na wymiarze Afektu Pozytywnego. Jest oczywiste, e zagadnienie to wymaga dokadniejszej uwagi badaczy Cechy i temperament Omwione dotd czynniki okazay si pomocne dla wyjanienia znacznych fluktuacji nastroju, ktre przeywa kady czowiek. Dwie ostatnie kategorie koncentruj si na rnicach indywidualnych. Prezentujc kolejn, trzeci kategori, ponownie rozwaymy pojcia cechy emocjonalne" i cechy temperamentu", omawiane uprzednio w zwizku z odpowiedzi na Pytanie 2. Przypomnijmy, e cechy emocjonalne mona zdefiniowa jako skonno do przeywania odpowiadajcego im nastroju. Cecha Afektywnoci Pozytywnej odzwierciedla tendencj do przeywania stanw nastroju pozytywnego. Osoby o wysokim nateniu tej tendencji cechuj si wysokim rednim poziomem Afektu Pozytywnego i maj skonno do przeywania czstych i intensywnych epizodw tego nastroju; osoby z niskim poziomem tej cechy, przeciwnie, posiadaj oglnie niszy redni poziom Afektu Pozytywnego. Podobnie Afektywno Negatywna jest cech odzwierciedlajc charakterystyczn predyspozycj do przeywania stanw nastroju negatywnego. Kada z tych cech emocjonalnych stanowi z kolei centralny komponent oglniejszego wymiaru temperamentu: Afektywno Negatywna jest centraln, organizujc cech neurotyzmu, natomiast Afektywno Pozytywna - kluczowym skadnikiem ekstrawersji. Owe czynniki osobowociowo-temperamentalne rozpatrywa mona jako podstawow dla jednostki charakterystyk, ktra wyraa jej typowy czy redni poziom Afektu Pozytywnego i

Negatywnego. Oczywicie, stany emocjonalne kadej jednostki wykazuj ogromne zrnicowanie i fluktuuj wok tej charakterystyki podstawowej pod wpywem ju omwionych czynnikw zewntrznych i endogennych. Fluktuacje te nie zmieniaj jednak faktu, e podstawowy poziom afektywny wykazuje znaczne rnice indywidualne. Co powoduje owe rnice indywidualne w rednim poziomie afektywnym? Jak zaznaczylimy w odpowiedzi na Pytanie 2, zarwno Afektywno Negatywna/neurotyzm,jak i Afektywno Pozytywna/ekstrawersja maj mocne podstawy genetyczne, ktre uwaa si za przyczyn biologicznej wraliwoci na odpowiednio - kar i nagrod. Oprcz podoa biologicznego wan rol odgrywaj czynniki poznawcze i zwizane z postawami, szczeglnie w przypadku Afektu Negatywnego. Osoby z wysokim poziomem Afektu Negatywnego bd na przykad bardziej skonne uznawa sytuacje yciowe za stresujce, zagraajce i przekraczajce ich moliwoci zaradcze; za osoby z niskim wynikiem w tym wymiarze oceni te same zdarzenia jako zadanie, ktremu z powodzeniem mona sprosta. Co wicej, wysokie wyniki na tym wymiarze oznaczaj, e osoba bdzie interpretowa sytuacje i bodce dwuznaczne jako negatywne oraz dostrzega problemy tam, gdzie inni ich nie widz (Clark & Watson, 1991a; Watson & Clark, 1984). Innymi sowy, wracajc do naszej wczeniejszej dyskusji dotyczcej sytuacji yciowych, najoglniej rzec ujmujc, wymiar Afektu Negatywnego/neurotyzmu czy si z systematycznymi rnicami indywidualnymi w subiektywnej oceni wydarze. Charakterystyczna zmienno Cechy emocjonalne i temperamentalne odzwierciedlaj stabilne rnice indywidualne w

rednim nateniu poziomu afektywnego. Ponadto poszczeglne osoby wykazuj te charakterystyczne rnice w stopniu zmiennoci nastroju. Na przykad, Larsen i Diener wraz z zespoem (por. Larsen & Diener, 1987) przeprowadzili szereg bada nad cech intensywnoci afektu", ktra dotyczy oglnego natenia lub wielkoci reakcji afektywnej. Osoby z wysokim nateniem Intensywnoci Afektu reaguj silniej zarwno na pozytywne, jak i na negatywne bodce wywoujce nastrj; charakterystyczne s dla nich wyraniejsze fluktuacje - i std wiksza zmienno - zarwno Afektu Pozytywnego, jak i Negatywnego. Oznacza to, podkrelmy, i zmienno w zakresie nastroju pozytywnego jest istotnie zwizana ze zmiennoci w skali nastroju negatywnego. Zaleno ta wystpia take w naszych wasnych badaniach nad dobow zmiennoci nastroju. W tym nurcie bada Depue i inni (1987) wykazali, e charakterystyczna zmienno jest nieodczn cech Zaangaowania Behawioralnego (ZB). Jak ju wspomniano, ZB to system biobehawioralny, cile powizany z dowiadczaniem Afektu Pozytywnego. Depue i wsppracownicy przedstawili dowody sugerujce, e jednostki mog by sensownie klasyfikowane nie tylko ze wzgldu na swj redni poziom ZB, lecz take ze wzgldu na charakterystyczny stopie jego fluktuacji wok tendencji centralnej. Scharakteryzowali ponadto te dwa wskaniki ZB - redni poziom i charakterystyczn zmienno - jako stosunkowo od siebie niezalene. Na przykad, osoby o wysokim poziomie zmiennoci mog posiada wysoki lub niski redni poziom ZB bd plasowa si gdzie porodku obydwu kracw. Autorzy ci wykazali ponadto, e wikszo ludzi ujawnia do skromne charakterystyczne zrnicowania w poziomie ZB; znaczcym wyjtkiem s osoby cierpice na cyklotymi, wykazujce na tym wymiarze ogromne wahania.

Naszym zdaniem rnice indywidualne w charakterystycznej zmiennoci s najprawdopodobniej ogromnie istotne dla zrozumienia przey afektywnych, z pewnoci te powinny by traktowane przez badaczy bardziej systematycznie i uwanie. Analiza wynikw naszych bada pozwala przypuszcza, e zmienno nastroju pozytywnego jest bardziej interesujca ni zmienno nastroju negatywnego. Jest tak dlatego, e zmienno Afektu Negatywnego jest silnie skorelowana ze rednim poziomem wynikw w wymiarze Afektywnoci Negatywnej/Neurotyzmu. W przeprowadzonych przez nas trzydniowych badaniach nastroju, w ktrych uczestniczyo blisko trzystu badanych, zmienno nastroju negatywnego korelowaa z oglnym rednim poziomem Afektu Negatywnego w granicach od 0,60 do 0,80. Dlatego te badania zmiennoci tego nastroju nie mog wnie zbyt wiele uytecznej informacji ponad te, ktre mona uzyska z istniejcych ju miar cech i temperamentu. Zmienno nastroju pozytywnego - przeciwnie - jest sabo zwizana ze rednim poziomem afektywnym; w tych samych badaniach trzydniowych korelowaa ze rednim poziomem Afektu Pozytywnego -0,12, a Afektu Negatywnego -0,37. Zatem to ocena charakterystycznej zmiennoci w zakresie Afektu Pozytywnego przyniesie najprawdopodobniej wany przyrost wiedzy o przeyciach afektywnych. Integracja i konkluzje Podsumowujc, wymienione cztery klasy czynnikw dostarczaj sensownego roboczego modelu dowiadczenia afektywnego. Jak stwierdzilimy, cechy emocjonalne i temperamentalne su jako oglna podstawowa charakterystyka osoby wyznaczajca globalny poziom Afektu Pozytywnego i Negatywnego. Trzy pozostae typy wyznacznikw s natomiast odpowiedzialne za dowiadczane przez kad jednostk znaczne fluktuacje nastroju wok jej charakterystyki

podstawowej. Z jednej strony, czynniki zewntrzne wywouj znaczne, ale bardzo nieregularne wahania nastroju wyraajce reakcje jednostki na zmieniajce si warunki rodowiskowe. Z drugiej strony, endogenne rytmy biologiczne odpowiedzialne s za cykliczno dowiadcze afektywnych. Wreszcie same te fluktuacje nastroju mona ujmowa dyspozycyjnie - na przykad taki czynnik, jak Intensywno Afektu wyraa oglne rnice indywidualne w wielkoci reakcji afektywnych na oddziaywania endogenne i egzogenne. Paul Ekman i Richard J. Davidson: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? Clore i LeDoux, psycholog poznawczy i neurolog, zgadzaj si co do tego, e dowiadczenie emocjonalne angauje nasz uwag. Potem jednak zaczynaj si rnice. LeDoux kadzie nacisk na niewiadome przetwarzanie informacji, aktywujce sie emocji. wiadomo kierowana jest na najbardziej prawdopodobne rdo pobudzenia. (Byoby interesujce dowiedzie si, w jakim stopniu owo skierowanie na rdo jest zdeterminowane przez czynniki filogenetyczne, a w jakim przez ontogenetyczne). Dyskusja Clore'a nad zalenoci natenia dowiadczenia emocjonalnego od celw, standardw i postaw dotyczy procesw, ktre zwykle s wiadome. Clore omawia te wag zarwno intensywnoci, jak i czasu trwania przeycia emocjonalnego, przyjmujc, e czas trwania zwizany jest z celem, a intensywno - z liczb koniecznych poznawczych restrukturyzacji. Stanowisko Pankseppa wydaje si zbiene z pogldami LeDoux, gdy mwi on, e wewntrzna wiadomo stanw emocjonalnych i motywacyjnych jest sposobem kategoryzowania przez ukad nerwowy biologicznego znaczenia zdarze. Przekonuje te, e emocjonalne stany uczuciowe silniej s zwizane z generatorami wzorcw motorycznych ni z analizatorami

sensoryczno-percepcyjnymi. Twierdzenie Pankseppa, e wszystkie ssaki maj te same uczucia emocjonalne oraz e wszystkie posiadaj samowiadomo, pozostaje w wyranej sprzecznoci ze stanowiskiem Averilla. Chocia Panksepp dopuszcza moliwo, e dowiadczanie emocji jest ksztatowane i indywidualizowane przez spoeczne i jednostkowe dowiadczenie, samo dowiadczenie emocjonalne nie jest dla niego wytworem spoecznym, czym niewtpliwie jest ono dla Averilla. Uczucia emocjonalne s dla Averilla historiami, ktre opowiadamy sobie po to, by pokierowa zachowaniem i je wyjani. Inaczej ni pozostali autorzy tego rozdziau, Averill nie mwi nam, czy w uczuciach ma swj udzia biologia, ale konsekwencja jego wypowiedzi jest taka, e udziau tego nie ma. Averill przekonuje take, e uczucia nie s kluczow kwesti w definiowaniu emocji, poniewa moemy przeywa emocje, nie majc wiadomoci ich przeywania, powszechne s te uczucia, ktre emocjami nie s. Przyznaje jednak, e subiektywne dowiadczenie jest jedn z najbardziej prototypowych cech emocji". Watson i Clark skupiaj si gwnie na nastrojach, a nie na emocjach, cho ich dyskusja o wpywie czynnikw egzogennych na nastrj mogaby rwnie dobrze dotyczy emocji. Zgodnie z ich stanowiskiem nastroje dadz si zredukowa do afektu pozytywnego i negatywnego. Autorzy ci stwierdzaj, e jednostki rni si nie tylko swoim typowym nastrojem czy jego si, podkrelaj te, jak wiele wystpuje w nastroju zmian. Nie zajmuj si problemem, w jaki sposb subiektywne odczucia nastroju mogyby rni si od subiektywnych odczu emocji. LeDoux czyni bardzo wane spostrzeenie na pocztku swej wypowiedzi, zauwaajc, e problem dowiadczania nie jest wyjtkowy dla badania emocji. Dowiadczamy te wspomnie, spostrzee, wyobrae i tak dalej. Brak rozwizania problemu dowiadczania i wiadomoci nie

utrudni bada w tamtych obszarach, nie powinien wic ich utrudni i w przypadku emocji. Moemy dokona znacznego postpu, odpowiadajc na pytanie, jak mzg przetwarza bodce emocjonalne i jak wytwarza reakcje emocjonalne, nawet jeli - podobnie jak w przypadku percepcji barw - nie rozwiemy problemu wiadomoci i nie rozstrzygniemy jej kodw jakociowych. Epilog Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka o afekcie: dalsze perspektywy bada W posowiu do kadego rozdziau podkrelilimy zgodnoci i rozbienoci wystpujce w odpowiedziach na kade z dwunastu pyta. W tym miejscu na pocztek rozwaymy kilka kwestii przewijajcych si przez wszystkie pytania, ustalajc to, co naszym zdaniem stanowi ich wsplny grunt, i przedstawiajc nasz wasny pogld na trzy problemy, w ktrych pojawiaj si rozbienoci. Nastpnie nawiemy do kadego z dwunastu pyta i przedstawimy niektre nasze pomysy na badania, ktre mogyby rozwin nauk o afekcie. O ile w posowiach prbowalimy nie wtrca wasnych opinii, o tyle ten rozdzia z koniecznoci musi odzwierciedla nasze przekonania. Zapewne inni wspautorzy tej ksiki uwaaliby, e jakie inne podstawowe sprzecznoci pomidzy badaczami s warte komentarza, a wielu zaproponowaoby inny plan przyszych bada. Nie twierdzimy, e ostatnie sowo naley do nas; nie istnieje jeden najlepszy punkt widzenia czy te plan bada, gwnie dlatego, e dysponujemy na razie zbyt ma iloci danych. Oprcz przedstawianych przez nas argumentw mona wysun jeszcze mnstwo innych. Chcemy jednak, by czytelnik, koczc lektur tej ksiki, wiedzia, jakie badania nad emocjami powinny by wykonane. Jeli za si z nami nie zgodzi i ten brak zgody pobudzi go do mylenia o badaniach, ktre chciaby urzeczywistni, to ksika nasza speni swoje zadanie.

Wczeniejsz wersj tego rozdziau wysalimy do piciu wspautorw reprezentujcych szeroki wachlarz pogldw. aden z nich nie zgodzi si ze wszystkim, co napisalimy, chocia my skorzystalimy z ich uwag krytycznych i, w odpowiedzi na sugestie, wprowadzilimy zmiany do treci tego epilogu. W tej chwili badania mog pj wieloma drogami. Wybr tej a nie innej drogi to zarazem ocena, co jest (najbardziej) wane, co si prawdopodobnie opaci i jaki rodzaj bada przyniesie najwicej satysfakcji. O tym, ktre drogi oka si najbardziej produktywne, bdziemy wiedzieli lepiej za dziesi lat. Z czym zgadza si wikszo badaczy emocji? Pierwotnie nie umiecilimy sowa wikszo" w tytule tego podrozdziau, jednak nie bez zdziwienia stwierdzilimy, e niemao jest rozbienoci midzy opiniami na temat niektrych z przedstawianych tu punktw. Jednak wszyscy badacze charakteryzuj emocj jako zoon z pewnych elementw, przy czym wikszo tych elementw i funkcji mona by uj nastpujco: 1. Emocja jest wywoywana przez przetwarzanie informacji i ocen zdarze. Rozbieno opinii dotyczy sposobu charakteryzowania tych procesw i stopnia ich uniwersalnoci. 2. Emocjom towarzysz zmiany fizjologiczne i zmiany w ekspresji. S one do pewnego stopnia odmienne dla kadej emocji. Badacze rni si pogldami na temat tego: (a) czy kada emocja ma specyficzny dla siebie sygna, cho niemal wszyscy si zgadzaj co do wystpowania takiego sygnau w przypadku niektrych emocji; (b) czy kad cechuj odrbne zmiany w aktywnoci autonomicznego i centralnego ukadu nerwowego oraz (c) w jakim stopniu sygnay lub zmiany fizjologiczne maj charakter uniwersalny 3. Emocjom towarzyszy wydobywanie istotnych wspomnie i oczekiwa, a take pewne sposoby radzenia sobie ze zdarzeniami wywoujcymi emocje.

4. Emocje angauj subiektywne dowiadczenie, stan uczuciowy, ktry moe obejmowa wiadomo niektrych lub wszystkich tych elementw. Dla niektrych teoretykw jest ~o jedyny istotny element emocji; dla innych subiektywne dowiadczenie nie ma podstawowego charakteru. Jeszcze inni s zdania, e znajdujc si pod wpywem emocji, nie zawsze moemy by wiadomi swych emocjonalnych odczu. Emocja nie jest fenomenem peryferycznym, lecz angauje cay organizm. Emocjonalne dowiadczenia ksztatuj i odzwierciedlaj indywidualny rozwj osobowoci. Emocja spenia kilka funkcji, chocia badacze rni si co do ich liczby i charakteru: 1. Emocje maj wasnoci motywujce o tyle, o ile ludzie d do maksymalizacji dowiadczania emocji pozytywnych i minimalizacji emocji negatywnych. 2. Emocje organizuj behawioralne i fizjologiczne wzorce radzenia sobie z wywoujcymi je zdarzeniami, przerywajc mniej wane, biece dziaania. Emocje jeli s bardzo intensywne mog dezorganizowa zachowanie i planowanie. 3. Sygnay emocjonalne informuj innych. Funkcja ta ma decydujce znaczenie nie tylko w dziecistwie, lecz podczas caego ycia toczcego si jako interakcje spoeczne. 4. Emocjonalne dowiadczenie kadej osoby oddziauje na jej dobrostan i moe mie implikacje dla jej zdrowia psychicznego. Co do czego badacze emocji nie zgadzaj si? Czy lepiej pojmowa emocje w kategoriach jakociowo rnych stanw, czy te w kategoriach wymiarw, na ktrych si one rni? Wikszo badaczy postuluje w ramach podejcia ewolucjonistycznego wystpowanie pewnej liczby oddzielnych emocji takich, jak zo, strach, wstrt i tak dalej. Wikszo poznawczo zorientowanych badaczy studiuje jzyk emocji lub waciwoci stanw emocjonalnych i postuluje pewien ukad emocjonalnych kontinuw czy wymiarw takich, jak: przyjemnyprzykry, pobudzenie-brak pobudzenia, denie -unikanie, itd. S oczywicie wyjtki, na przykad Lazarus,

teoretyk oceny poznawczej, postuluje istnienie jakociowo odrbnych emocji, za Davidson, psychofizjolog, uwaa denie-unikanie za fundamentalny wymiar rnicujcy emocje. Nie widzimy sprzecznoci pomidzy podejciem jakociowym i dymensjonalnym, oba s uyteczne dla rnych celw. aden z proponowanych dotd ukadw dymensji nie oddaje adekwatnie rnic pomidzy jakociowo rnymi emocjami. Mimo to wiele dymensji adekwatnie opisuje rozmaito przeywania jakociowo odrbnych emocji. Niektre z dymensji pozwalaj te rnicowa pomidzy poszczeglnymi emocjami. Dymensja intensywnoci umoliwia rozrnienie siy epizodw zoci, epizodw strachu, i tak dalej. By moe jest te tak, e pewne emocje cechuj si sabszym zrnicowaniem intensywnoci ni inne (na przykad zakres moliwych nate dowiadczania zoci moe by wikszy ni zakres moliwych nate zaskoczenia). Wymiar znaku (przyjemne-nieprzyjemne) moe odrnia grupy emocji: zo, strach, odraza i smutek s nieprzyjemne, podczas gdy ulga, zadowolenie, rozbawienie i duma s przyjemne. Dymensja znaku moe te opisywa rnice wewntrz kadej grupy emocji, cho jest to mniej pewne. Czy zo zawsze jest bardziej nieprzyjemna ni strach? Dymensja przyjemne-nieprzyjemne nie powinna by jednak stosowana do odrniania odmian tej samej emocji. Jeli na przykad jakie przeycia zwizane ze strachem s bardziej nieprzyjemne ni inne, to rnice te lepiej oddaje dymensja intensywnoci ni przyjemnocinieprzyjemnoci. Z kolei wymiar denie-unikanie moe suy rwnie dobrze opisywaniu rnych odmian tej samej emocji (na przykad zo wywoujca denie - zo prowadzca do unikania), jak i do rnicowania pomidzy emocjami (zo zwykle wywouje denie, a odraza - unikanie). Wymiar aktywnypasywny

pozwala rozrnia odmiany tej samej jakociowo emocji, ale take odmienne emocje (na przykad zwykle bardziej aktywn emocj jest zo ni smutek). . Ile jest emocji? Pytanie to pozbawione jest znaczenia dla teoretykw zasiadajcych wymiarow natur emocji, ktrzy zreszt przywouj jako argument na rzecz swojego stanowiska rozbienoci pogldw wystpujce midzy teoretykami emocji jako stanu dyskretnego, ci ostatni bowiem proponuj rn liczb emocji, w zalenoci od rodzaju uwzgldnianych przez siebie danych. Dotychczasowe badania przekonuj o kulturowej niezmiennoci wyrazu mimicznego piciu emocji: gniewu, strachu, smutku, radoci i wstrtu (przegld danych - Ekman, 1989; por. te krytyka tych danych dokonana przez Russella, 1994, i odpowied Ekmana, 1994, oraz Izarda, 1994). Nie ma jeszcze zgody co do uniwersalnoci takiego wzorca mimicznego dla zaskoczenia, pogardy i wstydu/poczucia winy. Podobn list emocji sugeruj badania nad jzykowymi nazwami emocji (Shaver i in., 1987), cho brak tu bada midzykulturowych. Istniej te dowody na pewn specyfik pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego dla gniewu, strachu, wstrtu i smutku (Ekman, 1992a; Levenson, 1992; Levenson i in., 1992). Cho wyniki te zreplikowano w kulturach zarwno zachodnich, jak i niezachodnich, nadal trwaj dyskusje nad ich znaczeniem teoretycznym (Ortony, Turner, 1990; Tassinary, Cacioppo, 1992; Zajonc, Mackintosh, 1992). Istniej te dane dowodzce odmiennoci zapisu EEG w stanie emocji pozytywnej i negatywnej (Davidson, 1992). Jak na razie brak danych wiadczcych o specyficznej aktywnoci EEG dla treciowo rnych emocji, jak gniew, strach, czy wstrt, cho odmiennym zapisem EEG cechuj si zaburzenia oparte na smutku (depresja) i strachu (fobie).

Cz kontrowersji wok liczby emocji mona rozwiza, przyjmujc, e emocje nie s pojedynczymi stanami dyskretnymi, lecz rodzinami stanw pokrewnych (por. Ekman, 1992b; Lazarus, 1991; Shaver i in., 1987). Stany nalece do tej samej rodziny wykazuj pewne podobiestwa w zakresie ekspresji, aktywnoci fizjologicznej i wywoujcych je ocen poznawczych. Stany nalece do rnych rodzin emocjonalnych winny si rni pod tymi wzgldami, a w dalszej czci tego rozdziau przedyskutujemy kwesti, jakiego rodzaju badania byyby konieczne dla wykazania takich rnic. Inna cz kontrowersji wok liczby emocji wie si z trudnociami w rzetelnym rozrnianiu poszczeglnych zjawisk afektywnych (por. Rozdzia 2). . Dziki czemu mona si zorientowa, e wystpia emocja? Czy istniej jakie konieczne oznaki wystpowania emocji? Jak dotd odpowied musi brzmie nie". W badaniach nad emocjami winno si rwnoczenie uywa wielu metod, czc pomiary zachowania, aktywnoci fizjologicznej i subiektywnego dowiadczenia. Uwaamy, e badacze nie powinni opiera si tylko na werbalnych sprawozdaniach badanych osb. Zbyt wiele dotychczasowych danych zebrano metod kwestionariuszow, przy jej zastosowaniu moliwe jest, e osoba badana, ktra faktycznie nie przeywa adnej emocji, stara si przypomnie sobie lub wyobrazi sobie, co mogaby w danej sytuacji odczuwa. Sposb, w jaki ludzie ujmuj wasne dowiadczenie emocjonalne, jest dla psychologa wanym rdem danych, jednak nie naley sdzi, e ujcie wasnych emocji przedstawia si tak samo w trakcie jej przeywania, jak i przypominania, bd jedynie wyobraania. Jeszcze inny problem z danymi, ktre dotychczas zostay zebrane, polega na tym, e wikszo z nich zebrano, posugujc si skalami szacunkowymi i kwestionariuszami, nie za pytaniami z otwartym systemem odpowiedzi.

Wanych danych o zmianach stanu emocjonalnego w miar upywu czasu moe dostarczy prowadzona w sposb cigy relacja o doznawanych stanach emocjonalnych (por. Marchitelli, Levenson, 1992). Nazbyt czsto jednak podstawowym rdem informacji o dowiadczeniu emocjonalnym jest nie tyle na bieco prowadzona relacja z przeywanych stanw emocjonalnych, ile podsumowanie przeytych ju stanw dokonane za pomoc stawiania ocen na skalach szacunkowych. Rosenberg i Ekman (1994) wykazali, e tego rodzaju sdy retrospektywne s silnie podatne na efekt wspczesnoci (por. te Ptacek i in., 1994). Pewnym rozwizaniem moe by tu proszenie badanego, by wskazywa natenie rnych stanw w trakcie ich przeywania (Levenson i in., 1980; Sher, Levenson, 1982), cho wad tej metody jest ograniczona liczba stanw, jak mona w ten sposb bada, oraz zaburzajcy wpyw takich pomiarw na samo przeywanie stanw afektywnych. Jeszcze inna technika zbierania danych o subiektywnych przeyciach polega na filmowaniu przy pomocy kamery wideo badanego w trakcie przeywania emocji i proszenie o oceny przeywanych stanw dopiero w trakcie pniejszego odtwarzania zapisu (Rosenberg, Ekman, 1994; Levenson, Gottman, 1983; Gottman, Levenson, 1985). Perspektywy dalszych bada Pytanie 1: Czy istniej emocje podstawowe? Rozwaymy tu dwie dziedziny bada: studium kultur, o ktrych powiada si, e nie wystpuj w nich emocje uwaane przez niektrych badaczy za uniwersalne oraz badania dotyczce pojcia rodziny stanw emocjonalnych. Badania nad nieobecnymi" emocjami Stanowisko konstrukcjonistw spoecznych, na przykad Averilla i Shwedera, wspieraj doniesienia o kulturach, w ktrych nie wystpuj pewne

emocje uwaane za uniwersalne. Na przykad Singe Howell (informacja osobista, czerwiec 1985) stwierdzia, e w pewnych badanych przez ni kulturach nie pojawiaa si emocja gniewu. Gdyby faktycznie w kulturach tych nie byo ladu gniewu, adnego wzorca reakcji w odpowiedzi na prowokacj, zniewag czy frustracj, adnego przenoszenia gniewu na inne obiekty, wyranie przeczyoby to bezporednio stanowisku zakadajcemu uniwersalno emocji (por. odpowiedzi Ekmana, Pankseppa i Scherera na Pytanie 1). Uniwersalici mog sobie poradzi z doniesieniami na temat nieobecnych" emocji, zakadajc, e antropologowie mogli przeoczy jakie subtelne oznaki emocji bd e dana emocja wystpuje, cho nie ma w danej kulturze swojej nazwy, bd te e jej przejawy s tumione we wczesnych okresach rozwojowych. Z pogldem tym zgodna jest obserwacja Levy'ego (1984), e cho jzyk mieszkacw Tahiti nie zawiera odrbnej nazwy dla smutku, a Tahitaczycy nie rozpoznaj tej emocji, a jednak przejawiaj we wasnym zachowaniu typowe dla niej reakcje. Ujawniaj takie reakcje na przykad w odpowiedzi na bycie odrzuconym przez kochan osob, cho interpretuj je jako oznak choroby, nie smutku, i nie wi ich w aden sposb z doznanym odrzuceniem. Niestety, nie istniej adne zapisy filmowe czy wideo, ktre potwierdzayby to twierdzenie Levy'ego. Stwierdzenie faktycznej nieobecnoci danej emocji w jakiej kulturze wymagaoby starannej wsppracy antropologw i psychologw w badaniach nad ni. Ju dysponowanie choby dwoma niezalenymi obserwatorami, szczeglnie, jeliby si rnili pogldami w kwestii uniwersalnoci emocji, byoby znacznym postpem w stosunku do obecnej sytuacji, w ktrej rdem kadej informacji antropologicznej s obserwacje poczynione przez pojedynczego badacza. Istotne dla

wykrycia subtelnych przejaww spornych emocji byoby te dysponowanie tamami wideo z zapisem naturalnych interakcji przedstawicieli badanej kultury Naleaoby take przeprowadzi dogbne wywiady z przedstawicielami danej kultury na temat sposobu interpretowania przez nich sytuacji zwykle wywoujcych nieobecne" w tej kulturze emocje. Mona by te sprbowa przeprowadzi badania nad praktykami socjalizacyjnymi stosowanymi w trakcie wczesnego rozwoju, eby sprawdzi, czy nie s one ukierunkowane na zahamowanie wyraania przez dziecko owych nieobecnych" emocji. W badaniach tych powinny by stosowane bodce, o ktrych wiadomo, e powszechnie wywouj dan emocj u bdcych we wczesnych fazach rozwoju dzieci z kultur zachodnich (jak na przykad uskok przestrzenny dla strachu czy ograniczenie ruchw ramienia dla gniewu). Gdyby tego rodzaju badania niemowlt, dzieci i osb dorosych faktycznie wykazay istnienie kultur pozbawionych jakichkolwiek przejaww takich emocji jak gniew czy strach, wielu autorw tej ksiki musiaoby radykalnie zmieni swe pogldy (Davidson, Dunn, Ekman, Frijda, Goldsmith, Izard, Kagan, Lazarus, LeDoux, Levenson, Panksepp i Scherer), cho niektrzy mogliby dziki temu znale dowody na potwierdzenie swoich pogldw (Averill, Clore i Shweder). Na przeprowadzenie tego rodzaju bada zostao jednak ju bardzo niewiele czasu z uwagi na intensywny rozwj komunikacji midzykulturowej. Badania nad rodzinami stanw emocjonalnych Pojcie rodziny stanw emocjonalnych (por. odpowied Ekmana na Pytanie 1) zakada, e na takie emocje, jak gniew, strach, wstrt i tak dalej, skadaj si pewne grupy pokrewnych stanw majcych jakie wsplne cechy (oceny poznawcze,

wzorce ekspresji i dozna, reakcje fizjologiczne) odrniajce je od innych rodzin emocjonalnych. Cho rodzina emocji" zdaje si pocigajc metafor, pojcie to jest do niejasne i nie ma jak dotd podstaw empirycznych. Ekman posuguje si tu metafor tematu z wariacjami, co implikuje istnienie pewnego rdzenia wasnoci podstawowych. Moliwe jednak, e trafniejsza, jest inna metafora, metafora rodzestwa", zgodnie z ktr kady ze stanw jest nieco odmiennym reprezentantem danej rodziny i aden nie reprezentuje danej rodziny lepiej czy w sposb bardziej typowy i podstawowy ni stany pozostae. Badania nad kad ze wspomnianych wasnoci (ocenami poznawczymi, wzorcami ekspresji i dozna, reakcjami EPILOG fizjologicznymi) powinny rozstrzygn, ktra z tych dwch metafor jest trafniejsza, i czy pojcie rodziny emocji jest w ogle potrzebne. Badania takie wymagayby przeledzenia rnych przypadkw wystpowania co najmniej dwch emocji, na przykad, gniewu i strachu. Obserwacja rnych naturalnie si pojawiajcych przypadkw przeywania tej samej emocji dostarczyaby danych na temat niezmiennikw w zdarzeniach poprzedzajcych wzbudzenie danej emocji. Nagrania wideo mogyby pozwoli na identyfikacj charakterystycznych dla danej emocji wzorcw ekspresji, wokalizacji i innych zachowa, za eksperymentalne wzbudzanie danej emocji byoby niezbdne do wykonania pomiarw reakcji fizjologicznych, subiektywnych dozna i sposobu, w jaki przeywajcy emocj czowiek tumaczy sobie ich powstawanie. Badacze emocji powinni korzysta z postpw metodologicznych innych dziedzin bada biobehawioralnych, na przykad dla rozstrzygnicia kwestii, czy rne emocje stanowi typy (jednostki taksonomiczne), czy raczej stanowi przejaw ilociowej tylko zmiennoci na jakich

wymiarach. Zjawiska mog mie natur kategorialn nawet jeeli wi si ze zmiennoci na pewnych wymiarach (na przykad tempo akcji serca). Cho wiemy na przykad, e rozkad ilorazu inteligencji w kadej duej populacji ma charakter normalny, cz osb z dolnego kraca rozkadu naley do jakociowo innych kategorii ni reszta badanych, na przykad cierpi na zesp Downa. Tak wic nawet przy normalnym rozkadzie danej cechy niesuszne byoby zakadanie przynalenoci wszystkich osb do jakociowo tej samej kategorii. Powinnimy wic kadorazowo rozway, czy w odniesieniu do badanego zjawiska bardziej adekwatny jest model zmiennoci cige , czy te raczej zmiennoci kategorialnej. W ostatniej dekadzie rozwinito szereg metod statystycznych pozwalajcych oceni kategorialno natury badanego zjawiska (por. Meehl, 1992). Stanowi to szczeglnie istotny problem w badaniach psychopatologicznych, w ktrych trzeba rozstrzyga, czy osoby z kracw rozkadu nale do odrbnych jakociowo kategorii, czy te raczej cechuje je kracowe natenie jakociowo niezmienionych cech. Dysponujc wystarczajco liczn prb pomiarw jakiej cechy cigej (na przykad tempa akcji serca) w rnych stanach emocjonalnych, mona wykorzysta tego rodzaju metody do wnioskowania, czy stany te rni si jakociowo, czy ilociowo. Pytanie 2: Co odrnia emocje od nastroju, temperamentu i innych poj afektywnych? Cho rozrnienie midzy emocj a nastrojem, temperamentem i innymi zjawiskami afektywnymi ma kluczowe znaczenie, nad problemem tym wykonano zdumiewajco ma liczb bada empirycznych. Wikszo autorw wypowiedzi skadajcych si na niniejsz prac postuluje

pewien zwizek nastrojw z emocjami polegajcy na zmianie progw wzbudzania emocji pod wpywem nastroju. Niewiele jednak wiadomo o mechanizmie, ktry mgby wywoywa tego rodzaju prawidowo. W jaki sposb powinny by zorganizowane badania nad poszukiwaniem odpowiedzi na to pytanie? Pierwsza decyzja dotyczy selekcjonowania osb badanych z uwagi na ich skonno do popadania w jaki nastrj. Nie wiadomo jednak, czy osoby cechujce si wysokim wynikiem w narzdziach mierzcych podatno na okrelony nastrj zawsze znajduj si w tym nastroju. Jeeli nie znajdowayby si w owym nastroju w momencie badania, to badanie staoby si tym samym bezprzedmiotowe. Alternatywne postpowanie mogoby polega na zmierzeniu osobom badanym przeywanego przez nie nastroju na wstpie bada i wybraniu do dalszych pomiarw jedynie tych ludzi, ktrzy s w interesujcym nas nastroju. Taka procedura selekcyjna jest jednak kopotliwa i wymaga duej liczby osb badanych na wstpie. Decyzja druga to wybr narzdzia do pomiaru nastroju. Czy powinno to by narzdzie w rodzaju PANAS, mierzce jedynie pozytywno-negatywno nastroju, czy te narzdzie mierzce okrelon jako (tre) nastroju pozytywnego lub negatywnego? Odpowied zaley od celu, w jakim badanie zamierza si przeprowadzi. Trzecia kwestia dotyczy zada, jakich naleaoby uy do pomiaru efektw nastroju. Rozwamy dynamik reaktywnoci emocjonalnej w odpowiedzi na standardowe warunki wzbudzajce reakcje afektywne. Na przykad sposb, w jaki nastrj wpywa na reaktywno emocjonaln, mona zilustrowa badaniami, w ktrych wywietla si fragmenty filmw wywoujcych rne emocje. Osoby cechujce si silnym nastrojem pozytywnym mog w trakcie

prezentacji takich bodcw dowiadcza emocji pozytywnej albo wczeniej, albo silniej, albo w sposb bardziej dugotrway ni osoby o sabych skonnociach do nastroju pozytywnego. Tego rodzaju wskaniki szybkoci pojawiania si reakcji emocjonalnej, jej intensywnoci i zalegania mog by korelowane z fizjologicznymi i behawioralnymi miarami emocji. Badania takie powinny oczywicie by powtarzane przy zmianie treci i rodzaju bodca wywoujcego dany stan afektywny. Wedle propozycji Ekmana emocje w odrnieniu od nastrojw - cechuj si specyficznym wzorcem ekspresji mimicznej. Jak na razie niewiele bada uzasadnia t tez i nikt nie zidentyfikowa jeszcze takich elementw ekspresji mimicznej, ktre wystpowayby jedynie przy nastroju, a byy nieobecne podczas ekspresji jakich emocji. Cho nie wydaje nam si, aby badania nad wzorcami mimicznymi nastroju miay si okaza owocne, naleaoby je prowadzi na przykad za pomoc techniki ukrytego nagrywania mimiki twarzy osb rnicych si skonnoci do takich czy innych nastrojw. Tego rodzaju reakcje mimiczne mogyby nastpnie by analizowane za pomoc Systemu Kodowania Reakcji Twarzy (Facial Action Coding System, Ekman, Friesen, 1978). Ekman postawi te hipotez, e nastrj moe wyraa si w zrnicowaniu tonicznej aktywnoci mini twarzy, co mona by sprawdza za pomoc pomiarw elektromiograficznych mini twarzy osb znajdujcych si w okrelonym nastroju. Powinno to by jednak czynione w odrbnych badaniach, poniewa pomiary elektromiograficzne mog hamowa niektre spord obserwowalnych reakcji mini twarzy Trudniej zweryfikowa empirycznie hipotez Davidsona, e nastrj ukierunkowuje przebieg

procesw poznawczych, podczas gdy emocja - przebieg zachowania. Z hipotezy tej wynika jednak empirycznie weryfikowalne przypuszczenie, e nastrj nakada na procesy poznawcze silniejsze ograniczenia ni emocje, co moe wynika choby z duszego czasu jego trwania. Tak wic pomiar znieksztacenia procesw poznawczych, dokonywany w jaki czas po wzbudzeniu emocji lub nastroju powinien wykaza mniejsze efekty dla emocji, gdy jest to stan, ktry szybciej zanika ni nastrj. Ten ostatni powinien natomiast trwa duej i nadal znieksztaca przebieg procesw poznawczych. Pomysy te mona sprawdza na rne sposoby. Jedna strategia to oddzielne wzbudzanie emocji lub nastroju i mierzenie ich wpywu na jaki przejaw przetwarzania informacji. Po kadej z manipulacji (zamierzonej jako wzbudzajca gwnie nastrj bd gwnie emocj) badani mogliby wykonywa zadanie mierzce automatyczne zmiany alokacji uwagi wzrokowej (por. Matthews, 1990) celem stwierdzenia, czy manipulacja nastrojem wywoaa silniejsz zmian przebiegu procesw uwagi ni manipulacja emocj. Zasadnicza hipoteza takiego badania to przewidywanie, e manipulacja nastrojem bardziej ukierunkowaaby uwag na bodce pozytywne ni manipulacja emocj, nawet gdyby pomiar uwagi bliszy by w czasie wzbudzeniu emocji ni wzbudzeniu nastroju. Jeden z mechanizmw psychologicznych ewentualnie odpowiedzialnych za to zjawisko wiza si moe z tym, e emocja czciej ni nastrj skierowana jest na pewien wyodrbniajcy si obiekt. Poniewa nastrj w mniejszym stopniu ukierunkowany jest na specyficzne obiekty, moe on znieksztaca przetwarzanie informacji o szerszym zakresie obiektw. Pytanie 3: Jak funkcj peni emocje? Cho wszyscy autorzy tej ksiki wypowiadaj si w sprawie funkcji spenianych przez

emocje, problemowi temu powicono jak dotd bardzo niewiele bada empirycznych. Czciowo wynika to z niejednoznacznoci samego pojcia funkcji, pod ktrym rozumie tu bdziemy bezporednie konsekwencje pojawienia si stanu emocjonalnego. Niektre z istotnych tu zmiennych trudno mierzy w laboratorium. Na przykad wielu autorw (por. Pytanie 3) twierdzi, e funkcj emocji jest aktywizacja okrelonych tendencji do dziaania. Jednake otoczenie laboratoryjne nakada w wikszoci przypadkw daleko idce ograniczenia na zachowania, ktre mogyby si przejawia u badanych osb. Trudno zatem bada tendencje behawioralne w sposb bezporedni i wikszo badaczy poprzestaje na najprostszym wyjciu w postaci zapytywania badanych o to, jak skonni byliby si zachowa. Nie ma jednak jasnoci, jak dalece tego rodzaju wypowiedzi pokrywaj si z rzeczywistymi tendencjami do dziaania. Konieczne s wic badania nad naturalnymi interakcjami spoecznymi, szczeglnie w odniesieniu do niemowlt i dzieci, u ktrych mona by obserwowa pojawianie si zarwno emocji, jak i dziaa. Klasycznym rodowiskiem nadajcym si do prowadzenia takich bada moe si sta plac dziecinnych zabaw. Obserwacje spontanicznych zachowa dzieci mogyby umoliwi stwierdzenie, czy oznaki okrelonych emocji skutkuj jakimi charakterystycznymi dla nich rodzajami zachowa. O wystpieniu emocji mona by wnioskowa na podstawie zachowa mimicznych i wokalnych. Gdyby udao si zidentyfikowa rzetelne oznaki rnych emocji, mona by sprawdza, czy po ich wystpieniu pojawiaj si jakie powtarzalne wzorce zachowa. Jeeli trafne s analizy Clore'a, to naley oczekiwa duej rnorodnoci zachowa nastpujcych w wyniku emocji, cho zachowania bdce nastpstwem tej samej emocji winny cechowa si du jednorodnoci celu.

Dla prowadzenia takich bada naleaoby zapewne skonstruowa jaki system kodowania celw dziaania na podstawie jego obserwacji. Trudno jednak oczekiwa wystpowania takich zachowa u dorosych osb przykadnie siedzcych na krzele w trakcie bada laboratoryjnych. Stopie wpywu emocji na procesy poznawcze okaza si przedmiotem pewnych kontrowersji. Kwestii tej dotyczy take poprzednie pytanie o relacje midzy emocjami i nastrojami, jako e jedna z proponowanych tu rnic dotyczy wanie wpywu tych stanw afektywnych na procesy poznawcze. Nasi autorzy zdaj si formuowa dwa gwne rodzaje pogldw na temat wpywu emocji na poznanie. Pierwszy to uznanie, e wpywy takie polegaj na automatycznym ksztatowaniu operacji poznawczych, drugi za pogld, e emocje wpywaj na bardziej rozbudowane interpretacje zdarze. Gwna trudno w empirycznym badaniu tych kwestii zostaa ju poprzednio wskazana i wie si z rozrnieniem, czy wzbudzony w jaki sposb stan afektywny jest emocj czy te nastrojem. Potrzebne s tu eksperymenty, w ktrych wzbudzano by emocje, a bezporednio potem mierzono by przebieg zarwno automatycznych, jak i kontrolowanych procesw poznawczych. Cakiem moliwe, e eksperymenty takie wyka silniejszy wpyw jednych emocji na procesy kontrolowane, za innych - na procesy automatyczne. Moliwo tak sugeruj badania nad zjawiskami z zakresu psychopatologii, w ktrych stwierdzono, e lk silniej wpywa na procesy automatyczne, podczas gdy depresja na procesy kontrolowane (por. Mineka, Sutton, 1992). Cho ani lk, ani depresja nie s zwyczajnymi emocjami, dane te stanowi zacht do prowadzenia podobnych bada nad konsekwencjami normalnych" emocji. Niektrzy autorzy odnieli si take do problemu dysfunkcjonalnoci emocji, zauwaajc, e

dysfunkcjonalno moe polega na pojawianiu si emocji w niewaciwym dla niej kontekcie oraz na nazbyt dugim czasie jej trwania. Sugestie te podkrelaj piln potrzeb bada nad czasow dynamik emocji. Dysponujemy ju dobrymi narzdziami umoliwiajcymi rozpoczcie takich bada. Moliwe, e badania czasowych charakterystyk reakcji mimicznych i fizjologicznych wywoywanych przez standardowe czynniki wzbudzajce okrelone emocje wyka odmienno zmian zachodzcych w rnych czciach systemu emocjonalnego, cho moliwo ta nie bya rozwaana w odpowiedziach na pytanie o funkcje emocji. Innym rodzajem dysfunkcji, ktra moe stanowi prekursor depresji, jest brak zdolnoci do inicjowania zdarze pozytywnych. Przynajmniej niektre odmiany depresji cechuj si trwaym brakiem zainteresowania przyjemnociami i brakiem umiejtnoci ich dowiadczania. Zaburzenie polegaoby tu nie na zaleganiu emocji negatywnej, lecz na braku emocji pozytywnych, co mona by diagnozowa za pomoc pomiaru odpowiednich reakcji fizjologicznych i behawioralnych wystpujcych po zdarzeniu standardowo wywoujcym pozytywne emocje. . Pytanie 4: Jak wyjani dowody na powszechno zdarze poprzedzajcych emocje? Obecnie dysponujemy ju znaczn iloci danych kwestionariuszowych dotyczcych treci powszechnych przekona na temat czynnikw wzbudzajcych poszczeglne emocje, a cz tych danych pochodzi z bada midzykulturowych (Boucher, Brandt, 1981; Scherer, Wallbot, Summerfield, 1986). Cho jest to wany rodzaj informacji, naley pamita, e dotyczy ona jedynie sposobu, w jaki ludzie przedstawiaj sobie czynniki wywoujce emocje, a opinie ludzi mog jedynie czciowo pokrywa si z faktycznym przebiegiem procesw emocjonalnych.

Dane z bada kwestionariuszowych stanowi istotn wskazwk, kiedy i w jakich warunkach mona oczekiwa wystpowania poszczeglnych emocji. Na ich podstawie naleaoby prowadzi obserwacje w rodowisku naturalnym i w laboratorium celem sprawdzenia, jak czsto podawane przez ludzi warunki faktycznie wywouj dane emocje. Warto tu posuy si takimi metodami, jak oceny obserwatorw, wideonagrania zachowa i sytuacji, w jakich maj one miejsce, oraz formuowane przez samych badanych objanienia, co i z jakiego powodu odczuwaj. W ten sposb mona by na przykad okreli, w jaki sposb bezporednia relacja o emocji rni si od relacji formuowanych przez osoby nie odczuwajce w danym momencie teje emocji. Niezalenie od stopnia pokrywania si rnych relacji, dane takie mog okaza si nieocenione dla zrozumienia warunkw wzbudzajcych poszczeglne emocje. Dane na temat zdarze wzbudzajcych emocje mona uzyskiwa take za pomoc dziennika" prowadzonego przez osoby badane, cho samo prowadzenie takiego dziennika moe znieksztaca faktycznie przeywane emocje. Rwnolegle do dziennika warto byoby take zbiera dane obserwacyjne celem stwierdzenia, ktre emocje s nadreprezentowane, a ktre niedoreprezentowane w dziennikach. Ekman zakada, e zdarzenia wzbudzajce emocje s czsto oceniane w sposb automatyczny, a wic z pominiciem wiadomoci osoby przeywajcej emocje. Moliwo taka jest oczywicie bardzo kopotliwa dla tych metod badania emocji, ktre opieraj si na sprawozdaniach sownych, si rzeczy nie docierajcych do tego rodzaju procesw automatycznych. Jednake nowoczesne instrumentarium psychologii umoliwia dokonywanie porednich, niemniej rygorystycznych pomiarw niewiadomych procesw poznawczych. Na przykad, skoro zakada

si, e uniwersalnym zdarzeniem wywoujcym smutek jest nieodwracalna strata, to po wzbudzeniu smutku mona badanych prosi o podejmowanie decyzji leksykalnych (rozstrzyganie, czy krtko prezentowany cig liter jest sensownym sowem, czy te nie), prezentujc na przemian sowa zwizane i nie zwizane z dowiadczaniem straty. Gwnym przewidywaniem byaby hipoteza, e stan smutku powoduje silniejsze ni inne stany skrcenie czasu podejmowania decyzji w odniesieniu do sw semantycznie zwizanych ze strat. . Pytanie 5: Ile procesw poznawczych potrzeba do wzbudzenia emocji? Procesy oceny poznawczej mog nastpowa w dwojakiego rodzaju warunkach. W jednych pojawianie si emocji jest kwesti milisekund i czowiek przeywajcy emocj moe zorientowa si w niej dopiero wtedy, gdy jej przeywanie jest ju' w toku. W innych warunkach powstawanie emocji trwa duej i czowiek jest wiadomy tego, co wzbudza jego emocje, zanim jeszcze si ona rozpocznie. Zdaniem Ekmana (1977) proces oceny poznawczej ma charakter automatyczny w pierwszych warunkach, za kontrolowany - w warunkach drugich. Cho rozrnienie to ma w istocie charakter raczej kontinuum ni dychotomii, wskazuje ono na moliwo wzbudzania emocji przy braku korowego przetwarzania informacji. Gdy emocje pojawiaj si w sposb automatyczny, ludzie nie s w stanie zda relacji z dokonanego przez siebie procesu oceny; mog jedynie przedstawi swj sposb rozumienia procesu powstawania emocji. Tylko w warunkach drugiego rodzaju, kiedy emocja jest rezultatem wiadomego procesu oceny, proces emocjonalny mona bada za pomoc werbalnych sprawozda samych badanych. Naszym zdaniem pierwszy krok ku badaniom empirycznym winien polega na zidentyfikowaniu zdarze prowadzcych bd to do automatycznych, bd do kontrolowanych ocen sytuacji wzbudzajcych emocje. Gwnym markerem emocji wzbudzanych ocenami automa-

tycznymi winien by bardzo szybki czas ich pojawiania si. Jakie s cechy charakterystyczne emocji stanowicych nastpstwo ocen automatycznych? Jak dalece s one zrnicowane? Pod jakim wzgldem rni si one od emocji stanowicych wynik wiadomej oceny poznawczej? W kroku nastpnym winnimy bada natur i wasnoci samego procesu oceny poznawczej. Wspomnielimy ju poprzednio o metodach wspczesnej nauki poznawczej umoliwiajcych empiryczne badanie procesw niewiadomych. Sdzimy, e tego rodzaju metody mona zastosowa take w badaniach nad procesem oceny automatycznej celem stwierdzenia, jakie procesy poznawcze zostay niewiadomie zaktywizowane i jak przebiegaj one w czasie. Wnioskowanie takie mona take opiera na pewnych technikach fizjologicznych (jak na przykad metoda potencjaw wzbudzonych okrelonym zdarzeniem). ~ Pytanie 6: Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi wzorcami reakcji fizjologicznych? Wikszo autorw jest zdania, e jeeli poszczeglnym emocjom towarzysz specyficzne wzorce pobudzenia fizjologicznego, to naley ich poszukiwa w obrbie centralnego ukadu nerwowego. Cho w ostatnim dziesicioleciu 354 uzyskano take pewne obiecujce wyniki wskazujce na specyficzno funkcjonowania autonomicznego ukadu nerwowego (AUN), wielu autorw kwestionuje logik mylenia pozwalajcego oczekiwa znaczniejszej specyficznoci poszczeglnych emocji w zakresie aktywizacji AUN. Dokadnie rzecz biorc, trudno oczekiwa takiej specyficznoci, skoro rnym okazjom pojawiania si tej samej emocji moe towarzyszy aktywizacja bardzo odmiennych tendencji do dziaania, za AUN dostarcza fizjologicznego wsparcia antycypowanym dziaaniom, a

nie samym emocjom. Pogld przeciwny zakada, e jeeli w ewolucyjnej przeszoci gatunku adaptacyjne byo pojawianie si okrelonego dziaania w trakcie przeywania danej emocji, to mona oczekiwa, e do dzi emocji tej towarzyszy wzbudzenie tendencji do tego dziaania, co pozwala oczekiwa take jakiego specyficznego wzorca aktywnoci AUN w trakcie przeywania owej emocji. Pewna ilo danych empirycznych przemawia za tym drugim stanowiskiem. Najbardziej przekonujce dane zebrano jednak w badaniach, w ktrych prosi si ludzi o odgrywanie" mimicznego wyrazu okrelonych emocji. Wstpne dane wskazuj na wystpowanie takiego samego wzorca mimicznego nawet przy duej odmiennoci wywoujcych je zada (Levenson, Carstensen, Friesen, Ekman, 1991), cho badania te wymagaj jeszcze poszerzenia i powtrze. Co wicej, dane te zebrano w warunkach, w ktrych emocjom nie mogy towarzyszy adne adekwatne do nich dziaania. Oczywistym kolejnym krokiem empirycznym na drodze do dalszego wyjanienia tego problemu winno by badanie wzorca reakcji fizjologicznych osb, u ktrych wzbudzeniu tej samej emocji towarzyszy perspektywa odmiennych dziaa. Najatwiej tego dokona, proszc badanych, by wyobraali sobie jak emocj i rne dziaania, do jakich mogaby ona prowadzi. Na przykad mona poinstruowa badanych, by wyobrazili sobie, e kto prbuje ich skrzywdzi, za oni sami prbuj: (a) uciec, (b) ukry si lub te (c) walczy z napastnikiem (tego rodzaju badanie wykona Lang, 1979, cho niestety prosi swoich badanych, aby wyobraali sobie rwnie okrelone zmiany fizjologiczne, na przykad przyspieszenie akcji serca). Samo wyobraanie dziaa to jeszcze nie to samo, co ich wykonywanie, a jednak tego rodzaju badania mogyby by dobrym punktem wyjcia do studiw nad tym problemem.

Wielkie postpy poczyniono w badaniach nad aktywizowaniem u zwierzt obwodw nerwowych uwikanych w proste procesy emocjonalnego uczenia si. Badania te jednoznacznie wskazuj na podstawow rol ciaa migdaowatego w zachowaniu emocjonalnym, cho Davidson wskazuje na doniesienia kwestionujce t rol ciaa migdaowatego u ludzi. Niewtpliwie konieczne s dalsze badania nad ludmi z uyciem procedur neuroobrazowania o dobrych rozwizaniach przestrzennych (jak tomografia pozytronowa czy funkcjonalny rezonans magnetyczny) wystarczajcych do identyfikacji funkcjonalnej aktywnoci ciaa migdaowatego. Rol aktywnoci tego ciaa mona bada, posugujc si standardowymi procedurami wzbudzania emocji, cznie z tymi, ktre wykazay istotn rol ciaa migdaowatego w badaniach nad zwierztami (na przykad wstrzs wywoujcy strach, Davis, Hitchcock, Rosen, 1987; czy warunkowanie klasyczne, LeDoux, 1992). Szczeglnie interesujce z teoretycznego punktu widzenia mog okaza si badania porwnujce emocje z tego samego albo z rnych wymiarw. Na przykad wrd emocji negatywnych zarwno strach, jak i wstrt zawieraj silny komponent wycofania si, ktrego pozbawione s gniew i smutek. Niektre emocje pozytywne zawieraj silny komponent zbliania si (antycypacja osignicia podanego obiektu), ktrego pozbawione s inne emocje (na przykad zadowolenie wynikajce z osignicia podanego celu). Wanym zadaniem badawczym jest przeledzenie funkcjonalnej neuroanatomii obwodw nerwowych rnicujcych krace wymiaru wycofanie-zblianie si i rnicujcych poszczeglne emocje w obrbie tego samego kraca owego wymiaru. Panksepp podnosi problem moliwych rnic neurochemicznych pomidzy emocjami, niemal

cakowicie pomijany w dotychczasowych badaniach nad ludmi (ale por. Depue i in., w druku), cho badania nad zwierztami sugeruj istnienie takich rnic. Niedawne badania endokrynologiczne wykazay wystpowanie bardzo krtkotrwaych zmian (Cannes, Goodman, Lent, 1991). W oparciu o badania nad zwierztami podsumowywane przez Pankseppa mona rozpocz studia nad zrnicowaniem hormonalnej charakterystyki poszczeglnych emocji pozytywnych i negatywnych. Dotychczasowe badania nie wykazay rnic pod wzgldem poziomu HPA midzy afektem pozytywnym i negatywnym, cho mog je wykaza badania posugujce si bardziej wyrafinowanymi metodami. Inna strategia badawcza moe polega na badaniu funkcjonalnych zmian neuroanatomicznych wystpujcych po zayciu specyfikw zmieniajcych nastrj czy emocje. Pouczajce byoby dowiedzie si, jak zmiany aktywnoci rnych obszarw mzgu koreluj ze zmianami stanw emocjonalnych wystpujcych pod wpywem takich substancji. Idealnym rozwizaniem byoby te rwnoczesne dokonywanie pomiarw aktywnoci ukadu autonomicznego, centralnego ukadu nerwowego (za pomoc tomografii pozytronowej czy funkcjonalnego rezonansu magnetycznego) i ukadu hormonalnego. Tego rodzaju bada jeszcze nie przeprowadzono. . Pytanie 7: Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje? Ludzie mog kontrolowa przeywane przez siebie emocje na wiele sposobw unika potencjalnie awersyjnych bodcw, hamowa ekspresj emocji, wykorzystywa dystraktory zewntrzne i wewntrzne i tak dalej. Ludzie niewtpliwie podejmuj te rne strategiczne zabiegi, aby nasila czsto i czas trwania emocji pozytywnych. Warunkiem przyszego rozkwitu bada nad kontrol emocji jest jaka prba specyfikacji mechanizmw, dziki ktrym kontrola ta moe przebiega.

Najodpowiedniejszym punktem wyjcia byby zapewne wybr jakiej ograniczonej liczby strategii kontrolowania emocji i prba szczegowej charakterystyki ich mechanizmw. Na przykad jedn ze strategii kontroli jest umysowe wyczenie si ze stanu emocji. By moe proces ten jest podobny do odangaowania uwagi, ktre Posner i wsppracownicy zidentyfikowali w wykonanych przy uyciu tomografii pozytronowej badaniach nad skadnikami procesu uwagi. Moliwe, i umiejtno wyczenia si z biecej emocji zaley od aktywnoci kory przedniej czci pata czoowego, poniewa pacjenci z uszkodzeniem tego pata cierpi midzy innymi na perseweracje. Jednak perseweracja w zakresie emocji (by moe stanowica przejaw braku umiejtnoci wyczenia si ze stanu emocjonalnego) nie bya jeszcze przedmiotem systematycznych bada. Badania nad umiejtnoci wyczania ju wzbudzonej emocji mogyby wykorzystywa prezentacj silnego bodca wywoujcego emocj trwajc nadal po usuniciu samego bodca (wiadomo e na przykad pewne fragmenty filmw maj t waciwo). Bezporednio po usuniciu emocjorodnego bodca badanym prezentowano by jeden z dwch sygnaw. Jeden z nich sygnalizowaby badanemu, by prbowa przerwa trwajcy proces emocjonalny, drugi nie sygnalizowaliby takiego zadania. Prezentowanie takich sygnaw ju po wycofaniu emocjorodnego bodca ma t zalet, e zapobiega strategiom kontroli emocji oddziaujcym w momencie pocztkowego przetwarzania informacji bodcowej. Takie strategie regulowania poznawcz ocen bodca same w sobie s godne uwagi, ale prawdopodobnie stanowi one inny mechanizm psychologiczny od tego, ktry ley u podstaw wyczania ju wzbudzonej emocji. Niewtpliwie konieczne s rwnie rozwojowe badania nad kontrol emocji, tak jak bowiem

przekonuj rozwaania naszych autorw, jednym z najwaniejszych elementw rozwoju emocjonalnego jest pojawienie si umiejtnoci samokontroli emocji. Pouczajce byoby przeprowadzanie bada nad rozwojem tej umiejtnoci zarwno w rodowisku naturalnym, jak i laboratoryjnym, najlepiej w powizaniu z badaniami nad procesami dojrzewania pewnych funkcji mzgowych. Jeeli przednie czci pata czoowego istotnie odgrywaj wan rol w procesach kontroli emocji (na przykad Davidson, 1993), dobrze byoby podda szczegowym badaniom pacjentw z uszkodzeniem tego obszaru mzgu, aby lepiej scharakteryzowa wystpujcy u nich deficyt w zakresie kontroli emocjonalnej. By moe pacjenci tacy s w stanie kontrolowa wasne emocje w oparciu o jakie wskazwki zewntrzne, a umiejtno ta zanika u nich dopiero w warunkach, w ktrych mieliby opiera si wycznie o wskazwki wewntrzne. Ustalenie standardowych procedur obiektywnego badania procesw kontroli emocjonalnej pozwoli na prowadzenie bada nad indywidualnymi rnicami w tym zakresie i ich zwizkiem ze wzorcami aktywnoci rnych obszarw mzgu. Najpilniejsza wydaje si potrzeba skonstruowania obiektywnych metod pomiaru rnych aspektw kontroli emocjonalnej procesu wzbudzanego za pomoc pewnych wystandaryzowanych procedur. Pewne prby w tymi kierunku podjli Levenson i Gross w kontekcie swoich bada nad dowolnym hamowaniem aktywnoci mini twarzy podczas ogldania emocjorodnych fragmentw filmowych. Procedur t naleaoby uzupeni wariantami, w ktrych osoby badane s proszone o podjcie prb kontrolowania ekspresji emocji ju po wzbudzeniu tej ostatniej, tak aby wyeliminowa zrnicowanie wynikajce z procesw uwagi i pocztkowej interpretacji emocjorodnych bodcw. Skonstruowanie takiej procedury umoliwioby badania nad wieloma aspektami mechanizmu kontroli emocji.

. Pytanie 8 i 9: Czy emocje mog by niewiadome? Jaki jest zwizek emocji z pamici? Pytania te s na tyle sobie bliskie, e omwimy je cznie. Aby wyjani, dlaczego pytania te naley traktowa cznie, przypomnijmy pewn metod kliniczn uywan przez Korsakowa w badaniu pacjentw dotknitych niepamici. Korsakow wita ich uciskiem rki, w ktrej ukrywa pinesk. Przy nastpnym spotkaniu pacjenci dotknici amnezj nie rozpoznawali badacza ani nie przypominali sobie poprzedniego z nim spotkania, cho zdecydowanie unikali podawania mu rki, a na ich twarzach pojawia si grymas blu, gdy Korsakow wyciga do w ich kierunku. Posugujc si wspczesn terminologi, powiedzielibymy, e u pacjentw tych zachowaa si ukryta pami nieprzyjemnego ucisku rki. Jednak z powodu cikiej amnezji nie byli w stanie wiadomie rozpozna lekarza, przejawiajc dziwaczne rozkojarzenie jawnego i ukrytego rozpoznania jego osoby. Cho kliniczne obserwacje tego rodzaju s znane ju od pewnego czasu, mao jest systematycznych bada nad tym problemem. Warto byoby przeprowadzi badania pacjentw z amnezj z uyciem bodcw wywoujcych emocje zarwno pozytywne, jak i negatywne, aby sprawdzi, czy ukryta pami emocjonalna wystpuje z jednakow si przy obu znakach emocji. Jak dotd bardzo niewiele wiemy o rnicach midzy wiadom i niewiadom pamici emocjonaln. Jednak dysponujemy ju metodami pozwalajcymi bada powstawanie niewiadomej pamici afektywnej. Na przykad Ohman posugujc si warunkowaniem klasycznym wykaza, e wstecznie maskowane obrazy twarzy ludzkich mog nabiera wartoci afektywnej dziki ich kojarzeniu z bodcem awersyjnym, nawet jeeli badani s kompletnie niewiadomi faktu, e widzieli

te twarze w przeszoci. W procedurze maskowania wstecznego twarz ujawniajca emocje jest krtko eksponowana, a nastpnie natychmiast zastpowana obrazem twarzy neutralnej. W subiektywnym przekonaniu badanych postrzegaj oni jedynie twarz neutraln. Jeeli trafna jest dokonana przez LeDoux analiza neuronalnych substratw tego zjawiska, uczenie si skojarze midzy widokiem danych twarzy a bezwarunkowym bodcem emocjonalnym powinno zalee od dziaania ciaa migdaowatego. Natomiast w przypadku braku maskowania obrazw twarzy, obrazy te winny by wiadomie spostrzegane i czowiek powinien nabywa informacji o widzianych twarzach w sposb zarwno jawny, jak i ukryty, a zatem dziki dziaaniu tak hipokampa, jak i ciaa migdaowatego. Hipotezy te mona sprawdza w badaniach mierzcych dopyw krwi do rnych obszarw mzg-u za pomoc tomografii pozytronowej lub funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Niewiele rwnie wiadomo o trwaoci niewiadomej pamici emocjonalnej. Mona tu sobie wyobrazi badania, w ktrych jednej grupie osb eksponuje si twarze wstecznie maskowane i kojarzone z awersyjnym bodcem (niewiadome warunkowanie reakcji emocjonalnej), drugiej za grupie eksponuje si twarze bez maskowania wstecznego i rwnie kojarzone z bodcem awersyjnym. Wreszcie w trzeciej grupie eksponowane s te same twarze, ale ju bez kojarzenia ich z czymkolwiek. Po badaniu naleaoby dokona kilku (na przykad w szeciomiesicznych odstpach) pomiarw rozpoznania i lubienia uprzednio widzianych twarzy, aby stwierdzi, czy niewiadoma pami emocjonalna trwa rwnie dugo jak pami wiadoma. Formuowane dotd sugestie dotyczyy sytuacji, w ktrych badani mog by niewiadomi bodcw wywoujcych ich emocje. Inny przypadek to niewiadomo samej reakcji emocjonalnej,

kiedy czowiek nie jest w stanie zrelacjonowa dowiadczanych emocji. Zapewne wikszo z nas potrafi przypomnie sobie sytuacj kontaktu z jak osob, ktrej twarz zdradzaa subtelne oznaki zmieniajcych si emocji, a jednak owa osoba najwyraniej nie zdawaa sobie z nich sprawy Obserwacja obrazu twarzy sfilmowanych podczas rzeczywistych interakcji spoecznych czsto nasuwa wniosek o duej gstoci" mimicznych i pozamimicznych oznak przeywanych przez ludzi emocji. Najprawdopodobniej umysowe zapisanie wszystkich tych oznak znacznie przekracza moliwoci pamici operacyjnej. Anegdoty anegdotami, jednak laboratoryjne badanie tego rodzaju zjawisk wydaje si zadaniem do trudnym. Jedna z moliwych do zastosowania metod moe polega na przerywaniu strumienia aktywnoci w trakcie interakcji spoecznej. Powiedzmy, dwie osoby odbywaj interakcj, a ich mimika jest (za porednictwem zapisu wideo) kodowana przez dowiadczonych obserwatorw. Kiedy obserwator zauwaa wyraz mimiczny wanie badanej emocji, przesya sygna osobie badanej, ktrej zadanie polega na wskazaniu wasnego wyrazu twarzy na przykad za porednictwem wyboru ktrego z wideogramw przedstawiajcych rne wzorce ekspresji mimicznej. Sygnay takie mogyby by wysyane przez obserwatora zarwno w momentach faktycznej ekspresji emocji, jak i w momentach neutralnych. Po zakoczeniu interakcji mona by porwna sdy osb badanych z ocenami obserwatorw, zwracajc szczegln uwag na sprzecznoci midzy nimi. Bardzo moliwe, e ludzie silnie si rni stopniem uwiadamiania sobie wasnego zachowania ekspresyjnego (por. na przykad Weinberger, Schwartz, Davidson, 1979). Proponowana tu strategia badawcza moe si jednak okaza niewykonalna, poniewa badani, ktrym raz przerwano interakcj, mog nadmiernie skupia si na oczekiwaniu nastpnej przerwy

Inny temat zwizany z niewiadomoci afektu, a niemale wcale nie badany, to emocje dowiadczane podczas marze sennych (wyjtkiem s niedawne badania Merritta i in.,1994). Nieliczne dotd przeprowadzone badania wskazuj na silne wysycenie marze sennych emocjami, ktre jednak sabo s pamitane. Nie wiemy ani tego, czy emocje przeywane podczas snu powtarzaj si u tej samej osoby z jak konsekwencj, ani czy wi si w jaki sposb ze stanami emocjonalnymi przeywanymi wczeniej i pniej na jawie, ani nawet tego, czy choby znak tych emocji mona mierzy za pomoc wskanikw fizjologicznych (jak asymetria zapisu EEG, Davidson, 1992, czy inne metody, Lang, Bradley, Cuthbert, 1990). Tego rodzaju wskaniki fizjologiczne mona by porwnywa z subiektywnymi relacjami osb badanych przekazywanymi po obudzeniu. Pytanie 10: Na czym polegaj indywidualne rnice w aktywnoci emocjonalnej? Pytanie to jest przedmiotem intensywnych bada empirycznych, ktre wymagaj do licznych prb badanych i - idealnie rzecz biorc - winny mie charakter poduny. Indywidualne zrnicowanie emocji moe dotyczy siy reakcji, okresu jej latencji i czasu powrotu do neutralnego poziomu podstawowego. Nie ma jednak dotd jasnoci, czy wewntrznie zgodne rnice indywidualne obserwuje si tylko wewntrz rnych skadnikw systemu emocjonalnego (fizjologiczny, ekspresyjny, doznaniowy), czy take midzy nimi. Nie wiemy take, czy rnice indywidualne dotycz specyficznych emocji, czy tylko emocji o okrelonym znaku, czy wrcz wszystkich moliwych emocji. Dalszych bada wymaga take problem staoci rnic indywidualnych w trakcie ycia jednostki (por. dalsz dyskusj pod nagwkiem Pytanie 11"). Nie s nam znane badania, ktre rozstrzygayby kwesti, czy rnice

indywidualne wyraniej ujawniaj si w reakcjach emocjonalnych na bodce sabe, czy te silne. Wysoko progu wzbudzania emocji sama w sobie moe by przedmiotem indywidualnego zrnicowania. Inna interesujca moliwo jest taka, e rnice indywidualne s silniejsze w pniejszej, bardziej rozwinitej fazie reakcji na bodziec emocjorodny ni w fazie pocztkowej2. Badanie rnic indywidualnych jest strategi przydatn do ledzenia fizjologicznych skadnikw emocji. Jeeli badacz zakada, e dany element fizjologiczny X jest specyficzny dla jakich konkretnych emocji lub ich klasy, to moe bada korelacj midzy indywidualnym zrnicowaniem ludzi pod wzgldem X a rnicami pod wzgldem reagowania dan, interesujc go emocj. Konkretnym przykadem wykorzystania tej strategii s niedawne badania Davidsona i wsppracownikw nad indywidualnym zrnicowaniem asymetrii pobudzenia przednich czci patw czoowych i zwizkiem tej asymetrii z reaktywnoci emocjonaln (Tomarken, Davidson, Henriques, 1990; Wheeler, Davidson, Tomarken, 1993). Seria bada wykazaa, e osoby cechujce si przewag aktywizacji przedniej czci prawego pata czoowego cechuj si take silniejsz reakcj negatywn na bodce awersyjne. . Pytanie 11: Na czym polega rozwj emocjonalny? Jedn z najbardziej widocznych oznak rozwoju czowieka w trakcie ycia s zmiany dotyczce rnych skadnikw jego reakcji emocjonalnej. Badania nad rozwojem emocjonalnym s bardzo trudne z uwagi na wymg rwnowanoci bodcw emocjorodnych uywanych w odniesieniu do badanych osb w rnym wieku. Na przykad wielu autorw wypowiadajcych si na temat rozwoju zastanawiao si, czy istota dowiadczania danej emocji pozostaje niezmienna w trakcie rozwoju czowieka. Empiryczne badania tej kwestii wymagaj dysponowania rwnowa-

nymi bodcami wywoujcymi t emocj u osb w rnym wieku. Albowiem stwierdzenie ewentualnych rnic wiekowych natychmiast nasuwa pytanie, czy faktycznie oznaczaj one postpujce z wiekiem zmiany w reagowaniu emocjonalnym, czy te s wynikiem odmiennego traktowania danych bodcw przez osoby w rnym wieku. Paknsepp formuuje hipotez, e pewne zmiany w rozwoju emocjonalnym wynikaj z biologicznego dojrzewania procesw nerwowych. Teza ta ma doniose znaczenie dla bada rozwoju zarwno czowieka, jak i zwierzt. Konieczne jest jednak wyjcie poza czysto opisowe korelacje midzy zmianami w funkcjonowaniu ukadu nerwowego a zmianami w funkcjonowaniu emocjonalnym. W centralnym ukadzie nerwowym zachodzi rwnoczenie tak wiele zmian, e samo stwierdzenie tego rodzaju korelacji zdaje si dalece niewystarczajce. Potrzebne s badania, w ktrych manipulowano by funkcjami mzgu w okrelony sposb, a nastpnie obserwowano wpyw tych manipulacji na wskazany w hipotezie element rozwoju emocjonalnego. Niektrzy badacze (na przykad Denenberg, Yutzey, 1985; Fox, Davidson, 1984) sdz, e dowolne hamowanie ekspresji emocji negatywnych jest czciowo zaporedniczone hamowaniem midzypkulowym, a dokadniej - hamowaniem aktywnoci pkuli prawej przez pkul lew, za porednictwem spoida wielkiego. Jeeli hipoteza ta jest prawdziwa, to naley oczekiwa, e osoby z uszkodzonym spoidem wielkim powinny ujawnia specyficzny deficyt w zakresie dowolnego hamowania emocji negatywnych przy nienaruszonych innych aspektach funkcjonowania emocjonalnego. Hipotez t mona sprawdza na zwierztach, dokonujc u czci z nich przecicia spoida wielkiego i obserwujc ich pniejszy rozwj emocjonalny. Gdyby byy to

rezusy, to mona by na przykad oczekiwa pojawiania si u osobnikw normalnych zwykej sekwencji reakcji na rozk z opiekunem, gdzie po fazie protestu nastpowaaby faza reakcji bardziej stonowanej. Jeeli to rozwojowe osabienie reakcji protestu jest uzalenione od hamowania midzypkulowego, nie powinno si go obserwowa u map z przecitym spoidem wielkim. Tego samego problemu dotyczy mog obserwacje dzieci, ktre urodziy si z nie wyksztaconym spoidem wielkim. Przedmiotem kontrowersji jest znaczenie rozwojowo wczesnych mimicznych wyrazw emocji (por. wypowiedzi Camras i Izarda). Wedle jednego pogldu mimiczny wyraz twarzy odpowiadajcy jakociowo odrbnym emocjom nie zmienia si w trakcie ycia i jest dobrym wskanikiem stanu emocjonalnego. Pogld przeciwny zakada, e ten sam wyraz mimiczny moe pojawia si przy rnych stanach emocjonalnych, jako e mimika jest czciowo uzaleniona od zmieniajcych si czynnikw kontekstualnych. Do rozstrzygnicia tej kwestii konieczna jest wiksza ilo danych z obserwacji liczniejszych ni dotd prbek badanych. Pouczajce byioby dowiedzie si, w jaki sposb okrelone wyrazy mimiczne wi si w rnych okresach wieku zarwno z poprzedzajcymi je zdarzeniami, jak i z nastpujcymi po nich zachowaniami. Mona by na przykad wybra jeden czy dwa mimiczne wzorce ekspresji i zbada, jakie zdarzenia poprzedzaj ich pojawianie si, a jakie po nich nastpuj w rnych okresach wiekowych. Inna kwestia wymagajca dalszych bada to zwizek midzy istotnymi elementami rozwoju emocjonalnego i poznawczego. Dunn argumentuje, e pojawienie si nowych emocji w drugim i trzecim roku ycia owocuje rozwojem nowych umiejtnoci poznawczych. Ciekawe byoby

porwnanie okrelonych umiejtnoci poznawczych (na przykad przewidywania dziaania innych osb) u dzieci w tym samym wieku, u ktrych ju pojawiy si okrelone emocje, jak wstyd czy zakopotanie, i u tych, u ktrych te emocje jeszcze si nie pojawiy. Byby to jeszcze inny sposb podejcia do zwizkw midzy elementami rozwoju poznawczego i emocjonalnego. . Pytanie 12: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? Jestemy zwolennikami czstszego posugiwania si metodami umoliwiajcymi osobom badanym swobodne wypowiedzi na temat swoich uczu. Cho analiza swobodnych wypowiedzi jest stosunkowo kopotliwa, pewna liczba sformuowanych ju leksykonw emocji umoliwia kodowanie swobodnych wypowiedzi. poniewa nie ma zgody co do tego, jakie kategorie opisu emocji s najbardziej uyteczne, doniesienia z bada powinny przedstawia nie tylko kategorie, ale i same kategoryzowane wypowiedzi. Kiedy badany ju sformuuje swobodn wypowied, czsto warto go poprosi o dodatkowe oceny intensywnoci wskazanych przeze przey. We wasnych badaniach prosimy zwykle badanych o ocen intensywnoci uczu na skali dziewiciostopniowej rozcigajcej si od kraca w ogle nie czuj tej emocji" do kraca najsilniejsze odczuwanie tej emocji, jakie mi si kiedykolwiek zdarzyo" (Davidson i in., 1990; Ekman i in., 1990; por. te Levenson, Ekman, Friesen, 1990). By moe warto rozway dostosowywanie takich ocen intensywnoci nie tylko do najsilniejszego w yciu odczuwania danej emocji, ale take do wyobraenia, jakie moe by najsilniejsze odczuwanie danego uczucia przez ludzi w ogle (por. Ekman, w przygotowaniu). Rozwijane s i inne metody kalibrowania ocen dokonywanych przez osoby badane. Na przykad niektrzy badani maj skonno do czstszego posugiwania si maksymalnym kracem

skal szacunkowych, inni za - minimalnym. Wheeler, Davidson i Tomarken (1993) skonstruowali opart na analizie regresji metod usuwania tego rodzaju tendencyjnoci z oszacowa na skalach typu Likerta. Posugiwanie si t metod nasila korelacj subiektywnych ocen ze wskanikami fizjologicznymi. Warto take rozway moliwo opisywania subiektywnych dozna w kategoriach innych ni werbalne - za pomoc kolorw, dwikw czy rnego rodzaju obrazw wzrokowych. Na przykad nikt nie wykorzysta wynikw Clynesa (1973) wskazujcych, e rnym emocjom towarzysz odmienne wzorce naciskania przez badanych przycisku dotykowego. Naley te kontynuowa badania nad wspomnieniami i subiektywnymi doznaniami osb badanych (por. Levenson, Tsai, w przygotowaniu; Rime, Philipot, Cisamolo, 1990; Scherer, Wallbott, 1994). Dobrze byoby te wiedzie, w jaki sposb rni si subiektywny opis aktualnie przeywanej emocji od jej opisu podawanego w stanie uczuciowo neutralnym. Wiele technik umoliwia zebranie opisu emocji w trakcie jej przeywania, najczciej stosuje si zbieranie danych opisowych bezporednio po przeyciu emocji. Jednak nawet po krtkiej prezentacji emocjorodnych bodcw (na przykad jednominutowy fragment filmu) pojawia si wicej ni jedna emocja, a badania wskazuj, e w podawanych przez ludzi opisach dysproporcjonalnie du rol odgrywaj emocje, ktre pojawiy si jako ostatnie (Rosenberg, Ekman, 1994). Zalet relacji retrospektywnych jest jednak fakt, e nie znieksztacaj one sposobu odczuwania emocji, co moe mie miejsce, kiedy prosi si badanych 0 opis emocji w trakcie ich przeywania, szczeglnie jeli taki opis ma charakter rozbudowany i wykracza poza prost ocen pozytywnoci-negatywnoci przeywanego stanu. Inna

metoda polega na dokonywaniu oceny intensywnoci emocji przez same osoby badane w trakcie ogldania przez nie wideozapisu interakcji, podczas ktrej emocje te byy przeywane (Levenson, Gottman, 1983), lub w trakcie powtrnego ogldania emocjorodnego fragmentu filmu (Rosenberg, Ekman, 1994). Gottman i Levenson (1985) prosili swoich badanych o cige relacjonowanie pozytywnoci-negatywnoci wasnych emocji za pomoc joysticka, za Rosenberg i Ekman prosili badanych, by zatrzymywali projekcj filmu przy kadej scenie, ktr pamitali jako wzbudzajc poprzednio ich emocje, po czym badani oceniali t emocj pod rnymi wzgldami. W odniesieniu do kadej z tych technik warto byoby okreli, ktre ze skadnikw emocji (wyraz mimiczny, wokalizacje, fizjologiczne wskaniki orodkowe i obwodowe) najsilniej koreluj z dowiadczeniem subiektywnym. Korelacje te mog zapewne zmienia si w zalenoci od metody, a take wieku, osobowoci i kultury, z jakiej pochodz badani. 362 Konkluzje Posugujemy si tu terminem nauka o afekcie" poniewa jestemy przekonani, e nie sposb w peni zrozumie emocje bez rwnoczesnego zrozumienia innych zjawisk afektywnych z nimi graniczcych. Konieczne jest wyjanienie rnic midzy emocjami, nastrojami, preferencjami, cechami emocjonalnymi, i zaburzeniami emocjonalnymi. Zrozumienie kadego z tych zjawisk wymaga jednak posugiwania si jednorodnym zestawem metod badawczych. Jestemy przekonani, e odpowied na kade z dyskutowanych w tej pracy podstawowych pyta wymaga rozbudowanego programu bada empirycznych. Dysponujemy ju szeregiem metod wzbudzania emocji i pomiaru rnych aspektw dowiadczenia emocjonalnego. Cho w badaniach

nad emocjami zawsze bd uywane kwestionariusze, mamy nadziej doczeka czasw, w ktrych emocje bd czciej badane za pomoc metod obserwacyjnych i sigajcych po dorobek psychobiologii. Niezbdne s badania nad rwnoczesnym przeywaniem rnych emocji, wzbudzanych na rne sposoby u osb w rnym wieku, porwnanie ich z emocjami przeywanymi w warunkach naturalnych. Takie programy bada z definicji wymagaj wsppracy specjalistw z rnych dziedzin psychologii, a take wsppracy psychologw z przedstawicielami innych nauk (lingwistyki, socjologii, antropologii, psychiatrii, nauki o ukadzie nerwowym, zoologii i innych). Tematem integrujcym psychologi byy w latach siedemdziesitych badania nad funkcjonowaniem poznawczym. Wierzymy, e w latach dziewidziesitych podobn rol mog speni badania nad funkcjonowaniem emocjonalnym. Funkcjonowanie to jest istotne z punktu widzenia rnych subdyscyplin psychologii - psychologii klinicznej, rozwojowej, spoecznej, osobowoci, porwnawczej, poznawczej i neuropsychologii. Emocje to temat potencjalnie integrujcy zainteresowania uczonych zajmujcych si kad z tych subdyscyplin, co ma tym wiksze znaczenie, e wspczenie obserwuje si niepokojc tendencj do postpujcej izolacji rnych dziedzin psychologii. Nowe pokolenie badaczy kontynuuje lub wanie zakoczyo ksztacenie, a nauka afektywna" oferuje im perspektywy bada na cae ycie zawodowe. Pytania o natur emocji na dugo jeszcze pozostan z nami, cho mamy nadziej, e przysza dekada bada przyniesie rozstrzygajce odpowiedzi na niektre z podstawowych pyta postawionych w tej ksice. Zapewne dugo jeszcze bdziemy zmaga si z problemem, jak zinterpretowa znaczenie tych wynikw. 362

Konkluzje Posugujemy si tu terminem nauka o afekcie" poniewa jestemy przekonani, e nie sposb w peni zrozumie emocje bez rwnoczesnego zrozumienia innych zjawisk afektywnych z nimi graniczcych. Konieczne jest wyjanienie rnic midzy emocjami, nastrojami, preferencjami, cechami emocjonalnymi, i zaburzeniami emocjonalnymi. Zrozumienie kadego z tych zjawisk wymaga jednak posugiwania si jednorodnym zestawem metod badawczych. Jestemy przekonani, e odpowied na kade z dyskutowanych w tej pracy podstawowych pyta wymaga rozbudowanego programu bada empirycznych. Dysponujemy ju szeregiem metod wzbudzania emocji i pomiaru rnych aspektw dowiadczenia emocjonalnego. Cho w badaniach nad emocjami zawsze bd uywane kwestionariusze, mamy nadziej doczeka czasw, w ktrych emocje bd czciej badane za pomoc metod obserwacyjnych i sigajcych po dorobek psychobiologii. Niezbdne s badania nad rwnoczesnym przeywaniem rnych emocji, wzbudzanych na rne sposoby u osb w rnym wieku, porwnanie ich z emocjami przeywanymi w warunkach naturalnych. Takie programy bada z definicji wymagaj wsppracy specjalistw z rnych dziedzin psychologii, a take wsppracy psychologw z przedstawicielami innych nauk (lingwistyki, socjologii, antropologii, psychiatrii, nauki o ukadzie nerwowym, zoologii i innych). Tematem integrujcym psychologi byy w latach siedemdziesitych badania nad funkcjonowaniem poznawczym. Wierzymy, e w latach dziewidziesitych podobn rol mog speni badania nad funkcjonowaniem emocjonalnym. Funkcjonowanie to jest istotne z punktu widzenia rnych subdyscyplin psychologii - psychologii klinicznej, rozwojowej, spoecznej, osobowoci, porwnawczej, poznawczej i neuropsychologii. Emocje to temat potencjalnie

integrujcy zainteresowania uczonych zajmujcych si kad z tych subdyscyplin, co ma tym wiksze znaczenie, e wspczenie obserwuje si niepokojc tendencj do postpujcej izolacji rnych dziedzin psychologii. Nowe pokolenie badaczy kontynuuje lub wanie zakoczyo ksztacenie, a nauka afektywna" oferuje im perspektywy bada na cae ycie zawodowe. Pytania o natur emocji na dugo jeszcze pozostan z nami, cho mamy nadziej, e przysza dekada bada przyniesie rozstrzygajce odpowiedzi na niektre z podstawowych pyta postawionych w tej ksice. Zapewne dugo jeszcze bdziemy zmaga si z problemem, jak zinterpretowa znaczenie tych wynikw. Indeks osb A Adamec, R. E., 73 Adams, D. B., 212 Alexander, J., 188 Allport, G. W, 68, 76, 280 Averill, J. R., 62, 65, 68, 90-93, 105, 126-130, 157, 158, 227, 229-231, 240, 316, 317, 322, 342 B Balirick, R. E., 187 Bard, P, 178 Beck, A. T., 120 Bedford, E., 37 Berkowitz, L., 68 Berlin, I., 17 Bornstein, R. F, 251 Boucher, J. D 131, 132, 154 Bower, G. H., 60 Brandt, M. E., 131 Briggs, J. L., 150 Buck, R., 116 C Cacioppo, J. T., 206-208, 235, 238, 346 Calhoun, C., 321, 322 Campos, J. J., 64, 66, 76, 187, 203, 291, 294, 295, 301, 303, 312 Camras, M. R., 290, 291 Camras, L. A., 203, 314, 315, 360 Cannon, W B., 110 Chess, S., 65, 67, 284 Clark, L. A., 35, 83, 84, 86, 88, 89, 119, 120, 123-127, 145, 258, 287, 336-338, 340, 342 Clore, G., 14, 52, 60, 76, 94-100, 102, 125-127, 136, 159, 161-164, 180, 203, 242-247, 254, 323-325, 327, 341, 348, 351

Collins, A., 323 Costa, 276, 286 D Darwin, Ch., 102, 109, 118, 154 Davidson, R. J., 23, 24, 47, 269-275, 287-289, 344-346, 348, 350, 354, 356, 358, 359, 361 Depue, R. A., 29, 82, 120, 123, 274, 339, 340, 355 Diener, E., 85, 181, 340 Digman, J. M., 286 Dimberg, U., 50 Dunn, J., 224, 295-297, 303, 314, 315, 348, 360 E Eibl-Eibesfeldt, I., 30, 149, 150 Ekman, P, 12, 20-25, 30, 32, 47-51, 54, 65, 70, 78, 83, 87, 88, 114, 115, 125, 131133, 152, 154, 157, 158, 170, 189, 193, 201, 202, 204-206, 221, 223, 225, 229, 240, 241, 254, 266, 270, 288, 290, 292, 299, 300, 313, 341, 343-348, 350, 352, 354, 361 Ellsworth, P C., 33, 100, 133, 135-137, 144, 158, 164, 169, 170, 306 Emmons, R. A., 181, 327 Esteves, F, 50 Eysenck, 62, 145 Eysenck, H. J., 276 Eysenck, M. W, 276 F Fallon, A. E., 138, 168, 182 Folkman, S., 137, 149, 201, 262, 304 Fowles, D., 119, 212, 236, 237 Fredrickson, B. L., 222 Freud, S., 242, 245, 246, 250, 260, 317 Friesen, W V, 22, 24, 51, 83, 115, 131, 158, 201, 205, 206, 221, 223, 229, 240, 290, 300, 350, 354, 361 Frijda, N. H., 30, 35, 51, 56-58, 60-62, 65, 67, 68, 88, 89, 102, 108, 110, 114, 116, 125, 364 126, 136, 1.37, 139, 141, 144, 158, 170, 174, 176, 178, 193, 200, 201, 203, 204, 212, 215, 239, 249, 306, 323, 327, 348 G Gallagher, D. J., 96 tarcia-Coll, C. T., 284 Goldberg, L. R., 276 Goldsmith, H. H., 53, 63, 64, 66, 89, 269, 303, 348 Gottman, J., 237, 347, 361 Graeff, E G., 212, 214 Grat' J. A., 29, 106, 110, 122, 138, 162, 198, 210-214, 225, 226, 236, 264, 269, 276-278, 284, 288, 289 Gross, J., 192, 234-236, 356 Grossman, 312

H Hebb, D., 102, 115, 126, 142, 145, 177 Heider, K. D., 114, 150, 151, 157, 324 Hilgard, E. R., 305 Howell, S., 347 Hume, D., 19 Hyman, B., 209 I Inouye, J., 286 Izard, C. E., 25, 30, 32, 83, 179-182, 193, 202, 215, 248, 290, 291, 298-302, 310, 314, 348 J Jacobs, W J., 53, 336 Jacoby, L. L., 245-247 James, W, 205, 215 John, O. P, 286 Johnson-Laird, P, 18, 21, 31, 37, 48, 103, 163, 209, 249 Jung, C., 318 K I Kagan, J., 70, 72, 87, 89, 137, 169, 181, 272 284, 302, 310, 311, 348 Kahneman, D., 328 I Kasper, S., 123, 338, 339 Kaufman, J. C., 92 Ketelaar, T., 53, 87 HIinger, E., 105 I Kochanska, G., 285, 288 ', Korsakow, S., 356 Kosslyn, S. M., 210, 274 Krauss, S. P, 120, 339 Kunst-Wilson, W R., 50, 251, 252 L Laird, J. D., 208, 318 Lane, J. W, 259 Lang, P J., 122, 243, 354, 358 Larsen, R. J., 53, 85, 87, 340 Lazarus, R., 21, 32, 67, 68, 75, 78, 79, 87-89, 114, 132, 136, 137, 139, 140, 144, 146-149, 151, 155, 158, 170, 180, 182, 183, 185-188, 196, 199-201, 203, 248, 251, 258, 259, 262, 267, 279, 288, 303-306, 313-315, 318, 337, 345, 346, 348 LeDoux, J. E., 27, 136, 169, 191, 193, 194, 196, 198, 200, 202, 203, 209, 212, 215, 217, 218, 225, 226, 231, 232, 240, 241, 248, 254, 262, 263, 267, 268, 273, 275, 283, 299, 341, 342, 348, 354, 357 Lehrman, D. S., 149, 152 Levenson, R. W, 22, 23, 51, 83, 112, 125-127, 205, 207, 215, 218, 219, 221-223, 225, 233, 235-237, 240, 241, 344-348, 354, 356, 361 Leventhal, H., 199 Levy R. I., 46, 114, 132, 150, 151, 347 Lewin, K., 59, 280 Lewis, M., 187, 261, 291, 299, 303, 305, 310, 311 M

MacLean, P, 27, 191, 209, 333 Mandler, G., 110, 161, 164, 168, 248, 251, 255 Mauro, R., 284 McCrae, R. R., 86, 87, 276, 277, 286 Mervis, C. B., 16 Michalson, L., 187, 299, 303, 305 Monahan, J. L., 253 Murphy, S. T., 172, 176, 251-253 N Nadel, L., 53 Nietzsche, F W, 317 O Oatley K., 18, 21, 31, 37, 91, 103, 163, 209 Ohman, A., 21, 50, 357 Ortony, A., 14, 25, 29, 54, 76, 100, 136, 159, 162--164, 166, 168, 180, 244, 323325, 327330, 346 P Panksepp, J., 25-30, 32, 48, 49, 80, 81, 88, 116, 132, 197, 198, 202, 203, 212, 223-226, 264, 265, 267, 268, 308, 309, 313, 314, 332, 335, 342, 347, 348, 355 Parrott, W G., 60, 99, 100, 258 Parsons, O. A., 207 Posner, M. I., 136, 283, 312, 355 Pribram, K. H., 110 R Reznick, J. S., 181, 284 Rhol, W S., 259 Riskind, J. H., 259 Rosaldo, M. Z., 19, 128, 229 Rosch, E., 16, 17, 189 Rosenberg, E., 346, 361 Rosenblum, L. A., 92 Rosenthal, N. E., 123, 338, 339 Rothbart, M. K., 65, 76, 106, 136, 181, 288-289, 314-315 Rothbaum, 105 Rozin, P, 138, 168, 182 Ryle, G., 62, 131, 228 S Sabini, J., 258 Salovey, P, 67 Schachter, S., 248, 318 Scherer, K. R., 12, 30-35, 47-49, 115-117, 125, 126, 131, 133, 136, 138, 139, 144, 154-158, 161, 164, 170, 189, 199-201, 203, 306, 344, 347, 348, 352, 361 Schwarz, N., 52, 60, 94-97, 99-102, 161; 243, 244, 246, 247 Seligman, M. E. P, 62, 122, 182, 207, 240 Shaver, P, 14, 16, 17, 32, 43, 65, 129, 345 Singer, J. A., 259 Singer, J. E., 205 Sinha, R., 207 Slack, A. K., 85 Smith, C. A., 33, 100, 123, 136, 137, 140, 144, 155, 164, 170, 172, 200, 201, 223, 232, 306,

338 Sneath, E H. A., 16 Sokal, R. R., 16 Solomon, R., 110, 173, 194 Spoont, M. R., 82, 120, 339 365 Stanger, C., 310 Stemmler, G., 22 Stenberg, C. R., 187, 303 Steru, D. N., 68, 150, 187, 297 Storm, C., 16, 17, 129 Sullivan, M., 310 T Thelen, E., 292 Thomas, A., 284 Thompson, R., 82, 189, 217 Tomarken, A. J., 53, 122, 270-272, 275, 292, 293, 359, 361 Tooby, J., 21, 22 Tranel, D., 209 Tucker, D. M., 138, 144, 273, 274 V van den Boom, D., 288, 312 Varela, E J., 189 W Watson, D., 62, 68, 125-127, 342 Watson, J. S., 187-188 Weiss, M., 310 Wheeler, R. E., 272, 359, 361 Wierabicka, A., 36, 37, 39, 40 Williamson, P A., 273, 274 Wittgenstein, L., 15 Wundt, W, 321 Wynne, L., 110 Z Zajonc, R. B., 21, 50, 136, 142, 169, 172, 174, 176, 199, 204, 250-254, 346 Zuckerman, 82, 276

Indeks rzeczowy A adaptacja 21, 22, 116 afekt negatywny 84, 275, 287, 336, 339, 340 afekt pozytywny 84, 274, 336, 338, 339 amae 19 atom 17 autonomiczny ukad nerwowy 22-23, 110, 206, 210-211, 215-220, 222-223, 234, 236, 238, 353 B benzodiazepiny 53 bd kategorii" 228 C cechy patologiczne 53 centralny ukad nerwowy 23, 208, 217, 224 ciao migdaowate 73, 192, 194, 196, 209, 217, 232, 233, 248, 249, 263

cykl menstruacyjny 339 cykliczno nastroju 338 D depresja 123 dwuczynnikowa teoria emocji 205, 318 dysfunkcjonalno emocji 351 E EEG 73, 345 ekspresja emocji 235, 299-300 rozwj 291, 293 ekstrawersja 86, 87, 275, 286, 339 ekstrawersja-introwersja 277, 278 emocje a jzyk 297 emocje modalne 30-35 emocje podstawowe 15, 16, 30 emocje a nastrj 58, 349 jako stan 75 jako cecha 75 a procesy poznawcze 98, 191, 301, 351 uwaga 256, 257 proces uczenia si 256 pami 256, 257 definicja 32, 83, 228 dysfunkcjonalne 106, 121 funkcja 51, 91, 104 257, 350 F fale alfa 271 G gniew 129, 185-188, 207, 221, 222, 310 H hamowanie ekspresji emocji 93-94 hipokamp 53, 196, 262-263 I intencjonalne stany psychiczne 56 intensywno emocji 327, 330 irracjonalno 96 ,ja" 138 jzykowe nazwy emocji 345 K kamienna twarz" 237 klasyfikacja emocji 13, 43, 164, 209, 231 taksonomia emocji 17, 28, 40 kontrola emocji 231, 234, 355 samoregulacja 312 Korsakowa metoda kliniczna 356 L lateralizacja 274 lezja pata czoowego 270 lk 72, 121 liget 19, 229 M marzenia senne 265 midzykulturowe badania emocji 154, 347 mimiczne wyrazy emocji 30, 55 mobilizacja 120 N nastroje a emocje 97

nastrj 50, 54, 60, 61, 67, 70, 71, 78, 83, 176 259 a emocja 50 a procesy poznawcze 350 funkcja 51 wpyw na procesy poznawcze 100 zmienno 336 nazwy emocji 35, 37, 39 neuroprzekaniki 199, 224, 266, 273, 274 neurotyzm 86, 87, 277, 278, 286, 339 nieoczekiwano 136, 155 niepewno 137 niewiadomo 245 niewiadomo emocji 243, 248, 250 O ocena poznawcza 144, 170, 186 proces oceny poznawczej 146 oczekiwania 256 osobowo 62, 66 P pami 196, 259, 266 pat czoowy 271-272 pat skroniowy 209, 275 pobudzenie emocjonalne 239, 256, 257 podstawowe tematy relacyjne 139, 147148, 261 podwzgrze 73 proces oceny poznawczej 133, 178, 282, 306, 353 procesy zaradcze 149 prototypowo 14 prototypy 15, 18 przemieszczenie 246 psychotyzm 277, 286 R rado 105 reaktywno 52, 72, 103 restrukturyzacja poznawcza 328 rodzina emocji" 24, 348 367 rodzinne podobiestwo 15 rozwj emocjonalny 359 rozwj motoryczny 292 rnice indywidualne 269, 271, 279-280, 313, 340, 341, 358 rytmy biologiczne 338 rytmy endogenne 338 S sentymenty 60, 61 skrypty 42, 48 smutek 105, 121, 221 spostrzeganie 192 sprawczo 138 strach 198, 207, 221, 222, 243, 310 stres 53 styl afekt~vny 52, 269, 270 sympatyczny ukad nerwowy 71, 73, 74 synekdocha 17, 129 system hamowania behawioralnego 212, 277 system walki/ucieczki 212 system zbliania behawioralnego 212, 277 szczcie 222 wiadomo 319-320 T temperament 53, 64-66, 68, 70, 76, 82, 86, 284, 2H5, 339

teoria procesw przeciwstawnych 173 teoria systemw dynamicznych 292, 293 teoria uczenia si 256 tsknota 107 tumienie emocji 235 U uprzedzanie (priming) 251, 253, 259 W wano celu 326 Wielka Pitka" 286 wstrt 221, 222, 236 wyparcie 253 Z zaburzenia emocjonalne 122 zahamowanie emocjonalne 239 zdrowie 239 znaczenie relacyjne 77, 147, 149, 185, 189, 258, 261

Literatura Abelson, R. E (1983). Whatever became of consistency theory? Personality and Social Psychology Bulletin, 9, 37-54. Adamec, R. E., (1991). Functional differences in temporal lobe sensory processing of threatening stimuli in the cat. Physology and Behawior, 49, 455-464. Adams, D. B. (1979). Brain mechanisms for offence, defense, and submission. Behauioural and Brain Sciences, 2, 201-241. Aggleton, J. P (1992). The functional effects of amygdala lesions in humans: A comparison with findings from monkeys. In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala.~ Neurobiological aspects o~ emotion, memory, arzd mental dys~unctiorz (pp. 453-483). New York: Wiley-Liss. Aggleton, J. P & Mishkin, M. (1986). The amygdala: sensory gateway to the emotions. In R. Plutchik & H. Kellerman (Eds.), Emotioa.~ Theory, research and experience (Vol. 3) (pp. 281299). Orlando: Academic Press. Ahadi, S. A. & Rothbart, M. K. (in press). Temperament, development and the Big Five. In G. Kohnstamm & C. Halverson (Eds.), The deuelopiag strueture of temperament and persorcality brom irzfancy to adulthood. Hillsdale, NJ: Lawrance Erlbaum. Ahadi, S. A., Rothbart, M. K. & Ye, R. (1993). Child temperament in the U.S. and China:

Similarities and differences, European Journal of Personalny, 359-378. Akiskal, H. S. (1990). Toward a clinical understanding of the relationship between anaciety and depressive disorders. In J. D. Maser & C. R. Cloninger (Eds.), Comorbidily o/' anxiety and mood disorders (pp. 597-607). Washington, DC: American Psychiatrie Press. Alheid, G. F & Heimer, L. (1988). New perspectives in basal forebrain organization of special relevance for neuropsychiatrie disorders: The striatopallidal, amygdaloid, and cortico petal components of substantia innominata. Neuroscierzce, 27, 1-39. Allport, G. W (1937). Personalny: A psychological interpretation. New York: Holt, Rinehart & Winston. Amaral, D. G., Price, J. L., Pitkanen, A. & Carmichael, S. T. (1992). Anatomical organization of the primate amygdaloid complex. In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala: Neurobiological aspects of emotion, memory, arzd mental dysfunctiorz (pp. 1-66). New York: Wiley-Liss. Amsel, A. (1958). The role of frustrative nonreward in noncontinuous reward situations. Psychological Bulletn, 55, 102-119. Andersom N. H. (1971). Integration theory and attitude change. Psychological Reuiew, 78, 171-206. Argyle, M., & Lu, L. (1990). The happiness of extraverts. Persorzdlity and Ircdiuidual Di/'/erences, 11, 1011-1017. Arnold, M. B. (1960). Emotion and personalily. New York: Columbia University Press. Averill, J. R. (1968). Grief: Its nature and signifi cance. Psychological Bulletirz, 70, 721-748. Averill, J. R. (1979). The functions of grie@ In C. Izard (Ed.), Emotions in personalny and psychopathology (pp. 339-368). New York: Plenum. Averill, J. R. (1980). A constructivist wiew of emotion. In R. Plutchik & H. Kellerman (EdsJ, Theories of emotioa (pp. 305-340). New York: Academic Press.

Averill, J. R. (1982). Angor and aggression: An es say on emotion. New Zork: Springer-Uerlag. Averill, J. R. (1984). The acquisition of emotions during adulthood. In C. Z. Malatesta & C. E. Izard (EdsJ, Emotion in adult deuelopmerzt (pp. 23-43). Beverly Hills, CA: Sago. Averill, J. R. (1985). The social construction of emotion: With special reference to love. In LITERATURA K. Gergen & K. Davis (EdsJ, The socdal constructiorc o( Lhe person (pp. 89-109). New York: Springer-Verlag. Averill, J. R. (1988). Disorders of emotion. Journal of Social & Clinical Psychology, 8, 247-268. Averill, J. R. (1989). Stress as fact and artifact: An inquiry finto the social origins and functions of some stress reactions. In C. D. Spielberger, I. G. Sarason & J. Strelau (Eds.), Slress and anxiety, Vol. 12 (pp. 15-38). Washington, DS: Hemisphere. Averill, J. R. (1990a). Inner feelings, works of the flesh, the beast within, diseases of the mind, driving forte, and putting on a show: Six metaphors of emotion and their theoretical extensions. In D. E. Leary (Ed.), Metaphors in the history o~ psychology (pp. 104-132). New York: Cambridge University Press. Averill, J. R. (1990b). Emotions as related to systems of behavior. In N. L. Stein, B. Leventhal & T. Trabasso (EdsJ, Psychological and biological approaches to emotiorz (pp. 385404). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Averill, J. R. (1991). Emotions as episodic dispositions, cognitive schemas, and transitory social roles: Steps toward an integrated theory o@ emotion. In D. Ozer, J. M. Healy, Jr. & A. J. Stewam (EdsJ, Perspectiues n personalny (Vol. 3a, pp. 139-167). London: Jessica Kingsley

Averill, J. R. (1993). Illusions of anger. In J. T. Tedeschi & R. B. Felson (EdsJ, Social interaetiorzist approaches to aggression and uiolence. Washington, DC: American Psychological Association. Averill, J. R. (in press). Emotions as episodic dispositions, cognitive schemas, and transitory social roles: Steps toward an integi~ated theory of emotion. In A. J. Stewam, D. Ozer & R. Hogan (Eds.), Perspectiues irz personalny. Vol. 3 Greenwich, CT: JAI. Averill, J. R., Catlin, G. & Chon, K. K. (1990). Rules of hope. New York: Springer-Verlag. Averill, J. R. & Nunley E. P (1988). Grief as an emotion and as a disease. Journal of Social Issues, 44, 79-95. Averill, J. R. & Nunley E. P (1992). Voyages of the heart: Liuing an emotionally creatiue life. New York: Free Press. Averill, J. R. & Thomas-Knowles, C. (1991). Emotional creativity. In K. T. Strongman (Ed.), Ircternalional reuiew of studies ort emotion (Vol. 1, pp. 269-299). London: Wiley. Ax, A. E (1953). The physiological differentiation between fear and anger in humans. Psychosomatic Medicirze, 15, 433-442. Baeyens, F, Eelen, P & Van den Bergh, O. (1990). Contingency awareness in evaluative conditioning: A case for unaware affective-evalu 369 ative learning. Cognition and Emotion, 4, 3-18. Bahrick, R. E. & Watson, J. S. (1985). Detection of intermodal proprioceptivevisual contingency asa potential basis of self-perception in infancy. Deuelopmental P,sychology, 21, 963973. Baile, C. A., McLaughlin, C. L. & Della-Ferra, M. A. (1986). Role of cholecystokinin and opioid peptides in control of food intake. Physiological Reuiew, 66, 172-234. Baldwin, H. A., Britton, K. T. & Koob, G. F (1990). Behavioral effects of corticotropinreleasing factor. In D. Gamen & D. Pfaff (Eds.), Current Lopics in rceuroeradocrirzology, Vol. 10, Behauioral aspects o/'meuroendocrinology (pp. 114). Berlin:

Springer-Verlag. Bandler, R. (1988). Brain mechanisms of aggression as revealed by electrical and chemical stimulation: A central role for the midbrain periaqueductal grey region. In A. N. Epstein & A. R. Morrison (Eds.), Progress in, Psychobiology and Physiological Psychology, Vol. 13 (pp. 67154), New York: Academic Press. Bard, P & Mountcastle, V B. (1948). Some forebrain mechanisms involved in the expression of rage with special reference to suppression of angry behavior. Research Publicatiorzs of the Assoeiation for Research on neruous and mental Disease, 27, 362-404. Barlow, D. H. (1988). Anxiety arzd ls disorders: The nature arzd Lreatrnent o/ anxiety ancl panie. New York: Guilford. Baron, R. M. & Boudreau, L. A. (1987). An ecological perspective on integrating personalny and social psychology, Journal o` Personalty and Social Psyclzology, 53, 12221228. Barrett, K. C. & Campos, J. J. (1987). Perspectives on emotional development II: A functionalist approach to emotions. In J. D. Osofsky (Ed.), Handbook o~ in/'ant deuelopmerzt (2nd ed.) (pp. 555-578). New York: Wiley-Interscience. Batson, C. D. Shaw, L. L. & Oleson, K. C. (1992). Differentiating affect, mood, and emotion: Toward functionally based conceptual distinctions. In M. S. Clark (EdJ, Emotion (pp. 294-326). Newbury Park, CA: Sage. Beagley, W K. & Holley, T. L. (1977). Hypothalamic stimulation facilitates contralateral visual control of a learned response. Science, 196, 321-322. Beck, A. T. (1976). Cognitiue therapy arul the emotional disorders. New York: International Universities Press. Beck, A. T. (1987). Cognitive models of depression. Journal o/' Cognitiue Ysychotherapy, Arz Internatiorzal Quarterly, 1, 5-37. Bedford, E. (1962). Emotions. In V C. Chappell (Ed.), The philosoplzy of mirzd (pp. 110126). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

370 Bellelli, G. (1991). Nostalgia. Cahiers Internationales de Psychologie Sociale, 11, 13-25. Berger T. W & Thompson, R. F (1978). Identification of pyramidal cells as the critical elements in hippocampal neuronal plasticity during learning. Proceedings of the National Academy of Scierzce, 75, 1572-1576. Berkinblit, M. B., Feldman, A. G. & Fukson, O. I. (1986). Adaptability of innate motor patterns and motor control mechanisms. Behauioral and Brain Sciences, 9, 585638. Berkowitz, L. (1989). Frustration-aggression hypothesis: Examination and reformulation. Psychological Bulletin, 106, 59-73. Berkowitz, L. (1990). On the formation and regulation of anger and aggression. Americarz Psychologist, 45, 494-503. Berkowitz, L. (in press). Towards a general theory of anger and emotional aggression: Implications of the cognitive-neoassociationistic perspective for the analysis of anger and other emotions. In R. S. Wyer & T. K. Srull (Eds.), Aduances in social cogniton (Vol. 6). Perspectiues on anger and emotion. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Berlin, B., Breedlove, D. & Raven, P (1968). Covert categories and folk taaconomies. American Anthropologist, 70, 290-299. Berlyne, D. E. (1960). Corc/lict, arousal and curiosity. New York: McGraw-Hill. Berlyne, D. E. (1969). Laughter, humor, and play. In G. Lindsey & E. Aronson (Eds.), The handbook o/'social psychology, Vol. 3. Reading, MA: Addison-Wesley. Berlyne, D. E. (1971). Aesthetics and psychobiology. New York: AppletonCenturyCrofts. Bernstein, N. (1967). Coordination and regulation of mouements. New York: Pergamon. Bertenthal, B., Campos, J. & Barrett, K. (1984). Self-produced locomotion: An organizer of emotional, cognitive and social development in infancy.

In R. Emde & R. Harmon (EdsJ, Contiauities and discontinuities in deuelopmeat (pp. 175-210). New York: Plenum. Bless, H., Bohner, G., Schwarz, N., & Strack, F (1990). Mood and persuasion: A cognitive response analysis. Personalny and Social Psychology Bulletin, 16, 331-345. Bless, H., Hamilton, D. L., & Mackie, D. M. (1990). Mood ef`ects on the organizatiorz o/' person in/'ormation. Unpublished manuscript. Blum, G. S. (1954). An experimental reunion of psychoanalytic theory with perceptual vigilance and defense. Jourrzal o` Abnormal and Social Psychology, 49, 94-98. Blumberg, S. H. & Izard, C. E. (1986). Discriminating patterns of emotions in 10and 11year-old children's anxiety and depression. Jour LITERATURA nal of Personalny and Social Psychology, 51 (4), 852-857. Boddy J., Carver, A. & Rowley, K. (1986). Effect of positive and negative reinForcement on performance as a function of extraversion-intrawersion: Some tests of Gray's theory. Personalny and Indiuidual Differences, 7, 81-88. Bodenhausen, G. V (1993). Emotions, arousal, and stereotypic judgments: A heuristic model of affect and stereotyping. In D. M. Mackie & D. L. Hamilton (Eds.), Af~ect, cognition, and stereotyping.~ Interactiue processes in group perceptron (pp. 13-37). San Diego: Academic Press. Bolles, R. C. (1970). Species-specific defense reactions. Psycholcg~cal Reuiew, 77, 3248. Bolles, R. C. 11990). Where did everybody go? Psychological Science, 1, 107-113. Bolles, R. C. & Fanselow, M. S. (1980). A perceptual-defensive model of fear and psin. Behauioral and Brain Sciences, 3, 291-323. Bonnano, G. A. & Singer, J. L. (1990). Repressive personality style: Theoretical and methodological implications for health and pathology. In J. L. Singer (EdJ, Repression and dissociation (pp. 435-470). Chicago: University of Chicago Press.

Bonnano, G. A. & Stilling, N. A. (1986). Preference, familiarny and recognition after repeated brief exposure to random geometric shapes. American Journal o/' Psychology, 99, 403415. Bornstein, R. E (1987). Subliminal mere exposure e/'/'ects ani conscious cognition: A study of atlitude changes in response to stimuli perceiued without awareness. Doctoral Dissertation. State University of New York at Buffalo. Bornstein, R. F (1989). Exposure and affect: Overview and meta-analysis of research, 19681987. Psychological Bullelin, 106, 265-289. Bornstein, R. F Leone, D. R. & Galley, D. J. (1987). The generalizability of subliminal mere exposure effects: Influence of stimuli perceived without awareness on social behawior. Journal o` Personalny and Social Psychology, 53, 1070-1079. Boucher, J. D. (1983). Antecedents to emotions across cultures. In S. H. Irvine & J. W Berry (Eds.), Human assessment and culture factors (pp. 407-420). New York: Plenum. Boucher, J. D. & Brandt, M. E. (1981). Judgment of emotion: American and Malay antecedents. Journal of Cross-Cultural Psychology, 12, 272-283. Bower, G. H. (1981). Mood and memory. American Psychologist, 36, 129-148. LITERATURA Bower, G. H. (1990). Mood-congruity of social judgments. In J. Forgas (Ed.), Emotion and social judgmercts. Oxford: Pergamon. Bower, G. H. (1992). How might emotions affect memory? In S. A. Christianson (Ed.), Harzdooh of emotion and memory. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Bowlby, J. (1980). Attachment and loss, Loss: Sadrzess arzd depressiorz, Vol. 3. New York: Bask Books. Bradburn, N. M. (1969). The structure of psychological well-beircg. Chicago: Aldine.

Breger, L., Hunter, I. & Lane, R. W (1971). The effect o~stress on dreams. New York: International Universities Press. Brentano, F (1874). Psychologie uom empirschen Standpunht. Leipzig: Duncker & Humboldt. Breslau, N. (1985). Depressive symptoms, major depression, and generalized anxiety: A comparison of self-reports on CES-D and results from diagnostic interviews. Psychiatry Research, 15, 219-229. Breslau, N. & Davis, G. C. (1985). DSM-III Generalized Anxiety Disorder: An empirical investigation of more stringent criteria. Psychiatry Research, 14, 231-128. Bretherton, I. & Beeghly M. (1982). Talking about internal states: The acquisition of an explicit theory of mind. Deuelopmental Psychology, 18, 906-921. Brewin, C. R. (1989). Cognitive change processes in psychotherapy. Psychological Reuiew, 96, 379-394. Bridges, R. S., Numan, M., Ronsheim, P M., Mann, P E. & Lupini, C. E. (1990). Central prolactin infusions stimulate maternal behawior in steroid-treated, nulliparous female rata. Proceedirzgs of the Natonal Academy of Sciences, 87, 8003-8007. Briggs, J. L. (1970). Neuer in anger: Portrait of arz Eshimo family. Cambridge, MA: Harvard University Press. Briggs, J. L. (1978). The origins of non-violence: Inuit management of aggression. In A. Montagu (Ed.), Learning tron-aggression (pp. 54-98). Oxford: Oxford University Press. Broadhurst, P L. (1975). The Maudsley reactive and nonreactive strains of rata: A survey. Behawior Genetics, 5, 299-319. Brock, S. E., Rothbart, M. K. & Derryberry D. (1986). Heart rate deceleration and smiling in 3-month-old infanta. In/'ant Behawior and Deuelopmerzt, 9, 403-414. Brodal, A. (1982). Neurological arzatomy. New York: Oxford University Press. Brothers, L., Ring, B. & Kling, A. (1990). Response of neurons in the macaque amygdala to complex social stimuli. Behauioral Braia Research, 41, 199-213. 371

Broverman, D. M. (1962). Normative and ipsative measurement in psychology. Psychological Reuiew, 4, 295-305. Brown, G. W, Harris, T. & Copeland, J. R. (1977). Depression and loss. British Journal of Psychiatry, 130, 1-18. Brown, J. R. & Dunn, J. (1991). You can cry, Mum": The social and developmental implications of talk about internal states. British Jourrzal of Deuelopmerztal Psychology, 9, 237-256. Brownstein, M., Arimura, A., Sato, H., Schally, A. V & Kizer, J. S. (1975). The regional distribution o@ somatostatin in the rat bram. Endocrinology, 96, 1456-1461. Brunelli, S. A. & Hofer, M. A. (1990). Parental behawior in juvenile rats: Environmental and biological determinanta. In N. A. Krasnegor and R. S. Bridges (Eds.), Mammalian parenting: Biochemical rceurobological and behauioral determinanta, (pp. 372-399). New York: Oxford University Press. Buck, R. (1985). Prime theory: An integrated wiew of motivation and emotion. Psychological Reuiew, 92, 389-413. Buck, R. (1991). Motivation, emotion and cognition: A developmentalinteractionist wiew. In K. Strongman (Ed.), Irzternational reuiew of studies on emotion, Vol. 1 (pp. 101142). Chichester: Wiley. Buck, R. W (1979). Individual differences in non-verbal sending accuracy and electrodermal responding: The externalizing-internalizing dimension. In R. Rosenthal (Ed.), Shill in non-uerbal communication (pp. 140-170). Cambridge, MA: Oelgeschlager, Gunn & Hain. Bunge, M. (1990). What kind of discipline is psychology: autonomous or dependent, humanistic or scientific, biological or sociological? New Ideas in 1',sychology, 8, 121-137. Bush, L. K., Barr, C. L., McHugo, G. J. & Lanzetta, J. T. (1989). The effects of facial control and facial mimicry on subjective reactions to comedy routines. Motiuation and Emotion, 13, 31-52.

Buss, A. H. & Plomin, R. (1984). Temperament: Early deuelopng personalny trans. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Buunk, B. & Hupka, R. B. (1987). Cross-cultural differences in the elicitation of sexual jealousy. The Journal of Sex Research, 23, 12-22. Cacioppo, J. T., HIein, D. J., Bernston, G. G. & Hatfield, E. (1993). The psychophysiology of emotion. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.), Handbooh o` emotiorzs (pp. 119142). New York: Guilford. Cacioppo, J. T., Perty, R. E., Losch, M. L. & Kim, H. S. (1986). Electromyographic activity ower 372 facial muscle regions can dif@erentiate the valence and intensity of affective reactions. Journal of Personalny and Social Psychology, 50, 260-268. Cacioppo, J. T, Uchino, B. N., Crites, S. L., Snydersmith, M. A., Smith, G., Bernston, G. G. & Lang, P J. (1992). Relationship between facial expressiveness and sympathetic activation in emotion: A critical review, with emphasis on modeling underlying mechanismas and individual differences. Journal of YersonaGity and Social Psychology, 62, 110-128. Cador, M., Robbins, T. W & Everitt, B. J. (1989). Involvement of the amygdala in stimulusreward associations: Interaction with the ventral striatum. Neuroseience, 30, 77-86. Calhoun, C. (1989). Subjectivity & emotion. Picilosophical Forum, 20, 195-210. Campos, J. J. & Barrett, K. C. (1984). Toward a new understanding of emotions and their development. In C. E. Izard, J. Kagan & R. B. Zajonc (EdsJ, Emotons, cognition, arcd behawior (pp. 229-263). New York: Cambridge University Press. Campos, J. J., Barrett, K. C., Lamb, M. E., Goldsmith, H. H. & Stenberg, C. (1983). Socioemotional development. In P H. Mussen (EdJ, Haadbook of Child Psychology, Vol. 11 (pp. 783-915). New York: Wiley.

Campos, J. J., Campos, R. G. & Barrett, K. C. (1989). Emergent themes in the study of emotional development and emotion regulation. Deuelopmental Psycisology, 25, 394-402. Camras, L. A.. (1991). Conceptualizing early infant affect: View II and Reply. In K. Strongman (EdJ, International reuiew of sludies orz emotion (pp. 16-28, 33-36). New York: Wiley. Camras, L. A. (1992). Expressive development and basie emotions. Cognition arcd Emotion, 6, (3, 4), 269-284. Camras, L. A., Holland, E. A. & Patterson, M. J. (1993). Facial expression. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.), Harzdbooh o` emotions (pp. 199-208). New York: Guilford. Camras, L. A., Malatesta, C. & Izard, C. (1991). The development of facial expressions in infancy. In R. Feldman & B. Rime (Eds.), Fundanzentals o~ aonuerbal behawior (pp. 73-105). Cambridge: Cambridge University Press. Camras, L., Oster, H., Campos, J., Miyake, K. & Bradshaw, D. (1992). Japanese and American infants responses to arm restraint. Deuelopmenlal Psychology, 28 (4), 578-583. Camras, L., Sullivan, J. & Michel, G. (1993). Do infants express discrete emotions? Adult judgements of facial, vocal, and body actions. Journal o~ Nonuerbal 13ehauior, 17, 171-186. Cannon, W B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an LITERATURA alternative theory Americarz Jourrzal oj' Psychology, 39, 106-124. Cannon, W B. (1929). Bodily changes in paro, hunger, fear and rage. New York: Appleton. Carnes, M., Goodman, B. M. & Lent, S. J. (1991). High resolution spectral analysis of plasma adrenocorticotropin reveals a multifactorial frequency structure. Ercdocrnology, 128, 902-910. Carver, C. S. & Scheier, M. F (1990). Origins and functions of positive and negative affect: a control-process wiew. Psychological Reuiew, 97, 19-35.

Cassirer, E. (1908). Substanzbegriff und Furchtionsbegri/'~ Leipzig: B. Cassirer. Cattell, R. B. (1946). Descriptiorz aad medsurement o/'personality. New York: Worki Book Co. Cattell, R. B. & Scheier, I. H. (1961). The meaning and measurement of rzeurotieism and anxiety. New York: Ronald Press. Christensen, A. & Heavey, C. L. (1990). tender and social structure in the demand/withdraw pattern of marital conflict. Jourrzal o/' Personality and Social Psychology, 59, 7381. Clark, H. H. & Clark, E. (1977). Psychology o~ larzguage. New York: Harcourt Brace Jovanowich. Clark, L. A. (1989). The anaciety and depressive disorders: Descriptive psychopathology and di@ferential diagnosis. In P C. Kendall & D. Watson (Eds.), Anxiety and depression; DislincLiue and ouerlapping features (pp. 83-129). New York: Academic Press. Clark, L. A. & Watson, D. (1988). Mood and the mundane: Relations between daily life events and self-reported mood. Jourrzal o/' Persoreality and Social Psychology, 54, 296-308. Clark, L. A. & Watson, D. (1991a). General affective dispositions in physical and psychological health. In C. R. Snyder & D. R. Forsyth (Eds.), Handboola of social and clinical psychlology, (pp. 221-245). New York: Pergamon. Clark, L. A. & Watson, D. 11991b). Tripartite model of anxiety and depression: Psychometrie considerations and taxonomic implications. Journal of Abnormal Psychology, 100, 316-336. Clark, L. A., Watson, D. & Leeka, J. (1989). Diurnal variation in the positive affects. Motiuation and Emotion, 13, 205-234. Clark, M. S. & Isen, A. M. (1982). Toward understanding the relationship between feeling states and social behawior. In A. Hastorf & A. M. Isen (Eds.), Cognitiue social psychology. New York: Elsevier. Clore, G. L. (1992). Cognitive phenomenology: Feelings in the construction of judgment. In L. Mamin & A. Tesser (Eds.), The corc

LITERATURA structiorz o~ social judgmerzt (pp. 133-164). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Clore, G. L. & Ortony, A. (1984). Some issues @or a cognitive theory of emotion. Cahiers de Psychologie Cognitiue, 4, 53-57. Clore, G. L. & Ortony, A. (1988). Semantic analyses of the affective lexicon. In V Hamilton, G. Bower & N. Frijda (Eds.), Cogaitiue science perspectiues on emotion arzd moliuation (pp. 367-398). Amsterdam: Martinus Nijhof@ Clore, G. L. & Ortony, A. (1991). Wl~at more is there to emotion concepts than prototypes. Journal of Personality arzd Social Psychology, 60, 48-50. Clore, G. L. & Ortony, A., Brand, S. & Levine, S. (1992). The joy of uictory and the agony of defeat: Emotions and the sports /'arc. Manuscript in preparation. Clore, G. L. & Ortony, A. & Foss, M. (1987). The psychological foundations of the affective lexicon. Journal of Personalny and Social Psychology, .53, 751-766. Clore, G. L. & Parrott, W G. (1991). Moods and their vicissitudes: Thoughts and feelings as information. In J. Forgas (Ed.), Emotion arzd social judgment (pp. 107-123). Oxford: Pergamon. Clore, G. L. & Parrott, W G. (1994). Cognitive feelings and metacognitive judgments. European Journal of Social Ysychology, 24, 101-115. Clore, G. L., Parrott, W G., Schwarz, N. & Wilkin, N. (1990). Does emotional bias occur durin~ erccodirzg or judgment? Unpublished manuscript. Clore, G. L., Schwarz, N. & Conway M. (1994). Emotion and information processing. In R. S. Wyer & T. K. Srull (EdsJ, Harcdbooh of social cogrzition 2nd ed.) (pp. 323417). Hillsdale, NJc Lawrence Erlbaum. Clynes, M. (1973). Sentics: Biocybernetics of emotion communication. Annals o/'the New Yorh Academy o/~ Sciences, 220, 55-131. Colby, C. Z., Lanzetta, J. T. & Kleck, R. E. (1977). Effects of expression of paro on

autonomie and paro tolerance responses to subject-controlled paro. P,sychophysiology, 14, 537540. Cook, E., Hodes, R. & Lang, P (1986). Preparedness and phobia: Effects o@ stimulus content on human visceral conditioning. Journal o/' Abnormal Psychology, 95, 195207. Corteen, R. S. & Wood, B. (1972). Autonomie responses to shock-associated words in unattended channel. Journal o/~ Experimental Psychology, 94, 308-313. Costa, P T. & McCrae, R. R. (1980). Influence of extraversion and neuroticism on subjective well-being: Happy und unhappy people. Jour 373 nal oj' Personality and Social Psychology, 38, 668-678. Costa Jr., P T. & McCrae, R. R. (1992). Four ways five factors are basic. Personalny and Indiuidual Di/'ferences, 13, 653-665. Crepeau, L. & Panksepp, J. (1988). Dual olfactory system and cat smell-attenuated juvenile rat play. Neurosciercce Abstracts, 14, 1104. Crews, D. (Ed.) (1987). Psychobology o~ reproductiue behawior: Arz euolutionary perspectiue. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Cmok, J. I-I. (1980). The euolution of humarz con sciousness. Oxford: Oxford University Press. Csikszentmihalyi, M. (1975). Beyond boredom and arzxiety: The experience of play in work aad games. San Francisco, CA: JosseyBass. Cunningham, M. R. (1988). Does happiness mean friendliness? Induced mood and heterosexual self-disclosure. Personalny arzd Social Psychology Bulletin, 14, 283-297. Cushman, P (1991). Ideology obscured: Political uses of the self in Daniel Stern's infant. Americarc Psychologist, 46, 206-219. Cutting, J. (1990). The right cerebral hemisphere and psychalric disorders. New York: Oxford University Press.

D'Andrade, R. (1991). Some propositions about the relation of culture to human cognition. In J. Stigler, R. A. Shweder & G. Herdt (EdsJ, Cultural psychology: Essays on comparatiue humarz deuelopmerzt (pp. 65-129). New York: Cambridge University Press. Dantzer, R., Bluthe, R.-M., Koob, G. F & Le Moal, M. (1987). Modulation of social memory in male rats by neurohypophyseal peptides. Psychopharmacology, 91, 363-368. Darwin, C. (1872). The expression o( the emotions in man arzd animals. London: Murray. (Reprinted, Chicago: University of Chicago Press, 1965). Davidson, R. J. (1978). Specificity and patterning in biobehavioral systems: Implications for the behawior change. Amerzcan Psycholngist, 33, 430-436. Davidson, R. J. (1984). Affect, cognition and hemispheric specialization. In C. E. Izard, J. Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotion, cognitiorc and ehauior (pp. 320-365). New York: Cambridge University Press. Davidson, R. J. (1992a). A prolegomenon to the structure of emotion: Gleanings from neuropsychology. Cognition and Emotion, 6 (3, 4), 245-268. Davidson R. J. (1992b). Anterior cerebral asymmetry and the nature of emotion. Brain and Cognitiorz, 6, 245-268. Davidson R. J. (1992c). Emotion and affective style: Hemispheric substrates. Psychological Science, 3, 39-43. 374 Davidson R. J. (1993). Parsing affective space: Perspectives from neuropsychology and psychophysiology. Neuropsychology, 7, 464-475. Davidson R. J., Coe, C., Donzella, B. & Ershler, W (1993). Relations between cortical activation asymmetries and immune function during baseline and emotional challenge conditions. In preparation. Davidson R. J., Doss, R. & Tomarken, A. J. (1993). Relations between individual differences

in electrophysiological asymmetry and MRI-derived measures of cortical morphometry. Unpublished data. Davidson R. J., Ekman, P, Sarom C., Senulis, J. & Friesen, W V (1990). Approach/withdrawal and cerebral asymmetry. Journal of Persorzality arzd Social Psychology, 58, 330-341. Davidson R. J., Rickman, M. O., Finman, R., Straus, A., Rickman, M. D. & Kagan, J. (1993). Behavioral inhibition and frontal bram function in children. In preparation. Davidson R. J. & Fox, N. A. (1989). Frontal bram asymmetry predicts infant's response to maternal separation. Journal of Abnormal Psychology, 98, 127-131. Davidson R. J., Kalin, N. H. & Shelton, S. E. (1993). Lateralized response to diazepam predicts temperamental style in rhesus monkeys. Behauioral Neuroscience, 107, 11061107. Davidson R. J. & Tomarken, A. J. (1989). Laterality and emotion: An electrophysiological approach. In F Boller and J. Grafman (Eds.), Handbooh of Neuropsychology. Amsterdam: Elsevier. Davis, M. (1992). The role of the amygdala in conditioned fear. In J. P Aggleton (Ed.), The amygclala: Neurobiological aspects of emotion, memory, and mental dys`unction (pp. 255306). New York: Wiley-Liss. Davis, M., Hitchcock, J. M. & Rosen, J. B. (1987). Anxiety and the amygdala: Pharmacological and anatomical analysis of the fear-potentiated startle paradigm. In G. H. Bower (Ed.), The psychology o/' learrzing and motiuation, Vol. 21 (pp. 263-305). San Diego: Academic Press. Davisom G. C. & Neale, J. M. (1990). Abnormal psychology (5th ed.). New York: Wiley. Dennett, D. C. (1991). Consciousrzess explained. Boston: Little, Brown. Denenberg, V H. & Yutzey, D. A. (1985). Hemispheric laterality, behavioral asymmetry and

the effects of early experience in rats. In S. D. Gliek (EdJ, Cereral lateralization in non-humaa species (pp. 110-135). New York: Academic Press. DeNoble, V J., Hepler, D. J. & Barto, R. A. (1989). Cysteamine-induced depletion of somatosta LITERATURA tin produces differential cognitive deficits in rats. Brain Research, 482, 28-42. DeOlmos, J., Alheid, G. & Beltramino, C. (1985). Amygdala. In G. Paxinos (Ed.), The rrct neruous system, (pp. 223-334). Orlando: Academic Press. Depue, R. A. & Iacono, W G. (1989). Neurobehavioral aspects of affective disorders. Annual Reuiew o/' Psychology, 40, 457-492. Depue, R. A., Krauss, S. P & Spoont, M. R. (1987). A two-dimensional threshold model of seasonal bipolar affective disorder. In D. Magnusson & A. Ohman (Eds.), Psychopathology: Arz rzteraclional perspectiue (pp. 95-123). San Diego: Academic Press. Depue, R. A., Luciam, M., Arbisi, P, Collins, P & Leon, A. (in press). Dopamine and the structure of personalny: Relation of agonist-induced dopamine activity to positive emotionality. Jourrzal o( Personalny and Social Psychology. Depue, R. A. & Spoont, M. R. (1987). Conceptualizing a serotonin trait. Annals of the New Yorh Academy o/' Scderzces, 487, 47-62. Derryberry, D. & Rothbart. M. K. (1984). Emotion, attention, and temperament. In C. Izard, J. Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotion, cognition and behawior (pp. 132-166). Cambridge: Cambridge University Press. De Rivera, J. (1977). A structural theory of the emotions. New York: International Universities Press. DeVries, G. J., Buijs, R. M., Van Leeuwen, F W, Caffe, A. R. & Swaab, D. F (1985). The vasopressinergic innervation of the brain in normal and castrated rats. The Journal of Comparatiue Neurology, 233, 236-254. De Waal, F (1982). Chimparzzee politics. London: Jonathan Cape.

De Wied, D. & van Ree, J. (1989). Neuropeptides: Animal behaviour and human psychopathology. European Archiues of Psychiatry and Neurological Sciences, 238, 323-331. Diener, E. & Emmons, R. A. (1984). The independence of positive and negative affect. Journal o/' Personalny and Social Psychology, 47, 1105-1117. Diener, E. & Iran-Nejad, A. (1986). The relationship in experience between various types of affect. Journal of Personalny and Social Ysychology, 50, 1031-1038. Diener, E. & Larsen, R. J. (1984). Temporal stability and cross-situational consistency of affective, behavioral, and cognitive responses. Journal o/'Personality arzd Socaal Psychology, 47, 871-883. Digman, J. M. & Inouye, J. (1986). Further specification of the five robust factors of per LITERATURA sonality. Journal of Persorzality and Social Psychology, 50, 116-123. Doi, T. (1973). The anatomy o/~ dependency. Tokya: Kodansha International. Downer, J. D. C. (1961). Changes in visual gnostic function and emotional behawior following unilateral temporal lobe domage in the split-bram" monkey. Nature, 191, 5051. Drago, F (1990). Behavioral effects of prolactin. In D. Gamen & D. Pfaff (Eds.), Current topics in neuroerzdocrinology, Vol. 10 (pp. 263-290). Berlin: Springer-Verlag. Duffy, E. (1941). The conceptual categories of psychology: A suggestion for revision. Psychological Reuiew, 48, 177-203. Duffy, E. (1962). Actiuation and behawior. New York: Wiley Dumas, G. (1948). La wie affectiue. Paris: Presses Universitaires de France. Dunker, J. (1979). Mimischer Affektausdruck und sprachliche Kodierung. Ph. D. Thesis. University oF Zurich, Zurich, Switzerland. Dunn, J. (1988). The beginnings of social understarzdircg. Cambridge, MA: Harvard University Press. Dunn, A. J. & Berridge, C. (1990). Physiological and behavioral responses to

corticotropinreleasing factor administration: Is CRF a mediator of anYiety or stress responses? Brain Research Reuiews, 15, 71-100. Dunn, J. & Brown, J. R. (1991). Relationships, talk about feelings, and the development of affect regulation in early childhood. In J. Garber & K. Dodge (Eds.), Affect regulation and dysregulatiorz n childhood (pp. 89-108). Cambridge: Cambridge University Press. Dunn, J. & Slomkowski, C. (1992). Conflict and the development of social understanding. In C. U. Shantz & W W Hartup (Eds.), ConJlict and deuelopment (pp. 70-92). Cambridge: Cambridge University Press. Edwards, K. (1990). The interplay of affect and cognition in attitude formation and change. Jourrzal o/'Personality and Social Psychology, 59, 202-216). Ehrlichman, H. & Halpern, J. N. (1988). Affect and memory: Effects of pleasant and unpleasant odors on retrieval of happy and unhappy memories. Journal of Persorcality and Social Psychology, 55, 769-779. Eibl-Eibesfeldt, I. (1972). Similarities and differences between cultures in expressive movements. In R. A. Hinde (Ed.), Nonuerbal communication (pp. 20-33). Cambridge, MA: Cambridge University Press. Eibel-Eibesfeldt, I. (1989). Human ethology. New York: Aldine de Gruyter. Eieh, E. (1992). Mood-state dependent memory: Resoluirzg the con/licting data. Paper presented 375 at the convention of the Western Psychological Association, Portland, OR, April 1992. Eichenbaum, H. (1992). The hippocampal system and declarative memory in animals. Journal of Cognitiue Neuroscience, 4 (3), 217-231. Ekman, P (1972). Universals and cultural differences in facial expressions of emotion. In J. Cole (Ed.), Nebraska symposium on motiuc~ tion, 1971 (pp. 207-283). Lincoln: University of

Nebraska Press. Ekman, P (EdJ (1973). Darwin and /~acial expression. New York: Academic Press. Ekman, E (1977). Biological and cultural contributions to body and facial movement. In J. Blacking (Ed.), A. S. A. Monograph 15, The anthropology of the body (pp. 39-83). London: Academic Press. Ekman, P (1979). About brows: Emotional and conversational signals. In J. Aschoff, M. von Cranach, K. Foppa, W Lepenies & D. Ploog, Human ethology (pp. 169-202). Cambridge: Cambridge University Press. Ekman, P (1984). Expression and the nature of emotion. In K. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotion (pp. 319-344). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Ekman, P (1992). An argument for basic emotions. Cogrzition and Emotion, 6, 169-200. Ekman, P (1992). Are there basic emotions? A reply to Ortony and Turner. Psychological Reuiew, 99, 550-553. Ekman, P (1992). Facial expressions of emotion: New findings, new questions. Psychologcal Science, 3 (1), 34-38. Ekman, P (1993). Facial expression and emotion. American Psychologist, 48, 384392. Ekman, P & Davidson, R. J. (1993). Voluntary smiling changes regional bram activity. Psychological Science, 4, 342-345. Ekman, P (1994). Strong evidence for universals in facial expressions: A reply to Russell's mistaken critique. Psychological Bulletin, 115, 268-287. Ekman, P (in preparation). Reports of the irctensity o/' emotional experience. Ekman, E, Davidson, R. J. & Friesen, W V (1990). The Duchenne smile: Emotional expression and bram physiology II. Journal o~ Personality and Social Psychology, 58, 342-353. Ekman, P & Friesen, W V (1969). The repertoire of nonverbal behawior: Categories, origins, usage, and coding. Semiotica, 1, 49-98. Ekman, P & Friesen, W (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal

of Personalny arzd Social Psychology, 17 (2), 124-129. Ekman, P & Friesen, W V (1975). Unmashing the Pace. Englewood Cliffs, NJ: PrenticeHall. 376 Ekman, P & Friesen, W V (1982). Felt, false, and miserable smiles. Journal of Nonuerbal Behauor, 6 (4), 238-252. Ekman, P & Friesen, W V (1986). A new pan cultural expression of emotion. Motiuaton and Emotion, 10, 159-168. Ekman, P & Friesen, W V, O'Sullivan, M., Chan, A., et al. (1987). Universals and cultnral differences in the judgments of facial expressions of emotion. Journal o/' Personalny aac~ Social Psychology, 53, 159-168. Ekman, P, Friesen, W V & Simons, R. C. (1985). Is the startle reaction an emotion? Jourrcal o~Yersonality and Social Psychology, 49, 1416-1426. Ekman, P, Levenson, R. W & Friesen, W V (1983). Autonomie nervous system activity distinguishes between emotions. Science, 221, 1208-1210. Ekman, P, O'Sullivan, M. & Matsumoto, D. (in press). Confusions about contest in the judgment of facial expression: A reply to Contempt and the relativity thesis". Motiuation and Emotion. Ekman, E, Sorenson, E. R. & Friesen, W V (1969). Pan-cultural elements in facial displays of emotions. Science, 164 (3875), 86-88. Elias, N. (1977). The ciuilizing process. New York: Urizen. Ellsworth, E C. (1991). Some implications of cognitive appraisal theories of emotion. In K. T. Strongman (Ed.), International reuiew o~ sludies on emotiorz (pp. 143-161). New York: Wiley. Ellsworth, P C. (in press). Sense, culture, and sensibility. In H. Markus & S. Kitayama, Emotion and culture. Washington DC: American Psychological Association. Ellsworth, F C. & Smith, C. A. (1988). From appraisal to emotion: Differences among un-

pleasant feelings. Motiuation arzd Emotion, 12, 271-302. Emde, R. (1980). Levels of meaning in infant development. In W A. Collins (Ed.), Minrzesota symposium orz child psychology, Vol. 13 (pp. 1-37). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Emde, R. N. (1984). Levels of meaning for infant emotions: A biosocial wiew. In K. R. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotion (pp. 77-107). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Emmons, R. A. (1986). Personal strivings: An approach to personalny and subjetive wellbeing. Journal o/'Personalily and Social Psychology, 51, 1058-1068. Epstein, S. (1983). A research paradigm for the study of personalny and emotions. In M. M. Page (EdJ, Personality: Current theory and research. Nebraska Symposium on Motiua LITERATURA tiorz, 1982 (pp. 92-154). Lincoln: University of Nebraska Press. Erdelyi, M. H. (1974). A new look at the New Look: Perceptual defense and vigilance. Psychological Reuiew, 81, 1-25. Etcoff, N. L. (1989). Asymmetries in recognition of emotion. In F Boller and J. Grafman (Eds.), Handbooh of Neuropsychology, Vol. 3 (pp. 363-382). Amsterdam: Elsevier. Everitt, B. J., Morris, K. A., O'Brien, A. & Robbins, T. W (1991). The basolateral amygdalaventral striatal system and conditioned place reference: Further evidence of limbicstriatal interactions underlying reward-related processes. Neuroscience, 42, 1-18. Eysenck, H. J. (1967). The iological basis o( per sonality. Springfield, IL: Charles C. Thomas. Eysenck, H. J. (EdJ (1976). The measurement of personalny. Baltimore, MD: University Park Press. Eysenck, H. J. (EdJ (1981). A model for personality. New York: Springer-Verlag. Eysenck, I3. J. & Eysenck, M. W (1985). Personality arzd indiuidual dif/'erercces: A natural scierzce approach. New York: Plenum. Farah, M. J. (1990). Visual agaosia: Disorders of objeet recognition and what they tell us about rzormal uision. Cambridge: MIT Press.

Fehm-Wolfsdorf, G. & Born, J. (1991). Behavioral effects of neurohypophyseal peptides in healthy volunteers: 10 years of research. Peptides, 12, 1399-1406. Fehr, B. & Russell, J. A. (1984). Concept of emotion viewed from a prototype perspective. Jouraal of Experimental Psyehology: General Section, 113, 464-486. Field, T. & Walden, T. (1982). Perception and production of facial expression in infancy and early childhood. In H. Reese & L. Lipsitt (Eds.), Aduances in child deuelopment and behawior (pp. 169-211). New York: Academic Press. Fishbein, M. & Ajzen, I. (1975). Belief attitude, ntention, arzd behawior. Reading, MA: Addison-Wesley. Fisher, L. A. & Brown, M. R. (1990). Corticotropin-releasing factor: Central regulation of autonomie nerwus and visceral function. In D. Gamen & D. Pfaff (Eds.), Current topics in rzeuroendocrinology, Vol. 10, Behauioral aspects o/' neuroendocrinology (pp. 1532). Berlin: Springer-Verlag. Fiske, S. T. (1982). Schema-triggered affect: Applications to social perceptron. In M. S. Clark & S. T. Fiske (Eds.), Affect arcd cognitiorz: the 17th Annual Carrcegie Symposum on Cognition (pp. 55-78). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. LITERATURA 377 Flood, J. F, Garland, J. S. & Morley, J. E. (1990). Vasoactive intestinal peptide (VIP): An amnestic neuropeptide. Peptides, 11, 933-938. Flood, J. F & Morley, J. E. (1988). Effects of bombesin and gastrin-releasing peptide on memory processing, Brairc Research, 460, 208-210. Fogel, A., Nwokah, E., Dedo, J., Messinger, D., Dickson, L., Matusov, E. & Holt, S. (1992). Social process theory of emotion: A dynamit systems approaeh, Social Deuelopment, 1 (2), 122-142.

Fogel, A. & Thelen, E. (1987). The development of early expressive and communicative action. Developmerctal Psyehology, 23, 747-761. Folkman, S. & Lazarus, R. S. (1985). If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Jourrzal o~ Personality and Social Psychology, 48, 150-170. Folkman, S. & Lazarus, R. S. (1990). Coping and emotion. In N. Stein, B. Leventhal & T. Trabasso (Eds.), Psychological and biological approaches to emotion (pp. 313332). Hillsdalle, NJ: Lawrence Erlbaum. Modified and reprinted in L. J. Menges (Special Ed.) (1988). Social Science in Medierze, 26, 309-317. Folkman, S., Lazarus, R. S., Pimley S. & Novacek, J. (1987). Age differences in stress and coping processes. Psychology and Agircg, 2, 171-184. Forgas, J. P & Bower, G. H. (1987). Mood effects on person perception judgments. Journal of Persorcality arzd Social Psychology, 53, 53-60. Forgas, J. P & Bower, G. (1988). Affect in social and personal judgments. In K. Fiedler & J. Forgas, (Eds.), A/'/~ect, cogrzition, and social behawior (pp. 183-208). Toronto: C. J. Hogrefe. Forgas, J. P, Bower, G. H. & Krantz, S. E. (1984). The influence of mood on perceptions of social interactions. Journal o/~ Experimental Social Psychology, 20, 497-513. Forgas, J. P & Moylan, S. (1991). Affective influences on stereotype judgments. Cognition arzd Emotiorz, 5, 379-397. Forster, E. M. (1939). Not listening to musie. In Two cheers /~or democracy. London: Edward Arnold. Fowles, D. (1980). The three arousal model: Implications of Gray's two-factor learning theory for heart rate, electrodermal activity and psychopathy. Ysychophysiology, 17, 87104. Fox. N. A. (1991). If it's not left, it's right. American Psychologist, 46, 863-872. Fox, N. A. & Davidson, R. J. (1984). Hemispheric substrates of affect: A developmental

model. In N. A. Fox & R. J. Davidson (Eds.), The psychobiology of affectiue deuelopment (pp. 353-381). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Fox, N. A. & Davidson, R. J. (1986). Taste-elicited changes in facial signs of emotion and the asymmetry o@ bram electrical activity in human newborns. Neuropsychologia, 24, 417-422. Fredrickson, B. L. & Kahneman, D. (1993). Duration neglect in retrospective evaluations of affective episodes. Jourrzal of Personalny and Social Psychology, 65, 45-55. Fredrickson, B. L. & Levenson, R. W (1992). Positiue emotions speed recouery from negatiue emotional arousal. Manuscript submitted for publication. Freud, S. (1894). The defence neuro-psychoses. In E. Jones (Ed.), Sigmurzd Freud: Collected papers, Vol. 1. New York: Basic Books, 1959. Freud, S. (1915). Instincts and their vicissitudes. In E. Jones (Ed.), Sigmund Freud.' Colleeted papers, Vol. 4 (pp. 60-83). New York: Basic Books, 1959. Frijda, N. H. (1986). The emotiorts. Cambridge: Cambridge University Press. Frijda, N. H. (1987). Emotion, cognitive structure, and action tendency. Cognition and Emotion, 1, 115-143. Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion. Americarz Psychologist, 43, 349-358. Frijda, N. H. (1993a). The place of appraisal in emotion. Cogrzitiorz and Emotion, 7, 357-388. Frijda, N. H. (1993b). Moods, emotion episodes, and emotions, In J. Haviland & M. Lewis (Eds.), Handbooh of emotions. (pp. 381403). New York: Guilford. Frijda, N. H., Kuipers, P & ter Schure, E. (1989). Relations among emotion, uppraisal, and emotional action readiness. Journal of Yersonality and Social Psychology, 57, 212228. Frijda, N. H., Mesquita, B., Sonnemans, J. & Van Goozen, S. (1991). The duration of affective phenomena, or emotions, sentiments and passions. In K. Strongman (EdJ, International reuiew of emotorz and motiuation (pp. 187-225). New York: Wiley. Frijda, N. H., Ortony, A., Sonnemans, J. & Clore, G. (1992). The complexity of intensity:

Issues concerning the structure of emotion intensity. In M. Clark (Ed.), Reuiew o~ personalny and social psychology, Vol. 11 (pp. 60-89), Newbury Park, CA: Sage. Fulker, D. W, (1981). The genetic and environmental architecture of psychoticism, extraversion, and neuroticism. In H. J. Eysenck (Ed.), A model /'or personalty (pp. 88122). New York: Springer-Verlag. Fuller, J. L. & Thompson, W R. (1978). Foundations of behawior genelies. St. Louis: Mosby. 37H LITERATURA Funkenstein, D. H., King, S. H. & Drolette, M. (1954). The direction of anger during a laboratory stress-inducing situation. Psychosomatc Medicrze, I6, 404-413. Furness, J. B., Bornstein, J. C., Murphy, R. & Pompolo, S. (1992). Roles of peptides in transmission in the enteric nervous system. Trends in Neurosciences, 15, 66-71. Gabriel, M., Slatwick, S. E. & Miller, J. D. (1976). Multiple unit activity of the rabbit medial geniculate nucleus in conditioning, extinction, and reversal. Psychological Psychology, 4, 124-134. Gachev, G. (1987). Natsional'nye obrazy mira. Voprosy literatury, 10, 156-191. Gallagher, D. J. & Clore, G. L. (1985, May). Emotion arzd judgment: Effects o( ~ear and arzger on releuarzt and irreleuant cogrzitaue tasks. Paper presented at the Midwestern. Gallagher, M. & Holland, P C. (1992). Understanding the function of the central nucleus: Is simple conditioning enough? In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala: Neurobiological aspects of emotion, memory, and mental dysfurcctiorz (pp. 307-321). New York: Wiley-Liss. Gamen, D. & Pfaff, D. (Eds.) (1988). Currerzt topics irz neuroendocrinology, Vol. 8. Neuroendocrinology o/~Mood. Berlin: Springer-Uerlag. Garber, J. & Dodge, K. (1991). The deuelopment o/' a/'fect regulation and dysregulation. Cambridge: Cambridge University Press. Garcia-Coll, C. T., Kagan, J. & Reznick, J. S. (1984). Behavioral inhibition in young children.

Child Deuelopment, 55, 1005-1019. Gardiner, S. M. & Bennett, T. (1989). Brain neuropeptides: actions on central cardiovascular control mechanisms. 13rain Research Reuiews, 14, 79-116. Gehm, T. & Scherer, K. R. (1988). Relating situation evaluation to emotion di@ferentiation: Nonmetric analysis of cross-cultural questionnaire data. In K. R. Scherer (Ed.), Facets of emotion: Recent research (pp. 61-78). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Gellhorn, E. & Loofburrow, G. N. (1963). Emotiorc and emotional disorders. New York: Haber Medical Division. Gerber, E. (1986). Rage and obligation: Samoan emotion in conflict. In G. White & J. Kirkpatriek (Eds.), Person arzd experierzce; Exploring Paci/ic ethnopsychologies. Los Angeles: University of California Press. Gergen, K. J. & Gergen, M. (1988). Narrative and the self as relationship. In L. Berkowitz (Ed.), Aduances in experimerztal social psychology, Vol. 21, (pp. 17-56). New York: Academic Press. Gibson, J. J. (1979). An ecological approach to uisual pereeption. Boston: HoughtonMifflin. Giles, D. E., Rush, A. J. & Roffwarg, H. P (1986). Sleep parameters in bipolar I, bipolar II, and unipolar depressions. Biological Psychiatry, 21, 473-482. Glanzmann, P (1985). Anxiety, stress and performance. In B. D. Kirkcaldy (Ed.), Indiuidual di~fererzces in mouement. Lancaster, England: MTP Press. Gloor, E (1960). Amygdala. In. J. Field, H. W Magoun & V E. Hall (Eds.), Handbooh of physiology: Neurophysiology, Vol. II (pp. 1395-1420). Washington, DC: American Physiological Society. Goddard, G. (1964). Functions of the amygdala. Psychological Reuiew, 62, 89-109. Goldberg, L. R. (1980, May). Sonie ruminations about the structure o/' andiuidual differerzces.~ Deuelopirzg a common lexicon for the major characteristics of human

persortality. Paper presented at the annual convention of the Western Psychological Association, Honolulu, Hawaii. Goldberg, L. R. (1990). An alternative description of personalny": The Big-Five factor structure. Journal of Personalny and Social Psychology, 59, 1216-1229. Goldsmith, H. H. (1986). Heritability of temperament: Cautions and some empirical evidence. In G. A. Kohnstamm (Ed.), Temperament discussed: Temperament and deuelopment in irzfancy and childhood (pp. 83-96). Lisse, The Netherlands: Swets & Zeitlinger. Goldsmith, H. H. (1989). Behawior-genetic approaches to temperament. In G. A. Kohnstamm, J. E. Bates & M. K. Rothbart (Eds.), Temperament irz childhood (pp. 111-132?. Chiehester: Wiley. Goldmith, H. H. (1993). Temperament: Variability in developing emotion systems. In M. Lewis & J. M. Haviland (Eds.), Handbook of emotiorz (pp. 353-364). New York: Guilford. Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Rothbart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R. A. & McCall, R. B. (1987). Roundtable: What is temperament? Four approaches. Chld Deuelopment, 58, 505-529. Goldsmith, H. H. & Campos, J. J. (1982). Toward a theory of infant temperament. In R. N. Emde & R. J. Harmon (Eds.), The deuelopment o/' attachmenl and a`filiatiue systems. New York: Plenum. Goldsmith, H. H. & Campos, J. J. (1986). Fundamental issues in the study of early temperament: The Denver Twin Temperament Study. In M. E. Lamb, A. L. Brown & B. Rogoff (Eds.), Aduanees in deuelopmental psychology, 4, (pp. 231-283). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. LITERATURA Gomperts, W (1992). The ophomst uan de sociale phoie. Amsterdam: Bert Bakker. Gorman, J. M., Liebowitz, M. R., Fyer, A. J. & Stein, J. (1989). A neuroanatomical

hypothesis for panic disorder. Americarc Journal od Psychiatry, 146, 148-161. Gottman, J. M. & Levenson, R. W (1985). A walid procedure for obtaining selfreport of affect in marital interaction. Journal of Consulting and Clirzical Psychology, 53, 151-160. Gottman, J. M. & Levenson, R. W (1988). The social psychophysiology of marriage. In E Noller & M. A. Fitzpatrick (Eds.), Perspectiues orz nzarital interactiorc (pp. 182200). Clevedon, England: Multilingual Matters Ltd. Gottman, J. M. & Levenson, R. W (1993). Male withdrawal Erom marital con/lict. Manuscript submitted for publication. Graeff, F G. (1987). The anti-aversive action of drugs. In T Thompson, E B. Dews & J. Barrett (EdsJ, Aduances in Behauioural Pharmacology, Vol. 6. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Graham, D. T. (1962). Some research on psychophysiologic specificity and its relation to psychosomatic disease. In R. Roessler & N. S. Greenfield (EdsJ, Physiological correlates of psychological disorder (pp. 221-238). Madison: University of Wisconsin Press. Grat' J. A. (1968). The Lister Lecture 1967. The physiological basis of personality. Aduancement of Scierzce, 24, 293-305. Grat', J. A. (1970). The psychophysiological basis of introversion-extraversion. Behauioural Research and Therapy, 8, 249-266. Grat' J. A. (1971). The psyehology o~ `ear and slress. London: Weidenfeld & Nicholson. Grat' J. A. (1975).Elements of a two-process theory of learning. New York: Academic Press. Grat' J. A. (1981). A critique of Eysenck's theory of personality. In H. J. Eysenck (Ed.), A model lor personality (pp. 246-276). Berlin: SpringerVerlag. Grat', J. A. (1982a). The neuropsyehology o(arcxiety: Arz enquiry finto the funelions o/'the septohippocampal system. Oxford: Oxford University Press. Grat', J. A. (1982b). Precis of The neuropsychology o/' anxiety: An enquiry finto the

function of the septo-hippocampal system. Behauioural & Brain Sciences, 5, 469484. Grat' J. A. (1983). Where shall we search for biologically based dimensions of personalny? Zeitschri~t fiir Differentielle urcd Diagnostische Psychologie, 4, 165-176. Grat', J. A. (1985a). Antciety and the bram: pigments aren't colour names. 13ulletin o/' the British Psychological Society, 38, 299-300. 379 Grat' J. A. (1985b). Issues in the neuropsychological study of anxiety. In A. H. Tuma & J. D. Maser (EdsJ, Arcxiety and the anxiety disorders (pp. 5-26). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Grat' J. A. (1987). The psychology of fear and stress (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press. Grat', J. A. (1990). Brain systems that mediate both emotions and cognitions. In J. A. Grat' (Ed.), Special issue of Cognition and Emotion, Psychobiological aspects of relatiorcships betcueen emotion and cognition (pp. 269-288). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Grat', J. A. (1991). Fear, panic and anxiety: What's in a name? Psychological Inquiry, 2, 77-78. Grat' J. A. (1994). The neuropsychology of the emotions: Framework for a tanonomy of psychiatric disorders. In Emotions: Essays on emotion theory (pp. 29-59). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Grat', J. A. (in press). The neuropsychology of anxiety and schizopherenia. In M. S. Gazzaniga (Ed.), The Cognitive Neuroscieraces. Cambridge, MA: MIT Press. Grat', J. A., Feldon, J., Rawlins, J. N. E, Hemsley D. R. & Smith, A. D. (1991). The neuropsychology of schizophrenia. Behauioral and Brairc Sciences, 14, 1-20. Greenberg, L. S. & Safran, J. D. (1984). Integrating affect and cognition: A perspective on the process of therapeutic change. Cogntiue Therapy arz~l Research, 8, 559-578. Gross, C. G. (1973). Interotemporal cortex and vision. In E. Stellar & J. M. Sprague (EdsJ, Progress in physiological psychology, Vol. 5 (pp. 77-123). New York: Academic Press.

Gross, C. G. (1992). Representation of visual stimuli in inferior temporal cortex. Yhilos. Trans. Royal Sociely o/' London (Biol.), 335, 3-10. Gross, J. J. & Levenson, R. W (1993). Emotional suppression: Physiology, sel@ report, and expressive behawior. Journal of Personalny and Social Psycholo~y, 64, 970-986. Grossman, K., Grossman, K. E., Spangler, G., Suess, G. & Unzner, L. (1985). Maternal sensitivity and newborn orientation responses as related to quality of attachment in Northern Germany. In I. Bretherton & E. Waters (Eds.), Growing poinls of attachment theory and research. Monographs of the Society for Research in Child Deuelopment, 50, 233256. Guignon, C. (1984). Moods in Heidegger's being and time. In C. Calhoun & R. C. Solomon (Eds.), What fis arz emotion? Classieal readings in philosophical psychology (pp. 230-243). New York: Oxford University Press. 3HO LITERATURA Hall, W G. & Oppenheim, R. W (1987). Developmental psychobiology: Prenatal, perinatal, and early postnatal aspects of behavioral development. Annual Reuiew o` Psychology, 38, 91128. Harre, R. (1986). An outline of the social constructionist viewpoint. In R. Harre (Ed.), The socal constructiorz of emotiorzs. Oxford: Basil Blackwell. Harris, P L. (1989). Children and emotion: The deuelopment of psychological urzderstarzding. Oxford: Basil Blackwell. Harrison, A. A. (1977). Mere exposure. In L. Berkowitz (Ed.), Aduances ia experimarztal social psychology, Val. 10. (pp. 39-83). New York: Academic Press. Hamer, S. (1978). Effectance motivation reconsidered: Toward a developmental model. Humarz Deuelopment, 21, 34-64. Healy, D. & Williams, J. M. G. (1988). Dysrhythmia, dysphoria, and depression: The inte-

raction of learned helplessness and circadian dysrhythmia in the pathogenesis of depression. Psychological 13ulletirc, 103, 163-178. Hebb, D. O. (1949). The organization o~ behaoior. New York: Wiley. Hebb, D. O. (1970). Textboola of psychology. New York: Saunders & Roe. Heider, K. G. (1991). I arzdscapes o~ emoton: Mapping Lhree cultures of emoton irz Irzdonesia. New York: Cambridge University Press. Henke, P G. (1990). Limbic system modulation of stress ulcer development. Annals of the New YorJz Academy o/' Science, 597, 201-206. Henke, P G. (1992). Stornach pathology and the amygdala. In J. E Aggleton (Ed.), The amygdala: Neurobiologieal aspects of emotion, memory, arz~l mental dysfunction (pp. 323338). New York: Wiley-Liss. Henry, J. P (1986). Neuroendocrine patterns of emotional response. In R. Plutchik & H. Kellerman (EdsJ, Emotion: Theory, research and experience, Vol. III: Biologeal foundations o~ emotons (pp. 37-60). New York: Academic Press. Hess, E. H. (1973). Imprinting: Early experienee and the deuelopmental psychobiology of attachmerzt. New York: Van Nostrand. Hiatt, S., Campos, J. & Emde, R. (1979). Facial patterning and infant emotional expression: Happiness, surprise, and fear. Child Deuelopment, .50, 1020-1035. Hilgard, E. R. (1949). Human motives and the concept of the sel@ Americarz Psychologist, 4, 374-382. Hinde, R. A. (1974). 13iological bases o~ human social behawior. New York: McGrawHill. Hinde, R. A. (1987). Comment. Child Deuelopment, 58, 505-529. Hiroi, N. & White, N. M. (1991). The lateral nucleus of the amygdala mediates expression of the amphetamine-produced conditioned place preference. Journal of Neuroscience, 11 (7), 21072116. Hobson, J. A., Lydic, R. & Baghdoyan, H. E. (1986). Evolving concepts o@ sleep tytle ge-

neration: From brain centers to neuronal populations. Behauioral arcd Brain Scierzces, 7, 371448. Hobson, J. A. & Steriade, M. (1986). Neuronal basis of behavioral state control. In V B. Mountcastle (Ed.), Handbook of physiology The neruous system, Vol. IV, sec~ion I (pp. 701823). Bethesda: American Physiological Society. Hochschild, A. R. (1979). Emotion work, feeling rules, and social structure. Ameracan Jourreal o/' Sociology, 85, 551-575. Hofstede, G. (1984). Culture's corcsequerzces: International differences irz worhrelated ualues. Beverly Hills, CA: Sage. Holroyd, K. A. & Gorkin, L. (1983). Young adults at risk for hypertension: Effects of family history and anger management in determining responses to interpersonal conflict. Journal o/' Psychosomatc Research, 27, 131-138. Holstedge, G., Kuypers, H. G. J. M. & Dekker, J. J. (1977). The organization of the bulbar fibre connections to the trigeminal, facial and hypoglossal motor nuclei. II. An autoradiographic tracing study in cat. Bran, 100, 265-286. Holzman, W S. & Bitterman, M. E. (1956). A factorial study of adjustment to stress. Journal o~ Abnormal an~l Social Ysychology, 52, 179-185. Hopkins, D. A. & Holstedge, G. (1978). Amygdala projections to the mesencephalon, pons and medulla oblongata in the cat. Experimental Bram Research, 32, 529-547. Hoptman, M. J., Coyle, D. J. & Davidson, R. J. (1993). Relalions between EEG asymmetries and neuropsyehological `unetiorz, 1: Anterior /'unctions. Paper presented at the Society for Psychophysiology Research, 1993. Horowitz, M. J. (1976). Stress response syrcdromes. New York: Jason Aronson. Horowitz, M. J. (1988). Introduction to psychodyrzamics. New York: Bask Books. Horvath, F E. (1959). Psychological stress: A review of definitions and experimental research. In L. von Bertalanffy & A. Rapaport (EdsJ, General systems, Vol V Ann Arbor, MI: Society for

General Systems Research. House, A., Dennis, M., Wariow, C., Hawton, K. & Molyneux, A. (1990). Mood disorders after stoke and their relation to Jesion location. 13raia, 113, 1113-1129. LITERATURA Hulk D. L. (1976). Are species really individuals? Systematic Zoology, 25, 174191. Hume, D. (1959). A treatise on humarz rzature: Vol. 2. Of the passi.ons. London: John Noon. Hume, D. (1967). A treatise of human rzature. L. A. Selby-Bigge (Ed.). Oxford: Clarendon Press. (Original work published 1739). Hunt, M. M. (1959). The rcatural history of loue. New York: Knop@ Hyde, J. S. & Sawyer, T. F (1979). Correlated characters in selection for aggressiveness in female mice: II. Maternal aggressiveness. Behauior Gercetics, 9, 571-577. Insel, T. R. (1992). Oxytocin: A neuropeptide for affiliation - Evidence from behavioral, receptor autoradiographic and comparative studies. Ysychoneuroerzclocrirzology, 3-35. Insel, T. R., Kinsley, C. H., Mann, P E. & Bridges, R. S. (1990). Prenatal stress has longterm effects on bram opiate receptors. Brairz Reseczrch, .511, 93-97. Isen, A. M. (1970). Success, failure, attention and reaction to others: The wartu glow of success. Journal of Personalny ancl Social Psychology, 15, 294-301. Isen, A. M. (1984). Toward understanding the role of affection cognition. In R. S. Wyer, Jr. & T. K. Srull (Eds.), Handbooh o~ socal cognition, Vol. 3. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Isen, A. M. (1987). Positive affect, cognitive processes and social behawior. In L. Berkowitz (Ed.), Aduances irz experimental social psychology, Vol. 20 (pp. 203-253). New York: Academic Press. Isen, A. M. & Means, B. (1983). The influence of positive affect on decisionmaking strategy. Social Cogrcition, 2, 18-31. Isen, A. M., Shalker, T., Clark, M. & Karp, L. (1978). Affect, accessibility of material in

memory, and behawior: a cognitive loop? Journal o~Personality and Social Psychology, 36, 112. Izard, C. (1971). The face of emolion. New York: Appleton-Century-Crofts. Izard, C. E. (1972). Patterrcs o~ emotions: A rsew analysis of anxieLy and depressiorz. New York: Academic Press. Izard, C. E. (1977). Humarz emolions. New York: Plenum. Izard, C. E. (1978a). On the development of emotions and emotion-cognition relationships in infancy. In J. M. Davidson & R. J. Davidson (Eds.), The psychobiology of eonsciousness. New York: Plenum. Izard, C. E. (1978b). On the ontogenesis of emotions and emotion-cognition relationships in infancy. In M. Lewis & L. A. Rosenblum (Eds.), The deuelopment o/' affect (pp. 389-413). New York: Plenum. 381 Izard, C. E. (1980). Cross-cultural perspectives on emotion and emotion communication. In H. Triandis & W J. Lonner (Ed.), Handbook o/' cross-cultural psychology, Vol. 3. Boston: Allyn & Bacon. Izard, C. E. (1991). The psychology of emotions. New York: Plenum. Izard, C. E. (1992). Basic emotions, relations among emotions, and emotioncognition relations. Psychological Reuiew, 99 (3), 561-165. Izard, C. E. (1993). Four systems for emotion activation. Cognitive and noncognitive processes. Psyehological Reuiew, 100 (1), 68-90. Izard, C. E. (1994). Innate and universal facial expressions: Evidence from developmental and cross-cultural research. Psychological Bulletin, 115, 288-299. Izard, C. E., Dougherty, L. & Hembree, E. (1983). A system /'or identifying affect expressions by holistc judgments (AFFEX). Newark: Instructional Resources Center, University of Delaware. Izard, C. E. & Harris, P (in press). Emotional development and developmental psychopatho-

logy. In D. Cicchetti & D. J. Cohen (Eds.), Manual of deuelopmental psychopathology. New York: Wiley. Izard, C. E., Haynes, O. M., Chisholm, G. & Baak, K. (1991). Emotional determinanta of infant-mother attachment. Child Deueloprnent, 62 (5), 905-917. Izard, C. E., Fantauzzo, C. A., Castle, J. M., Haynes, O. & Slomine, B. S. (1993). The morphological stabilny arzd social ualidity o~ infarcts ~acic~l expressions t;n the ~rst nirze morzths of life. Submitted for publication. Izard, C. E., Hembree, E. A. & Huebner, R. R. (1987). Infants'emotion expressions to acute paro: Developmental change and stabilny of individual differences. Deuelopmental PsychoLogy, 23 (1), 105-113. Izard, C. E., Libero, D. Z., Putnam, P & Haynes, O. M. (1993). Stabilny of emotion experiences and their relations to trans of personality. Journal o` Personalny arzd Social Psychology, 64, 847-860. Izard, C. E. & Malatesta, C. (1987). Perspectives on emotional development, I: Differential emotions theory of early emotional development. In J. D. Osofsky (Ed.), Handbook of infant deuelopmeat (pp. 494-554). New York: Wiley. Jackendoff, R. (1987). Consciousrcess and Lhe compulalional mirzd. Cambridge: Bradford Books, MIT Press. Jacoby, L., Kelley C. M., Brown, J., Jasechko, J. (1989). Becoming famous overnight: Limits on the ability to awoid unconscious influences of the past. Journal tif Personalny and Social Psychology, 56, 326-338. 382 LITERATUR

A Jacobs, W J. & Nadel, L. (1985). Stress-induced Jones, H. E. (1950). The study of patterns of

recovery of fear and phobias. Psychological emotional expression. In M. Reymert (Ed.), Reuiecu, 92, 512-531. Feelings and emotions (pp. 161-168). New Jacobs, W J., Nadel, L. & Hayden, V C. (1992). York: McGraw-Hill. AnYiety disorders. In D. J. Stein & J. E. Jones, H. E. (1960). The longitudinal method in Young (Eds.), Cognitiue science and clinical the study of personalny. In I. Iscoe & H. disorders (pp. 211-233). San Diego: Academic W Stevenson (Eds.), Personally deuelopment Press. in children (pp. 3-27). Chicago: University of James, W (189011950). Priaciples o/' psychology. Chicago Press. New York: Dover. Jouvet, M. (1972). The role of monoamines and James, W (1884). What is emotion? Mind, 9, 188- acetylcholine-containing neurons in the regu-205. lation of the sleep-waking tytle. In ErgebJarrell, T. W, Gentile, C. G., Romanski, L. M., nisse der physiologice, Vol. 64. NeurophysioMcCabe, P M. & Schneiderman, N. (1987). logy arcd rceurochemistry o~ sleep arcd waheInvolvement of cortical and thalamic audi- fulness (pp. 166-308). Berlin: SpringerVertory regions in retention of differential bra- lag. dycardia conditioning to acoustic conditioned Jung, C. G. (1960). Symbol formation. In H. Read, stimulii in rabbits. Brain Research, 412, 285M, Fordham & G. Adler (Eds.), The collected -294. works, Vol. 8 (pp. 45-61). (Trans. from the

Jemmott, J. B. & Locke, S. E. (1984). PsychoGerman by R. F C. Hull). New York: Pansocial factors, immunologic mediation, and theon (copyright held by Bollinger Foundahuman susceptibility to infectious diseases: tion, Inc.). How much do we knoty? Psychological BulleJung, C. G. (1971). Psychological types, Collectin, 95, 78-108. ted works, Val. 6. Princeton NJ: Princeton Jirkikowski, G. F, Caldwell, J. D., Pilgrim, C.,

University Press. (Original work published Stumpf, W E. & Pedersen, C. A. (1989). 1921). Changes in immunostaininig for oxytocin in the forebrain of the female rat during late Kagan, J. (1974). Discrepancy, temperament and pregnancy, parturition and early lactation. infant distress. In M. Lewis & L. A. RosenCell and Tissue Research, 256, 411-417. blum (Eds.), The origins o( fear (pp. 229~oels, Nl. & de liloei, E. R. X1992). Contro~ oT neu- -248. Nety Yotk. V~eley. Tona1 excstabi~ity by coxtleosteroicl `ooTmones. Kagan, J, (1979. Structure and process in the Trerzds in Neurosciences, 15, 25-28. human infant: The ontogeny of mental reJohn, O. E (1989). Towards a taxonomy of perso- presentation. In M. H. Bornstein & W Kesnality descriptors. In D. M. Buss & N. Cantor sen (Eds.), Psychological cleuelopment Prom

(Eds.), Personalny psychology: Recept trends ~~faney: Image to irztention (pp. 159182). and emerging directiorzs (pp. 261-271). Nety Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. York: Springer-Verlag. Kagan, J. (1991). A conceptual analysis of the afJohnson, M. H., Posner, M. I. & Rothbart, M. fects. Jourrcal o/'the American Psychoanalytic K. (1991). Components of visual orienting in Association, 39 (suppl), 109-129. early infancy: Contingency learning, antici- Kagan, J., Reznick, J. S. & Snidman, N. (1988). patory looking and disengaging. Jourrcal of Biological bases of childhood shyness. Cognitive Neuroscierzce, 3, 335-344. Science, 240, 167-171. Johnson-Laird, E N. (1988). The computer and the Kagan, J. & Snidman, N. (1991a). Infant predictors mind: An introductiorz to cognitiue science (7 of inhibited and uninhibited profiles. Psychopp.). Cambridge: Harvard University Press. logical Science, 2, 40-44. ~ohnsonLaircl, P. I3. & Oatley, I~. X1989). The fan- Y~agan, ~. & 5nilman, I5. ~1991b). Temperamenguage of emotions: An analysis of a semantic tal factors in human development. American field. Cognition and Emotion, 3, 81-123. Psychologist, 46, 856-862. Johnson-Laird, P. N. & Datley, X. (1992). Basic Kagan, J., Snidrman, N. & Arcius, D. M. (1992). emotions, rationality and folk theory. CogniInitial reactions to unfamiliarity. Curreat Diion and Emotion, 6, 201-223. rections, 1, 171-174. Jones, E. G. & Powell, T. P S. (1970). An anato- Kalin, N. H. & Shelton, S. E. (1989). Defensive bemical study of converging sensory pathways haviors in infant rhesus monkeys: Environ-

within the cerebral cortex of the monkey. mental cues and neurochemical regulation. Braim 93, 793-820. Science, 243, 1718-1721. Jones, H. E. (1935). The galvanic skin reflex as Kang, D. H., Davidson, R. J., Coe, C. L., Wherelated to overt emotional expression. Amerieler, R. W, Tomarken, A. J. & Ershler, tan Journal o(Psychology, 47, 241-251. W $, (1991). Frontal brain asymmetry and LITERATURA immune function. Behauioral Neuroscierzce, 105, 860-869. Kaplan, J. R., Pettersson, K., Munuck, S. B. & Olsson, G. (1991). Role of sympathoadrenal medullary activation in the initiation and progression of atherosclerosis. Circulation, 84, 23-32. Kapp, B. S., Pascoe, J. P & Bixler, M. A. (1984). The amygdala: A neuroanatomical systems approach to its contributions to aversive conditioning. In N. Buttiers & L. R. Squire (Eds.), Neuropsychology o/' memory (pp. 473-488). New York: Guilford. Kapp, B. S., Whalen, P J., Supple, W F & Pascoe, J. P (1992). Amygdaloid contributions to conditioned arousal and sensory information processing. In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala: Neurobiological aspects of emotiorz, memory, and mental dys/~urzction (pp. 229254). New York: Wiley-Liss. Kapp, B. S., Wilson, A., Pascoe, J., Supple, W & Whalen, E J. (1990). A neuroanatomical systems analysis of conditioned bradycardia in the rabbit. In M. Gabriel & J. Moore (Eds.), Learrzing arzd computatiorzal neuroscience: Founclatiorzs of adaptiue networhs (pp. 53-90). Cambridge: MIT Press. Kasper, S. & Rosenthal, N. E. (1989). Arnciety and depression in seasonal affective disorders. In E C. Kendall & D. Watson (Eds.), Anxiety and depressiorz: Distnctive and

ouerlapping features (pp. 341-375). San Diego: Academic Press. Kaufman, I. C. & Rosenblum, L. A. (1967). The reaction of separation in infant monkeys: Anaclitic depression and conservation-withdrawal. Psychosomatic Medicine, 648676. Kenealy, P (1988). Validation of a musie mood induction procedure: Same preliminary findings. Cognition and Emotion, 2, 41-48. Kihlstrom, J. F (1987). The cognitive unconscious. Science, 237, 1445-1452. Kihlstrom, J. F (1990). The psychological unconscious. In L. Pervin (Ed.), Handbooh of personality: Theory and research (pp. 445-464). New York: Guilford. Kim, J. J. & Fanselow, M. S. (1992). Modalny-specific retrograde amnesia of fear. Science, 256, 675-677. Kincl, F A. (1990). Hormorze toxicity in the newborn. Berlin: Springer-Uerlag. Kitayama, S. (1991). Impairment of perception by positive and negative affect. Cognitioa ancl Emotion, 5, 255-274. HIinger, E. (1975). The consequences of committment and disengagement from incentives. P,sychological Reuiew, 82, 1-25. Kluver, H. & Bucy E C. (1937). Psychic blindness" and other symptoms following bilateral 383 temporal lobectomy in rhesus monkeys. American Journal oj' Physiology, 119, 352-353. Kochanska, G. (1991). Socialization and temperament in the development of guilt and conscience. Child Deuelopment, 62, 1379-1392. Kochanska, G., DeVet, K., Goldman, M., Murray, K. & Putnam, S. P (1993). Corzscierzce deuelopment and temperament in yourzg childrerz. Unpublished manuscript. Koolhaas, J. M., van den Brin, T. H. C., Roozendaal, B. & Boorsma, E (1990). Medial amygdala and aggressive behavior: Interaction between testosterone and vasopressin. Aggressiue Behawior, 16, 223-229. Kopp, C. B. (1989). Regulation of distress and negative emotions: A developmental wiew.

Deuelopmental Psychology, 25, 343-354. Kopp, C. B. (1992). Emotional distress and control in young children. In N. Eisenberg & R. A. Fabes (Eds.), Emotioa and its regulatdon in early deuelopment; New directions for child deuelopment, 55, 41-56. Kosslyn, S. M. (1987). Seeing and imagining in the cerebral hemispheres: A computational approach. Psychological Reuiew, 94, 148-175. Kosslyn, S. M., Davidson, R. J., Hobson, J. A., Horowitz, M. J., Hugdahl, K., Spiegel, D. & Rose, R. (1993). Cognitive neuroscience analyses of psychiatric phenomena: A user's guide. In preparation. Kovecses, Z. (1989). Emotiorc coacepts. New York: Springer-Verlag. Kranu, D. S. & Munuck, S. B. ((1984). Acute psychophysiologic reactivity and risk of cardiovascular disease: A review and methodologic eritique. Psychological Bulletin, 3, 435-464. Krettek, J. E. & Price, J. L. (1978). Amygdaloid projections to subcortical structures within the basal forebrain and brainstem in the rat and cat. Jourrzal of Comparatiue Neurology, 178, 225-254. Kroon, R. M. (1988). Aanleidingen en structuur uan schuldgeuoel. Masters thesis, Psychology Department, Amsterdam University. Kugler, P, Kelso, J. & Turvey, M. (1982). On the control and co-ordination of naturally developing systems. In J. Kelso & J. Clark (Eds.), The deuelopnzent of mouement control and co-ordination (pp. 5-78). New York: Wiley. Kunst-Wilson, W R. & Zajonc, R. B. (1980). Affective discrimination of stimuli that cannot be recognized. Science, 207, 557-558. Kwak, S. P, Young, E. A., Morano, I., Watson, S. J. & Akil, H. (1992). Diurnal corticotropin-releasing hormone mRNA variation in the hypothalamus exhibits a rhythm distinct from that of plasma corticosterone. Neuroendocrinology, 55, 74-83.

384 LaFave, L., Manneli, R. & Guilmette, A. M. (1977). An Trony of Trony: The lefthanded insult in intragroup humour. In A. J. Chapman & H. C. Foot (Eds.), It's d funny thng, humour (pp. 283-285). Longon: Pergamon. Lagerspetz, K. (1961). Genetic and social causes of aggressive behavior in mice. Scandinauiarz Journal of Psychology, 2, 167-173. Lahey B. B., McBurnett, K., Loeber, R. & Hart, E. L. (in press). Psychobiology of conduct disorder. In G. P Sholevar (Ed.), Conduct disorders in children and adolescerzts: Assessments and irzteruentions. Bethseda: American Psychiatrie Press. Laird, J. D. (1989). Mood affects memory because feelings are cognitions. Jourrcal o~ Social Behauior and Personalily, 4, 33-38. Laird, J. D. & Bresler, C. (1992). The process of emotional experience: A selfperceptron theory. In M. S. Clark (EdJ, Reuiew of personally arzcl social psychology, Vol. 13 Emotion (pp. 213-234). Newbury Park, CA: Sage. Lako@f, G. (1987). Women, Wre, and dangerous things. Chicago: University of Chicago Press. Lang, E J. (1979). A bioinformational theory of emotional imagery. Psychophysiology, 16, 495-512. Lang, P J. (1988). What are the data of emotion? In V Hamilton, G. Bower & N. Frijda (Eds.), Cognitiue science perspectiues on emotion and motiuation (pp. 173-194). Amsterdam: Martinus Nijhof@ Lang, P J., Bradley, M. M. & Cuthbert, B. N. (1990). Emotion, attention and the startle reflex. Psychological Reuiew, 97, 377-398. Lang, P J., Greenwald, M. K., Bradley, M. M. & Hamm, A. O. (1993). Looking at pictures: Affective, facial, visceral and behavioral reactions. Psychophysiology, 30, 261-273. Lange, C. (1887). Lleber Gemuthsbewegungen. Leipzig: Theodor Thomas. Lanzetta, J. T., Cartwright-Smith, J. & Kleck, R. E. (1976). Effects of nonverbal dissimulation on emotional experience and autonomie arousal. Journal o~Persorzalily ancl Social

Psychology, 33, 354-370. Lanzetta, J. T. & Orr, S. P (1986). Excitatory strength of expressive faces: Effects of happy and fear expressions and context on the extinction of a conditioned fear response. Journal of Personalty arzd Social Psychology, 50 (1), 190-194. Laresen, R. J. & Ketelaar, T. (1991). Personalny and susceptibility to positive and negative emotional states. Journal o/' Personalily arcd Social Psychology, 61, 132-140. Larimer, J. L. (1988). The command hypothesis: A new view using an old example. Trencts Tra Neurosciences, 11, 506-510. LITERATURA Larsen, R. J. & Diener, E. (1987). AFfect intensity as an individual difference characteristic: A review. Jourrzal o/' Research in Personalny, 21, 1-39. Larsen, R. J. & Ketelaar, T. (1991). Personalny and susceptibility to positive and negative emotional states. Journal o/ Personalny and Social Psychology, 61, 132-140. Lashley K. (1956). Cerebral organization and behavior. In H. Solomon, S. Cobb & W Penfield (Eds.), The bran and human behawior (pp. 1-18). Baltimore: Williams and Wilkins. Lazarus, R. S. (1966). Psychological stress and the coping process. New York: McGrawHill. Lazarus, R. S. (1981). The stress and coping para digm. In C. Eisdorfer, D. Cohen, A. Keinman & P Maxim (Eds.), Models for clinical psychopathology (pp. 177-214). New York: Spectrum. Lazarus, R. S. (1982). Thoughts on the relation between emotion and cognition. American Psychologist, 37, 1019-1024. Lazarus, R. S. (1984). On the primacy of cognition. American Psychologist, 39 (2), 124129. Lazarus, R. S. (1991a). Cognition and motivation in emotion. American Psychologist, 46, 352-367. Lazarus, R. S. (1991b). Progress on a cognitive-motivational-relational theory of emotion. American Psychologist, 46, 819-834.

Lazarus, R. S. (1991c). Emotion and adaptatio~. New York: Oxford University Press. Lazarus, R. S. (1993). From psychological stress to the emotions: A history of changing outlooks. Annual Reuiew of Psychology, 44, pp. 1-21 (Palo Alto: Annual Reviews Inc.). Lazarus, R. S., Deese, J. & Osler, S. F (1952). The effects of psychological stress upon performance. Psychological Bulletin, 49, 293-317. Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appra isal, and coping. New York: Springer-Verlag. Lazarus, R. S. & Launier, R. (1978). Stress-rela ted transactions between person and environment. In L. A. Pervin & M. Lewis (Eds.), Perspectiues irz interactaonal psychology (pp. 287-327). New York: Plenum. Lazarus, R. S. & McCleary R. A. (1951). Autonomic discrimination without awareness: A study of subception. Psychological Reuiew, 58, 113-122. Lazarus, R. S. & Smith, C. A. (1988). Knowledge and appraisal in the cognitionemotion relationship. Cognitiorz aad Emotion, 2, 281-300. Leboyer, M., Bouvard, M. P, Launay, J.-M., Tabuteau, F, Waller, D., Dugas, M., Kerdelhue, B., Lensing, P & Panksepp, J. (1992). Brief Report: A double-blind study of naltrexone in infantile autism. Journal o/' Autism arcd Deuelopmental Disorders, 22, 311-321. LITERATURA LeDoun, J. E. (1984). Cognition and emotion: Processing functions and bram systems. In M. S. Gazzaniga (Ed.), Handbooh of cognitiue rzeuroscience (pp. 357-368). New York: Plenum. LeDowc, J. E. (1986). Sensory systems and emotion: A model of affective processing. Integratiue Psychiatry, 4, 237-248. LeDoux, J. E. (1987). Emotion. In E Plum (EdJ, Handboolz of physiology. I: The neruous system. Vol. V, Higher functions of the bram (pp. 419-460). Bethesda, MD: American Physiological Society. LeDotu~, J. E. (1989). Cognitive-emotional interactions in the brain. Cognition and

Emotion, 3, 267-289. LeDoux, J. E. (1990). Information floty from sensation to emotion: Plasticity in the neural computation of stimulus value. In M. Gabriel & J. Moore (Eds.), Learrzirtg and cornputational neuroscierzce: Founrlations o` adaptiue netcuorks (pp. 3-52). Cambridge: MIT Press. LeDoux, J. E. (1991). Emotion and the limbie system concept. Concepls in Neuroscience, 2, 169-199. LeDowc, J. E. (1992a). Brain mechanisms of emotion and emotional learning. Current Opiniom in Neuroiology, 2, 191-198. LeDoux, J. E. (1992b). Emotion and the amygdala. In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala: Neurobiologieal aspects of emotion, memory, and mental dysfunclion (pp. 339351). Nety York: Wiley-Liss. LeDoux, J. E. (1992c). Emotion as memory: anatomical systems underlying indelible neural traces. In S. Christianson (Ed.), The Izarzdbooh of emotion and memory: Research and theory (pp. 269-288). Hillsdale, NJ: Erlbaum. LeDowc, J. E., Iwata, J., Cicchetti, P & Reis, D. J. (1988). Different projections of the central amygdaloid nucleus mediate autonomie and behavioral correlates of conditioned fear. Jourrcal o~ Neuroscence, 8, 2517-2529. LeDoux, J. E., Ruggiero, D. A. & Reis, D. J. (1985). Projections to the subcortical @orebrain Erom anatomically defined regions of the medial geniculate body in the rat. Journal of Comparatiue Neurology, 242, 182-213. LeDowc, J. E., Sakaguchi, A. & Reis, D. J. (1984). Subcortical efferent projections of the medial geniculate nucleus mediate emotional responses conditioned to acoustic stimuli. Journal of Neuroscience, 4, 683-698. Lehrman, D. S. (1953). A critique of Konrad Lorenz's theory of instinctive behawior. Quarterly Reuiew o/' Biology, 28, 337-363.

Lehrman, D. S. (1964). The reproductive behawior of ring doves. Seentifie American, 211, 48-54. Levenson, R. W (1988). Emotion and the autonomic nervous system: A prospectus for research on autonomic specificity. In H. Wagner (EdJ, Social psychophysiology and emotiorz: Theory and clin,ical applicalions (pp. 17-42). London: Wiley. Levenson, R. W (1992). Autonomic nervous system differences among emotions. Psychological Scence, 3, 23-27. Levenson, R. W, Carstensen, L. L., Friesen, W V & Ekman, E (1991). Emotion, physiology and expression in old age. Psychology and Aging, 6, 28-35. Levenson, R. W, Ekman, E & Friesen, W V (1990). Voluntary facial action generates emotion-specific autonomie nervous system activity. Psychophysiology, 27, 363384. Levenson, R. W, Ekman, P, Heider, K. & Friesen, W V (1992). Emotion and autonomie nervous system activity in the Minangkabau of West Sumatra. Jourrcal of Personalny an,d Social Psychology, 62, 972-988. Levenson, R. W & Gottman, J. M. (1983). Marital interaction: Physiological linkage and affective exchange. Journal of Personalny and Social Psychology, 45, 587-597. Levenson, R. W & Gottman, J. M. (1985). Physiological and affective predictors of change in relationship satis@action. Journal o` Personalily and Social Ysychology, 49, 85-94. Levenson, R. W & Mades, L. L. (1980). Physiological response, /'aeial expressiorz, and tran anxety: Teuo methods for improuing corzsisency. Paper presented at the meeting of the Society for Psychophysiological Research. Leventhal, H. (1984). A perceptual motor theory of emotion, In K. R. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotion (pp. 271-292). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Levenson, R. W, Sher, K. J., Grossman, L. M., Newman, J. & Newlin, D. B. (1980). Alcohol and stress response dampening: Pharmacological effects, expectancy, and tension reduction.

Jourrzal of Abnormal Psychology, 89, 528-538. Levenson, R. W & Tsai, J. L. (in preparation). Experimental test of a model of ethno-cultural influences on emotion. Leventhal, H. & Scherer, K. (1987). The relationship of emotion to cognition: A functional approach to a semantic controversy. Cogaition and Emolion, 1, 3-28. Levy, Robert I. (1973). The Tahtians, Mind and experierzce in the Society Islancls. Chicago: University of Chicago Press. Lewy, R. I. (1978). Tahitian gentleness and redundant controls. In A. Montague (Ed.), I earning non-aggression. Nety York: Oxford University Press. 386 Levy, R. I. (19i34a). The emotion in comparative perspective. In K. R. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotion (pp. 397-412). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Levy, R. I. (1984b). Emotion, knowing and culture. In R. A. Shweder & R. A. LeVine (Eds.), Culture theory: Essays on mircd, sel~ and emotion. New York: Cambridge University Press. Lewim K. (1931). The conHict between Aristotelian and Galileian modes of thought in contemporary psychology. Journal o/' Genetic Psychology, 5, 141-177. Lewim K. (1935). On Aristotelian and Galileleian science. In K. Lewim Toruards a dynamit theory of personality (pp. 16-23). New York: McGraw-Hill. Lewis, M. (1990). The development of intentionality and the role of consciousness. Psychological Ircquiry, 1, 231-283. Lewis, M., Alessandri, S. M. & Sullivan, M. W (1990). Violation of expectancy loss of control, and anger expressions in young infants. Deuelopmental Psychology, 26, 745751. Lewis, M. & Michalson, L. (1983). Childrerz's emotiorzs and moods: Deuelopmerztal theory and measurement. New York: Plenum. Lewis, M., Sullivan, M., Stanger, C. & Weiss, M. (1989). Self-development and self-

conscious emotions. Child Deuelopment, 60, 146-156. Lewis, V L. & Williams, R. N. (1989). Mood-congruent vs. mood-state-dependent learning: Implications fora wiew of emotion. Journal of Social Behawior and Personalny, 4, 157-171. Leyhausen, P (1967). Biologie von Ausdruck und Eindruck (Tefil 1). Psychologische Forschung, 31, 113-176. Lindsley, D. B. (1951). Emotions. In S. S. Stevens (Ed.), Handbook o~ experimental psyehology (pp. 473-516). New York: Wiley. Luria, A. R. (1973). The worhing brain. New York: Basie Books. Lutz, C. & White, G. M. (1986). The anthropology of emotions. Annual Reuiew o/'Anthropology, 15, 405-436. Lyons, W (1980). Emotion. Cambridge: Cambridge Univesity Press. McCall, R. B. (1986). Issues of stabilny and continuity in temperament research. In R. Plomin & J. Dunn (Eds.), The study o/'temperament: Changes, eontinuilies and challenges. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. McClelland, J. L. & Rumelhart, D. E. (1986). Parallel distribuled processing.~ Explorations in the microstructures of cognition. Cambridge: MA: MIT Press. Maccoby E. E. & Jacklin, C. S. (1974). The psychology o/'sex-dif/'erences. Stanford: Stanford University Press. LITERATURA McCrae, R. R. & Costa, Y T., Jr. (1987). Validation of a five-factor model of personalny across instruments and observers. Journal of Persoaality and Social Psychology, 52, 81-90. MacDonald, K. B. (1988). Social and personalny deuelopment: An euolutionary synthesis. New York: Plenum. MacDonald, N. E. & Silverman, I. W (1978). Smiling and laughter in infants as a function of level of arousal and cognitive evaluation. Deuelopmental Psychology, 14, 235-241. MacDougall, J. M., Dembroski, T. M. & Krantz, D. S. (1981). Effects of types of challenge on pressor and heart rate responses in Type A and B women. Psychophysology, I8, 1-9.

McFarlane, A. C. (1986). The longitudinal course of posttraumatic morbidity: The range of outcomes and their predictors. Journal of Neruous and Merztal Dsease, 176, 3039. McIntyre, C. W, Watson, D., Clark, L. A. & Cross, S. A. (1991). The effect of induced social interaction on positive and negative affect. 13ulletin of the Psychorzomic Society, 29, 6770. Mackintosh, N. J. (1983). Corcditioning and associatiue learrzing. New York: Oxford University Press. MacLean, E D. (1952). Some psychiatrie implications of physiological studies on frontotemporal portion of limbie system (visceral bram). Electroencephalogr. Clinical Neurophysiology, 4, 407-418. MacLean, P D. (1990). The triune bram in euolution: Role in paleocerebral functions. New York: Plenum. Malatesta, C. Z. (1990). The role of emotions in the development and organization of personalny. In R. A. Thompson (Ed.), Soeioemotioreal deuelopment (pp. 1-56). Lineoln: University of Nebraska Press. Malatesta, C., Culver, C., Tesman, J. & Shepard, B. (1989). The development of emotion expression during the first two years of life. Monographs of the Soeiety for Research in Child Deuelopment, 54 (1-2), 1-136. Mancia, B. & Zanchetti, A. (1981). Hypothalamic control of autonomie function. In P J. Morgane & J. Panksepp (Eds.), Handbooh of the hypothalamus, Vol. 3, Pt. B, Behauioral studies of the hypothalamus (pp. 47-202). New York: Marcel Dekker. Mandler, G. (1975). Mincl and emotion. New York: Wiley. Mandler, G. (1982). The structure of value. In M. S. Clark & S. T. Fiske (Eds.), Af~ect and cognition (pp. 3-36). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Mandler, G. (1984). Mirzd arzd body: The psychology o/' emotion and stress. New York:

Norton. LITERATURA Mandler, G. Nakamura, Y & VanZandt, B. J. S. (1987). Nonspecific effects af exposure on stimuli that cannot be recognized. Journal o/' Experimental Psychology : Learning Memory, and Cognition, 13, 646-648. Marceil, J. C. (1977). Implicit dimensions of ideography and nomothesis: A reformulation. American Psychologist, 32, 1046-1055. Markus, H. R. & Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Reuiew, 98, 224-253. Marshall, G. D. & Zimbardo, P G. (1979). Affective consequences of inadequately explained physiological arousal. Journal of Personalny arzd Social Psychology, 37, 970-988. Mamin, L. L. (1986). Set/Reset: Use and disuse of concepts in impression formation. Journal of Persorcalty and Social Psychology, 51, 493-504. Mamin, L. L., Seta, J. J. & Crelia, R. A. (1990). Assimilation and contrast as a function of people's willingness and ability to expend effort in forming an impression. Journal of Personalny and Social Psychology, 59, 27-37. Mamin, L. L., Ward, D. W, Achee, J. W & Wyer, R. S. (1993). Mood as input: People have to interpret the motivational implications of their moods. Journal o~ Personalny and Socal Psychology, 64, 317-326. Madach, C. (1979). Negative emotional biasing of unexplained arousal. Journal of Personalny and Social Psychology, 37, 953-969. Mason, J. W (1975). Emotion as reflected in patterns of endocrine regulation. N. L. Levi (Ed.), Emotions: Their parameters and measuremerzt (pp. 143-153). New York: Raven Press. Masson, J. L. & Patwardhan, M. V (1970). Aesthetic rapture: The Rasadhyya of the Natyasastra. Poona, Indu: Deccan College Postgraduate and Research Institute.

Mathews, A. (1990). Why worry? The cognitive function of an}ciety. Behawior Research and Therapy, 28, 455-468. Matlin, M. W (1971). Response competition, recognition, and affect. Journal o/' Persorcality and Social Psychology, 19, 295-300. Mathews, A., May, J., Mogg, K. & Eysenck, M. (1990). Attentional bias in anxiety: Selective search or defective filtering? Journal o/ Abnormal Psychology, 99, 166173. Matsumoto, D. & Ekman, P (1989). American-Japanese cultural differences in intensity ratings of facial expressions of emotion. Motiuation arzd Emotion, 13, 143-157. Mauro, R. (1988). Opponent process in human emotions? An experimental investigation of 387 hedonic contrast and affective interaction. Motiuation arzd Emotion, 12, 333-351. Mauro, R., Sato, K. & Tucker, J. (1992). The role of appraisal in human emotions: A crosscultural study. Journal of Persoreality and Social Psychology, 62, 301-317. Maxson, S. C., Shrenker, P & Vigue, L. C. (1983). Genetics, hormones, and aggression. In B. B. Svare (Ed.), Hormones and aggressiue behauior (pp. 179-196). New York: Plenum. Mayer, J. D., Salovey P, Gomberg-Kaufman, S. & Bleiney, K. (1991). A broader conception of mood experience. Jourrzal of Personalny and Social Psychology, 60, 100-111. Meehl, P E. (1975). Hedonic capacity: Some conjectures. Bulletin o( lhe Mercrcinger Clinic, 39, 295-307. Meehl, P E. (1992). Factors and taxa, trans and types, differences of degree and differences in kind. Journal of Personalaty, 60, 117-174. Mellerup, E. T. & Rafaelsen, O. J. (1979). Circadian rhythms in manic-melancholic disorders. In W B. Essman & L. Valzelli (Eds.), Current deuelopments in psychopharmacology, Vol. 5 (pp. 51-66). Melton, R. J. (in press). Effects of induced mood on task performance. Personalny and Social Psychology Bulletin.

Menon, U. & Shweder, R. A. (1992). Kali's tongue: Cultural psychology and the power of shame" in Orpissa, India. In H, Markus & S. Kitayama (Eds.), Culture and the emotions. Forthcoming APA publication. Merbaum, M. & Hefez, A. (1976). Some personalny characteristics of soldiers exposed to extreme war stress. Journal o/' Consulting and Clinical Psychology, 44, 1-6. Merleau-Ponty, M. (1962). Pherzomenology o/' perception (C. Smith, Trans.). London: Routledge & Kegan Paul. Merritt, J. M., Stickgold, R., Pace-Schott, E., Wiliams, J. & Hobson, J. A. (1994). Emotion profiles in dreams of men and women. Consciousness arzd Cognition, 3, 46-60. Mervis, C. B. & Rosch, E. (1981). Categorization of natural objects. Annual Reuiew of Psychology, 32, 89-115. Mesquita, B. & Frijda, N. H. (1992). Cultural variations in emotions: A review. Psychological Bulletin, 112, 179-204. Mesulam, M. M., van Hoesen, G., Pandya, D. N. & Geschwind, N. (1977). Limbic and sensory connections of the interior parietal lobule (area pg) in the rhesus monkey: A study with a new method for horseradish peroxidase histochemistry. Brairz Research, 136, 393414. Michotte, A. E. (1950). The emotions as functional connections. In M. Reymert (EdJ, 388 Feelings and emotions (pp. 114-126). New York, McGraw-Hill. Miller, N. E. (1951). Learnable drives and rewards. In S. S. Stevens (Ed.), Handbook o~ expermentnl psychology (pp. 435-472). New York: Wiley. Miller, N. E. (1978). The evidence for the antiatherogenicity of high-density lipoprotein cholesterol level. Lipids, 13, 914-919. Mineka, S., Davidson, M., Cook, M. & Keir, R. (1984). Observational conditioning of snake fear in rhesus monkeys. Journal o/ Abnormal Psychology, 93 (4), 355-372. Mineka, S. & Sutton, S. K. (1992). Cognitive biases and the emotional disorders.

Psychological Science, 3, 65-69. Mishkin, M. (1965). Visual mechanisms beyond the striate cortex. In R. N. Russell (EdJ, Frorztiers in physiological psychology. New York: Academic Press. Miyake, K., Chen, S. & Campos, J. J. (1985). Infant temperament, mother's mode of interaction, and attachment in Japan: An interim report. In I. Bretherton & E. Watere (Eds.), Growing points of attochment theory and research. monographs o~ the Society for Researcli in Child Deuelopment, 50, 276-297. Moram T. H., Schwartz, G. J. & Blass, E. M. (1984). Organized behavioral responses to lateral hypothalamic electrical stimulation in infant rats. The Jourrzal of Neuroscience, 3, 10-19. Moreau, J.-L., Cohen, E. & Lieblich, I. (1984). Ventral tegmental self-stimulation, sensory reactivity and paro reduction in rats selected @or high and low rats of lateral hypothalamic selfstimulation. Physiology & 13ehauior, 33, 825-830. Moreland, R. L. & Zajonc, R. B. (1977). Is stimulus recognition a necessary condition for the occurrence of exposure effects? Jourrcal o` Personality arcd Social Psychology, 35, 191-199. Moreland, R. L. & Zajonc, R. B. (1979). Exposure effects may not depend on stimulus recognition. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 1085-1089. Morgan, C. & Averill, J. R. (1992). True feelings, the self, and authenticity: A psychosocial perspective. In D. D. Franks & V Gecas (Eds.), Social perspectiues on emotion, Vol. 1 (pp. 95124). Greenwich, CT: JAI. Morley, J. E. & Blundell, J. E. (1988). The neurobiological basis of eating disorders: Some formulation. Biological Psychiatry, 23, 53-78. Moore, B., Underwood, B. & Rosenhan, D. L. (1984). Emotion, self, and others. In C. Izard, J. Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotioas, cognitiorz and behawior (pp. 464483). Cambridge: Cambridge University Press.

LITERATURA Morris, W N. (1989). Mood: The frame o~ mind. New York: Springer-Verlag. Mowrer, O. H. (1947). On the dual nature of learning - A reinterpretation of conditioning" and problem-soving". Harvard Educational Reuiecu, 17, 102-148. Mowrer, O. H. (1960). Learnirzg and behawior. New York: Wiley. Murphy, S. T., Monahan, J. L. & Zajonc, R. B. (under review). The dif/'usion o/' noncnnscious a~~ect. Murphy S. T. & Zajonc, R. B. (1987, August-September). Affect anct awareness: Comparisons o~ subliminal and supralimirzal af/'ectiue primirzg. Paper presented at the 95th Annual Convention of the American Psychological Association, New York. Murphy, S. T. & Zajonc, R. B. (1988, August). Non-conscious in/luence o/'af/'ectiue arcd cognitiue processes. Paper presented at the 9th APA Convention, Atlanta, Georgia. Murphy S. T. & Zajonc, R. B. (1993). Affect, cognition, and awareness: Affective priming witki suboptimal and optimal stimulus. Jourrzal o~ Personalny and Social Psychology, 64, 723739. Murray E. A. (1992). Medial temporal lobe structures contributing to recognition memory: The amygdaloid complex versus the rhinal cortex. In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala.~ Neurobiologcal aspects o~ emotion, memory, and metal dysfunction (pp. 453470). New York: Wiley-Liss. Myers, E (1979). Emotions and the self: A theory of personhood and political order among the Pintupi Aborigines. Fthos: Jour~zal o/ Society /'or Psychological Arzthropology, 7, 343370. Naumann, E., Bartussek, D., Daiser, W & Gehm-Wolfsdorf, G. (1991). Vasopressin and cognitive processes: Two event-related potential studies. Peptides, 12, 1379-1384. Negro-Vilar, A. & Conn, P M. (1988). Yeptide hormones: Effects and meeharcisms o/' action. Boca Ratom FL: CRC Press.

Newman, J. D. (Ed.) (1988). The physiological control o` mammalian uocalizations. New York: Plenum. Newman, J. P (1987). Reaction to punishment in extraverts and psychopaths: Implications for the impulsive behawior of disinhibited individuals. Journal o(Researeh in Personalny, 21, 464480. Niedenthal, P M. (1987). Unconscious af/~ect in social cognition. Ph. D. Thesis, University of Michigan. Niedenthal, P M. (1990). Implicit perceptron and affective information. Journal of Experimealal Social Psychology, 26, 505-527. LITERATURA Notarius, C. I. & Levenson, R. W (1979). Expreasive tendencies and physiological responses to stress. Journal o/ Persorcality and Socal Psychology, 37, 1204-1210. Oatley, K. (1992). Best laid schemes: The psychology of emotions. Cambridge: Cambridge University Press. Oatley, K. & Jenkins, J. M. (1992). Human emotions: Function and dysfunction. Annual Reuiew of Psychology, 43, 55-85. Oatley, K. & Johnson-Laird, P (1987). Towards a cognitive theory of emotion. Cogrzation arzd Emotiorz, 1, 51-58. Obrist, P A. (1981). Cardiouascular psychophysiology. New York: Plenum. Ohman, A. (1986). Face the beast and fear the face: Animal and social fears as prototypes for evolutionary analyses of emotion. Psychophysiology, 23, 123-145. Ohman, A., Dimberg, U. & Esteves, F (1989). Preattentive activation of aversive emotions. In T. Archer & L.-G. Nilsson (Eds.), Auersion, auoidarzce and anxiety (pp. 169193). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Ono, T. & Nishijo, H. (1992). Neurophysiological basis of the Kluver-Bucy syndrome: Responses of monkey amygdaloid neurons to biologically significant objects. In J. P Aggleton (EdJ, The amygdala: Neurobiological aspeels o/ emotion, memory, and mental dysfunction (pp. 167-190). New York: Wiley-Liss.

Ormel, J. & Schaufeli, W B. (1991). Stabilny and change in psychological distress and their relationship with self-esteem and lotus of control: A dynamit equilibrium model. Journal of Personalny and Social Rsychology, 60, 288-299. Ortony A. (1990, August). The cogntion-enzolion corzrcecliorz. Paper presented at the Ninety-Eighth Annual Convention of the American Psychological Association, Boston, Massachusetts. Ortony; A. (1991). Value and emotion. In G. Kessen, A. Ortony & E Craik (Eds.), Memories, thoughts and emotions: Essys n memory o/' George Mandler (pp. 317353). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Ortony, A. & Clore, G. L. (1989). Emotion, mood, and conscious awareness. Cognition and Emotiorz, 3, 125-137. Ortony A., Clore, G. L. & Collins, A. (1988). The cognitiue struclure of emotions. New York: Cambridge University Press. Ortony, A., Clore, G. L. & Foss, M. S. (1987). The referential structure of the affective lexicon. Cognitiue Science, 11, 341-364. Ortony, A. & Turner, T. J. (1990). What's basie about basie emotions? Psychological l~euiew, 97. 315-331. 389 Oster, H., Hegley, D. & Nagel, L. (1992). Adult judgments and fine-grained analysis of infant facial expressions. Deuelopmental Psychology, 28 (6), 1115-1131. Osgood, C. E., Suci, G. J. & Tannenbaum, P H. (1957). The measurement o/' meaning. Urbana: University of Illinois Press. Panksepp, J. (1979). A neurochemical theory of autism. Trends in Neurosciences, 2, 174-177. Panksepp, J. (1981). Brain opioids: A neuroche mical substrate for narcotic and social dependence. In S. Cooper (Ed.), Progress in Lheory n psychopharmacology (pp. 149-175). London: Academic Press.

Panksepp, J. (1982). Toward a general psychobiological theory of emotions. The Behaoioral and Brain Scerzces, 5, 407-467. Panksepp, J. (1985). Mood changes: In P J. Vinken, G. W Bruynm & H. L. Klawans (Eds.), Handbook of clinical neurology, Vol. 1 (45), Clinical neuropsychology (pp. 271285). Amsterdam: Elsevier. Panksepp, J. (1986). The anatomy of emotions. In R. Plutchik & H. Kellerman (Eds.), Emotiorz: Theory, research ancl experience, Vol. III, Biological fourzdations o~ emotions (pp. 91-124). New York: Academic Press. Panksepp, J. (1989a). Les circuits des emotions. Sciercce & Vie, 168, 58-67. Panksepp, J. (1989b). The neurobiology of emotions: Of animal brains and human feelings. In H. Wagner & T. Manstead (Eds.), Handbooh o/' Social Psychophysiology, Chichester: Wiley. Panksepp, J. (1990a). Psychology's search of identity: Can mind" and behawior be understood without understanding the brain? Neru Ideas in Psychology, 8, 139-149. Panksepp, J. (1990b). The psychoneurology of fear: Evolutionary perspectives and the role of animal models in understanding human an~ciety. In R. Burrows (Ed.), Handbooh of anziety, Vol. 3 (pp. 3-58). Amsterdam: Elsevier. Panksepp, J. (1990c). A role for a@fective neuroscience in understanding stress: The case of separation distress circuitry. In S. Puglisi-Allegra & A. Oliverio (Eds.), Psychobiology of stress (pp. 41-57). Dordrecht, the Netherlands: HIuwer Academic Publishers. Panksepp, J. (1990d). Gray zones at the emotionJcognition interface. In J. A. Gray (EdJ, Special issue of Cogrzition arzd Emotaon, Psychobiological Aspects of Relationshps Between Emotion and Cogrzition (pp. 289-302). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Panksepp, J. (1991). Affective neuroscience: A conceptual framework for the neurobiological study of emotions. In K. Strongman (Ed.), 390

Interrzational reuiews o` studies in emotions, Vol. 1 (pp. 59-99). Chichester: Wiley. Panksepp, J. (1992). A critical role for affective neuroscience" in resolving what is basic about basic emotions: Response to Ortony and Turner. Ysychological Reuiew, 99, 554-560. Panksepp, J. (1993). Neurochemical control of moods and emotions: Amino acids to neuropeptides. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.), The Izarzdbooh o/' emotions (pp. 87107). New York: Gulford. Panksepp, J. & Abbott, B. (1990). Modulation of separation distress by a-MSH. Peptides, 11, 647-653. Panksepp, J. & Lensing, E (1991). Nalterxone treatment of autism: A synopsis of a opentrial with four children. Journal o/' Autism and Deuelopmental Disorders, 21, 135-141. Panksepp, J., Normansell, L., Herman, B., Bishop, E & Crepeau, L. (1988). Neural and neurochemical control of the separation distress call. In J. D. Newman (Ed.), The physiological control o~ mammalian uacalizations (pp. 263-299). New York: Plenum. Panksepp, J., Sacks, D. S., Crepeau, L. J. & Abbott, B. B. (1991). The psycho- and neurobiology of fear systems in the bram. In M. R. Denny (Ed.), Auersiue euents and behawior (pp. 7-59). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Panksepp, J., Siviy, S. & Normansell, L. (1984). The psychobiology of play: Theoretical and methodological perspectives. Neuroscience arzd Biobehauioral Reuiews, 8, 465492. Panksepp, J., Siviy, S. M. & Normansell, L. A. (1985). Brain opioids and social emotions. In M. Reite & T. Fields (Eds.), The psychoiology o( attachmerzt and separation (pp. 3-49). New York: Academic Press. Papousek, H. & Papousek, M. (1974). Minor-image and self-recognition in young human infants: A new method of experimental analysis. Deuelopmerctal Psychobiology, 7, 149-157. Parrott, W G. (1988). The role of cognition in emotional experience. In W J. Baker, L. P

Mos, H. V Rappard & H. J. Stam (Eds.), Recerzt trercds irz theoretical psychology (pp. 327337). New York: Springer-Verlag. Parrott, W G. & Sabini, J. (1990). Mood and memory under natural conditions: Evidence for mood incongruent recall. Jourrzal o/' Personality aad Social Psychology, 59, 321336. Pavot, W, Diener, E. & Fujita, F (1990). Extraversion and happiness. Persorzality arzd Indiuidual Di/'/'ererzces, 12, 1299-1306. Pedersen, C. A., Caldwell, J. D., Jirikowski, G. & Insel T. R. (Eds.) (1992). Oxytocin in maternal, sexual and social behaviors. Annals LITERATURA o( the New Yorh Academy of Scierzces, New York: Academy of Sciences. Penick, S. & Solomon, P R. (1991). Hippocampus, context, and conditioning. Behauioral Neuroscience, 105, 611-617. Pennebaker, J. W (1991). Opening up: The healing power of corcfiding in others. New York: William Morrow. Pennebaker, J. & Beall, S. K. (1986). Confronting a traumatic event: Toward an understanding of inhibition and disease. Jourrzal of Abnormal Psychology, 95, 274281. Pennebaker, J., Hughes, C. F & O'Heeron, R. C. (1987). The psychology of confession: Linking inhibitory and psychosomatic processes. Jourrcal of Persorzality and Social Psychology, 52, 781-793. Pennebaker, J., Kiecolt-Glaser, J. K. & Glaser, R. (1988a). Disclosure of traumas and immune function: Health implications for psychotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 239-245. Pennebaker, J., Kiecolt-Glaser, J. K. & Glaser, R. (1988b). Confronting traumatic experience and immunocompetence: A reply to Neale, Cox, Valdimarsdottir, and Stone. Journal o/ Consulting and Clinical Psychology, 56, 638-639. Perkins, M. (1966). Emotion and feeling. Philosophical Reuiew, 75, 139-160.

Pervin, L. A. (1986). Ideographic and nomothetic aspects of affect. In L. Van Langenhove, J. M. De Waele & R. Harre (Eds.), Irzcliuidual persons and their actiorcs: Essays in horzor of J. P. De Waele. Brussels: Free University of Brussels. Pfa@fman, C. (1960). The pleasures of sensation. Psychological Reuiew, 67, 253268. Pfennig, J. L., Clore, G. L. & Ortony A. (1991, May). Predicting emotional intensity: The role o@ goal importance. Paper presented at the Midwestern Psychological Association, Chicago. Phillips, R. G. & LeDow~, J. E. (1992). Dif@erential contribution of amygdala and hippocampus to cued and contextual fear conditioning. Behauioral Neuroscience, 106, 274-285. Phillips, R. G. & LeDouY, J. E. (1992). Overlapping and divergent Projectins of CA1 and the Ventral Subiculum to the Amygdala. Society of Neuroscience Abstracts, 18, 518. Piderit, T. (1867). Mimik und Physiognomih. Detmoldt: Meyer. Pitkanen, A. & Amaral, D. G. (1991). Demonstration of projections from the lateral nucleus to the basal nucleus of the amygdala: A PHA-L study in the monkey. Experimental 13rairz Research, 83, 465-470. LITERATURA Plomin, R. & Bergeman, C. S. (1991). The nature of nurture: genetic influence on environmental" measures. Behauioral and Brain Sciences, 14, 373-428. Plutchik, E (1980). Emotion: A psychobioeuolutionary synthesis. New York: Harper & Row. Polanyi, M. (1966). The tacit dimensiorz. Garden City, NY: Doubleday. Pollard, C. A., Pollard, H. J. & Corn, K. J. (1989). Panic onset and major events in the lives of agoraphobisc: A test of contiguity. Journal of Arcormal Psychology, 98, 318321. Porges, S. W, Doussard, J. A. & Maiti, A. K. (in press). Vagal tone and the physiological

regulation of emotion. In N. A. Fox (Ed.), Emotion regulation: Behauioral and biological considerations. Monograph of the Society for Research in Child Development. Posner, M. I. & Rothbart, M. K. (1992). Attentional mechanisms and conscious experience. In A. D. Milner & M. D. Ruggs (Eds.), The rzeurophysiology o/' consciousrzess (pp. 91-111). San Diego: Academic Press. Post, S. & Mai, J. K. (1980). Contribution to the amygdaloid projection field in the rat: A quantitative autoradiographic study. J. Hirnforsch, 21, 199-225. Pribram, K. H. & McGuiness, D. (1975). Arousal, activation, and effort in the control of attention. Psychological Reuiew, 82, 116-149. Price, J. L. & Amaral, D. G. (1981). An autoradiographic study of the projection of the central nucleus of the monkey amygdala. Journal of Neuroseience, 1, 1242-1259. Ptacek, J. T., Smith, R. R., Espe, K., Raffety, B. (1994). Limited correspondence between daily coping reports and retrospective coping recall. Psychological Assessment, 6, 41-49. Puglisi-Allegra, S. & Oliverio, A. (1990). PsychobioLogy o` stress. Dordrecht, Germany: HIuwer Aca~3emic Publishers. Quay, H. C. (1988). The behavioral reward and inhibition system in childhood behawior disorders. In L. M. Bloomingdale (Ed.), Attenton def cit disorder, Vol. 3 (pp. 176186). New York: Pergamon. Randall, W C. & Priola, D. V (1965). In W C. Randall (EdJ, Neruous control o~ the heart (pp. 214-244). Baltimore: Williams and Wilkens. Reiman, E. M. (1990). Positron emission tomography in the study of panie disorder and anticipatory anaciety. In G. D. Burrows, M. Roth & R. Noyes Jr. (Eds.), Harzdbooh o~ anxiety, Vo1.3, The neurobiology o( anxiety (pp. 289-305). Amsterdam: Elsevier. Reisenzein, R. & Hofmann, T. (1990). An investigation of dimensions of cognitive appraisal in emotion using the repertory grid technique. Motuation arzd Emotion, 14, 1-26.

391 Reisenzein, R. & Schnpflug, W (1992). Stumpf's cognitive-evaluative theory of emotion. American Psychologist, 47, 34-45. Rescorla, R. A. (1988). Behavioral studies of Pavlovian conditioning. Anrzual Reuiew of Neuroscience, 11, 329-352. Rholes, W S., Riskind, J. H. & Lane J. W (1987). Emotional states and memory biases: Effects of cognitive priming and mood. Journal o~ Personalny and Social Psychology, 52, 9199. Ricci-Bitti, P O. (1989). The universality of facial expression of emotion. In W Schnpflug (Ed.), Bercht uber derz 36. Kongress der Deutscherz Gesellschaft fur Psychologie (pp. 332343). Gttingen: Hogrefe. Rime, B., Philippot, P & Cisamolo, D. (1990). Social schemata of peripheral changes in emotion. Journal o~ Personalny arzd Social Psychology, 59, 38-49. Roberts, W W & Berquist, E. (1968). Attack elicited by hypothalamic stimulation in cats raised in social isolation. Journal of Comparatiue arzd Physological Psychology, 66, 590-596. Roberts, R. J. & Weerts, T. C. (1982). Cardiovascular responding during anger and fear imagery. Psychological Reports, 50, 219-230. Roberts, W W (1980). 14C deoxyglucose mapping of first-order projections activated by stimulation of lateral hypothalamic sites eliciting gnawing, eating, and drinking in rats. Journal o~ Comparatiue Neurology, 194, 617-638. Robertson, H. A., Martin, I. L. & Candy J. M. (1978). Differences in benzodiazepine receptor binding in Maudsley reactive and Maudsley non-reactive rats. European Journal of Pharmacology, 50, 455-457. Robinson, R. G. & Downhill, J. E. (in press). Lateraliaation of psychopathology in response

to focal bram injury. In R. J. Davidson & K. Hugdahl (Eds.), Brain asymmetry. Cambridge, MA: MIT Press. Rolls, E. T. (1990). A theory of emotion, and its application to understanding the neural basis of emotion. In J. A. Gray (Ed.), Psychobiologieal aspects of relatiortships between emoton and cognition (pp. 161-190). (Special issue of Cognitiorz arzd Emoton). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Rolls, E. T. (1990). Theoretical and neurophysiological analysis of the functions of the primate hippocampus in memory. In Cold Spring Harbor symposia orz quantitatiue biology (pp. 9951006). Cold Spring Harbor Laboratory Press. Rolls, E. T. (1992). Neurophysiological mechanisms underlying Pace processing within and beyond the temporal cortical visual areas. In V Bruce, A. Cowey, A. W Ellis & D. I. Perrett 392 LITERATURA (Eds.), Processing the facial image (pp. 11-21). Oxford: Oxford University Press. Rolls, E. T. (1992). Neurophysiology and functions of the primate amygdala. In J. Y Aggleton (Ed.), The amygdula: neurobiological aspecls of emolion, memory, c~rzd mental dysfunction (pp. 143-165). New York: Wiley-Liss. Rosaldo, M. Z. (1980). Knowledge arcd passion: Ilorzgot rcotions o/' sel~ and social life. Cambridge: Cambridge University Press. Roseman, I. J. (1984). Cognitive determinanta of emotion: A structural theory. In P Shaver (Ed.), Reuiew of personalny and soeial psychology, Vol. 5, Emotions, relationshps, and health (pp. 11-36). Beverly Hills, CA: Sage. Roseman, I. J. (1991). Appraisal determinanta of discrete emotions. Cogniton and Emotion, 5, 161-200. Roseman, I. J., Spindel, M. S. & Jose, P E. (1990). Appraisals of emotion-eliciting events:

Testing a theory of discrete emotions. Jourrzal o~ Personalty arcd Social Psychology, 59, 899915. Rosenberg, E. L. & Ekman, P (in press). Coherence between expressive and experimental systems in emotion. Cogrztion and Emotiora. Rothbart, M. K. (1973). Laughter in young children. Psychological 13ulletin, 80, 247-256. Rothbart, M. K. (1988). Temperament and the development of inhibited approach. Child Deuelopment, .5,9, 1241-1250. Rothbart, M. K. (1989a). Behavioral approach and inhibition. In S. Reznick (Ed.), Perspectiues on behauioral iahibition (pp. 139-157). Chicago: University of Chicago Press. Rothbart, M. K. (1989b). Biological processes of temperament. In G. Kohnstamm, J. Bates, & M. K. Rothbart (Eds.), TemperamercG irz childhood (pp. 77-110). Chichester: Wiley. Rothbart, M. K.(1989c). Temperament and development. In G. Kohnstamm, J. Bates & M. K. Rothbart (Eds.), Temperament in ehldhood (pp. 187-248). Chichester: Wiley. Rothbart, M. K. (1991). Temperament: A developmental framework. In A. Angleitner & J. Strelau (EdsJ, Explorations in temperament: International perspectiues orz Lheory and measurement (pp. 61-74). New York. Plenum. Rothbart, M. K. & Ahadi, S. A. (1994). Temperament and the development of personalny. Journal o~Abnormal Psychology, 103, 55-60. Rothbart, M. K., Ahadi, S. A. & Hershey, K. L. (1993). Temperament and social behavior in childhood. Mer-rill-Palmer Quarlerly, 40, 21-39. Rothbart, M. K. & Derryberry, D. (1981). Development of individual differences in temperament. In M. E. Lamb & A. L. Brown (Eds.), Aduances in deuelopmental psychology, Vol. 1 (pp. 37-86). Hilisdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Rothbart, M. K., Derryberry, D. & Hershey K. (in preparation). Stabilny o~ temperamerzt irz childhood: Laboratory infant assessment to parem report at seuen years. Manuscript,

University of Oregon, Eugene, Oregon. Rothbart, M. K., Derryberry D. & Posner, M. I. (1994). A psychobiological approach to the development of temperament. In J. E. Bates & T. D. Wacha (Eds.), Temperament: Induidual differences at the irzterface o` bology arcd ehauior (pp. 83-116). Washington, DC: American Psychological Association. Rothbart, M. K. & Mauro, J. A. (1990). Czluestrionnaire measures of infant temperament. In J. W Fagen & J. Colombo (Eds.), Indiuidual t~fferences in irzfaney: Reliabilty, stabilny and prediction (pp. 411-429). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Rothbart, M. K. & Posner, M. (1985). Temperament and the development of selfregulation. In L. C. Hartlage & C. F Telzrow (Eds.), The neuropsychology of irzdiuidual differences: A deuelopmental perspectiue (pp. 93-123). New York: Plenum. Rothbart, M. K., Ziaie, H. & O'Boyle, C. G. (1992). Self-regulation and emotion in infancy. In N. Eiseberg & R. A. Fabes (Eds.), Emotion and its regulation in early deuelopmerzt, New drectons for chld deuelopment, 55, 7-24. Rohtbaum, F, Weisz, J. R. & Snyder, S. S. (1982). Changing the world and changing the self: A two-process model of perceived control. Journal of Personalny arzd Social Ysychology, 42, 5-37. Rozin, E & Fallon, A. E. (1987). A perspective on disgust. Psychological Reuiew, 94 (1), 23-41. Rubinow, D. R. (1986). Cerebrospinal fluid somato statin and psychiatrie illness. f3iological P,sychiatry, 32, 342-365. Ruble, D. N., Boggiano, A. K., Feldman, N. S. & Loebl, J. H. (1980). Developmental analysis of the role of social comparison in self-evaluation. Deuelopmental Psychology, 16, 105115. Russchen, F T., Amaral, D. G. & Price, J. L. (1985). The afferent connections of the sub-

stantia innominata in the monkey, Macaca ~aseicularis. Journal of' Comparatiue Neurology, 242, 1-27. Russell, J. A. (1983). Pancultural aspects of the human conceptual organization of emotions. Journal of Personalny arzd Socidl Psychology, 45, 1281-1288. Russell, J. A. (1991a). Culture and the categorization of emotions. Psychological 13ulletin, 110, 426-450. Russell, J. A. (1994). Is there universal recognition of emotion from facial expression? A review LITERATURA of cross-cultural studies. Psychological Bulletin, 115, 102-141. Russell, J. A. (1991b). In defense of a protopype approach to emotion concepts. Journal o~ Personalny and Social Psychology, 60, 37-47. Russell, J. A. & Mehrabian, A. (1977). Evidence for a three-factor theory of emotions. Journal of Research in Persorzality, 11, 273-294. Ryle, G. (1949). The corzcept o~ mind. London: Hutchinson. Ryugo, D. K. & Weinberger, N. M. (1978). Differential plasticity of morphologically distinct neuron populations in the medial geniculate body of the cat during classical conditioning. Behauioral Biology, 22, 275-301. Saarni, C. (1979). Chilclren's understanding of display rules for expressive behawior. Deuelopmerztal Psychology, 1,5, 424-429. Saarni, C. (1982). Social and affective functions of nonverbal behawior: Developmental concerns. In R. Feldman (Ed.), Deuelopment o~ nonuerbal behawior. New York: SpringerVerlag. Sagi, A. & Hoffman, M. L. (1976). Empathic distress in the newborn. Deuelopmental Psychology, 12 (2), 175-176. Said, S. I. & Mutt, V (EdsJ (1988). Vasoactioe irztestinal peptide and related peptides.

Annals of the New York Academy of Sciences, 527. Sper, C. B., Loewy, A. D., Swanson, L. W & Cowan, W M. (1976). Direct hypothalamicautonomic connections. Brain Research, 117, 305-312. Sarason, I. G. (1960). Empirical findings and theoretical problems in the use of ariety scales. Psychological 13ulletin, 57, 403-415. Sarbin, T. R. (1986). Emotion and act: Roles and rhetoric. In R. Harre (gid.), The social construction o/' emotons (pp. 83-97). Oxford: Basil Blackwell. Sartre, J. P (1948). The emolioas: Outline of a Lheory. B. Frechtman (TransJ. New York: Philosophical Library. Sastre, P J. & Jouvet, M. (1979). Le comportement onirique du chat. Yhysiology & 13ehauior, 22, 979-989. Scarr, S. & Kidd, K. K. (1983). Developmental behawior genetics. In M. M. Haith & J. C. Campos (Eds.), Handooh of chld psychology (pp. 345-433). New York: Wiley. Schacter, D. L. (1987). Implicit memory: History and current status. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory arat Cognition, 13, 501-518. Schachter, S. (1964). The interaction of cognitive and physiological determinants of emotional states. In L. Berkowitz (EdJ, Aduances in expermerztal social psychology, Vol. 1 (pp. 49-80). New York: Academic Press. Schachter, S. (1975). Cognition and centralist-peripheralist controversies in motivation and 393 emotion. In M. S. Gazzaniga & C. B. Blakemore (Eds.), Handbooh o( psychobiology, (pp. 529-564). New York: Academic Press. Schachter, S. & Singer, J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Reuiew, 69, 379-399. Schaffer, H. R. (1974). Cognitive components of the infant's response to strangeness. In M. Lewis & L. A. Rosenblum (Eds.), The origins of f'ear (pp. 11-24). New York: Wiley. Seheler, M. (1923). Wesea und Formen der Sympathie. Frankfurt: SchulteBuhmke.

Scherer, K. R. (1984a). Emotion as a multicomponent process: A model and some crosseultural data. In P Shaver (Ed.), Reuiew of personalny and social psychology, Vol. 5 (pp. 37-63). Beverly Hills, CA: Sage. Scherer, K. R. (1984b). On the nature and function of emotion: A component process approach. In K. R. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotion (pp. 293318). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Scherer, K. R. (1985). Emotions can be rational. Social Science In/'ormatiorz, 24, 331335. Scherer, K. R. (1986). Vocal affect expression: A review and a model for future research. Psychological 13ulletirz, 99, 143-165. Scherer, K. R. (1988a). Criteria for emotion-antecedent appraisal: A review. In V Hamilton, G. H. Bower & N. H. Frijda (Eds.), Cognitiue perspectiues ore emotion and motiuation (pp. 89-126). Dordrecht: Kluver Academic Publishers. Seherer, K. R. (1988b). Facets o/' emotiorz: Recept research. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Scherer, K. R. (1992). What does facial expression express? In K. Strongman (Ed.), International Reuiew of Studies on emotion. Vol. 2 (pp. 139-165). Chichester: Wiley. Scherer, K. R. (1993a). Neuroscience projections to current debates in emotion psychology. Cognitiorc arzd Emotion, 7, 1-41. Scherer, K. R. (1993b). Studying the emotion-antecedent appraisal process: An expert system approach. Cogrzitioa and Emotion, 3/4, 325-355. Sclierer, K. R. (submitted). Cross-cultural differences in emotion-antecedent appraisal. Manuscript submitted for publication. University of Genewa. Scherer, K. & E Ekman (Eds.) (1984). Approaches to emotion. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Scherer, K. R. & Walbott, H. G. (1986). How uni versal and specific is emotional experience? Evidence Erom 27 countries on five continents. Social Science In/'ormaton, 25, 1-14.

Scherer, K. R. & Wallbott, H. G. (1994). Evidence for universality and cultural variation 394 of differential emotion response patterning. Jourreal of Personalny arzd Social Psychology, 66, 310-328. Scherer, K. R., Wallbott, H. G., Matsumoto, D. & Kudoh, T. (1988). Emotional experience in cultural context: A comparison between Europe, Japan, and the USA. In K. R. Scherer (Ed.), Facets of emotiorz: Recent research (pp. 5-30). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Scherer, K. R., Wallbott, H. G. & Summerield, A. B. (Eds.) (1986). Experiencirzg emotion: A crosscultural study. Cambridge: Cambridge University Press. Schmajuk, N. A. & Gray, J. A. (in prep.). Latem inhibition: a neural network approach. Schnurr, P P (1989). Endogenous factors asso ciated with mood. In W N. Morris, Mood.~ The /'rame of mind (pp. 35-70). New York: Springer-Verlag. Schumacher, M., Coirini, H., Pfaff, D. W & McEwen, B. S. (1990). Behavioral effects of progesterone associated with rapid modulation of oxytocin receptora. Science, 250, 691-694. Schwarz, N. (1990). Happy but mindless? Mood effects on problem solving and persuasion. In R. M. Sorrentino & E. T. Higgins (Eds.), Handbook o~ motiuation and cognition, Vol. 2 (pp. 527-561). New York: Guilford. Schwarz, N., Bless, B. & Bohner, G. (1991). Mood and persuasion: Affective states influence the processing of persuasive communications. In M. Zanna (Ed.), Aduances in experimerztal social psychology, Vol. 24 (pp. 161-199). San Diego: Academic Press. Schwarz, N. & Clore, G. L. (1983). Mood, misattribution, and judgments of wellbeing: Informative and directive functions of affective states. Journal of Personalny and Social Psychology, 45, 513-523.

Schwarz, N. & Clore, G. L. (1988). How do I feel about it? The informative function of mood. In K. Redler & J. Forgans (Eds.), Af`ect, cognition, arzd social behawior (pp. 44-62). Toronto: C. J. Hogrefe. Schwarz, N., Robbins, M. & Clore, G. L. (1985, May). Explainiag the effects o( mood on social judgment. Paper presented at the Midwestern Psychological Association, Chicago. Schwartz, G. E., Weinberger, D. A. & Singer, J. A. (1981). Cardiovascular differentiation of happiness, sadness, anger and fear following imagery and exercise. Psychosomatic Medicine, 43, 343-364. Scott J. E, Stewart, J. M. & DeGhett, V J. (1973). Separation in infant doga. In E. C. Senay & J. P Scott (Eds.), Separalion and depressioa: Clincal and research aspeets (pp. 332). Washington, DC: American Association for the Advancement of Science, Publication 94. LITERATURA Seamon, J. J., Brody, N. & Kauff, D. M. (1983a). Affective discrimination of stimuli that are not recognized: Effects of shadowing, masking, and cerebral lateralny. Journal of Experimeatal Psychology: Learnirzg, Memory, aacl Cognition, 9, 544-555. Seamon, J. J., Brody, N. & Kauff, D. M. (1983b). Affective discrimination of stimuli that are not recognized: II. Effect of delay between study and test. Bulletin o~ Psychonomic Society, 21, 187-189. Seeman, J. (1989). Toward a model of positive health. American Psychologist, 44, 1099-1109. Seligman, M. (1971). Phobias and preparedness. Behauiour Therapy, 2, 307320. Seligman, M. E. P (1970). On the generalny of the laws of learning. Psychological Reuiew, 77, 406-418.

Seligman, M. E. E & Hager, J. E. (1972). Biological boundaries of learning. New York: Appleton-Century-Crofts. Shagass, C. (1972). Electrical activity of the bram. In N. S. Greenfield & R. A. Sternbach (EdsJ, Harcdbooh o/'psychophysology (pp. 263-328). New York: Holt, Rinehart & Winston. Shand, A. F (1920). The foundations of character: A study of the emoions and sentiments. London: Macmillan. Shapiro, L. E. & Insel, T. R. (1990). Oxytocin receptor distribution reflects speciestypical patterns of social behawior. Neuroscience Abstracts, 26, Abstract #186.6. Shaver, P, Schwartz, J., Kirson, D. & O'Connor, C. (1987). Emotion knowledge: Further exploration of a prototype approach. Journal of Personalny and Social Psychology, 52, 10611086. Shepard, R. N. (1984). Ecological constraints on internal representation: Resonant kinematics of perceiving, imagining, thinking, and dreaming. Psyehological Reuiew, 91, 417447. Sher, K. J. & Levenson, R. W (1982). Risk for alcoholism and individual differences in the stress-response-dampening effect of alcohol. Journal o/'Abnormal Psychology, 91, 350-367. Shevrin, H. (1990). Subliminal perceptron and repression. In J. L. Singer (Ed.), Repression and dissociation: Implicatiorzs for personalily theory, psychopathology, and health. Chicago: University of Chicago Press. Shweder, R. A. (1991a) Rethinking culture and personality theory. In R. A. Shweder (Ed.), Thinhing through eullures: Expeditions irc cultural psychology (pp. 269-312). Cambridge, MA: Harvard University Press. Shweder, R. A. (1991b). On pseudo-empiricism, pseudo-deductionism and common-sense. Psychological Inquiry, 2, 366-371. LITERATURA

Shweder, R. A. (1992). The cultural psychology of the emotions. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.), Handboah o/' emotions. New York: Guilford. Shweder, R. A. (1993). Everything you ever wanted to knoty about cognitive appraisal theory without being conscious of it. Psychological Inquiry, 4, 322-326. Shweder, R. A. & LeVine, R. A. (1984). Culture the ory. Cambridge: Cambridge University Press. Shweder, R. A., Much, N. C., Mahapatra, M. & Park, L. (in press). The Big Three" of morality (autonomy community divinity) and the big three" explanations of suffering. In A. Brandt, P Rozin & S. Katz (Eds.), Moralny and health. Palo Alto, CA: Stanford University Press. Shweder, R. A. & Sullivan, M. (1993). Cultural psychology: Who needs it? Anrcual Reuiew of Psychology, 44, 497-523. Siegel, A. & Brutus, M. (1990). Neural substrates of aggression and rage in the cat. In A. N. Epstein & A. R. Morrison (Eds.), Progress irz psychobiology arzd physological psychology, Vol. 14 (pp. 135-234). Nety York: Academic Press. Silberman, E. K. & Weingartner, H. (1986). Hemispheric lateralization of functions related to emotion, Bran and Cogrzition, 5, 322-353. Simon, H. A. (1967). Motivational and emotional controls of cognition. Psychological Reuiew, 74, 29-39. Sinclair, R. C. & Mark, M. M. (1992). The influence of mood state on judgment and action: Effects on persuasion, categorization, social justice, person perception, and judgmental accuracy. In A. Tesser & L. L. Mamin (Eds.), The cortstruction of social judgmerzts. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Singer, J. A. (1990). Affective responses to autobiographical memories and their relationship to long-term goals. Journal o/' Personalily, 58, 535-563. Sinha, R., Lovallo, W R. & Parsons, O. A. (1992). Cardiovascular differentiation o@

emotions. Psychosomatic Medicine, .54, 422-435. Sinnott, W (1966). The bridge o/~ life: Form matter to spirit. Nety York: Simon and Schuster. Slomkowski, C. L., Nelson, K., Dunn, J. & Plomin, R. (1992). Temperament and language: Relations from toddlerhood to middle childhood. Deuelopmental Psychology, 28, 1090-1095. Smedslund, J. (1991). The Pseudo-empirical in psychology and the case for psychologie. Psychological laquiry, 2, 325-338 Smith, C. A. (1989). Dimensions of appraisal and pl~ysiological response in emotion. Jourrzal of Personalny and Social Psychology, 56, 339-353. 395 Smith, C. A. & Ellsworth, E C. (1985). Patterns of cognitive appraisal in emotion. Journal o/' Persorzality arzd Social Psychology, 48, 813-838. Smith, C. A. & Ellswortb, P C. (1987). Patterns of appraisal and emotion related to taking an exam.Journal of Personalny arzd Socal Psychology, 52, 475-488. Smith, O. A., Astley, C. A., Devito, J. L., Stein, J. M. & Walsh, R. E. (1980). Functional analysis of hypothalamic control of the cardiovascular responses accompanying emotional behavior. Fed. Proceedings, 39 (8), 2487-2494. Smith, O. A. & DeVito, J. L. (1984). Central neural integration for the control of autonomie responses associated with emotions. Annual Reuiew o/' Neuroscience, 7, 43-65. Smith, T. W (1979). Happiness: Time trends, seasonal variations, intersurvey differences, and other mysteries. Social Psychology Quarterly, 42, 18-30. Snidman, N. & Kagan, J. Heart rate reactivity and behavior. Unpublished manuscript. Sokal, R. R. & Sneath, P H. A. (1963). Principles of numerical taxonomy. San Francisco: Freeman. Sokolov, E. N. (1963). Perception and the conditioned reflex. Oxford: Pergamon. Solomon, R. L. (1980). The opponent-process theory of acquired motivation: The costs of pleasure and the benefits of paro. American Psychologist, 35, 691-712.

Sonnemana, J. (1991). Structure and determinants o~ emotio2al irctensity. Doctoral dissertation. University of Amsterdam. Sparks, D. (1988). Neural cartography: Sensory and motor maps in the superior colliculus. Brain Behawior and Euolution, 31, 49-56. Spielberger, C. D. (1975). Amciety: State-tran-process. In C. D. Spielberger & I. Sarason (Eds.), Stress and arzxiety, Vol. 1 (pp. 115-143). Nety York: Wiley. Spielberger, C. D., Gorsuch, R. L., Lushene, R., Vagg, P R. & Jacobs, G. A. (1983). Manual for the State-Trait Anxiety Inuerztory. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. Spielberger, C. D., Johnson, E. H., Russell, S. F, Crane, R. J., Jacobs, G. A. & Wordem T J. (1985). The experience and expression of anger: Construction and validation of an anger expression scale. In M. A. Chesney & R. H. Rosenman (Eds.), Anger and hostility in cardiouascular and behavioral disorders (pp. 5-30). Nety York: Hemisphere/McGraw-Hill. Sroufe, L. A. (1979). Socioemotional development. In J. D. Osofsky (Ed.), Handbook o~ in/'arzt deuelopment. Nety York: Wiley. Sroufe, L. & Waters, E. (1976). The ontogenesis of smiling and laughter: A perspective on 396 LITERATURA the organization of development in infancy. ciated neuronal interplay. Physiological RePsychological Reuieru, 83, 173-189. uiews, 68, 649-742. Squire, L. R. (1987). Memory: Neural organization Stern, D. N. (1985). The interpersonal worlcl of and behawior. In E Plum (Ed.), Handbooh the infanta A wiew from psychoanalysis arzd o~ physiology, Section 1: The neruous system, deuelopmerztal psychology. New York: Basic

Vol. V Higher functions of the brairz (pp. Books. 295-371). Bethseda: American Physiological Stern, W (1938). Gerceral psychology Erom the perSociety. sorzalistic perspectiue, (H. D. Spoerl, Trans.). Squire, L. R. (1992). Memory and the hippocam- New York: Macmillan. l pus: A synthesis from findings with rats, Stewart, J., de Wit, H. & Eikelboom, R. (1984). monkeys, and humans. Psychological Reuiew, Role of unconditioned and conditioned drag i 99, 195-231. effects in the self-administration of opiates Stefanacci, L., Farb, C. R., Pitkanen, A., Go, G., stimulants. Psychological Reuiew, 91, 251LeDoux, J. E. & Amaral, D. G. (1992). Pro- -268. I jections from the lateral nucleus to the basal Storm, C. & Storm, T (1987). A taaconomic study nucleus of the amygdala: A light and electron of the vacabulary of emotions. Journal o/' microscopic PHA-L study in the rat. Journal Personalny and Social Psychology, 53, 805Comparatiue Neurology, 323, 2-17. -816. i Stein, N. & Levine, L. L. (1989). Thinking about Strack, F, Martin, L. L. & Stepper, S. (1988). feelin s: The develo ment and or anization P g Inhibiting and facilitating conditions of the of emotional knowledge. In R. E. Snow & haman smile: unobtrusive test of the facial M. Farr (Eds.), Aptitude, learaing, and in- feedback hypothesis. Journal of Personalny structiorzs: Cogrzitiorz, corzatioa, an,d affect, and Social Psychology, 54, 768-777. Vol. 3 (pp. 165-198). Hillsdale, NJ: Lawrence Strack, F, Schwarz, N., Bless, H., Kubler, A. &

Erlbaum. Wanke, M. (1990). Remember the priming Stein, N. L. & Trabasso, T. (1990). Children's epsode. Episodic cues may determine assimounderstanding of changing emotional states. latiorz us. contrast effects. (Manuscript subIn C. Saarni & P L. Harris (Eds.), Children's mitted for review.) understanding of emotiorz (pp. 50-77). NewStrelau, J. (1983). Temperament personalny actYork: Cambridge University Press. nity. New York: Academic Press. Stein, N. L. & Trabasso, T. (1992). The orgaStrelau, J. (1987). Emotion asa key concept in nisation of emotional experience: Creating temperament research. Journal o/' Research links among emotion, thinking, language and irz Yersonality, 21, 510528. intentional action. Cognition and Emotioa, 6, Stumpf, C. (1899). Uber den Begriff der Gemuhts225-244, bewegung. (On the concept of emotion). ZetSteiner, J. E. (1979). Haman facial expressions in schrift fur Psychologie and Physiologie der response to taste and smell stimulation. Ad- Sinnesorgarze, 21, 47-99. uances in Child Deuelopment and Behawior, Sullivan, M. & Lewis, M. (1989). Emotion and co12, 257-295. gnition in infancy: Facial expressions during Stemmler, G. (1989). The autonomie differentia- contingency learning. International Journal tion of emotions revisited: Convergent and of Behauioral Deuelopment, 12 (2), 221-237. discriminant validation. Psychophysiolo~y, 26, Sundstrom, E., Archer, T., Melander, T. & Hokfelt, 617-632. T. (1988). Galanin impairs acquisition but Stenberg, C. R. & Campos, J. J. (1990). The deve- not retrieval of spatial memory in rats stu-

lopment of anger expressions in infancy. In died in the Morris swim maze. Neuroscience N. Stein, B. Leventhal & T. Trabasso (Eds.), I etters, 88, 332-335. P.sychological and biological approaches Lo Suomi, S. & Harlow, H. (1976). The facts and emoton, (pp. 247-282). Hillsdale, NJ: Lawfunctions of fear. In M. Zuckerman & C. D. rence Erlbaum. Spielberger (Eds.), Em,otons and arcxiely (pp. Steptoe, A. (1981). Psychologcal `actors in cardo3-34). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. uascular disease. New York: Academic Press. Swanson, L. W (1983). The hippocampus and the Steriade, M., Gloor, P, Llinas, R. R., Lose da concept of the limbie system. In W Seifert Silva, E H. & Mesulam, M.-M. (1990). Basie (Ed.), Neurobiology of the hippocampus (pp. mechanisms of cerebral rhythmic activities. 3-19). London: Academic Press. Electroencephalography and Clinical NeuroSwanson, L. W, Sawaehenko, P E., Riwier, J. physiology, 76, 481-508. & Vale, W (1983). Organization of ovine Steriade, M. & Llinas, R. (1988). The functiocorticotropin-releasing factor immunoreactive nal states of the thalamus and the assocells and fivers in the rat bram: An immunoLITERATURA 397 histoehemical study. Neuroenclocrinotogy, 36, 165-186. Swerdlow, N. R. & Koob, G. F (1987). Dopamine, schizophrenia, mania and depression: Toward a unified hypothesis of cortico-striato-palildo-thalamic function. Behauioral and Brairc Sciences, 10, 197-245. Tajfel, H. (1982). Soeial ideniity and intergroup relations. Cambridge: Cambridge

University Press. Takeuchi, Y, McLean, J. H. & Hopkins, D. A. (1982). Reciprocal connections between the amygdala and parabrachial nuclei: Ultrastructural demonstration by degeneration and axonal transport off horseradish peroxidase in the cat. Brairz Research, 239, 538-588. Tangney, J. P (1990). Assessing individual differences in proneness to shame and guilt: Development o@ the self-conscious affect and attribution inventory. Journal o~ Personalny and Social Psychology, 59, 102-111. Tassinary L. G. & Cacioppo, J. T. (1992). Unobservable facial actions and emotion. Psychologieal Science, 3, 28-33. Teasdale, J. D. & Fogarty, S. J. (1979). Differential effects of induced mood on retrieval of pleasant and unpleasant events from episodic memory. Journal o/'Abnormal Psychology, 88, 248257. Tellegen, A. (1985). Structures of mood and personality and their relevance to assessing an}ciety, with an emphasis on self-report. In A. H. Tuma & J. D. Maser (Eds.), Anxiety and the anxiety disorde; s (pp. 681-706). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Tellegen, A., Lykken, D. T., Bouchard, T. J., Jr., Wilcox, K. J., Segal, N. L. & Rich, S. (1988). Personalny similarity in twins reared apart and together. Journal of Personalny and Social Psychology, 54, 1031-1039. Thayer, R. E. (1978). Toward a psychological theory of multidimensional activation (arousal). Motiuation and Emotion, 2, 1-34. Thayer, R. E. (1989). The biopsychology o/~ moo~l and arousal. New York: Oxford University Press. Thelen, E. (1985). Developmental origins of motor coordination: Leg movements in human in@ants. Deuelopmental Psychoiology, IS (1), 1-22. Thelen, E. & Ulrich, B. (1991). Hidden skills. Monographs of the Society (or Research in Child Deuelopment, Serial No. 223, 56 (1), 1-98.

Thines, G., Costall, A. & Butterworth, G. (Eds.) (1991). Mchotte's experimental phenomenology of perceptiorz. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. 1'homas, A. & Ghess, S. 1157'7 ). 'Temperamen.t and deuelopment. New York: Brunner/Mazel. Thomas, A., Chess, S., Birch, H. G., Hertzig, M. E. & Korn, S. (1963). Behauioral indiuiduality ia early chil~lhood. New York: New York University Press. Thomas, E. (1988). Forebrain mechanisms in the relief of fear: The role of the lateral septum. Psychobiology, 16, 36-44. Toates, F M. (1988). Motivation and emotion from a biological perspective. In V Hamilton, G. Bower & N. Frijda (Eds.), Cognitiue science perspectiues on emotion and motiuation (pp. 3-36). Amsterdam: Martinus Nijhof@ Tobias, B. A., Kihlstrom, J. F & Schacter, D. L. (1992). Emotion and implicit memory In S. A. Christianson (Ed.), The handbook of emotiorc arzd memory: Research and theory (pp. 6792). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Tomarken, A. J., Davidson, R. J. & Henriques, J. B. (1990). Resting frontal brain asymmetry predicts affective responses to films. Journal o~Persorzality and Social Psychology, 59, 791801. Tomarken, A. J., Davidson, R. J., Wheeler, R. E. & Doss, R. C. (1992). Individual differences in anterior bram asymmetry and fundamental dimensions of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 676-687. Tomarken, A. J., Davidson, R. J., Wheeler, R. W & Kinney, L. (1992). Psychometrie properties o@ resting anterior EEG asymmetry: Temporal stabilny and internal consistency. Psychophysiology, 29, 576-592. Tomarken, A. J., Mineka, S. & Cook, M. (1989). Fear relevant selective associations and covariation bias. Journal o/'Abrcormal Psychology, 98, 381-394. Tooby, J. & Cosmides, L. (1990). The past explains the present: Emotional adaptations and the structure of ancestral environment. Etholo~y and Sociobiology, 11, 375-424.

Tomkins, S. S. (1962). A/'fect, imagery, consciousness, Vol. I. The positiue a/'/'ects. New York: Springer-Verlag. Tomkins, S. S. (1963). A/~/'ect, imagery, eonsciousness, Vol. II. The negatiue affects. New York: Springer-Verlag. Tomkins, S. S. (1984). Af~ect theory. In K. R. Scherer & P Ekman (Eds.), Approaches to emotiorc (pp. 163-196). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Tomkins, S. S. (1991). A~%ct, imagery, consciousness, Vol. III. New York: SpringerVerlag. Tranel, D. & Hyman, B. T. (1990). Neuropsycho logical correlates of bilateral amygdala damage. Archiues o( Neurology, 47, 349355. Trevarthen, C. (1979). Communication and coope ration in early infancy. A description of pri 398 mary intersubjectivity. In M. Bullowa (Ed.), Before speech: The beginnings of human communacatioa. London: Cambridge University Press. Tucker, D. M. & Williamsom P A. (1984). Asymmetric neural control systems in human selfregulation. Psychological Reuew, 91, 185-215. Turner, B. H., Mishkin, M. & Knapp, M. (1980). Organization of the amygdalopetal Projections from modality-specific cortical association areas in the monkey. Journal of Comparatiue Neurology, 191, 515-543. Turner, T. J. & Ortony A. (1992). Bask emotions: Can conflicting criteria converge? Psychological Reuiew, 99, 566-571. Ungerleider, L. G. & Mishkin, M. (1982). Two cortical visual systems. In D. J. mgle, M. A. Goodale & R. J. W Mansfield (Eds.), Analysis o/' uisual behawior (pp. 549-586). Cambridge: MIT Press. van den Boom, D. (1988). Neonatal irritability and the development o` atachment: Obseruation and interuerztiorc. Doctoral dissertation, Univerity of Leiden, The Netherlands.

van den Boom, D. (1989). Neonatal irritability and the development of attachment. In G. Kohnstamm, J. Bates & M. K. Rothbart (Eds.), Temperament in childhood. Chichester: Wiley. Vanderhaeghen, J.-J. & Crawley J. N. (Eds.) (1985). Neuronal choleocystokinin, Annals o` the New Yorh Academy of Sciercces, 448. Van der Kolk, B. (1987). Psychological trauma. Washington, DC: American Psychiatrie Press. Van Essen, D. C. (1985). Functional organization of primate visual cortex. In A. Peters & E. G. Jones (EdsJ, Cerebral cortex (pp. 259-328). New York: Plenum. Van Goozen, S. & Frijda, N. H. (1992). Emotion words used in six European countries. European Journal o/~ Social Psychology, 22, 89-95. van Ijzendoorn, M. H. & Kroonenberg, P M. (1988). Cross-cultural patterns of attachment: A meta-analysis of the strange situation. Child Deuelopment, 59, 147-156. Varela, F J., Thompson, R. & Rosch, E. (1991). The embodied mad. Cambridge, MA: The MIT Press. Wallbott, H. G. & Scherer, K. R. (1986). How universal and specific is emotional experience? Evidence from 27 countries on five continents. Soeial Science In/~ormation, 25, 763795. Wallbott, H. G. & Scherer, K. R. (in press). Cultural differences in experiencing shame and guilt. In K. Fischer & J. Tangney (Eds.), The self-conscious emotions. New York: Guilford. Watson, D. (1988a). Intraindividual and interindividual analyses of Positive and Negative LITERATURA Affect: Their relation to health complaints, perceived stress, and daily activities. Journal o/' Persoaality arcd Social Psychology, 54, 1020-1030. Watson, D. (1988b). The vicissitudes of mood measurement: Effects of varying descriptors, time frames, and response formats on measures of Positive and Negative Affect. Journal o/'

Personalny and Social Psychology, 55, 128-141. Watson, D. & Clark, L. A. (1984). Negative Affectivity: The disposition to experience aversive emotional states. Psychological Bulletin, 96, 465-490. Watson, D. & Clark, L. A. (1991). Self-versus peer-ratings of specific emotional traits: Evidence of convergent and discriminant validity. Journal of Personalny and Social Psychology, 60, 927-940. Watson, D. & Clark, L. A. (1992a). Affects separable and inseparable: On the hierarchical arrangement of the negative affects. Journal of Personality arcd Social Psychology, 62, 489-505. Watson, D. & Clark, L. A. (1992b). On trans and temperament: General and specific factors of emotional experience and their relation to the five-factor model. Journal of persorzality, 60, 441-476. Watson, D. & Clark, L. A. (in press). Extraversion and its positive emotional core. In R. Hogan, J. A. Johnson & S. R. Briggs, Handbooh of personalny psychology. San Diego, CA: Academic Press. Watson, D., Clark, L. A. & Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: The PANAS scales. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 1063-1070. Watson, D. & Pennebaker, J. W (1989). Health complaints, stress, and distress: Exploring the central role of Negative Affectivity. Psychological Reuiew, 96, 234-254. Watson, D. & Slack, A. K. (1993). General factors of affective temperament and their relation to job satisfaction ower time. Orgarzizatiorzal Behawior arxd Human Decision Processes, 54, 181-202. Watson, T. & Tellegen, A. (1985). Toward a consensual structure of mood. Psychological Bulletin, 98, 219-235.

Weber, M. (1947). Theory of social and ecoaomic organizatiorc. London: William Hodge. Wegner, D. M. (1989). White bears and other urzwarcted thoughts. New York: Viking Press. Wehr, T. A., Jacobsen, F M., Sack, D. A., Arendt, J., Tamarkin, L. & Rosenthal, N. E. (1986). Phototherapy of seasonal affective disorder. Archives of General Psychiatry, 43, 870-875. LITERATURA Weinberger, D. A. (1990). 'lhe construct validity of the repressive coping style. In J. L. Singer (Ed.), Repression and dissociation (pp. 337-386). Chicago: University of Chicago Press. Weinberger, D. A., Schwartz, G. E. & Davidson, R. J. (1979). Low-anacious, highanacious, and repressive coping styles: Psychometric patterns and behavioral and physiological responses to stress. Journal of Abnormal P,sychology, 88, 369-380. Weinberger, N., Ashe, J., Metherate, R., McKenna, T., Diamond, D., Bakin, J., Lennartz, R. & Cassady J. (1990). Neural adaptive information processing: A preliminary model of receptivefield plasticity in auditory cortex during Pavlovian conditioning. In M. Gabriel & J. Moore (EdsJ, Learnircg arzd computational neuroscience: Fourzdalions of adaptiue rzetworhs (pp. 91138). Cambridge: MIT Press. Weiner, B. (1985). An attributional theory of achievement motivation and emotion. Psychological Reuiew, 92, 548-573. Weiner, B. (1986). An attributional theory o~ motiuatiorz and emotiorc. New York: Springer-Verlag. Weingartner, H., Kaye, W, Gold, P, Smalleberg, S., Peterson, R., Gillin, J. C. & Ebert, M. (1981). Vasopressin treatment of cognitive dysfunction in progressive dementia. Li`e Sciences, 29, 2721-2726. Weiskrantz, L. (1956). Behavioral changes associated with ablation of the amygdaloid

complex in monkeys. Journal o/' Comparatiue Physiology and Psychology, 49, 381-391. Wessman, A. E. & Ricks, D. F (1966). Mood and personalily. New York: Holt, Rinehart. Wheeler, R. E., Davidson, R. J. & Tomarken, A. J. (1993). Frontal bram asymmetry and emotional reactivity: A biological substrate of affective style. Psychophysiology, 30, 82-89. Whitlock, D. G. & Nauta, W J. H. (1956). Subcortical projections Erom the temporal neocortex in Macaca mulatta. Journal o/' Comparatiue Neurology, 106, 183-212. Whitman, R. & Alexander, J. (1968). On gloating. International Journal o~ Rsychoanalysis, 49, 732-738. Whorf, B. L. (1956). Science and linguistics. In J. B. Carroll (Eds.), Language, thought, and realny: Selected ~uritings of Benjamin I ee Whor/' (pp. 207-219). Cambridge, MA: MIT Press. Whybrow, P C., Bauer, M. S. (1988). Effects of peripheral thyroid hormones on the central nerwus systems: Relevance to disorders of mood. In D. Gamen & D. Pfaff (Eds.), Current topics in neuroeadocrinology, Vol. 8. Neuroendocrircology oj' mood (pp. 309-327). Berlin: SpringerVerlag. 399 Wierzbicka, A. (1985). Lexicography and conceptual analysis. Ann Arbor, MI: Karoma Publishers. Wierzbicka, A. (Ed.) (1990). Special Issue on the Semantics of the Emotions. Australian Journal of Linguistics, 10 (2). Wierzbicka, A. (n.d.). Talk about emotions: semantics, culture and cognition. Unpublished manuscript, Department of Linguistics, Australian National University. Will, B. E. (1977). Neurochemical correlates of individual differences in animal learning capacity. 143-171. Williams, S. M. & Goldman-Rakic, P S. (1993). Characterization of the dopaminergic inne-

rvation of the primate frontal cortex using a dopamine-specific antibody. Cerebral Cortex, 3, 199222. Wills, T A. (1981). Downward comparison principles in social psychology. Psychological Bulletin, 90, 245-271. Wills, T. A. (1990). Similarity and self-esteem in downward comparison. In J. Suls & T. A. Wills (Eds.), Social comparison: Contemporary theory and research (pp. 51-78). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Wittgenstein, L. (1953). Philosophical inuestigations. Oxford: Basil Blackwell. Wittling, W (in press). Brain asymmetry in the control of autonomic-physiological activity. In R. J. Davidson & K. Hugdahl (Eds.), Brain asymmetry. Cambridge, MA: MIT Press. Wolff, P H. (1963). Observations on the early development of smiling. In B. M. Foss (Ed.), Determinants of infant behawior, Vol. 2. New York: Wiley. Woods, S. C. & Porte, J. D. (1983). The role of insulin as a satiety factor in the central nervous system. In A. J. Szabo (Ed.), CNS regulation of corbohydrate melabolism: Aduance in metabolit disorders, Vol. 10. New York: Academic Press. Wundt, W (1897). Outlines of psychology (C. H. Judd, Trans.). New York: Gustaw E. Stechert. Wyer, R. S. & Collins, J. E. (1992). The theory of humor elicitation. Psychological Reuiecu, 99, 663-688. Wyer, R. S. & Srull, T. K. (Eds.) (1984). Handbooh o/' social cogrcitioa (Vol. 1). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Wynn, P C., Hauger, R. L., Holmes, M. C., Millan, M. A., Catt, K. J. & Aguilera, G. (1984). Brain and pituitary receptors for corticotropin releasing factor: Localization and differential regulation after adrenalectomy. Peptides, 5, 1077-1084. Wynne, L. & Solomon, R. L. (1955). Traumatic avoidance learning: Acquisition and extinction in dogs deprived of normal peripl~eral `tOO LITERATURA

autonomie function. Genetic. Psychology Mortographs, 52, 241-284. Yang, Q, Z. & Hatton, G. I. (1988). Direct evidence for electrical coupling among rat supraoptic nucleus neurons. 13rairz Research, 463, 47-56. Young, W S. III, Mezey, E. & Seigel, R. E. (1986). Quantitative in situ hybridization reveals increased levels of corticotropin-releasing factor mRNA after adrenalectomy in rats. Neuroscience Letters, 70, 198-203. Zajonc, R. B. (1968). The attitudinal effects of mere exposure. Journal o/' Personalny and Social Psychology, Monogr. 9 (2, part 2). Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: Preferences need no inferences. American Psychologist, 35, 151-175. Zajonc, R. B. (1984). On primacy of affect. In K. R. Scherer & P Ekman (EdsJ, Approaches to emotion (pp. 259-270). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Zajonc, R. B. (1985). Emotion and facial efference: A theory reclaimed. Science, 228, 1521. Zajonc, R. B. & McIntosh, D. N. (1992). Emo tions research: Some promising questions and some questionable promises. Psychological Science, 3, 70-74. Zajonc, R. B., Murphy S. T. & Inglehart, M. (1989). Feeling and facial efference: Implications of the vascular theory of emotions. Psychological Reuiew, 96, 395416. Zappulla, R. A., LeFever, F F, Jaeger, J. & Bilder, R. (1991). Windows on the bram: Neuropsychology's technological frontiers. Annals of the New Yorh Academy of Scierzces, 620. Ziegler, T. E. & Bercovitch, E B. (Eds.) (1990). Socioendocrinology of primate reproduction, Monographs irz Primatology, Vol. 13. New York: Wiley-Liss. Zipf, G. K. (1949). Haman behawior arzd the prirceiple of least effort. Cambridge, MA: MIT Press. Zola-Morgan, S., Squire, L. R., Alvarez-Royo, P & Clower, R. P (1991). Independence of memory functions and emotional behawior: Separate contributions of the hippocampal formation and the amygdala. Hippocampus, 1 (2), 207-220.

Zuekerman, M. (1979). Sensaliorc seeking. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Zuckerman, M. (1984). Sensation-seeking: A comparative approach to a haman tran. Tiae Behauioral arcd Brairz Sciences, 7, 413-471. Zuckerman, M. (1991). Psychobiology of persona lity. Cambridge: Cambridge University Press. Zuckerman, M., Klc~rman, R., Larrance, D. T. & Spiegel, N. H. (1981). Facial, autonomie, and subjective romponents of emotion: The facial feedback hypotliesis versus the externalizer-internalizer distinction. Journal of Personality and Social Psyclcology, 41, 929-944.