Republika e Shqiperise Shkolla e Mesme e Bashkuar Adem Haxhija Klasa XIb

TEMA: Kronologjia e zhvillimit te muzikes

Punoi : Aselda Bajraktari

Folklori muzikor
prbn nj ndr pasurit m t muara t vendit. N prshkrimet e studjusve t huaj t ardhur n Shqipri gjat shekujve XVIIIXIX sht arritur prafrsisht n konkluzionin se pasuria kryesore e Shqipris sht folklori muzikor, por ka edhe krom edhe naft. Folklori muzikor bn nj jet aktive edhe sot, ndrkoh q gjurmt e lashtsis s tij jan provuar q prej shekujve XIV-XIII p.e.s. N objekte t ndryshme arkeologjike skulptura, basoreliefe, terrakota, etj. jan prfiguruar qart vegla popullore, q prdoren deri n ditt tona, valltar, kngtar, kostume karakteristike, etj. Folklori muzikor shqiptar sht jashtzakonisht i pasur , ka dhe shprehet n ekzistencn e muziks vokale q nga forma njzrshe e deri tek shumzrshi; n muzikn me vegla popullore; muzikn me z e vegla; muzikn pr shoqrimin e valleve popullore, etj. Ktyre u shtohet dhe nj fond i madh veglash popullore t klasifikuara n katr grupet tashm t njohura si ideofone, membranofone, kordofone, areofone. Folklori muzikor shqiptar e bn jetn e vet n nj ndarje specifike, q lidhet me format e t shprehurit muzikor dhe me tipet kryesore t instrumenteve t prdorur. Lumi i Shkumbinit, q prshkon mes pr mes Shqiprin, prvecse ndan dy dialektet kryesore t vendit n Geg n Veri t Shkumbinit dhe n Tosk n Jug t Shkumbinit, shrben edhe si kufi natyror pr klasifikimin e tipologjis s folklorit muzikor. N veri t lumit Shkumbin lokalizohet zona monodike e t shprehurit muzikor, e shoqruar kjo me shkallt modale (diatonike apo kromatike) sbashku me vegla muzikore specifike pr kt zon, si lahuta dhe iftelia. Ndrkoh, pr trevat q shtrihen n jug t lumit Shkumbin sht karakteristik fenomeni i t shprehurit muzikor n iso-polifoni (ang. Poliphonie with burdon) me prdorimin e shkallve pentatonike si dhe t instrumenteve specifik si gajde dhe bicula (fyell i dyfisht). Krahas muziks fshatare pa shoqrim me vegla (a capella), duke nisur nga fundi i shekullit t nntmbdhjet, lindi dhe u kristalizua muzika popullore qytetare, q n Jug t Shqipris takohet kyesisht n qytetet Kore, Vlor, Sarand, Delvin, Prmet, Leskovik, Pogradec, me formacionin polifonik t Sazeve (t prbr nga instrumente t importuar si klarineta,violina dhe fizarmonika, si dhe nga vegla popullore karakteristike si lahuta, dajre, fyell), ndrsa n Veri n qytetet Shkodr, Durrs, Elbasan, Kavaj, etj., shoqruar nga ansamble popullore monodike ose monodi me shoqrim (t prbr nga vegla t importuara si klarineta, fizarmonika dhe violina, por edhe nga vegla t tradits popullore, si kemanxhia, fyelli, etj). Nisur nga roli i dors s par q ka n traditn shqiptare, folklori muzikor studjohet si lnd e veant n shkollat e mesme t prgjithshme, n ato artistike, si edhe n Akademin e Arteve t Tirans, ku formohen edhe etnomuzikologt e ardhshm. Regjistrimet e folklorit muzikor shqiptar nisin q prej viteve 1900 e ktej. Prpara viteve 1940 ato jan realizuar pran shoqrive Odeon, Columbia, Path, His masters voice. Regjistrime m t vona takohen edhe n formn e CD-ve, si CD me muzik t Familjes Lela, prodhuar n Franc m 1992 nga Judigo; dy CD me muzik toske t Laver Bariut, prodhuar prkatsisht n Greqi dhe Angli, etj. Aktivitetet kryesore folklorike shqiptare jan Festivali Folklorik Kombtar, mbajtur do pes vjet, i cili ka filluar n vitin 1952 n qytetet Lezh dhe Tiran, pr t vijuar m pas n dy qytetet muze me arkitektur mesjetare, Gjirokastr dhe Berat; Festivali Kombtar i Kngs

Popullore Qytetare n Elbasan; Takimi i Rapsodve Lahutar n Lezh; Takimi i Sazeve n Korc; Takimi i Grupeve Polifonike n Vlor dhe Gjirokastr; Takimi i Grupeve dhe Shoqrive Folklorike (NGO) n Sarand. Organizatat folklorike kryesore q veprojn n Shqipri, t krijuara kryesisht pas viteve 1990 me qllim mbshtetjen e folklorit dhe t traditave popullore n prgjithsi, jan: Elena Gjika Prmet, Demir Zyko Skrapar, Shoqria Folklorike Gramsh; Grupi Bilbili Vlor, Gjirokastr; Shoqata Tirana Tiran, Kastrioti Kruj, etj. Institucioni i vetm shkencor q merret me studimin e folklorit sht Instituti i Kulturs Popullore n Tiran, i prbr nga departamenti i etnomuzikologjis dhe etnokoreologjis dhe nga departamenti i etnografis. IKP boton revistn periodike Kultura popullore. Pran tij gjendet nj arkiv shum i pasur me mbi 60000 ekzemplat t mbledhur n tr Shqiprin. Disa nga librat m t rndsishme mbi Folklorin Muzikor Shqiptar jan: Gjurmime Folklorike i Ramadan Sokolit (Tiran, 1981); Polifonia labe i Spiro Shitunit (Tiran, 1989); Polifonia dyzrshe e Shqipris s Jugut i Beniamin Kruts (Tiran, 1989); Folklori muzikor shqiptar i Sokol Shupos (Tiran, 1997); Muzika me saze + CD i Vasil. S. Toles (Tiran, 1997).

Muzika

profesioniste

paraqitet si nj ndr traditat m t reja artistike shqiptare . Fillimet e saj i prkasin viteve 1920-1930 t shekullit XX, ndrsa zhvillimet m t rndsishme periudhs s mbas Lufts II Botrore e ktej. Sidoqoft, nga t dhnat e deritashme, studjuesi i njohur i traditave muzikore shqiptare, Prof. Ramadan Sokoli, n librin e tij 16 shekuj (Tiran; Eurorilindja, 1995) argumenton s paku kontributet e dy figurave t shquara shqiptare n artit kishtar mesjetar. I pari prej tyre sht Niket Dardani, i njohur ndryshe si Niketa i Ramesians, lindur rreth vitit 340 n Ramesian t Dardanis. Personalitet poliedrik, teolog, vjershtor, muzikant, mik i afrt i Aurel Ambrason, N. Dardani emrohet n moshn 26 vjecare Ipeshkv i Ramesians. Vepra e tij m e njohur sht himni Te Deum Laudamos, i prhapur n Europ m 525, dhe mbi t cilin kan shkruar muzik kompozitor t till si G.B.Lulu, G.F.Haendel, J.S.Bach, W.A.Mozart, F.Schubert, G.Verdi, G.Mahler, etj. Muzikanti tjetr, Jan Kukuzeli, i lindur n qytetin bregdetar t Durrsit rreth viteve 1078-1088, njihet si nj ndr figurat m t mdha t kishs bizantine Arsimohet dhe afirmohet n Kostandinopoj, pr tu vendosur m pas n kishn Laura e madhe n malin Athos, ku harton edhe veprn madhore t jets s tij, shkrimin neo-biznatin. Disa nga krijimet e tij kryesore jan Himnet Aniksandri, Knga e Kerubinve, Psalmi 107, Polilei 117, t pasqyruara pothuajse n t gjitha antologjit e muziks bizantine. N periudhn e Rilindjes Kombtare jeta muzikore shqiptare pasurohet me forma t reja, t cilat i drejtohen mjediseve t gjra qytetare. Qendra t rndsishme kulturore e muzikore t kohs jan qyteti i Shkodrs n Veri dhe ai i Kores n Jug t vendit, ku krijohen formaconet e para orkestrale dhe korale laike. Sidoqoft, prpjekjet m serioze pr krijimin

e nj arti muzikor profesionist i gjejm s pari tek kompozitori franceskan Pader Martin Gjoka (1890-1940), i cili punoi prgjithsisht pran kishs franceskane t qytetit t Shkodrs, ku prvec muziks fetare, kompozoi disa vepra vokale dhe instrumentale, midis t cilave nj sinfoni, pjes korale, pjes pr instrumente t ndryshm, etj. Ndrkoh, Gjoka shquhet edhe si veprimtar i muziks, duke formuar e drejtuar formacione t ndryshme instrumentale e vokale. Brezi i par i kompozitorve shqiptar t pas-Lufts II Botrore prbhet nga nj grup muzikantsh, pjesa drrmuese e t cilve u formuan n Konservatorin Cajkovski (ang. Tchakovski) t Mosks, ndrsa t t tjert pran shkollave perndimore. Dy veprat kryesore me t cilat themelohet tradita muzikore profesioniste shqiptare jan Sinfonia (1956) e eks Zades (1927-1992) dhe opera Mrika (1958) e Prenga Jakovs (1917-1969), q t dy kompozitor me origjin nga Shkodra, dhe i pari i cilsuar shpesh her si babai i muziks profesioniste shqiptare. Gjat viteve 1950-1990 tradita e re muzikore shqiptare bri hapa t rndsishm prpara, duke ezauruar n nj mnyr apo nj tjetr vonesn e gjat n koh. Repertori muzikor shqiptar plotsohet me t gjitha format e gjinit tradicionale, q nga ato t muziks s dhoms e deri tek ato skenike. Nj rol prcaktues pr kt luajti ngritja pr t parn her n Shqipri e institucioneve t tilla t rndsishme muzikore, si Filarmonia e Shtetit, Teatri i Operas dhe Baletit, disa orkestra sinfonike dhe ansamble korale n Tiran dhe n qytete t tjera t vendit, si Shkodr, Kore, Vlor, Elbasan, Durrs, si dhe krijimi i sistemit t plot t edukimit muzikor. Zhvillimet muzikore shqiptare t kohs psuan nj rritje t ndjeshme q prej gjysms s dyt t viteve 1960 me Koncertet e Majit t Tirans, t cilat u mbajtn n mnyr periodike nga viti 1967 deri m 1990 duke aktivizuar muzikant e trupa profesioniste dhe amatore. Prgjithsisht muzika e ksaj periudhe ka nj orientim tradicional klasiko-romantik dhe nj mbshtetje t fort n folklorin muzikor shqiptar. Prvec Zades dhe Jakovs, disa nga figurat kryesore t muziks shqiptare t gjysms s dyt t shekullit XX jan Tish Daija (1926), Nikolla Zoraqi (1929-1991), Tonin Harapi (1928-1991), Feim Ibrahimi (1935-1992), Shptim Kushta (1946), Thoma Gaqi (1948), etj. N kushtet e izolimit t vendit, muzika shqiptare e ksaj periudhe, ashtu si t gjitha artet n prgjithsi, me prjashtim t prpjekjeve t rastit, e pati t pamundur avancimin drejt zhvillimeve bashkkohore perndimore.

Mbas viteve 1990 situata muzikore n Shqipri njohu zhvillime krejtsisht t reja, t cilat synuan integrimin e shpejt n strukturat artistike europiane. Nj rol t rndsishm pr kt luajti formimi i shoqatave muzikore, si Shoqata e Muziks s re Shqiptare (NAM, antare e Konferencs Europiane t Muziks s Re) dhe Shoqata Mbarshqiptare e Profesionistve t Muziks (seksioni shqiptar i ISCM), pran t cilave sht grumbulluar pjesa drrmuese e kompozitorve dhe interpretesve t vendit, dhe q aktualisht shrbejn si tribuna kryesore t krijimtaris s re muzikore t kompozitorve shqiptar.

Institucionet muzikore m t rndsishme n Shqipri jan Teatri i Operas dhe i Baletit, Anasambli i Kngve dhe Valleve Popullore (q t dyja n Tiran), ku jan prqndruar muzikantt e krcimtart m t mir t vendit. TOB, me seli n sheshin Sknderbej, ka nj aktivitet permanent sezonal, ku vendin m t rdsishm e zen shfaqjet e repertorit klasik e romantik; ndrsa AKVP, i prbr nga grupi i valleve, i korit, orkestrs dhe solistve, prfaqson nj institucion muzikor profesionist fare specifik, repertori i t cilit mbshtetet kryesisht n prpunimin artistik t tradits muzikore e koreografike popullore. Formacionet orkestrale m t rndsishme t vendit jan Orkestra Sinfonike e Teatrit t Operas dhe Baletit, Orkestra Sinfonike e RTV, Orkestra Sinfonike e Akademis s Arteve dhe Orkestra e Dhoms e drejtuar nga muzikanti Zhani Ciko - kjo e fundit, me nj veprimtari t dendur disavjeare brenda dhe jasht Shqipris, dhe shpesh her laureate n aktivitete europiane. Ndr dirigjentt kryesor jan Ermir Krantja, Rifat Teqja, Ferdinand Deda, Bujar Llapi. Repertori koncertal i ktyre formacioneve prfshin muzik q nga periudha barok e deri n shekullin XX, por n prgjithsi ai anon pr nga tradita klasiko-romantike dhe krijimtaria e autorve shqiptar. Sistemi i edukimit muzikor n Shqipri u themelua me hapjen pr t parn her n vitin 1947 t Shkolls s Mesme Artistike Jordan Misja, q me kalimin e kohs u shoqrua me disa shkolla t tjera t llojit n qytetet kryesore t vendit, si Durrs, Shkodr, Elbasan, Kore, Vlor, Fier, Gjirokastr, etj. M 1962 hapet Koservatori Shtetror i Tirans, tashm i prfshir si nj Fakultet m vete n Akademis e Arteve t Tirans, ku bjn pjes gjithashtu dhe Fakulteti Dramatik dhe ai i Arteve Figurative. Pran shkollave t muziks dhe Akademis s Arteve ushtrojn aktivitetin e tyre msimor dhe koncertal orkestra sinfonike dhe formacione t tjera t muziks s dhoms sbashku me koret. Midis ktyre t fundit, nj aktivitet intensiv, shpesh her t vlersuar me mime ndrkombtare, ka Kori i Vajzave t Akademis s Arteve, me dirigjent Milto Vakon. Po n Tiran, gjat dekads s fundit t shekullit t kaluar, nn drejtimin e mjeshtres s korit Suzana Turku, sht krijuar edhe kori tjetr i njohur i vendit, Pax Dei. Aktivitetet kryesore t jets s sotme muzikore shqiptare mbahen kryesisht n Tiran dhe pjesa drrmuese e tyre realizohen nprmjet veprimtaris s shoqatave muzikore, prmes t cilave jan afirmuar emra t rinj kompozitorsh, si Aleksandr Pei, Sokol Shupo, Vasil. S. Tole, Endri Sina, etj., dhe ushtrojn aktivitetin e tyre koncertal ansamblet e specilizuara pr interpretimin e muziks s re, SPECTRUM dhe ASMUS. Q prej vitit 1992 NAM organizon Festivalin e prvitshm t muajit maj, Ditt e Muziks s Re Shqiptare, ndrsa prej vitit 1994 Festivalin e Interpretimit t Muziks Bashkkohore Nikolla Zoraqi. Me inisiativn e Seksionit shqiptar t ISCM qyteti i Tirans pret n do sezon vjeshte muzikant dhe artist t huaj, pjesmarrs n veprimtarin komplekse Vjeshta e Tirans, inaguruar n tetor 1994. Veprimtari t tjera permanente t fushes s interpretimit dhe krijimtaris muzikore jan Festivali i Romancs Shqiptare (organizuar q nga viti 1994 nga Shoqata muzikore

Tonin Harapi), Konkurset e pianistve t rinj (organizuar q nga viti 1993 nga Shoqata EPTA), etj. Qendrat muzikore koncertale jan t shtrira n disa prej qyteteve kryesore t vendit; n Tiran ndodhen midis t tjerash Salla e Koncerteve e Akademis s Arteve, ajo e Qendrs Ndrkombtare t Kulturs, Teatri Rubairat, etj; n Shkodr salla e Teatrit Migjeni, n Kor Salla e Koncerteve e Shtpis s Kultur; n Elbasan salla e Teatrit Skampa; n Durrs, Salla e Koncerteve e Pallatit t Kulturs; etj. Muzika e leht shqiptare bn pjes edhe ajo n traditn e re artistike t formuar mbas Lufts II Botrore, pavarsisht disa prpjekjeve t pjesshme q zn fill gjat viteve 1920-1930. Kngtart dhe instrumentistt e muziks s leht e zhvillojn veprimtarin e tyre kryesisht pran trupave t Teatrove t Varieteve, pothuajse aktive n t gjitha qytetet kryesore t Shqipris. Sidoqoft, Tirana, si qendr kryesore kulturore e vendit, sht njhersh edhe qyteti m i pasur i veprimtarive t muziks s leht. Ktu zhvillohen n mnyr t rregullt dy aktivitetet kryesore t vitit, Festivali Kombtar i Kngs n Radio-Televizion (themeluar n vitin 1962) dhe Festivali i Pranvers - ky i fundit destinuar kryesisht pr muzikantt e rinj, ndrsa t dy sbashku, t njohur si aktivitete ekskluzive t RadioTelevizionit Shqiptar. Mbas viteve 1990 knga e leht shqiptare psoi zhvillime t rndsishme si rrjedhoj e hapjes s prgjithshme kulturore t vendit ndaj shoqris perndimore. Me formimin e tradits baz t llojit, t kryesuar nga emra shum popullor pr publikun shqiptar, si ai i kngtares s shquar Vae Zela, i kompozitorit Agim Prodani, i fizarmonicistit, kompozitorit dhe aranzhatorit Agim Krajka, n Shqiprin e fund-shekullit t njzet, muzika e leht mund t cilsohet si nj ndr fushat e artit, q njohu ridimensionime ndr m t t ndjeshmet, duke adaptuar format dhe drejtimet kryesore t njohura perndimore. Aktualisht ajo njeh t gjitha zhvillimet e mundshme, q nga muzika rok, xhaz, rap, tekno, etj, duke synuar njhersh edhe pasurimin me elemente ritmike dhe timbrik t folklorit muzikor vendas. Shqipria ka sot nj numr t madh interpretsh, kompozitorsh, kantautorsh, aranxhuesish t muziks s leht, ndr m t njohurit e t cilve jan Ardit Gjebrea, Elton Deda, Elsa Lila (kngtar), Shptim Sarai (kompozitoraranzhator), etj, si dhe nj sr kompleksesh t muziks alternative.