Podstawy fizyki medycznej.

Wprowadzenie. Podstawowe ukady fizjologiczne czowieka i ich parametry fizyczne: ukad krenia, ukad oddechowy, ukad nerwowy, pozostae ukady. rda sygnaw biomedycznych i metody ich pomiaru. Sprzenie zwrotne i jego rola w prawidowym funkcjonowaniu organizmu czowieka. Diagnostyka obrazowa podstawy fizyczne (rentgenodiagnostyka, medycyna nuklearna, ultrasonografia, termografia, diagnostyka fotodynamiczna, rezonans magnetyczny). Podstawy fizyczne elektroterapii, laseroterapii i radioterapii. Fizyka medyczna jest przykadem zastosowania fizyki w medycynie. Na og dotyczy radioterapii, ochrony przed promieniowaniem jonizujcym, diagnostyki obrazowej, ale rwnie opieki zdrowotnej w zwizku z naraeniem zawodowym pracownikw i ogu ludnoci na zewntrzne czynniki fizyczne takie, jak n. p. pole elektryczne stae, pole magnetyczne stae, pola elektromagnetyczne o rnych czstotliwociach (50 Hz, RF: 100kHz do 300MHz, mikrofale: 300MHz 300GHz), ultradwiki, haas, promieniowanie optyczne i inne. Fizycy medyczni pracuj w szpitalach i klinikach (okoo 85% w zakresie terapii, 10% w diagnostyce obrazowej, 5% w medycynie nuklearnej), na uniwersytetach i w instytutach naukowych, prowadzc ksztacenie studentw i doktorantw, badania naukowe i opracowujc nowe metody pomiarowe. Pracuj te w stacjach sanitarno-epidemiologicznych oraz w firmach produkujcych aparatur medyczn. Tematyka badawcza obejmuje nastpujce zagadnienia: radioterapi (teleradioterapi, brachyterapi, terapi hadronow, BNCTBoron Neutron Capture Therapy, n gamma i inne) medycyn nuklearn z zastosowaniem otwartych rde promieniotwrczych w diagnostyce i terapii, fotomedycyn z zastosowaniem promieniowania optycznego w diagnostyce (PDD PhotoDynamic Diagnostic) oraz w terapii (PDT PhotoDynamic Therapy), radiologi diagnostyczn z wykorzystaniem promieniowania X, wczajc radiologi ogln, fluoroskopi, mammografi , tomografi komputerow (CT Computed Tomography), angiografi, radiologi interwencyjn, ultrasonografi,

ochron przed promieniowaniem, w tym QC (Quality Control) i QA (Quality Assurance), rezonans magnetyczny (MR Magnetic Resonance), rne techniki pomiarw parametrw fizjologicznych, modelowanie matematyczne, telemedycyn, informatyk medyczn, DICOM (Digital Imaging and Communications in Medicine) i inne.

Program wykadu obejmuje omwienie podstawowych ukadw fizjologicznych czowieka, ich parametrw fizycznych, rde sygnaw biomedycznych i ich pomiaru. Zachowanie staych warunkw wewntrznych w naszym organizmie (temperatura, cinienie i inne), tj. homeostaza, moliwe jest dziki sprzeniu zwrotnemu ujemnemu. Podane zostan rwnie podstawy fizyczne wybranych metod diagnostyki obrazowej, jak i elektroterapii, laseroterapii i radioterapii.

Podstawowe ukady fizjologiczne czowieka i ich parametry fizyczne

Nauka o budowie ciaa ludzkiego to anatomia, natomiast o jego funkcjonowaniu, to fizjologia. Rozrnia si anatomi ogln (budowa narzdw), topograficzn (topograficzne pooenie narzdw wzgldem siebie), mikroskopow tj. histologi (struktura ogldana pod mikroskopem) i cytologi (dzia histologii, zajmujcy si badaniem struktury, funkcji i rozwoju komrek). Fizjologia moe by sklasyfikowana jako fizjologia komrki oraz patofizjologia (bada zmiany w funkcjonowaniu narzdw, spowodowane chorob). Ponadto wprowadzono podgrupy takie, jak n. p. fizjologia ukadu krenia zwizana z badaniem krenia krwi w organizmie wywoanego prac serca, fizjologia ukadu oddechowego i inne. Ciao ludzkie jest zoone z rnych rodzajw ukadw (systemw) takich, jak elektryczne, mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne, chemiczne, termiczne etc. Midzy tymi ukadami istnieje wewntrzna komunikacja, jak rwnie komunikacja z otaczajcym rodowiskiem zewntrznym. Ukad krenia Ukad krenia jest zoonym zamknitym systemem hydraulicznym, dziki ktremu transportowany jest tlen, dwutlenek wgla, zwizki chemiczne i komrki krwi. Krew stanowi oko 7% masy ciaa, u dorosego czowieka jest to okoo 4.5l. Serce (Fig.8.1) skada si z lewej i prawej czci, z ktrych kada ma przedsionek i komor. Serce ma cztery zastawki:

trjdzieln zastawk midzy prawym przedsionkiem i komor. Skada si ona z trzech patkw. Zapobiega ona przepywowi krwi do tyu tj. z prawej komory do prawego przedsionka. dwudzieln mitraln zastawk midzy lewym przedsionkiem i lew komor. Ma ona dwa patki. Zapobiega przepywowi krwi do tyu z lewej komory do przedsionka. pucna zastawka w prawej komorze, skada si z trzech patkw w ksztacie pksiyca, co zapobiega powrotowi krwi do prawej komory. zastawka aorty midzy lew komor a aort. Zbudowana jest podobnie do zastawki pucnej i nie pozwala na powrt krwi z aorty do lewej komory.

ciana serca skada si z trzech warstw: osierdzia (pericardium), stanowicego zewntrzn wilgotn cz serca, zapobiegajca przed tarciem w czasie bicia (uderze) serca, minia sercowego (myocardium), ktry kurczy si i rozszerza przez cae ycie, wsierdzia (endocardium), wewntrznej warstwy serca zapewniajcej gadk wycik dla pyncej krwi. Krew jest transportowana naczynia krwionone trojakiego typu: arterie maj grube ciany i pynie przez nie krew z serca krew utlenowana, yy maj cienkie ciany i pynie przez nie krew pozbawiona tlenu, kapilary, najmniejsze naczynia, ktrych jest okoo 800000km w naszym organizmie.

Serce pracuje jak pompa robica okoo 72 uderze na minut i przenoszca krew do wszystkich czci naszego ciaa. KREW + NACZYNIA KRWIONONE+SERCE = UKAD SERCOWONACZYNIOWY CVS (Cardiovascular System) Serce jest pierwszym duym narzdem, ktry rozwija si w smym tygodniu ycia podowego. Ukad krenia mona przedstawi w postaci ptli z dwiema pompami (Fig.8.2). Krew z lewej komory pompowana jest wskutek skurczu misni lewej komory przy cinieniu ~125mmHg (1mm Hg=1 torr = 133.31Pa) do ukadu ttniczego, podzielonego na mniejsze ttniczki i w kocu na sie naczy kapilarnych (woniczek), tworzcych oysko woniczkowe (capillary bed). Poprzez naczynia kapilarne krew dostarcza do komrek O2 a odbiera z nich CO2 (Fig.8.4). Nastpnie zbiera si w maych ykach, potem coraz szerszych i do prawej komory wchodzi poprzez dwie yy gwne: grn i doln. Krew zbierana jest w prawym przedsionku i w czasie sabego skurczu (5-6 mm Hg) wpywa do prawej komory. Nastpnie przy skurczu komorowym ~25mm Hg krew pompowana jest przez ttnice pucne do naczy wosowatych w pucach, gdzie w wyniku dyfuzji

oddaje CO2 a otrzymuje O2. Dwutlenek wgla jest wydychany a nasycona tlenem krew przechodzi z puc do lewego przedsionka, gdzie w czasie sabego skurczu (7-8mm Hg) wpywa do lewej komory. Zastawki pozwalaj na przepyw krwi tylko w okrelonym kierunku. Jeeli wystpuje ich wada (nie domykanie lub nie otwieranie cakowite), to pompowanie krwi przestaje by wydajne. Na og potrzebny jest zabieg chirurgiczny: wymiana zastawek na mechaniczne lub przeszczep. Rozrniamy krenie pucne (komora prawa) i krenie wielkie (komora lewa). W ukadzie krenia duego jest ~80% krwi (~15% w ttnicach, ~10% w kapilarach, ~75% w yach), a w ukadzie krenia pucnego ~20% (~7% w naczyniach wosowatych pucnych, ~93% w ttnicach i yach pucnych). Podstawowe skadniki krwi: erytrocyty (ksztat dysku o rednicy ~7 um) ~5.106/mm3 krwi, ~45% obj. krwi, osocze ~55% obj. Krwi, leukocyty (rednica ~9-15um) ~8000/mm3 krwi, pytki krwi (rednica ~1-4um) ~3.105 /mm3 krwi, jony metali n.p. Ca 10mg/100ml, niewielkie iloci hormonw.

Dynamika serca Praca serca odbywa si z czstotliwoci HR (Heart Rate) ~1.2 Hz i w wyniku tego wypyw krwi z serca jest pulsujcy. Objto krwi wyrzucana w jednym skurczu przez kad z komr nazywa si objtoci wyrzutow SV (Stroke Volume) i jest rwna ~70ml. W czasie 1 minuty serce przepompowuje objto minutow CO (Cardiac Output) ~5l/min. Objto minutowa CO zaley od masy ciaa, wieku, stanu metabolizmu, dlatego wprowadzono wskanik sercowy CI (Cardiac Index) zdefiniowany jako stosunek CO do powierzchni ciaa. W spoczynku CI jest rwny ~3.5l/min.m2, a przy wysiku moe osign ~22l/ min.m2. Wartoci te s stabelaryzowane. Midzy HR, CO i SV zachodzi zwizek: CO = SV.HR [l/min] Po skurczu komr nie caa krew zostaje wyrzucona, a pozostaa nazywa si objtoci rezydualn (pnoskurczow). Wprowadzono frakcj wyrzutow EF (Ejection Fraction) zdefiniowan jako stosunek objtoci wyrzutowej SV do objtoci rezydualnej. W spoczynku EF rwne jest ~ 70%. SV i CO maj takie same wartoci dla lewej i prawej komory serca. Na rysunku 5.2 pokazano SV i CO w funkcji zuycia tlenu dla osb modych, a na rysunku 5.5 wpyw cinienia w prawym przedsionku na CO.

Cykl serca jest to okresowa elektromechaniczna czynno serca, dzielca si na dwie fazy: skurcz i rozkurcz, z ktrych kada dzieli si na podokresy (Rys.5.6). Wyrnia si sze podokresw: diastaza (przerwa) zastawki byy otwarte, komory wypeniy si krwi. Jest to stan spoczynku serca, ktry trwa ~200ms, skurcz przedsionkw wzrost cinienia i objtoci krwi, skurcz izowolumetryczny komr wzrost cinienia w komorze bez zmiany objtoci, komorowy wyrzut krwi otwarcie zastawek komorowo-ttniczych, komory oprniaj si. Cinienie osiga ~125mm Hg (17.2kPa) w lewej i ~25mmHg (3.4kPa) w prawej komorze i zaczyna si zmniejsza, rozkurcz izowolumetryczny koczy si wypyw krwi z komr i cinienie w nich spada, napenianie komr otwieraj si zastawki przedsionkowo-komorowe i nastpuje szybkie napenienie komr krwi. Cykl koczy si gdy komory wypeni si krwi, co trwa ~800ms Rytm serca w spoczynku HR~1.2Hz. Bradykardia - zmniejszenie HR n. p. w czasie snu lub choroby, tachykardia zwikszenie HR n. p. w wyniku wysiku lub choroby. Tony serca sycha gwnie przy otwieraniu i zamykaniu zastawek. Suy do ich osuchu stetoskop, zbudowany po raz pierwszy przez lekarza francuskiego R.T.H. Laenneca w 1816r. By to cylinder o dugoci 30cm, rednicy zewntrznej ~7.5cm i wewntrznej ~1cm. Badania swe opisa w ksice p.t. A treatise on the diseases of the chest and on mediate auscultation(1818). Na Fig.12.6 przedstawiony jest schemat stetoskopu. Jego podstawowymi czciami s: 1) dzwon otwarty (open bell) skra pod nim staje si przepon (tak, jak napita struna), ma czstotliwo rezonansow tym wysz im bardziej jest dociskana; 2) dzwon zamknity (closed bell) z przepon o znanej czstotliwoci, zwykle wysokiej, usuwajc tony o niskiej czstotliwoci; 3) rurka (przewd), charakteryzujcy si maymi stratami dwiku na ciankach; 4) suchawki. Na Fig. 12.7 przedstawiono typowe widmo dwikw pochodzcych od serca i od puc, a na Rys.5.8 miejsca osuchiwania klatki piersiowej dla badania tonw serca. Praca wykonywana przez serce jest sum pracy wewntrznej wytworzenia naprenia mini (w tym energia przemian metabolicznych) Ww i pracy "zewntrznej Wz . Praca caego serca (obu komr) jest rwna sumie ich prac. Obliczenie jej jest trudne. Moc serca Pt mona w przyblieniu przedstawi jako rwn: Pt = Plv+ Prv= CO [pl + pr + 0.5d (vl2 + vr2)] gdzie CO objto minutowa serca, pl i pr odpowiednio cinienie w lewej i prawej komorze, d - gsto krwi, vl i vr prdko krwi wyrzucanej z lewej i prawej komory serca.

Przyjmujc, e pr~1/6 pl oraz, e rednia warto vl2~ vr2 i CO=vav.S (vav rednia prdko wypywu krwi z komory, S pole przekroju aorty) otrzymujemy: Pt ~ (7/6) pl.CO + d, (CO)2/S2 moc moc kinetyczna serca hydrostatyczna serca W tabeli 5.1 podano wartoci pl, CO, d i S, a w tabeli 5.2 wartoci mocy serca w spoczynku i podczas wysiku. Sprawno serca jest ~3% w stanie spoczynku i ~15% podczas wysiku gdy Pt=15W. Cinienie krwi (pierwszy pomiar wykona Stephen Hales w Wielkiej Brytanii u konia). Przyrzd sucy do pomiaru cinienia ttniczego krwi nazywa si manometrem lub sfignomanometrem (sphygm ttno). W pomiarze wykorzystuje si dwiki Korotkoffa zwane te dwikami K (Fig.6.26). Sfignomanometr skada si z rkawa, ktry si pompuje po zaoeniu na przedrami oraz ze stetoskopu lub mikrofonu piezoelektrycznego (czujnik ttna). Rkaw si pompuje do momentu zatrzymania przepywu krwi w rce. Nastpnie stopniowo wypuszcza si powietrze. Kiedy cinienie spadnie poniej cinienia skurczowego (systolic pressure) pojawia si turbulentny przepyw krwi przez ttnice, powodujcy wibracje dwiku syszalne przez stetoskop lub czujnik elektroniczny. Dwiki te nazywane s dwikami Korotkoffa. Pocztek pojawienia si dwikw K poziom cinienia skurczowego. Cinienie powietrza w rkawie nadal ubywa i gdy dwiki K zanikn cinienie rozkurczowe (diastolic pressure). Dawniej do pomiaru cinienia uywana manometru rtciowego, obecnie czujnik do rejestracji dwikw znajduje si w rkawie i odczyty cinienia skurczowego oraz rozkurczowego, jak i ttna rejestrowane s w ukadzie elektronicznym, a nastpnie wywietlane n. p. na wskaniku ciekokrystalicznym. Cinienie w ukadzie krenia zmienia si wzdu ciaa wskutek dziaania siy grawitacji. Na Fig.8.8 a) przedstawiono wartoci cinienia krwi mierzone przy pomocy kapilar u osoby stojcej. Najwiksz warto ma cinienia w stopie: pf = pheart + p gdzie pheart cinienie krwi w sercu, p = dbgh ( db= 1.04g/cm3, g=981cm/s2, h wysoko serca nad stop). Najnisze cinienie jest w gowie. Wartoci cinienia podano w m krwi, a w ( ) w mm Hg (dHg= 13.6g/cm3). Np. 120/80 mm Hg 1560/1040 mm krwi. b) przedstawiono sytuacj, w ktrej przyspieszenie a=3g. Krew dociera tylko na wysoko 43 cm powyej serca. Przykad: w samolocie przy akrobacji, moe nastpi chwilowa utrata przytomnoci. Cinienie ylne jest zwykle w zakresie 8-16 cm krwi. Gdy jest wysze moe to by spowodowane zastoinow niewydolnoci serca. Prawo Bernoulliego w ukadzie krenia dgh + 0.5 dv2 + p = const

d gsto pynu, g przyspieszenie grawitacyjne, h wysoko nad poziom morza, v- prdko przepywu, p cinienie statyczne. Prawo Bernoulliego wynika z zasady zachowania energii. Z zasady zachowania masy wynika rwnanie cigoci: dvS = const d - gsto pynu, v prdko przepywu przez przekrj S. Na Fig. 8.10 przedstawiono zmian cinienia statycznego i szybkoci przepywu pynu ze zmian przekroju rury. Na Fig. 8.5 oraz w tabeli 8.1 podano wartoci cinienia krwi w poszczeglnych odcinkach ukadu krenia. Fizyka niektrych chorb ukadu krenia Choroby ukadu krenia stanowi gwn przyczyn zgonw w Polsce. PRACA WYKONYWANA PRZEZ SERCE = NAPRENIE MINIA SERCOWEGO x CZAS DZIAANIA Wynika std, e wzrost naprenia minia sercowego lub wyduenie czasu jego trwania zwiksza prac wykonan przez serce, a wic je obcia. Przykady: Nadcinienie ttnicze proporcjonalnie do wzrostu cinienia wzrasta naprenie minia sercowego. Tachykardia wyduony czas przebywania minia sercowego w skurczu powoduje wzrost obcienia serca. Atak serca spowodowany zablokowaniem jednej lub wikszej liczby ttnic w miniu sercowym i ta cz serca umiera ze wzgldu na brak dopywu krwi (zawa). Wadliwa praca zastawek: niepene otwieranie (zwenie = stenoza) lub nie domykanie (niedomykalno). W zweniu praca serca wzrasta z powodu niedronoci wskiego otwarcia ilo krwi podawana do oglnego krenia jest ograniczona. W niedomykalnoci zastawek cz pompowanej krwi wraca z powrotem do serca, co zmniejsza ilo krwi krcej w organizmie. Ttniak jest wynikiem osabienia cianki ttnicy spowodowanym wzrostem jej rednicy, co prowadzi do wzrostu napicia cian naczynia i moe spowodowa jego pknicie. Jest to tzw. udar naczyniowy. ylaki wystpuj gwnie w nogach jako wynik zego dziaania zastawek ylnych i powodowa mog rne komplikacje na skutek ograniczenia iloci krwi powracajcej do serca. Tworzenie na cianach ttnic stwardniaych pytek, ktre mog powodowa turbulentny przepyw krwi (Fig. 8.16) i w wyniku np. udar mzgu. Ukad oddechowy Wprowadzenie Ciao ludzkie mona porwna do maszyny np. do samochodu, posiadajcej rdo energii i umiejtno jej przetwarzania na energi elektryczn i mechaniczn oraz usuwania produktw ubocznych.

Przykad: rdo energii (paliwo) przetwarzanie energii pokarmowy samochd benzyna spalanie mieszanki czowiek ywno ukad

produkty uboczne i strawione->ka ich usuwanie woda i inne produkty uboczne->mocz

(b.+pow.)energia kinetyczna +O2 gazy spalinowe->ukad wydech. 1) skadniki nie ciepo->chodnica 2)

3)~0.5kg CO2/doba ->puca 4) ciepo -> powierzchnia ciaa

Puca (ukad pucny, ukad oddechowy) zasilaj organizm w tlen i usuwaj gwny produkt uboczny dwutlenek wgla. Krew dostarcza do tkanek tlen i usuwa z nich dwutlenek wgla ukad sercowo-naczyniowy (ukad krenia) suy jak ukad transportowy dostarczajcy do komrek paliwo + O2 i usuwajcy produkty uboczne (w tym CO2). Na Fig.7.1 przedstawiono schematycznie gwne kanay dla powietrza i krwi w ukadzie oddechowym oraz wymian CO2 na O2 midzy krwi pync w kapilarze (woniczce) pucnej (pulmonary capillary) a pcherzykiem pucnym (alveolus). Ze wzgldu na blisk wspprac ukadu krenia i ukadu oddechowego dziaanie jednego wpywa na drugi i choroba puc daje objawy choroby serca lub na odwrt. Dlatego uywa si pojcia puco-serce. Funkcje fizjologiczne wykonywane przez puca: wymiana CO2 na O2 utrzymywanie staego pH krwi wymiana ciepa i utrzymanie rwnowagi pynu w organizmie przez ogrzewanie i nawilanie wdychanego powietrza kontrolowany przepyw powietrza w czasie mwienia, kaszlu, kichania, wzdychania, miechu, wchania, ziewania, wymiotw itp.. Wan funkcj ukadu oddechowego jest wytwarzanie gosu. W czasie rozmowy czas oddechu jest krtszy o ~20%, a ilo wdychanego powietrza dwukrotnie wysza od tej w czasie milczenia. Typowa moc gosu <1mW. W cigu 1 minuty wdychamy ~6l powietrza i tak sam objto krwi pompuje serce. Czstotliwo oddychania w spoczynku: dorosy mczyzna ~12razy/min (~0.2Hz), kobieta ~20razy/min (~0.3Hz), dziecko ~60razy/min (1Hz). SKAD WDYCHANEGO POWIETRZA ~80%N2 + 20%O2 SKAD WYDYCHANEGO POWIETRZA ~80%N2 + 16%O2 + 4%CO2

dziki temu moliwe jest sztuczne oddychanie usta-usta Kadego dnia wdychamy ~10kg powietrza, z ktrego puca pochaniaj ~400l (0.5kg) O2 i oddaj niewiele mniej CO2. Powierzchnia puc ~80m2 i stanowi najwiksz ekspozycj organizmu na czynniki rodowiskowe n.p. kurz, dym, bakterie zawieszone w powietrzu itp..

Drogi oddechowe i puca Jama nosowa (+jama ustna)-> gardo-> krta (2-3cm;w niej struny gosowe)-> ->oskrzele patowe -> pat lewego puca ->oskrzele lewe -> oskrzele patowe -> pat lewego puca ->tchawica (10-12cm)-> -> oskrzele patowe -> pat prawego puca -> oskrzele prawe -> oskrzele patowe -> pat prawego puca -> oskrzele patowe -> pat prawego puca Dychotoniczny (rozgaziony na 2 czci) podzia oskrzeli koczy si na poziomie 16-go rozgazienia. Nastpne podziay mog by dychotoniczne i trychotoniczne (na 3 czci), prowadzc do powstania oskrzelikw oddechowych, ktre zaczynaj bra udzia w wymianie gazowej. Na Rys.6.1 przedstawiono schemat drzewa oskrzelowego puc . Puca s waciwym narzdem oddechowym. Zbudowane s z oskrzelikw zakoczonych pcherzykami pucnymi, otoczonymi sieci kapilarnych naczy krwiononych (Fig.7.2). rednica pcherzykw pucnych w spoczynku jest ~200300um, przy wdechu >, a przy wydechu < od tej wartoci. Grubo cianki pcherzyka pucnego jest ~2-8um. Ich liczba ~3.108 u dorosego czowieka, a 3.107 u dzieci. Pcherzyki pucne s najbardziej ukrwionym narzdem. Przejmuj 100% objtoci wyrzutowej prawej komory serca, przy czym 95% jej bierze udzia w wymianie gazowej. Oddziaywanie krwi i puc W wymianie gazu w pucach bior udzia dwa procesy: perfuzja dostarczanie krwi do pucnego oyska woniczkowego, wentylacja dostarczanie powietrza do powierzchni pcherzykw pucnych. W pucach istniej trzy rodzaje stref wentylacja-perfuzja: 1. strefa z dobr wentylacj i dobr perfuzj, 2. strefa z dobr wentylacj i sab perfuzj, 3. strefa ze sab wentylacj i dobr perfuzj. U zdrowego czowieka strefa 1) obejmuje 90% cakowitej objtoci puc. Przykady chorb:

zator ttnicy pucnej blokuje przepyw krwi do czci puc, co powoduje w niej sab perfuzj, zapalenie puc utrudnia przepyw powietrza w pucach, co powoduje sab wentylacj.

Krew jest pompowana z serca do puc pod cinieniem ~20mm Hg, co stanowi ~15% wartoci cinienia w gwnym ukadzie krenia. Przenoszenie O2 i CO2 do i z krwi jest kontrolowane przez prawa dyfuzji. W pucach mamy dyfuzj zarwno w gazie, jak i w cieczy. Prawo Daltona wyjania zachowanie gazw w pucach, co mona przedstawi na przykadzie zbiornika (1 l) suchego powietrza pod cinieniem atmosferycznym 760mm Hg. Tlen stanowi ~20%, a azot ~80% wic odpowiednio cinienia parcjalne bd rwne pO2=150mm Hg (20% z 760mm Hg) i pN2=610mm Hg (80% z 760mm Hg). Uwzgldni naley jeszcze par wodn jej cinienie zaley od wilgotnoci i w pucach przy temperaturze 370C i wilgotnoci wzgldnej 100% jest rwne ~47mm Hg. Ilo gazu rozpuszczonego w krwi zaley od rodzaju gazu: O2 jest sabo rozpuszczalny w krwi lub w wodzie. W temperaturze ciaa 37oC 1 l osocza krwi przy pO2=100mm Hg zawiera tylko 2.5cm3 tlenu w warunkach normalnych. CO2 w w.w. warunkach pCO2=40mm Hg 1l osocza krwi zawiera okoo 25cm3 dwutlenku wgla. Rna rozpuszczalno tlenu i dwutlenku wgla w tkance wpywa na ich transport przez cianki pcherzykw pucnych. Molekuy tlenu (jako mniejsze) dyfunduj szybciej ni CO2, ale ze wzgldu na ich wiksz liczb liczb w roztworze ich transport jest bardziej wydajny ni tlenu. W przypadku choroby (pogrubienie cianek pcherzykw pucnych) transport O2 jest bardziej utrudniony ni CO2. Wikszo tlenu przenoszona jest dziki czeniu z hemoglobin (Hb) w erytrocytach. Na Fig.7.6 przedstawiono krzyw nasycenia krwi tlenem w pcherzykach pucnych w funkcji pO2. Hemoglobina opuszczajca puca jest nasycona w ~97% O2 przy pO2~100mm Hg. W warunkach spoczynku krew ylna powracajca do serca zawiera ~75% pocztkowej iloci O2 Mieszanina gazw w pucach RNI SI OD skadu POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO poniewa puca nie oprniaj si cakowicie w czasie wydechu. Zwykle zachowuj okoo 30% objtoci, ktra nazywa si FRC (Functional Residual Capacity) -> CZYNNOCIOW POJEMNOCI REZYDUALN (zalegajc). W tabeli 7.1 podano udzia % oraz cinienie parcjalne O2 i CO2 w powietrzu wdychanym, w powietrzu w pcherzykach pucnych oraz w powietrzu wydychanym. Azot nie odgrywa adnej znanej roli w funkcjonowaniu organizmu, ale te rozpuszcza si w krwi. Na Fig.7.5 przedstawiono zmian pO2 w czasie w kapilarach pucnych. Cinienie to osiga szybko warto tak jaka jest w pcherzykach pucnych.

Podstawowe wielkoci spirometryczne Statyczne wielkoci spirometryczne: TV (Tidal Volume) objto oddechowa tj. objto powietrza pobranego w swobodnym wdechu; IRV (Inspiratory Reserve Volume) zapasowa objto wdechowa tj. objto powietrza, ktr mona jeszcze przyj po swobodnym wdechu; ERV (Expiratory Reserve Volume) rezerwowa objto wydechowa tj. objto, ktr mona usun dodatkowo po swobodnym wydechu; RV (Residual Volume) objto zalegajca (rezydualna) tj. objto powietrza pozostajca w pucach po nasilonym wydechu, ktry nastpuje po swobodnym wydechu (ERV). RV~1-3.5l i zaley od wieku oraz masy czowieka. IC (Inspiratory Capacity) - pojemno wdechowa=objto oddechowa + zapasowa objto wdechowa: IC = TV + IRV FRC (Functional Residual Capacity) czynnociowa pojemno rezydualna = rezerwowa objto wydechowa + objto rezydualna: FRC = ERV + RV FRC~2-5l i zaley od wieku oraz masy czowieka (podobnie jak RV). VC (Vital Capacity)- pojemno yciowa tj. objto powietrza, ktr mona zmieci w pucach podczas natonego wdechu, wykonanego po natonym wydechu. VC~2-6l. TLC (Total Lungs Capacity) cakowita objto puc = pojemno yciowa + objto rezydualna: TLC = VC + RV ; TLC ~3.5-6l Na rys. 6.4 przedstawiono te wielkoci w funkcji czasu. Urzdzenie stosowane do pomiaru przepywu (objtoci) powietrza DO i Z puc w funkcji czasu nazywa si SPIROMETR. Na rys. 7.7 przedstawiono jego przekrj poprzeczny, a na Fig.7.8 wynik pomiaru uzyskany tym aparatem. Czynno wentylacyjna ukadu oddechowego jest cykliczna i obejmuje dwie fazy: 1. WDECH 2. WYDECH PRZERWA WYDECHOWA 1. WDECH 2. WYDECH Na rys. 6.3 przedstawiono zmian objtoci klatki piersiowej w fazie wdechu i wydechu. Wentylacja minutowa [l/min] = objto oddechowa x czstotliwo oddychania U dorosych jest zwykle 10-16 oddechw/min, a wentylacja minutowa jest rwna 5-8l/min w spoczynku i ~40l/min w czasie duego wysiku. Dynamiczne wielkoci spirometryczne FVC (Forced Vital Capacity) natona pojemno yciowa tj. maksymalna objto powietrza, ktra moe by bardzo szybko wydmuchana po maksymalnym wdechu; FEVT (Forced Expiratory Volume) - natona objto wydechowa T-sekundowa tj. objto gazu, ktry moe by wydmuchany z puc z najwiksz si i

szybkoci w czasie T sekund, liczonym od chwili najgbszego wdechu (T=0.5; 0.75; 1; 2; 3s); PF (Peak Flow)- maksymalny przepyw w rodku natonego wydechu; FEFV1-V2(Forced Expiratory Flow)- natony przepyw wydechowy zdefiniowany jako rednie natenie objtociowe wydychanego powietrza (od V1 do V2). Dynamiczne wielkoci spirometryczne zale od czasu, pozycji ciaa i wysiku fizycznego (Rys. 6.7): TVl<TVs< TVw ; FRCs<FRCl<FRCw; VCw<VCl<VCs; RVs<RVl<RVw. Na rys. 7.9 przedstawiono typowe przebiegi cinienia wewntrz pucnego, szybkoci przepywu oraz objtoci puc dla wdechu i wydechu w funkcji czasu u zdrowego czowieka (linia ciga) oraz u pacjenta ze zweniem drg oddechowych. 1cm H2O = 98.1 Pa = 0.735mm Hg 1mm Hg = 1.36cm H2O Podatno C definiowana jest jako zmiana objtoci dV do niewielkiej zmiany cinienia dp, ktre j wywoao: C = dV/dp [l/cm H2O] Jej warto u dorosych jest w zakresie od 0.18 do 0.27 l/cm H2O. W przypadku puc zwknionych wystpuje maa zmiana dV przy duym dp ->podatno jest niska. Dla puc zwiotczaych jest due dV przy maym dp->podatno jest dua. U niemowlt z zespoem zaburze oddechowych wystpuje maa podatno. W niektrych chorobach (np. rozedma puc) podatno wzrasta. Fizyka pcherzykw pucnych Pcherzyki pucne (miliony poczonych ze sob pcherzykw baniek)mog zmniejsza rozmiary dziki napiciu powierzchniowemu pynu wyciki. Pyn ten zwany SURFAKTANTEM (czynnik powierzchniowy) jest niezbdny do prawidowego funkcjonowania puc. Jego brak (gwnie u wczeniakw) powoduje zesp zaburze oddechowych (RDS=Respiratory Distress Syndrome) nazywany te chorob bony szklistej, ktra moe spowodowa smier. Fizyka pcherzyka: cinienie wewntrz p = 4 N/R gdzie N- napicie powierzchniowe [N/m] lub dyna/cm], R- promie pcherzyka [m] lub [cm]. Na rys. 7.15 przedstawiono dwie baki mydlane poczone ze sob przewodem: a)p2 > p1 przy zamknitym zaworze; b) p3 w obu jednakowe po otwarciu zaworu. Pcherzyki pucne te maj tendencj do zapadania si i wtedy pojawia si niedodma(Atelectasis). Jednakowa warto napicia powierzchniowego surfaktantu chroni je przed zapadaniem si. Na rys. 7.16 pokazano przykad pomiaru napicia powierzchniowego cieczy. Mechanizm oddychania Oddychanie jest procesem zachodzcym zwykle pod niewiadom kontrol.

Puco wyjte na zewntrz zapada si do 1/3 swoich rozmiarw. W klatce piersiowej nie zapada si, poniewa stanowi ona hermetyczny kontener i puca poruszaj si dziki kontaktowi z przepon i klatk z eber. Dwie siy chroni puca przed zapadniciem: 1) napicie powierzchniowe midzy pucami i cian klatki piersiowej 2) cinienie powietrza wewntrz puc ( w przestrzeni midzy opucnowej jest zwykle ujemne i ~5-10mm Hg przy cinieniu atmosferycznym ~105 Pa [N/m2]. W oddychaniu bior udzia te minie midzyebrowe, minie midzy szyj i klatk piersiow i misnie przepony. Na Fig.7.20 przedstawiono model mechanizmu oddychania: a) wydech, b)wdech, c) odma opucnowa, ktra powoduje zapadnicie si puca, co czasem jest wykorzystane w celu umoliwienia odpoczynku jednemu pucu (Fig.7.21). Funkcjonowanie puc i klatki piersiowej mona na przykadzie modelu sprzonych ze sob spryn (Fig.7.22). Mona te zastosowa model elektryczny zoony z obwodu RLC z podczonym rdem siy elektromotorycznej E [V] (dp): E= Q/C + dQ/dt + Ld2Q/dt2 gdzie Q [C] adunek elektryczny -> pompowane powietrze (V) przez ukad oddechowy, R [ohm] opr drg oddechowych, C [F] pojemno ->podatno drg oddechowych, L [H] indukcyjno -> bezwadno drg oddechowych. Opr drg oddechowych: Zakadajc, e Edp , I=dQ/dt dV/dt Opr drg oddechowych Rdo mona przedstawi jako rwny: Rdo=dp/(dV/dt) [cm H2O/(l/s)] gdzie dp jest rnic panujcym wewntrz pcherzykw pucnych a cinieniem zewntrznym, dV/dt jest szybkoci przepywu powietrza. U dorosego czowieka Rdo ~3.3cm H2O/(l/s). Udzia w oporze drg oddechowych poszczeglnych elementw: ~50% jama nosowa, ~20% pozostae grne drogi oddechowe, <10% kocowe czci ukadu oddechowego (oskrzeliki i pcherzyki pucne). Staa czasowa puc: T = Rdox C (analogia do obwodu RC) T ~ Rdox dV/dp Oporu wewntrznego puc nie mona wyznaczy w sposb bezporedni, ale porednio umieszczajc pacjenta w PLETYZMOGRAFie caego ciaa. Praca oddychania. Wymiana gazowa i transport gazw oddechowych. Praca wykonywana przy oddychaniu zuywa ~2% cakowitej energii organizmu pozostajcego w spoczynku. Mona j oszacowa np. na podstawie zuycia tlenu przez minie oddechowe: 0.5-1.0ml O2 na 1 litr gazu oddechowego i jest ona ~2.8-6.7J w cigu jednej minuty. Przyjmujc, e mamy ~16 oddechw/min0.170.42J/oddech. rednia moc oddechowa w cigu jednej minuty jest ~0.047-0.11W. Na Fig.7.23 przedstawiono przykad szacowania pracy oddychania posugujc si modelem spryn reprezentujcych puca-ciany klatki piersiowej oraz przepon.

Innym sposobem okrelenia tej pracy jest pomiar zuycia tlenu przy rosncej szybkoci oddychania w warunkach spoczynku. Ilo zuywanego tlenu ~energii z przemian metabolicznych (spalanie ywnoci). Na Fig. 7.25 pokazano zuycie tlenu w funkcji wentylacji u zdrowego czowieka i z rozedm puc (Emphysema).

Pojemnoci tlenow nazywamy maksymaln ilo tlenu, ktra jest zwizana z hemoglobin. 1g hemoglobiny wie 1.34ml O2. W 100ml krwi jest ~15g hemoglobiny, a wic pojemno tlenowa 100ml krwi wynosi 15g x 1.34ml O2/g = 20.1 ml O2. Saturacj nazywamy stosunek objtoci zawartego we krwi tlenu do pojemnoci tlenowej. Prawidowa warto saturacji ~95%. W przypadku chorb ukadu oddechowego lub ukadu krenia albo krwi saturacja maleje. Fizyka niektrych chorb puc Na Fig.7.26 przedstawiono modelowo (spryny) zdrowe puco i puco z siln rozedm puc. W rozedmie puc zniszczeniu ulegaj podziay midzy pcherzykami pucnymi, powodujc powikszenie przestrzeni puc, co zmniejsza ich sprysto a zwiksza podatno tj. maa zmiana cinienia powoduje du zmian objtoci. W astmie podstawowym problemem jest rwnie trudno oddychania spowodowana wzrostem oporu drg oddechowych. Ich przyczyn jest obrzk (edema) oraz luz i skurcz mini gadkich dookoa szerokich drg oddechowych. Podatno puc jest normalna, ale czynnociowa pojemno rezydualna (FRC) jest wysza od normalnej przez co chory czsto wdycha powietrze zanim dokona penego wydechu.

W zwknieniu bony midzy pcherzykami pucnymi ulegaj zgrubieniu, zego wynikiem jest: 1) zmniejszenie podatnoci puc, 2) zmniejszenie dyfuzji tlenu do pucnych naczy wosowatych. Oddychanie jest bolesne i odczuwa si duszno. Przyczyn zwknienia moe by nawietlanie promieniowaniem jonizujcym np. w radioterapii. WSPOMAGANIE CZYNNOCI WENTYLACYJNEJ PUC. RESPIRATOR Sztuczna wentylacja puc stosowana jest w czasie zabiegw operacyjnych (chirurgia), przewlekej niewydolnoci puc itp.. W czasie WENTYLACJI MECHANICZNEJ do wejcia drg oddechowych wprowadza si gaz o cinieniu > od atmosferycznego (ponad atmosferyczne). Jest to tzw. szczytowe cinienie pompowania PIP (Peak Inspiratory Pression), ktre zaley m. inn. od podatnoci (C) puc i klatki piersiowej, oporu (Rdo) drg oddechowych, objtoci oddechowej (TV), objtoci (V) wdychanego powietrza w jednostce czasu oraz od cinienia odniesienia po utrzymywanego przez respirator. Zaleno ta jest: PIP = TV/C + Rdo xV + po

Przykad: Pacjent ma C=0.1l/cm H20, R=3cm H20/(l/s), TV=1l, to dla V=1l/s i po=5cm H20 PIP = 1l/ (0.1l/cm H20) +3cm H20/(l/s) x 1l/s + 5cm H20 PIP = 18 cm H20. Gdy C zmniejszy si do 0.05l/cm H20, to PIP = 28 cm H20. Sztuczna wentylacja moe by prowadzona na kilka sposobw: 1) mechaniczna wentylacja sterowana stosowana jest na stae gdy brak spontanicznego oddychania lub okresowo w czasie zabiegu chirurgicznego; 2) wentylacja ze staym dodatnim cinieniem pompowania w celu zapobiegania zapadania si pcherzykw pucnych w fazie wydechowej; 3) wentylacja wspomagajca upoledzon czynno oddechow, gdy ilo wdychanego powietrza staje si mniejsza od zaoonej. RESPIRATOR spenia nastpujc rol: dostarcza do drg oddechowych i puc GAZ ODDECHOWY; zmienia faz wdechow na wydechow dla BIERNEGO USUNICIA GAZU ODDECHOWEGO; po zakoczeniu wydechu ponownie ZMIENIA FAZ WYDECHOW NA WDECHOW. W zalenoci od sposobu zmiany fazy wdechowej na wydechow istniej nastpujce typy respiratorw: Respirator sterowany czasem zmiana fazy nastpuje po zadanym czasie t. Objto gazu oddechowego jest rwna iloczynowi strumienia gazu V [l/min] i czasu przepywu t [min]; Respirator sterowany objtoci zmiana fazy nastpuje po osigniciu zadanej objtoci gazu oddechowego; Respirator sterowany cinieniem zmiana fazy nastpuje po osigniciu na wejciu drg oddechowych zadanego cinienia; Respirator sterowany strumieniem zmiana fazy nastpuje gdy strumie gazu podawanego do drg oddechowych spadnie do zadanej wartoci; Respirator sterowany w sposb mieszany obejmuje zwykle dwa ograniczenia np.. cinienie i strumie gazu lub czas i cinienie. Jest najbezpieczniejszy. WADA wszystkich respiratorw: powietrze jest wtaczane do puc. WSPOMAGANIE WYMIANY GAZOWEJ PUC Czynno oddechowa czona z czynnoci serca PUCO-SERCE W skad puco-serca wchodz nastpujce trzy czci: 1. pompa krwi, 2. oksygenator tj. wymiennik gazw oddechowych membranowy lub pcherzykowy ze swobodn powierzchni, 3. wymiennik ciepa. Miar skutecznoci wymiany gazowej jest stosunek natenia przepywu krwi do maksymalnej objtoci krwi, zawartej w oksygenatorze lub pucach . Puco-serce stosuje si w czasie operacji kardiochirurgicznych gdy istnieje konieczno zatrzymania pracy serca.

Ukad nerwowy Wprowadzenie W 1786 Luigi Galvani (woski fizyk i lekarz) odkry elektryczno w nodze wieo zabitej aby, dotykajc j skalpelem. Elektryczno w medycynie odgrywa ogromn rol zjawiska elektryczne i magnetyczne byy obserwowane od bardzo dawna, ale zaczto je rozumie dopiero w XIX i XX w. Istniej dwa aspekty tego zagadnienia: a) EFEKTY ELEKTRYCZNE I MAGNETYCZNE POWSTAJCE WEWNTRZ CIAA, b) zastosowanie pl elektrycznych i magnetycznych do powierzchni ciaa (terapia). Podstawowe badania dotyczce efektw elektrycznych W CIELE i dziaajcych NA ciao prowadzone s w NEUROFIZJOLOGII. Elektryczno powstajca wewntrz ciaa suy do kontroli i funkcjonowania nerww, mini i narzdw. Dziaanie mzgu jest oparte na zjawiskach elektrycznych. Sygnay nerwowe DO i Z mzgu s prdami elektrycznymi. Mierzc selektywnie wybrane sygnay elektryczne mona otrzyma cenne informacje kliniczne dotyczce serca, mzgu, mini, oczu i inn. Ponadto poniewa z przepywem prdu zwizane jest wywoywane przeze pole magnetyczne, co umoliwia wykorzystanie w diagnostyce rwnie sygnaw pola magnetycznego do badania mzgu czy serca. Sygnay te towarzysz te wzrostowi koci. Lekarze specjalici: neurolog, neurochirurg, neuroradiolog, fizjoterapeuta, psychiatra. Ukad nerwowy i neuron Ukad nerwowy skada si z trzech czci: orodkowego ukadu nerwowego, obwodowego ukadu nerwowego, autonomicznego (wegetatywnego) ukadu nerwowego. Rola ukadu nerwowego: 1) odbieranie informacji (za pomoc receptorw) z narzdw wewntrznych i otaczajcego rodowiska, 2) przewodzenie i ocena napywajcych informacji. Orodkowy ukad nerwowy (CNS=Central Nervous System) CNS obejmuje mzgowie (mzg + pie mzgu) i rdze krgowy (Rys.49). CNS komunikuje si z narzdami za pomoc nerww obwodowych. Obwodowy ukad nerwowy (PNS=Peripheral Nervous System) PNS zawiera nerwy obwodowe (wizki aksonw, ktrych ciaa znajduj si w mzgowiu i w rdzeniu krgowym lub w zwojach poza CNS. Rozrniamy nerwy DOPROWADZAJCE (aferentne Afferent Nervs) informacj czuciow (od receptorw) do mzgu lub rdzenia krgowego oraz nerwy

ODPROWADZAJCE (eferentne Efferent Nervs) informacj z mzgu lub rdzenia krgowego do stosownych mini itp. W zalenoci od typu przewodzonego bodca dzielimy nerwy na: czuciowe, ruchowe lub czuciowo-ruchowe (mieszane). Ponadto wprowadza si podzia nerww w zalenoci od miejsca gdzie si rozpoczynaj: czaszkowe rozpoczynaj si w mzgowiu i jest ich dwanacie (I, II,..,XII), rdzeniowe rozpoczynaj si w rdzeniu krgowym i jest ich 31 par.

Autonomiczny ukad nerwowy (ANS=Automic Nervous System) ANS kontroluje rne narzdy wewntrzne (serce, puca, jelita i inne). Kontrola jest zasadniczo bezwiedna. ANS dzieli si na: cz wspczuln (Sympathetic) cz przywspczuln (Parasympathetic).

Narzdy wewntrzne maj podwjne unerwienie: wspczulne i przywspczulne, dziaajce przeciwstawnie (Rys. 51). Neuron Podstawow jednostk strukturaln ukadu nerwowego jest neuron, komrka nerwowa przystosowana do przyjmowania, interpretacji i transmisji sygnau (wiadomoci) elektrycznego. Istnieje wiele typw neuronw. Ukad nerwowy czowieka zawiera ~1011neuronw. Na Fig. 9.1 przedstawiono schemat nerwu ruchowego. Skada si on z: ciaa komrkowego (Cell body), dendrytw (Dendrites) - wypustki mnogie, krtkie i rozgazione, aksonu (Axon) wypustka duga (moe mie ~1m), pojedyncza, pokryta oson mielinow (Myelin sheath). Zakoczenie aksonu jest rozgazione.

Dendryty odbieraj informacje, akson przekazuje je drugiej komrce nerwowej lub komrkom mini czy gruczow. Wymiana informacji midzy neuronami odbywa si w synapsach. Synapsa spenia rol przekanika dziki zachodzcym w niej zjawiskom bioelektrycznym (Rys.47):

pobudzenie wyzwolenie potencjau czynnociowego wskutek poczenia przekanika z receptorem w bonie postsynaptycznej powoduje zwikszenie jej przepuszczalnoci (gwnie dla jonw Na+), hamowanie zmniejszenie pobudliwoci nastpuje w wyniku poczenia przekanika wywoujcego hamowanie z receptorem i zwikszeniem przepuszczalnoci bony komrkowej dla jonw Cl-.

Potencjay elektryczne nerww Na Fig. 9.2 przedstawiono typowe stenia [mol/l] rnych jonw wewntrz i na zewntrz bony aksonu. Wntrze komrki ma potencja bardziej ujemny (~6090mV) ni zewntrz. Ta rnica potencjaw nazywa si potencjaem spoczynkowym ( Resting Potential). Jeeli pojawi si bodziec fizyczny (ciepo, zimno itp.) lub chemiczny (np.. zapach) dziaajcy na neuron to nastpuje gwatowna zmiana potencjau spoczynkowego w miejscu gdzie zadziaa bodziec ta zmiana potencjau nazywa si potencjaem czynnociowym (Action Potential) i rozchodzi si on wzdu aksonu. Potencja czynnociowy jest gwnym sposobem przesyania sygnaw wewntrz ciaa. Na Fig. 9.4 przedstawiono schematycznie przenoszenie potencjau czynnociowego przez akson. Zwykle trwa to kilka ms, ale dla minia sercowego trwa to od 150-300ms (Fig.9.5). Akson moe przekazywa informacje w obu kierunkach, ale synapsa, ktra czy go z innym neuronem pozwala na przenoszenie potencjau czynnociowego tylko od jego ciaa komrkowego! Badania aksonw rnych nerww wykonane pod mikroskopem elektronowym wykazay istnienie 2 rnych typw wkien nerwowych: wkna nerwowe z osonk mielinow (Fig.9.1) (Myelinated Nerves)mielina jest oleist warstw izolacyjn. Mae przerwy zwane wzami Ranviera znajduj si w odlegoci co kilka nm od siebie. wkna nerwowe bez osony mielinowej (Unmyelinated Nerves).

Stwierdzono, e u czowieka nerwy z osonk mielinow umoliwiaj w aksonach o maej rednicy przekazywanie sygnau z du prdkoci. Wkna nerwowe pakowane s w mae wizki co pozwala na uzyskanie wielu kanaw dla przesyania sygnaw. Np. 10000 wkien z osonk mielinow, kade o rednicy ~10um moe by poczonych w wizk o przekroju 1-2mm2, podczas gdy tyle samo wkien bez osonki mielinowej przy tej samej prdkoci propagacji sygnau wymagaoby wizki o przekroju ~100cm2 , a wic 10000razy wikszej. Pozostae ukady Nale do nich ukad pokarmowy, ukad wydalniczy, ukad rozrodczy oraz ukad biochemiczny (metabolizm), ktre s rwnie niezbdne dla zapewnienia funkcji yciowych organizmu ludzkiego.

rda sygnaw biomedycznych i metody ich pomiaru Sygnay biomedyczne su do uzyskania informacji o badanym osobniku. Proces ich uzyskiwania moe by prosty np. pomiar ttna, albo skomplikowany jak np. rezonans magnetyczny do badania mzgu. Na Fig. 1.8 przedstawiono rda nastpujcych sygnaw biomedycznych: sygnay bioelektryczne generowane przez komrki nerwowe i minie. Ich rdem s potencjay bonowe, ktre w pewnych warunkach mog zosta pobudzone i powstaje potencja czynnociowy. Przykady sygnaw bioelektrycznych to sygnay elektrokardiograficzne EKG (ECG=Electrocardiographic) i sygnay elektroencefalograficzne EEG (EEG= Electroencephalographic) wykorzystywane w diagnostyce medycznej serca (EKG) i mzgu (EEG). sygnay bioakustyczne przykad wykorzystanie dwikw Korotkoffa w pomiarze skurczowego i rozkurczowego cinienia krwi , pomiar ttna, badanie puc i serca przy pomocy stetoskopu. sygnay biomechaniczne pochodz od funkcji mechanicznych ukadu biologicznego i obejmuj wszystkie typy ruchu i przemieszcze. Przykadem jest ruch klatki piersiowej zwizany z aktywnoci oddychania. sygnay biochemiczne sygnay otrzymywane jako wynik pomiarw chemicznych ywej tkanki lub prbek analizowanych w laboratorium. Przykad pomiary cinienia parcjalnego CO2 (pCO2), cinienia parcjalnego O2 (pO2), stenia rnych jonw w krwi. sygnay biomagnetyczne bardzo sabe pola magnetyczne wytwarzane przez mzg (~100fT) czy serce (~100pT) mog by mierzone przy uyciu SQUID

(Superconducting Quantum Interference Device). Typowym przykadem jest pomiar sygnau magneto-encefalograficznego. sygnay biooptyczne te sygnay powstaj w wyniku optycznych wasnoci ukadw biologicznych, ktre mog by naturalne lub wywoywane przez proces ich pomiaru. Przykad: stopie utlenowania krwi moe by oszacowany przez pomiar stosunku promieniowania przechodzcego do wstecznie rozproszonego od tkanki w funkcji dugoci fali wietlnej. sygnay bioimpedancyjne impedancja tkanki jest rdem wanych informacji o jej skadzie, rozkadzie krwi i jej objtoci itp. Typowym przykadem jest pomiar impedancji skry. Sygna moe te by mierzony po wprowadzeniu do tkanki prdu sinusoidalnego i pomiarze spadku napicia, spowodowanego impedancj tkanki. Przykadem moe by pomiar czstoci oddechowej.

Podstawowe elementy medycznego zestawu pomiarowego Na Fig.1.9 przedstawiono oglny schemat blokowy medycznego zestawu pomiarowego, ktry powinien posiada nastpujce cztery podstawowe elementy: 1) przyrzd mierzcy bio-sygna (Measurand), umieszczony na ciele (np. EKG) lub wewntrz pacjenta; 2) konwerter (Sensor/Transducer) zamieniajcy sygna nie-elektryczny na sygna elektryczny np. kryszta piezoelektryczny (mikrofon w cinieniomierzu krwi); 3) ukad elektroniczny sucy do przetworzenia (obrbki) sygnau (Signal Conditioner) zwykle zawierajcy wzmacniacz, filtry, konwerter A/D lub D/A oraz obwd do transmisji sygnau. 4) ukad wywietlania danych pomiarowych na skali, na wykresie rejestratora lub na ekranie. Moe by te informacja syszalna np. w badaniach ultrasonograficznych podu metod Dopplera.

Sprzenie zwrotne i jego rola w prawidowym funkcjonowaniu organizmu czowieka Wprowadzenie W organizmie czowieka homeostaza (tj. zachowanie staych warunkw wewntrznych takich jak temperatura, stenie tlenu w krwi, objto minutowa CO [l/min] w ukadzie krenia, liczba biaych i czerwonych ciaek krwi, stenie wapnia w krwi i inn.) zapewniona jest dziki istnieniu ptli sprzenia zwrotnego (Feedback Loop). Sprzenie zwrotne istnieje gdy zmienna x okrela warto zmiennej y, a zmienna y okrela z kolei warto zmiennej x. Przykad: 1) zamy, e x jest odchyleniem pocisku od wyznaczonego toru. Pocisk zosta wystrzelony i jego tor okrelony jest warunkami pocztkowymi wynikajcymi z ustawienia lufy i siy grawitacji. Odchylenie moe nastpi w wyniku wiatru lub turbulencji powietrza. Nie mamy na to wpywu nie ma tu wic sprzenia zwrotnego. 2) samochd prowadzony przez kierowc: jeeli odchylenie x od wybranego kierunku jazdy bdzie znaczne, to kierowca zmienia y pozycj kierownicy. Warto y okrela poprzez ukad kierowniczy ustawienie k, a wic wpywa na x. Jest to przykad ujemnego sprzenia zwrotnego. Ujemne sprzenie zwrotne ukadw moe generowa oscylacje ich zmiennych. Obserwujemy je w fizjologii w rnych skalach czasowych: od rytmu serca,

czstotliwoci oddychania (wdech i wydech), zmian w szybkoci oddychania, dziennych zmian temperatury ciaa, cinienia ttniczego krwi do cyklu miesicznego u kobiet czy u zwierzt rocznych zmian ubarwienia, sierci i rozmnaania. Istnieje te dodatnie sprzenie zwrotne np. cinienie ttnicze krwi regulowane jest czciowo przez czujniki (sensory) w nerkach. Pacjent z nadcinieniem moe mie uszkodzone naczynia krwionone, w tym rwnie i te ktre zasilaj nerki, co zmniejsza cinienie krwi w czujnikach umieszczonych w nerkach. Czujniki cinienia bd wic domagay si wyszego cinienia krwi, co bdzie powodowao przyspieszenie uszkodze naczy krwiononych, a to prowadzi bdzie do jeszcze wyszego cinienia itd.. Najprostsza ptla sprzenia zwrotnego skada si z 2 procesw: 1) y = y(x) i 2) x = x(y)

Ptla moe mie wiele zmiennych np. w prowadzeniu samochodu: poza kierunkiem jazdy i pooeniem kierownicy, wzrok kierowcy, procesy neurominiowe, wszystkie mechanizmy w ukadzie kierowniczym samochodu, ruch samochodu (prawa mechaniki Newtona), oraz zmienne zewntrzne takie, jak zachowanie innych kierowcw. Zajmiemy si zwizkami midzy zmiennymi sprzenia gdy ukad jest w stanie ustalonym (steady state) tj. w stanie rwnowagi i adna ze zmiennych nie zmienia si w czasie. Okrelenie punktu pracy (operating point) przez podanie wartoci zmiennych w stanie rwnowagi (ustalonym) przeprowadza si graficznie i moe by wykonane gdy znane s zwizki midzy zmiennymi tego ukadu. Stan rwnowagi zwizek midzy zmiennymi Przykadem sprzenia zwrotnego w organizmie czowieka mog by zwizki midzy iloci CO2 w pcherzykach pucnych i czstotliwoci oddychania. Jeeli ciao produkuje sta ilo CO2 w jednostce czasu to szybko wentylacji (dostarczanie tlenu do puc) odpowiada okrelonej wartoci pCO2 w pcherzykach pucnych. Ilo wydychanego CO2 = objto gazu opuszczajcego puca w cigu 1 min x pCO2 jest rwna iloci tego gazu produkowanego w organizmie. Na Fig.10-2 przedstawiono zaleno x=pCO2 od szybkoci wentylacji y [l/min] dla czterech wartoci p, okrelajcych zapotrzebowanie na O2[mmol/min]. Z rysunku wida, e gdy y ronie to x maleje. Dowiadczalnie uzyskano nastpujce zwizki midzy y i x: zmienna niezalena y = 2.07 + 15.47(p/x) [l/min]

zmienna zalena

-x = 15.47p/(y-2.07) [torr]

Osoba pozostajca w spoczynku wymaga p=15mmol/min Powysze rwnania wynikaj z rwnania stanu gazu doskonaego. Przemian metaboliczn mona przedstawi jako wynik szybkoci zuycia tlenu : do/dt [mol/s] lub [mmol/min] jak podano na wykresie. Wskanik oddechowy (Respiratory Quotient) F wie do/dt z szybkoci produkcji CO2: szybko wytwarzania CO2 = F.(do/dt) Typowa warto F~0.8. Szybko usuwania CO2 = pCO2.(dV/dt)/(RT) gdzie dV/dt [m3/s] szybko z jak wchodzi do pcherzykw pucnych i je opuszcza, R- staa gazowa, T temperatura. W stanie rwnowagi szybko usuwania jest rwna szybkoci wytwarzania wic: pCO2.(dV/dt)/(RT) = F (do/dt) lub pCO2.= RTF(do/dt)/(dV/dt)

Powietrze w tchawicy i oskrzelach nie wymienia O2 i CO2 wic dV/dt<y i mona przyj, e dV/dt = y b i powysze rwnanie przyjmie posta: pCO2.= RTF(do/dt)/[(dV/dt) b] podobn do rwnania wyznaczonego z wykresu (Fig.10-2). Zakadajc, e czowiek wiczy spokojnie i p=60mmol/min, y=21l/min, x=45torr (punkt A na Fig.10-2). Jeeli y bdzie stae, a p=80mmol/min, to x=59torr (punkt B), a gdy p=40mmol/min, =29torr (punkt C). Sprzenie zwrotne zapewni, e co takiego si nie wydarzy!! Jeden z mechanizmw sprzenia zwrotnego wykorzystuje czujniki, ktre mierz x i powoduj zmian y. Na Fig. 10.3 przedstawiono typow krzyw zalenoci szybkoci wentylacji puc y[l/min] od pCO2[torr] dla mczyzny o masie 70kg. Okrelanie punktu pracy Mamy 2 procesy wice x i y: 1) dla pcherzykw wymiana gazu x jest funkcj y: x = g (y,p) 2) dla mechanizmu regulujcego:

y = f(x) Razem tworz one ptl sprzenia zwrotnego przedstawion na rysunku:

Dla znalezienia punktu pracy oba rwnania musz by rozwizane rwnoczenie. Najatwiej jest to zrobi graficznie na jednym rysunku (Fig.10.5): przedstawia on REGULACJ (kontrol prawidowoci) szybkoci wentylacji (oddychania) y[l/min], przy x[torr] dla rnych wartoci p[mmol/min] szybkoci przemiany metabolicznej (~szybkoci zuycia tlenu). Dla p-60mmol/min punkt pracy jest w A. O x przedstawia zmienn niezalen dla procesu 2) i zmienn zalen dla procesu 1). Regulacja zmiennej Z rysunku tego te wida jak sprzenie zwrotne wpywa na zmian y gdy zmienia si parametr p w wyniku czego x nie zmienia si tak bardzo (AD lub AE) jak by to miao miejsce gdyby y pozostawao stae (AB lub AC). Ptla sprzenia zwrotnego reguluje warto x. Wzmocnienie dla otwartej ptli Wzmocnienie dla okrelonego przedziau (kompartmentu)jest rwne stosunkowi zmiany zmiennej na wyjciu do zmiany zmiennej na wejciu (Fig.10.4). Dla pierwszego kompartmentu wzmocnienie G1 jest rwne: G1 = (x/y)kompartment g, p stae = (g/y)p Dla drugiego kompartmentu wzmocnienie G2 jest rwne: G2 = (f/x) Iloczyn G1G2 jest wygodny do opisu zachowania ptli sprzenia zwrotnego. Nazywa si go WZMOCNIENIEM OTWARTEJ PTLI (OLG=Open Loop Gain) poniewa jeeli ptla jest otwarta w dowolnym punkcie i nastpuje niewielka zmiana zmiennej wejciowej na pocztku, to zmiana zmiennej wyjciowej jest rwna iloczynowi wzmocnienia otwartej ptli i zmiany zmiennej wejciowej: OLG = G1 G2 = (x/y)komp.g (f/x)komp.f = (g/y) (f/x) Na Fig.10.6 pokazano ptl sprzenia zwrotnego otwart w y (a) oraz w x (b). Wzmocnienie OLG naley oblicza w kierunku, w ktrym dziaa przyczynowo. Dla ujemnego sprzenia zwrotnego OLG<0 efekt sprzenia zwrotnego powoduje zmian y tak, ktra zmniejsza zmian x o wspczynnik 1-OLG>1 x< x .

Dla dodatniego sprzenia zwrotnego OLG<1 x>x . Przykad dla oddychania: Rwnania dla obu kompartmentw s nastpujce: x = g(y,p) = (15.47p)/(y-2.07) 10 y = f(x) = 10 + 2.5 (x - 40) Obliczamy pochodne: (g/p)y =15.47/(y 2.07) G1 = (g/y)p= - 15.47/(y 2.07)2 G2 = (f/x) = 2.5 x>0 x <40

Dla punktu A (Fig.10.5): x=45.07torr, p=60mmol/min, y=22.67l/min (g/p)y = 0.757, G1 = -2.19, G2 = 2.5 OLG = -5.48 Kiedy nie ma sprzenia zwrotnego i p zmienia si z 60 do 62mmol/min, to x =0.757.2=1.5, przy istnieniu sprzenia zwrotnego x =1.5/[1-(-5.48)]=0.23!!! Kontrola temperatury 1) Temperatura ukadu (np. domu) ogrzewanego (lub chodzonego) bez sprzenia zwrotnego (otwarta ptla) Na Fig.6.18 przedstawiono schemat tego systemu grzewczego, w ktrym moc cieplna (dQ/dt)in pochodzi z rezystora, zasilanego z sieci energetycznej. Temperatura w domu jest T, na zewntrz Ta, straty termiczne (przewodzenie, konwekcja) s (dQ/dt)out, a pojemno cieplna domu jest C[cal/K]. Zaleno temperatury T od czasu t mona znale z zasady zachowania energii: (dQ/dt)in = (dQ/dt)out + C(dT/dt) Szybko z jak ciepo bdzie ucieka z domu zaley od (T Ta) oraz przewodnoci cieplnej [cal/(s.K)] cian: (dQ/dt)out = (T Ta) skd C(dT/dt) = (dQ/dt)in - (T Ta)

Zakadajc, e zmienn wejciow jest PRD, zasilajcy grzejnik, a zmienn wyjciow jest TEMPERATURA T schemat dziaania ukadu wyglda, jak podano na Fig.6.19. Temperatur T mona znale z rwnania: (dT/dt) = (1/C) (dQ/dt)in - (/C) (T Ta) Ale poniewa [cal/(s.K)] i C[cal/K], wic ich stosunek jest sta czasow to = C/ [s] W stanie rwnowagi dT/dt = O i wtedy temperatura kocowa T = Tf , co wstawiajc do powyszego rwnania (1/C) (dQ/dt)in = (Tf Ta)/to daje temperatur Tf jako rwn: Tf = Ta + (to/C) (dQ/dt)in A wic temperatura T ukadu bdzie si zmienia w czasie nastpujco: dT/dt = (Tf T)/to Przypadki szczeglne: a) kontrolowanie WEJCIA (prdu) aby uzyska okrelon temperatur Tf (> lub <Ta): (dQ/dt)in = (Tf Ta) gdy Tf > Ta , to (dQ/dt)in > 0 grzanie gdy Tf < Ta , to (dQ/dt)in < 0 chodzenie (ciepo jest usuwane z ukadu). Wada: gdy Ta si zmienia, to Tf zmienia si o tak sam warto. Potrzebny byby system sprzenia zwrotnego, ktry zmiany Ta przekazywaby do ukadu kontroli grzejnika.

b) zaleno temperatury T od czasu: dla t=0 T= Tf , ale ulega zmianie Ta lub moc grzejnika, co powoduje ustalenie si po pewnym czasie temperatury Tf , odpowiadajcej rwnowadze termicznej. Zaleno T=T(t) mona znale z rwnania: dT/dt = (Tf T)/to przyjmujc jw. dla t=0 T= Tf otrzymujemy: T = Tf + (Tf Tf ) [1 exp(-t/to)]

Warto to = C/[s] moe by wiele godzin lub dni gdy izolacja domu jest dobra (dua bezwadno termiczna). Dla usunicia efektu narastania temperatury do Tf potrzebne jest sprzenie zwrotne. 2) Sterowanie WCZ/WYCZ (ukad ze sprzeniem zwrotnym) uywane do utrzymania okrelonej temperatury Ts (np. w domu) wymaga zainstalowania czujnika mierzcego aktualn temperatur T, a waciwie (Ts T). Czujnik ten musi by poczony z efektorem (np. bimetal), ktry wcza grzejnik, gdy Ts T > T i wycza gdy T > Ts + T , a wic kontroluje temperatur T w zakresie: Ts T < T < Ts + T Przykad na Fig.6.21. 3) Regulacja proporcjonalna - zmiana mocy grzejnika ~(Ts T) (Fig.6,23) i inn.

Kontrola temperatury ciaa ludzkiego Wprowadzenie Metabolizm obejmuje nastpujce procesy: anabolizm wszystkie procesy syntezy (biosynteza biaek, kwasw nukleinowych, tuszczw i wglowodanw, katabolizm procesy rozpadu (rozpad skadnikw wielkoczsteczkowych),

odbywajce si w ywym ustroju i zapewniajce budow i odbudow tkanek, wytwarzanie ciepa dla utrzymania temperatury ciaa oraz dostarczanie energii wszystkim procesom yciowym. BMR = BASAL METABOLIC RATE okrela szybko zmniejszania energii wewntrznej organizmu pozostajcego w spoczynku bez poywienia. Np. mczyzna o masie 65kg w wieku 25 lat ma BMR~1500kcal/dzie, kobieta o masie 55kg w tym samym wieku ma BMR~1260kcal/ dzie, mysz o masie 20g ma BMR~3kcal/dzie. BMR oznacza szybko katabolizmu: dE/dt. Dla ssakw: dE/dt = C.M3/4 gdzie C~90kcal/(kg)3/4 , M[kg] masa ssaka.

Temperatura ciaa u zdrowego czowieka (37+/-2)oC. Jeeli temperatura do 41oC to orodkowy ukad nerwowy (CNS) przestaje funkcjonowa normalnie i pojawiaj si konwulsje. Dalszy wzrost T do 45oC powoduje denaturacj biaka (zmiany w strukturze prowadzce do utraty aktywnoci biologicznej) i mier. Gdy temperatura ciaa (tzw. temperatura gboka ciaa Core Temperature) obniy si do 33oC, to funkcje nerwowe si obniaj a do utraty przytomnoci.

Poniej 30oC uszkodzony zostaje system regulujcy temperatur, a w 28oC pojawia si migotanie serca i nastpuje mier. Czowiek pracujcy na zewntrz, gdzie zmiany temperatury mog by w zakresie + 40oC do - 30oC przeyje jeeli bdzie odpowiednio ubrany tak, aby organizm mg utrzyma temperatur ciaa w wskim zakresie. Termiczne wasnoci ciaa ludzkiego Cakowita szybko grzania (dQ/dt)tot ciaa ludzkiego jest rwna: (dQ/dt)tot = (dQ/dt)met + (dQ/dt)control (dQ/dt)out gdzie: (dQ/dt)met metabolizm +aktywno fizyczna; (dQ/dt)control produkcja lub usuwanie ciepa z ciaa przez system regulujcy; (dQ/dt)out straty ciepa przez skr, konwekcj i wypromieniowanie. Zakadajc, e ciao ma jednakow temperatur (Tc gbok ciaa) mona napisa: (dQ/dt)tot = C(dT/dt) gdzie C[cal/oC] - pojemno cieplna ciaa np. dla cw~0.83kcal/(oC.kg) i dla czowieka o masie 70kg C~58kcal/oC . (dQ/dt)tot = 58kcal/oC (dT/dt) 13 Z danych dla BMR: (dQ/dt)basal = 70kcal/godz. = Po std: (dQ/dt)met=m. Po 1<m<20

Zakadajc, e (dQ/dt)out = 0, otrzymamy: C(dT/dt) = m. Po Co po podstawieniu danych liczbowych daje: dT/dt = (1/ 58kcal/oC ).m. 70kcal/godz. dT/dt = 1.2 m [oC/godz.], a poniewa m moe osign 20 wic mogoby dT/dt = 24oC/godz. przy wyczerpujcych wiczeniach (wysiku) gdyby nie byo regulacji T. Niezbdne s STRATY CIEPA (dQ/dt)out konwekcja = 1(Tskry Ta) Ta temperatura otoczenia

1 zaley od szybkoci wiatru i ubrania np. dla nagiego ciaa i szybkoci wiatru ~9cm/s 1 ~ 13kcal/(oC.godz) Ciao traci te ciepo przez wypromieniowanie: (dQ/dt)out promieniow = 12 kcal/(oC.godz) (Tskry Ta)

Cakowita strata ciepa jest: (dQ/dt)out = (Tskry Ta) gdzie obejmuje zarwno straty przez konwekcj, jak i promieniowanie. Dla poprzedniego przykadu (wiatr ~9cm/s) ~25 kcal/(oC.godz). Gdy szybko wiatru ~5m/s, to moe wzrosn nawet piciokrotnie!! Staa czasowa dla ukadu bez sprzenia: to=C/ 58/25~2.3godz. ELEMENTY KONTROLI DLA REGULACJI TEMPERATURY CIAA s to DETEKTORY I EFEKTORY Na Fig.6.24przedstawiono schemat blokowy systemu kontroli temperatury ciaa ludzkiego. Ciao charakteryzuj dwie temperatury: Tc (temperatura gboka ciaa ->core) i Tsk (temperatura skry). Neurony w mzgu i gboko wewntrz ciaa rejestruj Tc i przekazuj informacj do centrum kontroli w podwzgrzu (Hypothalamus). Tutaj Tc porwnywane jest z Tset (u zdrowej osoby ~37.1oC). Dowiadczalnie Tc~ temperatura bony bbenkowej. Podwzgrze zawiera orodki uczestniczce w kierowaniu czynnociami autonomicznego ukadu nerwowego, regulacj temperatury ciaa, gospodark wodn organizmu, pobieraniem pokarmu, czynnociami seksualnymi oraz reakcjami emocjonalnymi. Czynno podwzgrza jest cile zwizana z czynnoci przysadki mzgowej. Tsk wyczuwana jest przez receptory (zakoczenie nerww) w skrze, z ktrych jedne rejestruj zimno, a drugie ciepo i razem daj odpowied do podwzgrza dot. zmiany temperatury skry. Mechanizmy dostarczania ciepa przez ciao do wntrza (Tc) i do skry (Tsk): 1) wzrost aktywnoci metabolicznej i aktywnoci ruchowej (dreszcze) wntrze ciaa i minie, 2) wzrost przewodzenia ciepa midzy wntrzem ciaa (rodkiem) a obwodem poprzez kontrol naczynio-ruchow (Vasomotor) rednicy naczy krwiononych. Ciepo rozprowadzane jest midzy czciami ciaa gwnie przez przepywajc krew wzrost Tsk. Mechanizmy samochodzenia ciaa: 1) pocenie (pobudzanie wydzielania potu Sudomotor Activity). Gruczoy potowe typu ekrynowego (wydzielajce na zewntrz), pobudzone przez nerwy wydzielaj acetylocholin w iloci do 1l/godz. Ciepo parowania wody jest ~480kcal/l, wic przez pocenie mona usun w korzystnych warunkach (wilgotno, ruch powietrza itp.) do ~480kcal/godz.

2) kontrola naczynio-ruchowa rednicy naczy krwiononych przepyw krwi (przewodzenie) moe ochadza wntrze ciaa gdy obniy si Tsk. Na Fig. 6.25 pokazano przykad wpywu pocenia na szybko strat ciepa w funkcji temperatury Tc. Dla Tc <36.85oC nie ma pocenia, a dla Tc>36.85oC 36.85oC ciepo tracone [-(dQ/dt)poc~(Tc 36.85oC) niezalenie od temperatury skry Tsk w zakresie 33oC - 38oC. Jest to przykad regulacji proporcjonalnej. Rwnanie bilansu cieplnego ma posta: C(dT/dt) = Po + (dQ/dt)control - (T Ta) Wprowadzajc straty ciepa przez pocenie: - (dQ/dt)control = K (T 36.85oC) mona znale wzmocnienie G otwartej ptli: G = K/ gdzie K ~750kcal/(oC.godz), ~25 (oC.godz)/kcal G~30

oraz sta czasow t1 regulowanego (kontrolowanego) ukadu: t1 = to/(1 + G) t1 = to/31

gdzie to ~2.3godz. jest sta czasow ukadu niekontrolowanego. A wic w ukadzie regulacji proporcjonalnej t1 = 2.3godz/31~4.5min Gorczka Pojawia si gdy temperatura Tset wzrasta w podwzgrzu (centrum kontroli T) na skutek infekcji wywoanej toksynami bakteryjnymi zwanymi PIROGENAMI (czynniki gorczkotwrcze). Na pocztku gdy Tset wzrasta, a Tc < Tset pacjent odczuwa ZIMNO. Ukad termoregulujcy powoduje zwenie naczy krwiononych aby zmniejszy straty ciepa. Skra staje si blada i zimna, pojawiaj si dreszcze. Pacjent si okrywa si np. kocem. Gdy Tc ~ Tset powysze objawy zanikaj i Tset do poprawnej wartoci Toset, a pacjent odczuwa gorco i zaczyna si poci dopki Tc~ Toset. Klinicznie podaje si pacjentowi leki przeciwgorczkowe np. aspiryn, ktre blokujc dziaanie pirogenw powoduj, e Tset Toset. Czasem musz by zastosowane dodatkowo metody fizyczne: chodzenie caego ciaa. Inne przykady sprzenia zwrotnego w organizmie czowieka : Kontrola poziomu glukozy w krwi (` 80mg/100mL3.9-5.8mmol/l); Wydzielanie hormonu T4 (tyroksyna) przez tarczyc; Rozmiar renicy .

Diagnostyka obrazowa podstawy fizyczne Wprowadzenie Diagnostyka obrazowa in vivo naley do nieinwazyjnych technik umoliwiajcych obserwacj zmian chorobowych w organizmie pacjenta co wykorzystywane jest nastpnie w podjtym leczeniu, ktrym moe by m. inn. radioterapia. Po raz pierwszy technik t zastosowa W.C. Roentgen, ktry odkry w 1895 r. promienie X powodujce zaczernienie kliszy fotograficznej. Promieniowanie to nazwano promieniowaniem rentgenowskim. rdem promieniowania X jest lampa rentgenowska, a detektorem najczciej klisza fotograficzna. Drugim przykadem wykorzystania promieniowania jonizujcego w diagnostyce medycznej jest medycyna nuklearna. Pacjentowi podaje si preparat promieniotwrczy (radiofarmaceutyk), a nastpnie umieszcza si pacjenta w urzdzeniu zwanym gammakamer , wyposaonym w detektor promieniowania gamma np. NaI(Tl), ktre rejestruje miejsce i sposb rozmieszczenia radiofarmaceutyku. Do metod diagnostycznych, w ktrych nie stosuje si promieniowania jonizujcego nale niej wymienione. W ultrasonografii badanie wntrza naszego organizmu dokonywane jest przy pomocy fal sprystych, w zakresie czstotliwoci ~kilku MHz. Termografia polega na pomiarze widma promieniowania optycznego w zakresie IR (InfraRed) emitowanego przez pacjenta. Diagnostyka fotodynamiczna pozwala na obrazowanie wntrza organizmu dziki wykorzystaniu zjawiska fluorescencji, wzbudzonej w tkance przez laser, po uprzednim podaniu preparatu zwanego foto-uczulaczem. Obraz rejestrowany jest przy uyciu kamery. Metoda rezonansu magnetycznego stosowana jest do obrazowania tkanek (nawet tkanek mikkich), zawierajcych pierwiastek, ktrego jdro ma dipolowy moment magnetyczny np. proton (jdro H -1). Zjawisko magnetycznego rezonansu jdrowego odkryte zostao w 1946r. niezalenie przez dwie grupy badaczy Blocha w Stanford i Purcella w Harvardzie. W 1952 otrzymali oni Nagrod Nobla. SQUID (Superconducting Quantum Interference Device) stosowany do obrazowania linii pola magnetycznego w mzgu i sercu. Rentgenodiagnostyka Medycyna nuklearna Ultrasonografia Termografia Diagnostyka fotodynamiczna

Rezonans magnetyczny SQUID

Rentgenodiagnostyka Wprowadzenie rda i detektory promieniowania X Oddziaywanie promieniowania X z materi Diagnostyka rentgenowska Radiologia konwencjonalna Mammografia Densytometria koci Rentgenowska tomografia komputerowa Naraenie radiologiczne pacjenta i personelu

Wprowadzenie W. K. Roentgen (Fig. 4A) odkry promienie X w listopadzie 1895r. w Wuerzburgu (Niemcy). Promieniowanie X jest promieniowaniem elektromagnetycznym powstajcym w wyniku wyhamowywania elektronw (Bremsstrahlung) oraz przy zmianie stanw energetycznych w atomie (promieniowanie charakterystyczne). Widmo promieniowania hamowania jest widmem cigym o maksymalnej energii rwnej energii naadowanej czstki (elektronu). Promieniowanie rentgenowskie jest promieniowaniem porednio jonizujcym. Wykorzystanie promieniowania X w diagnostyce medycznej jest moliwe ze wzgldu na rny stopie osabienia natenia promieniowania przez rne tkanki. Tkanki organizmu ludzkiego dzielimy na cztery grupy biorc pod uwag tumienie przechodzcego przez nie promieniowania rtg.: I grupa tkanki zawierajce powietrze: puca, jamy oboczne nosa, komrki powietrzne koci skroniowej i sitowej w czaszce, gazy w przewodzie pokarmowym; II grupa tkanki zawierajce tuszcz: torebka tuszczowa koonerkowa, podcika tuszczowa podskrna, warstewki tuszczu pomidzy miniami; III grupa pyny ustrojowe: krew, chonka, mocz, soki trawienne, pyn mzgowo-rdzeniowy oraz tkanki gruczoowe (wtroba, nerki) i pozostae czci mikkie (minie, ciany przewodu pokarmowego);

IV grupa tkanki zawierajce sole wapnia i fosforu: koci, zwapnienia fizjologiczne i patologiczne, zby.

Wielko osabienia promieni X zaley od ich energii i skadu chemicznego orodka, przez ktry przechodz. Poniej podano wartoci masowych [cm2/g] wspczynnikw osabienia promieniowania X o energii 60keV (1 eV = 1.6.10-19 J): Rodzaj tkanki Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV [cm2/g] 0.0003 0.0242 0.0409 0.1590

W niektrych badaniach dla zobrazowania narzdu trzeba uy rodkw kontrastowych (cieniujcych), ktre podaje si pacjentowi przed badaniem rtg. Rozrnia si dwa rodzaje rodkw cieniujcych: ujemny rodek cieniujcy przy jego zastosowaniu badany narzd osabia padajce promieniowanie X w stopniu mniejszym ni woda np. powietrze, O2, CO2; dodatni rodek cieniujcy zwizek chemiczny dajcy cie znacznie wikszy ni pyny ustrojowe np. sole baru lub jodu.

Zakres energii promieniowania w diagnostyce medycznej zaley od gstoci badanej tkanki (~wartoci wspczynnika osabienia promieniowania) im jest ona wysza tym wysza musi by energia promieniowania X . rda i detektory promieniowania X W diagnostyce medycznej stosuje si lampy rtg. jako rda promieniowania X. Na Fig.21.1 przedstawiono uproszczony schemat budowy lampy rtg, Podstawowymi elementami lampy s katoda (K) i anoda (A) midzy ktrymi przyoone jest wysokie napicie (HT High Tension). Katoda jest arzona i w wyniku zjawiska termoemisji wysya elektrony, ktre przyspieszone przez napicie U [kV] uderzaj w anod z energi kinetyczn Ek = e.U [J] gdzie e=1.6x10-19C jest adunkiem elektrycznym elektronu. Katoda i anoda umieszczone s w szklanej obudowie, w ktrej cinienie jest ~10-5- 10-6 Pa. Na Fig. 21.4 ognisko rzeczywiste (real focus) oraz ognisko optyczne zwane te pozornym (Apparent focus).

Widmo energetyczne promieniowania X z lampy rtg zaley od materiau anody (W, Mo) oraz od wartoci przyoonego napicia (Fig.28.3). Na ogl poza widmem cigym (promieniowanie hamowania) zawiera te linie promieniowania charakterystycznego. Na Fig.3.1 pokazano geometri pomiaru w diagnostyce rtg jak wida detektor rejestruje promieniowanie, ktre po wyjciu z lampy (rda) przeszo przez pacjenta. Diagnostyka rtg jest metod transmisyjn. Detektorem rejestrujcym obraz moe by klisza fotograficzna, wzmacniacz obrazu lub detektor pprzewodnikowy. Na Fig.1.1 pokazano zasad rejestracji obrazu na kliszy, ktra umieszczona jest w wiatoczuej obudowie midzy dwoma ekranami (screen) wzmacniajcymi, ktre promieniowanie X zamieniaj na promieniowanie optyczne za zakresu dugoci fali, na ktr jest czua klisza. Kratka (Grid) przeciw rozproszeniowa, znajdujca si nad detektorem, stosowana jest dla zmniejszenia ta od promieniowania rozproszonego. Wzmacniacz obrazu przedstawiono na Fig. 3.2, a na Fig.3.4 schemat paskiego detektora pprzewodnikowego o wysokiej rozdzielczoci. Oddziaywanie promieniowania X z materi Energia promieniowania X stosowanego w diagnostyce medycznej nie przekracza 300keV. Std podstawowymi procesami oddziaywania s: zjawisko fotoelektryczne hf = W + Eke gdzie h= 6.63x10-34Js staa Plancka , f czstotliwo fotonu, W praca wyjcia elektronu, Eke energia kinetyczna fotoelektronu zjawisko Comptona, w ktrym foton o energii hf ulega rozproszeniu na swobodnym elektronie, przekazuje mu cz energii, a sam zaczyna porusza si z energi hf pod ktem wzgldem pierwotnego kierunku

hf = hf + Ere gdzie Ere jest energi kinetyczn (odrzutu) elektronu Prawo osabienia natenia Ix monoenergetycznej i skolimowanej wizki promieniowania X po przejciu przez jednorodny orodek (absorbent) o gruboci x: Ix = Io exp[- x] [l.fot./(cm2s)] lub [W/(cm2s)]

gdzie Io natenie promieniowania padajcego na absorbent, [cm-1] liniowy wspczynnik tumienia (osabienia)

Wprowadzajc pojcie masy powierzchniowej [g/cm2] d = .x ([g/ cm3] gsto orodka) otrzymujemy: Ix = Io exp(-md) gdzie m[ cm2/g] jest masowym wspczynnikiem tumienia. Na Fig.6.8 przedstawiono zaleno liniowego wspczynnika tumienia wody od energii fotonw w zakresie od 0.01 dp 100MeV (skala dwu logarytmiczna). Na Fig.6.9 pokazano zaleno masowego wspczynnika tumienia tkanki tuszczowej, mini, koci, jodu i oowiu w funkcji energii fotonw od 0 do 150keV (skala p logarytmiczna). Diagnostyka rentgenowska Opiera si na wykorzystaniu na rnicy w tumieniu promieni X przez rne tkanki. Geometria pomiaru jest geometri transmisyjn (Fig.4.2.). Jako obrazu zaley od odlegoci ognisko-detektor (FFD - Focus to Film Distance) oraz od wartoci prdu anodowego [mA] i czasu ekspozycji [s] Fig.3.2 i Fig.3.3. Natenie I promieniowania X emitowanego przez lamp rtg zaley od przyoonego napicia U [kV], prdu anodowego i [mA] oraz konstrukcji lampy: I = A.Z.i.U2 [l.fot./s] gdzie A staa zalena od konstrukcji lampy [l.fot./(s.mA.V2)], Z liczba atomowa materiau anody. Sprawno lampy rtg definiowana jako stosunek energii wytwarzanego promieniowania X do energii elektronw hamowanych na anodzie jest rzdu kilku procent. Dlatego anoda musi by chodzona pynem (olej, woda) lub przez radiator w ksztacie kuli lub eber. Mammografia lampa rtg ma anod z Mo, co umoliwia wykorzystanie energii promieniowania charakterystycznego Mo. WN ~22kV do 35kV.

Aparat wyposaony jest w urzdzenie do kompresji sutka. Detektorem jest zwykle klisza lub detektory cyfrowe. Densytometria koci suy do pomiaru BMD (Bone Mineral Density) [g/cm2] i BMC (Bone Mineral Content) [g/cm] metod DEXA (Dual Energy X-Ray Absorptiometry), w ktrej wykorzystuje si promieniowanie X o 2 energiach (WN ~70kV i WN~140kV). Zasada tej metody wykorzystuje rnice w osabieniu promieniowania X dla rnych tkanek (minie, koci) w funkcji energii (Fig.5.5) przy niskich energiach (70-80keV), a przy wyszych (125-140keV) rnica ta znika. W tabeli 31.1 podano jakie zjawiska wpywaj na t rnic. Zarejestrowane obrazy s odejmowane od siebie (software) i wynik daje nowy obraz do interpretacji.

Rentgenowska tomografia komputerowa (TK) lu (CT Computed Tomography) twrcami A. Cormack i G. Hounsfield (Nagroda Nobla 1979r.). Obraz tomograficzny powstaje dziki rnym wartociom liniowego wspczynnika osabienia promieniowania X w poszczeglnych warstwach badanego obiektu Fig. 4.5 (I generacja) i Fig.4.6-4.8 (II generacja i wysze). Sposb zbierania informacji o nateniu promieniowania podano na Fig.4.10.

Wynik pomiaru natenia promieniowania X podaje si w jednostkach Hounsfielda [HU] s to jednostki znormalizowane nazywane te liczbami CT (CY Numbers) lub wartociami CT (CT Values): CT = [( H2O)/ H2O] x 1000 [HU]

gdzie i H2O s wartociami liniowego wspczynnika sabienia promieniowania X o okrelonym widmie energetycznym dla badanego obiektu i wody. Dla wody CT = 0 HU, dla powietrza jest -1000HU, a dla koci okoo +1000 HU Naraenie radiologiczne pacjenta i personelu W konwencjonalnej rentgenodiagnostyce diagnostyce rtg do opisu naraenia radiologicznego wprowadza si pojcie dawki pochonitej D: D = dE/dm [Gy] = [J/kg] W tomografii komputerowej, poniewa dawka jest silnie zlokalizowana i rnie rozoona w warstwie wprowadzono nastpujce wielkoci: 1) CTDIvol [mGy] (Computed Tomograghy Dose Index) tomograficzny indeks dawki, okrelajcy dawk w objtoci skanowanej warstwy; 2) DLP [mGy.cm] (Dose Length Producy) iloczyn dawki CTDIvol przez napromieniowan dugo obiektu dla caej serii obrazw.

Medycyna nuklearna Wprowadzenie Produkcja radioizotopw stosowanych w medycynie nuklearnej Wewntrzne naraenie radiacyjne Gamma kamera - Tomografia emisyjna: SPECT I PET Naraenie radiologiczne pacjenta i personelu Diagnostyka obrazowa w medycynie nuklearnej wykorzystuje promieniowanie gamma w zakresie energii od 30 do 300keV, pochodzce od radioizotopu wprowadzonego do organizmu pacjenta doylnie, doustnie lub przez inhalacj. Radioizotop poczony z ligandem tworzy tzw. radiofarmaceutyk, ktry wyapany zostaje przez diagnozowany narzd. Promieniowanie gamma , wychodzce z pacjenta rejestrowane jest przez detektor scyntylacyjny (zwykle NaI(Tl)), stanowicy cz urzdzenia zwanego gamma kamer. Pierwsz gamma kamer zbudowa Hal Anger (1920-2005) w 1957 roku na Uniwersytecie w Kalifornii. Produkcja radioizotopw stosowanych w medycynie nuklearnej Radioizotopy wytwarzane s w reakcjach jdrowych wywoywanych przez neutrony w reaktorze lub przez czstki naadowane przyspieszane w cyklotronie.

W reakcji jdrowej nawietla si tarcz, zawierajc izotop, dla ktrego zachodzi reakcja jdrowa. Aktywno A(t) radioizotopu, powstajcego w reakcji zaley od czasu t nawietlania tarczy nastpujco: A (t) = I.N..(1 e-t) gdzie I strumie (natenie) czstek padajcych na tarcz [l.cz./(cm2.s)], N liczba jder (atomw) danego izotopu X w tarczy, dla ktrego zachodzi reakcja jdrowa, przekrj czynny na reakcj jdrow [barn], staa rozpadu [s-1], t czas nawietlania [s]. Maksymaln warto aktywnoci otrzymuje si po czasie nawietlania rwnym 5 6 T1/2 (okres poowicznego rozpadu radioizotopu). Radioizotopy otrzymywa mona te z generatorw np. 7.6)..
99

Mo/

99m

Tc (Fig.7.5 i

W tabelach 7-1, 7-2 i 7-3 podano przykady otrzymywania radioizotopw. Gamma kamera - Tomografia emisyjna: SPECT I PET Na Fig. 2.2 pokazano schemat rozpadu Mo-99, a na Fig.6.1 schemat gamma kamery. Promieniowanie gamma o energii w zakresie 30-300keV oddziauje z materi ( a wic ciaem pacjenta i detektorem) poprzez zjawisko fotoelektryczne i zjawisko Comptona. Rejestracja obrazu moe by wykonywana statycznie ( koniec rejestracji obrazu nastpuje po osigniciu zaoonej liczby zlicze lub czasu akwizycji) albo dynamicznie (system automatycznie przechodzi do rejestracji kolejnego obrazu po osigniciu zaoonej liczby zlicze lub czasu akwizycji). Przetwarzanie zarejestrowanych obrazw scyntygraficznych prowadzone jest tak aby byy one maksymalnie zblione do rzeczywistego rozkadu radioizotopu (jego aktywnoci) w obrazowanym narzdzie.. Kontrast dla obszaru gorcego w stosunku do przylegych obszarw wyraa si za pomoc wzoru: C = (Cg Cot)/Cg gdzie Cg jest redni liczb zlicze w obszarze gprcym, Cot jest redni liczb zlicze w obszarze otaczajcym obszar gorcy. Kontrast dla obszaru zimnego w stosunku do przylegych obszarw definiuje si jako: C = (Cot Cz)/Cot

gdzie Cot jest redni liczb zlicze w obszarze przylegym do obszaru zimnego, Cz jest redni liczb zlicze w obszarze zimnym. Rozdzielczo geometryczna zaley od budowy kolimatora oraz od odlegoci kolimatora od obrazowanego obiektu (Fig.4.3). Rozrnia si gamma kamery jedno-, dwu- i trj-gowicowe (Fig.12.2) Obrazowanie moe by planarne lub tomograficzne (Fig.12.1) metod SPECT (Single Photon Emission Computed Tomography) lub PET (Positron Emission Tomography) (Fig.12.12 i Table 12.2) Przykady zastosowa medycyny nuklearnej w diagnostyce in vivo: -serce :fizjologia i anatomia, przepyw krwi w miniu sercowym, i inn.; -puca: fizjologia i anatomia, choroby nowotworowe; -tarczyca: fizjologia i anatomia, ocena guzw, rak inn.; - ukad kostny: fizjologia i anatomia -nadnercza: fizjologia i anatomia, procesy nowotworowe i inn.; -linianki, -przeyk, -wtroba, -ukad moczowy; -ledziona,; -ukad chonny; -ukad krenia; -mzg i ukad nerwowy; i inne. Naraenie radiologiczne pacjenta i personelu Wielkoci stosowane w ochronie radiologicznej: Aktywno A = - dN/dt gdzie dN jest zmian liczby jder promieniotwrczych w czasie dt. Jednostki: 1Bq = 1s-1, 1Ci= 3.7X1010s-1= 37GBq Dawka ekspozycyjna X jest miar jonizacji jaka zachodzi w powietrzu pod wpywem promieniowania X lub gamma: X =dQ/dm [C/kg] Rentgen 1R = 2.58x10-4C/kg

Dawka pochonita D = dE/dm 1Gy = 1J/kg Dawka rwnowana HR= wRxD 1Sv = 1J/kg

wR wspczynnik jakoci promieniowania ( X i gamma 1; beta powyej 30 keV 1; alfa, neutrony, protony, cikie jony 25; neutrony termiczne 4.5)

Dawka efektywna (skuteczna) HE = wTx HR 1Sv = 1J/kg

wT wspczynnik wagowy tkanki (gonady 0.25; czerwony szpik kostny, puca 0.12; tarczyca, powierzchnia koci 0.03) Moc dawki: dawka/czas.

ROZPORZDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 25 sierpnia 2005 r.w sprawie warunkw bezpiecznego stosowania promieniowania jonizujcego dla wszystkich rodzajw ekspozycji medycznej (D.U.2005.194.1625) Rozdzia 4 Medycyna nuklearna 26.Bezpieczne stosowanie produktw radiofarmaceutycznych do celw diagnostycznych i leczniczych wymaga przestrzegania nastpujcych zasad postpowania: 1) wykonywanie bada diagnostycznych i przeprowadzanie leczenia wycznie na podstawie opisanych procedur roboczych zgodnych z opublikowanym wykazem procedur wzorcowych; 2) wykonywanie wszelkich czynnoci zwizanych z przygotowaniem produktw radiofarmaceutycznych polegajcych na znakowaniu gotowych zestaww lub dzieleniu wikszych porcji gotowych produktw radiofarmaceutycznych, w celu podania pacjentom, wycznie w przeznaczonych do tego celu pomieszczeniach wyposaonych w komory z laminarnym przepywem powietrza, zapewniajcych zachowanie jaowoci w procesie znakowania; 3) w przypadku gdy w zakadzie medycyny nuklearnej znakuje si radionuklidem pobrany od pacjenta materia biologiczny, wydzielone do tego celu pomieszczenia i tryb pracy zapewniaj utrzymanie stopnia czystoci bakteriologicznej klasy A w rozumieniu przepisw, o ktrych mowa w art. 39 ust. 4 pkt 1 ustawy z dnia 6 wrzenia 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2004 r. Nr 53, poz. 533, z pn. zm.4)); 4) przy podawaniu pacjentom produktw radiofarmaceutycznych w celach diagnostycznych naley stosowa jeeli jest to moliwe metody postpowania ograniczajce odkadanie si znacznika promieniotwrczego w narzdach niepodlegajcych badaniu oraz przyspieszajce wydalanie znacznika z organizmu pacjenta; 5) kadorazowe podanie pacjentowi produktu radiofarmaceutycznego wymaga uprzedniego zmierzenia aktywnoci tego produktu, tak aby pacjent otrzyma ilo (aktywno) produktu przepisan przez lekarza nadzorujcego lub wykonujcego badanie lub leczenie;

6) podawanie produktu radiofarmaceutycznego dorosym pacjentom uwzgldnia w przypadkach, w ktrych jest to uzasadnione ciar lub powierzchni ciaa, a w przypadku osb do 16. roku ycia ciar ciaa lub wiek; 7) informowanie na pimie pacjenta poddawanego terapii radioizotopowej o waciwym zachowaniu si w stosunku do najbliszego otoczenia zgodnie z zaleceniami komisji do spraw procedur i klinicznych audytw zewntrznych w zakresie medycyny nuklearnej. 27. 1. Badania diagnostyczne przy uyciu produktw radiofarmaceutycznych u kobiet w ciy s ograniczone do przypadkw, ktre nie mog by wykonane po rozwizaniu. 2. W przypadkach, o ktrych mowa w ust. 1, naley: 1) ograniczy aktywnoci produktw radiofarmaceutycznych do najmniejszej wartoci umoliwiajcej badanie; 2) zwikszy dla osoby badanej poda pynw; 3) pouczy badan o koniecznoci czstego oddawania moczu. 3. Niedopuszczalne jest stosowanie do celw diagnostycznych i leczniczych jodkw znakowanych jodem-131 i jodem-125: 1) u kobiet w ciy po 8 tygodniach od zapodnienia; 2) w przypadku leczenia przeciwblowego przy uyciu osteotropowych produktw radiofarmaceutycznych w dowolnym okresie ciy. 4. W przypadku koniecznoci wykonania badania lub leczenia przy uyciu produktw radiofarmaceutycznych u kobiety karmicej, lekarz wykonujcy lub nadzorujcy badanie lub leczenie jest obowizany poinformowa pacjentk o koniecznoci przerwania karmienia piersi lub okresowego zaprzestania karmienia, z podaniem dugoci tego okresu, zgodnie z zacznikiem nr 9 do rozporzdzenia.

Ultrasonografia Wprowadzenie Pole ultradwikowe Mechanizmy oddziaywania ultradwikw i tumienie Przetwornik piezoelektryczny jako rdo i detektor ultradwikw Podstawy ultrasonografii i parametry obrazu Przykady zastosowa medycznych Bezpieczestwo bada ultrasonograficznych Wprowadzenie Widmo fal sprystych: f<16Hz infradwiki, dwiki, 16kHz<f<3GHz ultradwiki, 16Hz<f<16kHz

f>3GHz hiperdwiki. W diagnostyce medycznej stosuje si ultradwiki o czstotliwoci w zakresie od 1 do 50MHz. Wielkoci charakteryzujce fal: czstotliwo f [Hz], czsto (pulsacja) = 2 f [radian/s], okres T = 1/f [s], dugo fali = c/f = cT [m] zaley od rodzaju orodka, liczba falowa k = 2/ Wielkoci kinematyczne opisujce fal ultradwikow (przypadek 1-wymiarowy): przemieszczenie czstki akustycznej (x,t) [m] prdko czstki akustycznej u(x,t) = / t [m/s] przyspieszenie czstki akustycznej a(x,t) = u/ t [m/s2] cinienie p(x,t) [Pa] i inne

Wszystkie te wielkoci speniaj rwnanie fali takie jak (x,t) : 2 / x2 = (1/c2) 2 / t2 gdzie c = (K/)1/2 prdko rozchodzenia si fali w orodku o wspczynniku sprystoci (ciliwoci) K i gstoci . Rozwizaniem tego rwnania jest np. fala paska: (x,t) = o sin (t kx) gdzie o amplituda fali, (t kx) faza fali. Wielkoci energetyczne: natenie fali I [W/m2], moc akustyczna [W], gsto energii [J/m3], gsto mocy [W/m2].

Impedancja akustyczna orodka Z = p/u (p - cinienie akustyczne, u prdko czstki akustycznej). Dla fali paskiej Z = c ( gsto orodka, c prdko rozchodzenia si fali w orodku). Przykady wartoci prdkoci c [m/s], gstoci [kg/m3] oraz impedancji (opornoci) akustycznej Z [kg/(m2.s)] podano dla rnych orodkw w Tabeli 1.1. Pole ultradwikowe Jest to przestrze, w ktrej rozchodzi si fala ultradwikowa. Najczciej opisuje si je podajc cinienie p(x,t) [Pa] lub natenie fali I(x,t) [W/m2]. Rozkad natenia pola przedstawiono na Rys.3 , xo= D2/(4 ) gdzie D rednica rda, dugo fali. Rozrniamy pole bliskie (np. w wodzie dla D~1cm i f~5MHz xo~8cm) i pole dalekie. Obrazowanie ultrasonograficzne zwykle wykonuje si w strefie pola bliskiego. Na Rys. 2.8 pokazano dugo pola bliskiego dla rnych rednic przetwornikw w funkcji czstotliwoci. Mechanizmy oddziaywania ultradwikw i tumienie Fala ultradwikowa przenosi wicej energii ni np. promieniowanie X. Mechanizm termiczny - ilo ciepa Q powstajca w objtoci dV orodka w wyniku pochaniania energii akustycznej o nateniu I w czasie dt jest rwna: Q = . I . dt [cal] , [J] gdzie [Np/m] jest wspczynnikiem tumienia natenia fali. Pochonita energia Q powoduje wzrost temperatury orodka dT: Q = .dV.cw.dT gdzie cw [J/(kg.K)] jest ciepem waciwym orodka.

Szybko wzrostu temperatury T orodka jest rwna: dT/dt = .I/(.dV.cw.) [K/s] Przykad: tkanka mikka I = 1w/cm2 gdy =0.2 Np./cm dT/dt~0.048K/s (przy zaniedbaniu odprowadzania ciepa). Uszkodzenie biologiczne spowodowane mechanizmem termicznym zaley od maksymalnej temperatury wywoanej absorpcj energii akustycznej i od czasu, w jakim ta temperatura si utrzymuje. Kawitacja wystpuje w orodku ciekym lub quasi-ciekym i dziaanie jej obejmuje pcherzyki gazu o rozmiarach ~m. Rozrniamy: Kawitacj trwa dla I < 300mW/cm2 jeeli rozmiary pcherzykw gazu wyka rezonans pod wpywem ultradwikw, to zaczn oscylacyjnie zmienia rozmiary np. dla f=1MHz w wodzie rezonansowy

rozmiar pcherzyka jest ~3.5 m. Powstajce naprenia cinajce mog prowadzi do uszkodze bon komrkowych. Kawitacja przejciowa (zapaciowa) dla I > 300mW/cm2 , pcherzyk pocztkowo zwiksza rozmiary, a nastpnie zapada si cz energii wydostaje si na zewntrz do cieczy, a cz na skutek kompresji powoduje wzrost temperatury w jamie pcherzyka do ~3500K i wysokie cinienie. W wyniku tego powstaj wolne rodniki wodorowe (H) i hydroksylowe (OH), ktre oddziauj z bio-makromolekuami, prowadzc do zmiany ich wasnoci i powstawania nowych zwizkw np. H2O2.. Mechanizmy naprenia : siy pawne (charakter oscylacyjny), siy przemieszczenia, naprenia lepkociowe i inne. Skutki biologiczne: zmiana adunku powierzchni komrki, zmiana przepuszczalnoci bony komrkowej, fragmentacja bon komrkowych i inn.

Tumienie fal ultradwikowych W miar oddalania od rda natenie fali ultradwikowej zmniejsza si w wyniku oddziaywania z orodkiem. Dla fali paskiej rozchodzcej si w kierunku osi x natenie fali Ix w odlegoci x od rda jest rwne: Ix = Io exp (- .x) gdzie Io natenie fali wychodzcej ze rda, wspczynnik tumienia natenia fali. [Np/cm] = -[ln(Ix/Io)]/x [dB/cm] = -[10log10(Ix/Io)]/x [dB/cm] = 4.343 [Np/cm] W tkankach mikkich tumienie spowodowane jest gwnie zjawiskami relaksacyjnymi w strukturach biakowych: charakter drga makroczsteczek ulega zmianie pod wpywem ultradwikw. W zakresie f do kilkudziesiciu MHz zachodzi zaleno wspczynnika tumienia [dB/cm] od f : = 1(f/f1)n gdzie 1[dB/cm] wspczynnik tumienia dla f1 [MHz], n 1. W tabeli 1.4 podano przykadowe wartoci wsp. i n. Na Rys.1.12 pokazano wpyw f (3.5MHz i 7.5MHz) na tumienie ultradwikw, a na Rys. 3.4 zaleno gruboci powkowej od czstotliwoci. ODBICIE i ZAAMANIE FALI Fala ulega odbiciu i zaamaniu na granicy 2 orodkw rnicych si impedancj akustyczn (Rys.1.5) zgodnie z prawem odbicia (kt odbicia = ktowi padania) oraz prawem Sneliusa sin/sin=c1/c2 gdzie jest ktem zaamania, c1 i c2 s prdkociami rozchodzenia si fali odpowiednio w orodku 1 i 2.

Wspczynnik odbicia R natenia fali jest rwny: R = [(Z2 Z1)/(Z2 + Z1)]2 gdzie Z1 i Z2 s impedancj akustyczn orodka 1 i 2. Na Rys.1.6 R =R (Z1 /Z2). Gdy Z1 >> Z2 (woda/powietrze) lub Z2 >> Z1(woda/metal), to R 1. Aby wprowadzi ultradwiki do drugiego orodka naley zastosowa warstw substancji sprzgajcej np. el. Wspczynnik transmisji (przenikania) T natenia fali: R+T=1 T = (4Z1Z2)/(Z1+ Z2)2

Przetwornik piezoelektryczny jako rdo i detektor ultradwikw Przetwornik przetwarza energi np. elektryczn na energi akustyczn (ultradwiki)rdo i energi akustyczn (ultradwiki) na energi np. elektryczn detektor. Zjawisko piezoelektryczne proste (odkryte w 1883r. przez P. i J. Curie): Pe~naprenia mechanicznego (detektor). Zjawisko piezoelektryczne odwrotne: naprenie mechaniczne~napicia U (rdo). Materia piezoelektryczny: kwarc (SiO2). Podstawy ultrasonografii i parametry obrazu Obrazowanie ultrasonograficzne wykorzystuje metod : IMPULS - ECHO (Rys.1.8) Sposoby prezentacji obrazu echa: Prezentacja A (Amplitude) echoskop ultradwikowy Przetwornik piezoelektryczny wytwarza krtkie impulsy i nastpnie rejestruje echo, ktre powraca z odlegoci d po czasie t = 2d/c gdzie c jest prdkoci fali ultradwikowej w orodku. Przykad na Rys.3.2 dla badania gaki ocznej. Z rnicy t2 t1= 2(d2 d1)/c mona wyznaczy wymiar L struktury: L = (d2 d1) = c (t2 t1)/2 Prezentacja B (Brighteness) echa ultradwikowe zamieniane s na plamki na ekranie monitora, ktrych jasno jest proporcjonalna do amplitudy echa. Obraz odwzorowuje si w rnych odcieniach szaroci (16, 32 i 64 poziomy) lub w kolorze. Oko ludzkie rozrnia od 30 do 40 poziomw jaskrawoci.

 Dwuwymiarowa prezentacja B (Rys.3.9) amplituda echa wpywa na jasno plamki jw., nastpnie przesuwajc gowic otrzymuje si now lini ech. Powtarzajc ten proces gsto otrzymuje si obraz 2D. Prezentacja M (Motion) rozjaniane s jedynie miejsca pojawiania si ech : na ekranie o pionowa (y) pooenie echa, a o pozioma (x) czas (Rys.3.5 i 3.6). Metoda stosowana jest w badaniach czynnoci i struktur serca, w badaniach ttniakw i inn. Obrazowanie 3D (Rys.3.27) Parametry obrazu Rozdzielczo przestrzenna r. osiowa (poduna) zaley od dugoci impulsu, r. poprzeczna zaley od szerokoci wizki (Rys.2.7), r. w elewacji zaley od gruboci warstwy obrazowanego narzdu. Rozdzielczo czasowa definiowana jest jako ilo niezalenych obrazw rejestrowanych w jednostce czasu (od kilku do ok.30/s) Rozdzielczo kontrastowa zdolno systemu pomiarowego do wytwarzania rozrnialnych obrazw tkanek jednorodnych rnicych si poziomem echogenicznoci.

Pomiary w ultrasonografii: Liniowe (Rys.3.33 i 3.34) Powierzchni (Rys.3.35) Objtoci (Rys.3.36) Przykady zastosowa medycznych Na Ryc. 374 i 375 pokazano rne rodzaje gowic ultradwikowych, a na Rys. 3.10 ksztat uzyskiwanych obrazw ultrasonograficznych. Na Ryc.373 przedstawiony jest uniwersalny ultrasonograf z kompletem gowic ultradwikowych. Metod oceny ultrasonografw pod ktem poprawnoci obrazowania jest wykonanie kontrolnych ultrasonogramw dla wzorcw symulujcych tkanki (Rys.3.37, 3.38, 3.39, 3.40). Zbudowane s one z materiaw tkanko-podobnych pod wzgldem akustycznym (prdko dwiku, rozproszenie i tumienie) warunki te spenia elatyna z dodatkami proszku wolframowego, grafitu itp.. Ultrasonografia jest szeroko stosowana w badaniach ukadu krenia: Badanie wasnoci sprystych ciany ttnicy szyjnej (metod impuls-echo wyznacza si wewntrzne rednice max i min- ttnicy szyjnej, do ktrych odnosi si odpowiednio cinienie skurczowe i rozkurczowe krwi, miezone mankietem w ttnicy ramiennej);

Badania dopplerowskie daj informacj o funkcji i dynamice narzdu.

Przykad: dla ttnicy szyjnej prdko krwi w skurczu jest 0.5m/s, w rozkurczu 0.1m/s. Prdko ultradwikw w krwi jest c = 1570m/s, czstotliwo nadawcza fn=4MHz, czstotliwo fd rejestrowanego echa (od erytrocytw): fd = 2 fn(v/c) gdzie v jest prdkoci przepywu krwi. Dla rozkurczu fdr=510Hz, a dla skurczu fds=2548Hz Rozrnia si nastpujce wersje tego badania: a) metoda fali cigej przetwornik wysya fal w sposb cigy. Pomiar przesunicia dopplerowskiego f w detektorze czstotliwoci. Metoda stosowana jest w prze-skrnych i rd-operacyjnych pomiarach przepywu krwi; b) metoda impulsowa pomiar przepywu krwi na wybranej gbokoci. Stosowana w pomiarach rzutu minutowego serca, ocenie przpyww rdczaszkowych, w poonictwie i inn. W tabeli zestawiono wskazania do badania ultradwikowego. Bezpieczestwo bada ultrasonograficznych Wybr dopuszczalnej mocy fali ultradwikowej dokonywany jest tak aby zminimalizowa efekty biologiczne. W Europie wartoci te podaje IEC (International Electrotechnical Commission), a w USA FDA (Food and Drug Administration) Center for Devices and Radiological Health. Obecny poziom dopuszczalnej mocy dla wszystkich zastosowa klinicznych w diagnostyce, to 720mW/cm2. Termografia Wprowadzenie Podstawy fizyczne Przykady zastosowa w medycynie Wprowadzenie Termografia (TI=Thermal Imaging, DITI=Digital Infrared Thermal Imaging, MII=Medical Infrared Imaging) jest technik polegajc na przetworzeniu promieniowania termicznego, emitowanego przez przedmiot (krajobraz) na obraz widzialny dla oka. Zalety termografii: pomiary mona wykonywa niezalenie od pory dnia bez uycia zewntrznego rda wiata, idealna jest do detekcji gorcych lub chodnych obiektw lub obszarw o rnej zdolnoci emisyjnej,

promieniowanie termiczne (podczerwie IR Infrared) przenika przez dym, mg atwiej ni wiato widzialne (VIS Visible), jest technik czasu rzeczywistego.

Jest stosowana m. inn. w przemyle, meteorologii, medycynie i w wojsku. Widmo promieniowania elektromagnetycznego

Podstawy fizyczne Promieniowanie temperaturowe: kade ciao o temperaturze T emituje w sposb cigy promieniowanie elektromagnetyczne, ktrego widmo i ilo wypromieniowanej energii w jednostce czasu zale od T i zdolnoci emisyjnej. Ciao doskonale czarne jest ciaem, ktre absorbuje cae (100%) padajce na nie promieniowanie i odwrotnie jest doskonaym emiterem. Prawo Plancka opisuje moc emisyjn W (lub liczb emitowanych fotonw P) i jej zaleno od dugoci fali oraz temperatury T ciaa:

W(, T) = 2hc2/{ 5 [e(hc/ kBT) 1]} P(, T) = 2c/{ 4 [e(hc/2kBT) 1]}

[W cm-2m-1]

[l.fot. s-1cm-2m-1]

gdzie h 6.625x10-34 J.s (staa Plancka), c 3x108m/s, kB = R/NA staa Boltzmanna Na Fig. 1.1 przedstawiono zaleno W i P od dugoci fali dla trzech temperatur ciaa doskonale czarnego: 290K, 500K i 1000K. Prawo przesuni Wiena dla W(, T) dla P(, T) mWx T = 2898m.K mPx T = 3670m.K np. dla T=290K mW =10.0m mP =12.7m

Maksima emisji promieniowania wykorzystywane w termografii le w zakresie dugoci fali od 2 do 15m. Na Fig.1.2 przedstawiono przepuszczalno (transmisj [%]) IR przez warstw atmosfery ziemskiej o gruboci 1km. Bardzo silna absorpcja wystpuje dla pary

wodnej i dwutlenku wgla. W wyniku tego stosuje si dwa okna pomiarowe (o dobrej przepuszczalnoci): 8-13m dla obiektw o temperaturze pokojowej (ze wzgldu na lepsz przepuszczalno) 3-5m dla gortszych obiektw. Pomiar temperatury: Jakociowy, Ilociowy. i

DETEKTORY IR stosowane w termografii dziel si na: Detektory termiczne (bolometry: R=R(T); cieke krysztay cholesterolowe: selektywne odbicie; detektory pyroelektryczne: zmiany temperatury powoduj zmiany polaryzacji elektrycznejmateriay pyroelektryczne: TGS-Triglycine Sulphate albo PZT-Lead Zirconate Titanate - ceramiczny). Detektory kwantowe (fotonowe) s to pprzewodniki, ktrych przewodno elektryczna () zmienia si w wyniku absorpcji energii

fotonu Ef jeeli Ef Eg gdzie Eg jest szerokoci przerwy energetycznej w pprzewodniku. Ef =hf hc/ std czstotliwo odcicia fc=Eg/h dla f < fc zjawisko nie zachodzi, dugo fali odcicia c=hc/Eg dla >c te nie zachodzi. Istniej dwa rodzaje detektorw fotonowych: fotoprzewodniki (PhotoConductive Detectors PC) fotodiody i detektory zczowe (PhotoVoltaic Detectors PV).

W tabeli 1.2 podano przykady detektorw wraz z temperatur ich pracy oraz c. Dla uzyskania maksymalnej czuoci termicznej buduje si zestawy detektorw o konfiguracji: szeregowej, rwnolegej i szeregowo-rwnolegej. W tabeli 1.1 zestawiono podstawowe parametry (najczciej stosowanych) czujnikw temperatury. MATERIAY W UKADACH OPTYCZNYCH IR Na Fig.1.10 pokazano zaleno transmisji (przepuszczalnoci) materiaw

optycznych stosowanych w IR od dugoci fali. Najczciej stosowanymi materiaami s MgF2 i Al2O3 dla pasma 3-5m (powierzchnie odbijajce), Si (3-5m) i Ge (8-13m) na soczewki. Pokrycia anty-odbiciowe pokrywaj powierzchnie soczewek i okienek. Wspczynnik odbicia R dla promieniowania padajcego prostopadle jest rwny: R = (n-1)2/(n+1)2 Np. dla Ge n=4 R=0.36 Z teorii cienkich warstw mona obliczy grubo warstwy d z materiau 1 (n1) do pokrycia podoa 2 (n2): (n1)2 = n2 n1d = /4 Np. Ge n2=4, std n1=2 (diament) i dla =10 m d=1.25 m Na Rys.2.1 przedstawiono schemat blokowy pirometru (przyrzd do punktowego pomiaru temperatury)/termografu (przyrzd do obrazowania rozkadu temperatury na powierzchni badanego obiektu). W praktyce termograficznej wikszo obiektw jest nieprzeroczysta. Elementy toru pomiarowego: stosuje si systemy soczewkowe (refrakcyjne) i systemy zwierciadlane (refleksyjne). W tabeli 3.1 zestawiono ich cechy. W systemach refrakcyjnych soczewki najczciej wykonane s z monokrysztau Si (nSi3.6, transmisja IR w zakresie 1.5 -14m) lub Ge (nGe 4.1, transmisja IR w zakresie 2 -20m). Wspczynniki odbicia R s wysokie (niska transmisja) dla obu materiaw i dlatego soczewki pokrywa si warstwami przeciwodbiciowymi, zwikszajcymi transmisj do ponad 90%. Zwierciada wykonuje si ze szka pokrytego warstw odbiciow ze zota. Parametry charakteryzujce detektor: znormalizowana wykrywalno widmowa (okrela stosunek sygnau do szumu znormalizowanego wzgldem pasma czstotliwociowego ukadu pomiarowego I powierzchni detektora) [cm.Hz1/2W-1] Rys.3.5, wykrywalno temperaturowa (podaje jaki jest stosunek sygnau do szumu przy zmianie temperatury rda (ciao doskonale czarne) o 1oC, minimalna wykrywalna rnica temperatury (podawana tylko dla wybranej temp.), maksymalna warto mierzonej mocy, oraz: wymiar obszaru czynnego detektora, staa czasowa i fc.

Systemy obrazowania Na rys. 3.8 przedstawiono jeden z pierwszych systemw zawierajcy jeden detektor termiczny (termistor) oraz jedno zwierciado skanujce obiekt w poziomie i w pionie. Nastpnie wprowadzono detektory pprzewodnikowe z InSb (chodzone) 26m, Potem detektory HgCdTe i kamery dugofalowe, pracujce w pamie 7-14m. Pojedyncze detektory zastpiono linijkami detektorw, co zwikszyo szybko rejestracji obrazu (Rys.3.9). Od 2000r. produkuje si kamery z nie chodzonymi matrycami FPA( Focal Plane Array), pracujcymi w paszczynie ogniskowej systemu optycznego. Detektorami s bolometry rezystancyjne i piroelektryczne. Przykady zastosowa w medycynie Termografia umoliwia wykrywanie wielu chorb we wczesnym stadium np. nowotworw, zmian zapalnych, zmian w mikro-kreniu,wkniako-miniakw, toksyn i inn., ktrych nie mona stwierdzi ani w konwencjonalnej diagnostyce rentgenowskiej, ani w CT ani w MRI. Obecne kamery rejestruj zmiany temperatury ~10-2 oC. Badania termograficzne mog by prowadzone w sposb statyczny lub dynamiczny. TERMOGRAFIA STATYCZNA Oto kilka przykadw: badanie sutka (piersi): piersi zdrowe

stan zapalny zatok, choroby ozbnej, przekrwienie wzw chonnych Ble plecw Cukrzyca we wstpnym stadium pojawia rkawiczka Nerki i jelita

TERMOGRAFIA DYNAMICZNA Na Rys. 7.1 pokazano proces badania dynamicznego, a na Rys.7.2 stanowisko do bada dynamicznych w podczerwieni.

Na Rys. 7.3 przedstawiono sposoby pobudzenia w termografii impulsowej. Przykady zastosowa: Diagnostyka oparze, Monitoring rd-operacyjny w kardiochirurgii, Diagnostyka nowotworw piersi.

Diagnostyka fotodynamiczna (PhotoDynamic Diagnosis) Wprowadzenie Podstawy fizyczne Przykady zastosowa PDD i PDT Wprowadzenie Podstaw nieinwazyjnej metody diagnostycznej (PDD - PhotoDynamic Diagnosis) i terapeutycznej (PDT - PhotoDynamic Therapy) stanowi wykorzystanie promieniowania optycznego i selektywnego wizania niektrych foto-czuych barwnikw (tzw. fotouczulaczy) z tkankami zmienionymi nowotworowo. Metoda PDD nie wymaga pobrania tkanki do analizy. Podstawy fizyczne W metodzie PDD wykorzystuje si zjawisko fluorescencji optycznej wywoane w tkance, do ktrej uprzednio wprowadzono fotouczulacz, a nastpnie owietlono promieniowaniem laserowym o energii (dugoci fali) powodujcej wzbudzenie. Zjawisko fluorescencji i fosforescencji przedstawia diagram Jaboskiego. Odziaywanie fal elektromagnetycznych z materi

Diagram Jaboskiego Emisja fotonu w wyniku zjawiska fluorescencji F nastpuje po 10-7 10-12s od chwili wzbudzenia. Natomiast emisja fotonu w wyniku zjawiska fosforescencji P zachodzi po czasie kilku godzin, a w niektrych przypadkach nawet kilku dni.

i e l k P

o c i D T

o z y m

e t r y c z n

a r a m e t r y sW y g an s a n o c i f o t W c h a e s mn oi c zc n eo p u o i o p t y c z n e g o u c z u l a c z a o r o d k a D u p r o m g o f a l S t e n i e n i o w a n i a i e w Fi ao t t o a s t a b i e W s p c z y n a b s o r p c j i

a t e n

i l n

o W s p c z y n n r o z p r a s z a n o r

z a s

a w

i eW t l ya dn a aj n o k w G a r n u t b o ow a i t w o r z e n i a R O S

System D-Light C firmy Karl Storz (Niemcy) Jest to urzdzenie endoskopowe, w ktrego skad wchodz: silne rdo wiata (niebieskie), specjalny teleskop oraz bardzo czua kamera endoskopowa. Pod wpywem wiata niebieskiego obszar nowotworowy (do ktrego uprzednio wprowadzono fotouczulacz) wieci na czerwono w wyniku zjawiska fluorescencji. Natomiast tkanka zdrowa wykazuje kolor niebieski. W wietle biaym taka rnica nie jest moliwa. D-Light C moe by te wykorzystany do badania procesw autofluorescencji (AF=Autofluorescence) substancji pod bon luzow, ktre wzbudzane wiatem o okrelonej dugoci fali ulegaj chwilowemu wzbudzeniu i nastpnie wracaj do stanu podstawowego wysyajc foton o innej dugoci fali ni fala wzbudzajca. Metoda PDD i AF znajduje zastosowanie w bronchoskopii, urologii, neurochirurgii, laparoskopii i ginekologii. Poniej pokazano przykad obrazw pcherza moczowego, otrzymanych przy uyciu systemu D-Light z wykorzystaniem biaego (WLC=White Light Cytoscopy) i wiata niebieskiego (PDD). Nowotwr brodawkowy wieci intensywnie na kolor czerwony pod wpywem wiata niebieskiego, a czerwone plamki (luz) mog by objawem nowotworu zoliwego w miejscu (in situ).

Rezonans magnetyczny Wprowadzenie Wasnoci magnetyczne atomw Magnetyczny rezonans jdrowy (MR = Magnetic Resonance)

Zastosowania medyczne MR Wprowadzenie Metody rezonansw magnetycznych: EPR (Electron Paramagnetic Resonance) zjawisko odkryte przez E. Zawojskiego (ZSRR) w 1945 r. ESR (Electron Spin Resonance) NMR (Nuclear Magnetic Resonance) MR (Magnetic Resonance) Magnetic Resonance) zjawisko odkryte przez Felixa Blocha i wsp. (Stanford University, Stanfors, CA, USA) oraz Edward M. Purcella i wsp. (Harvard University, Cambridge, MA, USA) Nagroda Nobla 1952 r. FMR (Ferromagnetic Resonance) AFMR (Antiferromagnetic Resonance) NQR (Nuclear Quadrupole Resonance ) ENDOR (Electron Nuclear Double Resonance) AEPR (Acoustic Electron Paramagnetic Resonance) ANMR (Acoustic Nuclear Magnetic Resonance)

Wasnoci magnetyczne atomw dipolowy moment magnetyczny elektronw zwizany z ruchem orbitalnym: l = - (e/2me) L zwizany ze spinem: s = - (e/me) S magneton Bohra: B = e h/ (4 me) 9.27x10-24J/T gdzie e=1.6x10-19C adunek elementarny; h staa Plancka; me=9.1x10-31kg masa elektronu Wartoci momentw magnetycznych wybranych atomw podano w tabeli. Przenikalno magnetyczn prni o 4.10-7H/m Wzgldna przenikalno magnetyczna: r = / o Diamagnetyki r < 1 Paramagnetyki r > 1 Ferromagnetyki r >> 1 dipolowy moment magnetyczny jdra I = g I N I gdzie gI wspczynnik giromagntyczny; N= eh/(4mp) 5.05x10-27J/T; mp 1.67x10-27kg masa protonu

Moment magnetyczny wolnego protonu p 2.7928N (Fig.3-2) Moment magnetyczny neutronu n -1.9135N (Struktura subtelna widm : J = L + S; struktura nadsubtelna: F = J + I )

Namagnesowanie (magnetyzacja) N = limV->0[ i /V] [A/m] Cakowite pole magnetyczne B w danym orodku jest sum zewntrznego pola Bo i pola N wytworzonego przez atomy orodka. Warto magnetyzacji zaley od wartoci zewntrznego pola magnetycznego.

Magnetyczny rezonans jdrowy (MR = Magnetic Resonance) Jeeli dipol magnetyczny znajdzie si w polu magnetycznym o indukcji B, to dziaa na niego moment siy M: M=xB powodujc zmian momentu pdu I (ruch precesyjny): dI/dt = x B , ale = I , gdzie dla protonu p = 2.675.108s-1T-1

co powoduje te zmian (ruch precesyjny): d/dt = ( x B) z czstoci Larmora L = B . Wartoci L przy B=1T podano poniej dla kilku wybranych jder.

Jdro H-1 F-19 P-31 Na-23

L [MHz] 42.58 40.05 17.24 11.26

Kademu ustawieniu I (a tym samym ) odpowiada inna energia E: E = . B E = . B cos< (,B) Z mechaniki kwantowej wiadomo, e moliwe ustawienia okrela magnetyczna liczba kwantowa mI dla I , co dla protonu (I=1/2) daje mI =+/- (1/2)

i E+ = + (1/2)(phB/2) dla spinw skierowanych do gry (niszy poziom energetyczny), a E- = - (1/2)(phB/2) dla spinw skierowanych w d (wyszy poziom energetyczny) - (h staa Plancka). Rnica energii midzy tymi poziomami jest: E = phB/2 = Lh/2 i jeeli dostarczymy promieniowanie elektromagnetyczne o czstotliwoci fo (o=2 fo) speniajcej warunek rezonansu: h fo =E fo = E/h o = L foton hfo zostanie pochonity i ukad przejdzie ze stanu E+ do stanu E- ! W tabeli 10.1 zestawiono gwne rodzaje widm czsteczkowych wraz z widmami EPR i MR. Na Fig.3-3 pokazano schematycznie precesj jdra i rezonans w polu mgt. Na Fig. 3-1 przedstawiono schematycznie zasad NMR, a na Fig.3-4 proces wzbudzenia jdra przez sygna RF oraz na Fig.3-5 odwzbudzenie jdra i emisj sygnau RF. Przesunicie chemiczne (chemical shift) czstotliwoci rezonansowej spowodowane jest otoczeniem, co pokazano dla protonu w tuszczu i w wodzie (Fig.3-6). Podstawowe elementy systemu obrazowania MR znajduj si na Fig.2-1. Pacjent umieszczony jest w polu mgt. (Fig.2-2), wytworzonym przez nadprzewodzcy elektromagnes (obecnie B 7T) lub jak na Fig.2-3 magnes stay (B<1T). W stanie spoczynku pole mgt jest jednorodne. Dla uzyskania obrazu okrelonej czci naley wczy cewki gradientowe (kilka mT/m do okoo 20mT/m) Fig.24. Na Fig.2-6 pokazano trzy rodzaje cewek RF przez ktre przekazywane s sygnay RF do ciaa pacjenta (wzbudzenie) i nastpnie odbierane sygnay RF od pacjenta (odwzbudzanie).

Magnetyzacja poduna i relaksacja (spin-sie) Namagnesowanie Nz (t), wywoane jest przez zewntrzne pole mgt (np. o kierunku osi z) i wzrasta eksponencjalnie, osigajc warto nasycenia No po czasie T1 zwanym czasem relaksacji podunej (Fig.4-4). T1 zaley od rodzaju tkanki oraz wartoci B. Nz (t) = No[1 exp(-t/T1)] dla t=T1 Nz (T1) = 63% No

Na Fig.4-5 przedstawiono tworzenie kontrastu midzy dwiema tkankami o rnych wartociach T1.

Przykadowe wartoci T1[ms] dla tuszcz wtroba minie istota bia istota szara (mzgu i rdzenia)

B=0.5T 210 350 550 500 650

B=1.5T 260 500 870 780 920

T2[ms] 80 42 45 90 100

Magnetyzacja poprzeczna i relaksacja (spin-spin) Namagnesowanie Nxy(t) w kierunku poprzecznym do magnetyzacji podunej pojawia si nagle pod wpywem impulsu RF 90o(Fig.4-3) i nastpnie zanika eksponencjalnie do zera (Fig.4-7 i 4-8) z czasem relaksacji poprzecznej T2. Nxy(t) = N1exp (-t/T2) dla t=T2 Nxy(T2) = N1e-1 Nxy(T2) = 37%N1 Schemat cyklu pomiarowego przedstawiono na Fig.5.1 i 5-3. Zastosowania medyczne MR W diagnozie nastpujcych schorze: krgosup i jego otoczenie (nowotwory, guzy, procesy zapalne, dyskopatie itp.); ukad miniowo-szkieletowy; krew i ciany naczy, jamy serca, misie sercowy (angiografia); guzy mzgu; ukad nerwowy (stwardnienie rozsiane, choroba Alzheimera); zmiany zwyrodnieniowe w stawach np. kolana; przerzuty nowotworowe;

Aktywno nerwowa badana jest poprzez kontrast BOLD (Blood Oxygenation Level Dependent) bez potrzeby uycia rodka cieniujcego. Wykorzystuje si tu rnic wasnoci mgt odtlenionej hemoglobiny (deoxyhemoglobin) paramagnetyk i oxyhemoglobiny,ktra nie ma tej wasnoci. Metod BOLD stosuje si do wizualizacji aktywnych obszarw mzgu. MRI umoliwia te obserwacj i oszacowanie perfuzji tkanki tj. przepywu krwi przez mikronaczynia. Magnetic Resonance Spectroscopy (MRS) umoliwia: pomiar ste rnych pierwiastkwi zwizkw,

 identyfikacj skadu tkanki np. mzgu Bezpieczestwo bada MRI (Magnetic Resonance Imaging) Potencjalne bezporednie rda uszkodze nie pochodz od efektw biologicznych lecz od oddziaywania pola mgt z innymi przedmiotami oraz zastosowania promieniowania RF (ktre wytwarza ciepo) do ciaa pacjenta. W czasie badania na pacjenta dziaa: silne pole mgt- naley wykluczy osoby z implantami elektronicznymi. gradienty pola mgt (szybko zmieniajce si w czasie)- w ramach granic bezpieczestwa; energia RF zapewni pacjentowi bezpieczne natenie aby nie doszo do przegrzania; haas ( wytwarzany przez gradienty) naley zabezpieczy such pacjent.

Schematycznie pokazano to na rysunku. Wielko SAR (Specific Absorption Rate) [W/kg] jest wielkoci dozymetryczn dla promieniowania EM w zakresie czstotliwoci RF i MW (Micro Wave). SAR nie powinno przekroczy la gowy 3.2W/kg, dla tuowia 8W/kg w kadym gramie tkanki, a dla ng 0.4W/kg urednione po caym ciele. Superconducting Quantum Interference Device (SQUID) Urzdzenia SQUID s najbardziej czuymi detektorami pl mgt. ~fT (10-15T), Stosowane s w medycynie do bada serca (MCG MagnetoCardioGram) lub mzgu (MEG MagnetoEncephaloGram) ~pT (10-12T). W urzdzeniu SQUID wykorzystuje zjawisko interferencji prdw pyncych w nadprzewodzcej ptli z dwoma zczami Josephsona. Zcze Josephsona (Nagroda Nobla 1973r.: B.. Josephson, J. Giaever, L.Esaki)) Skada si z 2 nadprzewodnikw midzy ktrymi jest warstwa izolatora o gruboci ~1-2nm: nadprzewodnik 1 izolator nadprzewodnik 2 Nb AlOx - Nb Oglna teoria zcza, wynikajca z rwnania Schroedingera: I = Io sin (t) = o+ (2q/h) V(t)dt gdzie I prd; -rnica faz w nadprzewodniku 1 i 2; q adunek nonika prdu (pary Coopera, pojedyncze elektrony swobodne); V- przyoone napicie.

Rozwizania: a) DC efekt Josephsona V=0 I = Io sin i (t) = o

b) AC efekt Josephsona Vo=const I = Io sin i (t) = o + 2qtVo/h Stae napicie generuje prd zmienny o f : 2f = 2qVo/h f = qVo/h q=2e np. Vo= 1V f = 483.6MHz

W zewntrznym polu magnetycznym prd DC Josephsona zaley w sposb periodyczny od pola magnetycznego. W SQUID (Fig.1) obserwujemy zjawisko interferencji prdw pyncych przez zcza X i W w piercieniu nadprzewodzcym, podobne do interferencji fali wietlnej w dowiadczeniu Younga z dwoma szczelinami. Cakowity prd zaley w sposb periodyczny od strumienia magnetycznego wewntrz piercienia: Imax = Iocos(2e/h) gdzie Io amplituda I; e adunek elementarny; strumie magnetyczny; h staa Plancka. Zastosowania: pomiar sabych pl magnetycznych ~10-14T (Bziemi0.5.10-4T). Sygnay biomagnetyczne od serca s ~100pT, a z mzgu ~100fT. To w laboratorium jest zwykle ~10nT/ Hz dla f=1Hz wic wymagane s specjalne urzdzenia osabiajce to. Obecnie stosowane pozwalaj wykrywa pola o B10fT. Stosowane do obserwacji atakw padaczki (Fig.6), schizofrenii, choroby Parkinsona. Wanym zastosowaniem SQUID jest pomiar gradientu pola mgt wykorzystuje si 2 ptle z nadprzewodnika, nawinite w przeciwnych kierunkach i poczone szeregowo z cewk wejciow SQUIDa gradiometr (Fig.4). Podstawy fizyczne elektroterapii, laseroterapii i radioterapii Wprowadzenie Czynniki fizyczne takie, jak pole elektryczne, promieniowanie optyczne lub promieniowanie jonizujce oddziauj na organizm ludzki i mog by uyte w terapii. Reakcja tkanki (odczyn) na zadziaanie czynnika fizycznego okrelonego rodzaju zaley od: a) iloci dostarczonej energii, b) czasu dziaania czynnika,

c) waciwoci tkanki. Odczyn progowy jest najmniejsz stwierdzon reakcj na dziaanie danego czynnika. Warto progowa tolerancji tkanki jest wartoci graniczn iloci energii i czasu trwania danego czynnika fizycznego, ktrej przekroczenie powoduje uszkodzenie tkanki. Ponadto wyrnia si: odczyn odwracalny ustpuje po pewnym czasie; odczyn nieodwracalny tkanka ulega uszkodzeniu.

Czynnik fizyczny moe by zastosowany miejscowo odczyn miejscowy lub na cay organizm odczyn oglny. Skuteczno leczenia czynnikami fizycznymi zaley od znajomoci odczynw i umiejtnoci ich wykorzystywania. Oddziaywanie pl elektromagnetycznych (EM) na organizm czowieka i zastosowanie medyczne Mikroskopowy opis wasnoci elektrycznych i magnetycznych materii Wielkoci makroskopowe Oddziaywanie pl EM na organizm

a) stae pole elektryczne b) stae pole magnetyczne c) zmienne pole elektryczne d) zmienne pole magnetyczne Przykady medycznych zastosowa pl EM

Mikroskopowy opis wasnoci elektrycznych i magnetycznych materii Wasnoci elektryczne: Dipole elektryczne: trwae E=0 pe=ql 0 lub indukowane E=0 pe= 0, E0 pe= E gdzie polaryzowalno atomu [m2C/V] Jony + i - , gsto prdu j = j+ + jgdzie j+ = n+q+v+ i j- = n-q-v-

ruchliwo jonw: u = v/E [m2/(Vs)] Wielkoci makroskopowe Elektryczne: Dielektryki: przenikalno elektryczna prni o 8.85x10-12 F/m, dowolnego orodka wyraa si zwykle poprzez ro gdzie r = /o ;

podatno elektryczna e= r-1 ; Przewodniki: przewodno elektryczna [S.m-1]= [-1. m-1] lub oporno waciwa [.m] Magnetyczne: Przenikalno magnetyczna prni o 4.10-7H/m dowolnego orodka wyraa si zwykle poprzez ro gdzie r= /o Podatno magnetyczna m= r-1 Diamagnetyki r 1 Paramagnetyki r 1 Ferromagnetyki r>>1 Cechy ludzkiego organizmu istotne w aspekcie dziaania pola EM: Masa o rnej gstoci i rnych wasnociach dielektrycznych, Ramowa konfiguracja przekroju w paszczyznach do dugiej osi organizmu, Wasnoci elektryczne i magnetyczne tkanek (r , , r), Budowa czonowa: gowa tuw, koczyny, Budowa warstwowa: skra, tuszcz, minie, bony, koci- powodujca odbicie i zaamanie fali, Skadniki wykazujce zjawiska piezoelektryczne i rezonansowe, Przebiegi elektryczne (potencjay, EKG, EEG i inne), bdce wynikiem ruchu jonw, metabolizmu i funkcji, Ukady koordynujce i scalajce: nerwowy, hormonalny i odpornociowy, Podatno do akumulacji adunkw elektrostatycznych (zwaszcza na powierzchni), Brak swoistych receptorw dla fal EM

Elektroterapia Wasnoci elektryczne tkanek Tkanki stanowi ukad dielektrykw (np. woda), przewodnikw jonowych i pprzewodnikw, co schematycznie mona przedstawi jako przestrzenn sie poczonych szeregowo pojemnoci i opornoci. Mikroskopowy opis wasnoci elektrycznych tkanek umoliwia zrozumienie wpywu na nie pola elektrycznego E (natenie pola): a) dipol elektryczny pe=ql w polu E dziaa na niego moment siy M=pe x E ustawiajc go w kierunku pola i powodujc pojawienie si polaryzacji elektrycznej Pe ~E b) jony - na adunek q dziaa sia F = qE , powodujc ich ruch przepyw prdu

Oddziaywanie pl EM na organizm a) stae pole elektryczne (Fig.415) Indukuje dipole elektryczne i dziaa na dipole trwae powodujc polaryzacj elektryczn Pe = eoE [C/m2] Indukowanie prdu staego: na kady swobodny adunek elektryczny q dziaa sia F = qE , gsto prdu j ~E

Przepyw prdu moe powodowa zmian koncentracji jonw i miejscowe rnice potencjaw. Indukowanie na powierzchni ciaa adunkw elektrycznych. b) stae pole magnetyczne Oddziaywanie elektrodynamiczne sia Lorentza Fm = qvxB dziaa na poruszajce si jony np. w krwi, co prowadzi do powstawania potencjaw elektrycznych, widocznych w obrazie EKG przy B = 1T; Oddziaywanie magnetomechaniczne: moe wystpi albo ruch obrotowy dla struktur o anizotropii magnetycznej np. dla DNA a osignie minimum energii potencjalnej albo ruch postpowy czstek para- i ferromagnetycznych w polu niejednorodnym o gradiencie ~125T/m; Oddziaywanie na stany spinowe elektronw przy polach ~mT zjawiska kwantowe, zachodz etapowo i w etapie porednim powstaj rodniki, ktrych oddziaywanie chemiczne zaley od stanu spinowego. Jeeli stan spinowy ulegnie zmianie, to zmieni si kinetyka reakcji.

c) zmienne pole elektryczne Wystpuje zaleno = (f) i = (f). Energia rozproszona w dielektryku jest ~E2 , a wspczynnik stratnoci zaley od oraz C ukadu, a te zale od f. Pojemno elektryczna czowieka w pozycji stojcej 100pF. Dla maych f zjawiska relaksacyjne, przy czym zaleno = (f) moe by nieliniowa. Energia Ee deponowana w organizmie powoduje jego nagrzewanie dielektryczne: Ee = CV2/2. Pole o f = 50Hz fala EM 6000km wymiary obiektw biologicznych << i ich odlegoci od rda fali te << nie wystpuj wic zjawiska falowe (dyfrakcja, interferencja). Wpywy biologiczne zale od gstoci prdu (Fig.4.19). Linie przesyowe WN : strefa ochronna I stopnia 10kV/m strefa ochronna II stopnia 1kV/m (warto pola E na wysokoci 1.8m nad powierzchni Ziemi)

B ~20-30T d) zmienne pole magnetyczne Powoduje nagrzewanie indukcyjne poprzez zjawisko indukcji elektromagnetycznej: SEM = - B/t gdzie B[Wb] jest strumieniem indukcji magnetycznej, przy czym strata energii pola EM jest proporcjonalna do U2/R ( U [V] napicie skuteczne, R[] opr materiau przewodzcego).

Dla B 40-50T (warto pola Ziemi) jony wane z biologicznego punktu widzenia maj czstotliwo rezonansow: Ca++ (38.7Hz), K+ (19.6Hz), Na+ (33.3Hz) i jeeli f pola bdzie rwna ktrej z powyszych wartoci, to nastpi rezonansowe przekazywanie energii PEM tym jonom, co moe prowadzi do zmiany wypywu jonw przez bony komrkowe. Ogln przyczyn efektw biologicznych wywoanych przez pole EM jest absorpcja energii pola i zamiana jej na inne rodzaje energii. Dla opisu tego zjawiska stosuje si wielko dozymetryczn SAR (Specific Absorption Rate) tempo swoistego pochaniania [W/kg]. Na Fig. 4.17 przedstawiono widmo czstotliwoci pola EM wraz z podaniem technicznych zastosowa. Przykady medycznych zastosowa pl EM Charakterystyka pl EM: parametry fizyczne f [Hz], c [m/s], [m], E [V/m], H [A/m], I [W/m2]; uformowanie polaryzacja, fala niemodulowana (nonik energii), modulacja (FM, AM) nonik energii i informacji, pole impulsowe, pole cige, itd.; oddziaywanie na obiekt zaley od sprzenia midzy rdem pola EM i obiektem i moe by odbicie lub przenikanie bezstratne, pochanianie czciowe lub cakowite.

W elektroterapii wykorzystuje si prd stay (galwaniczny) i prdy impulsowe maej i redniej czstotliwoci. Zjawiska towarzyszce przepywowi prdu przez tkanki: zjawiska elektrochemiczne (elektroliza); zjawiska elektrokinetyczne: przemieszczanie wzgldem siebie faz tkankowych np. elektroforeza ruch naadowanych czstek (kataforeza: +; anaforeza: -) i elektroosmoza (na bonach pprzepuszczalnych); zjawiska elektrotermiczne powstawanie w tkankach ciepa;

reakcja nerww i mini zmiana pobudliwoci tkanki nerwowej; odczyn ze strony naczy krwiononych stay prd elektryczny powoduje rozszerzenie naczy krwiononych, co przejawia si zaczerwienieniem skry pod elektrodami.

GALWANIZACJA (Luigi Galvani woski lekarz i przyrodnik, ktry stworzy podstawy elektroterapii). Stosuje si elektrody paskie lub o specjalnym ksztacie w zalenoci od rodzaju zastosowa. Rozmiar elektrody decyduje o gstoci prdu j: j =I/S gdzie I [A] natenie prdu, S [m2] powierzchnia przez ktr przepywa prd. Na rys. 42-47 pokazano rodzaje elektrod i sposb ich uoenia. Dawki natenia prdu staego: Dawka saba 0.01-0.1mA/cm2 Dawka rednia do 0.3mA/cm2 Dawka mocna do 0.5mA/cm2 Czas zabiegu 10-30min. Peny cykl leczenia 10-20 zabiegw. Leczenie: nerwoble, przewleke zapalenie nerww, zwyrodnienie staww krgosupa i dyskopatia. JONOFOREZA wprowadzanie do tkanek polem elektrycznym jonw dziaajcych leczniczo (Rys.48 i tabela 13). Roztwr musi mie odpowiednie stenie. Czas trwania zabiegu i natenie prdu okrela si w przyblieniu z II prawa Faradaya: m = kIt gdzie m [g] masa substacji wydzielonej na elektrodzie, k [g/(A.s)] rwnowanik elektrochemiczny, I [A] natenie prdu, t [s] czas przepywu prdu. KPIELE ELEKTRYCZNO-WODNE cz lub cae ciao zanurzone w kpieli wodnej poddaje si dziaaniu prdu staego (przykad na Rys.51).Kierunek prdu wstpujcy gdy biegun - w wanienkach koczyn grnych, a zstpujcy gdy biegun + w wanienkach koczyn grnych. PRDY MAEJ CZSTOTLIWOCI (0.5 500Hz) PRDY REDNIEJ CZSTOTLIWOCI (1000-10000Hz). Widmo promieniowania EM stosowanego w terapii termicznej: wiato widzialne ablacja laserowa podczerwie mikrofale (MW) od 100MHz do 10GHz hipertermia i ablacja termiczna, czstotliwoci radiowe (RF) od 100kHz do kilku MHz - hipertermia i ablacja termiczna, niskie czstotliwoci do kilku kHz i prd stay (DC).

Terapia termiczna Rodzaj terapii Krioterapia <-50oC w czasie >10min Diatermia 40-41oC w czasie 6-72godz (nisko temperaturowa hipertermia) Zwikszenie przepywu krwi. Wzrost metabolizmu. Hipertermia z umiarkowan temperatur 42-45oC w czasie 1560min Zwikszenie przepywu krwi w nowotworze. Zwikszenie przepywu krwi Zwikszenie czuoci tkanki na radioterapi lub chemioterapi. mier komrki. Wysoko temperaturowa hipertermia (termiczne usuwanie) >50oC w czasie >4-6min Denaturacja biaka/ koagulacja/ usuwanie (ablacja)/ odparowywanie

Mechanizm dziaania

Zamarzanie/ odtajanie. Rozerwanie bony komrkowej

Wynik

Natychmiastowe niszczenie komrki.

Przyspieszona naprawa tkanki.

Szybka (natychmiast) mier komrki

Widmo czstotliwociowe promieniowania elektromagnetycznego Czstotliw o f [Hz] Rodzaj promieniowania i zastosowanie Energia fotonu hf [eV] Jonizuj ce

>1021 1018 1015 1012 109 103 0

Promienie gamma terapia nowotworw Promienie X diagnoza Ultrafiolet sterylizacja wiato widzialne telekomunikacja i medycyna Podczerwie telekomunikacja, medycyna, grzanie i widzenie w nocy RF i MW promieniowanie (3kHz-300GHz) radar, satelity, TV, nawigacja, telefonia komrkowa, przemys (grzanie) i medycyna Pola ELF (Extremely Low Frequency) 0-3kHz silniki, pocigi, metro, kineskopy Prd stay

>106 103 1 10-3

Tak Tak Nie Nie Nie Nie

Laseroterapia Laser jest rdem wiata monochromatycznego, koherentnego (spjnego), emitowana wizka jest rwnolega i posiada moc kilka rzdw wielkoci wiksz ni konwencjonalne rda wiata. Istniej rne rodzaje laserw: gazowe, stae, pprzewodnikowe i cieczowe. Emituj one promieniowanie optyczne w penym zakresie tj. od nadfioletu do podczerwieni. W terapii wykorzystuje si promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Lasery terapeutyczne dzielimy na chirurgiczne i biostymulacyjne. Lasery chirurgiczne do niszczenia fotoablacyjnego i maj moce sigajce do GW przy impulsach trwajcych pikosekundy). Fotoablacja powoduje rozbicie zwizkw chemicznych oraz uwolnienie elektronw i jder atomowych, co daje efekt mikrowybuchu z wyparowaniem materii i z pominiciem procesw termicznych.

Innym przykadem jest terapia fotodynamiczna, w ktrej promieniowanie laserowe powoduje niszczenie tylko tej tkanki ( np. nowotworowej), w ktrej zostaa zaabsorbowana substancja zwana fotouczulaczem. Oddziaywanie promieniowania podczerwonego na organizm ludzki polega na dziaaniu ciepa, ktre powoduje zwikszony przepyw krwi ttniczej w wyniku rozszerzenia naczy wosowatych skry, zmniejszenie napicia mini, wzmoenie przemiany materii oraz pojawienie si skutkw wynikajcych z dziaania ciepa. W biostymulacji wykorzystuje si bezporednie dziaanie wiata laserowego na procesy tkankowe bez uszkodzenia tkanki. Uywa si promieniowanie z zakresu podczerwieni i czerwieni, poniewa ono najgbiej przenika do tkanek, oraz mocy 1 do 500 mW. Moc ta jest za saba aby wywoa efekt termiczny. Czas trwania impulsw generowany przez wikszo laserw nie przekracza 200 ns. Podzia medyczny laserw biostymulacyjnych: sabe do 5mW rednie od 6 do 100 mW silne powyej 100 mW

Zabiegi kontaktowe (na uszkodzonej skrze) i bezkontaktowe. Procesy zachodzce przy nawietlaniu promieniowaniem laserowym: a) odbicie i rozproszenie promieniowania - napotykajc skr ulega odbiciu od 20 do 80% padajcego promieniowania zalenie od barwy i struktury, ale te od odlegoci gowicy lasera od skry i geometrii wizki. b) absorpcja i przenikanie, ktre zale od dugoci fali oraz skadu chemicznego i budowy tkanek. Woda absorbuje promieniowanie o dugoci fali krtszej od 400 nm i duszej od 1100 nm. Pomidzy tymi wartociami znajduje si "okno optyczne, przez ktre promieniowanie wnika w gb tkanek. W oknie tym hemoglobina absorbuje promieniowanie zielone o dugoci fali 600 nm, a melanina absorbuje pasmo do 700 nm. Najgbiej docieraj fale z zakresu od 700 -1100 nm. Jest to skrajne promieniowanie czerwone i podczerwone. Wnika ono na gboko od 1-2 mm, sigaj wic do skry waciwej. Jednak 35% tego promieniowania jest absorbowana w czci zrogowaciaego naskrka, a dalsze 30 - 40 % w nastpnych warstwach. c) Przykady zastosowa laseroterapii: dziaanie przeciwblowe, ostre procesy chorobowe, zesp blowy krgosupa, w neurologii, po urazach narzdu ruchu, po operacjach, w stanach wymagajcych pobudzenia gojenia ubytkw tkankowych, w procesie regeneracyjnym, w chorobie zwyrodnieniowej staww, w gocu tkanek mikkich, w chorobach dermatologicznych ( blizny, wykwity, ylakowate owrzodzenia podudzi), w chorobach laryngologicznych, w chorobach oczu, w stomatologii.

d) Terapeutyczne lasery skadaj si ze sterownika (cz zasilajca i kontrolna) i aplikatora (laser). e) Zalet zabiegw z uyciem lasera jest brak fizycznego kontaktu narzdzia z tkankami leczonej osoby, dziki czemu praktycznie eliminuje si ryzyko zakaenia; ponadto precyzja zabiegu jest zazwyczaj znaczco wysza, ni przy uyciu technik klasycznych.

Radioterapia Wprowadzenie Radioterapia jest jedn z metod leczenia nowotworw, wykorzystujc promieniowanie jonizujce otrzymywane z uyciem akceleratorw lub rde promieniotwrczych. Powszechnie stosuje si promieniowanie X (promieniowanie hamowania), elektrony i promieniowanie gamma. Obecnie rozwija si terapia hadronowa z uyciem protonw lub jder C-12. Celem radioterapii jest wyleczenie nowotworu, przy moliwie najmniejszym uszkodzeniu tkanek zdrowych, znajdujcych si w jego pobliu. Jeeli rdo promieniowania znajduje si z dala od pacjenta metod leczenia nazywamy teleradioterapi, a gdy umieszczone jest wewntrz chorej tkanki lub w jej ssiedztwie to jest to brachyterapia. Wpyw promieniowania jonizujcego na komrk Promieniowanie jonizujce przechodzc przez orodek materialny np. tkank oddziauje z atomami i czsteczkami, jonizujc je lub wzbudzajc, czego wynikiem jest przekazywanie energii orodkowi. W ukadach biologicznych oddziaywanie to prowadzi do zmian w komrkach. Radiobiologia opisuje szczegowo te zmiany i wyjania mechanizmy dziaania promieniowania jonizujcego na ukady biologiczne..

Skutki biologiczne promieniowania zale od dawki pochonitej D[Gy] i rwnie od rodzaju promieniowania oraz od napromienianej tkanki. Dawka rwnowana (HT), zdefiniowana dla danego narzdu (tkanki), uwzgldnia rodzaj promieniowania poprzez wprowadzenie wspczynnika wagowego promieniowania (wR): HT = wR x DT,R [Sv] gdzie - suma obejmuje wszystkie rodzaje promieniowania (R), padajcego na dany narzd (tkank): DT,R jest redni dawk promieniowania ( R ) pochonit przez narzd (T). W tabeli 1 podano wartoci wspczynnikw wagowych (jakoci) promieniowania (wR).

Tabela 1. Wartoci wspczynnikw wagowych promieniowania (wR ). Rodzaj promieniowania i zakres energii Promieniowanie X i gamma (wszystkie energie) Elektrony i miony (wszystkie energie) Protony o energii powyej 2 MeV (z wyczeniem protonw odrzutu) Czstki alfa, fragmenty rozszczepienia, cikie jdra Neutrony o energii <10keV od 10keV do 100keV od 100 keV do 2 MeV od 2 MeV do 20 MeV powyej 20 MeV wR 1 1 5 20 5 10 20 10 5

Wzgldna skuteczno biologiczna Wspczynnik wagowy promieniowania (wR ) , wprowadzony w ochronie radiologicznej, zastpi wspczynnik RBE (Relative Biological Effectiveness). W jzyku polskim WSB (Wzgldna Skuteczno Biologiczna) zdefiniowany jest jako stosunek dawki promieniowania standardowego (zwykle promieniowanie X o energii 250keV), powodujcej okrelony skutek biologiczny do dawki danego promieniowania, wywoujcej taki sam skutek. Dawka rwnowana bya wyraana w remach: 1 Sv = 100rem Rozrnia si dwa rodzaje efektw wywoywanych przez promieniowanie w ukadach biologicznych:

a) efekty stochastyczne, zachodzce przypadkowo, przy czym prawdopodobiestwo zajcia ronie ze wzrostem dawki (bez progu) efekty dziedziczne i nowotwory; b) efekty deterministyczne lub zwane te nie stochastycznymi pojawiaj si po przekroczeniu dawki progowej, a wielko uszkodze ronie ze wzrostem dawki zama (katarakta), rumie skry, sterylno, zwknienie.

ICRP (International Commission on Radiological Protection) wprowadzia pojcie dawki efektywnej, biorc pod uwag fakt, e efekty stochastyczne s rne dla rnych tkanek.

Dawka efektywna (E) dla tkanki o wspczynniku wagowym wT jest rwna sumie dawek rwnowanych od napromienienia zewntrznego i wewntrznego we wszystkich tkankach i narzdach wartoci podano w tabeli 2. Dawk efektywn oblicza si z poniszego wzoru: E = wTHT = wT (wR x DT,R) [Sv] gdzie pierwsza suma () obejmuje wszystkie rodzaje tkanek, a druga wszystkie rodzaje promieniowania jonizujcego. Jednostk dawki efektywnej jest siwert [Sv]. Tabela 2. Wspczynniki wagowe tkanek wT Tkanka Gonady Jelito grube Czerwony szpik kostny Puca odek Pcherz moczowy Gruczoy piersiowe Wtroba Przeyk Tarczyca Skra Powierzchnia koci Pozostae Cae ciao wT 0.20 0.12 0.12 0.12 0.12 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.01 0.01 0.05 1.00

Gsto jonizacji wywoywanych w komrce przez promieniowanie okrelana jest przez wspczynnik LET (Linear Energy Transfer), w literaturze polskiej oznaczany jako LPE (Liniowe Przekazywanie Energii), ktrego warto podaje si w iloci energii [keV] traconej przez czstk na jednostk przebytej drogi wyraonej w m. Jednostk LPE jest [keV/m].

Zastosowanie promieniowania jonizujcego w radioterapii opiera si na wykorzystaniu powodowanych przez nie uszkodze ( w ukadach biologicznych), zwanych zmianami popromiennymi. Zmiany popromienne w komrce klasyfikuje si nastpujco: a) uszkodzenia letalne, ktre s nieodwracalne, a ich ilo wzrasta ze wzrostem LPE; b) uszkodzenia subletalne (USL), skrt w jzyku angielskim SLD (sublethal damage), ktre mog by naprawione w czasie kilku godzin po napromienieniu; c) uszkodzenia potencjalnie letalne (UPL), skrt angielski PLD (Potentially Lethal Dose), ktre pojawi si po przekroczeniu dawki mogcej potencjalnie zniszczy komrk lub j zmodyfikowa do ewentualnej naprawy w pewnych warunkach fizykochemicznych. Podstawowe zasady planowania leczenia Radioterapia opiera si na opracowaniu planu napromienienia chorego narzdu (tkanki) w oparciu o jego obraz uzyskany technik rentgenowskiej tomografii komputerowej TK, rezonansem magnetycznym ( MRI Magnetic Resonance Imaging), tomografi emisyjn pojedynczego fotonu (SPECT Single Photon Emission Tomography) lub pozytonow emisyjn tomografi (PET- Positron Emission Tomography). W procesie planowania leczenia lekarze wsppracuj z fizykami medycznymi. Gwnym celem planu napromienienia jest zapewnienie jednorodnego rozkadu dawki w chorej tkance tj, napromienianej tarczy, przy rwnoczesnym ograniczeniu nawietlania tkanki zdrowej, a w szczeglnoci narzdw wraliwych na promieniowanie. Proces planowania leczenia przedstawiono na Fig.1.1. Przykady radioterapii W teleradioterapii radioizotopowej wykorzystuje si zamknite rda promieniowania gamma. Pocztkowo stosowano rad-226 ze wzgldu na dugi okres prozpadu rwny okoo 1620 lat. Stosowanie Ra-226 stwarza niebezpieczestwo wydostawania si radioaktywnego radonu 222 w postaci gazu i dlatego zaczto stosowa cez-137 oraz kobalt-60. Cez-137 (okres prozpadu ~30 lat) emituje promieniowanie o energii 0.66 MeV. Natomiast kobalt-60 (T1/2=5.26 lat) jest rdem promieniowania gamma o energii 1.17 i 1.33 MeV.

Obecnie teleradioterapia prowadzona jest gwnie przy uyciu akceleratorw (przyspieszaczy) elektronw (wykorzystuje si elektrony lub fotony powstajce w wyniku zjawiska promieniowania hamowania) i innych czstek naadowanych (np.protony). W brachyterapii stosuje si bezporednie umieszczenie rda radioizotopowego w pobliu chorej tkanki. Rozrniamy 3 techniki tej metody: a) brachyterapi rdtkankow aplikatory z radioizotopem s wkuwane do chorej tkanki; b) brachyterapi jamow radioizotop umieszczany jest wewntrz jamy ciaa np. w macicy. c) brachyterapia rdoperacyjna i rdnaczyniowa.

Rozwj techniki afterloadingu, polegajcego na umieszczaniu w tkankach lub jamach ciaa aplikatorw, do ktrych w czasie napromienienia wprowadza si zdalnie i automatycznie rda promieniotwrcze, umoliwi stosowanie brachyterapii w leczeniu nowotworw przeyku, oskrzeli, drg ciowych. Radiochirurgia - termin ten pojawi si w latach 50-tych XX wieku gdy L. Leksell zaproponowa do leczenia zmian nowotworowych mzgu stereotaktyczn (unieruchomienie gowy pacjenta) terapi du liczb wskich wizek protonw, przecinajcych si (zogniskowanych) w jednym punkcie (miejsce pooenia nowotworu). Metod t nastpnie zmodyfikowa zastpujc protony fotonami promieniowania gamma ze rda kobalt-60. Urzdzenie zwane Gammaknife (n lub skalpel gamma) zawiera okoo 200 niezalenych rde 60 Co, z ktrych kade wyposaone jest w kolimator, zapewniajcy bardzo maa rednic wychodzcej z niego wizki promieniowania gamma. Skalpel gamma umoliwia napromienianie zmian chorobowych o rozmiarach rzdu 1-3mm. Radiochirurgia stosowana jest do leczenia zmian w obrbie czaszki (nowotwory mzgu, przerzuty do mzgu, deformacje ttniczo-ylne) i obecny swj rozwj zawdzicza rozwojowi zarwno coraz lepszych metod obrazowania mzgu jak i nowych akceleratorw terapeutycznych, umoliwiajcych modulowanie natenia wizki czstek naadowanych. Radiochirurgia jest metod charakteryzujc si mniejsz liczb powika w leczeniu nowotworw mzgu, ni neurochirurgia lub radioterapia.