Yayrn Kurulu

Prof.Dr. $iikrii Halfik AKALIN Tiirk Dil Kurumu Bagkanr Prof. Dr. RecepTOPARLI Trirk Dil Kurumu Danrqmanr

Yayrna Hazrrlayanlar
Ayda KONUKOGTU Tiirk Dil Kurumu ljzmam Elif KARAKU$ Tiirk Dil Kurumu IJzmant

Icindekiler
: , AruLIN, $iikrii Halhk,T5.YinaGirerken Tiirk Dil Kurumunun 2006 Yrlr

Qahqmalan AKQATA$,Ahmet, Ti.irkEenin Varl$r Bakrmrndan Soz Zenginli$ineDelili Olarak AltunYaruk yazrsr AKIN, Ciineyt, Alfabe Tartrqmalan Ba$lamrnda Enver paga AYDEMLR,)zgiir Kasnr,TiirkEede Ti.imce UzerineDil Felsefesi BaSlamhBir Nitel Delerlendirme BATLSLAM, H, Dilek, Karamanh Ayni'nin Miirica'a Gazelleri BATUR, Zekeriya, Ana Dili Elitiminin Gergeklegmesi TemelBecerilerinin ve Kazandrnlma Stirecinde KelimelerinKatkrsr Bi MY, N ergis, Kullanrhgr $imdiki Zaman Ekinin GiineybatrTiirk Lehgelerinde uzenne B OZ, Erdo dan, D il Sorunun Qoziimii Biitiinciildiir BOZKAPLAN, $erifAli, Tiirkiye'de PopiilerMi.iziSinKaynaklan B ll LUT, Elif, YazmakUstiine CESUR,HasanHilseyin,Edat Tiimleci Bayram,Duygu KavramlannrnKargrlanmasmda QETLNKAYA, Renk isimleri DA$DEMLR, Muharrem, Tiirk Dil Devrimi'nin Diigiinsel Temelleri D EMiRCi, Kerim,TiirkEedekiHal Eki Nobetlegmeleri Uzerine DINCER, $aziye, Okuma ve Okuma SorunlanUstiine GADDAR, Zeliha,KonugmaUsttine G1KDAW, Hiirriyet, Dil Sevgisi yeri ve 6nemi GULSEVLN, Giirer,TiirkEenin Diinya Dilleri Arasrndaki HAZAR, Mehmet, Yabancr Kokenli SonEklerve TtirkgedeSesKirlili$i

fi

Ilgili Deileme Alzrndan KasaphkTerimleriyle Sandrkh KARAMAN, Ahruet, Katkrlar Si)zlii{il'ne Uretimi YeniKavramlarve Sozcrik KASAR-iZT0RK, Siindiiz, "istermisinizmi? misinizmi? ister KURGUN,Leuent, ONER,Mustafa,Rusya,SovyetlerBirlili ve Tiirk Dili Mehmet Bey'denGtiniimiizeTtirk Devlet Dili KaramanoSlu 6ZKAN, Neuzat, Uzerine Do!ru Kullanrmr SEYHANLI,Zafer,TiirkEenin SOLMAZ, Erhan,TRT ve TiirkEe "Himmet Halide Edip Adrvar'rn Qocuk" ;ENOL, Musa-\'E$LLQ|QEK,Wdat, UgakNotlan AdL HikAyesinde istiklAl Temi LLQ\QEK, Wdar,Stileyman Qolpan'rn $ENOL,Musa-YES "Yanhqlarla Bir Dolu, $iqirilmig TOPARLI,kcep,"En Biiyiik Sozliik"mii? Yoksa sozlirk" mii? : Pi.iskiilliiollu sozliilii Soziive Anlam Alanlan USER-$IRIN,Hatice,TiirkgedeBoncuk OykiilerindeYonelme(Yaklaqma, UYSAL,idris Nebi,SaitFaik Abasryanrk'rn Olan il4kisi Datif) Durum EkininEylemlerle Test uszunlrn , Ahat - $ENGtL, Milrat,TiirkEe E$itimi AErsrndan Tekni$i Estetik Olugturma Dilde Yinelemelerle USfUNOUa, Kerime, VURAL, Hanifi, Biitiin Zamanlarn Gtiglii Dili: TiirkEe yE$iLQiQEK,Wdat A.:ff.IN,Seda,Fakir Ocii Ytlanlann ue Bayburt'unTtrpan, Irazca'ntnDirti{i Adh RomanlanndakiFolklorik Unsurla Uzerine Ne Bilhl,IFrafifMiizi$in Yrprattrlr Tiirkgemizya da $arkrlarda Var? YTJCEL, junktif ler k VUfS n fnN, Gt) ge,TtirkEenin Iibns A$rzlarnda Sub

rumqEvr GENqBAKI$
AN LI, ismet,Tirkgemiz NereyeGidiyor? Uyan Evlat, Vakit Geldi($iir) UZUNOK, tJdurNail, AzaptanSonraN ($iir) ya Bir Qok Karamsar$izofren $iir Denemesi da... ($iir) Msralar Otti 0;rr) Heybe Umudun iEinde(Hik?ye) ALTA, Elif, T n*ge ($iir) Ezgi Tiirkgeyi Seviyorum(fiir) OligR, AySe, Mert,Tirkqem Benim ($iir) KLPER, T Gu RAY, Ece, irkgem ($iir) KOLAN,Elif Ta{ba,Ti.irkgeyeIyiDavran\ ($iir)
.!

GUNGd R, Cdosu, TtirkEemiz Ozgiirltisil intrz(giir) OGUZ, Can, Bwadayn (giir) K0f/R, Giilin Dilara, Giizel TiirkEerniz (f,zzr) APAWIN, Mewe,Ti.irkEeyelyi Davran ($iir) AYOUB, BiiSra,TiirkEeyeiyi Davran BiItGiTAY, Gamzmur,Dilin Onemi KAZEYILNIA Z, i di l, TiirkEeyi Korumak DE IvIiR,Deniz; TurkEeyeiyi Davran IvI1LLAOGLU, HazaI, Yannlar igin fE 4lS, }ziin,Elveda Ttirkge AR, Ezgi,Yor gun Ttirkgemiz QIN TOK, Suil,OK.'mi? HEPSAG,Mmte,TiirkEemize SahipQrkahm

T t i r L s " J " b iH a l E k i
T1 1 I ' { o b e t l e g m e lre u z e t r n e .

Kerim DEMIRCI
Giriq veya onun yerine Dillerde herhangi bir unsurun bagkabir unsurla nribetlegmesi kullanrlmasr yaygrn bir ozelliktir. Leonard Bloomfield, Dil {Language} kitabrnda 'substitution' geEme, vekil tayin etmevb.] terimini agrklarken fikame,yerinekoyma,yerine 'ikame,dil bilimselbir biEiminveya dil bilgiselbir ozellilin belirli koEullaraltrndabagka yer der bir dil bilgiselbiEimle deliqtirnresidir (Bloomfield1984:247).Morfolojikdiizeyden otekinin yerine kullanrlmaher birbirinin yerinegeEme, leksikaldiizeyebirgok seviyede zam fi soz konusudur.6rne!in, genig zamanve gelecekzamar'yerine gimdiki zaman, zamankullanrmlan bir geEmig zamanyerinegeniqzaman,olmamrg hareketyerinegeEmig dilde srkgarastlanandurumlardrr.Bu durum zam n kaymasrveya anlam kaymasrvs. geklindeadlandrnlr (Gencan l97l:307). Gencan'rnaynntrltr bir gekildeele aldr$r bu birkaEcirnekvermekyetedi olacaktrr: konuyafazlagirmedenTiirkge ve ingilizceden l. Oknllaryann kapanryor. Akallar yartn kapanacak, siit 2. Benhersabab igbzrun. - Benhersabah igerin. siit gkil' Atatilrk Samsun'a Atatilrk Sautun'agkar.- Sonra, i. Sonra, 'Yann ayrilaca[rm.' t0m0r0w t0m0rr0u'Yannaynhyorum' -/ will leaue 4, I amleauing Birinci ciimlede -acak yerine-yor, ikinci ciimlede -er yerire -70r, iigtincii ciimlede -lz kullanrlmasr yeine -ar eklerinin ve drjrdiincii ciimledewill yerineto be fiil*ing -aruleauing Dua dillerindeistek kipi yerineemir giisteren cjrnektir. zaman unsurlannrriibetlegmesine "Tann'm aerir banasa[hk aeru.utluluk kipinin kullanrlmasrda aym durumun bir sonucudur. "Tann'nr. Dua dilinin psikoloiik misin?"demekyerine banasa[hk aemutlulukaer."denmekte. kiplerin birbirleri yerinekullanrlmasiligkili olsada bu kullanrmda boyutuylada yakrndan gibi scizkonusudut.Zaman biEim birirnlerininve kiplerin birbirinin yerine kullanrlmasr O Ti.irk dillerindehAl ekleri de birbirlerinin yerinekullanrlmaktadrr. zaman,once ismin oldu$unugordiikten hallerininne anlamageldi$inebakrp,hil eklerininhangi iglevlerinin gdrelim. sontahangieklerinbirbirlerininyerinekullanrldrklannr Rus' Alm. ,&aszr, kavram Ing. case, Tiirkgedebhl veyadurumterimleriylekargrlanan Dilimizde hAl olarak bildi$imiz durum esasitibanyla nadecrc, cas diye adlandrnlrr. Fr. dil isimlerinciimledeki diger unsurlarlakurdulu iligkidir. BirEok dil bilim kayna$rnda kelimelerin/isimlerin, ctimleigerisinde bahsedilirken'hAl' bilgiselbir kategoriolarakhAlden isimler,edatlar,fiiller vs. gibi ciimlenin oteki unsurlanylasemantik ve sentaktik iligki kurmasrolaraknitelendirilir(Crystal 1997: 53; Tiask 1993: 35; Blake 1994: l). isimlerin sa[lar. Geleneksel olugmasrnr ctimledecigelerin gergeklegerek bu iligkisi6bek seviyesinde l BukonudadahaaynntrhbilgiiginErtulrulYaman'nTiirkiyeTiirkEsindeZam.anKaynalan,TDK kitabrna bakrlabilir. yayrnlarr, Ankara1999, t26

dil bilgisi yaklagrmryla bir trir isim gekimlenmesidir; bagka hal bir ifadeylehdl ismin diSer unsurlarkarsstndaekler veya ek iglevlidil ogeleriyle birlegipgekimlenmesiyle kazand{r durumdur.Tiirk dillerindehAl,ekleraracrl$ryla yaprlr. Ster Eker,Almancada4, Rusgada 6 ve Fincede16 hAlinoldu$unubelirttikten sonrabugrinktiTrlrkEede isim veyaisim soylu kelimeleriniqlekolarakkullamlansekizEekimininoldulunu, ancakkaynaklannEo$unda bu sayrnrnbeg olarak gegtilini ifade eder. Bunlar, yahn, yiikleme, yaklasma,bulunrua ve uzadlasma durumlandrr(Eker 2003:295). TiirkEede, birgokkonudaolduSugibi hal ekleri konusundada adlandrrma(terminoloji)problemi vardrr.Orne$in, -,4 yaklaqmadurum 'yonelme, ekinin yaklagma, verme,kargrlagtrrma, bedel,sebep' pek Eokgorevve iqlevi vb. oldu$u iEin bu eki nasrladlandrracaltmrz konususorunoluqturabilmektedir. nedenle, Bu bu yazt dAhilindeterminoloji biitiinlii$ii sa$lamak igin hAl eklerinin Latince kargrhklan kullanrlacakttr. Ktsacahatrrlayacak olursakTtirkEede kullanrlanhAl ekleri qunlardrr:

1. Nominatif- YaLnhAl 2. Genitif- itgi naU

3.Dat1f - Yaklagma hdli 4. Lokatif - Bulunma hili 1. Akuzatif -Yiikleme hAli 6. Ablatif - Aynlma hAli - ; 7. Instrumental-Vasrra hAli 8. Ekvatif- Egitlik hAli

adam-/ adant-m adam-a adam-da adant-t adarn-dan adam-la adam-ca

Normal koqullardaher hAl ekinin kendi belirtti$i anlam [bir anlamdaderin yapr] do$rultusunda kullamlmasrgerekirkenTiirk dillerindehAl ekleri arasrnda nobetlegmeler goriilmektedir. Burada n6betlegmesozcri$ii birbirlerinin yerine kullanrlmasr anlamr tagrmaktadrr. Eski TirkEeden giiniimiiziin Gagavuz,Tiirkiye, Kazak, Halag TrirkEesine kenditemsilettiSi durumun drgrnda di$erdurumlariEinkullanrlan durum bigim birimlerini gcirmekmimkiindiir. Hdl eki nobetlegmele yalnrzcaTr.jlrk ri dillerinde delil aym zamarda bazt .Lhay dillerinde ve Ural dillerinde de bulunur. Hatta modern ingilizcedede aym sozctiklerin farkh hAllerigostermesi sozkonusudur.2 de Bu yaztntn temel amac\ ya1ayal Ttirk dillerine ve morfosentaktik agrdanTiirk dillerine benzeyen diler dil cirneklerine bakarakTiirkiye Tr.irkgesinin bolgesela$nlanndf
Giiniimiizde hAl ekleri bakrmrndan eklemeli diller kadar dikkat Eekmeyen ingilizcede bir sozciik birden fazla durumu gdsterir. Orne$in, I tlld hin m! rtlry'Ben ona benim hikayemi anlattrm', / 'Ben saw himyaterday onu diin gcirdtm'. Bu cirneklerdehimzamhrhem datif hem de akkuzatif durumlannr gosterir. A$rzlardaki ozelliklere drnek verirken de$\iklilin oldulu srmrlar 'isogloss' yonremiyle gosterilmemigtir. Ashnda Tiirkiye TtirkEesinin ozellikle ses ve bigim bilimi bakrmrndan bir haritasrnrn Erkarrlmasr gerekmektedir. OrneSin. Denizli apznda datit-aktzatrf ndbetlegmesi goriilmektedir dedi$imiz zaman Denizli'nin idari haritasrnr kastedilmemektedir. Zka, ilin kuzeyinde bulunan Giiney veya Qivril ilqelerinrn alrzlarr ile giineyinde bulunan Tavas a$zr farkl ozellikler yansltlr. Tavas a$zt birEok bakrmdan Mulla a$z,na daha yakrndrr. Dolayrsryla herhangi bir dilsel ozelli$in 'isogloss' bir anlamda yaqam sahasrnr Eizen ycintemi bu yazrda kullanilmadrlr gibi iilkemizde de kapsamh bir bigimde uygulanmamrqtr.

: :
1 j

gdriilenhAlndbetleqmelerinin tarihsel hem ba$lantrlhemde 'diller arasr' olayoldu$unu bir incelemektir. ister egzamanh agrdan ister art zamanh(arkaik, diachronic) agrdan bakrlsrn giiniimiizde Karadeniz'de,Ege'de, Guneydofu'da ve Ti.irkiye'nin diler bolgelerinde gozlemledilimizhAl eki ndbetlegmelerinin durup dururken ofiaya grkmadr$rornekler rgrsrnda incelenecektir. Once,yaprsal bakrmdan Tiirkgeylebenzerlikleri bulunan bazrlJ11;1l ve Altay dillerindeki, sonra slrasrylaEski Trirkgedeki,Orta Tiirkgedeki ve giiniimiizdeki Trirk lehgelerinde gorilen hAl eki ncibetlegmelerine bakaca$rz. Ural dilleri cirnekleri (Tauli 1966: 2B-jA). FinceninKuzey Bart ve Lapp lehEelerinde lokatif ve ablatif birlegmesi goriili.ir.Or. 'kafamda, -ssa, peiisscini -ssii kafamdan'.Normalde Fincedelokatif eki olarak -ga kullaruLr, -std iseTiirkgedeki -DAn bigim birimi yerine kullanrlarak ayrrlmabildirir. Or. kiele-ssd 'kitaltta', kiele-stii'kitaptan' (Karlsson1999: 45). Finlandiyave Rusya arasrndabulunan ve FinceyeEok yakrn bir dil olan Krelia dilinin MaaselkalehEesinde yer bildiren zarflardabulunan da eki hem lokatif hem de ablatif iqlevinde kullanrlmaktadr. taguada 'arkadan, arkada'. Bu dlldekj -d.a ekinin TiirkEedeki -da ekiyle hem hAl nribetlegmeleri bakrmrndanhem de morfoloiik bakrmdanortiigmesioldukEailgi gekicidir. Tiirkgedeki nobetleqmelerde bunu daha yakrndan goreceliz. Karelya bilgesindeki Suojdrvi lehEesinde -lla, -llti, -tk (- -/a) ekleri metnin anlamtna gore datif, lokatif veya abladf anlamlar :agl'. tule suolla 'batakh$a gel', ole suola' bataklkta bulun', mdn e lt suoIIa' bataklkt an uzaklaq'. I e cire iskandinavyayanmadasrnrn kuzey bolgelerindekonuqulanve Fin kaynakh Lapp dilinin kuzey lehgelerindebulunan -rr eki de h6.l gcistermesi bakrmrndan gegitlilik gcisterir. dieaast'tepenin iEinde,tepeniniizerinden, tepeden'. konu ValterTauli'nin Bu Structural Tendencies uralic LanguagestUral Dilterindeki Yapual Efitimkr] adh in kitabrnda oldukEa detayl bir biEimde iglenmigtir. Maalesefbu kitap 'okuyucudostu' bir biEimde yazrlmamrg olsa da Ural dillerindekihai nobetleqmelerini aynntrh olarak anlatmaktadrr. Macarcad.a datif-lokatif-ablatif eklerinin birbirlerinin yerine kullanrldrsr konusundabir bilgi vermemektedirler. HAI ekleri konusundaoldukEakarmaqrkbir yapryasahip olan Macarcadaablatif durumu lokatif baqir$r altrndaincelenebilse her ikisi de farkl biEimbirimlerce adr de gosterilmektedir. Yer bildiren ekler oldukga fazla sayrdaoldu$undan -bunlardan bazlan -t (-ol-e/-d)-tt ekleridirburadazikretmeyeceSiz ancakaynlmabildiren ablatifekleri-toll-tAt geklinde, yonelmebildiren datif ekleri ise-nakl-nekgeklindedirler(Rounds 200t: 93). MoSolca ornekler Klasik Mo$olcadayazr dilinde ve konuqmadilinde darif ve lokatif durumlan aynr bigim birimle gosterilmektedir. Bir baqka ifadeyle bir tek bigim birimi hem lokatif durumu hem de datif durumu gosterebilir. Klasik yazr dilinde -Dur <-dur/128 incelediSimiz gramer kitaplan

dilrl-turl-tiir biEim birimleri kullanilmaktadrr. Gronbech ve Krueger konuyu 'datiflokatif bagl$r altrnda anratmala'na ra$men eklerdendaima datif olarak bahsederler (Gronbech Krueger I95.:-: ve 22_23): nxgeft gajdr-tur'belirli bir iilkede (lokatifl tere ga|-tuf'o zaman_da' (lokatifl jiig-tilr'o istikamet_te'(lokatifl tere oi-durodbai'O orman_a gitti' (datifl
Diger datif ekleri de Trirkgedekinin aynrsr olan _al_e _d(a) <_da/_de.Daha ve eski metinlerde rasrlanan bu eklerin Tiirkgede datif (-a/-e)ve rokatif (_da/_de)"k1.;;;. ;.; ve iglev aErsrndancirtiigmesi ve aynl zamand,a birbirlerinin yerine kullanrlmal art A;tay dil teorisi taraftarlar rnLnargiimanrnr griElendirmektedir. Giiniimtizde bu eklerin bit uzantrsr olan ve Mo$olistan'rn resmi dili olarak kullanrlan Halha lehEesinde -o <-d(a) <-da/-de biEim birimi hem datif hem de lokatif iglev gormektedir (Hangin T996: jI): noltoi'kopek' herl'kim' surn'taprnak' gol'rmak' noboi -d'kcipek-e' (datif.l bery-d'kim-e' (datifl sum-d'taprnak-ta' (lokatif; gol-d' rmak-ta' (lokatifl

Eski Ttirkgeden drnekler Ttirk dillerinin en kapsamhve bilinen iIk yazthorneSi olanorbun Kitabeleri,nd,e durum eklerinin ncibetleqtiSia gonilmektedjrr._qa_/_kci _a/_ci ekleri ve darif_lokadf durumlarr iEin kullanrrrrken, -da/-da, 1a/-tA ve -dinr-dan/-dan ekleri ise lokatifablatif durumlafl igin kullanrlmaktadrr. Bugrirnneredeyse tiim Trirk dillerinde ablatjf durumunu bildiren -dinl-danl-dan ekleri orhun TrirkEesinde -da/-dci,-ta/-tcieklerine nazatandahaaz bir srkLkla kullanrlmaktadrr: ih-r1ciqzlintm 'ein iirkesindedo$dum, (Tonyukug Batr 1) (lokatif yerine , -,ln,Ent datrt ). brinyiridin-tci yan tAgArtn'Ben (onrara)kuzey yciniindensardrrayrm,(Tonyukug Giiney 4) (abladf yerine lokarifl. titiikcin yis-da yig idi yoq rirnis'6tiiken ormanr'ndan daha iyi bir yer yok imiq, (Ktil Tigin Gtiney 4) (ablatif yerine lokatif.l. z{ar odlanzrlzz-da tay-{ur1zz-da yegtliigidiir cirtigiz'De$erli o$lunuzdan, evladrnrzdan daha iyi beslerdiniz'(Kiil Tigin Giiney Dosu) (ablatif yerinelokatifl. ftnbs"l aalan-ra baidizgi kArtirtiln,Qin ka$anrndanresimci getirdim, (Kur rigin Giiney L2) (ablatif yerinelokatif). ki;z-dayas qalsar tida aatlat+asz{ztqalsaryantxtru raqxntxxt'Gozdenyag gelse mani olarak, grintilden aflamak gersegeri EevirerekdriEinceyedardrm, (Kril rigin Kuzey 4 durumiginTalat Tekin'in,{Gramnar orkhon of Turkic, rndiana University Bloomington,1968, r30-r34,adhkitabma A. von s' ve Gbain'in rilrkgenin Eski Grameri,19gg, Ankara, Tnrk Dil Kurumuyaynlan, s. 64 adhkitabrna bakrnrz.

l1) (ablatifyerinelokatifl. qara kdl'td silryilSdiitniz'Kara (Kiil Tigin Kuzey 2) (lokatif yerine Gol'de savaqtrk' lokatif). ekinsii ab-dci arti'ikinci ordu merkezde idi'(Bilge Ka$an Dolu 32) (Iokatif yerine lokati0. Zenep Korkmaz'a gore Gokttirk ve Uygur merinlerinde gegen -DAn ablatif ekinin aynlma hali gosterenkullamglanndan bagkabu eki ragryan birtakrm yon adlas ve yon zatflan da vardrr. Bir bagkaifadeyleab,latifdurum ekleri lokatif eki -DA veya nominatif fonksiyonunda kullanrlmryur:i)fitiln'onde,do!u, do$uda',kidint 'baud,a,batrya',yirtin 'kuzey, kuzeyde', birtin 'giney, giineyde'(TT VI 291),iEtin,iEte, iEeride,ta{txn,drqanda,, , itlin'onde'(Alt. Gr. E 425) vb. Ancak Korkmaz ekin yer yon zafi7an meydanagerirme ozelli$inin sonradan geligti[ini, bunun isezamaniEerisinde agamaL gekilde bir olugtugunu anlaar(Korkmaz 2000: T4-I8). Orta Ti.irkEeden ornekler Orta TiirkEede de birtakrm hAl eklerinin farkh iglevlerdekullanrl malan devam etmektedir. Orne$in, datif eki kiizi yol-ka bol- 'gozi yolda olmak' ifadesinde lokatif 'rgten iglevindeyken, iS-ke asnu once'ifadesinde ablatif iqlevindedir. Bunun yanrnda ablatrf durum ekr-DIn iseaynlma asliiqlevinin drErnda lokarif,datif ve enstriimantal fonksiyonlan da gristerir:ki)zi tastm bo/-'gdzi drqandaolmak', yerdingal-'yere Ealmak',taEknbar'd{arrya gitmek', Ayastm oz'Ayasvasrtasryla geg'.Aynca ekvatif durum eki olan -gA'ntn nl-ga kel-'soldangel' ornelinde oldugu gtbi aynlmalyonbildirdili de goriiliir (pagacrollu 2003:8-9). ileride gorecesimiz gibi gtiniimtizHalagTurkEesinde 1A lokarif durum ise eki olarak kullanrLr. Periyot olarak Orta TiirkEeyedAhil olan Eski Anadolu Trirkgesindede hAl eklerinin birbirleriyerinekullarulmalartoldukgayaygrndrr. konuda Giirer Giilsevinve Erdo$an Bu Boz'un Eahgmasmda konu topluca cizetlenmiq bu olup deSigmelere farkL ornekler6 verilmiqtir. orneklerden Bu sadece birkagrnr aktaralm: a{aglarda bir a{ag bar, anurl yaprafudijAilrnes, bu Eeuirruegil siizdezsrayiizi (datif yerine lokatif;. banutl giirwedilm, sordu lteriirle h|Snfrd kiru muszn, teryri ytlduu bir yzlduz Seklinekimse bir (Iokatif yerinedadtif; (Giilsevinve Boz 2004: 109-tro). sfrretine yaratma& HAI eklerindekiiglev kaymalannrn hem Eski Tiirk metinlerindehem Orta Tiirkge metinlerindebulunmasrbu dilsel olayrn ilk y^zma eserlerden gok onceleribaqladrgrnr gostermektedir. Aynr zamandabu silsileningaSdag Tiirk dillerinde de goriilmesi bu tarihi seyrin dofal bir sonucudur. Oyleyse Tiirkiye TiirkEesindeki orneklere gegmeden oncedi$er Tiirk dillerinebir soz atahm.
1 kidin'i kid-in olarak E<izenlerde vardrr. Bk. Korkmaz, Zeynep,2000, TiirkEde EklerinKullauhs ue Olaylart,Ankara: Tiirk Dil Kurumu yayrnlan. $ekilleri Ek Kalelagmasz 6 Giilsevin,Giirer - Boz, Erdofan,2004, EskiAnadoluTi]rkgesi, Ankara: Gazi Kitabevi, s. 103-

rr4.

130

Gagavuz TiirkEesi drnekleri Tiirk dilleri igerisindeen Eok hdl nobecleEmesi olanlann bagmdaGagavuTTrirkEesi bulunmaktidrr. Dolayrsryla olarak bu dile btikaca|rz.Giintimiiz ilk GagavuzTtirkgesinde Nevzat Ozkan'rn bulgulanna gtire onun rabiriyle 'h6l ekleri arasmdakigorev deligiklili, oldukEa bir Eekilde srk yaganmaktadrrT. ozkan'rn tablosu gekildedir: Eu (yalrn)-:-A, -DA, -DAn -I : -4, -DA, -DAn -DA: -(n)In, -DAn -DAn: -1 -(n)In: -z{ -ild.-n:-A, -DA, -DAn (Ozkan t996: I29). HAI eki nribetleqmelerinitarihi kalntrlara, yabancr dillerin etkisine veya iinli.i deligmelerine (daralma veyagenigleme) ba$layan Ozkanbirgokornek sralamaktadrr: Datif yerine akuzatif: Bak stin budalayr.ionrmn zenginneri. Bah stin iSi. Scindrin kari hin benianyacak Neginsiin bak,ircmkendiiistiinii. Akuzatif yerine datif: Bzrak diisiinmci buna, Tez giydirerltir onueni urbalara. Biz sizti konakedecez. Ablatif yerine lokatif: pindi yolda gegcir nasinaya. Varakhya bir Ablatif yerine datif: Benbtktzmona. Ama aazgegnedi aa/anaa. Nominatif yerine ablatif: Yanmsaatten kadar sonaonuegittibir taliga, Nominatif yerine datift Ne o kadar burasz insanetind.koktu. Tiit{nd kokar igerde. Datif yerineinstrumental: Ana bzrdagtil boyunda kary geldilerRonm askerlerinntin, Genitif yerine datif: EtrniS yasa saabiysin, Kimd geleciydi akluna. ,, a
i !'
i.. i,

Yakut Tiirkgesi drnekleri

7 Gagavtz Tiirkgesindekihil eki ntibetleEmeleri cirnekleriNevzat 6zkan'rn Gagauaz TiirkEsi Grameri,Ankara, 1996, TDK yaynlan, s. 125-l2g,kitabrndan ahnmrqtrr.

131

gibi lokatif ve ablatif kullarumlarmda nobetlegme vardrr' Lokatif eklerli eklendikleriismepartirif, yani bir biitriniin parEasr anlamr katar' Iokatif eki olan -DA'ntnseslive sessiz uyumunafarkl alomorfla' bulunmaktadrr; -ta/ -te -da/ -de/ / -dti - la - te _ - _n _ _no_nii. -do / / / lo/ lij a ne / / I / / uutaadal'sudangeti(, nzanalmanda.burada,, onna4onda,orada,, saxarda.Eekerden,, 'siriden', ,akidan,, iiiird.e dolordo'arkadagtan', dydti zalla,komgudan,, kiilk ,knrden,,kiiiille 'golden', rnoxso{ollo'gahinden', rJtuna'tamandan', silinrne,tutkardan,, olomno.geEitten, vs. (Kiriggio[lu 1999: 7 5-] G). Kazak, Tata4 QuvagTiirkEesi rirnekleri 'siz siz qay-dabarastz? nereye gidiyorsunuz?' (lokatif-dati0 rKazak]. Tee eneyabz zz' p encereyi kapauntz'(datif_akuzatifl rz g [Kazan Tatar]. Min ilz eseme beterd.ern'ben kendi igimi bitirdim' (datif-akuzatif) lKazanTatar]. 'seni sineken Eaqzrdz? kim ga$rrdr?' (datif-akuzatif){KazanTatafi. iuan heneke-ne aurat'ivan kitabr okuyor' (datif-akuzatif) [Quvag](Korkmaz 1995: 228-229). Halag Ti.irkEesi rirnekleri Doerfer'rn belirttili gibi Harag TiirkEesi har ekreri konusundaoldukga Earplcl cjzellikleresahiptir' orne$in, aslnda eEitlik (ekvatif) durumu iEin kullanrlan -gA, Halag TtirkEesinde lokatif eki yerine kullanrLr(]ohanson I99g: 11l). GerhardDoerfer ise bu goniqti paylagmaz' ona gcire Eski rrirkgedeki -gz4ekinin 'ekvatif diye adlandr'lmasr bir yanlgl*trr; ona gcireaslnda bu ek lokatif durum ekidir ve Doerferdiigiincesini Eski TrirkEeden aldrSrqu cirnekle izah eder:bel-gri bo{oz-Ea suwda yore 'bellerineve bo$azla'na sudayiiriiyrip - up to their hips and throats walking in the warer,(Doerfer L977:24). Yalnn' onun terctimesine gore 'up to'ifadesi lokatiften ziyadedatif durumunu gcisteren bir kullanrmdrr'Giintimtizde Anadolu a$ularnda-cr4 eqitlik eki datif ekiyle birlikte semantik olarak yet bildiren bir qekilde kullamlrr. Adam belinece battz (sorgun-Ali Erol). axzura Resmiyazrdilinde bu ifade Adarnbeline kadar Earnura batn geklinde olmaldrr. Oteki Tiirk dillerinin aksineHalaETtrkEesindeeEitlikeki -uara kullamhr.FarsEada aynanudr, olarak n 'benzeg egit'anlamrnda sozcriktiir bir (Doerfe 1977: 24). r Ote yandanHalaETrirkEesinde lokatif durumu -gA ilegosterilirken ablatif durumu iEin Eski Ttirkgedeoldu$u gibi -DA kullanrlrr. Sadece Halt-abad agznda-dAn ekiablatif eki olarakbulunmaktadrr (Doerfer 1977:24\. Tiirkiye TiirkEesinde gortilen yay gnt ncibetleqmeler Akuzatif yerine datif: Ttirk dilinde yiikleme hali yerine ydnelme hali ka'qrkLlr ozellikle Gtiney Batr Anadolu a$ularnda y^ygn bir <izelliktir. ve Qoruhboyu oltu a$rzlarnd,aiyelik ekinden sonraakuzatif-datifnrjbetleqmesine benzerbir rjzellik goriilmektedir. Daha gok Karadeniz a$zna yakrn olan Qoruhboyu a$rzrannda; gohrarune-goklartnt, baggune-hakkmz, harbune132

Yakut (saha)TiirkEesinde EskirLirkEede oldu$u

harbini, ufa[une-ufa[tw, sozlarune-sijzlerini orneklerini goriirken Oltu a$zrnd gafasenea kafastru, ya[ene-ya{mt' haggene-bakkmz, halene-halini,yapeldz{ene-yaptldz{mt, giirduhlarenegtirdilklerinigibi 6rneklererastlamak mrimkiindiir (Gemalmaz r9g5: 2iB). Rize a$zrnda, eni|teye dalueteclea dunzan aldt dadlara geklindekullanrmlar bulunmakra&r (6zkan 1996: 126). Biraz er"velbahsetti$imiz gibr bu kullanrmrnen yaygrn oldu$u bdlge Grineybau Anadolu yoresidir.Mu$la a$ztnda, galgtuyaokulardtk'Qalgrcryr davet ederdik,,gaba{agamt asmts'Kaba$r asmlq', bene imzaya hu atzue'Banabuimzayratrver',kewendnted Eama benim yoluma'Kesme Mehmet benim yolumu' gibi birgokornekbulunur (Akar 2004: 4g-49). Denizli apanda da benzerdurum gorriliir: dallara'da$lan,, guualzfr auna,guvaln 'gocu4u' 'ka'yr', 'elmayr, 'bayrapL' (Tok a!z'-'', Eocuda almd , gare bzga'brEalr', bayra vs. 2002:103). Kritahya a$znda okrykelrnasa bagrudikdsin'O krrk elmasrbagrnadikersin'yani diinya , gzdasma alrna'Yanidtinya grdasrnralma',gi)be[e tto{dugu zanum,Gobe$idogdugu zaman, (Giilensoy 1988:80). Datif yerine ak:uzatif: Giineybatr AnadoluaSrzlarrndan bilhassa Aydrn-MuSla-Denizli-Kritahya bolgelerinde datif eklerinin akuzatif ekleri gibi sciylendili g<irirlmekted Hatta Tiirkiye'nin di$er ir. bolgelerinininsanlartmn bolgenin(OzellikleDenizli'nin)insanlanna'yapbeni gay, bu bir ctimlesiylegakayollu takrlmalan yaygrndr. 'odasrna', Denizli aSzrndan verebilece$im bazrornekler Edyledir:odaszm iz ynzl 'ona' , 'yaglmjza" 'tara{a,, ya{xmzzx sarayxnx'safayrna" guyuyu-guyil'kuyuya" tarafi da/ufi ucunu 'dalrn ucuna',bazart'pazara', boynunu'boynuna' (Tok 2002: 104). vs. Annesinipe{gir tutrun, babavnt kak kak giirsiln. {Muglal o, halkmz gdregerbet eze. [Kiitahya], bu McimetEik kazannuya biiyt;ksari innis.lMupral (6zkan t996: 126). 'Kaba}r ,Sena gaba[a Ealux asnzz{ Eamaasmrq' senibi kerebi yakzmyakzyo , bir kere yakrm yakryor', gayabasmz geldim'Kayabagrna geldim', 0 zamanbatznmtgettti ,o zama1 hatrrrmageldi', ceyiz deaeyi sarzlzrdl mneli'Qeyizdeveye sanlrdr cjnceleri'(Akar 2004: J0\. Afyon a$znda, bi ziyan olursufr bcini diye gitrne didi, unnans6ragarszyr gfuhy, al1 uirisyapthy cjrnekleri vardrr(Boz 2002:94). Ablatif yerine lokatif: Giineydo$uAnadolu bdlgesininbazrytirelerinde Edirne afiznd,aablatifdurumunun ve lokatif ekleriylekargrlandrSr gortilmektedir. bunufiiizerinde rikside btgaklarz gullanzrdzk [Afyon] (Boz 2a02: 96).
Tuna boyunda olrrtak, 'Tuna boyundan olmak' [Edirne], haslukde darlanma'aqlktan

8 Nevzat Ozkan hdl ekleri ncjbetlegmeierini anlatrrkenkullandrlr rirnekleri Rize, MuSla, Kiitahya ve Giiney Batr Anadolu a$nlzn hakkrnda yazilmrgfarkh eserlerden dedemigtir.Bunlar: Giinay, Turgut, 1978, Rizeili Agzzlarz, Ankara, s. 110-111; Gtilensoy, Tuncer, l9gg, Kiitahla ueyijrai Apzlan, Ankara: Tnrk Dil Kurumu yaynlan, s. 79, 136; Korkmaz, Zeynep, I9j6, Gijney Ban AnadoluApzlart, Aokata,s. 73.; Mansuroflu, Mecdut, "Edirne Llardayapr <izellikleri", Belleten 1960,II. bs.Ankara, 1988,s. 185; Caferoglu, Ahmec,"Mulla Apzl', Belleten ig62,rr. bs.Ankara
l))

darlanma',kak seninahkemada isterler'kalk seni mahkemeden istiyorlar' [RizeJ(6zkan 1996:126). Gaziantepilinin Araban ilgesiBeydiliekoyii aSzrEski Ttirkgenin lokatif-datif kullanrm cizelli$inigtntimrizde siirdtirmektedir: okuldayeni geldiler'Qocuklar okuldan yeni geldiler', Eudegakarken Qocuklar gtirdiim 'Evden gdrdtim' (Ahmet A!fi, Nerede gelip nerEegittifini bilmiyorum'Nereden Erkarken gelip nereyegittiEini bilmiyorum' (Biinyamin Polat), Diindeberi bu dururn biiyle'Dirndeo beri bu durum boyle',Nerede geliyorsun?'Nereden geliyorsun?' (HiiseyinA!rr). Lokatif yerine datif: Do$u Karadeniz bcilgesinde <izellikle Thabzon-Rize hattrndalokatif durum eki verine datif durum eklerinin kullanrlmasroldukgayaygrndrr. Bu hafiasonu misun? eae Babarn SaribaSlar carnsinedur, Benmutfulayunz haburaya sen gel! Genitif yerine ablatif: Universite stnavlannda soru olarak da sorulan bu durumda isim tamlam alarnda tamlayanyerinekullanrlan genitif eklerinden-In yerineablatif eki kullanrlmaktadrr. Konusmacz lardan biri konuy iyi baurlanrnanzsr a t. YohulardanEo{uarann iErisin-de ruahsur ka/n4. HAI eklerindeki giirev desiEiklerinin nedenleri neler olabilir? HAI eklerindeki yerinekullanrlmaprobleminiEozmek oldukEa giig bir olardrr.Do$al olarak bir hil eki hem mek6nsal, hem anlamsal hem de biEimsel boyutta sadece kendi cizelli$iniyansrtanbir kullanrmda olmahdrr.Yani bir bigim birimi kendi asli gorevini yerinegetirmelidir. GiriEtebelirtildiSi iizerefarkh zamaflekleri ve kiplerde oldulu gibi hal ekleri de baqkabigimbirimlerinkullanrm alanlannr anlamdaiEgaletmekreler. bir Bunun nedenleriiizerinde ortak bir neticeyevarmak kolay de$ildir. Yine de bu konuda onaya atrlangoriiqlerdenbazrlannabakmak konuyu topadamakagrsrndan yaratholacaktrr. Barry J. Blake'rn belittiline gore(t994: 23-24), Mel'guk I. A. adl dilci, R. D. Brecht ve J. S. Levive'rn editorliigiinde 1986 yrhnda yazilan Ttward a definitionof case do{ru} adh eserde tHhlin tanlrnxna 0t0n0ru olmayan darum lnon-autonomouscase]diye bir terim kullanrr' Bu terimle ifade edilen teoriye gore anlam olarak mevcut olup bigimsel gostergesiolmayan yahut biEim birimi olmayan durumlar 0t0n0rn o/mayan durum olarck adlandnlr. Dil bu bigim birimselboglu$ubaqka durum ekleriyledoldurmayolunagider. Blake,RusEa Latinceden ve cirnekler vererek durumu agrklar. 6rne$in, RusEada genitif eki partitif (btitiiniin bir parEasr) yerinede kullanrlrken,Latincede bildirenlokatif/datif eki yer durum ekleri yerinegenitif kullantlrr.Yalnrz, Tiirk dillerinde goriilen hal eki ncibetlegmeleri bir ekin olmamasrndan kaynaklanmamaktadrr. 6rnelin, abladf eki balrmsrz ve aktif
1 9 8 8s . 1 1 3 . , 9 Beydili alzr tirnekleri GaziantepUniversitesiri$retim lyelerinden Yrd. DoE. Dr. Ahmet ASrr kaynakhdrr. t34

olarak kullarumda oldulu

hAlde eg zamanh olarak lokatif eki de ablatif ekinin yerine

kullanrlmaktadrr. Bagka bir ifadeyle, TiirkEedeki hAl ekleri eqzamanL olarak hem kendi asli iglevlerini sergilerler hem de diler durum eklerinin yerine gorev iistlenirler. Dolaysryla bizce, otononrolmayan dururu teorisi TiirkEedeki olayr agrklamaya yetmez. Bu teorinin konuyu izah edebilmesi igin hAl eklerinin ortayagrkrg srralannrzamansalfkronolojik] olarak srralayabilmemizgerekir. Bir bigim birimi gekil olarak ortaya Erkmadan ondan rjnceki bir 'idare morfem tarafindan, soz yerindeyse, edilmig' olmasr gerekir. TirrkEe aErsrndan bunu tespit etmek oldukga zor bir durumdur; zira elimizdeki en eski yazrh metinlerde bu durum yoktur. Ote yandan, ytzeysel yapr bakrmrndan bakrlnca ilk etapta birbirlerinin yerine kullanrlan hAl biEimbirimleri birbirlerinin alomorfu (alt bigim birimi) olarak algilanrrlar. 'beni 'bana qdy !ap' ifadesindeki bana zamirlerindeki -i ve Eay yap' ifadesindeki beni lle a biEimbirimleri anlam deligikli$ine neden olmadrklanndan birbirlerinin alomorfu gibi dururlar. Oysa gerEek anlamrnda kullanrlan akuzatif eki ile datif eki derin yaprda btiyiik 'beni 'Eayr anlam farklrh$r gcisterirler. Normalde gayyap' ifadesi anlamsrzdrr Etinkii zamirin 'Bana gosterdili kiqiden yapmak'mantrk drqrdrr. Eayyap' lfadesindeise kigiye yonelen bir iq vardr. Oyleyse, Tiirk dillerinde hal eklerinin nobetlegmelerindeki duruma bakdrnca, eklerin birbirlerinin alomorfuymuE gibi algrlamak zorunda kahyoruz. Genitif ekinin ablatif ekine, akuzatif ekinin datif ekine vb. -tersi de geEerli- alomorfluk yapmasrrun fonetik ve semantik agrdan aEtklamasrzor olsa da bu konuda daha derin bir gaLqma yapmak ilging sonuElar do!urabilir. Otonom olmayan durum teorisi ve allomofluk yaklagrmrndansonra diSer bir yaklagrm da fonetik Eciziimonerisidir. Ozkan, Gagavuzcadaki deliqmel eil izahederken (s. 12 5) tarihi Tiirk qivelerinin bir hatrrasr olarak devam eden iinlii de$iqmesini (daralma ve geniqleme) ek ncibetleqmelerinin sebeplerinden biri olarak gostermektedir. Gemalmaz da (s. 278) Qoruhboyu ve Oltu alrzlanndakr dattf-akuzatif kaymasrnr dolayh olarak iinlii de$igmesine ba$lar. Batr Anadolu Alrzlanndaki datif yerine akuzatif kullanrmrnr Korkmaz'rn (1995: 227 -229) sesdaralmasrnaba$ladr$rnrgririiriiz. Ona gore bu bolge rinlii daralmalanna pek elveriqlibir biilgedir. Verdi$i ornekler arasrndagerileyici veya ilerleyici benzeqmeetkilerine 'ba1ortisi', ba$lr olarak daralmalar soz konusudur: yazmalyazru oyahluyah, gaytnEa) 'kayrnbirade gaynx r' ,nelerlni/e, i;t-> qi, nedenlniden, tencereltencire, gece7 gui, ga{u>gtpa ginelgini, dinle>difrni, lrta>zrtx vs. Korkmaz bu ve benzeri cirneklere dayanarak soz konusu a{nlardaki daralma eliliminin do$al bir sonucu olarak -al-e yonelme hAl ekinin -tl-i'ye dontgtiiliinii soyler. Bu doniiqiim do[ru olsa bile oteki hAl nobetlegmelerini aynr

giiriiqle aErklamak zordur. Sesde$igmeleri aErklamalanndrqrndabu dilsel olayrn morfolojik bir deSigiklikten gok bazen semantik bir tercih olabilece[i yaklagrmlan da mevcuttur. Buna gcire her fiil tabanr bir hAl ekiyle ballanan tamlayrcrlan almakta ve bu tamlayrcrlarla yiikleme ballanmaktadrr (Akar 2004:48-49). Akar bu goniqleri Zeynep Korkmaz ve Mustafa U$urlu'dan nakleder.l0 10 ZeynepKorkmaz,"Batr AnadoluAlrzlanndaYazr Dilinden Ayrrlanisim Qekim Ekleri ve Fonologie-Morfologie Ba$lanrrsr"Tilrk Dili Azerine Araltxrnalar, ikinci ciit, Ankara t995, s.222-231; ,
n )

1995: 226). Diler dillerdeoldu$ugibi TiirkEede fiil ctimleninen onemli ogelerindendir, de ctimledeki semantikve morfolojik uyumlar fiilin hAkimiyetialtrndabiEimlenir.rl TiirkEede bazrfiiller kendilerine ba$lanan ban hil eklerine izin verirken bazrlarna izin vermemektedider. 6tne$in Tiirkiye Tiirkgesinde nezle bulasr diyegocudu 6pmey korAuyorurrt beniazarlar , veya diYe yanzna gitrueye korkuyorurnc'jLmlelerinezle bulasudiyeEocu{u iipmekten korkuyorunt veya beniazarlar diyeTanmagitmekten korkuyorurrt biEimindede soylenebilir.Bu kullammlar kabul edilebilir, Eiinkii kork- fiili hem datif ekine hem de ablatif ekine izin vermektedirBenzerbir gekildebu kitabz nerede aldn? ciimlesi dilbilgisel aErdan Eok yanlg bir ciimle olank durmamaktadrr. Soruya cevap olarak, hem bu kitabz bursa'daaldtnt hem de bu kitah bursa'dan aldzmdenebilir giinkii al- eylemibu kullanrmda hem lokatif ekine hem ablatif ekine izin vermektedir. Bu trir kullanrmlardaeylemlerin hangi eki daha Eoktercih ettikleri, yani birincil veya ikincil tercihlerininolup olmadr$rsorusuakla gelmektedir. Bunu kestirmek oldukga giiE bir dutumdur. Aynr durum Eski TiirkEedeki kullanrmlar iEinde geEerlidir. Mesel6 tab{agih-r1ci qilintzm'ein iiikesinde do$dum' (TonyukugBatr l) ciimlesinde datif eki Qin iilkesi-nefuhndm/uerildirn bigiminde de algrlanabilir, fakat biz bunu bugrinkri Tiirkgeye gevirirkengin illkesinde do[dun geklinde soylemekteyiz Dolayrsryla buradabirincil de$il ikincil bir nobetlegme gibi gciriinmektedir. Kimi kullarumlara fiillerin rejimi/tercihi yaklaqrmryla bakrlnc a bazr hal eki nobetleEmelerinin semantik aErdan anlamsrz olduklan goriihir. GaziantepBeydili al21nda rastladr$rmrz gocuklar okulda yenigeldilercimlesindegel-fiili semandktutarsrzlSr gidermek iEin-da morfemini -dan.olmayazorlamaktad Zira gocuklarokuWanayrzlnuslardn. r. Ayn; durum diindeberibudurumbi)yle cimlesi iEin de geEedidir;beri edatrsemantik olarak -DAn bigimbirimiylekullamlrr ve aynlma bildirir. Eski TiirkEe deki atnkanyis-dayig idi yoq tirnis '6tiiken ormanr'ndan daha iyi bir yer yok imiq' (Kil Tigin Girney 4) kullanrmrnda -da'nn kullanrlqr anlam bakrmtndan Tiirkgedeki varLklan kargrlaqtrrmakuralnr bozmaktadrr.Qiinkii srfatlann kargrlaqtrnlmasr kuralna gore 'bir yer bir yer-den daha iyidir'. Dolayrsryla fiillerin hAl eki tercihi agrsrndan bakrhncahAl nobetleqmeierinin nedenlerisorunutam olarak Eoziime kavugmamaktadrr. zaman,semantik O bakrmdan ana dili konuquculan(native speakers) olarak biz TiirkEe konuEanlara tamamen ters gelen kullanrmlardakihal eki de$iqikliklerinin birincil/asli,anlamlan ilk kullanrqa uygun fakat gtiniimtz konugmaslna ters diigenlerin ikincil deligmeleroldu$u da ise
ousunulebrllr.
t'. ..

Korkmaz, eylemlerinyaptrsr bu segimrfiilterin rejimidiye adlandrnr(Korkmaz

Krsaca,hal eki nobetlegmelerini tek nedenebaslamanrnyanLg olacalrnr bir soyleyebiliriz. Bazr nobetlesmeler deEisikliEiyle ses izah edilebilirken 6tekiler igin
Mustafaufudu, Mirnluk Tiirkguinde Zarf-Fiiti pargarannm Dizirni,Ankara Lr)99,a.1g vd.; Mustafa Ulurlu, "Tiirk LehEelerinin Aktanmrnda ValenzS6zhirklerinin Onemi", ulaslar Arast Sijzlijk Bi limi Sempozyumu Bi ldirileri, GazimaSwsa, 1, s. I9g_207 200 . 11 Tiirkiye TiirkEesinde hangi eyleminhangidurum eklerinialdr$rkonusuiEinkapsam; bir galgma Tahir Kahramar. tanftodan yaprlmrgtrr: Qa{dasTiirktye Ti)rkE:indeki Fiillerin Durun EAli Tantayr nlarz,1996,Ankara:Tnrk Dil Kurumu yayrnlan, g1_30g. s. 136

baEka kuramsalaErklamalar gerekmektedir. Dolayrsryla ek ncibetleqmesinin her bagka bir sebepten dolayr ofiaya grkmrgolma olasrlsr vardrr. DeSerlendirme Dillerdenaldr$rmrz orneklerden yolagrkarak genelolarakaqalrdaki delerlendirmeleri yapmakmiimktindtir: 1. Hal ekleri nobetlegmeleri neredeyse Tiirk dillerindefarkh srkLklarda tiim bulunan bir ozelliktir. 2. ModernTtrk lehgelerindeki eki nobetlegmeleri hAl aniden ortayaErkmrE ozellik bir de$ildir. 3. Bu tiir kullanrmlann tarihsel bir geliqimi vardrr ve bunu bnyiik bir oranda Eski Trirkgeye ba$lamak miimktindiir. Aym zamanda,Eski Tiirkge metinlerde hAl ncibetlegmelerinin olmastTtirkgeninyazryageEmeden oncebu rizelli$e gok sahipolduluna da iqaret etmektedir. 4. }{al eki de$iqmelerisadece Tiirk dillerinde degil Ural ve Altay dillerinde de belirli oranda goriilenbir ozelliktir. 5. HalaEEanrn FarsEadan etkilenmesi orne$indeoldulu gibi hal eklerinde supegtata etkisi,yani baskrndillerin veya bolgeseldillerin etkisi goz oniinde bulundurulmahdrr. 5.Bazt hAl nobetlegmelerinin dolasrnda dilin olansesdeligiklikleri ile ilgili olmasr da muhtemeldir. 7' Dilselbir olay olarakhAleklerininbirbirlerininyerinekullarulmalan meselesi teorik olarakayrtntrlrbir bigimde incelenmeyi bekleyen konudur. Bukonu derinyaptveyiizeysel bir ya'pt,n0n-4ut0n0rn0ur vefiillerin bhl eki tercibkribakrgaErlanndan case daha derin bir bigimde incelenmeyi etmektedir.Trirkiye TrirkEesindeki eklerindekinobetleEmelerine hak hAl hem art zamanh hem de egzamanholarak yaklaqan yazrnrnbir amacrda bu kapryraEmaktg. bu Mevcut yaklagrmlarla sorunsuz olarak izah edemedi$imiz hdl eklerindeki gorev de$igikliklerinitiim olast nedenlerinyanrnda,Saussure'rin gostergeninbilegenlerini aErklarken ileri siirdii$ii gibi drldekeyfitige baSlamanrn kolaycrLk olup olmayacaSr bir sorusunun zihnimizi meqguletmesine izin verebiliriz. Kaynaklar Akar, Ali (2004),Mulla A{nlarz, Mu$la: Mulla universitesiBasrmevi. Blake,BarryJ. Q994), Case, Cambridge: Cambridge Universitypress. Bloomfield, Leonard (1984), Language, chicago and London: The university of Chicago Pres. Crystal,D. (1997), A DictionatyofLinguistiaand Phonetics, Oxford, UK: Blackwell Publishers. Boz, Erdo$an (2002), AfyonfuIerkez A{zt, Ankara: BagkenrGrafik. (lgj7), "Khalaj and Its relationto the other Tirrkic Languages,,, Doerfer, Gerhard TilrA Dili AraStumalanYtllzp Betknn, Ankara:Tiirk Dil Kurumu vavnlarL. I\7

s.I7 33. Eker, Siier (2003), QnEdqTiirk Dili,Ankara: Grafiker YaynIan. Ergin, Muharrem (1995), OrhunAbideleri,istanbul: Bo$azigiYayrnlan. Ericson,A. John (2001), Language Contact and.Morpbosyntactic Cbange: Sbtft of CaseMarker Functions Turkish,Indiana:Indiana University (Basrlmamrq in doktora cezi). Gabain,A. Von (1988), EsAiTilrkEenin Grameri, Ankara: Tiirk Dil Kurumu yaynlan. Gemalmaz,Efrasiyap (I99t), Erzurumili Agzzlarz1., Ankan: Tiirk Dil Kurumu yaynlan. Gencan,N. T. (197I), Dilbilgisi, Ankara: Trirk Dil Kurumu yayrnlan. Grdnbech, Kaarc and Krueger, John, R. (195t), An Introductionto Classical (Literary)Mongolian,Otto Harrassowitz:\Tiesbaden. Gtlensoy, Tuncei (1988), kitahya ue Ydresi A{tzlan, Ankara: Tiirk Dil Kurumu yaymlan. Giilsevin, Giirer ve Boz, Erdo$an (2004), Eski Anadolu TiirkEesi,Ankara:.Gazi Kitabevi. Hangin, G. John (1996), BasicCounein Mongoliaa,Guilford: Audio-Forum A Division ofJeffrey Norton Publishers, Inc. London and New Johanson,Lars and fJvaA. Csat6(1998), TheTurkicLanguages, York: Routledge. Kahraman,Thhk(1996),Qa{daETi.irkiyeTiirkguindeki FiillerinDurumEkliTamlaynlarz, Ankara: Tiirk Dil Kurumu yaynlarr. Karlsson, Fred (1999), Finnish: An EssentialGraruruar,London & New York: Routledge. KiriEEio$lu,Fatih (1999), Saha(Yakut)Tiirkgesi Grameri,Ankara: Tiirk Dil Kurumu yaynlan. Korkmaz, Zeynep (I99r, Kurumu yayrnlan. Korkmaz, Zeynep (2000), TiirkEde Eklerin Kullawhs $ekilleri ue Ek Kaltplasrnast ' Olaylan,Ankara: Tiirk Dil Kurumu Yayrnlan. Ozkan, Nevzat (1996), GagauuzTiirkEsi Grameri, Ankara: Ti.irk Dil Kurumu yayrnlan. Pagacrollu,Burhan (2003), Orta Tilrkge, Sivas:Dilek Ofset Matbaacrhk. (2001), Hungarian, Rounds,Carol London and New York: Routledge. Thuli, Valter (1966), Strueturaltend.encies Uralic languages, in London, The Hague, Paris:Mouton & Co. Tekin,Thlat(1958) A Grammar Orhhon of TqrAic,Indiana UniversityBloomington. , Tok, Tirrgut (2002), Denizli itl Giineyue GiineybailA{tzlan, Denizli: Pamukkale (Basrlmamrg Universitesi doktoratezi). 138 Tiirk Dili UzerineArastzrvzalar II, Ankara; Trirk Dil

Tiask, R. L. (1993),A Dictionary Grammatical of Terms Linguistia,London and New yorh. in Routledge.

139