Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

ZAPIS TOLERANCJI I PASOWA

Wymiary nominalne N s to wymiary przedmiotw podawane na rysunkach. Wymiary rzeczywiste uzyskane w praktyce s zawsze nieco wiksze lub nieco mniejsze od wymiarw nominalnych ze wzgldu na bdy wykonania przedmiotw. Tolerowanie wymiarw polega na podawaniu dwch wymiarw granicznych: dolnego A i grnego B pomidzy, ktrymi powinien si znale wymiar nominalny. Tolerancja T wymiaru jest to rnica pomidzy grnym i dolnym wymiarem granicznym.

T =BA

Rys. 1. Wymiar rzeczywisty w ukadzie wymiarw granicznych

Odchyka grna wymiaru: ES - dla wymiaru wewntrznego, es - dla wymiaru zewntrznego, jest zawsze rnic B-N . Odchyka dolna wymiaru: EI dla wymiaru wewntrznego, ei dla wymiaru zewntrznego jest zawsze rnic A-N. Zachodz nastpujce zwizki: dla wymiarw zewntrznych (wakw)

Aw = N + ei , Bw = N + es , T = es ei , Ao = N + EI , Bo = N + ES , T = ES EI

dla wymiarw wewntrznych (otworw)

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Rodzaje tolerowa: a) tolerowanie symetryczne obie odchyki s jednakowe i rni si tylko znakiem b) tolerowanie asymetryczne jedna z odchyek jest rwna zero, c) tolerowanie asymetryczne dwustronne dwie odchyki o rnych znakach i wartociach, d) tolerowanie asymetryczne jednostronne dwie odchyki o jednakowym znaku.

Rys. 2. Tolerowanie symetryczne

Rys. 3. Tolerowanie asymetryczne

Rys. 4. Tolerowanie asymetryczne dwustronne

Rys. 5. Tolerowanie asymetryczne jednostronne

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Tolerowanie normalne odchyki dobierane s wg normy PN-EN 20286-2:1996 Tolerowanie swobodne odchyki dobierane s wg uznania konstruktora. Zapis tolerowa Tolerowanie normalne mona zapisa: a) symbolicznie (tolerowanie symboliczne), b) za pomoc odchyek (tolerowanie liczbowe), c) sposobem mieszanym (tolerowanie mieszane).

Rys. 6. Zapis wymiarw tolerowanych

Znaczenie znakw w zapisie tolerowania

Wymiar nominalny Symbol rodzaju tolerancji

20 H7
Klasa dokadnoci wykonania

Norma PN-EN 20286-2 przewiduje 18 klas dokadnoci: IT1-IT18, stosowane s rwnie klasy dokadnoci IT0, IT01(ISO-286-1). a) klasy IT0,IT01,IT1 IT5 najdokadniejsze (narzdzia pomiarowe, urzdzenia precyzyjne), b) IT5IT11 rednio dokadne (czci maszyn), c) IT12 IT16 mao dokadne oraz wymiary nietolerowane. W budowie maszyn: nietolerowane otwory wykonuje si wg tolerancji H14, a nietolerowane waki wg tolerancji h14.
Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Wartoci odchyek s uzalenione od: rodzaju tolerancji okrelonej symbolem, klasy dokadnoci, wartoci wymiaru nominalnego.

Rys. 7. Wartoci odchyek w zalenoci od rodzaju tolerancji, klasy dokadnoci wykonania i wartoci wymiaru nominalnego
Tablica 1. Wartoci liczbowe tolerancji normalnych klas IT dla wymiarw normalnych do 3150 mm wg PN-ISO 286
Wymiar nominalny mm

IT11

IT3 IT4 IT5 IT6 IT7 IT8 IT9 IT10 IT11 IT12 IT13 IT14 IT15 IT16 IT17 IT18

powyej 3 6 10 18 30 50 80 120 180 250 315 400 500 630 800

do 3 6 10 18 30 50 80 120 180 250 315 400 500 630 800 1000 0,8 1 1 1,2 1,5 1,5 2 2,5 3,5 4,5 6 7 8 9 10 11 13 15 18 22 26 1,2 2 3 4 4 5 6 7 8 10 12 14 16 18 20 22 25 28 33 39 46 55 68 4 5 6 8 9 11 13 15 18 20 23 25 27 32 36 40 47 55 65 78 96

Tolerancje T m
6 8 9 11 13 16 19 22 25 29 32 36 40 44 50 56 66 78 92 10 12 15 18 21 25 30 35 40 46 52 57 63 70 80 90 14 18 22 27 33 39 46 54 63 72 81 89 97 25 30 36 43 52 62 74 87 100 115 130 140 155 40 48 58 70 84 100 120 140 160 185 210 230 250 280 320 360 420 500 600 700 860 60 75 90 110 130 160 190 220 250 290 320 360 400 440 500 560 660 780 920 0,1 0,12 0,15 0,18 0,21 0,25 0,3 0,35 0,4 0,46 0,52 0,57 0,63 0,7 0,8 0,9 1,05 1,25 1,5 0,14 0,18 0,22 0,27 0,33 0,39 0,46 0,54 0,63 0,72 0,81 0,89 0,97 1,1 1,25 1,4 1,65 1,95 2,3 2,8 3,3 0,25 0,3 0,36 0,43 0,52 0,62 0,74 0,87 1 1,15 1,3 1,4 1,55 1,75 2 2,3 2,6 3,1 3,7 4,4 5,4 1,5 2,5 1,5 2,5 2 2,5 2,5 3 4 5 7 8 9 10 11 13 15 18 21 25 30 36 3 4 4 5 6 8 10 12 13 15 16 18 21 24 29 35 41 50

mm
0,4 0,48 0,58 0,7 0,84 1 1,2 1,4 1,6 1,85 2,1 2,3 2,5 2,8 3,2 3,6 4,2 5 6 7 8,6 0,6 0,75 0,9 1,1 1,3 1,6 1,9 2,2 2,5 2,9 3,2 3,6 4 4,4 5 5,6 6,6 7,8 9,2 1 3,5 1 1,2 1,5 1,8 2,1 2,5 3 3,5 4 4,6 5,2 5,7 6,3 7 8 9 10,5 12,5 15 17,5 21 1,4 1,8 2,2 2,7 3,3 3,9 4,6 5,4 6,3 7,2 8,1 8,9 9,7 11 12,5 14 16,5 19,5 23 28 33

110 175 125 200 140 230

1000 1250 1250 1600 1600 2000 2000 2500 2500 3150

105 165 260 125 195 310 150 230 370

110 175 280 440 135 210 330 540

1100 1,75 1350 2,1

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Wybr pl tolerancji
Tablica 2a. Tolerancje wakw oglnego przeznaczenia wg PN-ISO 1829:1996

Tablica 2b. Tolerancje otworw oglnego przeznaczenia wg PN-ISO 1829:1996

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Rys. 8. Pooenie pl tolerancji wakw i otworw w zalenoci od symbolu rodzaju tolerancji

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Rys. 9

Tablica 3. Odchyki otworw normalnych uprzywilejowanych w zakresie wymiarw od 1 do 500 mm

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

10

PASOWANIA
Pasowanie jest to poczenie dwch elementw o jednakowym wymiarze nominalnym i rnych odchykach. Pasowanie lune (ruchowe) jest to poczenie, w ktrym wystpuje luz, elementy pasowane mog si przemieszcza wzgldem siebie. Pasowanie mieszane jest to poczenie, w ktrym moe wystpi niewielki luz lub niewielki wcisk (luz ujemny), Pasowanie ciasne jest to poczenie, w ktrym wystpuje wcisk, elementy pozostaj w spoczynku wzgldem siebie po zmontowaniu.
L min = Ao( otworu ) Bw ( waka ) = EI es L max = Bo( otworu ) Aw ( waka ) = ES ei

Lmin, Lmax>0 pasowanie lune, Lmin<0, Lmax>0 pasowanie mieszane, Lmin, Lmax<0 pasowanie ciasne.

Zapis pasowania
wymiar nominalny otworu i waka

100 H7 / f 6
Tolerancja otworu Tolerancja waka

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

11

Zastosowanie pasowa

Rys. 10. Przykady pasowa

Zasady pasowania
Zasada staego otworu rednic otworu toleruje si zawsze w gb materiau, EI=0 (tolerowanie asymetryczne), dane pasowanie uzyskuje si poprzez dobranie odchyek waka. Przykady: 10H7/f6 pasowanie lune, 10H7/s7 pasowanie ciasne. Zasada staego waka rednic waka toleruje si zawsze w gb materiau, es=0 (tolerowanie asymetryczne), dane pasowanie uzyskuje si poprzez dobranie odchyek otworu. Przykady: 10F8/h6 pasowanie lune, 10S7/h6 pasowanie ciasne. Symbole tolerancji: (A H), (a h) dotycz pasowa lunych, (J N), (j n) dotycz pasowa mieszanych, (P U), (p u) dotycz pasowa ciasnych.

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

12

a)

b)

Rys. 11. Pooenie pl tolerancji w zalenoci od rodzaju pasowania: a) pasowania wg zasady staego otworu, b) pasowania wg zasady staego waka.
Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

13

W budowie maszyn czciej stosuje si zasad staego otworu ni zasad staego waka. Zasada staego otworu umoliwia zmniejszenie liczby rozmiarw narzdzi i sprawdzianw do pomiaru otworw. Zasad staego waka stosuje si w przypadku potrzeby osadzenia wielu elementw na waku, ktrego rednica na pewnej dugoci jest staa. Przykady pasowa wg zasady staego otworu i staego waka.

a)

b) Rys. 12. Przykady pasowa: a) wg zasady staego otworu, b) wg zasady staego waka
Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

14

Pasowania normalne
Tablica 5. Pasowania normalne wg zasady staego otworu

Tablica 6. Pasowania normalne wg zasady staego waka

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

15

Tablica 7. Wasnoci i dobr pasowa Symbol Waciwoci poczenia pasowania U8/h7 H8/s7 S7/h6 H7/r6 R7/h6 H7/p6 P7/h6
Czci s mocno poczone z duym wciskiem. ich monta wymaga duych naciskw lub nagrzewania albo ozibiania czci w celu uzyskania poczenia skurczowego. Poczenie jest trwae nawet w przypadku duych si i nie wymaga dodatkowych zabezpiecze Czci s mocno poczone, ich monta wymaga duych naciskw, demonta jest przewidziany tylko podczas gwnych remontw. Stosowane jest dodatkowe zabezpieczenie przed przemieszczeniem czci pod wpywem duych si Monta czci oraz ich rozdzielenie wymaga duego nacisku. Poniewa moe wystpi luz naley czci zabezpieczy przed przemieszczeniem Czci s mocno osadzone. cznie i rozczanie wykonywane jest poprzez mocne uderzenia rcznym motkiem. Czci naley zabezpieczy przed przemieszczeniem Czci przywieraj do siebie, monta i demonta nie wymaga duej siy, za pomoc lekkiego rcznego motka. Czci naley zabezpieczy przed przemieszczeniem Monta czci wymaga lekkich uderze motka, lub nawet mona go wykona rk. Pasowanie przeznaczone dla czci o czstym montau i demontau. Konieczne jest zabezpieczenie czonych czci przed przemieszczeniem Czci po nasmarowaniu mona rcznie przesuwa wzgldem siebie. Pasowanie nadaje si do tych pocze, ktre powinny umoliwia wolne przesuwanie czci wzgldem siebie

Przykady zastosowa

czenie z waami k zbatych, tarcz sprzgie, wiecw k z tarczami, tulei z piastami itp. Koa zbate napdowe na waach cikich maszyn (wstrzsarki, amacze kamieni), tuleje oyskowe, koki, piercienie ustalajce, wpusty itp. Tuleje oyskowe w narzdziach, wiece k z koami, dwignie i korby na waach, tuleje w korpusach maszyn, koa i sprzga na waach Wewntrzne piercienie oysk tocznych, koa pasowe, koa zbate, tuleje, dwignie, osadzane na waach, korby, sworznie tokowe, sworznie czce, koki ustalajce itp. Wewntrzne piercienie oysk tocznych, czci sprzgie, koa pasowe, koa zamachowe, dwignie rczne na waach, koki ruby, sworznie ustalajce itp. Zewntrzne piercienie oysk tocznych osadzane w osonach, koa zbate wymienne i koa pasowe na waach, czsto wymieniane tuleje oyskowe, panewki itp. Zewntrzne piercienie oysk tocznych, piercienie uszczelniajce, prowadzenia rnego rodzaju, oyska lizgowe z bardzo maym luzem, narzdzia na trzpieniach itp.

H7/n6 N7/h6

H7/m6 M7/h6

H7/k6

H7/j6 J7/h6

H7/h6

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

16

c. d. Tablicy 7. Wasnoci i dobr pasowa Symbol Waciwoci poczenia pasowania H8/h9 H9/h8
Czci daj si atwo czy i mona je bez wysiku przesuwa Czci mona atwo zoy. Pasowanie duych tolerancjach wykonawczych

Przykady zastosowa
Piercienie ustalajce, elementy konstrukcyjne, ktre wymagaj przesuwania wzgldem innych elementw , oyska lizgowe itp. Czci lutowane lub spawane, kokowane lub zaciskane na wakach, tuleje dystansowe oyska lizgowe (np. korbowodw), elementy, ktre wykonuj ruch wzgldny ale bez nadmiernego luzu oyska i prowadnice lizgowe (np. popychacze zaworowe) itp. toki w cylindrach, way dugich oyskach itp. w

H11/h11 cechuje stosunkowo may luz przy do H7/g6 G7/h6 H7/f7 H8/e8 E8/h9
Poczenie ruchowe bez znacznego luzu, czci mona swobodnie przesuwa i obraca wzgldem siebie

Poczenie ruchowe ze znacznym luzem, czci mog si porusza ze rednimi prdkociami Poczenia maj znaczny luz, czci mog si obraca z duymi prdkociami

Poczenia nitw z otworami, H11/d9 Poczenia wykazuj due luzy, czci czci z niedostatecznym H11/d11 maj due tolerancje wykonawcze smarowaniem, koa pasowe D11/h11 luno osadzone na waach itp.

H11/c11

oyska maszyn i Poczenia z duymi luzami, czci maj mechanizmw rolniczych, due tolerancje wykonawcze sprztu gospodarstwa domowego itp.

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

17

ZAPIS CHROPOWATOCI POWIERZCHNI

Chropowato powierzchni jest zbiorem bardzo drobnych wzniesie i zagbie (mikronierwnoci) wystpujcych na tej powierzchni. Chropowato powierzchni jest cile zwizana ze sposobem wytwarzania przedmiotw a w szczeglnoci zaley od rodzaju obrbki powierzchni przedmiotw. Najczciej do okrelenia chropowatoci powierzchni ma zastosowanie parametr Ra, to jest rednie artymetyczne odchylenie profilu chropowatoci od linii redniej. 1l

Ra =

y ( x ) dx

gdzie: y ( x ) - profil chropowatoci, l odcinek elementarny. W przyblieniu:

1 n Ra = y i n i =1

gdzie: y i - odchylenie i tego punktu profilu, n liczba punktw podziau odcinka elementarnego.

Rys. 13. Profil nierwnoci

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

18

Oznaczanie chropowatoci powierzchni przedmiotw na rysunkach

Rys. 14. Oznaczanie chropowatoci na rysunkach

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

19

Rys. 15. Oznaczanie chropowatoci na rysunkach

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

20

Zaleno chropowatoci powierzchni od rodzaju obrbki

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

21

BDY MAKROSTRUKTURY

Rys. 16. Bdy ksztatu powierzchni

Rys. 17. Bdy bicia

Opracowa J. Felis

Zapis i Podstawy Konstrukcji.

Tolerancje i Pasowania

22

Rys. 18. Bdy kta

Rys. 19. Bdy rwnolegoci

Literatura: 1. Dobrzaski T., Rysunek Techniczny Maszynowy. WNT, Warszawa, 2004. 2. Lubiski Z., Kociszewski M., Szczurek K.: Rysowanie i projektowanie czci maszyn. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa, 1989. 3. Praca zbiorowa. May poradnik Mechanika. Tom II. WNT, Warszawa, 1994. 4. Rydzanicz I., Zapis Konstrukcji. Podstawy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1996.

Opracowa J. Felis