DN FENOMENOLOJSi*

Douglas AliEN eviren: Dr. Mehmet KATAR Din fenomenolojisi, belli bal bir alma sahas ve yirminci yzylda dine ynelik olduka etkili bir yaklam tarz olarak ortaya km olmasna ramen, kendisiyle ilgili bir almay ekillendirmek ciddi zorluklar iermektedir. Din fenomenolojisi terimi, ortaklaa birey varsa bile, bunun ok azn paylayor gzken bilim adamlar tarafndan olduka popler hale getirilmi ve kullanlmtr. Terimin Kullanl Belli bir organizasyonu salamak amacyla, din fenomenolojisi terimini kullanan bilim adamlarn drt gruba ayrmak mmkndr. Bunlardan birinci grup, din fenomenolojisini pek ok eserde kullanld gibi en mphem, en geni ve en eletirisiz ekilde kullananlardr. Bu grubun kullanmnda bu terim, ou kez din fenomeninin ~r tetkikinden daha fazla bir manay ifade etmemektedir. Flemenk bilim adam P.D. Chantepie de La Saussaye'den skandinavyal Dinler Tarihisi Geo Widengren ve Ake Hultkrantz gibi ada bilim adamlarna kadar, ikinci grubu oluturan pek ok kii ise, din fenomenolojisini mukayeseli almann ve din fenomeninin farkl tiplerdeki tasnifi olarak anlamtr. Bu gruptaki bilim adamlar zel fenomenolojik telakkilere, metotlara ve tahkik usullerine yok denecek kadar az ilgi gstermitir. nc grubu oluturan W. Brede Kristensen, Gerardus van der Leeuw, Joachim Wach, C. Jouco BIeeker, Mircea Eliade ve Jacques Waardenburg gibi birok bilim adam, din fenomenolojisini, Religionsswissenschaft'n (Din Bilimi) iindeki zel bir bran,

* Bu yaz, eilitrln Mircea Eliade'n yapu "The Encyclopedia of Religion" adl ansiklopedinin XU272-285 sayfalan arasnda bulunan, Douglas AlIen'e ait "Pbenomenalogy of Religion" maddesinin tercmesidir.

438

OOUGLAS ALLEN

. bir disiplin veya bir metot olarak tanmlamtr. Bu, din fenomenolojisinin, yaplan din almalarna en nemli katksdr. Drdnc grupta, dini fenomenoloji anlaylar, felsefi fenomenolojiden etkilenen birka bilim adam vardr. Max Scheler ve Paul Ricoeur gibi kk bir grup bilim adam fenomenolojik yaklamlarnn ounu felsefi fenomenolojiyle tanmlamlardr. Rudolf Dtto, van der Leeuw ve Eliade gibiler ise, fenomenolojik bir metot kullanmlar ve en azndan ksmen, felsefi fenomenolojiden etkilenmilerdir. Friedrich Schleirmacher'in eserlerinden Paul Tillich'inkilere ve (Edward Farley gibi) birok ada teologun eserlerine kadar, din fenomenolojisini, teolojinin formle edilmesinde bir balang merhalesi olarak kullanan, etkili pek ok teolojik yaklamlar bulunmaktadr. Terimin Tarihi Fenomen ve fenomenoloji terimleri Greke Phainomenon ("kendini gsteren ey" veya "gzken, zuhur eden ey") kelimesinden gelmektedir. Herbert Spiegelberg'in de The Phenomenological Movement: A Historical Introduction (2. bask 1965) adl eserinin ilk cildinde ortaya koyduu gibi, fenomenoloji teriminin hem felsefi hem de felsefi olmayan kkleri bulunmaktadr. Felsefi Olmayan Fenomenolojiler: Felsefi olmayan fenomenolojilerle tabii bilimlerde, zellikle de fizik sahasnda karlalr. Fenomenoloji terimiyle bilim a;lamlar, ounlukla kendi bilimlerinin aklayc ynnn aksine, tanmlayc ynn vurgulamak istemilerdir. (Fenomenologlar, kendi yaklam tarzlarnn dini fenomenlerin yapsn tanmladn, ancak aklamadn kabul ettikleri iin, din fenomenolojisinde de benzeri bir vurgu aa karlacaktr.) Fenomenolojinin felsefi olmayan ekilde ikinci bir kullanm ise, dinlerdeki tanmlayc, sistematik ve mukayese edici almalarda ortaya kar. Bu almalarda bilim adamlar, dini fenomenler hakkndaki balca grlerini ortaya koymak ve bunlarn tipolojilerini formle etmek iin, dini fenomen gruplarn olutururlar. Mukayeseli din almas tr olarak bu fenomenoloji, felsefi fenomenolojiden bamsz kklere sahiptir. Felsefi Fenomenolojiler: Fenomenoloji terimi kaynaklara gemi ekliyle, felsefi anlamda, ilk defa Alman filozof Johann Hein-

DN FENOMENOLOltSt

439

rich Lambert tarafndan Neues Organon (Leipzig, 1764) adl eserde kullanlmtr. Sonraki dnemlerin felsefi fenomenolojisi ve din fenomenolojisiyle irtibatsz olan bu kullanmda Lambert, fenomenoloji terimini, "iIlizyon teorisi" (yanlsama teorisi) olarak tanmlamtr. , Onsekizinci yzyln sonlarnda Alman filozof mmanuel Kant tecrbenin, yani grnen ve zihnimizce oluturulan eylerin verileri olan "fenomenler" hakknda nemli analizlerde bulunmutur. Kant'n "numenler"den (yalnz akl ile idrak edilen eyler) veya bilen zihinlerimizden bamsz bir ekilde "kendinden olan eyler"den ayrd bylesi fenomenler rasyonel, bilimsel ve objektif olarakallabilir. Grnenler olarak dini fenomenler ile, fenomenolojinin tesindeki kendinden olan dini gereklik arasndaki benzeri bir aynm, birok din fenomenologunun "tanmlayc fenomenolojileri "nde grlecektir. Yirminci yzyln felsefi fenomenoloji hareketi ncesinde, fenomenoloji teriminin filozoflarca her trl kullanm, Alman filozof G. W. F. Hegel'in kullanmyla, zellikle de onun The Phenomenology of the Spirit (1807) adl eserindeki kullanmla e anlamldr. Hegel, Kant'n fenomenler-numenler ayn'nnn stesinden gelmeye kararlyd. Fenomenler, saf duyu tecrbesinin gelimemi uurundan tekaml eden ve'mutlak bilgi eklinde sona eren bilginin gerek safhalar, yani Ruh'un gelimesindeki tezahrlerdir. Fenomenoloji akln ve ruhun tezahrlerini, grnmlerini aratrmak suretiyle onun tekamln anlamaya ve bizatihi bir varlk olarak Ruh'un zn tanmaya yardmc olan bir bilimdir. Ondokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln ilk dnemlerinde baz filozoflar, fenomenolojiyi, srf bir konudaki tanmlayc almay ispatlamak iin kullanmlardr. Bylece William Hamilton, Lectures on Metaphysics (1858) adl eserinde fenomenolojiyi, tecrbi psikolojinin tanmlayc bir safhasna iaret etmek amacyla kullanmtr. Eduard von Hartmann tanmlayc bir "ahlaki bilinlilik fenomenolojisi"ni de ihtiva eden eitli fenomenolojiler oluturmutur. Amerikan filozofu Charles Sanders Perce ise, gerek ya da hayalolsun, zihinde ekillenen hereyi tanmlayc bir almay ifade etmek iin, fenomenoloji terimini kullanmtr. Terimin Iki Anlam: Richard Schmitt'in Encyclopedia of Philosophy'deki (1967) "Fenomenoloji" maddesinde iaretettii gibi felsefi altyap, fenomenolojinin iki farkl anlamn ortaya karmtr.

440

DOUGLAS ALLEN

Belirli bir konudaki herhangi bir tanmlayc alma olarak veya gzlemlenebilir fenomeni tanmlayc bir disiplin olarak fenomenloji terimi, en eski ve en geni anlam ihtiva etmektedir. Ayn zamanda bu terimin, fenomenolojik bir metodu kullanan felsefi yaklam ifade gibi, yirminci yzyla mahsus, daha dar bir anlam da bulunmaktadr. imdi ele alacamz ise, terimin, bu daha sonraki anlamdr.

Felsefi Fenomenoloji
Yirminci yzyl felsefesindeki balca ekol, hareket veya yaklamlardan biri olduu iin fenomenoloji, pek ok biimde karmza kar. Mesela, bir kimse Edmund Husserl'in "akn fenomenolojisi"ni, Jean Paul Sartre'n ve Maurice Merleau-Ponty'nin "varolucu fenomenolojisi"ni ve Martin Heidegger ile Paul Ricoeur'un "Hermenetik Fenomenolojisi"ni ayrt edebilir. Fenomenoloji bylesine karmak ve eitli olduu iin, onunla ilgili her husus her fenomenolog tarafndan kabul edilmemektedir. Fenomenolojik Hareket: Felsefi fenomenolojinin balca hedefi, anlk tecrbeyle gzken fenomenleri aratrmak, bunlar hakknda dorudan bilgi sahibi olmak ve bu suretle fenomenoloa, bu fenomenlerin temel yaplarn tanmlama imkann vermektedir. Bunu yapmakla fenomenoloji, kendisini kritik edilmemi n kabullerden kurtarmaya, nedensel ve dier eylerle ilgili izahardan kanmaya, kendisine gzken in asl manalarn tanmlamaya, sezmeye yahut yorumlamaya imkan verecek bir metot kullanmaya alr. Fenomenolojik hareketin erken dnemlerde yaplm bir formlesini, ba editr Edmund Husserl olan ve i9 i3 ile i930 yllar arasnda yaynlanan Jahrbuch /r Philosophie und Phaenomenologische Forschung (Felsefi ve Fenomenolojik Aratrmalar Yll) adl eserde grmek mmkndr. Bu eserin dier editrleri ise Moritz Geiger (1880-1937), Alexander Pfander (1870-1941), Adolf Reinach (1883-1917), Max Scheler (1874-1928) ve daha sonralar Martin Heidegger (1889-1976) ile Oskar Becker (1885-1964) gibi nde gelen fenomenologlardan mteekkildi. Husserl genellikle, fenomenolojik hareketin kurucusu ve en etkili filozofu olarak tanmlanmtr. O, 1905'lerden itibaren grenci toplamaya balam ve ilk fenomenologlar muhtelif Alman Univer"'

DN FENOMENOLOrtS!

441

sitelerinde, z~ikle de Gttingen ve Mnih'te ortaya kmtr. Husserl'in fenomenoloji zerindeki belirgin etkisi dnda en nemli fenomenologlar, hakkyla bamsz ve yaratc bir dnr olan Max Scheler ile yirminci yzyln filozoflar arasnda balca bir isim olarak ortaya kan Martin Heidegger'dir. (Aynca Heidegger, Husserl ve Scheler'in biyografilerine baknz.) Fenomenolojik hareketin I. Dnya Savana kadar olan dnemdeki balang sresi, "Gttingen Halkas" ve "Mnih Halkas"yla tanmlanm ve fenomenoloji, hareketin merkezinin Fransa'ya kaymaya balad 1930'lara kadar belirgin bir biimde Alman felsefesi olarak kalmaya devam etmitir. Jean Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty, Gabriel Mareel, Paul Rcoeur ve dierlerinin almalar sayesinde Fransz fenomenolojisi, kendisini felsefi fenomenolojideki geliqeye nderlik edecek biimde gelitirmitir. Bu fenomenolojik faaliyet 1930'lardan balayarak, en azndan 1960'lara kadar devam etmitir. Franszlarn, fenomenolojinin meselelerini ve anlayn varoluculuunkilerle birletirmeye ynelik teebbsleri de zellikle kayda deer bir husustur. Felsefi Fenomenolojinin Karakteristikleri: Din fenomenolojisiyle de zel mnasebeti olan felsefi fenomenolojinin be karakteristii yle gsterilebilir: 1- Tanmlayc Tabiat: Fenomenoloji titiz ve tanmlayc bir bilim, bir disiplin veya yaklam olmay hedef edinir. "Zu den Sachen!" ("eylerin bizzat kendisi hakknda!") eklindeki fenomenolojik slogan, 'felsefi teori ve telakkilerden, mevcut tecrbeye grndkleri ekliyle fenomenleri dorudan sezme ve tanmlamaya ynelme kararn ifade eder. Fenomenoloji, kendilerini ifade ettikleri ekliyle fenomenlerin yapsn ve Deeri tecrbenin temelindeki asli yaplan tanmlamaya alr. Fenomenoloji, sadece akli olann gerek olduunu iddia eden, bylece akli yetiler ve kavramsal analizlerle felsefi bir zihin igaline urayan (zihni dogmalar edinen) birok felsefe ekolnn aksine, beeri tecrbedeki fenomenal tezahrlerin btnln doru bir biimde tanmlamaya odaklanmtr. ndirgemecilikten (Reductionism) kanmaya alan ve ou kez fenomenolojik parantez iine alma (epoche) zerinde srarla duran tanmlayc bir fenomenoloji, tecrbenin eitliliini, karmakln ve zenginliini tanmlar. 2- lndirgemecilie (Reductionism) Kar Olma: ndirgemecilie kar olma (Antireductionism) bizi, fenomen lerin spesifikliini

442

OOUGLAS ALLEN

ve eitliliini renmekten alkoyan kritik edilmemi n yarglardan kurtarmaya, bylece geniletilmi ve derinletirilmi olan anlk tecrbeye ulatrmaya ve bu tecrbenin daha salkl bir biimde tanmlanmasn salamaya almaktadr. Mesela Husserl, mantn kurallarn psikolojinin kurallarndan karmaya ve daha geni manada, btn fenomenleri, psikolojik fenomene indirgemeye kalkan "psychologism"e olduu gibi, indirgemeciliin de btn ekillerine sava amtr. Fenomenologlar, geleneksel tecrbeciliin ve indirgemeciliin dier ekillerinin basitletirme tavrna kar km, fenomenleri samimiyetle, salt fenomenler olarak ele almay ve bunlarn gerek anlamlaryla ifade ettikleri eyleri bilmeyi ama edinmilerdir. 3- Ynelmilik (intentionality): Bir zne, daima bir nesneyi "ama edinir" ve ynelmilik (intentionality), bir eyin bilinci olarak btn bilincin zelliine delalet eder. Bilincin btn eylemleri bir eyin tecrbesine, yani kastedilen Qbjeye yneliktir. Bu terimi hocas Franz Brentano'dan (1838-1917) alan Husserl iin ynelmilik, bilincin fenomenleri nasloluturduunu tanmlamann bir yoludur. 4- Parantez iine Alma (Braeketing): Pek ok fenomenolog iin, ynelmi anlk tecrbenin indirgenemezlii hususundaki indirgenmezci srar, bir "fenomenolojik parantez iine almalnn (epoche) kabuln gerektirir. Bu Greke terim, kelime manasyla "kanma" veya "verilen hkm bir tarafa brakma" anlamna gelmekte ve bu, ou kez bir "parantez iine alma" metodu olarak tanmlanmaktadr. Fenomenologlar ancak, kritik edilmeden kabul edilmi "tabii dnyay" parantez iine almak, tetkik edilmemi "tabii bak alarmza" dayanan inan ve hkmlerimizi bir tarafa brakmak suretiyle, anlk tecrbenin fenomenlerinden haberdar hale gelebilir ve bu fenomenlerin temel yaplarna nfuz edebilirler. Bazen epoche Kelimesi, tmyle n kabulsz, bir bilimin veya felsefenin hedefi olan terimlerle formle edilir. Ancak pek ok fenomenolog, bylesi bir parantez iine almay, kritik edilmemi n kabullerimizin varln tmyle inkar etmekten ok, fenomenologlar bu n kabullerden kurtarma veya kendi n kabulle~imizi akla kavuturup aydnlatma amac ola:ak yorumlamtr. Ister Husserlci akn indirgeme tekniiyle, isterse dier ekillerle olsun, fenomenolojik parantez iine alma (epoche), sadece fenomenologlar tarafn: dan "icra edilmemektedir". O, yap ve manalara vakf olma imkan veren, baz zeletiri ve farkl bak alaryla test etme metodlarn ihtiva etmelidir.

DN FENOMENOLOltS!

443

5- Eidetic Visian: zlerin sezgisi ou kez, Greke'deki eidos terimiyle irtibatlandnlan "eidetic vision" veya "eidetic reduction" ile tanmlanr. Husserl bu terimi, "evrensel mahiyetler"i ifade eden Eflatuncu kullanm ekliyle almtr. Bu tr mahiyetler, eylerin "nelii"ni, yani fenomenlerin zaruri ve deimez hususiyetlerini ifade eder. Bu hususiyetler ise, fenomenleri belli bir trn fenomenieri olarak tanmamza imkan verir. Fenomenolojik metodun yukarda zikredilen be karakteristiinden ynelmilik ile parantez iine alma (epoche), merkezi neme sahip olmalarna ramen, fenomonologlarn hepsi tarafndan kabul edilmi deildirler. Bununla beraber, hemen hemen btn fenomenologlar, indirgeme kart olan ve temel yaplara vakf olmay ihtiva eden tanmlayc bir fenomenolojiyi desteklemitir. Bunun arkasndan, dini tecrbe fenomenlerini devreye sokmak suretiyle, bylesi temel yap ve anlamlara vakf olabilmek iin kullanlan genel fenomenolojik prosedrn ksa bir forml asyon u gelmektedir. "zleri sezme"de (Wesensschau) fenomenolog, belli fenomenlerde ekillenen temel yaplar tefrik etmeye alr. O, bu ie, belli verilerle, yani ynelmi tecrbelerin tezahrleri olarak, spesifik fenomenlerle balar. Fenomenolojik metodun asl amac, baz verilerde somutlatnlm asl "ne"lii veya yapy ifa etmektir. Bir kimse "serbest deime" (free vanation) metoduyla manaya nfuz edebilir. Fenomenologlar, belli fenomenlerin bir varyantn tekil ettikten sonra, fenomenlerin temel manasn oluturan deimez z aratnrlar. Serbest bir dnm srecine maruz kalan fenomenler, arzi veya gereksiz olduu dnlen belli ekiller alrlar. Bu anlamda fenomenolog, bu arzi veya gereksiz ekiller tarafndan konmu snrlar, bir fenomenin verilerinin, temel karakterini veya ynelmiliini yoketmeksizin aabilir. Mesela, dini fenomenlerin bir byk trnn deiimi, monoteizmin biricik yaplarnn, btn dini tecrbenin asl zn veya evrensel yapsn oluturmadn ortaya karabilir. Fenomenolog, fenomenlerin, verilerin temel "ne"liini veya ynelmiliini ortadan kaldrmadan kimsenin byle yaplar aamayaca veya kaldramayaca anlamda esas kabul edilen ekiller aldn tedricen farkeder. Mesela serbest dnm, "aknln" baz temel yaplarnn, dini tecrbenin deimez bir ilgisini oluturduunu ilham edebilirdi. Evrensel z kavrandnda fenomenolog, eidetic sezgiyi veya ze bak uygulamtr.

444

DOUGLAS ALLEN.

Husserl, btn fenomenlerin uur tarafndan oluturulduunu, zleri sezmemizde baz gerek belirli verileri hari tutabileceimizi ve "saf ipkan" (pure possibility) sahasna geebileceimizi iddia etmitir. ze bak metodunu kullanan pekok fenomenolog, tarim fenomenlerin bir eit ncelie sahip olduunu, Husserl'in hayal . mahsul deiimi yerine, tarihi verilerin gerek bir deiimini koymamz gerektiini, baz fenomen leri n ise tarafmzdan oluturulmad, aksine onlarn, alglanmzn ve yarglarmzn kayna olduunu ileri srmtr. Felsefi fenomenologlardan (Philosophical Phanemenohogists) sadece birka din fenomenolojisine fazla ilgi gstermi olmasna ramen, felsefi fenomenolojinin lugatesinin bir ksm ve muhtelif durumlarda metodolojisinin de bir ksm din fenomenolojisini etkilemitir.

Din Fenomenolojisi ve Dinler Tarihi

Modem anlamda bilimsel din almalar, muhtemelen onsekizinci yzyln sonlarnda ve byk oranda Aydnlanma Dnemi'nin rasynel ve bilimsel tavnnn bir sonucu olarak balamtr. Ancak bu alann ilk byk simas Max Mller'di (1823-1900). Max Mller din bilimini (Religionsswisschaft), din sahasndaki teolojik ve felsefi almalarn kural koyucu tabiatndan ayn olarak, tanmlayc ve objektif bir bilim olarak tasavvur etmitir. Uluslararas Dinler Tarihi Dernei, Almanca'daki Religionsswissenschaft terimi karlnda "history of religions" (dinler tarihi) terimiyle birlikte "general science of religions" (genel din bilimleri) terimini kullanmasna ramen, bu terime ngilizce tam bir karlk bulunamamtr. Bylece, history of religions (dinler tarihi) terimi, farkl yaklamlar kullanan, ihtisaslam birok dsiplini ihtiva eden bir almalar sahasn adlandrmada kullanlmtr. Bazen de P.D. Chantepie de la Saussaye (1848-1920), zel bir bilim dal olarak din fenomenolojisinin kurucusu saylmtr. Saussaye'ye gre tarih ile felsefe arasnda arac bir konumda olan din fenomenolojisi, "muhtelif dini fenomenleri toplamay ve gruplandrmay " da ieren, tanmlayc ve mukayese edici bir yaklarndI. Din biliminin kurucularndan biri olan c.P. Tiele (1830-1902) ise, fenomenolojiyi, din bilimlerinin felsefi boyutunun ilk merhalesi olarak tasavvur etmitir.

DN FENOMENOLOlIst

445

C. Jouco Bleeker (1898-1983) ise, din fenomenolojisinin trn birbirinden aynr. Bunlar; kendisini dini fenomenleri sistemletirmeyle snrlayan tanmlayc fenomenoloji, dinin farkl tiplerini oluturan tipolojik fenomenoloji ve dini fenomenlerin temel yaplarn ve anlamlarn aratran fenomenolojinin spesifik anlamdr. Din fenomenolojisinin, dinler tarihilerinin hem fikir gzkt bir zellii ise, onun yaklamyla daima sistematik olarak tanmlanan umumilik yndr. Widengren'e gre din fenomenolojisi, "btn farkl dini fenomenlerin uyumlu bir izahn ve bu nedenle de dinler tarihinin uyumlu bir btnln" amalar. Tarihi yaklam, ayn dinlerin geliiminin tarihi bir analizini salar; fenomenoloji ise, "sistematik sentezi" salar. talyan dinler tarihisi Raffaele Pettazzoni (1883-1959), din bilimini tanmlayan farkl metodolojik eilimleri ve itirazlar, tarihi ve fenomenolojik eklindeki iki yorumlayc duruma dayanarak biimlendirmeye almtr. Bir yandan dinler tarihi, "kesin olarak neler olduunu ve gereklerin nasl meydana geldiini" ortaya karmaya almaktadr. Ancak o, bunu yaparken ne vuku bulan eylerin anlamyla ilgili derin bir anlay ne de dini olann manasn vermektedir. nk bu anlay ve mana, ancak fenomenolojiden gelmektedir. Dier yandansa fenomenoloji, etnoloji, filoloji ve dier tarih disiplinleri olmakszn yapamamaktadr. Bundan dolay da Pettazzoni'ye gre, fenomenoloji ve tarih, din bilimi btnnn tamamlayc iki vechesidir. Byk Din Fenomenologlar: Biz burada alt etkili din fenomenologunun yaklam ve yazlann ele alacaz. Bunlar W. Brede Kristensen, Rudolf Otto, Gerardus van der Leeuw, Friedrich Heiler, C. Jouco Bleeker ve Mircea Eliade'dr. Ayn ekilde bu fenomenologlardan en etkili olan nn, Otto, van der Leeuw ve Eliade'n ska yaptklar muhtelif , eletirilerini de kaydedeceiz. (BIeeker, Eliade, Heiler, van der Leeuw, Otto ve bu makalede zikredilen dier bilim adamlarnn yannda, Kristensen'in de eserlerinin daha aynntl bir biimde ele aln iin, bu yazarlarn biyografilerine baknz.) W. Brede Kristensen: Chantepie de la Saussaye ve Tiele'den, van der Leeuw ile Norveli gmen Kristensen'e ve Bieeker ile dierlerinin son dnem yazlarna kadar uzanan izgiden grlecei

446

OOUGLAS ALLEN

gibi, din fenomenolojisi sahasnn byk bir ksm Aemenk geleneinin etkisi altnda kalmtr. Bazan bu izgi, Nathan Sderblom (1866-1931) gibi fenomenologlan dahil etmek iin, Aemenkskandinav gelenei eklinde geniletilir. Bir Msr ve eski tarih dinler uZman olan W. Brede Kristensen (1867-1953), fenomenolojideki tanmlayc yaklamn ekstrem (u) bir taslan oluturmutur. Kristensen'e gre genel din biliminin bir alt basama olarak fenomenoloji, tanmlayc, fakat kural koyucu olmayan sistematik ve mukayeseli bir yaklamdr. Kristensen, dine ynelik yaygn pozitivist ve tekamlc yaklamlann aksine, muhtelif metinlerdeki "derun mana"y ve din deerleri kavramak iin, verileri toplamada gereklerin tarihi bilgisini fenomenolojik "empati" ve "duygu" ile birletirmeye almtr. Fenomenolog, mminlerin imann yegane "din gerek" olarak kabul etmelidir. Fenomenolojik anlay kazanmak iin, mminlerin tamamen hakl olduunu kabullenmeli ve kendi deer yarglanmZI onlann tecrbeleri zerine bina etmeye almaktan kanmalyz. Dier bir deyile fenomenolojimizin asl amac, mminlerin kendi imanlann nasl anladklannn tanmlanmasdr. Mminlerin kendi imanlanna atfettikleri mutlak. deere saygl olmalyz. Bizim, bu din gereklik hakkndaki anlaymz, daima tahmin veya grelidir. nk biz, bakalannn dinini tam olarak onlann hissettii ekilde hissedemeyiz. Bilim adam, "mminlerin inancn" tanmladktan sonra asli yaplanna gre fenomenleri tasnif edip, mukayeseli deerlendirmelerde bulunabilir. Ancak fenomenlerin aslna ve deerlendirmelerine ynelik btn aratrmalar, yorumlaycnn deer yarglann gerektirir; bu ise tanmlayc fenomenolojinin snrlannn tesindedir.
Rudolf OUo: Rudolf tto'nun (1869-1937), din fenomenolojisine yapm olduu birbirine bal iki metodolojik katknn zerinde durulmaya deer. Bunlardan biri onun, din tecrbenin evrensel ve temel yapsnn fenomenolojik tanmn ieren tecrb yaklamdr. Dieri ise, din tecrbenin yegane, blnmez ve kutsal vasfna sayg duyan indirgeme kartldr.

Otto, btn din tecrbenin temel yapsn ve manasn ortaya karmak iin, evrensel kutsal unsurunu, mana ve deerin yegane apriori kategorisi olarak tanmlar. 0, numen ve numinous kavramyla ahlaki ve rasyonel ynleri olmakszn "kutsal" kavramn ifa-

DN FENOMENOLOltSt

447

de etmektedir. Dinin ahHiki ve rasyonelolmayan ynlerini bu ekilde vurgulamakla o, dini tecrbenin evrensel zn oluturan rasyonel ve kavramsaln dndaki "anlam fazlal"n ayrmaya alr. Bu tr bir yegane rasyonelolmayan tecrbe, tanmlanamayaca veya kavramsallatrlamayaca iin, sembolik ve analojik tanmlamalar, okuyucudaki kutsaln tecrbesini dolayl biimde antrmaya yneliktir. uurun apriori bir yaps olarak kutsaln dini tecrbesi, bizde bulunan kutsal duygusu, yani bizde mevcut olan apriori kutsal bilgisi kaabiliyeti sayesinde yeniden uyandrlabilir veya hatrlanabilir. . Bu hususta Otto, dini tecrbeninevrensel bir yapsn formle eder. Bu formlasyonda femomenolog, kutsal ynleri sayesinde otonom dini fenomenleri ayrt edebilir; zel dini tezahrleri dzenleyebilir ve analiz edebilir. Otto, kutsaln tecrbi varlna tam ballktaki "yaratlm duygumuza" (creature feelings) iaret eder. Bu emsalsiz (sui generis) dini tecrbe, nitelik olarak tek ve akn olan "tamamen bir bakasnn" (ganz Andere) tecrbe edilmesi olarak tanmlanr. Otto'nun, dini tecrbenin yegane apriori mahiyeti hususundaki bu sran onun indirgenmezciliini gsterir. O, pek ok yorumun entellektel, rasyonalist tarafgirliine kar km; dini fenomen leri linguistik, antropolojik, sosyolojik, psikolojik analizlerle yorumlayc emalara ve eitli tarihsel tasanmlara indirgem~yi reddetmitir. Dinin zerklii hususunda indirgenmez dini fenomenlerin manasn yorumlamaya msait yegane ve zerk olan bir fenomenolojik yaklama duyulan ihtiya, genellikle din fenomenologlarnn ou tarafndan kabul edilmitir. . eitliyorumcular, ok dar tasarland iin Otto'nun fenomenolojik yaklamn eletirmitir. Bu tenkitilere gre Otto'nun yaklam, baz mistiki ve dier "ekstrem" tecrbeler zerinde odaklanmtr. Ancak onun bu yaklam, ne dini verilerin eitliliini ve karmakln yorumlamaya yetecek miktarda kapsamldr ne de dini fenomenlerin zel tarihi ve kltrel ekilleriyle yeterince ilgilenmektedir. Tenkitiler ayn zamanda, Otto'nun projesinin apriori tabiatna; fanomenolojisindeki kiisel, Hristiyan, teolojik ve apolojetik maksatann etkisine kar kmaktadrlar. Van der Leeuw, Otto'nun indirgenmezciliinde onunla hem fikir olmakla beraber, dini fenomenlerin muazzam eitliliini aratrmak ve sistemletirmek suretiyle onun fenomenolojisini geniletmeye almtr.

448

OOUGLAS ALLEN

Gerardus Van der Leeuw: Eric J. Sharpe, Comparatiye Religion adl eserinde yle demektedir: "1925 ile 1950 yllar arasnda din fenomenolojisi, neredeyse tamamen Flemenk bilgin Gerardus Van der Leeuw (1890-1950)'n adyla ve 'onun Phiinomenologie der Religion kitabyla zde hale gelmitir." Van der Leeuw'n . kendi fenomenolojisine tesirini kabul ettii pek ok etmen arasndan zellikle dikkate deer olan Alman filozof Wilhelm Dilthey'in (1833-1911) tefsir ilmi (hermeneutics) ve anlama (verstehen) kavram konusundaki yazlardr. , Muhtelif yazlarda, zellikle de "Fenomen ve Fenomenoloji" ile "Din Fenomenoloji~i" blmlerini ihtiva eden Phiinomenologie der Religion'n (1933; ngilizceye Re'ligion in Essence and Manifes- . tation adyla tercme edilmitir, 2. bask 1963) son sznde van der Leeuw, fenomenolojik yaklanunn faraziyelerini, kavramlarn ve merhalelerini tanmlamaktadr. Bu Flemenk bilgine gre fenomenolog, dini fenomenlerin zel maksadna sayg gstermeli ve fenomeni sadece "gze ne grnyorsa" o, olarak tanmlamaldr. Fenomen, suje ile obje arasndaki ilikiyle elde edilir; yani onun "btn z", bir kimseye grnyle elde edilir. Van der Leeuw, fenomenologun tanmlayc bir fenomenolojinin de tesine gemesini salayacak hassas ve karmak bir feno.menolojik metot nermitir. Onun metodu, dini fenomenleri anlamada bir zaruret olarak sistematik murakabeyi, yani "fenomenin hayatmza sokulmasn" icap ettirmektedir. Jacques Waardenburg, Classical Approachesto the Study of Religion (1973-1974) adl eserinin ilk cildinde bu fenomenolojik-psikolojik metodu "sezgiye klavuzluk edecek ve annda anlamaya gtrecek 'tecrbi' bir metot", ve yine "dini anlamlar yeniden tecrbe etme psikolojik teknii sayesinde oluturulan ideal tipler vastasyla dini fenomenlerin tasniti" olarak tanmlamaktadr (sf. 57). Van der Leeuw'a gre fenomenoloji, fenomenolojik anlaytan nce gelen ve fenomenolou yeterli verilerle destekleyen tarihi aratrmayla birletirilmelidir. Fenomenoloji "en dikkatli filolojik ve arkeolojik aratrmalarn daimi tashihine" ak olmaldr. Byle bir tarihi kontrolden kendisini uzak tuttuu takdire "o, saf sanat veya bo hayal haline gelir" (Van der Leeuw, 1953, (2.2, sf. 677). Van der Leeuw'n, dini kudreti n (power) her dini formun temelinde bulunduu ve dini olan vasflad hususund~i vurgusuna zel dikkat gsterilmelidir. Fenomenoloji insann, Ilahi Kudret'le olan ili-

oN FENOMENOLOltSt

449

kisinde nasl davrandn tanmlar (Van der Leeuw, 1963, C.L, sf.19l). Holy, sanctus, taboo ve dier terimler hep birlikte ele alndnda, btn dini tecrbede meydana gelen "tuhaf, 'bambaka' ilahi bir kurdetin insan hayatna girmesi olaym tanmlar". Van der Leeuw'un Hristiyani bak asnn etkileri genellikle, onun, dini yap ve manalar anlamay salayacak olan fenomenolojik metod analizinin temelini tekil eder. Mesela o, "iman ile bilimsel tarafszln bir dierinin reddini gerektirmediini" ve "btn anlayn teslimiyetci bir sevgiye dayandn" iddia etmektedir . (van der Leeuw, 1963 C.2, sf. 683-684). Gerekte van der Leeuw kendisini, hereyden ok bir teolog olarak kabul et111~kte din feve nomenolojisinin insan hem antropolojiye hem de teolojiye gtrdn sylemektedir. Pekok bilim adanu, onun din fenomenolojisinin byk bir ksnunn teolojik terimlerle yorumlanmas gerektii sonucuna varmtr. Tenkitiler, dini verilerin fevkalade bir kolleksiyonu olan Religion in Essence and Manifestation'a olan hayranlklarn sk sk ifade ederlerken, van der Leeuw'n din fenomenolojisine pek ok itirazlar yneltmilerdir. nk onun fenomenolojik yaklanu, ou kez olduka subjektif ve bir hayli speklatifolan eitli teolojik, metafizik faraziyelerin ve deer yarglarnn zerine kurulmutur. Yahut onun bu yaklam, dini fenomenlerin tarihi ve kltrel balanun ihmal etmekte ve tecrbeye dayal aratrmaya ok az deer vermektedir. Friedrich Heiler: Mnih doumlu olan Friedrich Heiler (18921967) ibadet, nemli dini ahsiyetler, ekmenizm, btn dinlerin birlii ve bir tr global din fenomenolojisi alanndaki almalaryla tannmaktadr. Heiler'e gre fenomenolojik metod, dinin zahirinden zne doru giden bir metod takip eder. Her yaklanun n kabulleri olmakla beraber, din fenomenolojisi her eit felsefi aprioriden kanmal ve sadece indktif metotla uyumlu olan varsaymlar kullanmaldr. Heiler'in teolojik olarak oluturulmu din fenomenolojisi, "empati"nin (bakalarnn duygularn anlama hali) vazgeilmez nemini vurgulamaktadr. Fenomenolog, verilerde ifade edilen btn dini tecrbe ve dini gereklere sayg, tolerans ve sempati anlayn gstermelidir. Gerekte, fenomenologun kiisel dini tecrbesi, dini fenomenlerin btnln empatik olarak anlamann bir n artdr.

450

DOUGLAS ALLEN

C. Jouco Bleeker: nceden zikredildii gibi Bleeker, din fenomenolojisini ayn tip veya ekole aynro Bunlar; deskriptif, tipolojik ve (kelimenin zel anlamyla) fenomenolojiktir. Bu ok spesifik yaklam andan din fenomenolojisi, ikili bir anlama sahiptir: Din fenomenolojisi, van der Leeuw'n, Religion in Essence and Marifestation ve Eliade'n Patterns in Comparative Religion' gibi monografileri ve el kitaplann meydana getiren bamsz bir bilimdir. Fakat ayn zamanda o, fenomenolojik parantez iine alma . (epoche) ve eidetic gzlem gibi prensipleri kullanan bilimsel bir metottur. Bleeker, dini yaplan anlamada bylesi teknikleri sk sk kullanmak ve bu tr terimlerin Husserl ile ekolnn felsefi fenomenolojisinden dn alndn kabul etmekle beraber, bu terimlerin din fenomenolojisince, sadece mecazi anlamda kullanldn iddia eder. Bleeker'a gre din fenomenolojisi, fenomenlere ynelik sezgi hissiyle doru tanmlamalarda bulunm~ iin eletirel bir tutum ile merak birletirir. Onun nazannda din fenomenolojisi, felsefi zlemlerin olmad tecrbi bir bilimdir; ve bu bilim, faaliyetlerini felsefi fenomenolojininkiler ile antropolojininkilerden ayrmaldr. Bleeker, dinler tarihilerinin ve din fenomenologlannn, metod konulannda felsefi speklasyonlarla uramamalan gerektii ikaznda bulunur. Bleeker, "din fenomenolojisinin, felsefi bir disiplin olmadn, tersine bu fenomen lerin dini manasn anlamak amacyla tarihi gereklerin bir dzenlemesi" olduunu ifade etmektedir (Bianchi-Bleeker ve Bausani'de Bleeker, 1972). Belki de Bleeker'in fenomenoloji hakkndaki grlerinin en iyi bilinen formlasyonu, onun dini fenomenlerin theoria, Logos entelecheia eklindeki boyutuna ynelik bir aratrma olarak, din fenomenolojisinin grevi hakkndaki analizleridir. Fenomenlerin theoria's "gereklerin zn ve nemini ortaya karr". O, tecrbi bir temele sahiptir ve dinin muhtelif ynlerinin manalarn anlamay salar. Fenomenlerin logos'u, "dini hayatn farkl ekillerinin yapsna nfuz eder". Logos, gizli yaplann "mutlak derun kanunlara gre ina edildiini" ve dinin "daima derun bir mantkla belli bir yapya sahip olduunu" gstermek suretiyle bir objektiflik duygusu oluturur. Bleeker'in fikrinin en orijinal yan ise, entelecheia ile ilgilidir. Buna gre fenomenlerin entelecheia's "kendisini dinamiklerde, yani insanln din hayatnda grlebilir gelimelerde" veya "teza-

DN FENOMENoLmtst

451

hrleri vastasyla zn kendisini ortaya koyduu olaylarn aknda gsterir". Sk sk ifade edildii gibi fenomenoloji kendisini tarihi deiimden aynr ve temel yaplara, anlamlara daha statik bir bak oluturur. BIeeker entelecheia terimiyle, dinin statik deil, fakat "yenilmez, yaratc ve kendi kendini yenileyici bir g" olduunu vurgulamak istemitir. Din fenomenologu, fenomenlerin dinamiklerini ve dinlerin gelimelerini aratrmada dinler tarihileriyle ok yakn bir ekilde almaldr. . Mircea Eliade: Bu dinler tarihisi ve dini sembollerin yorumcusuna gre din, "kutsaln tecrbesine iaret etmektedir." Fenomenolog, hierophaniler ya da dier deyile kutsaln.tezahrlerini aklayan tarihi dkmanlarla alr; verilerle ifade edilen mevcut durumu ve dini manay zmlerneye gayret eder. Kutsal ile kutsal olmayan kavramlar, "varln dnyadaki iki eklini ifade eder". Din ise, daima, akn deerlerin "fevkalbeer" dnyasn tecrbe etmek suretiyle, dindar insan (homo religiousus) izafi, zaman ve mekanla kaytl, cismani ve "kutsalolmayan" dnyaya stn klma teebbsn gerektirir. Eliade'n baz almalar, Bleeker'in asli yaplar ve man~ilar tanmlayp tasnif edici monografleri meydana getiren bamsz bir disiplin olarak, din fenomenolojisine ykledii birinci anlam erevesinde deerlendirilebilir. Eliade'n bu almalar unlardr: Dini sembolizmin farkl ekillerindeki birok morfolojik alma; yaratl ya da kozmolojik manada mit ile rnek bir modelolarak ilev gren mit hakkndah yorumlar; balang kabilinden olan ritellere ynelik tavr; kutsal mekan, kutsal zaman ve kutsal tarihe dair analizler; yoga, amanizm, simya ve dier "ok eski" fenomenler gibi dini tecrbenin farkl tiplerine ynelik muazzam almalar. Eliade'n yaklamna temel tekil eden aada ele alacamz metodolojik prensip gznnde bulundurulduunda, Bleeker'in zel bir metot olarak din fenomenolojisine vermi olduu ikinci anlam n plana kar. Bu prensipler, Eliade'n, "kutsaln indirgenmeyeceine" dair faraziyesi, kutsallatrmann evrensel yaps olarak "kutsaln diyalektii" hakkndaki vurgusu ve din manay yorumlamada kulland hermenetik ereveyi oluturan dini sembollerin yapsal sistemini ortaya koymasdr. Dini olann indirgenemeyecei faraziyesi, fenomenolojik parantez iine almann (epoche) bir eklidir. Fenomenolog, dini feno-

452

DOUGLAS ALLEN

menlerin manasn anlama ve yorumlama teebbsnde, verilerin tabiatna uygun indirgenmezci bir metot kullanmaldr. Ancak tek bana referansn dini olmas veya yorumun dini "ll" olmas, verilerde ifade edilmi olan zel, indirgenmez dini ynelmilii tahrif etmez. Kutsaln diyalektiinin evrensel yaps, Eliade'a, dini olan fenomenleri, dini olmayanlardan ayrt etmenin temel kriterlerini verir. Mesela, daimi bir kutsal-kutsal olmayan ikili taksimi ve belli bir da, aa ya da ahs gibi hierofanik. nesnelerin aynl vardr. Bu ayrm, kutsaln kendisiyle tezahr ettii vastadr. Akn olan kutsal, genellikle snrl, fani, zamanla kaytl ve kutsalolmayan bir eyde tecessm etmek suretiyle, paradoksalolarak kendi kendini snrlandrr. Bylece dindar kii kadir, yce, manidar ve kural koyucu olarak kutsal takdir eder ve seer. ' Sembolizmin veya sembolik yaplarn merkezi durumu, Eliade'n yapsal hermenetikleri iin fenomenolojik ortam oluturur. Sembollerin karakteristikleri arasnda unlar sayabiliriz: 1) Bu sembollerin mant; Bu mantk, farkl sembollerin bir araya gelerek uyumlu sembolik sistemler oluturmasna imkan salar. 2) Bu sembollerin deer eitlilii; Bu eitlilik vastasyla semboller, anlk tecrbe dzeyinde aikar olmayan, yapsalolarak uyumlu bir takm anlamlar, annda ifade ederler. 3) Bu sembollerin "birle (tir)me fonksiyonu". Bu fonksiyonla semboller, farkl fenomenleri bir btn veya bir sistem haline getirir. Sembollerin bu otonom, evrensel ve uyumlu sistemleri, genellikle Eliade'n, dini manay yo-, rumIamadaki fenomenolojik erevesini olutururlar. Mesela o, gne ve, ayla ilgili dini bir fenomenin manasn, o fenomeni, sembolik ortaklklar olan gne ve ayn ait olduu yapsal sistem ierisinde yeni bir yer vermek suretiyle yorumlar. Eliade'n hayranlar da bulunmakla beraber, birok bilim adam, onun dinler tarihini ve din fenomenolojisini nemsememi ya da muhalif olmutur. En ok yaplan tenkit ise onun, metodolojik adan eletirelolmad, ya da zel tarihi ve tecrb verilere dayanmayan kapsaml, indi ve subjektif genellemeler yaptdr. Tenkitiler ayn zamanda ollU, yaklamnn farkl normatif yarglardan ve farazi ontolojik durumdan etkilenmediiyle sulamlardr. Bu ise dini olan, tarihi olmayan varlk trne ve baz Doulu ok eski fenomenIere bir tr taraftarl ifade etmektedir.

DN FENOMENOLms

453

Din Fenomenolojisinin zellikleri ve Eletirileri: Bir ksm biraz nce zikredilen aada bahsedilecek nitelikler, ounlukla din fenomenolojisinin de zellikleridir. Bu zellikler, din fenomenolojisinin, mukayeseli, sistematik, tecrbi, tarihsel, vasflayc bir disiplin ve yaklam olarak tanmlanmas; indirgenmezci iddialar ve otonom tabiat; ynelmilik ve parantez iine almann (epoche) felsefi fenomenolojik tasavvurlarn benimsemesi; empatik, duyguda (sympathetic) anlama ve dini sorumluluk hususundaki srar; asl yaplara ve anlamlara vakf olma iddiasdr. Bu zelliklerden bir ksm temelde din fenomenolojisiyle ilikili olanlardr; dierleri ise din fenomenologlarnn da ou tarafndan kabul edilmekle beraber, dinler tarihilerince benimsenir. . Mukayeseli ve Sisterrutik Yaklam: Daha nce de iaret ettiimiz gibi, din fenomenolojisinin, dini fenomenleri tasnif ve sistematize etmeyle ilgilenen ok genel bir yaklam olduu hususunda genel bir ittifak vardr. Yine ayn ekilde bu disiplinin mukayeseli bir yaklam kulland hususunda da yaygn bir ittifak bulunmaktadr. Baz fenomenologlar, ancak kendi din fenomenolojilerini mukayeseli dinlere muadil olarak tavsif etmitir. Fakat bylesi basit bir tanmlamay reddeden bilim adamlar bile, ancak fenomenologlarn, dini fenomenlerin nemli farklln aklayan ok saydaki dkman mukayese ettikten sonra, temel yaplara ve manalara vakf olabileceklerini ileri srmlerdir. Empirik Yaklam: Bleeker, Eliade ve daha bir ok din fenomenologu, apriori faraziyelerden ve hkmlerden bamsz olan tecrbi bir yaklam kullanmaya devam etmilerdir. ou kez "bilimsel" ve "objektif' olarak tavsif edilen bylesi bir tecrbi yaklam, nce dini dkmanlar toplar ve sadece tecrbi verilerin ortaya koyduu eyleri tavsif etmek suretiyle dini fenomenleri deifre etmeye devam eder. Bu fenomenologlar daima, temel tipolojiler ve evrensel yaplar hakkndaki keiflerinin tecrbi ve indktif genellernelere dayandn iddia etmilerdir. Din fenomenolojisine yneliken sk saldnlardan biri de onun tecrbi olarak temellendirilmedii ve bu nedenle indi ve subjektif olduu, bilimselolmaddr. Tenkitiler, evrensel yaplarn ve manalarn tecrbi verilerde bulunmad ve fenomenolojik bulularn tecrbi dorulama testlerine tabiklnmad ithamnda bulunmaktadrlar. Tarihi Yaklam: Din fenomenologlar daima, yaklamlarnn, sadece tarihi aratrmalarla ibirlii yapmas ve tamamlayc olmas

454

OOUGLAS ALLEN

gerektiini deil; fakat ayn zamanda, din fenomenolojisinin esasl . biimde tarihl olduunu da kabullenmilerdir. Btn dini veriler, ayn zamanda tarihidir; nk tarihi bilinmeden hibir fenomen anlalamaz. Fenomenolog, dini fenomenin iinde tezahr ettii zel tarihi, kltrel ve sosyo-ekonomik balarndan haberdar olmaldr. Bununla beraber, tenkitiler, din fenomenolojisini sadece tarihi olmonakla deil, ayn zamanda tarih aleyhtar olmakla da sulamaktadrlar. Bunun gerekesi ise, fenomenolojik metodun hem spesifik tarihi ve kltrel balan ihmal etmesi, hem de metodolojik ve hatta ontolojik adan ncelii, tarihi olmayan ve daimi olan evrensel yaplara vermesidir. Desktriptij Yaklam: Modem bilimsel din almasn, tanmlayc tabii bilimlerin otonomi ve objektivitesini kazanacak tanmlayc bir bilim olarak tasarlayan Mller'in ve din fenomenolojisini "tmyle tanmlayc" olarak tasavvur eden Kristensen'in aksine, ele aldmz dier nde gelen fenomenologlar ve muhtemelen gnmzdeki btn din fenomenologlan kendilerini, dini fenomenlerin sadece tavsif edilmeleriyle snrlandrmazlar. Kristensen'in ilgisi, yorumculann kendi faraziyeleri ve deer yarglan araclyla verileri(ni) szgeten geirdii, ok eski bilginin subjektif tabiat zerinde younlarken, fenomenologlar onun tanmlayc fenomenolojisiyle ilgili kat metodolojik snrlamann da tesine gemitir. Hatta bu ayn fenomenologlar, hata kendi disiplin ve yaklamlann, tanmlayc bir din fenomenolojisi olarak tasnif etmektedir. En azndan bu "gerek olarak tanmlayc"dr ve bazen bu "tmyle tanmlayc" olarak ortaya kmaktadr. Bu fenomenologlar, tanmlayc bir yaklam kullanmay, kendi tasniflerini, tipolojilerini ve yaplann tanmlayc olarak grmeyi talep ederler. Bazen din fenomenologlan, objektif ve bilimselolan diniverilerin kolleksiyon ve tavsifini, en azndan ksmen subjektif ve normatif olan manann yorumundan tefrik ederler. indirgemecifie Kar Olma: Felsefi fenomenoloji kendisini radikal tanmlayc felsefe olarak tavsif ederken, indirgemeciliin eitli ekillerine kar kmtr. Fenomenologlann, fenomenlerle, sadece fenomenler olarak megul .olabilmesi ve fenomenlerin tam olarak alglatt sonularla ilgili daha doru tanmlamalar yaplabilmesi iin, fenomenler hakknda n yarglar ve kritik edilmemi hkmler empoze eden indirgemecilie kar kmalan zaruriydi.

DN FENOMENOLOJs

455

Din ve din fenomenolojisiyle ilgili modem aratrmalarda birok yaklam tarz, aratrmaclarn dini verilere, temelde ve indirgenmez biimde dini fenomenler olara)c yaklamalar hususunda srar etmitir. Otto, Eliade ve dier din fenomenologlar ou kez eski indirgemeci yaklamlar eletirmek suretiyle kendi kat indir'geme kart olularn savunmulardr. Mesela, bu eski yorumlarn ou, "pozitivist" ve "rasyonalist" normlar zerine kurulmu ve dini verileri, n yargl, tek ynl, tekamlc ve yorumlayc erevelere zorlamtr. Fenomenologlar, sosyoloji, psikoloji veya ekonomi gibi dini olmayan perspektiflere uygun hale getirmek amacyla dini verilerin indirgenmesini eletirmilerdir. Bu tr indirgemelerin, dini fenomenlerin zelliini, karmakln ve indirgenmez ynelmiliini tahrip ettii icldia edilmektedir. Bakasnn tecrbesini anlamaya ynelik duygudalkla yaplan teebbste fenomenolog, verilerde ifade edilen "orijinal" dini ynelmilie sayg gstermelidir. Otonomi, Din fenomenolojisi, dini olann indirgenemezlii hususundaki indirgeme kart iddiayla dorudan irtibatl olduu iin, otonom bir disiplin ve yaklam olarak tanmlanmaktadr. ayet kendileriyle dini fenomenlerin verildii belli indirgenmez ekiller olursa, bu durumda konumuzun dini tabiatna uygun zel bir anlama metodu kullanmal ve dini fenomenlerin indirgenemez dini yorumlarn salamalyz. Din fenomenolojisi otonomdur; ancak kendi kendine yeterli deildir. O, tarihsel aratrmaya ve'filolojinin, etnolojinin, psikolojinin, sosyolojinin ve dier branlarn salad verilere skskya baldr. Ancak o, daima dier yaklamlarn katklarn kendi biricik fenomenolojik gr asnda btnletirmelidir. YneimiJUk: Felsefi fenomenoloji, uur. davranlarn bireyin uuru olarak analiz eder ve manann, yapnn ynelmiliinde verilmi olduunu iddia eder. Fenomenologlar, dini fenomenleri anlamak iin, onlarn verileri zerinde younlamlardr, Otto iin dini uurun apriori yaps, onun kastedilen "kutsal objesi"nin uurudur. Van der Leeuw'un fenomenolojik-psikolojik teknii ve Eliade'n kutsal hakkndaki diyalektii} dini tezahrlerin karakteristik maksadn yakalama metodlardr, Indirgemeci yaklam savunan din fenomenologlar tarafndan yaplan balca eletiri, dini fenomenlerin biricik ynelmiliinin sonrakilerce reddini de ihtiva etmektedir,

456

DOUGLAS ALLEN

Trnak iine alma, empati ve duyguda anlama: Pek ok felsefi fenomenolog (Philosophical Phenamenologist) epoche'u (trnak iine alma), genellikle fenomenlere yklediimiz inan ve n kabullerimizi parantez iine almann vastas olarak gstermektedir. Fenomenolojik indirgemeyi, epoche olarak formle eden Husserl ile dier filozoflann, bir perspektif daralmasn,. fenomenlerin karmaklk ve zellik eksikliini kastetmediklerini izah etmek gereklidir. Fenomenolojik indirgeme, indirgemeciliin tam tersini yapmay amalar. Bu ise, tetkik edilmemi faraziyelerimizi ve normal n kabullerimizi bir tarafa brakmakla, uura yansma hali ncesinde tecrbe edilen fenomenleri eletirme bilincine imkan verir; bylece, tecrbenin zel ynelmiliine ve somut zenginliine vakf olma imkann salar. Empati ve duyguda anlay hususundaki bir vurguyla birlikte fenomenolojik epocM, metodolojik indirgeme kartlyla irtibatlandnlr. ayet fenomenologun, dindar ahslann hayatlannda kendilerini tezahr ettirdikleri ekliyle, din fenomenlerin manasn tanmlamas gerekiyorsa, bu fenomenolog, neyin "gerek" olduu hakkndaki btn kiisel n kabullerini bir yana brakmal; bu din tezahrleri sezmeye ve tahayyli olarak yeniden tasarlamaya almaldr. Din olann indirgenemezlii hususunda srar etmekle fenomenologlar, duygudalk tavnyla kendilerini din "yaay aleminde" imi gibi hissetmeye ve din fenomenlerin manasn kavra. maya alrlar. Tabii ki, bu kiisel katlma snrlamalar sz konusudur. nk bakas, bir dereceye kadar daima "bakas" olarak kalr. Fenomenologlar, duyguda bir tutum olarak empati ve kiisel katlmn, yorumw sert kriterleriyle birlikte eletirel, bilimsel bir yaklam iin gerekli olan ihtiyac kesinlikle karlamayaca hususunda srar etmektedirler. Bu fenomenofojik ynlendirme, bilimsel din almalarnda, neredeyse tm ondokuzuncu yzyl yaklamlann karakterize eden ve gnmzdeki birok yaklam tanmlamaya devam eden ayn ve kiiselolmayan bilimsel objektiflik idealiyle tezat tekil edebilir. Fenomenolog, duyguda bir tutumu kabul etmekle, din fenomenierin "aldatc" olmadn ve ynelmi objenin "gerek" olduunu iddia etmemektedir. (A~lnda pekok fenomenolog, bylesi. teolojik ve metafizik faraziyelerde ve hkmlerde bulunmu, ancak bunlar daima, kendi tanmladklan fenomenolojik perspektifleri n snrlann ihlal etmilerdir.) Fenomenolojik parantez iine alma

DN FENOMENOLOJtSt

457

(epoche) rnein kutsal (holy) veya ycenin (sacred), bizatiM ebedi gerekliin bir tecrbesi olup olmad konusundaki btn bu deer yarglarnn bir kenara braklmasn gerektirir. Birka istisnas" ile din fenomeneloglarnn, genelde bir epoche'u (parantez iine alma) veya benzeri deerleri desteklerken, bylesi fikirleri sk bir analize tabi tutmadklar grlmektedir. ou kez onlar, deer yarglarndan kanmak ve kiisel kapasiteyi empatik katlrnda kullanmak iin, mphem taleplere ok az yer vermektedirler. Ancak onlar bunu yaparken, bu tr duyguda anlayn elde edilip edilemeyeceini dorulamak iin, bilimsel kriterleri kullanmamaktadrlar. Pekok fenomenolog, bir bilim adamnn empati, katlm ve duyguda anlay gerekletirebilmesi iin, dini bir teslimiyetinin, kiisel bir din inancnn ya da en azndan zel bir dini tecrbesinin olmas gerektiini ileri srmektedir. Dier fenomenologlar, bylesi kiisel dini kabullerin, genellikle bakalannn dini tecrbesinin hakkn nadiren veren, olduka nyargl tavsiflere sebep olduunu iddia etmektedirler. Bylece kiisel bir iman veya teolojik kabullerin, doru fenomenolojik tanmlamalarn bir nart olmad grlmektedir. Entellektel merakllk, hassasiyet ve saygda tezahr eden dini fenomenlerin kabul, daha ok karsndakinin duygularna katlm ve anlama iin arttr. Bu tr kabuller inananlar veya inanmayanlar tarafndan ayn ekilde paylalabilir. Temel Yaplar ve Manalan Anlama: Pek tabii olarak felsefi fenomenolojinin, eidetic indirgemeciliin ve eidetic grn, zlerin sezgisinin, serbest deime metodu ve fenomenlerin asli yaplaryla anlamlarna vakf olmada kullanlan dier tekniklerin analizlerinden daha nemli bir baka konusu yktur. Aksine, temel yaplar ve dini manalar tanmlamayla ilgili bir yaklam eklindeki zel anlamda da olsa din fenomenolojisi, bylesi fenomenolojik formlasyonlardan kanma temaylnde olmutur. Tabii ki, bunun kayda deer istisnalar bulunmaktadr. Filozof Max Scheler "mahhas fenomenoloji", "temel fenomenoloji" ve din fenomenolojisinin dier ynleriyle ilgili analizinde Husserlci anlaytan hayli etkilenmi olan sofistike bir fenomenolojik metod formle etmitir. Baka bir istisna ise, kendi sofistike hermenetik din fenomenolojisinin formlesinde dier pek ok ahstan olduu gibi, zellikle de Husserl ve Heidegger'den olduka derin bir biimde etkilenmi olan Paul Ricoeur'dur. .

458

DOUGLAS ALLEN

Bununla beraber, genellikle din fenomenologlarnn ounun, Bleeker'in hem eidetic gr gibi terimlerin sadece mecazi bir anlamda kullanld hususundaki iddiasn, hem de din fenomenolojisinin, felsefi speklasyonlardan kanmas ve metodolojinin zor felsefi sorunlarna karmamas gerektii hususundaki ikazn kabullendikleri grlr. Bunun sonucunda da, fenomenoloun nasl elde ettii ve ne ekilde dorulad bilinmeyen, ciddi analizlerden yoksun fenomenolojik tipolojiler, dini fenomenlerin "evrensel yaplar" ve "temel anlamlar" olarak sk sik nmze konulmaktadr. Ksacas, asli yaplara ve manalara vakf olmayla ilgili iddialarnda din fenomenolojisinin ounluunun metodolojik olarak eletirel olmad grlmektedir. Fenomenologlar dini fenomenlerin zn sezmeyi, yorumlamay ve tanmlamay amalamaktadr. Ancak nelerin bir temel yapy oluturduu hususunda hayli anla~azlklar vardr. Baz fenomenologlar iin bu "temel yap", farkl fenomenlerde ortak olan bir hususiyeti ifade ettii iin, bir tecrbi induktif genellemenin neticesi olarak gzkmektedir. Dierleri iinse, "temel yaplar" dini fenomenIerin trlerine iaret eder ve tarihi tiplerle fenomenolojik tipler arasndaki ilikiye dair mnakaalar vardr. Felsefi fenomenolojiye en yakn anlamyla "z", anlk tecrbe dzeyinde ak olmayan ve fenomenolojik metod vastasyla aa karlmas, deifre edilrhesi veya yorumlanmas gereken derin veya gizli yaplara iaret eder. Bunun da tesinde, bu yaplar dini fenomenleri ayrt etmemize ve dini fenomenleri, belli bir trden fenomenler olarak anlamamza imkan veren gerekli, deimez hususiyetleri ifade ederler. Tartmal Hususlar: Belli bal din fenomenologlar ve din fenomenolojisinin balca hususiyetleri hakkndaki bu aratrmaruzda ihtilafl birok mesele ortaya kmtr. Bu sonu ksmnda, bunlardan birkan ayrntl olarak aklayacak ve dier birkana da ksaca temas edeceiz. Tanmlayc iddialar: Din fenomenolojisinin tanmlayc bir metoda sahip, tanmlayc bir disiplin olduu iddiasyla ilgili tartmal birok mesele bulunmaktadr. Bu tartmalar, zellikle, hemen hemen btn fenomenologlarn, fenomenlerin, mukayeselerini, deerlendirmelerini, evrensel yaplarn ve temel anlamlarn takdim etmek suretiyle verilerin sadece tanmlanmasnn tesine getikleri iin kmaktadr.

DN FENOMENOLOllsl

459

Bu tartmalarn pek ou, daha ok geleneksel bir deskriptifnormatif ayrmnn kabulnden kaynaklanmaktadr. David Hume gibi filozoflarn klasik tecrbeciliiyle, Kantc felsefi ereveyle ve dinler tarihindeki ondokuzuncu yzyl ile yirminci yzyl yaklamlarnn ounluuyla uyuan, radikal, zaman zaman da kesin bir deskriptif-normatif eklindeki ikili ayrm, pek ok din fenomenologu tarafndan benimsenmektedir. Kristensen'in tanmlayc snrlamalarnn tesine geen din fenomenologlar bile, objektif ve bilimselolarak grlen dini verilerin toplanmas ve vasflanmas ile en azndan ksmen subjektif ve normatif olan manann yorumu arasndaki ak ayrm ounlukla benimserler. Pozitivizmin ilk modellerini reddetmesine ramen, din fenomenolojisi, yorumlanmam objektif "gereklerin" aratrlmasyla ilgili baz pozitivist faraziyeleri istemeyerek devam ettirmi olabilir. Bununla beraber, son onlu yllarda felsefe, bu mutlak ikili ayrma kar kmaktadr. Objektif ve bilimselolarak kabul edilen ey, tarihsel, kltrel ve sosyalolarak baz nyarglar zerine kurulmutur ve gizli ya da ak deer yarglarna dayandrlarak ekillendirilmektedir. Mesela, bir kimse aratrmaya nasl balamaldr? Hangi gerekler, dini gerekler olarak toplanmaldr? Bir kimsenin olduka semeci ilkeleri asla deer d olamaz. Gerekte, felsefi fenomenologlar bu keskin ayrm asla kabul etmemektedir. nk btn fenomenolojik proje, manalar tanmlama amalar zerine kurulmutur. Din fenomenolojisine yaplan itirazlar, biraz objektiflik duygusuyla asli yaplar ve anlamlar vasflamaya imkan verecek yorum iin, fenomenolojik bir metod,ve ereve oluturacaktr. Dier ihtilaflar, fenomenolojinin, (tarhi ve dier nedensel ilikileri aa karmay ihtiva eden) aklamay deil de (anlamlar tanmlamay ihtiva eden) anlamay amalad eklindeki genel iddiadan kaynaklanmaktadr. "Anlama" ou kez, hermentein metodu ve hedefi olarak Dilthey ve dierleri tarafndan formle edilen verstehen (anlama) manasndadr. Eletirmenler bu gibi metodlara ve hedeflere kar kar ve fenomenolojik anlama ile fenomenolojik olmayan aklamann byle tamamen birbirinden ayrlp ayrlamayacan sorarlar. indirgeme Kart iddialar: Pek ok eletirmen, metodolojik olarak karmak ve doruluu ispatlanmam olduu ve dini, sek-

460

DOVGLAS ALLEN

ler analizlere kar savunmaya ynelik teolojik amatan doduu iddiasyla din fenomenolojisinin indirgeme kartlna saldrmtr. Bu indirgeme kartlnn en genel eletirisi, btn metodolojik yaklamlarn, bak as itibariyle snrlayc ve zorunlu olarak indirgemeci olduu iddias zerine kurulmutur. Dini (ola)nn indir~ genemezlii faraziyesinin bizzat kendisi indirgemecidir. nk hangi fenomenlerin aratrlacan, fenomen leri n hangi hususIannn tanmlanacan ve hangi manalarnn yorumlanacan o tayin eder. Din fenomenologlar, dier indirgemeci yaklamlarn mutlak yanl olduurtu ve kendi yaklamlarnn, dini tezahrlerin her ynden hakkn gzettiini iddia edemezler. Din fenomenolojisinin maruz kald itirazlar, onun, dini indirgerne kartlnn, ynelmilik ve asli yaplar ile manalara nfuz etme gibi anahtar kavramlara dayanarak, belli bir metodolojik ncelie sahip olmas gerektiini gsterir. O,. dorulama yntemleriyle titiz bir metoda dayanarak, kendi zel gr asnn bylesi yaplar ve anlamlar daha da aydnlatmada esas olduunu gstermelidir. Tecrb ve Tarihi iddialar: Eletirmenler ou kez, din fenomenolojisinin ie, tecrbi olmayan apriori faraziyelerle baladn, tecrbecilik zerine kurulmam olan bir metod kullandn ve dini yaplar ile anlamlar zel tarihi ve kltrel balamndan kopardn iddia etmektedirler. Bu tr eletirmenler ekseriya tecrbi, indktif ve tarihi bir yaklam ile tecrbi olmayan (genellikle aklc), dedktif ve tarihselolmayan yaklam arasndaki ak bir ikili aynm kabullenmektedirler. Bu elitirmenler, kendi yaklamlarn ncekiyle, din fenomenolojisininkini ise, sonrakinin tasvirleriyle tanmlamaktadrlar. Bunlar, titiz kriterlerin dorulama ve yalanlama iinde geerli olmay gibi, din fenomenolojisinin bilimsel bir yaklam iin en kk tecrbi, tarihi ve indktif kriterlerle bile bir araya gelemeyecei sonucuna ular (Burada son dnem felsefesinin ounluunun, sadece klasik tecrbecilii eleti:meye deil, ayn zamanda bu mutlak ikili aynm da ortadan kaldrmaya ynelik olduuna ksaca dikkat ekilebilir). Felsefi fenomenolojinin (philosophica phenomenology) ou, geleneksel tecrbeciliin zdd olarak aglanmaktadr. Mesela Husser, fenomenoloun daha. derin fenomenolojik zleri sezmek ama. cyla "tabii bak asn" ve bu bak asnn tecrbi dnyasn "bir yana brakt" bir "fenomenolojik indirgemeyi" gerekli grmtr. Bylesi bir fenomenoloji, radika bir tecrbecilik olarak vasfiand-

DN FENOMENOLOrtS!

461

nlmasna ramen; elbette dinler tarihilerinin ou tarafndan benimsenen geleneksel tecrbeciliin bir eletirisine hizmet etmektedir. Tartmalar, din fenomenolojisinin tecrbi ve tarihi olmayan, a priori, teolojik ve dier normatif faraziyelerde bulunmas, dini fenomenlere ve dini tecrbenin zel trlerine ontolojik olarak imtiyazl statler salamas sebebiyle byk oranda normatif ve subjektif olduu eklindeki eletirilerden kaynaklanmaktadr. Bylece eletirmenler, Kristensen, Otto, Van .der Leeuw, Heiler, Eliade ve dierlerini, fenomenolojik projelerinin ounu tanmlayan ve bunlan tanmlayc fenomenolojinin sahas dna tayan, tecrbi ve tarihi olmayan, ekstra fenomenolojik,' teolojik ve dier normatif faraziyelere; niyetlere ve hedeflere sahip kiiler olmakla ilham etmektedirler. ' Temel dini yaplara ve manalara verilen statler de bunlann, tecrbi olma zellii sergiledikleri, yani tarihi verilerin snrl bir rneini aratrma zerine kurulduklar, ancak dier yandan da evrensel olduklan iddialarndan dolay ihtilafldr. Bu yaplar, bundan dolay tecrbi olarak anzi ve ayn zamanda dini fenomenlerin temel zaruri hususiyetleridir. Sonu olarak, birok din fenomenolounun, Stuart Mill ve dierleri tarafndan gelitirilmi, klasik tmevanm formllerine benzeyen, bir eit tecrbi indktif istidai kullanma hususundaki srarlan ihtilafn kmasna neden olmutur. Eletirmenler, fenomenologlarn bu indktif istidlali tekrarlayamayaca, fenomenolojik yaplann tecrbi verilerde grnmeyecei ve fenomenologl~n, topladklar verilere temel manalann btn eitlerini ykleyecekleri iddiasyla onlan itham etmektedirler. Guilford Dudley'in Religion on Trial (Philadelphia, 1977) adl eserinde ifade edildii ekliyle fenomenologlann cevab, kendi tecrbi ve tarihi iddialann terketmek, tecrbi ve tarihi olmayan, rasyonalist, dedktif yaklama geri dnmektir. Bizim Structure and Creativity in Religion (1978) adl eserimizde ifade edildii gibi farkl bir cevap ise, asli yaplarin ve manalann tecrbi veriler zerine kurulduu, ancak tamamen bundan tekil edilmedii; klasik tecrbi tmevanmdan farkl bir "fenomenolojik tmevanm" metodunu oluturmaktadr. Bu cevap, fenomenologlann hayali bir ina ve idealletinne srecini ihtiva eder. Bu nedenle asli yaplar, bun1ann da-

462

DOUGLAS ALLEN

ha anlalr hale getirdikleri tecrbi-tarihi verilerin nda titiz bir biimde gzden geirilmelidir. Dorulama Sorular: Metodolojik olarak eletirilmemek iin, din fenomenolojisinin, farkl eletirilerine mkereren dikkat ektik. Bu eletiriler bertaraf edilmek isteniyorsa, din fenomenolojisinin felsefi fenomenoloji ve dier disiplinler tarafndan ortaya konulan temel metodolojik meselelerden kamaya devam edip edemeyecei ortaya konulmaldr. Grdmz gibi bu tenkitlerin ou, dorulama sorularn ihtiva eder. Sezgi, ne bir kimseyi, ele alnan bir fenomenin hangi yorumunun ok uygun olduunu tahkik etme ne de bunun niin byle olduunu ortaya karma sorumluluundan kurtaramaz. Bu ihtilaf krkleyen, farkl fenomenologlarn ayn fenomenleri incelerken ve fenomenolojik metottan yararlandklarn iddia ederken, devaml olarak farkl eidetic sezgileri ortaya koyduklarnn gzlemlenmesidir. Fenom~nolojik bak asna girmi olan bu arzllik nasl zmlenebilir? Ozel yorumlar nasl dorulanabilir ve farkl yorumlar arasnda nasl karar verilebilir? Bylesi sorular, parantez iine almann (epoche) ve zleri sezme eklindeki fenomenolojik metod iin zel zorluklara sebep olur. Fenomenolojik bir metod ou kez, bilim adamlarna yorumlar dorularna ve alternatif rivayetler arasnda seme imkan veren "objektifliin" allm kriterlerini biryana brakr. Bu durum, evrensel yap ve anlamlarla ilgili ok fazla kiisel, an subjektif ve umulmadk lde knk dkk yorumlar ieren din fenomenolojisini, fenomenologun kiisel ve zel durumuyla belirlenen bir izafi yorum haline getirmez mi? Din fenomenologu, dorulamaya ynelik eski kriterlerin yetersiz olduunu ve bunun, objektifliin yanl bir anlamndan kaynaklandn iddia. edebilir. Ancak yine de din fenomenolojisi, dorulama sorularyla mcadele etmek suretiyle, subjektiflik ve greliliin yknden kurtulmaldr. O, yaplar ve manalarla ilgili kendi bulularn test etmek iin titiz usuller oluturmal ve bu usuller farkl bak alarnca dorulanabilecek kriterleri ihtiva etmelidir. Ihtilafl Meselelere Cevap: Birok yazar din fenomenolojisinin, bugn bir kriz hali ierisinde olduunu ifade etmektedir. Bunlar, genellikle bu kadar ok dini verinin etkili tarzda sistematize edilmesi ve ounlukla dier yaklamlar tarafndan grmezlikten gelinen anlamla ilgili ykselen temel sorular gibi hususlarda, feno-

DN FENOMENOLOltSt

463

menolojinin din almalanna yapm olduu ok kymetli katklan deersiz gsterirler. ayet din fenomenolojisi kendi iindeki ihtilafl meselelerle yeterince ilgilenirse, unlar onun gelecekteki grevlerinden birka tanesi olacaktr: lk olarak o, kendi dini verileriyle ilgili tarihi, filolojik ye dier zelletirilmi yaklamlann ve bu konudaki farkl grnlerin daha ok farknda olmaldr. kinci olarak o, kendisini eletirenlerin farkl yaklamlanm tahlil etmeli; bylece kendi feno- , menolojik metodunun, objektiflik iin bylesi yetersiz kriterlerle bir araya gelmek zorunda olmadn gstermelidir. En nemlisi ise, din fenomenolojisi, fenomenlerin vasflanmasna, yaplarnn ve anlamlanmn yorumlanmasna ve bulgulanmn dorulanmasna imkan veren daha dikkatli bir metodu ekillendirebilmek iin, metodoloji ile ilgili meselelere daha eletirel tarzda bakmaldr.

BBLYOGRAFY A
Felsefi fenomenolojiye en kapsaml genel giri Herbert Spielberg'in 2 ciltlik The Phenomenological Movement: A Historicallntroduction (Lahey, 1965), 2. bask, adl eserinde mevcuttur. Richard Schimitt'in The Encyclopedia of Philosophy (New York, 1967), C.5, sf. 133-151'de yaynlanan "Phenomenology" maddesi temelde Husserl'in yaklamm esas alarak formle edilmeye mtemayil olmasna ve ou kez sahann bir aratrmas olmaktan ok eletirel felsefi bir inceleme olmasna ramen fenomenolojiye girile ilgili bir baka almadr. Fenomenolojici filozoflar ile bunlann farkl felsefi yaklamlarna dair birok derlemeden, editrln Robert C. Solomon'un yapt Phenomenology and Existentialism (Washington, D.C., 1972) vg ye layk bir eserdir. Din fenomenolojisi hakknda kapsaml byk aratrmalar yoktur. Modem din almalanyla tannan bilim adamlan hakkndaki en kapsaml genel giri, belli ba .din fenomenologlanndan ve onlann' olduka kapsaml bibliyografyalanndan semeler ihtiva eden Jacques Waardenburg'un 2 ciltlik ClassicalApproaches to the Study of Religion: Aims, Methods and Theories of Researh (Lahey, 1973-1974) adl eseridir. Eric J. Sharpe'n Comparative Religion: A History (Londra 1975) ve John Macquarrie'nin TwentiethCentury Religious Thought, yeni basm (New York, 1981) adl eserlerinin de iinde bulunduu birka kitap ise din fenomenolojisini inceleyen bir blm veya ksm ihtiva etmektedir.

464

DOUGLAS ALLEN

Aadakiler, bu makalede gznnde bulundurulan byk din fenomenologlanndan seilmi eserlerdir. William Brede Kristensen'in The Meooing of Religion: Lectures in:the Phenomenology of Religion (L3hey, 1960) adl eseri olduka snrl tanmlayc bir fenomenolojiyi izah eder. Rudolf Otto'nun ngilizce 2. basks yaplan The Idea of the Holy (Oxford, 1950) adl eseri dini tecrbenin en iyi bilinen tanmdr. Gerardus van der Leeuw'un 2..basks yaplan 2 ciltlik Religion in Essence and Manijestation: A Study in Phenomenology (New York, 1963) adl eseri, genellikle din fenomenolojisiride klasik eser olarak deerlendirilir. Friedrich Heiler'in Erscheinungsformen und Wesen der Religion (Stuttgart, 1961) adl eseri ngilizceye tercme edilmemitir. Onun ngilizce olarak kullanlabilecek tek eseri Prayer: A Study in the History and Psychology of Religion (Oxford, 1932)'dr. C. Jouco Bleeker'in din fenomenolojisi hakkndaki pekok yazsndan Problems and Methods of the History of Religions (Leiden, 1972) adl eseri zikredilebilir. Editrln Vgo Bianchi, C. Jouco Bleeker ve Alessandro Bausani'nin yapt bu eserde Bleeker'in "The Contribution of the Phenomenology of Religion to the Study of the History of Religions" adl makalesi bulunmaktadr. Yine Bleeker'in "The Phenomenogical Method" adl bir makaleyi de ihtiva eden The Sacred Bridge: Researches into the Nature and Structure of Religion (Leiden, 1963) ~dl eseri de bu almalar arasnda zikredilebilir. Mircea Eliade'n Ingilizce olarak kullanlabilecek otuzdan fazla kitabndan Patterns in Comparative Religion (New York, 1958) adl eseri kaydedebilir. Bu sistematik morfolojik eser, dini manay yorumlamak iin gerekli olan sembolik sistemlerin nazari bir erevesini tedarik eder. Eliade'n makaleler koleksiyonu The Quest: History and Meaning in Religion (Chicago, 1969) adl eseri, onun metot ve bilim anlayna biraz vakf olmay salar. Din fenomenolojisi hakkndaki son kitaplardan aadaki u be eser zikredilebilir: Jacques Waardenburg'un Reflections on the Study of Religion (Lahey, 1978) adl eseri,. van der Leeuw'n almalar hakkndaki bir makale ile din fenomenolojisi hakkndaki baka iki makaleyi ihtiva etmektedir. Lauri Honko'nun editrln yapt Science of Religion: Studies in Methodology (Lahey, 1979) adl eser "The Future of the Phenomenology of Religion" konulu makaleleri ihtiva etmektedir. Bizim, felsem fenomenolojiyle malumatlandnlm bir bak asyla yazlan Structure and Creativity in Religion: Hermeneutics in Mircea Eliade's Phenomenology and New Directions (Lahey, 1978) adl eserimiz ise, din fenomeno-

oN FENOMENOLOltSt

465

lojisindeki yakl~mlan inceler ve Eliade'n sofistike bir fenomenolojik metoda sahip olduunu iddia eder. Din fenomenolojisine ou kez tamamen tenkiti bir adan yazlm olan iki eserise, Olof Pettersson ve Hans Akerberg'in Interpreting Religious Phenomena: Studies with Reference to the Phenomenology of Religion (Atlantic Highlands, N.J., 1981) adl eseri ile Ant6nio Barbosa da Silva'nn The Phenomenology of Religion as a Philosophical Problem (Uppsala, 1982) adl almasdr.