Professional Documents
Culture Documents
Giải tích - Tập 1 Lê Văn Trực
Giải tích - Tập 1 Lê Văn Trực
............................................................................ 137
5.5.2 Tch phn dng
,( ) ,( ) ,
p r
q s
ax b ax b
I R x dx
cx d cx d
+ +
=
+ +
.................................................................... 138
5.5.3 Tch phn cc nh thc vi phn .......................................................................... 138
5.6 Tch phn cc biu thc dng
2
R( , ) x ax bx c + +
vi
0 a
...................................... 139
5.6.1 Php th Euler th nht ..................................................................................... 140
5.6.2 Php th Euler th hai ........................................................................................ 140
5.6.3 Php th Euler th ba ......................................................................................... 141
5.6.4 Tch phn eliptic................................................................................................. 142
5.7 Bi tp chng 5 .................................................................................................... 143
Chng 6 Tch phn xc nh........................................................................................... 145
6.1 nh ngha tch phn xc nh................................................................................ 145
6.1.1 Bi ton din tch hnh thang cong..................................................................... 145
6.1.2 Bi ton tnh khi lng..................................................................................... 146
6.1.3 nh ngha tch phn xc nh............................................................................ 146
6.1.4 ngha hnh hc ca tch phn xc nh ........................................................... 148
6.2 iu kin kh tch .................................................................................................. 148
6.2.1 iu kin cn hm kh tch ........................................................................... 148
6.2.2 Cc tng Darboux............................................................................................... 149
6.2.3 Cc tnh cht ca tng tch phn Darboux ......................................................... 150
6.2.4 Du hiu tn ti ca tch phn xc nh ............................................................. 151
6.3 Cc lp hm kh tch.............................................................................................. 152
6.4 Cc tnh cht c bn ca tch phn......................................................................... 154
6.4.1 Cc tnh cht ca tch phn xc nh.................................................................. 154
6.4.2 Cc nh l gi tr trung bnh .............................................................................. 158
6.5 Nguyn hm v tch phn xc nh........................................................................ 159
6.5.1 Cc nh ngha.................................................................................................... 160
6.5.2 Tch phn xc nh nh hm ca cn trn.......................................................... 160
6.6 Tnh tch phn xc nh.......................................................................................... 162
6.6.1 Php i bin trong tch phn xc nh.............................................................. 162
6.6.2 Php ly tch phn tng phn ............................................................................. 164
6.6.3 Tnh gn ng tch phn xc nh...................................................................... 168
6.7 Mt s ng dng hnh hc, vt l ca tch phn xc nh...................................... 172
6.7.1 Tnh din tch hnh phng................................................................................... 172
6.7.2 Tnh di ng cong phng........................................................................... 177
6.7.3 Tnh th tch vt th............................................................................................ 180
6.7.4 Din tch mt trn xoay...................................................................................... 183
6.8 Tch phn suy rng................................................................................................. 186
6.8.1 Tch phn suy rng loi 1................................................................................... 186
6.8.2 Tch phn suy rng loi 2................................................................................... 195
6.8.3 Thay bin s trong tch phn suy rng ............................................................... 199
5
6.9 Bi tp chng 6 ..................................................................................................... 200
Chng 7 Hm s lin tc trong
n
R
............................................................................... 206
7.1 Tp hp trong
n
R
.................................................................................................. 206
7.1.1 Khong cch trong
n
R
...................................................................................... 206
7.1.2 Ln cn ca mt im........................................................................................ 207
7.1.3 im trong, im bin, im t ca tp hp...................................................... 208
7.1.4 Tp m, tp ng................................................................................................ 210
7.1.5 Tp lin thng..................................................................................................... 210
7.2 S hi t trong
n
R
, cc khi nim c bn ca hm s nhiu bin s................... 211
7.2.1 S hi t trong
n
R
............................................................................................. 211
7.2.2 Dy c bn.......................................................................................................... 212
7.2.3 Nguyn l Canto ................................................................................................. 213
7.2.4 Ch .................................................................................................................. 213
7.2.5 Tp hp compact ................................................................................................ 214
7.2.6 nh ngha hm nhiu bin s............................................................................ 214
7.2.7 Tp xc nh ca hm nhiu bin s .................................................................. 214
7.2.8 ng mc v mt mc..................................................................................... 215
7.3 Gii hn ca hm s trong
n
R
............................................................................... 216
7.3.1 Gii hn ca hm s ti mt im...................................................................... 216
7.3.2 Gii hn lp........................................................................................................ 217
7.3.3 Quan h gia gii hn theo tp hp cc bin v cc gii hn lp...................... 218
7.3.1 Ch .................................................................................................................. 219
7.4 Hm s nhiu bin s lin tc ................................................................................ 221
7.4.1 Hm s lin tc ti mt im............................................................................. 221
7.4.2 Hm s lin tc u............................................................................................ 222
7.4.3 Lin tc theo tng bin....................................................................................... 223
7.5 Php tnh vi phn ca hm s nhiu bin s .......................................................... 224
7.5.1 o hm ring v vi phn cp mt..................................................................... 224
7.5.2 o hm v vi phn cp cao............................................................................... 230
7.6 o hm ca hm s n.......................................................................................... 233
7.6.1 Khi nim v hm s n mt bin s ................................................................. 233
7.6.2 Khi nim hm s n ca hai bin s................................................................. 235
7.7 o hm theo hng .............................................................................................. 237
7.7.1 o hm theo hng .......................................................................................... 237
7.7.2 Gradien............................................................................................................... 238
7.8 Cng thc Taylor. Cc tr ca hm s nhiu bin s............................................. 239
7.8.1 Cng thc Taylor ............................................................................................... 239
7.8.2 Cc tr ca hm nhiu bin s............................................................................ 241
7.8.3 Gi ln nht v nh nht ca hm s nhiu bin s trn compac ...................... 244
7.9 Cc tr c iu kin ................................................................................................ 245
7.9.1 nh ngha: ......................................................................................................... 245
7.9.2 Phng php tm cc tr ..................................................................................... 245
7.10 ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc.................................................... 250
7.10.1 Tip tuyn ca ng cong............................................................................ 250
7.10.2 Mt phng tip xc ca mt cong................................................................... 251
6
7.10.3 cong .......................................................................................................... 253
7.10.4 Bao hnh ca mt h ngcong ................................................................... 255
7.11 Bi tp chng 7 .................................................................................................... 258
7.12 Hng dn gii bi tp v p s........................................................................... 262
Ti liu tham kho............................................................................................................ 302
7
Chng 1
Tp hp v s thc
1.1 Khi nim v tp hp
1.1.1 Tp hp
Cho tp hp M, ch x l phn t ca tp M ta vit x M (c l x thuc M), ch x
khng phi l phn t ca tp M ta vit x M (c l x khng thuc M).
Tp hp M ch c mt phn t a, k hiu l { } a .
Tp hp M khng c phn t no gi l tp rng, k hiu l .
Cho hai tp A v B. Nu mi phn t ca A u l phn t ca B ta ni rng A l tp con
ca B v ta vit A B .
Nu A l tp con ca B v A B ta ni rng A l tp hp con thc s ca tp hp B v
vit l A B . Trong trng hp ny tn ti t nht mt phn t trong B m khng phi l
phn t ca A. V d nh tp hp cc s nguyn Z l tp con ca tp hp cc s hu t .
Cho A, B, C l ba tp hp. Khi c tnh cht sau:
a) A (1.1.1)
)
)
b
c
v = (1.1.2)
v (1.1.3)
A B B A A B
A B B C A C.
1.1.2 Mt s tp hp thng gp
Trong cc gio trnh i s trng ph thng trung hc ta lm quen vi tp hp cc
s t nhin `
`={ 0,1,2,, n,} (1.1.4)
`*={1,2, n,}. (1.1.5)
xt nghim ca phng trnh x+n = 0 trong ` n ta a thm tp cc s nguyn
]:
{ } 0, 1, 2,..., ,... = ] n . (1.1.6)
xt nghim ca phng trnh mx + n = 0 trong , m n ] ta a thm tp cc s hu
t
8
| , 0,
= =
m
x x n m,n
n
_ ] . (1.1.7)
Ta bit bn php ton c s (cng, tr, nhn, chia) ca s hu t v cch sp xp
chng theo ln (nu a, b l hai s hu t, th mt trong chng b hn s th hai). Tng
a+b, hiu a - b, tch a.b, thng ( 0)
a
b
b
ca hai s hu t a,b li l s hu t, nhng vi
cc php ton khc nu ch xt trn tp cc s hu t, ta thy nhng iu nu trn khng cn
ng na. V d php ly cn l php ton nh vy. Ta hy tm cn bc hai ca s 2, tc l
tm mt s x m bnh phng ca n bng 2. Ta khng nh rng khng c s hu t no m
bnh phng ca n bng 2. Gi s rng s hu t x nh vy tn ti, ta c th vit di dng
phn s ti gin
p
q
, trong p v q ch c c s chung l 1 . Khi
2
2 2
2
2; 2 = =
p
p q
q
cho
nn p
2
l s chn v do p cng l s chn, p = 2m, trong m l s nguyn, do
4m
2
=2q
2
, 2m
2
=q
2
cho nn q
2
l s chn v v th q l s chn. Nh vy p,q l cc s chn,
iu ny mu thun vi gi thit l p,q ch c c chung l 1 . Mu thun nhn c chng
minh khng nh trn.
T nguyn nhn ny, trong ton hc ta a thm vo nhng s mi, l cc s v t. V
d v s v t l 2, 3, lg3, , sin20
o
Tp cc s hu t v cc s v t c gi l tp cc s thc v k hiu l \. Nh vy ta
c bao hm thc:
. N Z R (1.1.8)
1.1.3 Cc php ton trn tp hp
a) Hp A B ca tp hp A v tp hp B, c l A hp B l tp hp c nh ngha
bi:
{ | } = A B x x A B hoc x . (1.1.9)
b) Giao A B ca hai tp hp A v B, c l A giao B l tp hp nh ngha bi:
{ | } A B x x A = v x B . (1.1.10)
c) Hiu = | { | v } A B x x A x B . (1.1.11)
Ta ni rng cc tp A v B l ri nhau nu A B = .
d) B sung C
A
B ca B trong A ( B A) l tp hp nh ngha bi
= { | v }
A
C B x x A x B (1.1.12)
Php giao, hp v b sung c cc tnh cht sau:
i) ( ) ( ) = A B C A B C (1.1.13)
ii) ( ) ( ) = A B C A B C (1.1.14)
iii) ( ) ( ) ( ) = A B C A C B C (1.1.15)
iv) ( ) ( ) ( ) = A B C A C B C (1.1.16)
9
v) \ , \ A= = A A (1.1.17)
vi)
1 2 1 2
( ) =
A A A
C B B C B C B (1.1.18)
vii)
1 2 1 2
( ) =
A A A
C B B C B C B . (1.1.19)
1.1.4 Tch cc
Cho hai tp hp A,B khng rng. Tch cc ca hai tp hp A v B, k hiu l AB l
tp hp cc cp (x,y) trong , x A y B , ng thi (x,y)= (a,b) khi v ch khi x = a, y =
b.
Nh vy
AB ={(x,y)| , x A y B } (1.1.20)
Thay cho AA ta vit l A
2
V d: {1,2}{2,3,4} = {(1,2); (1,3); (1,4); (2,2); (2,3); (2,4)}
Ngoi ra {1,2}
2
={(1,1); (1,2); (2,1); (2,2)}.
1.1.5 Cc k hiu lgic
By gi gi s M l mt tp hp v t l mt tnh cht no ca cc phn t ca tp M.
Nu phn t x M c tnh cht t ta vit t(x). Gi c(t) l tp hp ca tt c cc phn t ca tp
M c tnh cht t:
c(t) ={ x M |x c tnh cht t} (1.1.21)
hay
c(t) ={ x M |t(x)} (1.1.22)
khi nu
c(t) = M
th mi phn t ca M u c tnh cht t, ta ni rng vi mi x M , x c tnh cht t v ta
vit x M : t(x) hay ( )
x M
t x
.
K hiu gi l k hiu ph bin.
Nu ( ) c t , th c t nht mt phn t x M , x c tnh cht t
v vit
: ( ) hay ( )
x M
x M t x t x
K hiu gi l k hiu tn ti.
1.2 S thc
1.2.1 Php cng v nhn cc s thc
Xt tp hp cc s thc R. Ta c th xc nh php cng v nhn hai s thc bt k a v
b. Php ton cng cho tng ng hai s thc a v b vi s thc c k hiu l a+b, php
10
nhn cho tng ng hai s thc a v b vi s thc c k hiu l a.b sao cho tho mn cc
tnh cht sau: Vi mi s thc a,b v c.
a) a+b = b+a (tnh cht giao hon),
b) a+(b+c) = (a+b)+c (tnh cht kt hp),
c) a.b = b.a (tnh cht giao hon ),
d) a(b.c) = (a.b).c (tnh cht kt hp),
e) (a+b).c = a.c+b.c (tnh cht phn phi),
f) Tn ti duy nht s 0 sao cho a+0 = a R a ,
g) Vi mi a, tn ti s a sao cho a + ( a) = 0,
h) Tn ti duy nht s 1 0 sao cho a.1 = a R a ,
i) Vi mi s a 0, tn ti s a
-1
sao cho a.a
-1
= 1, s a
-1
cn c k hiu l
1
a
.
Ch : S ( a) v s a
-1
ni trong tnh cht g) v i) l duy nht. Tht vy, v d nh nu tn ti
s b a tho mn iu kin a+b =0, th a+b+ ( a)= a, t y a+ ( a)+b= a hay 0+b =
a v b= a, mu thun.
1.2.2 So snh hai s thc a v b
Cho hai s thc bt k a v b. Khi ch c th xy ra mt trong ba trng hp sau:
a = b (a bng b), a > b (a ln hn b) hay b > a (b ln hn a).
Mnh = c tnh cht: nu a=b v b=c th a=c.
Mnh > c tnh cht sau: Vi mi s thc a,b v c.
a) Nu a > b v b > c th a > c
b) Nu a > b th a+c > b+c.
c) Nu a > 0, b > 0 th ab > 0.
Mnh ab ngha l hoc a=b, hoc a>b.
Cc mnh a < b, a b, a > b, a b c gi l cc bt ng thc. Cc bt ng thc
a < b, a > b c gi l cc bt ng thc thc s.
S thc a tho mn bt ng thc a>0 c gi l s dng.
S thc a tho mn bt ng thc a<0 c gi l s m.
1.2.3 Tnh lin tc ca tp hp s thc
nh l 1.2.1 Gi s X v Y l hai tp hp cc s thc tho mn iu kin sau:
x y , x X y Y . (1.2.1)
Khi tn ti mt s c sao cho
x c y x X, y Y . (1.2.2)
11
Ch rng ch c tp hp cc s thc mi c tnh cht ny. V d nh, gi s
X = {x hu t | x < 2 } v
Y = {y hu t | y > 2 }.
Khi i vi mi x X vi mi y Y tho mn xy, nhng khng tn ti s hu t c
no sao cho x c y . Tht vy, s nh vy ch c th l 2 , nhng 2 khng phi l s
hu t.
Trong l thuyt s v t ngi ta chng minh c rng vi hai s thc bt k , trong
< lun lun tm c mt s thc v c bit mt s hu t r nm gia hai s (v
thnh th c mt tp v s cc s v t nh vy nm gia v ).
1.2.4 Cn ca tp hp s
Gi s M l tp hp s (tc l tp hp m cc phn t ca n l nhng s thc). Tp hp
M c gi l b chn trn nu tn ti mt s thc k sao cho
x k x M . (1.2.3)
S k bt k c tnh cht nh vy c gi l cn trn ca tp M. Do tp hp M l b
chn trn nu c t nht mt cn trn. Nu tp M c mt cn trn th n c v hn cn trn, bi
v nu s k l cn trn th bt k s l no ln hn k l cn trn. Mt cu hi c t ra l liu
c tn ti s nh nht trong cc cn trn ca tp M. S nh nht nh vy gi l cn trn ng
ca tp M v k hiu l sup M.
Cn trn ng ca tp M c tnh cht sau:
> 0, sao cho > sup x M x M - .
Tht vy, nu s x nh vy khng tn ti th s supM cng l cn trn v khi s
supM khng phi l cn trn ng ca tp M. Ni mt cch khc, tnh cht ny ni ln supM
l s nh nht trong s cc cn trn ca M.
V d 1: Tm cn trn ng ca tp
1 1 1
{1, , ,..., ,...}.
2 3
M
n
=
Gii: Ta thy < N
*
1
0 1 n
n
, v th tp hp M b chn trn, d thy s 1 l cn
trn. Ta hy chng minh s 1 l cn trn ng ca M. Tht vy 0 > , ta phi tm c s
t nhin n sao cho
1
1
n
> . S n ny, v d l n = 1.
V d 2: sup(0,1) = sup[0,1] = 1.
By gi ta c th nh ngha cn trn ng ca tp M mt cch khc nh sau:
S supM c gi l cn trn ng ca tp M b chn trn nu
a) sup x M x M (1.2.4)
b) > 0, sao cho sup x M x > M - (1.2.5)
12
Tp hp s M c gi l b chn di, nu tn ti s g sao cho
x g x M . (1.2.6)
Mi s g c tnh cht ny gi l cn di ca tp hp M. Do tp M b chn di, nu
n c t nht mt cn di.
S ln nht trong cc cn di ca tp M gi l cn di ng ca M v c k hiu l
inf M.
V d 3: Xt tp M=(a,b)
Hin nhin s a v s bt k b hn a l cn di ca M. Hin nhin s a l cn di
ng ca tp M, tc l a= inf M.
Tng t nh i vi cn trn ng, cn di ng c tnh cht sau:
, x M sao cho x < inf M + . (1.2.7)
V d 4: Xt tp
1 1 1
{1, , ,..., ,...}
2 3
M
n
=
Ta chng minh rng s 0 l cn di ng ca tp M.
Tht vy, 0 > , ta phi tm c s t nhin n sao cho
< +
1
0 ,
n
hay < >
1 1
n
n
.
iu ny ngha l s 0 l cn di ng ca tp M, tc l inf M = 0.
V d 5: inf(0,1) = inf[0,1] = 0.
Trong cc v d trn, ta thy sup M, inf M c th thuc M, cng c th khng thuc M.
nh l 1.2.2 Tp hp s khng rng bt k b chn trn (di) c cn trn (di) ng.
Chng minh: Gi s X l tp hp s khng rng b chn trn. Khi tp hp Y cc s l
cn trn ca tp X khng rng. Theo nh ngha ca cn trn suy ra rng i vi bt k x X
v bt k y Y ta c bt ng thc.
x y .
Da vo tnh cht lin tc ca tp hp cc s thc, tn ti mt s c sao cho
x c y x X, y Y . (1.2.8)
T bt ng thc th nht trong (1.2.8) suy ra s c chn trn tp hp X, t bt ng thc
th hai trong (1.2.8) suy ra c l s b nht trong cc cn trn ca X, tc l cn trn ng ca
tp X.
V d 6: Chng minh rng tp hp cc s nguyn
X= {,3, 2, 1,0,1,2,3,}
khng b chn trn, cng khng b chn di, tc l
supX= + v inf X= .
Tht vy, gi s ngc li, tp hp X b chn trn. Khi theo nh l trn, n c cn trn
ng
13
c = sup X.
Theo tnh cht ca cn trn ng, i vi 1 = , ta tm c mt s nguyn x X sao
cho
x > c 1
nhng khi x+1> c. Bi v 1 x X + , iu ny c ngha l c khng phi l cn trn ng
ca tp hp X, mu thun vi iu ni trn.
V d 7: Gi s X v Y l hai tp hp s. Hy chng minh rng nu Y X th supX supY.
Gii: Gi s supX = A, supY = B. Ta phi chng minh BA. Gi s ngc li B > A. Khi
da vo tnh cht cn trn ng, > 0, sao cho > y Y y B .
Bi v: B A >0, nn ta c th ly B A = . Ta nhn c y >B = B B +A, tc l y
> A.
Nhng y Y v Y X nn y X , theo nh ngha sup suy ra y A . Mu thun nhn
c chng t rng B A .
Ta c th chng minh khng nh trn bng cch khc nh sau:
Bi v Y X nn x X v y Y ta c
sup , sup x X y X v sup y Y .
Nhng supY l s thc nh nht trong cc cn trn ca Y v supX l mt trong s cn trn
ca Y nn
sup Ysup X.
Nu tp M ng thi b chn di v b chn trn, ta gi l tp b chn.
Cui cng nu tp M khng b chn trn, th ta ni rng cn trn ng ca tp l +,
sup M = +. Tng t nu tp M khng b chn di, ta ni rng cn di ng ca tp l
, inf M= .
V d nh sup(0,+ ) = +, inf(,0)= .
Gi s M l tp hp cc s thc, nu tn ti mt phn t ln nht trong cc phn t ca
tp M, th ta k hiu phn t l maxM. Tng t ta k hiu phn t nh nht ca tp M l
minM.
V d nh max{2, 3, 5,0} = 2, min{2,3, 5,0}=5,
|x|=max {(x,x)} x .
1.2.5 Trc s thc
By gi ta tm cch biu din hnh hc tp cc s thc.
Ta ly mt ng thng nm ngang v trn ta ly mt im 0 no lm gc. Ta chon
mt di thch hp lm n v v t di lin tip nhau t im 0 sang tri v sang
phi sao cho tri khp ng thng. V d nh s 2 c biu din bng im 2, tc l im
bn phi im 0 vi khong cch 2 n v.
Ta gi ng thng ni trn l ng thng thc hay trc s. Bt k mt s thc no
cng c ng vi mt im trn ng thng thc v ngc li, bt k mt im no trn
14
ng thng thc cng c ng vi mt s thc. S thc a ng vi im M trn trc s c
gi l to ca im M. Thng thng ngi ta khng phn bit im a nm trn ng
thng thc v s thc a (l to ca im ).
Tp hp R khng c phn t cc i v phn t cc tiu, bi v i vi mt s thc x bt
k lun lun tn ti hai s y v z sao cho y< x< z (v d y = x 1, z = x+1). V th ta hy b
sung vo tp R hai phn t mi m ta k hiu l +, v ta gi chung l cc im v tn
ca trc thc. Ta k hiu tp mi xut hin nh vt l R
*
. Nh vy l
R
*
= R {, +}. (1.4.2)
Tp hp R
*
ta s gi l trc thc m rng. Cui cng ta ch thm l
< a < +, R a . (1.4.3)
1.3 nh x
Trong phn ny chng ta s trnh by mt vi khi nim v nh x m n rt c ch cho
vic nghin cu l thuyt hm s sau ny.
1.3.1 nh ngha
Cho hai tp hp A v B. nh x t tp hp A ti tp hp B l mt quy lut f cho tng
ng mi phn t x A vi mt v ch mt phn t y B .
V d 1: Cho A = B =R.
Qui lut y = x
3
cho tng ng mi R x vi mt v ch mt R y , nn qui lut trn l
mt nh x t R ti R.
V d 2: Cho A = B = {x | R x , 0 x }.
Qui lut y x = cho tng ng mi x A vi mt v ch mt y B, nn l mt nh x
t A ti B
din t f l nh x t tp hp A ti tp hp B ta vit f: AB hay
f
A B v gi
A l tp xc nh ca nh x f.
Phn t y B tng ng vi x A bi qui lut f gi l nh ca x v x c gi l
nghch nh ca y v ta vit:
( ) hay ( ) y f x x y f x = = .
Ta gi tp
( ) { | ( ), } = = f A y y f x x A (1.3.1)
hay
( ) { | , ( )} = = f A y x A y f x (1.3.2)
l nh x ca tp A qua nh x f.
Ch rng ta lun c ( ) f A B. Nu f(A)=B, ta ni rng f l nh x t tp hp A ln tp
hp B hay nh x : f A B l mt ton nh.
15
V d 3: nh x cho bi qui lut = R ( ) si n , f x x x l nh x tp R ti tp R v ng thi
nh x tp R ln tp hp tt c cc s thc y sao cho 1 1 y .
Nu nh N M A th ( ) ( ) N f M f . (1.3.3)
1.3.2 n nh, song nh
nh x : f A B gi l nh x n nh nu
1 2 1 2
( ) ( ) f x f x x x = = (1.3.4)
v d nh nh x c cho bi sinx l n nh t tp hp { | 0 }
2
< < R x x
ln tp hp
{ | 0 1} < < R y y .
V d 4: Xt nh x cho bi qui lut
2
y x = . V phng trnh = R
2
, y x y c hai nghim
khc nhau x
1
v x
2
nu y > 0, c ngha l f(x
1
) = f(x
2
) nhng
1 2
x x , vy nh x ny khng
phi l n nh.
nh x : f A B gi l mt song nh nu n va l n nh va l ton nh.
V d 5: nh x : R R f cho bi qui lut
3
y x = l mt song nh
V d 6: nh x :
+
R R f cho bi qui lut
2
y x = khng phi l song nh, nhng nh x
:
+ +
R R f cho bi qui lut
2
y x = l mt song nh.
V d 7: Cho R, x [x] k hiu phn nguyn ca x (ngha l [x] l s nguyn ln nht khng
ln hn x chng hn [4,5] = 4; [2] = 2; [2,5] = 2; [2,7] = 2). Ta c [x] x[x]+1.
nh x R Z : f cho bi qui lut y=[x] khng phi l song nh.
1.3.3 nh x ngc
Gi s f l mt nh x tp hp A ln tp hp B. Khi ng vi mi phn t c mt v ch
mt x A sao cho y f x ( ) = . nh x cho tng ng phn t y B vi phn t x A sao
cho y f x ( ) = gi l nh x ngc ca nh x f k hiu l f
1
.
Nh vy f B A
1
:
f y x f x y
1
( ) ( )
= = (vi x A , y B ). (1.3.5)
16
Hnh 1.3.1
V d 8: Nu A l tp hp cc vng trn ng tm nm trn cng mt phng v f(x) l bn
knh ca vng trn x, khi f l nh x n tr tp A ln tp cc s thc dng. Khi nh x
ngc f
1
tng ng mt s thc dng x vi vng trn nm trong tp A m bn knh ca n
l x.
1.3.4 Hp (tch) ca hai nh x
Cho hai nh x:
: v : g M A f A B .
Xt nh x t tp M ti tp hp B c xc nh nh sau:
( ( )) x M z f g x B = . (1.3.6)
nh x ny gi l hp ca nh x g v nh x f (hay tch ca g v f ), k hiu l f g
Nh vy
: f g M B
( ) ( ( )), f g x f g x x M = . (1.3.7)
V d 9: nh x cho bi qui lut sinx
2
, R x l hp ca nh x trong cho bi qui lut x
2
,
R x v nh x ngoi c cho bi qui lut siny, R y
nh x sin
2
x, R x l hp ca nh x trong cho bi sinx, R x v nh x ngoi cho bi
y
2
, R y .
1.4 Bi tp chng 1
1.1 Cho a l s v t, r l s hu t
1) Hy chng minh rng a+r v a r l cc s v t
2) Gi s 0 r hy chng minh rng cc s , ,
a r
ar
r a
l cc s v t.
1.2 Cho a,bR, gi s
17
( , ) | | = d a b a b l khong cch gia hai im a v b ca trc s
Hy chng minh rng
1) d(a,a) = 0
2) d(a,b)>0 khi a b
3) d(a,b) =d(b,a)
4) d(a,b) + d(b,c) ( , ) d a c .
1.3 Hy chng minh mnh tp hp R M l b chn khi v ch khi tn ti s thc r>0
sao cho: |x| r x M .
1.4 Cho R X . nh ngha: (X) = {x|xX}
Hy chng minh:
1) inf(X) = sup X
2) sup(X)= inf X
1.5 Cho R , X Y . nh ngha
X+Y = { = + R| , , a x X y Y a x y}
{ R| , , } XY a x X y Y a xy = =
Ngha l X+Y l tp hp cc s thc c dng x+y vi , x X y Y , cn XY l tp hp
cc s thc c dng xy vi , x X y Y .
1) Gi s X,Y b chn trn, chng minh:
sup(X+Y) = supX+ supY
2) Gi s X, Y b chn di, chng minh:
inf(X+Y) = inf X + inf Y
3) Gi s X, Y b chn trn,
+ +
R R , X Y .
Chng minh: sup(XY)= (sup X)(sup Y)
4) Gi s X, Y b chn di, ,
+ +
R R X Y .
Chng minh: inf(XY) = (inf X)(inf Y).
1.6 Gi s N R
*
M . Chng minh rng:
i nf i nf sup sup N N M M .
1.7 Cho R A v { | : } F f f A A = . Chng minh rng nu f,g,hF v i l nh x ng
nht trn tp A, tc l i(x) =x, xA th:
1) ( ) ( ) f g h f g h = ,
2) f i f = .
1.8 Cho F l tp hp ni trn v
18
*
{ | : F f f A A = v f l n nh}
Chng minh rng nu f,gF
*
th
1) f g F
*
2)
1
f f i
=
19
Chng 2
Gii hn ca dy s v hm s
2.1 Gii hn ca dy s
2.1.1 nh ngha dy s
Cho
*
N ={1,2,3,} l tp hp cc s t nhin. Mt nh x f:
*
N R c gi l
mt dy s thc. Nu t x
n
= f(n) th ta c th biu din dy s di dng:
1 2 3
, , ,..., ,...
n
x x x x (2.1.1)
Phn t x
n
c gi l s hng th n ca dy s.
cho gn ta s k hiu dy s bng {x
n
}. Ch s n trong s hng x
n
ch v tr ca s
hng ny trong dy (2.1.1).
Trc ht ta hy nu ra mt vi v d v dy:
1 2 3 4
1 1 1 1 1
: 1, , , ,..., ,...
2 3 4
= = = = =
n
x x x x x
n n
(2.1.3)
1 2
1 2
: , ,..., ,...
1 2 3 1
= = =
+ +
n
n n
x x x
n n
(2.1.4)
1 2 3 2 1 2
1 1 1 1 1 1
, : , 1, ,..., , ,...
2 2 1 2 4 2 2 1
= = = = =
n n
x x x x x
n n n n
(2.1.5)
Ta thy rng cc s hng ca dy (2.1.3) v dy (2.1.5) gn 0 tu khi n tng, cc s
hng ca dy (2.1.4) gn 1 tu khi n tng. Ta ni rng dy (2.1.3) v dy (2.1.5) c gii hn
0, cn dy (2.1.4) c gii hn 1.
By gi ta a ra nh ngha chnh xc v gii hn ca dy.
nh ngha 1: Ta ni rng s a l gii hn ca dy {x
n
} nu i vi mi s dng b tu
u tm c mt s N
*
p sao cho > N
*
, n p n ta u c:
|x
n
a|< , tc l a < x
n
< a+ . (2.1.6)
Nu a l gii hn ca dy {x
n
} th ta vit:
= l i m hay khi
n n
n
x a x a n . (2.1.7)
Ta ch rng s p trn ni chung ph thuc vo vic chn . nhn mnh iu
i khi thay cho p ta s vit p
.
20
Khong m (a , a+ ) c tm ti im a c gi l ln cn ca im a. Nh vy, a
l gii hn ca dy {x
n
} th vi ln cn b bt k ca im a tt c cc phn t x
n
ca dy
bt u t mt ch s no cn phi ri vo trong ln cn (tc l ngoi ln cn ch
c th c mt s hu hn cc phn t x
n
).
Hnh 2.1.1
Nu dy (2.1.1) c gii hn, ta ni rng n hi t, nu khng c gii hn c gi l phn
k.
V d 1
Hy chng minh dy
+
1
n
n
c gii hn l 1.
Ta c: =
+
1
| 1|
1
n
x
n
. Vi mi cho trc
1
1 n
<
+
1 1
1 1 + > > n n
.
Nu ta ly
1
1 1
= +
p
(phn nguyn ca (
1
1
)) th n p
> ta c: |x
n
1|< .
Do l i m 1.
1
=
+
n
n
n
V d 2
Hy ch ra rng dy:
{( 1) } : 1,1, 1,...,
n
(2.1.8)
khng c gii hn.
Gi s rng dy c gii hn l a. Khi vi =1, tn ti s p sao cho vi n>p ta c |x
n
a|< =1.
Ta hy chn n ln hn p, khi n+1>p, cho nn
|x
n+1
a|<1.
T ta suy ra vi n>p
|x
n
x
n+1
|= |(x
n
a)+ ( a x
n+1
)| | x
n
a|+| x
n+1
a|
n
< 1+1 = 2
iu ny mu thun vi tnh cht ca cc s hng ca dy (2.1.8) l: | x
n
x
n+1
|= 2 N
*
n .
21
2.1.2 Cc tnh cht ca dy hi t
a) Tnh duy nht
nh l 2.1.1 Mi dy hi t u c gii hn duy nht.
Chng minh:
Gi s dy: (2.1.1) c hai gii hn khc nhau a v b vi a< b
Ta ly s = >
1
( ) 0
2
b a . Bi v, a l gii hn ca dy (2.1.1), ta tm c s p
1
sao cho
vi n> p
1
ta c:
|x
n
a|<
tc l a < x
n
< a+ (2.1.9)
nhng b cng l gii hn ca dy (2.1.1), nn vi s ni trn, ta tm c p
2
sao cho vi
n>p
2
ta c:
|x
n
b|<
tc l b < x
n
< b+ (2.1.10)
Nu ly n > max(p
1
, p
2
) th b < x
n
< a+ b < a+ ba < 2 , iu ny mu
thun vi gi thit b a = 2 .
nh l 2.1.2 Mi dy hi t u b chn.
Chng minh:
Gi s l i m
n
n
x a
=
n
n
x a nn tn ti s p sao cho vi n>p ta c
| | <
n
x a .
Mt khc vi n>p th k
n
>p (v k
n
n) v do
| | | | = <
n
n k
y a x a
Cho nn l i m
=
n
n
y a, iu phi chng minh.
c) Cc php ton v gii hn
nh l 2.1.4 Cho hai dy hi t
= l i m ,
n
n
x a
= l i m
n
n
y b
Khi :
(i)
+ = + l i m( )
n n
n
x y a b (2.1.18)
(ii)
= l i m( )
n
n
c x ca ;
+ = + l i m( )
n
n
c x c a vi c l hng s (2.1.19)
(iii)
= l i m( )
n n
n
x y ab. (2.1.20)
(iv)
1
l i m( )
n
n
y
=
1
b
vi
n
y 0, b 0. (2.1.21)
(v)
= l i m( )
n
n
n
x a
y b
vi
n
y 0, b 0. (2.1.22)
23
Chng minh:
(i) V ,
n n
x a y b nu vi >0 ta tm c p
1
v p
2
sao cho: khi n>p
1
th |x
n
a|<
2
, khi n>p
2
th |y
n
b|<
2
. Gi p = max(p
1
, p
2
) th khi n>p ta c:
| ( ) ( )| | | | |
n n n n
x y a b x a y b + + + < .
T y suy ra iu phi chng minh.
(ii) Chng minh tng t nh trn
(iii) Ta c ng thc:
( )( ) ( ) ( ) = + +
n n n n n n
x y ab x a y b a y b b x a .
V ,
n n
x a y b, nn vi > 0 cho trc, tm c p
1
, p
2
sao cho:
khi n>p
1
th |x
n
a|< , khi n>p
2
th |y
n
b|< .
Gi p =max(p
1
,p
2
) th khi n>p ta c:
| | | | . | | . , < + +
n n
x y ab a b t l i m( ) 0.
=
n n
n
x y ab
(iv) Do y b
n
, nn ta c th chn m sao cho khi n>m th |
n
y b |<
1
| |
2
b . Ngoi ra do
||y
n
| |b|| |
n
y b |<
1
| |
2
b ,
suy ra
1
| |
2
b <|y
n
| |b|<
1
| |
2
b
T bt ng thc trn suy ra khi n >m th
|y
n
| >
1
| |
2
b . (2.1.23)
Mt khc, cng do
n
y b nn vi >0 cho trc tm c p >m sao cho khi n > p ta
c
|
n
y b |<
2
1
| |
2
b (2.1.24)
Do vy khi n>p ta c:
2
1 1 2
| |
| |
= < <
n
n
n n
y b
y b
y b by b
, iu ny chng t rng
1 1
khi
n
n
y b
.
(v) Kt lun ny l h qu ca (iii) v iv
d) S bo ton th t qua gii hn trong bt ng thc
nh l 2.1.5 Gi s l i m l i m
<
n n
n n
x y . Khi tm c mt s p sao cho vi n>p th <
n n
x y .
24
Chng minh: t l i m , l i m
n n
n n
x a y b
= = v
1
( )
2
b a = . Do a+ = b . Theo gi thit
tm c p
1
,p
2
sao cho khi:
1
> n p th < < +
n
a x a v khi
2
> n p th < < +
n
b y b .
Nu gi p =max(
1 2
, p p ) th bt ng thc:
, < + = < >
n n
x a b y n p c tho mn.
Do : , < >
n n
x y n p .
Ch :
Trng hp c bit khi
*
, = N
n
y b n ta c khng nh sau:
Nu nh l i m
= <
n
n
x a b
= >
n
n
y b a
v l i m , l i m t h
n n n n
n n
x y x a y b a b
(ii) Nu {z
n
} l mt dy tho mn
= = = v l i m l i m t h l i m .
n n n n n n
n n n
x y z n x z a y a
Chng minh:
(i) Hy chng minh khng nh ny bng phn chng. Gi s a < b, khi tn ti s r
tho mn a< r <b.
Mt khc v
n
x a v a < r nn tn ti p
1
sao cho khi n > p
1
th x
n
< r.
Tng t ta tm c p
2
sao cho khi n > p
2
th y
n
> r.
Nu gi p =max(p
1
,p
2
) th khi n>p ta c x
n
<r v y
n
>r, ngha l x
n
<y
n
, v iu ny mu
thun vi gi thit.
(ii) V x
n
a nn vi 0 > cho trc tm c p
1
sao cho khi n >p
1
th:
| | hay
n n
x a a x a < < < + .
Tng t, v
n
z a , ta tm c p
2
sao cho khi n>p
2
ta c < < +
n
a z a .
T y, t p = max(p
1
,p
2
), th khi n > p ta c
< < +
n n n
a x y z a .
Suy ra < < +
n
a y a , tc l
n
y a , iu phi chng minh.
2.1.3 Gii hn v hn
nh l 2.1.7 Cho dy s {x
n
}. Nu vi mi M > 0 ln tu , bao gi cng tn ti mt s p
sao cho , n p > ta c x
n
>M, th ta ni rng dy {x
n
} c gii hn cng v cng v k hiu l
25
l i m
n
n
x
= +.
Nu vi mi M >0 ln tu , bao gi cng tn ti mt s p sao cho , n p > ta c x
n
<
M, th ta ni rng dy {x
n
} c gii hn tr v cng v k hiu l
l i m
n
n
x
= .
Cui cng ta hy ch rng mt dy hi t khi v ch khi n c gii hn hu hn. Dy c
gii hn l khng c xem l dy hi t.
2.2 Tiu chun hi t
2.2.1 Cc nh l
nh ngha 1 Dy
1 2 3
, , ,... x x x gi l tng nu (2.2.1)
+
N
*
1
n n
x x n (2.2.2)
Nu
+
< N
*
1 n n
x x n (2.2.3)
ta ni rng dy (2.2.1) l dy thc s tng. Tng t, nu nh
*
1
+
N
n n
x x n (2.2.4)
dy (2.2.1) l gim.
Nu nh
*
1
+
> N
n n
x x n (2.2.5)
th ta ni rng dy (2.2.1) thc s gim.
Cc dy ni trn gi chung l cc dy n iu. Tt c cc dy n iu to nn mt lp
dy rt quan trng. By gi i vi nhng dy ny ta c hai nh l quan trng sau.
nh l 2.2.1 Gi s dy (2.2.1) l khng gim. Nu nh dy khng b chn trn th
l i m
= +
n
n
x . (2.2.6)
Nu nh dy b chn trn th c gii hn hu hn
1,2,...
l i m sup
=
=
n n
n
n
x x . (2.2.7)
Chng minh:
(i) Gi s dy (2.2.1) khng b chn trn. Khi 0 > M ln tu , ta u tm c
mt s t nhin p sao cho x
p
>M (tc l t nht mt s hng ca dy ln hn M). Bi v,
dy l khng gim, nn khi n>p, ta c:
n p
x x v do x
n
>M, cho nn
l i m
= +
n
n
x .
(ii) Gi s dy(2.2.1) b chn trn, ta t
26
1,2,...
sup
n
n
a x
=
= . (2.2.8)
Theo nh ngha
*
N
n
x a n
Mt khc, 0, > ta tm c chng hn phn t x
p
ca dy sao cho >
p
x a . Vi n>p
ta c
n p
x x , nn:
< < +
n
a x a a tc l |x
n
a|< do l i m
=
n
n
x a.
H qu 1
Nu dy (2.2.1) khng gim v b chn trn th
*
l i m
N
k n
n
x x k . (2.2.9)
Tng t ta c nh l sau
nh l 2.2.2 Gi s dy (2.2.1) l khng tng. Nu n khng b chn di th
l i m
=
n
n
x . (2.2.10)
Nu n b chn di, th c gii hn hu hn
1,2,...
l i m
=
=
n n
n
n
x i nf x . (2.2.11)
H qu 2
Nu (2.2.1) khng tng v b chn di th
*
l i m
N
k n
n
x x k . (2.2.12)
nh l sau y suy ra t hai nh l trn.
nh l 2.2.3
Dy s n iu l hi t khi v ch khi n b chn.
Ta thy rng dy hi t bt k l b chn. Tt nhin, ta cng bit rng dy b chn khng
nht thit phi hi t. V d nh dy
1
{( 1) }
+
n
l b chn nhng khng hi t. Nhng dy b
chn n iu lun lun hi t. V d sau y c mt vai tr cc k quan trng trong gii tch
cng nh trong ng dng.
2.2.2 S e
Xt dy
1
1
= +
n
n
x
n
. Ta chng minh rng l i m
n
n
x tn ti.
Chng minh:
Trc ht xt dy
1
1
1
+
= +
n
n
y
n
. Ta thy rng dy {y
n
}l dy gim, tc l
27
1 2
1 1
1 1
1
+ +
+ > +
+
n n
n n
. (2.2.13)
Tht vy, bt ng thc (2.2.13) tng ng vi bt ng thc:
1 2
1 2
1
+ +
+ +
>
+
n n
n n
n n
(2.2.14)
hay
2 2
1 2 1
.
1
+ +
+ + +
>
+
n n
n n n
n n n
(2.2.15)
hay
2
2
( 1) 1
1
( 2)
+
+
> +
+
n
n
n n n
(2.2.16)
hay
2
1 1
1 1
( 2)
+
+ > +
+
n
n n n
(2.2.17)
bi v (n+1)
2
=n (n+2)+1.
Mt khc, theo bt ng thc Bernoulli vi h >0, k >1, k nguyn ta c:
(1 ) 1 + > +
k
h kh (2.2.18)
Bng cch thay
1
, 2
( 2)
= = +
+
h k n
n n
vo (2.2.18) ta thy rng bt ng thc (2.2.17)
hin nhin c chng minh v do dy {y
n
} l dy gim. Hn na dy {y
n
} b chn di
(bi v y
n
>0
*
N n ).
Do tn ti gii hn l i m .
n
n
y Mt khc
1 1
1 1
1 l i m 1
1
l i m l i m 1 l i m l i m
1 1
1 l i m 1
+ +
+ +
= + = = =
+ +
n n
n
n
n n
n n n
n
n
n n
x y
n
n n
T y suy ra gii hn l i m
n
n
x
+
n
n
n
. (2.2.19)
S e l mt s v t, 15 s u trong khai trin thp phn ca n l
e =2,718281828459045
2.2.3 Nguyn l Cantor v dy cc on thng lng nhau v tht li
nh l 2.2.4 Gi s
1 1 2 2
[ , ] [ , ] ... [ , ] ...
n n
a b a b a b l dy v hn cc on thng lng
nhau v tht li:
l i m( ) 0.
=
n n
n
b a (2.2.20)
28
Khi tn ti duy nht mt phn t
1
[ , ]
n n
n
a b . (2.2.21)
Chng minh:
Xt cc dy {a
n
} v {b
n
}, ta thy rng b
n
*
1
N b n v <
n n
a b n nn
1
<
n
a b
*
N n .
Dy {a
n
} tng, b chn trn nn c gii hn
1,2,...
l i m sup
=
= =
n n
n
n
a a (2.2.22)
Theo nh ngha supremun
*
N
n
a n . Hn na ta thy rng
*
N
n
b n v
trong trng hp ngc li
0
n sao cho
0
<
n
b .
Mt khc do dy cc on thng lng nhau, nn
0
n n
a b
*
N n , suy ra
0
n
b , iu
ny dn n mu thun.
Vy
1
[ , ]
n n
n
a b . (2.2.23)
Tng t dy {b
n
} l dy gim, ta c
1
>
n n
b a a
*
n N nn dy {b
n
} cng dn ti
mt gii hn hu hn
l i m
=
n
n
b (2.2.24)
Tng t nh trn
1
[ , ]
=
n n
n
a b (2.2.25)
Nhng theo nh l v hiu ca hai gii hn:
l i m l i m l i m( ) 0,
= = =
n n n n
n n n
b a b a do = v nh l c chng minh.
2.2.4 S hi t ca dy b chn
Xt dy {x
n
}, x
n
= (1)
n
, 1. n
Ta bit dy ny b chn nhng khng hi t trn R. Ta hy xt dy con ca dy trn:
{x
m
}, x
m
= (1)
m
vi m= 2n.
D dng thy rng dy con {x
m
} hi t v c gii hn l i m 1.
=
m
m
x
V d n gin ny l trng hp c bit ca nh l Bolzano Weirtrass v s hi t
ca dy b chn.
nh l 2.2.5 Mi dy v hn b chn u cha mt dy con hi t.
y ta khng chng minh nh l ny (c gi c th c trong cun [1]) v ch lu
rng y l mt nh l rt quan trng v mt l thuyt. Sau ny ta s thy rng khi dng nh
l Bolzano Weierstrass c th chng minh mt s tnh cht rt c trng ca hm lin tc.
29
2.2.5 Nguyn l Cauchy v s hi t ca mt dy s
nh ngha 2 Dy {x
n
} c gi l dy c bn (hay dy Cauchy) nu 0 > cho trc bao
gi cng
*
N p sao cho , > m n p ta c | | <
n m
x x .
nh l 2.2.6 (Nguyn l Cauchy): Mt dy s hi t khi v ch khi n l dy c bn.
Chng minh:
i) iu kin cn
Gi s l i m
=
n
n
x a. Khi 0 > cho trc tn ti s p sao cho > n p ta c:
| |
2
<
n
x a
.
T suy ra , > n m p ta c
| | | | | | | |
2 2
= + + < + =
m n m n m n
x x x a a x x a x a
.
Vy {x
n
} l dy c bn.
ii) iu kin
Gi s {x
n
} l dy c bn. Trc ht ta hy chng minh dy {x
n
} b chn. Tht vy
1, = p sao cho , > m n pta c:
m n
x x <1.
C nh m=p+1, khi
1
| | 1
+
< >
n p
x x n p. T y suy ra:
*
| | ,
n
x M n N .
Nh vy {x
n
} l mt dy b chn, theo nguyn l Bolzano Weierstrass tn ti mt dy con
{
k
n
x } hi t, gi s l i m
=
k
k
n
n
x a .
Khi 0 > cho trc,
1
>
k
n p ta c | |
2
<
k
n
x a
.
Mt khc do dy {x
n
} l dy Cauchy nn
2
p sao cho
2
, > m n p ta c
|
m n
x x |<
2
.
Chn p = max(p
1
,p
2
) v ly n
k
>p th > n p ta c:
.
2 2
= + + < + =
k n n n
k k k
n n n n
x a x x x a x x x a
Vy l i m
=
n
n
x a.
V d 1: Dng tiu chun Cauchy xt s hi t ca dy
1 1
1 ...
2
= + + +
n
x
n
Ta thy, vi n bt k, m = 2n th:
30
2
1 1 1 1 1 1
| | ... ...
1 2 2 2 2 2
= + + + > + + =
+ +
n n
x x
n n n n n
.
Do
2
1
1
2
>
n n
x x n , vy dy {x
n
} phn k.
V d 2: Dng tiu chun Cauchy xt s hi t ca dy
2 2 2
1 1 1
1 ...
2 3
= + + + +
n
x
n
Gi s m > n, ta c
2 2 2
1 1 1
...
( 1) ( 2)
1 1 1 1 1 1 1 1 1
...
1 1 2 1
= + + + <
+ +
+ + + = < <
+ + +
m n
x x
n n m
n n n n m m n m n
1
> n
.
Nh vy, khi cho trc 0 > b tu , nu chn s
1
1 p
> +
(k hiu
1
l phn
nguyn ca
1
), khi :
, > m n p th | | <
m n
x x .
Vy dy hi t.
2.2.6 Gii hn trn v gii hn di
a) Gii hn ring.
Cho dy {x
n
}. Nu c mt dy con {
k
n
x } ca dy trn hi t n a:
l i m
k
n
k
x a
=
th ta ni rng a l mt gii hn ring ca dy {x
n
}.
V d nh dy{(1)
n
} c hai gii hn ring l 1 v 1.
b) Gii hn trn v gii hn di:
Cho {x
n
} l mt dy b chn. Vi mi n ta t
1 2
1,2,...
1 2
1,2,...
sup{ , ...} sup
i nf { , ...} i nf
+ + +
=
+ + +
=
= =
= =
n n n n k
k
n n n n k
k
u x x x
v x x x
D thy
n
u n iu gim v b chn di, nn tn ti gii hn
l i m i nf
=
n n
n n
u u .
31
Gii hn ny c gi l gii hn trn ca dy{ }
n
x v k hiu l l i m
n
n
x .
Nh vy l
l i m
n
n
x =i nf sup
+ n k
n
k
x (2.2.26)
Tng t, dy l dy v
n
tng v b chn trn nu tn ti gii hn
l i m sup
n n
n
n
v v
= .
Gii hn ny gi l gii hn di ca dy {x
n
} v k hiu l: l i m
n
n
x
Nh vy ta c
l i m
n
n
x
=supi nf
n k
k
n
x
+
. (2.2.27)
nh l 2.2.7 Cho dy {x
n
}. Gii hn trn l i m
n
n
x
n
n
x l gii hn ring nh nht ca dy .
Chng minh: Ta chng minh cho l i m
n
n
x
, i vi l i m
n
n
x c chng minh tng t.
Gi s a = l i m
n
n
x . Theo nh ngha i nf =
n
n
a u trong sup
+
=
n n k
k
u x . Khi
0, > >
n
u a n . Theo tnh cht ca supremun ta c , n k
+
<
n k
a x a .
T y ta thy rng dy {x
n
} c v s s hng nm trong ( , ] a a . Vy a l gii hn
ring ca dy {x
n
}.
Sau y ta chng minh a l gii hn ring ca ln nht.
By gi gi s ngc li c mt dy con { }
k
n
x ca dy {x
n
} m l i m
=
k
n
k
x b v b > a.
Khi
2
+
< <
a b
a b. Theo gi thit a = l i m
n
n
x , nn i nf sup .
2
+
+
<
n k
n
k
a b
x
Theo tnh cht ca infimum
0
n
0
sup
2
+
+
<
n k
k
a b
x .
Do
0
n
0
t h
2
+
+
<
n k
a b
k x .
Ta thy rng ch c mt s hu hn s hng
0
1 2
, ,...,
n
x x x thuc vo khong ( , )
2
+ a b
b ,
do b khng th l gii hn ring. Mu thun ny la do gi thit b > a, nh l c
chng minh.
nh l 2.2.8 iu kin cn v dy hi t l gii hn trn v gii hn di bng nhau.
Chng minh:
i) iu kin cn
32
Gi s l i m
k
n
k
x a
= . Gi l i m
n
n
x
= , l i m
n
n
x
= .
Khi tn ti cc dy con v
k l
n n
x x
V dy { }
n
x hi t nn cc dy con cng hi t v c cng gii hn, suy ra a = = .
ii) iu kin
Gi s l i m
n
n
x = l i m
n
n
x = a.
Khi vi mi k c nh
i nf sup
+ + +
= =
n n k n k n k n
k
k
v x x x u
Cho n theo gi thit l i m l i m
n n
n n
v u a
= = , theo tnh cht ca gii hn lin quan n
bt ng thc, suy ra l i m
+
=
n k
n
x a , do l i m
=
n
n
x a.
2.3 Khi nim v hm s mt bin s
2.3.1 nh ngha
Cho R R , : , X Y X Y . nh x : f X Y c gi l mt hm s mt bin s thc,
tp X gi l tp xc nh ca hm s. Ngi ta cn k hiu tp xc nh ca hm s f l D
f
. Tp
Y thng c gi l tp gi tr ca hm s.
Phn t x X c gi l bin c lp, hay i s, cn ( ) f x Y c gi l bin ph
thuc hay hm s. chng t hm s f cho tng ng mi phn t x X vi mt phn t
xc nh ( ) f x Y ta thng vit ( ) hay ( ) = x f x y f x .
V d: x x l hm s ng nht, thng k hiu l id(x)
3 5 x x + l hm s bc nht,
3 2
1 1
2 5
3 2
x x x x + + l hm s bc ba.
2.3.2 th ca hm s
Gi s trn mt mt phng cho hai trc to vung gc, trc Ox v trc Oy, trc Ox gi
l trc honh, trc Oy gi l trc tung, th ca hm f vi tp xc nh X l tp hp cc im
(x,y) tho mn phng trnh y = f(x) , vi x X .
V d 1:
Xt hm s
2
( ) 3 f x x = .
Tp xc nh ca hm s ny l tp [ 3, 3] D = .
S y c xc nh bi phng trnh
2
3 y x = l s khng m tho mn
2 2 2 2
3 hay l 3 = + = y x x y .
33
Cho nn th ca hm s trn l na ng trn pha trn v na ng trn pha di
(nt t) l th ca hm
2
3 x (Hnh 2.3.1)
3 3
2
1
y
x
Hnh 2.3.1 Hnh 2.3.2
V d 2: Phng trnh
2
1
= y
x
tng ng mi 0 x vi mt gi tr xc nh y. Ni mt cch
khc, hm
2
1
( ) = f x
x
c xc nh vi mi 0 x (Hnh 2.3.2)
V d 3: ( ) [ ] = x E x x trong [ ] x l s nguyn ln nht khng ln hn x, l hm s phn
nguyn ca x.
V trong khong [2,1), [1,0), [0,1), [1,2), [2,3) hm nhn gi tr hng s 2,
1,0,1,2 cho nn th l mt dy cc on thng nm ngang, khng k cc u mt bn
phi (Hnh 2.3.3a).
V d 4: Cho x l s t nhin, gi T(x) l s lng c s dng ca x, v d nh T(1)=1,
T(6)=4 (c s dng ca 6 l 1,2,3,6)
Cho nn ( ) x T x l hm s m tp xc nh ca n l tp hp cc s t nhin. th
ca hm ny gm nhng im ri rc (Hnh 2.3.3b)
-1 0 2 3 x 1
2
1
-1
Hnh 2.3.3a Hnh 2.3.3b
34
x 1 2 3 4 5 6 7
T(x) 1 2 2 3 2 4 2
Theo nh ngha trn cho hm s : f X Y ngha l
i) Cho tp xc nh X ca hm ny,
ii) Cho quy lut tng ng mi x X vi mt s xc nh ( ) f x Y .
Hai hm f, g c xem l nh nhau nu nh c cng tp xc nh X v nu f(x)=g(x)
x X . Ni mt cch khc hai hm xem l nh nhau nu nh c th nh nhau.
2.3.3 Hm s hp
Cho , , R R Z R X Y ngoi ra cho hm s : f X Y v hm s : Z g Y . Xt
hm s : Z h X c nh ngha bi
( ) [ ( )] = h x g f x vi x X . (2.3.2)
Hm s h c gi l hm s hp ca hm s g v hm s f. Ngi ta thng k hiu hm
s hp l h = gof, c th
( ) ( )( ) [ ( )] = = h x gof x g f x x X . (2.3.3)
V d 5: Cho X=Y=Z=R v xt cc hm s:
: si n , f x x :
x
g x e .
Khi :
=
si n
( ) ,
x
gof x e = ( ) si n( )
x
fog x e .
2.3.4 Hm s ngc
Cho hm s : , , R f X Y X Y . Gi s Y l tp gi tr ca hm s, tc l tp
( ) { | ( ), } = = R f x y y f x x X (2.3.4)
Nh vy hm f nh x tp X ln tp Y. Ngoi ra ta gi thit rng f cng l n nh, ngha
l vi
1 2 1 2
, , x x x x X th
1 2
( ) ( ) f x f x . Khi mi phn t y Y u l nh ca ng
mt phn t x X nn ta c th t tng ng mi phn t y Y vi mt phn t x X .
Php tng ng xc nh mt hm s t tp Y sang tp X. Hm s ny c gi l hm
s ngc ca hm f v c k hiu l
1
:
f Y X ,
ngha l
1 1
: ( )
= f y x f y (2.3.5)
T nh ngha hm s ngc ta c
1
( ) ( ) x f y y f x
= = . (2.3.6)
35
Cho nn trong cng mt h trc to th hm s ( ) = y f x v
1
( )
= x f y trng nhau.
Tuy nhin ta cng c th k hiu i s ca hm ngc bng ch x, ch y ch bin s
ph thuc, vi qui c hm s ngc ca hm s f l
1 1
: ( )
= f x y f x . (2.3.7)
Do nu (x,y) l mt im ca th hm s y=f(x) (2.3.1) th (y,x) mt im ca th
hm s ngc (2.3.7)
Hai im (x,y) v (y,x) i xng nhau qua ng phn gic th nht, cho nn ta c kt
lun sau:
th ca hm s ngc
1
( ) y f x
, v i vi mi 0 y tn ti 0 x
sao cho = x y
. Ta ch cn t
1
= x y
. Nh vy hm s
1
y
l hm ngc ca hm s
x
= nghim ng vi 0 x , 0 y v khi v
ch khi
1
x y
= .
th ca hm s y= x
= = =
x
a a
f y y x y a y .
36
By gi hy v th ca hm s l og =
a
y x. Hm s ny nhn c t hm s
l og =
a
x y bng cch i x thnh y nn th ca hm s l og =
a
y x i xng vi th hm
s y=
x
a qua ng phn gic th nht. Ch ta c h thc sau
1
( )
=
f f x x x Y (2.3.8)
ngc li
1
( )
=
f f x x x X . (2.3.9)
V d nh vi 0, 1 a a ta c
l og v , 0 = = >
a
l og x x
a
a x x a x x .
2.3.5 Cc hm lng gic ngc
a) Hm s y =arcsinx
Hm s y=sinx c xc nh trong khong X=( + , ) v gi tr ca n lp y on
Y=[1,1]. ng thng song song vi trc Ox ct ng sin, tc th ca hm s y = sinx ti
mt tp v hn cc im, ni mt cch khc mi gi tr y[1,1] s ng vi mt tp v hn
cc gi tr ca xX. V vy, hm ngc m ta k hiu l x = Arcsiny, s l hm a tr.
= ar csi n y x
y
x
2
ar ccos y x =
2
Hnh 2.3.5
Thng thng ta ch xt mt nhnh ca hm s ng vi x bin thin gia v
2 2
. Mi gi tr y[1,1] s ng vi mt gi tr ,
2 2
x
, n c k hiu bng x = arcsiny
v gi l nhnh chnh ca hm Arcsiny.
Bng cch ly i xng ng sin qua ng phn gic th nht ta c th ca hm
a tr y = Arcsinx. Bng cch thu hp th trn vi ,
2 2
y
ta c th hm s
y=arcsinx c xc nh trn on [1,1] vi tp gi tr ,
2 2
y
v l mt hm s tng
(xem Hnh 2.3.5).
37
Ta c cng thc cho tt c cc gi tr ca hm ngc
ar csi n 2
Ar si n v i 0, 1, 2,...
(2 1) ar csi n
x k
c x k
k x
+
= =
(2.3.10)
b) Hm s y = arccosx
Ta thy y = cosx, = 0 ar ccos x x y.
Hm s ngc ca hm s y = cosx l hm s y = arccosx. Hm s y = arccosx c min
xc nh l tp [1,1] v min gi tr l [0, ] v l hm s gim. (xem hnh v Hnh 2.3.5)
Do si n cos( )
2
= x x
ln tp R, hm s ngc ca n l x=arctgy:
R y , x ,
2 2
.
Do hm s y=arctgx c tp xc nh l tp R v tp gi tr l khong m ,
2 2
v
l hm s tng.
d) Hm s y=arccotgx
Hm s y = arccotgx l mt n nh tp X=(0, ) ln tp Y=( , ) + nn c hm ngc
l x = arccotgy, y( , ) + , x X=(0, ).
Do hm s y = arccotgx c tp xc nh l X= R, v tp gi tr l Y(0, ) v l mt
hm s gim.
Ta c th chng minh cng thc
ar ct g ar ccot g
2
x x
+ = (2.3.12)
2
y ar ct g = x
y ar ccot g = x
2
38
Hnh 2.3.6 Hnh 2.3.7
e) Khi nim cc hm s cp
Trong ton hc cc hm s sau y c gi l cc hm s s cp c bn: hm s lu
tha: R
, x x ; hm s m: , 0, 1
x
x a a a > ; hm s logarit: l og
a
x x ; cc hm
s lng gic: x sinx, xcosx, x tgx, xcotgx v cc hm s lng gic ngc. Ngi
ta gi hm s cp l nhng hm s c to thnh bi mt s hu hn cc php ton s hc
(cng, tr, nhn, chia), cc php ly hm s hp i vi cc hm s s cp c bn. Trong
phn ny, ngoi cc hm s s cp nu trn, ta cn nghin cu lp cc hm s hypebol.
2.3.6 Cc hm s hypebol
Xt t hp tuyn tnh ca hm s m
1 1
v i >1
2 2 2
+
= + =
x x
x x
a a
y a a a (2.3.13)
Ta thu c th ca hm s y bng cch cng cc th ca cc hm
1
2
x
a v
1
2
x
a .
1
2
x
a
2
x x
a a
y
+
=
1
2
x
a
1
2
2
=
x x
a a
y
1
2
Hnh 2.3.8 Hnh 2.3.9
l ng cong i qua im (0,1) v i xng qua trc Oy. Hm y l hm s chn.
Trong gc to th nht khi x + th ca hm s (2.3.1) dn n th ca ng
1
2
x
a v trong gc to th hai, khi x th ca hm s (2.3.1) dn n th hm s
1
2
x
a
.
Hm s
= =
1 1
v i 1
2 2 2
x x
x x
a a
y a a a > (2.3.14)
l mt hm s l. th ca hm s ny i qua gc to v i xng qua gc 0.
t:
1 2
( ) ( )
2 2
x x x x
a a a a
h x h x
+
= =
39
ta c th thit lp nhng h thc n gin nh sau:
2 2
1 2
( ) ( ) 1 = h x h x
2 2
1 2 1
( ) ( ) (2 ) + = R h x h x h x x
Ni chung
1
( ) h x c nhng tnh cht tng t vi cosx,
2
( ) h x c nhng tnh cht tng
t vi sinx. Khi a = e ta gi hm th nht l cosinhypebol, k hiu l chx, hm th hai l
sinhypebol, k hiu l shx, nh vy
ch , sh
2 2
x x x x
e e e e
x x
+
= = . (2.3.15)
Ta cn c cc hm hypebol khc xc nh tng t nh cc hm lng gic tng ng,
chng hn
sh ch
t h , ct h
ch sh
x x
x x
x x
= = (2.3.16)
Trn hnh v Hnh 2.3.10 biu din th ca cc hm thx v cthx.
t h y x =
ct h y x =
ct h y x =
Hnh 2.3.10
T nh ngha ta suy ra cc cng thc nu di y, mang tn l nhng nh l cng:
2 2
2 2
ch sh 1
ch sh ch2
ch( ) ch .ch sh .sh
sh( ) sh .ch ch .sh
a a
a a a
a b a b a b
a b a b a b
=
+ =
+ = +
+ = +
(2.3.18)
V d, ta c th chng minh hai cng thc cui ca (2.3.18) nu vit:
ch( ) , sh( )
2 2
a b a b a b a b
e e e e e e e e
a b a b
+
+ = + =
v s dng h thc:
ch sh , ch sh
ch sh , ch sh .
a a
b b
e a a e a a
e b b e b b
= + =
= + =
2.3.7 Cc hm hypebol ngc
40
a) Hm y= Argshx
Hm s shx nh x tp R ln R nn n c hm ngc, ta k hiu l y=Argshx. Vy
y=Argshx x=shy vi R R , x y .
Ar gsh y x =
Hnh 2.3.11
By gi ta biu din hm y=Argshx di dng lga. Ta thy y=Argshx tng ng vi
sh
2
y y
e e
x y
= = .
t
y
e t = hay y =lnt v
2
1
1
2 2
= =
t
t
t
x
t
. Vy nu x cho trc th t l nghim ca
phng trnh bc hai
t
2
2tx1=0.
Vi mi R x , phng trnh trn c hai nghim, trong c mt nghim dng
2
( 0) : 1 = > = + +
y
t e t x x .
Vy vi mi R x ta c
2
Ar gsh l n( 1) = + + x x x . (2.3.19)
b) Hm y =Argchx
Hm y=chx nh x khong [0, ) + ln khong [1, ) + , vy ta c th xc nh mt hm
ngc, k hiu l Argchx.
Vy y=Argchx, [1, ), [0, ) + + x y ch , = x y [0, ), + y [1, ) + x . th ca
hm s y = Argchx suy t th ca y=chx, 0 x bng php ly i xng qua ng phn
gic ca gc phn t th nht.
41
Ar gch y x =
x
Hnh 2.3.12
By gi ta hy biu din ngc di dng lga. Ta thy
Ar gch ch v i 0
2
+
= = =
y y
e e
y x x y y
t
y
e =t hay y=lnt, ta c
2
1
1
2 2
+
+
= =
t
t
t
x
t
Vy vi 1 x cho trc th t l nghim ca phng trnh bc hai t
2
2tx+1=0.
Vi 1 x phng trnh trn c hai nghim dng m tch ca chng bng 1. Vy trong
hai nghim th nghim ln hn c lga dng v ta c
y
e = t =
2
1 + x x
y=Argchx =ln(
2
1 + x x ).
Vi 1 x th ca hm s y=Argchx trng vi th hm s y= ln(
2
1 + x x ).
Mt cch tng t, do hm thx nh x khong ( , ) + ln khong (1,1) ta c th xt
hm ngc ca n y=Argthx. Trong khong (1,1) hm y=Argthx tng ng vi hm.
1 1
l n
2 1
+
=
x
y
x
cn trong khong x <1, x> 1, hm y=Argcthx tng ng vi hm
y= Argcthx=
1 1
l n
2 1
+
x
x
.
2.4 Gii hn ca hm s
2.4.1 Ln cn ca mt im
a) Ln cn ca mt im
42
Cho mt im R
0
x . Mt tp hp con R U c gi l ln cn ca im
0
x nu c
mt s 0 > sao cho
0 0
( , ) + x x U .
T nh ngha, ta suy ra:
i) Nu U l ln cn ca
0
x th mi tp V U cng l ln cn ca im
0
x .
ii) Nu U
1
, U
2
l ln cn ca im
0
x th
1 2
U U l ln cn ca im
0
x .
iii) Khong l ln cn ca mi im ca n. Ta thng gi khong
0 0
( , ) + x x l
ln cn ca
0
x v k hiu l
0
0 ( ) x
.
b) im t
Ta xt tp hp R A . im a c gi l im t (im gii hn) ca tp A nu ln cn
bt k ( , ) + a a ca im a u cha t nht mt im ca A m im khc a.
im t ca tp A c th thuc A hoc c th khng thuc A, v d nu A=[a,b] hoc
A=(a,b], im a, trong c hai trng hp, l im t ca A, nhng trong trng hp u n
thuc A, cn trong trng hp th hai th khng.
Nu A = (0,1), th mi im (0,1) a u l im t ca A, ngoi ra cc im
0 1
0, 1 a a = = tuy khng thuc A nhng vn l im t ca A.
Mt dy im {x
n
} c gi l dy phn bit nu nh mi cp phn t bt k ca dy u
khc nhau, tc l
m n
x x nu m n .
Ta thy rng nu a l im t ca A th c th trch ra t A, theo v s cch, mt dy im
phn bit
1 2 3 4
, , , ,.... x x x x cc phn t ca A khc a hi t n a. Tht vy, bng cch chn
mt dy cc s dng 0
n
, ri trong mi ln cn ( , ) +
n n
a a ca im a (vi n =
1,2,3,) ta chn mt im x = x
n
thuc A khc a. Khi v 0
n
v |x
n
a|<
n
nn
n
x a.
c) Ch
Nu c mt dy im phn bit {x
n
} A v l i m
= +
n
n
x (hoc l i m
=
n
n
x ) th ta cng
ni rng l im t ca tp hp A.
d) Tp ng tp m
Tp hp R A gi l tp m nu n l ln cn ca mi im ca n. Nu phn b
( )
R
C B ca tp hp B l tp m th ta ni rng B l tp ng trong R.
V d (0,1) l tp m, [0,1] l tp ng.
2.4.2 Cc nh ngha gii hn
a) nh ngha 1 Gi s hm f(x) xc nh trn tp R A v a l mt im t ca A. Ta ni
rng f(x) c gii L (hu hn) khi x dn n a v vit l l i m ( )
x a
f x L
= , nu vi mi dy
{x
n
} A m
n
x a th dy cc gi tr tng ng ca hm s {y
n
}={f(x
n
)} u dn n gii
hn L.
43
Thay cho k hiu l i m ( )
x a
f x L
= theo nh ngha 2 v gi s
n
x a ta hy chng minh
( )
n
f x L .
Tht vy, theo gi thit 0, 0 > > sao cho , x A < | | x a th | ( ) | f x L < .
V
n
x a nn p sao cho > , n p < | |
n
x a . T suy ra ,| ( ) |
n
n p f x L > < , vy
l i m ( )
x a
f x L
= . By gi gi s vi mi dy
n
x a , ta u c dy cc gi tr tng ng ca
hm s ( )
n
f x L .
Ta s chng minh l i m ( )
x a
f x L
=
Tht vy, do
0 0
| ( ) | | | f x x x x = nn cho trc 0 > , ta cn chn = th khi
0
| | x x < ta lun c
0 0
| ( ) | | | f x x x x = < .
V d 2: Chng minh rng
0
0
1 1
l i m
x x
x x
=
0 > , gi s l mt s sao cho
0
| | x x < .
Xt
0
0 0
| | 1 1
| |
| | | |
x x
x x x x
= . Vi x
0
l s c nh, chn l sao cho
0
| |
2
x
< . Khi do
0 0
| | | | x x x x < < nn
0
| | | | x x < < hay |x|>|
0
x |
0
| |
| |
2
x
x > v
44
2
0 0
1 1 2
| |
| | x x x
< . By gi ta hy chn
=
2
0 0
| | | |
mi n ,
2 2
x x
, th
0
,| | x x x < ta c
0
1 1
| | <
x x
, iu phi chng minh.
V d 3: Cho f(x) = sinx ta hy chng minh rng
=
0
l i m ( ) 0.
x
f x
Do 0 x nn c th ch xt cc gi tr x vi | | , 0
2
x x
0,
2
x nn |sin(x)|<|x| hay
|sinx|<|x|, bt ng thc c chng minh.
By gi cho trc 0 > ta hy chn = th khi |x0|< ta c |sinx0|< , iu phi
chng minh.
Hnh 2.4.1
V d 4: Chng minh rng
0
l i mcos 1
=
x
x
Ta thy
2
2
cos 1 2si n 2
2 2 2
x
x x
x = < = , cho nn 0 > , ta hy chn 2 = th khi
|x0|< ta c |cos x1|< .
V d 5: Hm s
1
( ) si n = f x
x
xc nh 0 x . Ti x = 0 hm ny khng c gii hn.
Tht vy, ta ly hai dy cc gi tr ca i s x:
1 1 1 1
, , , . . . , , . . .
2 3 n
v
2 2 2 2
, , ,..., ,...
5 9 (4 3) n
hi t ti 0. Bi v
1
( ) f
n
= sinn = 0 n
45
v
1 (4 3)
si n 1
(4 3) 2
= =
n
f n
n
, nn i vi dy th nht
l i m ( ) l i msi n 0
= =
n
n n
f x n v i vi dy th hai
(4 3)
l i m ( ) l i msi n 1
2
= =
n
n n
n
f x
. Vy,
theo nh ngha, l i m ( )
n
f x khng tn ti.
V d 6: S dng nh ngha 2, chng minh rng hm
1
( ) si n = f x x
x
c xc nh vi mi
0 x , ti im x = 0 c gii hn bng 0, tc l
0
1
l i m si n 0
=
x
x
x
.
Tht vy, vi mi 0 x , ta c
1
( ) 0 si n 0 = = f x x
x
1 1
si n si n = = x x x
x x
(bi
v
1
si n
x
1 0 x ).
T y suy ra nu ly th khi |x|< th
1
si n <
x
Do
0
1
l i m si n 0
=
x
x
x
.
2.4.3 Gii hn mt pha
Khi xt gii hn ca hm s ta thng gp tp A c dng sau: trong ln cn bt k ca a
nhng v bn phi (hoc bn tri) im a ta lun tm c cc im x thuc A. V vy ta hy
thu hp nh ngha v gii hn a ra trn bng cch ch xt cc gi tr x > a (hoc x < a).
Hm s f(x) c gii hn L khi x dn n a t bn phi nu i vi mi s >0 ta c th
tm c s 0 > sao cho i vi mi , ( , ) + x A x a a ta c ( ) < f x L .
Ta gi gii hn trn l gii hn bn phi ti a ca hm f(x) v k hiu l
,
l i m ( ) l i m ( ) ( ).
+
+
>
= =
x a x a x a
f x f x f a
Tng t, ta gi L l gii hn bn tri ti a ca hm f(x) nu 0, 0 > > sao cho
, ( , ) x A x a a ta c ( ) < f x L v k hiu l
,
l i m ( ) l i m ( ) ( ).
<
= =
x a x a x a
f x f x f a
Nh nh ngha gii hn ta d dng chng minh nh l sau.
nh l 2.4.2 iu kin cn v l i m ( )
=
x a
f x L l
l i m ( ) l i m ( )
+
= =
x a x a
f x f x L .
V d 5: Ta xt hm s thng gp sgnx:
46
1 khi 0
sgn 0 khi 0
1 khi 0.
x
x x
x
<
= =
>
D dng thy rng
0
l i msgn 1
=
x
x v
0
l i msgn 1
+
=
x
x . Gii hn
0
l i msgn
x
x khng tn ti,
bi v ti im 0 gii hn tri khng bng gii hn phi.
V d 6: Xt hm s:
x
x
1 nu l hu t
( )
1 nu l v t
f x
Ta khng nh rng hm f(x) khng c gii hn ti bt c im no. Tht vy, ta gi s
rng ti im c no , hm f(x) c gii hn hu hn L v bn phi. Theo nh ngha, vi
1 = c th tm c 0 > sao cho ( , ) x c c + th |f(x)-L|<1. Ta hy chn khong
( , ) c c + s hu t x
1
v s v t x
2
khi
1 2 1 2
1 2
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) 1 1 2.
= +
+ < + =
f x f x f x L L f x
f x L L f x
Nhng iu ny khng c th, bi v theo nh ngha ca hm f(x), f(x
1
) =1, f(x
2
) = 1,
|f(x
1
) f(x
2
)|=2.
Tng t ta c th chng minh c rng f(x) khng c gii hn hu hn bn tri ti bt
c im no.
2.4.4 Gii hn v cng
nh ngha 3 Cho tp A c im t l , : + R f A . Ta ni rng f(x) c gii hn hu hn l
L khi x + nu 0 > cho trc, 0 K > sao cho , x A x K > , ta c ( ) f x L <
v k hiu l
+
= l i m ( )
x
f x L .
Nu 0 > M ln tu , tn ti mt s K > 0 sao cho , > x A x K ta c f(x) > M th ta ni
rng f c gii hn l + khi x + v k hiu l l i m ( )
+
= +
x
f x .
Nu 0 M > ln tu , tn ti mt s K > 0 sao cho , > x A x K ta c f(x) < M th ta ni
rng f c gii hn l khi x + v k hiu l l i m ( )
+
=
x
f x .
nh ngha 4 Cho tp A c im t l , : R f A . Ta ni rng f(x) c gii hn hu hn l
L khi x nu 0 > cho trc, 0 K > sao cho , x A x K < , ta c | ( ) | < f x L
v k hiu l
= l i m ( )
x
f x L .
Nu 0 M > ln tu , tn ti mt s K > 0 sao cho , < x A x K ta c f(x) > M th
= + l i m ( )
x
f x .
Nu 0 > M ln tu cho trc, bao gi cng tn ti mt s K > 0 sao cho
, < x A x K ta c f(x) < M th l i m ( )
=
x
f x .
47
V d 7: Chng minh rng sin x khng c gii hn khi x +.
Tht vy, chn dy s (2 1)
2
= +
n
x n
=
=
=
x a
x a
x a
i i f x g x L L
i i i f x g x L L
L f x
i v L
g x L
Ch rng nh l trn cha c kt lun g trong cc trng hp sau:
Trong trng hp ii), khi L
1
=+ v L
2
=v mt hnh thc ta c dng v nh .
Trong trng hp iii), khi L
1
=0( ) v L
2
=(0) v mt hnh thc ta c dng v nh
0. .
Cui cng trng hp iv), khi L
1
=0( ) v L
2
=0( ), v mt hnh thc ta c dng v nh
0
0
hoc
.
2.4.6 Tiu chun tn ti gii hn ca hm s
Sau y ta pht biu cc nh l ni v s tn ti gii hn ca hm s.
nh l 2.4.5 Cho A R v x
0
l im t ca tp A. Gi s ba hm s tho mn ng thc:
( ) ( ) ( ) f x g x h x x A
48
Khi nu
0 0
l i m ( ) l i m ( )
= =
x x x x
f x h x L th
0
l i m ( )
=
x x
g x L .
nh l 2.4.6 (Tiu chun Cauchy)
Hm s f c gii hn ti x
0
khi v ch khi 0, 0 > > sao cho x v
0 0
, 0 | | , 0 | | < < < < x A x x x x ta c
| ( ) ( )| < f x f x .
nh l 2.4.7 (Tiu chun gii hn ca hm n iu)
i) Gi s hm f(x) l hm tng trn
[ )
0
, x x , khi nu f b chn trn trn
[ )
0
, x x th hm f
c gii hn tri ti x
0
.
ii) Nu f(x) l hm gim trn
[ )
0
, x x , khi nu f b chn di trn
[ )
0
, x x th f c gii
hn tri ti x
0
.
Chng minh:
Gi s f(x) l hm tng trn
[ )
0
, x x .
Gi
) 0
,
sup .
=
x x
L f
Khi
[ )
>
1 0
0, , x x x sao cho
1
( ) L f x L < . Do hm tng nu
1 0
( , ) x x x
ta c
1
( ) ( ) L f x f x L < . Chn sao cho
1 0
x x = .
Khi 0, 0 > > sao cho
0 0
( , ) x x x th
( ) | ( ) | L f x L f x L < < + <
v do
0
l i m ( )
x x
f x L
= .
2.4.7 V cng b. V cng ln
a) Khi nim:
Cho A R, x
0
l im t ca A, R : f A (x
0
c th l hu hn hay v hn). Ta ni
rng f l mt v cng b (vit tt l VCB) khi
0
x x , nu
0
l i m ( ) 0
x x
f x
= .
Ta ni f l mt v cng ln (vit tt l VCL) khi
0
x x nu
= +
0
l i m| ( )|
x x
f x . Ta c th d
dng kim tra cc tnh cht sau.
Tnh cht 1
Nu f, g l nhng VCB khi
0
x x , th , f g fg cng l nhng VCB khi
0
x x
Tnh cht 2
Nu f, g l nhng VCL khi
0
x x , th fg cng l VCL khi
0
x x
Tnh cht 3
49
Nu f l VCB khi
0
x x , th
1
f
l VCL khi
0
x x . Ngc li, nu g l VCL khi
0
x x , th
1
g
l mt VCB khi
0
x x .
Tnh cht 4
Cho R A , x
0
l im t ca A, R : f A l VCB khi
0
x x v R : g A l hm
b chn, th f.g l VCB khi
0
x x .
V d 8: Hm
1
( ) ( 1)si n
1
=
f x x
x
l VCB khi 1 x , tc l
1
1
l i m( 1)si n 0.
1
x
x
x
Tht vy, bi v
1
lim( 1) 0
=
x
x nn hm 1 x l VCB khi
1 x
Mt khc hm
1
si n
1 x
( 1 x ) b chn
1
si n 1 1
1
x
x
Do hm f(x) l VCB khi 1 x .
b) So snh cc v cng b
xt k hn v tc hi t v s khng ca cc VCB trong cng mt qu trnh
0
x x ta hy xt t s ca chng.
Cho
1 2
, f f l hai VCB khi
0
x x , ta ni rng
i)
1
f c bc cao hn
2
f (hoc
2
f c bc thp hn
1
f ) nu
0
1
2
( )
l i m 0
( )
=
x x
f x
f x
v k hiu l
1 2
( ) = f f ,
0
x x .
ii)
1
f c cng bc vi
2
f trong qu trnh
0
x x nu
0
1
2
( )
l i m 0
( )
=
x x
f x
c
f x
, trong c l
hng s, v k hiu l
1 2
( ) = f O f ,
0
x x .
iii) c bit, nu
0
1
2
( )
l i m 1
( )
=
x x
f x
f x
, th ta ni rng
1
f tng ng vi
2
f khi
0
x x v vit
l
1 2
f f ,
0
x x .
Nu
1 2
f f ,
0
x x v
2 3
f f ,
0
x x th
1 3
f f ,
0
x x
V d: Ta c sinx~x, tgx~x nn si n t g x x .
50
Ch : Nu khng tn ti
0
1
2
( )
l i m
( )
x x
f x
f x
th ta ni rng l hai v cng b khng so snh
c vi nhau, v d nh hai VCB
1 2
1
( ) si n , ( ) = = f x x f x x
x
khi
0
x x khng so snh
c vi nhau.
thun tin khi kh cc dng v nh ngi ta thng s dng cc tnh cht sau.
nh l 2.4.8 Nu trong qu trnh
0
x x ta c f f v g g th
0 0
( ) ( )
i ) l i m l i m
( ) ( )
=
x x x x
f x f x
g x g x
0 0
i i ) l i m ( ) ( ) l i m ( ) ( )
=
x x x x
f x g x f x g x .
Chng minh:
Tht vy
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
l i m l i m l i m
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
= =
x x x x x x
f x f x f x g x f x
g x g x f x g x g x
V d 11: Tm
0 0
2 2
si n .
1) l i m l i m ,
t g
+ +
= =
x x x x
a x x ax x a
bx bx b
0
2 2
3 3
0
3 si n 3 3
2) l i m l i m
si n 2 si n 2 2
+ +
= =
x x x
x x x x
x x x x
0
(1 )(1 ) 1
3) l i m
t g
+ +
x
x x
x
D thy:
1 1 . , 1 1 . , t g n n
2 2
+ + + + x x x x x x
+ +
+ + +
= =
0 0
1 1 1
(1 )(1 ) 1 2 2
l i m l i m
t g . 2
x x
x x
x x
x x
2
2
0 0
1
( )
1 1 1
2
4) l i m l i m
si n 2 2 4
+
+ +
= =
x x
x x
x x
x x
.
Trong khi xt nhiu i lng VCB, ngi ta chn mt trong cc i lng lm c s
v so snh cc VCB khc vi cc lu tha ca i lng c s . Ta quy c rng VCB f khi
0 x l VCB cp k (i vi VCB c s x khi 0 x nu f v x
k
(k>0)) l cc v cng b
cng bc.
Chng hn VCB 1- cosx l VCB cp hai i vi VCB x khi 0 x v VCB tgx sinx l
VCB cp ba i vi VCB x khi 0 x bi v
51
2 3
0 0
1 cos 1 t g si n 1
l i m , l i m
2 2
= =
x x
x x x
x x
.
c) So snh cc v cng ln
Ta hy quay li trng hp xt cc v cng ln.
V d 1: Hm s
2 si n
( )
+
=
x
f x
x
l VCL khi 0 x
V d 2: Xt hm s
1 1
( ) cos = f x
x x
khi 0 x . Ti cc im
1
2
=
+
k
y
k
, k=1,2,3,
f(y
k
)=0 1,2,3... = k Khi , k 0, ( ) 0
k k
y f y , cho nn f(x) khng phi l VCL khi
0 x
.
Cho R A v x
0
l im t ca A. Ngoi ra cho cc hm R , : f g A l VCL khi
0
x x .
i) Nu
f
g
l VCL khi
0
x x c ngha l nu
0
l i m
= +
x x
f
g
, th ta ni f l VCL bc cao
hn g khi
0
x x
ii) Nu
0
( )
l i m 0
( )
=
x x
f x
l
g x
, th ta ni rng f v g l hai VCL cng bc khi
0
x x
c bit khi l = 1, ta ni rng f v g l VCL tng ng khi
0
x x . Trong khi xt
nhiu i lng VCL ngi ta chn mt trong cc i lng lm c s v so snh cc VCL
khc vi lu tha ca i lng c s .
Chng hn, nu tt c cc i lng u l hm ca x v tr thnh VCL khi
0
x x
th dng lm VCL c s ngi ta ly|x|nu x
0
= v ly
0
1
x x
khi x
0
l hu hn.
2.4.8 Cc gii hn ng nh
0
si n 1
) l i m 1 ) l i m 1
+
= + =
x
x x
x
a b e
x x
1
0
1
) l i m 1 ) l i m(1 ) .
+ = + =
x
x
x x
c e d x e
x
Chng minh:
Gii hn a) c trnh by bc ph thng. By gi ta hy chng minh gii hn b).
Gii hn b): Tht vy, ta chng minh c
1
l i m 1 .
+ =
n
n
e
n
52
By gi ta rng vi s dng bt k x no cng tn ti s t nhin n ( 0 n ) sao cho
1 + n x n ngha l
1 1 1
1
+ n x n
t y
1
1 1 1
1 1 1
1
+
+ + +
+
n x n
n x n
Chuyn qua gii hn bt ng thc kp trn ta suy ra
1
l i m 1
+
+ =
x
n
e
x
Gii hn c): S dng php bin i x = y ta c:
1
1 1 1
l i m 1 l i m 1 l i m l i m
1
1 1 1
l i m 1 l i m 1 1
1 1 1
+ + +
+ +
+ = = =
= + = + + =
y x x x
y x x x
x x
x x
x x
y x x x
e
x x x
(theo gii hn b)).
T y suy ra gii hn c) c chng minh.
Gii hn d):
chng minh gii hn d) ta t
1
y
x
= v p dng gii hn b) v gii hn c)
Ni chung
1
( ) h x c nhng tnh cht tng t vi cosx,
2
( ) h x c nhng tnh cht tng t
vi sinx. Khi a = e ta gi hm th nht l cosinhypebol, k hiu l chx, hm th hai l
sinhypebol, k hiu l shx, nh vy
ch , sh
2 2
x x x x
e e e e
x x
+
= = (2.3.15)
Ta cn c cc hm hypebol khc xc nh tng t nh cc hm lng gic tng ng, chng
hn
sh ch
t h , ct h
ch sh
x x
x x
x x
= = (2.3.16)
Trn hnh v Hnh 2.3.10 biu din th ca cc hm thx v cthx.
t h y x =
ct h y x =
ct h y x =
53
Hnh 2.3.10
T nh ngha ta suy ra cc cng thc nu di y, mang tn l nhng nh l cng:
2 2
2 2
ch sh 1
ch sh ch2
ch( ) ch .ch sh .sh
sh( ) sh .ch ch .sh
a a
a a a
a b a b a b
a b a b a b
=
+ =
+ = +
+ = +
(2.3.18)
52
52
V d, ta c th chng minh hai cng thc cui ca (2.3.18) nu vit:
ch( ) , sh( )
2 2
a b a b a b a b
e e e e e e e e
a b a b
+
+ = + =
v s dng h thc:
ch sh , ch sh
ch sh , ch sh .
a a
b b
e a a e a a
e b b e b b
= + =
= + =
2.4.9 Cc hm hypebol ngc
a) Hm y= Argshx
Hm s shx nh x tp R ln R nn n c hm ngc, ta k hiu l y=Argshx. Vy
y=Argshx x=shy vi R R , x y .
Ar gsh y x =
Hnh 2.3.11
By gi ta biu din hm y=Argshx di dng lga. Ta thy y=Argshx tng ng vi
sh
2
y y
e e
x y
= = .
t
y
e t = hay y =lnt v
2
1
1
2 2
= =
t
t
t
x
t
. Vy nu x cho trc th t l nghim ca phng
trnh bc hai
t
2
2tx1=0.
Vi mi R x , phng trnh trn c hai nghim, trong c mt nghim dng
2
( 0) : 1 = > = + +
y
t e t x x .
Vy vi mi R x ta c
2
Argsh l n( 1) = + + x x x . (2.3.19)
b) Hm y =Argchx
Hm y=chx nh x khong [0, ) + ln khong [1, ) + , vy ta c th xc nh mt hm
ngc, k hiu l Argchx.
53
53
Vy y=Argchx, [1, ), [0, ) + + x y ch , = x y [0, ), + y [1, ) + x . th ca
hm s y = Argchx suy t th ca y=chx, 0 x bng php ly i xng qua ng phn gic
ca gc phn t th nht.
Ar gch y x =
Hnh 2.3.12
By gi ta hy biu din ngc di dng lga. Ta thy
Ar gch ch v i 0
2
+
= = =
y y
e e
y x x y y
t
y
e =t hay y=lnt, ta c
2
1
1
2 2
+
+
= =
t
t
t
x
t
Vy vi 1 x cho trc th t l nghim ca phng trnh bc hai t
2
2tx+1=0.
Vi 1 x phng trnh trn c hai nghim dng m tch ca chng bng 1. Vy trong hai
nghim th nghim ln hn c lga dng v ta c
y
e = t =
2
1 + x x
y=Argchx =ln(
2
1 + x x ).
Vi 1 x th ca hm s y=Argchx trng vi th hm s y= ln(
2
1 + x x ).
Mt cch tng t, do hm thx nh x khong ( , ) + ln khong (1,1) ta c th xt
hm ngc ca n y=Argthx. Trong khong (1,1) hm y=Argthx tng ng vi hm.
1 1
l n
2 1
+
=
x
y
x
cn trong khong x <1, x> 1, hm y=Argcthx tng ng vi hm
y= Argcthx=
1 1
l n
2 1
+
x
x
.
54
54
2.5 Bi tp chng 2
2.1 Chng minh rng dy ( 1,2,3,...)
n
x n = c gii hn bng khng bng cch s dng
ngn ng " " .
1)
1
=
+
n
n
x
n
2)
1
( 1)
+
=
n
n
x
n
3)
3
2
1
=
+
n
n
x
n
4)
1
!
=
n
x
n
5) ( 1) .0,999 =
n n
n
x .
2.2 S dng nh ngha hy chng minh rng cc dy sau c gii hn v cc khi n +
1) x
n
=(1)
n
n(n=1,2,3,)
2) 2 ( 1,2,3,...)
n
n
x n = =
3) l n(l n ) ( 1,2,3,...)
n
x n n = = .
2.3 Tm l i m
n
n
x
+
vi
1)
( 1) .
1
n
n
n
x
n
=
+
2)
8cos .
2
4
n
n
x
n
=
+
3)
2 ( 1)
n
n
n
x
n
+
= 4) 2 . . cos
n
n
x a n
= , a=const.
2.4 Tm cc gii hn sau
1)
( )
1
l i m 1
2
n
n n n
+
+ +
2)
( )
3 3
l i m 1
n
n n
+
+
3)
1 1 1
l i m ...
1 2
n
n n n
+
+ + +
+
4)
2 2
1 1 1
l i m ...
( 1) (2 )
n
n
n n n
+
+ + +
+
5)
2 2 2
1 1 1
l i m ...
1 1
n
n n n n
+
+ + +
+ + +
.
55
55
2.5 Chng minh rng
+
=
+ =
0
l i m 0
k
i
n
i
a n i nu
=
=
0
0
k
i
i
a
2.6 Tm cc gii hn sau
1)
1 1 1
l i m ...
1.2 2.3 ( 1)
n
n n
+
+ + +
+
2)
( )
2 4 8
l i m 2 2 2... 2
n
n+
3) l i m
2
n
n
n
+
4)
2 2 2
3 3 3
1 3 (2 1)
l i m ...
n
n
n n n
+
+ + +
5)
+
+ + +
2
1 3 2 1
l i m ...
2 2 2
n
n
n
6)
1
1 2 3 ( 1) .
l i m ...
n
n
n
n n n n
+ + + .
2.7 Chng minh rng
1)
1 3 2 1
l i m . ... 0
2 4 2
+
=
n
n
n
,
2) l i m 0 nu | | <1
+
=
n
n
q q ,
3) l i m . 0 nu | | <1
+
=
n
n
n q q ,
4)
2
l i m 0,
!
+
=
n
n
n
5)
l og
l i m 0 nu a>1,
+
=
a
n
n
n
6) l i m 1
+
=
n
n
n .
2.8 Dng tiu chun Cauchy chng minh s hi t ca dy
1)
2
si n1 si n 2 si n
...
2 2 2
n n
n
x = + + +
2)
cos1! cos2! cos !
...
1.2 2.3 ( 1)
n
n
x
n n
= + + +
+
.
2.9 Dng tiu chun Cauchy chng minh s phn k ca dy
56
56
1)
1 1
1 ... ( 1,2,3,...)
2
n
x n
n
= + + + =
2)
1 1 1
... ( 1,2,...)
l n 2 l n3 l n
n
x n
n
= + + + = .
2.10 S dng nh l v s hi t ca dy n iu v gii ni, xt s hi t ca cc dy
sau:
1)
= = + = + = +
1 2 1 3 2 1
6, 6 , 6 ,..., 6
n n
x x x x x x x
2)
1
0
... ( 1,3,...)
10 10
n
n n
p p
x p n = + + + =
trong 0, 0 9 1,2,3,...
0 i
p p i =
3)
1 1 1
1 1 ... 1
2 4 2
n n
x
= + + +
.
2.11 Cho dy x
n
(n=1,2,3,) c xc nh nh sau:
0 1
1 1
0, ( ),
2
n n
n
x x x n N
x
+
> = + . Hy tm l i m
n
n
x
.
2.12 Cho dy
1
1 ; 1,2,3,...
n
x n
n
= =
Hy tm l i m v l i m
n n
n
n
x x .
2.13 Cho dy
1
1
( 1) 2
n
n
x
n
= +
Hy tm l i m , l i m
n n
n n
x x
.
2.14 Cc dy s:
0 1
0 1
, ,..., ,...
, ,..., ,...
n
n
x x x
y y y
c xc nh bng cng thc:
0 0
, x a y b = = vi 0, 0; a b > >
1
,
n n n
x x y
+
=
1
2
n n
n
x y
y
+
+
= .
Chng minh rng:
1) {x
n
} l dy tng, {y
n
} l dy s gim.
2) Cc dy s trn hi t v c gii hn bng nhau.
2.15 Tm tp xc nh v tp gi tr ca cc hm sau
57
57
1)
2
2 y x x = + 2) l g(1 2cos ) y x =
3)
2
2
ar ccos
1
=
+
x
y
x
4) ar csi n l g
10
=
x
y .
2.16 Cho f xc nh trn tp A=(0,1). Tm tp xc nh ca hm s
1) (si n ) f x 2) (l n ) f x 3)
| |
x
f
x
2.17 Tm cn di ng v cn trn ng ca hm s
( )
1
x
f x
x
=
+
trong min 0 x < +
2.18 Cho hm f(x) xc nh trn khong ( , ) + v tha mn ng thc
( ) ( ) f x T kf x + = , trong k v T l nhng s dng. Chng minh rng khi
( ) ( )
x
f x a x = , trong a l hng s dng v ( ) x l hm tun hon vi chu k T.
2.19 Xt tnh tun hon v chu k ca cc hm s sau
1) ( ) 2t g 3t g
2 3
x x
f x =
3
2) ( ) cos cos
2 2
x x
f x =
3) ( ) si n si n v i l s f x x x = + v t
2
4) ( ) | si n | | cos |
5) ( ) cos
6) ( ) si n .
f x x x
f x x
f x x x
= +
=
= +
2.20 Chng minh rng hm
1 nu hu t
( )
0 nu v t
x
x
x
l hm tun hon.
2.21 Cho
1
( )
1
f x
x
=
Hy tnh [ ( )], { [ ( )]}. f f x f f f x
2.22 Gi s ( ) ( (... ( )))
n
f x f f f x = . Hy tnh ( )
n
f x nu
2
( )
1
x
f x
x
=
+
.
2.23 Tm hm s ngc ca cc hm s sau
= +
< < +
2
1) 3 v i
) 0, ) 0
y x
a x b x
2 3
1
2) , 1
1
3) 1 v i
) 1 0, ) 0 1.
=
+
=
< <
x
y x
x
y x
a x b x
58
58
2.24 Tm hm s ngc R R : g ca hm s R R : f cho bi
3
2
khi 0,
( )
khi 0.
x x
f x
x x
=
>
2.25 1) Cho hm s R R : f c xc nh bi
( )
1 | |
x
f x
x
=
+
Chng minh hm s f(x) c hm ngc v tm hm ngc n.
2) Tm hm f(x) bit rng
1 1
( 1) ( ) ( )
1
x f x f
x x
+ =
khi 0, 1 x x
2.26 Tm hm s f(x) bit rng n c xc nh vi mi gi tr x v tho mn h thc
( ) ( ) 2 ( )cos f x y f x y f x y + + = vi mi x v y.
2.27 Tm cc gii hn sau
1)
1
1
l i m
1
m
n
x
x
x
(m,n l nhng s nguyn dng)
2)
+ 1 cos
l i m
si n
x
x
x
3)
4
si n 2 cos2 1
l i m
cos si n
x
x x
x x
.
2.28 Tm cc gii hn sau
2
2
1
2
1
( 2)
2
2
2
2
2
0
ar csi n(1 2 )
1) l i m
4 1
si n(2 )
2) l i m 2
4
ar si n( 2)
3) l i m
2
si n
4) l i m .
1 si n cos
+
+
+
x
x
x
x
x
x
x
x
x
c x
x x
x
x x x
2.29 Tm cc gii hn sau
2
0
2
1 1
1) l i m
si n
4si n
2
x x
x
59
59
2
2
2
si n
2) l i m t g
cos
x
x
x
x
2.30 Tm cc gii hn sau
+
2
0
1 si n cos2
1) l i m
si n
x
x x x
x
4
0
2) l i m
1 2 1
+
x
x
x
3
0
( 1)
3) l i mcos
1
+
+
x
x
x
2
0
1
si n
4) l i m
x
x
x
x
0
1
5) l i m ( 1 ).
2
+
x
x x x
2.31 Tm cc gii hn sau
0
1
1) l i m
x
x
x
2) l i m v i 0.
>
x a
x a
x a
a
x a
2.32 Tm cc gii hn sau
2
1) l i m si n( 1)
+
+
n
n
2 2
2) l i m si n ( )
+
+
n
n n
2
1
3) l i m si n .
+
=
n
n
k
ka
n
2.33 Chng minh
2
l i m(cos )
m
m
x
tn ti vi mi gi tr x v tm gii hn.
2.34 1) Tm gii hn l i msi n si n...si n
n
x
.
2) Tm gii hn
2
lim[ lim(cos( !) ) ]
m
n m
n x
60
60
61
61
Chng 3
Hm lin tc mt bin s
Khi nim lin tc ca hm s l khi nim rt c bn, ng mt vai tr rt quan trng
trong vic nghin cu hm s c v l thuyt v ng dng. Trc ht, ta hy tm hiu v tnh
lin tc ca hm s.
3.1 nh ngha s lin tc ca hm s ti mt im
3.1.1 Cc nh ngha
nh ngha 1 Cho R : f A v
0
x A . Ta ni rng hm f lin tc ti im
0
x nu vi bt
k s 0 > cho trc c th tm c s 0 > sao cho x A m
0
| | x x < ta c
0
| ( ) ( )| f x f x < .
Hm f lin tc ti mi im x A th ta ni f lin tc trn A.
Nu f khng lin tc ti x
0
, ta ni rng f gin on ti x
0
.
Quay tr v nh ngha gii hn ca hm s ta c th pht biu s lin tc ca hm f ti x
0
nh sau:
Tnh cht
Gi s A R f : v
0
x A . Khi hm f lin tc ti x
0
khi v ch khi
=
0
0
l i m ( ) ( )
x x
f x f x .
nh ngha 2 Hm f lin tc ti im
0
x A nu nh mi dy {x
n
} nm trong A, m
0 n
x x
ta u c
0
( ) ( )
n
f x f x khi n .
V d 1: Xt hm s ( ) | | . f x x = Ly bt k R
0
x
Do
0 0 0
| ( ) ( )| | | | | | | | | f x f x x x x x = .
Cho nn 0 > , chn = , th < R
0
, | | x x x ta c
0
| ( ) ( )| f x f x < .
Vy hm ( ) | | f x x = lin tc ti mi R. x
V d 2: Dng ngn ng ( ) hy chng minh
2
2
l i m(3 2) 10.
x
x
=
Ta thy:
2
| ( ) 10| | 3 2 10| 3| 2| | 2|
3| 2| | 2 4| 3| 2| (| 2| 4) 3 ( 4)
f x x x x
x x x x
= = + =
= + < + < +
khi | 2| x <
62
62
Trc ht, nu chn 1 < th | ( ) 10 | 3 .5 15 f x < =
T y, nu ta chn
15
<
+
th
0
| | y y < . Vy hy chn
0
mi n{1, },
2| | 1 x
=
+
th khi
0
| | x x < ta c
0
| | y y < . Vy hm s lin tc ti x
0
V d 4: Xt hm s f(x)=sinx. Ly x
0
bt k thuc R . Ta thy
0 0
0
0 0
0
| si n si n | | 2cos .si n |
2 2
2| si n | 2| | | |
2 2
x x x x
x x
x x x x
x x
+
=
=
(ta bit | si n | | | x x < vi 0 x )
Cho trc >0 chn = , khi
0
| | x x < ta c
0
| si n si n | x x < . Vy hm f lin tc ti
mi x R.
3.1.2 Hm lin tc mt pha, lin tc trn mt khong, mt on kn
Cho hm : f A R v
0
x A
nh ngha 3 Hm f lin tc bn phi ti im
0
x A nu > 0 cho trc, 0 > sao cho
x A m
0 0
x x x < + ta c
|f(x)f(x
0
)|< , (3.1.4)
k hiu
0
0
l i m ( ) ( )
x x
f x f x
+
= (3.1.4)
nh ngha 4 Hm f lin tc bn tri ti im
0
x A nu > 0 cho trc, 0 > sao cho
x A m
0 0
x x x <
ta c |f(x) f(x
0
)|< , (3.1.5)
k hiu
0
0
l i m ( ) ( )
x x
f x f x
= (3.1.5)
Cc hm s lin tc bn phi hoc bn tri c gi l lin tc mt pha.
63
63
nh l 3.1.1 iu kin cn v hm f lin tc ti im
0
x A l n lin tc theo c hai
pha ti
0
x .
Chng minh:
iu kin cn l hin nhin.
Ngc li, nu f lin tc theo c hai pha ti
0
x , th > 0 ,
1
0 > sao cho
x A ,
0 1
0 x x < ta c
|f(x) f(x
0
)|<
v
2
0 > sao cho x A , <
2 0
0 x x ta c
|f(x) f(x
0
)|< .
Khi gi
1 2
mi n( , ) = , th
0
,| | x A x x < ta c
|f(x) f(x
0
)|< .
Vy f lin tc ti x
0
nh ngha 5 Cho hm f xc nh trn khong (a,b). Ta ni rng hm f lin tc trn khong
(a,b) nu n lin tc ti mi im ca khong .
By gi cho hm f xc nh trn on [a,b]. Nu hm f lin tc trn (a,b), lin tc bn
phi ti im a v lin tc bn tri ti im b, th ta ni rng hm f lin tc trn [a,b].
V d 5: Xt hm s
1 v i 0 2
( ) 1 v i 2 3
0 v i c c gi t r cn l i .
x
f x x
x
<
Ta thy hm s khng lin tc ti cc im x = 0, x = 2, x = 3 v chng hn ti x = 2, ta
c:
2 2
l i m ( ) 1, l i m ( ) 1
x x
f x f x
+
= = .
V d 6: Hm s
1
( ) f x
x a
=
+ + + +
=
+ + + +
lin tc ti cc gi tr x tr cc gi tr lm cho mu s
trit tiu.
ii) Hm m = > ( 0, 0)
x
y a a a lin tc trn ton tp R
iii) Hm lgarit y = log
a
x (a>0, a 0) lin tc trong khong (0,+)
iv) Hm lu tha = N ( )
n
y x n lin tc trong khong ( , +)
v) Cc hm y = sinx, y = cosx lin tc trn tp R , cc hm
si n 1
t g , sec
cos cos
x
x x
x x
= = lin
tc tr ra cc gi tr
+ (2 1)
2
k v cc hm
cos 1
cot g , cosec
si n si n
x
x x
x x
= = lin tc tr ra cc gi
tr k .
b) Tnh lin tc ca hm s hp
nh l 3.1.3 Gi s hm R R : ( , ) f A B A B lin tc ti im
0
x A cn hm g:
R B lin tc ti im
0 0
( ) y f x B =
Khi hm hp R
0
: g f A lin tc ti x
0
.
Chng minh:
Cho mt s tu 0 > . V hm lin tc ti y
0
, nn vi 0 > c th tm c
1
0 > sao
cho
0 1
, | | y B y y < ta c
0
| ( ) ( )| g y g y < .
Mt khc v f lin tc ti x = x
0
nn vi
1
ni trn ta c th tm c 0 > sao cho
0
,| | x A x x < suy ra
0 0 1
| | | ( ) ( )| y y f x f x = < .
Tm li, theo cch chn s suy ra
0
,| | x A x x < ta c
0 0 0 0 0
| ( )( ) ( )( )| | ( ( )) ( ( ))| | ( ) ( )| g f x g f x g f x g f x g y g y = = < .
Vy hm
0
g f lin tc ti im x
0
.
V d 8:
i) Do hm lu tha x
= =
>
Hin nhin l khi 0 x hm s lin tc. Mt khc ta thy
0 0
l i m ( ) l i m ( ) 0 (0)
x x
f x f x f
+
= = = ,
vy hm s cng lin tc ti x=0.
Do f(x) lin tc
R x .
V d 10:
Cho
1
2
khi 2
1
( )
khi 2.
1
x
a x
f x
x
e
=
+
Tm a hm lin tc
R x .
D thy khi 2 x hm s lin tc. hm s lin tc x R th n phi lin tc ti x=2.
Ta thy
1
2 2
2
1
l i m ( ) l i m 0
1
x x
x
f x
e
+ +
= =
+
(bi v
1
2 x
e
+ khi 2 x
+
)
1
2 2
2
1
l i m ( ) l i m 1
1
x x
x
f x
e
= =
+
(bi v
1
2
0
x
e
khi 2 x
).
Vy a hm s khng th lin tc ti x = 2.
3.1.4 im gin on ca hm s
Hm s f(x) c gi l gin on ti x
0
nu ti x = x
0
hm f(x) khng lin tc. Vy x
0
l
im gin on ca hm s f(x) nu: hoc x
0
khng thuc tp xc nh ca f(x), hoc x
0
thuc
tp xc nh ca f(x) nhng
0
0
l i m ( ) ( )
x x
f x f x
, hoc khng c
0
l i m ( )
x x
f x
.
im gin on x
0
ca hm s f(x) c gi l im gin on loi 1 nu cc gii hn
mt pha
0
l i m ( )
x x
f x
+
,
0
l i m ( )
x x
f x
im x = 0 l im gin on loi 1 ca hm s.
V d 12: Cho hm s
1
( ) f x
x
=
im x=0 l im gin on loi 2, bi v
0 0
1 1
l i m , l i m
x x x x x x
+
= + = .
V d 13: Cho
+
= l i m 0
x
x
x
e
(trong chng 4 ta c th tnh gii hn ny mt cch d dng nh
qui tc Lhospital).
Xt hm s
2
1
2
1
khi 0
( )
khi 0
x
e x
f x
x
a x
Vi gi tr no ca a hm s gin on ti x = 0. Khi hy xt xem x = 0 l im gin
on loi g?
t
2
1
, khi 0 t x
x
= th t + .
Ta thy:
0
l i m ( ) l i m 0,
t
t x
f x te
+
+
= =
0
l i m ( ) l i m 0
t
t x
t
f x
e
+
= = .
Vy vi 0 a hm s gin on tai x = 0. Mt khc do
0 0
l i m ( ) l i m ( ) 0,
x x
f x f x
+
= = nn x = 0
l im gin on kh c.
V d 14: Cho hm s:
si n khi 1
( ) ar csi n khi 1 1,
cos khi 1.
x x
f x x x
a x x
= < <
a l tham s
Hy xt tnh lin tc ca hm s. Khi 1 x , hm s lin tc, ta cn phi xt tnh lin tc
ca hm s ti 1 x = . Mt khc
67
67
1 1
1 1
l i m ( ) l i m si n si n( 1) si n1,
l i m ( ) l i m ar csi n ar csi n( 1)
2
x x
x x
f x x
f x x
+ +
= = =
= = =
Suy ra hm s gin on loi 1 ti x =1
Hn na
1 1
1 1
l i m ( ) l i m( cos ) cos1,
l i m ( ) l i m ar csi n ar csi n1 .
2
x x
x x
f x a x a
f x x
+ +
= + = +
= = =
Vy ti x = 1 hm s lin tc nu cos1
2
a
= v gin on loi 1 nu cos1
2
a
.
Cui cng, nu x
0
l im gin on loi 1 ca hm s, ta gi hiu
0 0
0 0
| ( ) ( )| | l i m ( ) l i m ( )|
x x x x
f x f x f x f x
+
+
=
(3.1.6)
l bc nhy ca hm s ti x
0
.
nh l 3.1.4 Mi im gin on ca hm s n iu xc nh trn [a,b] u l im gin
on loi mt.
Chng minh:
Gi s R : [ , ] f a b l mt hm tng v
0
[ , ] x a b l im gin on ca f.
t
0
sup{ ( )| [ , )} f x x a x = (3.1.7)
0
i nf{ ( )| ( , ]} f x x x b = . (3.1.8).
Trong trng hp c bit nu x
0
=a ta ch xt , nu x
0
= b ta ch xt . Theo (3.1.17)
v (3.1.8) , l hu hn.
nh l c chng minh nu ta chng minh c rng
0
0
l i m ( )
x x
x x
f x
<
= (3.1.9)
v
0
0
l i m ( )
x x
x x
f x
>
= (3.1.10)
Tht vy, theo nh ngha supremum
0
0, x x
< . Chn
0
x x
= .Ta thy x m
0 0
x x x < < th
0
x x x
< (3.1.11)
hay
0 0
| ( ) | ( , ) f x x x x < (3.1.12)
Vy
0
0
l i m ( )
x x
x x
f x
<
= .
68
68
Bng cch tng t ta chng minh c
0
0
l i m ( )
x x
x x
f x
>
= .
3.2 Cc tnh cht ca hm lin tc
3.2.1 Tnh cht bo ton du ln cn mt im
nh l 3.2.1 Gi s hm s f(x) xc nh trn tp A, lin tc ti im
0
x A . Khi
i) Nu f(x
0
)> th 0 > sao cho f(x) >
0
0 ( ) x x A
,
trong
0 0
0 ( ) { :| | } x x x x
= < . (3.2.1)
ii) Nu <
0
( ) f x th tn ti >0 sao cho
0
( ) 0 ( ) . f x x x A
<
(3.2.2)
Chng minh:
i) Do hm s f lin tc ti
0
x A nn 0, 0 > > sao cho x A
0
| | x x < th
0
( ) ( ) f x f x < < , c ngha l
0
( ) ( ) f x f x >
0
0 ( ) x x A
.
By gi hy chn = >
0
( ) 0 f x khi
0 0
( ) ( ) ( ) f x f x f x > + =
0
0 ( ) x x A
.
ii) Tng t hy chn
0
( ) f x = .
ngha:
Hm lin tc f(x) bo ton du ca n trong mt ln cn ca im x
0
.
3.2.2 Tnh cht ca mt hm s lin tc trn mt on
nh l 3.2.2 (nh l Weierstrass th nht)
Nu hm f xc nh v lin tc trn on [a,b] th n b chn, tc l tn ti cc hng s m
v M sao cho
( ) [ , ] m f x M x a b . (3.2.3)
Chng minh:
Ta hy chng minh nh l bng phn chng. Tht vy, ta gi s rng hm s khng b
chn. Khi vi mi s t nhin n ta tm c trn [a,b] gi tr x = x
n
sao cho:
( )
n
f x n > (3.2.4)
Theo b Bolzan - Weierstrass t dy {x
n
} c th trch ra mt dy con { }
k
n
x hi t n
mt gii hn hu hn:
0
k
n
x x khi k +, trong hin nhin
0
. a x b
69
69
V hm lin tc ti x
0
nn
0
( ) ( )
k
n
f x f x . Nhng khi t (3.2.4) ta suy ra
( )
k
n
f x +, khc f(x
0
) l mt hm s hu hn. Mu thun ny suy ra nh l c chng
minh.
Ta ch rng nh l khng cn ng i vi nhng khong khng ng. V d nh hm
1
x
lin tc trn khong (0,1) nhng trong khong ny hm s khng b chn.
nh l 3.2.3 (nh l Weierstrass th hai)
Nu hm R : [ , ] f a b lin tc th n t cn trn ng v cn di ng trong [a,b], tc l
tn ti
1 2
, [ , ] c c a b sao cho
1
[ , ]
sup ( ) ( )
x a b
f x f c
= v
2
[ , ]
i nf ( ) ( )
x a b
f x f c
= . (3.2.5)
Chng minh:
Theo nh l trn, do hm lin tc nn n b chn. Ta c
M=
[ , ]
sup ( )
x a b
f x
< +.
Theo nh l supremum ta c mt dy {x
n
} [a,b] sao cho l i m ( ).
n
n
M f x
= Dy {x
n
} b
chn nn n cha mt dy con {
k
n
x } hi t, c th
1
k
n
x c khi k .
Mt khc t cc bt ng thc
k
n
a x b suy ra l i m
k
n
k
a x b
tc l
1
[ , ] c a b . theo gi
thit hm f lin tc ti c
1
, nn
1
l i m ( ) ( )
k
n
k
M f x f c
= = .
Hon ton tng t
2
c sao cho:
2
[ , ]
i nf ( ) ( )
x a b
f x f c
= .
c) Ch :
i) Cui cng ta ch rng gi tr c
1
, c
2
ni trn khng phi l duy nht. V d trn hnh
3.2.1
Hnh 3.2.1
V d trn hnh 3.2.1 hm f(x) trong on [a,b] nhn gi tr ln nht ti hai im c
1
, c
2
v
nhn gi tr b nht ti nhiu v hn im ca on [d
1
, d
2
].
70
70
nh l khng cn ng i vi nhng khong khng ng, v d hm f(x) = 2x
2
nh x
khong [0,1) ln khong [0,2), do sup ( ) 2 f x = nhng hm f(x) khng nhn gi tr 2 trong
khong [0,1).
ii) Nu hm f(x) khi bin thin trn mt khong X no d l b chn th ta gi dao ng
ca n trong khong l hiu M m = gia cn trn ng v cn di ng ca n. Ni
cch khc
,
sup {| ( ) ( )| }.
x x X
f x f x
= Nu xt hm f(x) lin tc trn on hu hn X=[a,b], th
theo nh l va chng minh trn, dao ng ca hm f(x) s ch n gin l hiu gia gi tr
ln nht v b nht ca hm trn on .
nh l 3.2.4 (nh l Bolzano - Cauchy th nht)
Gi s hm f(x) xc nh v lin tc trn [a,b] v f(a).f(b) < 0. Khi tn ti t nht mt
im c(a,b) sao cho f(c)=0.
Chng minh:
xc nh ta gi s f(a)< 0 cn f(b)>0. Ta chia i on [a,b] bi im
2
a b +
. C th
xy ra l f(x) trit tiu ti im , khi nh l c chng minh, ta c th t c =
2
a b +
.
By gi gi s f(
2
a b +
) 0, khi ti cc u mt ca mt trong cc on [a,
2
a b +
],
[
2
a b +
,b] hm s ly cc gi tr khc du nhau (c th gi tr m ti mt tri v gi tr dng
ti mt phi). Gi on l [a
1
,b
1
], ta c (xem hnh 3.2.2) f(a
1
)< 0, f(b
1
)> 0
Hnh 3.2.2
By gi ta li chia i on [a
1
,b
1
]. C th xy ra hai kh nng:
Hoc l f(x) trit tiu ti trung im
1 1
2
a b +
ca on , khi ta c th chn im c =
1 1
2
a b +
, nh l c chng minh.
Hoc l ta thu c on [a
2
,b
2
] l mt trong hai na ca on [a
1
,b
1
] sao cho f(a
2
) < 0,
f(b
2
) > 0. (Xem hnh 3.2.2)
Ta tip tc qu trnh lp cc on . Khi hoc sau mt s hu hn bc ta s gp
trng hp im chia l im ti hm trit tiu v khi nh l c chng minh.
71
71
Hoc c mt dy v hn cc on cha nhau. Khi i vi on th n, [a
n
,b
n
]
(n=1,2,3) ta s c f(a
n
) <0, f(b
n
) >0 v di ca on r rng bng b
n
a
n
=
2
n
b a
.
Dy cc on ta lp c tho mn cc iu kin ca b v dy cc on lng nhau, bi v
theo trn l i m( ) 0
n n
n
b a
= . V vy, c hai dy {a
n
}, {b
n
} dn ti gii hn chung
= = l i m l i m
n n
n n
a b c, m r rng c[a,b]. Ta hy chng minh im c ny tho mn yu cu
ca nh l.
Tht vy, do tnh lin tc ca hm s ti x = c, ta c
( ) l i m ( ) 0
n
n
f c f a
= v
= ( ) l i m ( ) 0
n
n
f c f b .
Vy f(c)=0, nh l c chng minh.
nh l 3.2.5 (nh l Bolzano - Cauchy th hai)
Gi s hm f(x) xc nh v lin tc trn on [a,b] v ti cc u mt ca on hm
f(x) nhn cc gi tr khng bng nhau f(a) = A, f(b) = B.
Khi vi s C bt k nm trung gian gia A v B, ta c th tm c im ( , ) c a b sao
cho f(c)=C.
Chng minh: Khng mt tnh tng qut ta c th gi thit rng A<B, vy A<C<B. Xt
trn on [a,b] hm g(x)=f(x) C.
Hm s ny lin tc trn [a,b] v ti cc u mt ca on hm f(x) c du khc nhau
g(a) = f(a) C = A C, g(b) = f(b) C = B C >0.
Khi theo nh l th nht tn ti mt im ( , ) c a b sao cho g(c)=0, tc l f(a) C
=0, hay f(c)=C, l iu phi chng minh.
Ta ch rng iu kin lin tc ca hm f(x) trn on [a,b] l iu kin khng th thiu
c. Chng hn ta xt hm (Hnh 3.2.3):
1 1
khi 0
3 2
( )
2 1
khi 1
3 2
x
f x
x
x 1 0
2
3
1
3
1
2
72
72
Hnh 3.2.3
s
2
5
nm trung gian gia s
1
(0)
3
f = v
2
(1)
3
f = nhng khng c gi tr c no trn (0,1)
sao cho
2
( ) .
5
f c =
3.3 iu kin lin tc ca hm n iu v ca hm s ngc
3.3.1 iu kin lin tc ca hm n iu
nh l 3.3.1 Cho f(x) l hm n iu. iu kin cn v hm f(x) lin tc trn on
[a,b] l tp gi tr ca n chnh l on vi hai u mt f(a) v f(b).
Chng minh:
iu kin cn: Gi s f(x) l n iu tng v lin tc trn [a,b], ta phi chng minh:
= ([ , ]) [ ( ), ( )] f a b f a f b . (3.3.1)
Tht vy, ly bt k ([ , ]) f a b , khi [ , ] x a b sao cho ( ) f x = . Do f n iu tng,
nn khi
=
( ) ( ) ( ) ( ) [ ( ), ( )]
([ , ]) [ ( ), ( )].
a x b f a f x f b f x f a f b
f a b f a f b
Ngc li, ly [ ( ), ( )] f a f b do f(x) lin tc trn on [a,b] nn [ , ] c a b sao
( ) ([ , ]). f c f a b = Suy ra [ ( ), ( )] ([ , ]) f a f b f a b v h thc (3.3.1) c chng minh.
iu kin
Gi s f(x) l n iu tng v f([a,b])= [f(a),f(b)]. Ta hy chng minh f(x) lin tc trn
[a,b].
Gi s ngc li, f(x) gin on ti
0
[ , ] x a b . Nu a <
0
x < b, ta hy t
0 0
l i m ( ) , l i m ( )
x x x x
f x f x
+
= = (Hnh 3.3.1).
Khi hoc <
0
( ) f x , hoc
0
( ) f x < .
Nu
0
( ) f x < , th f([a,b]) khng cha khong
0
( , ( )) f x . Nu f(x
0
)< th f([a,b])
khng cha khong (f(x
0
), ), iu ny tri vi gi thit f([a,b])=[f(a),f(b)].
Trng hp x
0
= a hoc x
0
= b chng minh tng t.
73
73
Hnh 3.3.1
3.3.2 Tnh lin tc ca hm ngc
nh l 3.3.2 Gi s f(x) l hm tng thc s v lin tc trn [a,b]. Khi f(x) c hm ngc f
-
1
xc nh trn tp [f(a),f(b)], ng thi
1
f
cng tng thc s v lin tc trn [f(a),f(b)].
Chng minh:
Theo nh l trn f([a,b])=[f(a), f(b)], nn
[ ( ), ( )], [ , ] y f a f b x a b sao cho
1 1 2 2
( ) ( ) y f x f x y = < = ( ) f x y = . Phn t x ni trn l
duy nht. Tht vy, ta gi s , x [ , ], x a b x x < sao cho ( ) ( ) f x f x y = = , iu ny v l
do hm f thc s tng.
By gi cho tng ng phn t [ ( ), ( )] y f a f b vi phn t duy nht [ , ] x a b ni trn ta
thu c hm ngc n tr
1
: [ ( ), ( )] [ , ] f f a f b a b
. (3.3.2)
By gi ta hy chng minh f
-1
l hm tng thc s.
Tht vy
1 2 1 2
, [ ( ), ( )], y y f a f b y y < khi
1 2
, [ , ] x x a b sao cho
1 1 2 2
( ), ( ). y f x y f x = = do, v do f tng thc s nn
1 1
1 2 1 2
( ) ( ) x x f y f y
< < .
Cui cng ta thy f
1
l hm tng v c min gi tr l
[a,b]=[ f
1
(f(a)), f
1
(f(b))]. (3.3.3)
Vy f
1
l hm lin tc.
Nhn xt:
nh l cn ng khi f l hm gim thc s hoc thay [a,b] bng (a,b).
74
74
V d 1: Hm sin x: [ , ] [ 1,1]
2 2
n iu tng v lin tc, nn theo nh l trn hm
arcsinx: [1,1] [ , ]
2 2
cng n iu tng v lin tc.
Hm cos x: [0, ] [1,1] n iu gim v lin tc , nn hm arccos x: [1,1] [0,
] cng n iu gim v lin tc.
Hm tg x: ( , ) ( , )
2 2
+ n iu tng v lin tc nn hm arctg x:
( , ) ( , )
2 2
+ n iu tng v lin tc.
vi) Tng t hm cotgx: (0, ) ( , ) + n iu gim v lin tc nn hm ngc
arccotg x: ( , ) + (0, ) n iu gim v lin tc.
3.4 Khi nim lin tc u
3.4.1 M u
Cho hm f(x) xc nh trn tp A (c th l khong ng hay m, hu hn hay v hn) v
lin tc ti mi im x
0
A
.
Theo ngn ng ta c th pht biu nh sau: i vi mi
>0 ta c th chn c mt s >0 sao cho x A m |x x
0
|< ko theo
|f(x) f(x
0
)|< (3.4.1)
iu ny c ngha l i vi im
0
x A , theo tng s 0 > cho trc s tm c mt
s sao cho bt ng thc (3.4.1) c tho mn. Ta thy khi
0
x bin thin trn tp A, cho
d c nh, s ni chung s thay i. Ni cch khc s khng nhng ch ph thuc
vo m cn ph thuc vo
0
x .
Nh vy, i vi hm f(x) lin tc trn tp A, ny ra vn l: vi 0 > cho trc, tn
ti hay khng mt s >0 ph hp vi mi im
0
x A . Ta c nh ngha sau.
3.4.2 nh ngha
Ta ni rng hm s : f A R lin tc u trn A, nu 0 > cho trc 0 > ch ph
thuc vo sao cho , x x A m | | x x < , th
| ( ) ( )| f x f x < . (3.4.2)
V d 1:
i) Chng minh rng hm f(x) = x lin tc u trn ton trc s. Tht vy 0 > ly =
ta thy , x x R m | | x x < th
| ( ) ( )| | | f x f x x x = < .
ii) Hm y = sinx, y = cosx lin tc u trn R. Tht vy, chng hn xt hm y = cosx, ta
thy
75
75
| | | cos cos | 2| si n .si n |
2 2
| |
2 | | .
2
x x x x
y y x x
x x
x x
+
= =
=
Vi 0 > cho trc bt k, ta ch cn chn = th khi , x x R , | | x x < ta c
| | y y < .
V d 2: Chng minh rng hm f(x) = x
2
lin tc u trn khong (1,1). Tht vy, ly hai
im bt k , ( 1,1) x x , khi
2 2
| ( ) ( )| | | | ( )( )|
| | | | 2| |
f x f x x x x x x x
x x x x x x
= = +
= + <
Vi 0 > nh ty , ta ch cn chn
2
< = =
Nhn xt: chng minh hm f(x) khng lin tc u trn tp A ta ch cn chng minh
mnh sau:
n n
x x A 0, , > sao cho
n n
x x | | 0 th
n n
f x f x | ( ) ( )| . (3.4.3)
nh l 3.4.1 (nh l Cantor): Nu : [ , ] f a b R lin tc th n lin tc u trn [ , ] a b .
Chng minh:
Ta hy chng minh nh l bng phn chng. Gi s f(x) khng lin tc u trn [ , ] a b ,
tc tn ti mt s dng sao cho 0, > tn ti , [ , ] x x a b
m x x | |
< th
0
| ( ) ( )| f x f x
.
Ln lt ly
1
n
= (n=1,2,3,) ta s tm c cc dy , [ , ]
n n
x x a b , m
1
| |
n n
x x
n
<
nhng
*
0
| ( ) ( )|
n n
f x f x n N . (3.4.4).
Theo b Bolzann - Werierstrass dy {x
n
} b chn, n cha mt dy con hi t:
0
[ , ].
k
n
x x a b
Khi vi dy
n
x { } ta cng c dy con tng ng
k
n
x x
0
{ } . Tht vy,
0 0
| | | | | | 0 +
k k k k
n n n n
x x x x x x khi k .
Mt khc theo gi thit f(x) lin tc ti x
0
ta c
0
lim ( ) lim ( ) ( )
= =
k k
n n
k k
f x f x f x ,
suy ra lim| ( ) ( ) | 0
=
k k
n n
k
f x f x , iu ny mu thun vi (3.4.4). nh l c chng minh.
76
76
Ch rng nh l khng cn ng nu hm f(x) ch lin tc u trn khong (a,b).
V d 3: Hm
1
y
x
= lin tc trn khong (0,1) nhng khng lin tc u trn khong ny.
Tht vy,
0
1 1
1, ,
2
n n
x x
n n
= = = .
Khi
1
| | 0,
2
n n
x x
n
= nhng
| ( ) ( ) | | 2 | 1
n n
f x f x n n n = = = .
3.4.3 Lin tc ca cc hm s s cp
T nh l v cc php tnh ca cc hm lin tc v nh l v tnh lin tc ca hm hp ta
c nh l sau:
nh l 3.4.2 Cc hm s cp lin tc ti mi im thuc tp xc nh ca n.
Ch :
Ta ch rng nu f(x) lin tc ti im x
0
, th
0 0
0
lim ( ) ( ) (lim ).
= =
x x x x
f x f x f x
Nh vy, nu hm f(x) lin tc th c th thay i th t vic ly gii hn v vic tnh gi
tr ca hm.
Sau y da vo tnh lin tc ca nhng hm s cp, chng ta s a ra hng lot gii
hn quan trng:
a)
0
log (1 )
lim log
+
=
a
a
e . (3.4.5)
Gii hn c dng
0
0
. Ta c
1
log (1 )
log (1 )
a
a
+
= + .
V biu thc nm bn phi di du lgarit tin n e khi 0 , nn theo tnh lin tc,
lgarit ca n tin n log
a
e. Cng thc c chng minh, ni ring khi a = e ta c cng thc
0
1
1
l n( )
l i m
+
= (3.4.6)
b)
0
1
l i m l n
a
a
= (3.4.7)
Gii hn ny c dng
0
0
.
Ta t 1
= = =
+
.
77
77
Ni ring, nu ly
1
( 1, 2,3...) n
n
= = th ta nhn c cng thc
n
n
n a a l i m ( 1) l n
= (3.4.8)
c)
a 0
(1 ) 1
l i m
+
= (3.4.9)
Ta t (1 ) 1
+ = + ta nhn c
l n(1 ) l n(1 ) + = +
Nh h thc ny, ta bin i biu thc cho nh sau
(1 ) 1 l n(1 )
. .
l n(1 )
+ +
= =
+
Theo cc gii hn trn, c hai biu thc
l n(1 )
+
v
l n(1 )
+
u c gii hn l 1 khi
0 , 0 , v vy cng thc c chng minh.
3.5 Bi tp chng 3
3.1 Cho
2 1
( )
3
x
f x
x
+
=
+
. Chng minh
1
1
l i m ( )
2
x
f x
= bng ngn ng .
3.2 Chng minh hm s
1
( )
1
f x
x
=
+
lin tc ti mi im 1 x bng ngn ng .
3.3 Kho st lin tc ca cc hm s sau:
1)
2
1
( ) khi 1
(1 )
f x x
x
=
+
v ( 1) f tu .
2)
1
( ) si n khi 0, (0) 0 f x x x f
x
= =
3)
2
1
( ) khi 0, (0) 0
x
f x e x f
= = .
3.4 Xt xem hm s
[ ]
: 0,2 f R c cho bi
2 khi 0 1
( )
2 khi 1 2
x x
f x
x x
=
<
c lin tc khng?
3.5 Tm a hm s
78
78
khi 0
( )
khi 0
x
e x
f x
a x x
<
=
+
lin tc.
3.6 Xt tnh lin tc ca hm s
=
=
2
l n khi 0
( )
khi 0
x x x
f x
a x
3.7 Xc nh cc im gin on v kho st tnh cht ca cc im i vi cc hm s
sau:
1)
2
3
1
3 2
x
y
x x
=
+
2)
2
1
cos y
x
=
3)
1
x
x
y e
+
=
4)
1
l n
y
x
=
3.8 Xt tnh lin tc ca hm
si n khi hu t
( )
0 khi v t
x x
f x
x
=
3.9 Xt xem phng trnh
2si n 3 10cos5 0 x x + = c nghim thc khng?
3.10 Cho hm
2
( ) 1 x x = + vi xR v
2 khi 1
( )
0 khi 1
y
f y
y
=
<
Xt tnh lin tc ca hm ( ( )) f x ti im x = 0.
3.11 Chng minh rng nu hm f(x), lin tc trn on [a,b] v
1 2
, ,..., ( , )
n
x x x a b th trong
khong (a,b) tm c mt s sao cho:
1
1
( ) ( )
n
k
k
f f x
n
=
=
.
79
79
3.12 Chng minh rng nu hm f(x) lin tc trong khong a x < + v tn ti gii hn
hu hn l i m ( )
x
f x
+
th hm s ny b chn trong khong cho.
3.13 Chng minh rng hm ( ) si n f x
x
2)
1
( ) cos khi (0,1)
x
f x e x
x
=
3) ( ) khi [1, ) f x x x = +
3.17 Nghin cu tnh lin tc v v phc ho th ca hm s sau
1 1 1
ar ct g
1 2
y
x x x
= + +
3.18 Nghin cu tnh lin tc v v tnh lin tc v v th cc hm s sau:
1)
1
l i m ( 0)
1
n
n
y x
x
+
=
+
2)
l n(1 )
l i m
l n(1 )
xt
t
t
e
y
e
+
+
=
+
3.19 Chng minh rng phng trnh:
1 0
x
xe =
c t nht mt nghim dng nh hn 1.
3.20 S dng cng thc tng ng tnh gn ng:
1) 105
2) 1632
3) 0,31 .
3.21 Chng minh rng hm
| si n |
( )
x
f x
x
= lin tc u trn cc khong (1,0) v (0,1)
nhng khng lin tc u trn (1,0) (0,1).
80
80
3.22 Xt tnh lin tc ca cc hm s sau:
1)
1 khi hu t
( )
0 khi v t
x
f x
x
2)
khi hu t
( )
0 khi v t .
x x
f x
x
81
81
Chng 4
Php tnh vi phn ca hm mt bin
4.1 o hm v cch tnh
4.1.1 nh ngha o hm
Gi s U l mt tp m trong R, : f U R v
0
x U .
Cho x
0
mt s gia 0 x nh sao cho
0
x x U + . Khi ta gi
0 0
( ) ( ) y f x x f x = + l mt s gia ca hm s tng ng vi s gia i s x ti im x
0
.
Xt t s gia s gia hm s vi s gia i s.
Nu t s dn n mt gii hn hu hn xc nh khi 0 x , th ta ni rng hm f kh vi
ti im x
0
, gii hn gi l o hm ca hm s ti x
0
v
k hiu l
0 0
0
0
( ) ( )
( ) l i m
x
f x x f x
f x
x
+
=
. (4.1.1)
Cc k hiu y hay ( ) f x l cc k hiu o hm theo Largrange, cn
dy
dx
hay
0
( ) df x
dx
l
cc k hiu theo Leibnitz v Dy hay Df(x
0
) l cc k hiu theo Cauchy.
i khi nhn mnh bin s ly o hm, ngi ta thng vit bin thnh ch s
di:
0 0
, ( ), hay ( )
x x x x
y f x D y D f x (4.1.2)
Hm f c gi l kh vi trn U nu n kh vi ti mi im thuc U.
4.1.2 Cng thc i vi s gia ca hm s
Nu hm y = f(x) kh vi ti
0
, x U ta c th biu din s gia ca hm s
0 0 0
( ) ( ) ( ) = = + y f x f x x f x nh sau.
Theo nh ngha
0
0
0
( )
lim ( )
x
f x
f x
x
.
t
0
0
( )
( )
= +
f x
f x
x
vi 0 khi 0 x .
(4.1.3)
Ta c
0 0
( ) ( ) . = + f x f x x x vi
0
lim 0
x
. (4.1.4)
K hiu . ( ) = x x v hin nhin
0
( )
lim 0
=
x
x
x
.
82
82
Do (4.1.4) c th vit di dng
0 0
( ) ( ) ( ). = + f x f x x x (4.1.5)
nh l 4.1.1 Nu hm y = f(x) kh vi ti
0
x U th f(x) lin tc ti x
0
.
Chng minh: Tht vy ta c
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( ) + = + f x x f x f x x x ,
suy ra
[ ]
0 0 0
0 0 0
0 0
0
lim ( ) ( ) lim ( ) lim ( )
lim ( ) ( ).
+ = +
+ =
x x x
x
f x x f x f x x x
f x x f x
4.2 Cc qui tc tnh o hm
4.2.1 Cc qui tc tnh o hm
Trc ht ta hy nhc li cc qui tc tnh o hm bit
nh l 4.2.1 Cho , : f g U R, trong U l tp hp m trong R, cn f, g l hai hm kh vi
ti
0
x U . Khi
1 2
, c c R cc hm
1 2
, c f c g + . f g v
f
g
(nu g(x
0
)
0
cng l cc hm
kh vi ti im x
0
v ta c cc cng thc sau:
a)
1 2 0 1 0 2 0
( ) ( ) ( ) ( ) c f c g x c f x c g x + = + (4.2.1)
b)
0 0 0 0 0
( , ) ( ) ( ) ( ) ( ). ( ) f g x f x g x g x f x = + (4.2.2)
c)
0 0 0 0
0 0 2
0
0
( ) ( ) ( ). ( )
( ) , ( )
( )
f x g x g x f x f
x g x
g g x
=
. (4.2.3)
4.2.2 o hm ca hm s hp
nh l 4.2.2 Cho : g U V v : f V R trong U, V l hai tp hp m trong R, hm
u=g(x) kh vi ti
0
x U v hm y=f(u) kh vi ti u
0
=g(x
0
) V . Khi hm hp
0
f g kh vi ti
x
0
v ta c cng thc
0 0 0 0
( ) ( ) ( ( )) ( ) f g x f g x g x = (4.2.4)
hay gn hn
.
x u x
y y u = . (4.2.5)
Chng minh: Theo cng thc (4.1.5) hm f kh vi ti u
0
, nn ta c
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( )
u
f f u u f u f u u u = + = + .
Mt khc hm g kh vi ti x
0
nn
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( )
x
u g x x g x g x x x = + = + .
Th u vo biu thc f ta c
83
83
[ ]
0 0 0 0
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
= ( ). ( ) ( ) ( ) ( ).
u x
u x u
f u u f u f u g x x x u
f u g x x f u x u
+ = + +
+ +
Chia c 2 v cho x
0 0
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( )
( ). ( ) ( ) .
u x u
f u u f u x u
f u g x f u
x x x
+
= + +
Ta thy do hm u lin tc ti x
0
nn khi 0 x th 0 u v
0 0 0
0
( ) ( ( )) ( ),
( ) ( ) ( ( )) ( ).
o
o
f u f g x f g x
f u u f u f g x f g x
= =
+ = = =
By gi ta hy vit li biu thc trn di dng:
0 0 0
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( )
( ). ( ) ( ) . .
u x u
f g x f g x x u u
f u g x f u
x x u x
= + +
Cho 0 x ta c
0 0 0 0
( ) ( ) ( ( )). ( ),
u
f g x f g x g x = v cng thc c chng minh.
V d 3:
i) Ta thy 0
l n
x x a
a e a = >
nn
l n
( ) ( )
x x a
a e = , t u = xlna,
l n
( )' . l n l n
u x a x
e e a a a = =
Do ta c cng thc sau
ln ( )
x x
a a = a vi 0 a > . (4.2.6)
ii) Ta c 0
l n
x e x
= >
x
v R
Do :
1 1
l n l n
( ) ( ) . . . .
x x
x e e x
x x
= = = .
V ta c cng thc sau:
1
( ) . x x
= . (4.2.7)
V d 4: Tnh
1
1
cos
x
x
d
I e
dx
+
= vi 1 x
t
1
1
cos
x
u
x
=
+
1
1
1
1
cos
. . cos
x
u u
x
x
d x
I e e u e
dx x
+
= = =
+
Li t
1
1
x
v
x
=
+
ta c
2
1 1 1 2
1 1 1 1
(cos ) si n . si n si n .
( )
x x x
v v v
x x x x
= = =
+ + + +
Cui cng
84
84
1
1
2
1 1
2
1 1
cos
. .si n
( )
x
x
x
I e
x x
+
=
+ +
.
V d 5: Cho , : f g U R trong f(x)>0, x U v tn ti ( ), ( ) f x g x vi x U .
Khi
( ) ( )l n ( ) ( )l n ( )
( )
( ( )) ( ( ). l n ( ))
( )
=( ( )) . ( ) l n ( ) ( ). .
( )
g x g x f x g x f x
g x
d d d
f x e e g x f x
dx dx dx
f x
f x g x f x g x
f x
= =
+
4.2.3 o hm ca hm s ngc
nh l 4.2.4 Gi s hm f(x) kh vi lin tc trn (a,b) vi 0 ( ) f x ( , ) x a b . Khi hm
f(x) n iu thc s nn c hm ngc x = g(y), : ( ( ), ( )) ( , ). g f a f b a b
Khi g(y) cng kh vi ti y = f(x) v c o hm g(y) tho mn h thc:
1
( )
( )
g y
f x
=
(4.2.8)
hay gn hn:
1
y
x
x
y
=
. (4.2.9)
Chng minh: Do (g.f)(x) = x ( , ) x a b
Hay ( ( )) g f x x = ( , ) x a b .
Ly o hm hai v ng thc trn theo x ta c
1 hay 1 ( ( )). ( ) ( ). ( ) g f x f x g y f x = =
suy ra
1
( )
( )
g y
f x
=
( , ) x a b .
V d 6:
i) Xt hm s y = arcsinx vi 1< x <1 v
2 2
y
< < .
Ta bit rng y = arcsinx, tng ng vi x = siny, do
do
2 2
cos , ,
y
x y y
=
th 0 cos y >
nn
2
1
y
x x = , suy ra
2
1
1
x
y
x
=
.
Tng t, tao c cc cng thc sau:
ii) y = arccosx vi 1< x <1,
2
1
1
x
y
x
=
85
85
iii) y = arctgx vi x < < +,
2
1
1
x
y
x
=
+
iv) y = arccotgx vi x < < + ,
2
1
1
x
y
x
=
+
.
4.2.4 o hm theo tham s
Xt hm y ca bin x c cho di dng tham s
( )
( )
x x t
y y t
=
vi ( , ). t
Gi s x l hm kh vi, lin tc v '( ) 0 x t ( , ) t .
Khi x(t) l hm n iu thc s trn ( , ) , v vy n c hm ngc t = t(x). Khi
ta c hm hp y = y(t) = y(t(x)).
Hy tnh
x
y . Cho t mt s gia t, x l s gia tng ng ca t, y l s gia tng
ng ca x. Ta c
y
y
t
x
x
t
suy ra
0
0
0
l i m
l i m
l i m
t
t
x
x
t
t
y
y y
t
y
x
x x
t
= = =
. (4.2.10)
V d 7: Xt hm s
1 ( si n ), ( cos ) x a t t y a t = = vi 0 2 ( , ) t .
Khi
2
2
2 2
1 2
2
2
si n cos
si n
( ) cot g
( cos )
si n
t t
a t t
y x
t
a t
= = =
.
4.2.5 o hm mt pha
Gi s f(x) c xc nh trn (a,b) v
0
( , ) x a b . Ta ni gii hn hu hn, nu tn ti
0 0
0 0
( ) ( )
l i m l i m
x x
f x x f x y
x x
+ +
+
=
(4.2.11)
l o hm bn phi ca hm f(x) ti im x
0
, k hiu l
0
( )
+
f x (xem hnh 4.2.1).
Tng t, ta c o hm bn tri ca hm f(x) ti im x
0
k hiu l
0
( ) :
f x
0 0
0
0 0
( ) ( )
l i m l i m ( )
x x
f x x f x y
f x
x x
+
= =
(4.2.12)
86
86
Ta thy mun c
0
( ) f x A = iu kin cn v l
0 0
( ) ( ) f x f x A
+
= = .
Hnh 4.2.1
V d 8: Cho hm f(x) =|x|, hy xt o hm ca hm s ti x
0
= 0.
Ta c 0 0 y f x f x = + = ( ) ( ) | | ,
0 0
0 0
0 1
0 1
( ) l i m l i m ,
( ) l i m l i m .
x x
x x
y x
f
x x
y x
f
x x
+ +
+
= = =
= = =
Vy hm f(x) lin tc ti x
0
= 0, nhng f(0) khng tn ti.
V d 9: Cho hm s
3
khi 0
khi 0
si n
( )
x
x
f x
x
a x
1) Tm a hm s lin tc ti x = 0.
2) Vi a tm c, hy xt s kh vi ca hm s ti x = 0
Gii: 1) Do
3
2
0 0
0
si n si n
l i m l i m si n
x x
x x
x
x x
= =
Vy hm lin tc ti x = 0 th phi c a = 0.
2) Vi a=0 ta c
3
khi 0
khi 0
si n
( )
0
x
x
f x
x
x
Ta thy
3
0 0
0
0
0
( ) ( ) si n
l i m l i m
x x
f x f x
x x
= =
.
Vy 0 0 ( ) f = v hm kh vi ti x=0.
87
87
V d 10: Chng minh rng hm s f(x) =|xa| ( ) x , trong ( ) x l hm lin tc v
0 ( ) a , khng kh vi ti x = a.
Ta c
0 0
( ) ( ) | | ( )
( ) l i m l i m
x x
f a x f a x a x
f x
x x
+ +
= =
.
Suy ra:
( )
+
f a = ( ) a v ( )
f a = ( ) a .
Do ( ) ( )
+
f a f a nn hm s f(x) khng kh vi ti x=a.
4.2.6 o hm v cng
Nu
0 0
0 0
hay
( ) ( )
l i m l i m
x x
f x x f x y
x x
+
= = +
th ta ni rng ti x = x
0
hm f(x) c
o hm v cng. Khi tip tuyn vi th f(x) ti x = x
0
song song vi trc Oy.
Ta cn ch rng nu nh
0
( ) f x khng l hu hn th hm f(x) khng nht thit phi
lin tc ti im x
0
. V d xt hm
1 khi 0
0 khi 0
1 khi 0
( )
.
x
f x x
x
<
= =
>
Vi 0 x , ta c
0 1 ( ) ( )
| |
f x f
x x
=
, do 0 ( ) f = + nhng ng nhin f(x) khng
lin tc ti im x
0
= 0.
4.2.7 o hm cc hm s s cp
Sau y l bng o hm ca mt s hm s cp:
1 0
2 1
)
)
y c y
y x y
= =
= =
1
2
3 1
1 1
1
2
) , , .
y x R y x
y y
x x
y x y
x
= =
= =
= =
4)
x x
y e y e = =
x
y a = vi 0 l n
x
a y a a > =
5) l og
a
y x = vi
1
0
l n
a y
x a
> =
88
88
1
l n y x y
x
= =
6) si n cos y x y x = =
7) cos si n y x y x = =
2
2
1
8 tg ) sec
cos
y x y x
x
= = =
2
2
1
9) cot g cosec
si n
y x y x
x
= = =
2
1
10) ar csi n
1
y x y
x
= =
2
1
11) ar ccos
1
y x y
x
= =
2
1
12) ar ct g
1
y x y
x
= =
+
2
1
13) ar ccot g
1
y x y
x
= =
+
14) sh ch y x y x = =
15) ch sh y x y x = =
2
1
16) t h
ch
y x y
x
= =
2
1
17) ct h
sh
y x y
x
= =
2
1
18) ar gsh
1
y x y
x
= =
+
2
1
19) ar gch
1
y x y
x
= =
2
1
20) ar gt h
1
y x y
x
= =
2
1
21) ar gct h .
1
y x y
x
= =
4.3 Vi phn ca hm s
4.3.1 nh ngha
Cho hm y = f(x) xc nh trn tp hp m U R v
0
x U . Cho x
0
mt s gia 0 x
nh sao cho
0
x x U + .
89
89
Gi s f(x)kh vi ti
0
x U , khi
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( ) f x x f x f x x x + = + . (4.3.1)
Ta gi biu thc
0
( ) f x x l vi phn ca hm f(x) ti im x
0
ng vi s gia x ca i
s v k hiu l
0 0
( , ) ( ) df x x f x x = . (4.3.2)
By gi ta xt trng hp c bit khi f(x) = x. Ta c ( ) 1 f x = , do dx = 1. x = x , v
th trong biu thc (4.3.2) ta c th vit dx thay cho x v dx gi l vi phn ca bin s c
lp. T y, ta c th xc nh vi phn ca hm f ti x U theo cng thc
Df = ( ) f x dx (4.3.3)
hay dy = ( ) y x dx (4.3.4)
H thc ny gii thch l do ta k hiu o hm ca hm y = f(x) l ( )
dy
y x
dx
= .
4.3.2 Cc qui tc tnh vi phn
T cc qui tc tnh o hm, ta d dng suy ra cc qui tc tng ng cho vi phn.
1 2 1 2 1 2
) ( ) , i d c f c g c df c dg c c + = + R
) ( . ) i i d f g gdf fdg = + (4.3.5)
2
) ( ) nu 0
f gdf fdg
i i i d g
g g
= .
4.3.3 Vi phn ca hm s hp
Gi s cc hm y = f(x) v x = g(t) sao cho i vi chng c th thit lp hm hp y =
f(g(t)). Nu tn ti cc o hm
x
y v
t
x th theo quy tc o hm hm hp s tn ti o
hm
t
y =
x
y .
t
x . (4.3.6)
Nu xem x l bin c lp th vi phn dy c biu th bi cng thc (4.3.4). By gi ta
xem x l hm ca bin t, ta c
t
dy y dt = (4.3.7)
Tuy nhin nu thay o hm
t
y bi biu thc (4.3.6) v ch rng dx =
t
x dt, th cui
cng ta c
x t x
dy y x dt y dx = =
hay dy = ( ) y x dx, tc l quay tr li dng ban u ca vi phn.
Nh vy, ta lun lun c quyn vit vi phn ca y di dng (4.3.4) d x c phi l bin
c lp hay khng . iu khc nhau ch l ch, nu chn t l bin c lp th dx khng phi
90
90
l s gia tu m l vi phn ca x xem l hm ca t. Tnh cht gi l tnh bt bin ca
dng vi phn,
V d 1: Cho hm s
1
l n
1
x
x
e
y
e
+
=
, hy tnh dy
Ta thy
2 2
1 1 2 2
.
1 1 1 1
x x x x
x x x x
e e e e
y dy dx
e e e e
+
= = =
+
V d 2: Tnh:
(si n )
(cos )
d x
d x
Ta c:
(si n ) cos
cot g
(cos ) si n
d x xdx
x
d x xdx
= =
vi , . x k k R
4.3.4 ng dng ca vi phn
Cho hm y = f(x) xc nh trn tp m U R v
0
x U . Gi s f kh vi ti
0
x U . Cho
x
0
mt s gia h sao cho
0
x h U + , khi
0 0 0 0
( , ) ( ) ( ) ( ) ( ) f x h f x h f x f x h h = + = + . (4.3.8)
Nu |h| nh th ( ) h nh tu v ta c xp x
0 0 0
( ) ( ) ( ) f x h f x f x h +
hay
0 0 0
( ) ( ) ( ) f x h f x f x h + + . (4.3.9)
V d 3: Tnh gn ng ar ct g1,05 .
Theo cng thc (4.3.9), ta c
1
2
1
ar ct g1,05 ar ct g1 | .0,05 0,81
1
x
x
=
+
+
.
V d 4: Tnh gn ng ar csi n 0,05
Theo cng thc (4.3.9), ta c
0
2
1
ar csi n 0,05 ar csi n 0 | .0,05 0.05
1
x
x
=
+ =
.
4.4 Cc nh l c bn ca hm kh vi
4.4.1 Cc tr a phng
Cho hm f(x) xc nh trn khong (a,b). Ta ni rng hm f(x) t cc i a phng ti
im ( , ) c a b nu tn ti mt s 0 > sao cho
( ) ( ) ( , ). f x f c x c c + (4.4.1)
91
91
Hm f t cc tiu a phng ti ( , ) c a b nu:
( ) ( ) ( , ) f x f c x c c + . (4.4.2)
im m ti hm t cc i hoc cc tiu a phng gi chung l im cc tr.
nh l Ferma Cho : ( , ) f a b R , nu hm t cc tr ti ( , ) c a b v nu f(x) kh vi ti c th
( ) 0 f c = . (4.4.3)
Chng minh:
Gi s hm t cc i ti c (trng hp t cc tiu ti c chng minh tng t).
Do hm t cc i ti c nn h nh ta c
0 ( ) ( ) f c h f c h +
suy ra 0 0
( ) ( ) f c h f c
h
h
+
>
0 0
( ) ( ) f c h f c
h
h
+
< .
Cho nn
0
0
( ) ( )
( ) l i m
h
f c h f c
f c
h
+
+
+
=
v
0
0
( ) ( )
( ) l i m
h
f c h f c
f c
h
+
= .
Mt khc v f c o hm ti im c nn ( ) ( ) ( ) f c f c f c
+
= = , do 0 ( ) f c = (xem hnh
4.4.1)
Hnh 4.4.1
Ch rng s trit tiu ca o hm ( ) f c v phng din hnh hc c ngha l tip
tuyn ti im tng ng ca ng cong song song vi trc Ox.
nh l Rolle Cho hm : [ , ] f a b R c tnh cht sau:
i) f(x) lin tc trn [a,b],
ii) f(x) kh vi trn (a,b),
iii) f(a)=f(b).
Khi tn ti t nht mt im ( , ) c a b sao cho ( ) 0 f c = .
Chng minh:
92
92
Do f(x) lin tc trn on [a,b] nn theo nh l Weierstrass th hai hm f(x) s t gi tr
ln nht M v gi tr b nht m trn on [a,b]:
[ , ] [ , ]
max ( ), mi n ( ).
x a b x a b
M f x m f x
= =
Ta hy xt hai kh nng c th xy ra:
1) M = m. Khi t bt ng thc
( ) [ , ] m f x M x a b suy ra ( ) , [ , ] f x m x a b =
V vy 0 ( ) , [ , ] f x x a b = . Do im c l ly im bt k thuc khong (a,b).
2) m<M. Do f(a)=f(b), hm f(x) khng th t c hai gi tr m, M ti hai u mt ca
khong, c ngha l t nht mt trong hai gi tr t ti mt im ( , ) c a b . Khi , theo
nh l Fermat ( ) 0 f c = . nh l c chng minh.
Ch :
Ta ch rng gi thit f(x) lin tc trn [a,b] l mt gi thit khng th b qua c. V
d nh xt hm s (xem hnh 4.4.2)
khi 0 1
1 khi 0
( )
x x
f x
x
<
=
=
Cho d f(0)=f(1), nhng hm s khng lin tc trn [0,1], nn khng th p dng nh l
Rolle c (o hm khng ni no bng 0 trn (0,1)).
Gi thit hm f(x) kh vi trong khong (a,b) cng l mt gi thit khng th b qua c.
Chng hn xt hm s (xem hnh 4.4.3)
1
1
0
1
2
1
2
0
1
Hnh 4.4.2 Hnh 4.4.3
1
v i 0
2
( )
1
1 v i 1
2
x x
f x
x x
<
Hm s ny lin tc trn on [0,1], f(0)=f(1), nhng khng c o hm ti
1
2
x = , do
cng khng p dng nh l Rolle c.
93
93
V d 1: Hm s f(x)=1
2 3
x trit tiu khi x
1
=1, x
2
=1 nhng ( ) 0 f x vi |x| 1 . iu
ny khng mu thun vi nh l Rolle.
nh l v s gia hu hn (nh l Lagrange).
Gi s : [ , ] f a b R c cc tnh cht
i) f lin tc trn [a,b]
ii) f kh vi trn (a,b)
Khi tn ti t nht mt im ( , ) c a b sao cho:
( ) ( )
( )
f b f a
f c
b a
. (4.4.4)
Chng minh: Ta hy xt hm b tr sau:
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
f b f a
F x f x f a x a
b a
.
Hin nhin F(x) lin tc trn [a,b] v n l hiu ca hm lin tc f(x) v hm tuyn tnh.
Trong khong (a,b) hm c o hm hu hn bng:
( ) ( )
( ) ( ) .
f b f a
F x f x
b a
y
x
b c a
0
C
B
A
f(b)
f(a)
Hnh 4.4.4
Cui cng ta thy F(a)=F(b)=0. Theo nh l Rolle tn ti mt im ( , ) c a b sao cho
( ) 0 F c = . Nh vy
( ) ( )
( ) 0
f b f a
f c
b a
.
Do
( ) ( )
( )
f b f a
f c
b a
ngha hnh hc:
T s
( ) ( ) f b f a
b a
. (4.4.9)
Ta thy hm s tho mn tt c cc gi thit ca nh l Rolle. Tht vy F(x) lin tc, o
hm ( ) F x tn ti trong khong (a,b), c th bng
( ) ( )
( ) '( ) ( )
( ) ( )
f b f a
F x f x g x
g b g a
,
v hin nhin F(a)=F(b). Do theo nh l Rolle ( , ) c a b sao cho ( ) 0. F c =
Ni cch khc
( ) ( )
( ) ( ) 0
( ) ( )
f b f a
f c g c
g b g a
.
T y suy ra nh l c chng minh.
V d 1: Cho hm s
95
95
2
3
khi 0 1
2
( )
1
khi 1 .
x
x
f x
x
x
< <+
Xc nh gi tr trung gian c ca cng thc s gia hu hn i vi hm s ( ) f x trn on
[0,2].
Trc ht ta thy
1 1
1
1
( ) (1)
(1) l i m l i m 1
1 1
x x
f x f
x
f
x x
+ +
+
= = =
2
1 1
3
1
( ) (1)
2
(1) l i m l i m 1
1 1
x x
x
f x f
f
x x
= = =
.
Vy theo nh ngha hm s f(x) c o hm ti x=1 v (1) 1 f = . Do ta c
2
2
khi 0 1
khi 0 1
( ) 1 khi 1
1
khi 1< 2
1
khi 1 2
x x
x x
f x x
x
x
x
x
<
= = =
<
Cng thc s gia hu hn i vi hm s f(x) trn [0,2] l
(2) (0) ( )(2 0) f f f c = hay
1 3
2. ( )
2 2
f c = ,
suy ra:
1
( )
2
f c
= .
Mt khc theo biu thc o hm ( ) f x , ta c
Khi 0< c <1,
1
2
c = suy ra
1
2
c = ,
Khi 1< c <2,
2
1 1
,
2 c
= suy ra 2 c= .
V d 2: Gi s f(x) kh vi trn on [0,1] v (0). (1) 0 f f < . Chng minh (0,1) sao cho
( ) 0 f = .
Chng minh: Tht vy, theo gi thit hm s lin tc trn [0,1], nn t gi tr ln nht,
b nht trn [0,1].
Khng mt tng qut, gi s (0) 0, (1) 0 f f
+
< > , ta c
0
( ) (0)
(0) l i m 0,
x
f x f
f
x
+
+
= <
suy ra
( ) (0)
0 hay ( ) (0) 0
f x f
f x f
x
= >
nn
( ) (1)
0
1
f x f
x
>
c o hm ti im
0
x , th
hm
( 1)
( )
n
f x
c xc nh khng ch ti
0
x , m l trong ton b khong
0 0
( , ) x x + ,
trong l s dng c chn thch hp. Trong khong ny nhng hm
( 2) ( 3)
( ); ( ),...,
n n
f x f x
( ), ( ) f x f x c xc nh.
97
97
4.5.2 Cc cng thc tng qut i vi o hm cp n
Gi s : f U R v : g U R l hai hm kh vi cp n trn U. Khi
1 2
, . c f c f f g + l
nhng hm kh vi cp n trn U, trong
1 2
, c c R v
( ) ( ) ( )
1 2 1 2
) ( ) ( ) ( ) ( )
n n n
i c f c g x c f x c g x + = + (4.5.2)
( ) ( ) ( )
0
)( . ) ( ) ( ). ( )
n
n k k n k
n
k
i i f g x C f x g x
=
=
. (4.5.3)
Cng thc (4.5.3) cn gi l cng thc Leibnitz.
V d 1: Tnh o hm cp 3 ca hm s
3
si n y x x =
t
3
, si n f x g x = = . Khi
(3) (3) (2) (2) (3)
. 3 . 3 . . y f g f g f g f g = + + +
hay
(3) 3 2
si n 9 si n 18 cos 6si n . y x x x x x x x = + +
V d 2: Tnh o hm cp 3 ca hm s sau
( ) 3 ( ) y xf x a f a x = + trong a l hng s.
t
3
, ( ), ( ), ( ) u x v f x a v f a x v f a x = = = = ,
(3) (4)
( ) v f a x = ,
khi
(3) (3) (4) (3)
(3) (4)
3 ( ) ( ) 3 ( ) hay
( ).
y f a x xf a x f a x
y xf a x
=
=
4.5.3 Vi phn cp cao
Cho U m trong R v f l hm kh vi cp n trn tp m U. Ta gi vi phn cp hai ca
hm f, k hiu l d
2
f l biu thc d
2
f=d(df). Mt cch tng qut, ta gi vi phn cp n ca hm f
l vi phn ca vi phn cp n1 ca hm f:
1
( ).
n n
d f d d f
= (4.5.4)
Khi tnh vi phn cp cao ta ch rng dx l mt s tu v khng ph thuc x ( dx x = ),
nn khi ly vi phn theo x phi xem n l hng s. Trong trng hp ta s c
2 2
( ) ( ) ( ) d y d dy d y dx dy dx y dx dx y dx = = = = = .
3 2 2 3
( ) ( ) d y d d y d y dx y dx = = = .
Bng cch quy np ta chng minh c rng
( ) n n n
d y y dx = .
Do
98
98
( )
n
n
n
d y
y
dx
= . (4.5.5)
Nh vy, k hiu trn c th xem nh mt phn s. Nh cng thc (4.5.5) ta d dng bin
i cng thc Leibnitz thnh cng thc ca vi phn. Nhn c hai v ca (4.5.3) vi dx
n
ta s
c
0
( ) .
n
n k n k k
n
k
d fg C d f d g
=
=
(4.5.6)
Ch trong cng thc (4.5.6) ta s xem
0 0
, d f f d g g = = .
V d 3: Cho y=f(x
2
) vi f l hm kh vi. Tnh d
2
y.
Ta c:
2
2 ( ) dy f x xdx = ,
Ly vi phn ln th hai ta c
2 2 2 2
2 2
2 2 2 2 2
2 ( ) 2 ( ) ( ( ))
2 ( ) ( ).2
2 2 ( ) ( ) .
d y d f x x dx f x dx xd f x dx
f x dx xf x xdx dx
d y x f x f x dx
= = +
= +
= +
V d 4: Xt hm y = arctgx. Ta hy tnh y
(n)
theo y.
V x = tgy nn
2
2
1
cos cos si n( )
2 1
y y y y
x
= = = +
+
Ly o hm ln th hai theo x (v nh rng y l hm ca x) ta c
si n .si n( ) cos . cos( ) .
2 2
y y y y y y
= + + +
2 2
cos . cos(2 ) cos .si n(2 )
2 2 2
cos .si n 2( ).
2
y y y y
y y
= + = + +
= +
Ly o hm ln na ta c
(3) 2
3 3
2si n cos .si n 2( ) 2cos cos2( ) .
2 2
2cos cos(3 2. ) 2cos si n 3( )
2 2
y y y y y y y
y y y y
= + + +
= + = +
Mt cch tng qut
( )
( 1)! cos .si n ( )
2
n n
y n y n y
= + .
4.6 Cng thc Taylor
99
99
Trc y, ta bit nu hm f(x) kh vi ti im
0
x U , trong U l tp m trong R,
th ta c th biu din s gia ca hm s di dng
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( ) f x h f x f x h h + = +
trong ( ) h l v cng b bc cao hn so vi h.
Cng thc ny cho bit cch tnh gi tr ca f(x) trong ln cn ca im x
0
khi bit gi tr
f(x
0
) v o hm
0
( ) f x . Vn t ra l nu bit thm cc o hm cp cao ca hm f(x) ti
x
0
, ta c th bit chnh xc hn gi tr ca hm f(x) trong ln cn x
0
hay khng?
4.6.1 Cng thc Taylor
nh l 4.6.1 Cho
[ ]
: , f a b R. Nu hm f(x) kh vi (n+1) ln trong khong (a,b), th vi bt
k im ( , ), ( , ) c a b x a b m x c ta lun c
2
( ) ( 1)
1
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ...
1! 2!
( ) ( )
( ) ( )
! ( 1)!
n n
n n
f c f c
f x f c x c x c
f c f c
x c x c
n n
+
+
= + + + +
+ +
+
(4.6.1)
trong c l mt s nm gia x v c.
Chng minh: Trc ht ta hy tm a thc ( )
n
P x sao cho
( ) ( )
( ) ( ); ( ) ( );...; ( ) ( )
n n
n n n
P c f c P c f c P c f c = = = . (6.4.2)
Tht vy a thc ( )
n
P x phi tm c vit di dng
2
0 1 2
( ) ( ) ( ) ... ( )
n
n n
P x a a x c a x c a x c = + + + + (4.6.3)
khi
0
( )
n
P c a = v
1
1 2
( ) 1. 2 ( ) ... . ( )
n
n n
P x a a x c n a x c
= + + +
1
2
2 3
2
( 1)
1
( )
( ) 2.1. 3.2. ( ) ... ( 1) ( )
( ) 2!
.................
( ) ( 1)( 2)...2.1. ( 1)...3.2.1. ( )
n
n
n n
n
n
n n n
P c a
P x a a x c n n a x c
P c a
P x n n a n n a x c
=
= + + +
=
= +
( )
( ) !
n
n n
P c n a =
Thay cc h s a
0
, a
1
, , a
n
vo (4.6.3), a thc P(x) phi tm c dng
( )
2
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ... ( )
1! 2! !
n
n
n
f c f c f c
P x f c x c x c x c
n
= + + + +
(4.6.4)
By gi ta t ( ) ( ) ( )
n n
R x f x P x = (4.6.5)
100
100
Theo gi thit
( )
( ) ( ) ( ) ... ( ) 0
n
n n n n
R c R c R c R c = = = = =
(4.6.6)
Mt khc, nu t
1
( ) ( )
n
G x x c
+
= (4.6.7)
th cng c
( )
( ) ( ) ( ) ... ( ) 0
n
G c G c G c G c = = = = = v
( 1)
( ) ( 1)!
n
G x n
+
= +
Gi s ( , ), , x a b x c t (4.6.6) v (4.6.7) ta c
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
n n n
R x R x R c
G x G x G c
p dng nh l Cauchy vo t s trn ta c
1
1
( ) ( )
( ) ( )
n n
R x R c
G x G c
vi c
1
nm gia x v c
Cng t cc h thc (4.6.6) v (4.6.7) ta c
1 1 2
1 1 2
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
n n n n
R c R c R c R c
G c G c G c G c
= =
vi c
2
nm gia c
1
v c
Nh vy, p dng (n+1) ln nh l Cauchy ta c
( 1)
( 1)
( ) ( )
( ) ( )
n
n n
n
R x R c
G x G c
+
+
=
Theo nh ngha ca hm G(x) ta c
1
( ) ( 1)!,
n
G x n
+
= + do
1
( ) ( 1).
n
G c n
+
= +
T y suy ra
( 1)
1
( )
( ) ( )
( 1)!
n
n n
n
R c
R x x c
n
+
+
=
+
. (4.6.9)
T (4.6.5)
1 1 ( 1) ( 1)
( ) ( ) ( ) ( ).
n n n n
n n
R x f x P x f x
+ + + +
= =
T y ta nhn c
( 1)
( 1)
( )
( ) ( )
( 1)!
n
n
n
f c
R x x c
n
+
+
=
+
. (4.6.10)
Cui cng
101
101
2
( ) ( 1)
1
( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ...
1! 2!
( ) ( )
( ) ( )
! ( 1)!
n n
n n
n n
f x P x R x
f c f c
f c x c x c
f c f c
x c x c
n n
+
+
= +
= + + + +
+ +
+
trong c l mt s nm gia x v c, nh l c chng minh.
Ngi ta thng gi cng thc (4.6.1) l cng thc Taylor v biu din mt hm s f(x)
di dng (4.6.1) l khai trin Taylor ca hm s f(x) ti im x = c.
4.6.2 Khai trin Maclaurin
Ta thy khi c = 0, th (4.6.1) c dng
( ) ( 1)
2 1
(0) (0) (0) ( )
( ) (0) ...
1! 2! ! ( 1)!
n n
n n
f f f f c
f x f x x x x
n n
+
+
= + + + + +
+
(4.6.11)
trong c nm gia x v 0.
t c x = , trong 0 1 < < , khi (4.6.11) tr thnh
( ) ( 1)
2 1
(0) (0) (0) ( )
( ) (0) ...
1! 2! ! ( 1)!
n n
n n
f f f f x
f x f x x x x
n n
+
+
= + + + + +
+
(4.6.12)
Cng thc (4.6.12) gi l khai trin Maclaurin ca hm f, trong
1
1
( )
R ( ) .
( 1)!
n
n
n
f x
x x
n
+
+
=
+
Ch :
a) Trong nh l Taylor ta thng vit x = c + h, khi cng thc (4.6.1) c dng
2
( ) ( 1)
1
( ) ( )
( ) ( ) ...
1! 2!
( ) ( )
.
! ( 1)!
n n
n n
f c f c
f c h f c h h
f c f c h
h h
n n
+
+
+ = + + + +
+
+ +
+
(4.6.13)
b) By gi trong cng thc trn, nu thay h bi dx v nh rng
2 2 ( )
( ) ( ), ( ) ( ),..., ( ) ( )
n n n
f c dx df c f c dx d f c f c dx d f c = = =
v
( 1) 1 1
( ) ( )
n n n
f dx d f
+ + +
= , ta c th biu din khai trin trn di dng
2 1
1 1 1
( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )
2! ! ( 1)!
n n
f c df c d f c d f c d f
n n
+
= + + + +
+
(4.6.11)
trong . , 0 1 c h = + < < .
V d 1: Trc ht hy xt f(x) = e
x
vi xR
Khi ta c:
102
102
( ) *
( ) 0 ( ) *
( ) .
(0) 1, ( ) .
k x
k k x
f x e k
f e f x e k
=
= = =
N
N
Theo cng thc (4.6.12)
2 1
1 ...
1! 2! ! ( 1)!
n n
x x
x x x x
e e
n n
+
= + + + + +
+
vi xR v 0 1 < <
hay
2
1 ... ( )
1! 2! !
n
x n
x x x
e x
n
= + + + + + vi xR. (4.6.15)
V d 2: Xt hm s f(x) = sin x vi xR.
Ta thy
( )
( ) si n( )
2
k
k
f x x
= + vi k R, do
(2 )
(0) 0, (0) si n 0
n
f f n = = =
(2 1) 1
1
1
( 1)
(0) si n( ) ( 1) ( 1,2,3,...)
2
| ( )| ( ) .
( 1)! ( 1)!
m m
n
n
n
n
f m m
x
x
R x f x
n n
+
+
+
= = =
=
+ +
V vy bng cch t trong cng thc (4.6.12) n = 2m, ta c
3 5 2 1
1
2
si n ... ( 1)
1! 3! 5! (2 1)!
m
m
m
x x x x
x R
m
= + + + +
(4.6.16)
trong
2
2
( )
(2 )!
m
m
x
R x
m
hay
3 2 1
1 2
si n ... ( 1) ( )
3! (2 1)!
n
n n
x x
x x x
n
= + + +
.
V d 3: Tng t ta c
2 2
2 1
cos 1 ... ( 1) ( )
2! (2 )!
n
n n
x x
x x
n
+
= + + + . (4.6.17)
trong
2 1
2 1
( ) cos
(2 1)!
n
n
x
x x
n
+
+
=
+
vi 0 1 < < .
V d 4: Xt khai trin ca hm
1
( )
1
f x
x
=
+
vi 1 x
Ta thy
( )
1
1 !
( 1)
1 (1 )
n
n
n
n
x x
+
=
+ +
, t ta c
2 ( )
(0) 1, (0) 1, (0) ( 1) 2!,..., (0) ( 1) !
n n
f f f f n = = = =
103
103
S dng cng thc (4.6.12) ta c:
2
1
1 ... ( 1) ( )
1
n n n
x x x x
x
= + + +
+
(4.6.18)
trong
1 1
1
1
( ) ( 1)
(1 )
n n n
n
x x
x
+ +
+
=
+
.
V d 5: Khai trin f(x) = ln(1+x) vi x>1
Ta ni rng
1
1
1 !
(0) 0, ( ) , ( ) ( 1)
1 (1 )
n n
n
n
f f x f x
x x
+
+
= = =
+ +
Do
2 3
1
l n(1 ) ... ( 1) ( )
2 3
n
n n
x x x
x x x
n
+ = + + +
trong
1
1
1 1
( ) ( 1) .
1 (1 )
n n n
n
x x
n x
+
+
=
+ +
.
V d 6: Xt khai trin ( ) (1 ) , , 0 f x x
= + R .
Tng t nh trn, ta c th chng minh c rng
2
( 1)
(1 ) 1 ...
2!
( 1)...( 1)
( ).
!
n n
x x x
n
x x
n
+ = + + + +
+
+ +
(4.6.20)
4.7 Qui tc Lhospital kh dng v nh
Trc ht ta xt gii hn
( )
l i m
( )
x c
f x
g x
, nu tn ti, l o hm
0
( ) f x . Cho nn ta hy vng rng
bng cch s dng nhng nh l v o hm ta c th kh c mt s dng v nh ca gii
hn. Cc quy tc sau y gi chung l quy tc LHospital.
4.7.1 Dng v nh
0
0
Hy xt dng v nh
( )
l i m
( )
x c
f x
g x
, trong l i m ( ) 0 l i m ( )
x c x c
f x g x
= = ,
vi c c th v hn hoc hu hn.
104
104
nh l 4.7.1 Gi s
i) f v g l cc hm lin tc trn [a,b] v ( , ) c a b sao cho f(c) = g(c) = 0
ii) Nu trong mt ln cn no ca im c (c th tr im c) tn ti cc o hm , f g
vi ( ) 0 g x .
iii) Ngoi ra tn ti
( )
l i m
( )
x c
f x
g x
hu hn.
Khi
( ) ( )
l i m l i m
( ) ( )
x c x c
f x f x
g x g x
. (4.7.1)
Chng minh: Theo nh l Cauchy
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
f x f x f c f
g x g x g c g
= =
trong nm gia c v x
Khi x c th c , suy ra
( ) ( ) ( )
l i m l i m l i m
( ) ( ) ( )
x c c x c
f x f f x
g x g g x
= =
.
Ch : Nu c hai o hm f v g vn tin ti 0 khi x c v chng l cc hm kh vi
trong ln cn ca c th ta c th p dng quy tc LHospital mt ln na, mt cch tng qut:
( )
( )
( ) ( ) ( )
l i m l i m ... l i m
( ) ( ) ( )
n
n
x c x c x c
f x f x f x
g x g x g x
= = =
.
V d 1:
0 0
l i m l i m 2
1
l n( 1)
1
x x x x
x x
e e e e
x
x
+
= =
+
+
V d 2:
2
2 0 0
si n (cos 1) 1
l i m l i m
ar csi n
1 1
x x
x x x x
x x
x
= =
2
2 0 0
2
2
0 0
(cos 1)
l i m 1 l i m
1 1
si n 1
l i m 1 l i m 1.
x x
x x
x
x
x
x x
x
x
= =
= =
Ch : quy tc c pht biu trn vn ng cho c gii hn phi, gii hn tri m vic
chng minh c lm tng t.
V d 3: Tm gii hn
2
2
cos
l i m
( )
2
x
x
I
x
Trc ht ta thy theo quy tc LHospital
2
si n
l i m
2( )
2
x
x
I
x
.
105
105
Mt khc
2 2
si n si n
l i m , l i m
2( ) 2( )
2 2
x x
x x
x x
+
= + =
,
suy ra gii hn I khng tn ti.
Quy tc LHospital cn ng cho trng hp ( ) 0, f x ( ) 0 g x khi x + hay
. x Ta xt trng hp khi x +.
nh l 4.7.2 Gi s f v g l nhng hm xc nh trn (a,
+
) sao cho:
i) l i m ( ) l i m ( ) 0,
x x
f x g x
+ +
= =
ii) f v g kh vi trn (a, +) v ( ) 0 g x khi x ln,
iii)
( )
l i m
( )
x
f x
A
g x
+
.
Khi
( )
l i m
( )
x
f x
A
g x
+
= . (4.7.2)
Chng minh: t
1
x
y
= , ta thy khi x + th 0 y
+
Ta c
1
( )
( )
1
( )
( )
f
f x y
g x
g
y
= .
Nu t
1 1
1 1
( ) ( ), ( ) ( ) f y f g y g
y y
= = th
1
1
( ) ( )
.
( ) ( )
f y f x
g x g y
=
Suy ra
1 1
0 0
1 1
( ) ( ) ( )
l i m l i m l i m
( ) ( ) ( )
x y y
f y f y f x
g x g y g y
+ +
+
= = =
2
0 0
2
1 1
( )( )
( )
l i m l i m
1 1
( )
( )( )
y y
f
y f x y
A
g x
g
y y
+ +
= = =
,
Do
( )
l i m
( )
x
f x
A
g x
+
= , iu phi chng minh.
4.7.2 Dng v dnh
nh l 4.7.3 Gi s
i) im ( , ) c a b v trong ln cn no ca im c (tr im c) cc hm f, g kh vi v
( ) 0 g x .
ii) l i m| ( )|
x c
f x
= + v l i m| ( )|
x c
g x
= + .
106
106
iii)
( )
l i m
( )
x c
f x
A
g x
.
Khi
( )
l i m
( )
x c
f x
A
g x
= . (4.7.3)
Chng minh:
Do ( , ) c a b v
( )
l i m
( )
x c
f x
A
g x
< < +
< < +
khi
0
c t x < < . (4.7.4)
Mt khc, vi ( , ) x a b sao cho
0
c x x < < , khi p dng nh l Cauchy ta c
0
0
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
f x f x f
g x g x g
=
vi
0
x x < < . (4.7.5)
Hn na
0
0
0
0
( )
1
( ) ( ) ( ) ( )
.
( )
( ) ( ) ( )
1
( )
f x
f x f x f x f x
g x
g x g x g x
g x
,
suy ra
0
0
0
0
( )
1
( ) ( ) ( ) ( )
.
( )
( ) ( ) ( )
1
( )
g x
f x f x f x g x
f x
g x g x g x
f x
. (4.7.6)
T (4.7.5) v (4.7.6) ta thy
0
0
( )
1
( ) ( ) ( )
.
( )
( ) ( )
1
( )
g x
f x f g x
f x
g x g
f x
. (4.7.7)
V
0
c x x < < < nn
( )
(
f
A A
g
< < +
(4.7.8)
By gi cho x c , theo gi thit l i m| ( )| ,
x c
f x
= + l i m| ( )|
x c
g x
= +
suy ra
107
107
0
0
( )
1
( )
l i m 1,
( )
1
( )
x c
g x
g x
f x
f x
(4.7.9)
nn ta c th vit
0
0
( )
1
( )
1 ( ),
( )
1
( )
g x
g x
x
f x
f x
= +
(4.7.10)
trong ( ) 0 x khi x c
Theo h thc (4.7.7), ta c
( )
( )(1 ( )) ( )(1 ( ))
( )
f x
A x A x
g x
+ < < + + . (4.7.11)
Do nh tu , nn
( )
l i m
( )
x c
f x
A
g x
= . nh l c chng minh.
V d 4:
2 2
0 0 0
l n 1 l n
l i m l i m l i m
cot
1 cot 1
x x x
x x
gx
x gx x
+ + +
= =
+ +
2
2 2
0 0 0 0
2
1
1 1 si n
l i m . l i m l i m . l i m 0.
1
1 1
si n
x x x x
x
x
x
x x
x
+ + + +
= = =
+ +
Ch : Quy tc LHospital c th dng kh cc dng v nh khc
0
; 0. ; ;1
.
V d 5: Tnh
0
l i m l n
x
I x x
= do 0 > .
1
0 0 0
1
l n 1
l i m l i m l i m 0
x x x
x
x
I x
x x
+ + +
= = = =
do 0 > .
V d 6: Tnh
2 2
0
1 1
l i m( )
si n
x
I
x x
=
2 2
2 2 2 2
0 0
si n 2si n cos 2
l i m l i m
si n 2 si n 2 si n cos
x x
x x x x x
x x x x x x x
= =
+
2 2
0
si n 2 2
l i m
2 si n si n 2
x
x x
x x x x
=
+
2 2
0
2
2 2
2 os2 2
l i m
2si n 4 si n 2 2 cos2
2si n
l i m
si n 2 si n 2 cos2
x
c x
I
x x x x x
x
x x x x x
=
+ +
=
+ +
108
108
2
0
2 2
2 1
l i m
3 si n 2 cos2
1 2
si n si n
x
x x x
x
x x
= =
+ +
.
V d 7:
l n 0
0 0
) l i m l i m 1,
x x x
x x
a x e e
+ +
= = =
1 l n
1 1
1 1
) l i m l i m .
x
x x
x x
b x e
=
Ta thy
1 1
1
l n
l i m l i m 1
1 1
x x
x
x
x
= =
, nn
1
1
1
l i m
x
x
x e
= .
Cui cng ta hy xt tng ca cc hm , v l og
x m
a
a x x
V d 8: Cho a>1 v nu m l s tu , th
l i m
x
m
x
a
x
+
= + (4.7.12)
Do
2 1
2 1
l n l n l n l n
1 ...
1! 2! ! ( 1)!
n x n
x n n
a a a a a
a x x x x
n n
+
+
= + + + + +
+
.
By gi ta hy chn s t nhin n sao cho n>m. Vi x>0, t (4.7.13) ta thy
l n
,
!
n
x n
a
a x
n
> hay
l n
!
x n
n m
m
a a
x
n x
> .
T y suy ra l i m
x
m
x
a
x
+
= + .
V d 9: cho a>1 v m>0,
l og
l i m 0
a
m
x
x
x
+
= (4.7.14)
Tht vy, t l og . l og ,
m y m
a a
x a y x m x = = = khi x + th y +. Do
l og 1
,
a
m y
x y
m x a
= theo v d trn
l og 1
l i m l i m 0
a
m y
x y
x y
m x a
+ +
= = , iu phi chng minh.
T cc v d trn ta thy khi x +, hm a
x
vi a>1 tng nhanh hn bt c hm lu tha
no ca x. Khi x +, hm l og , 1
a
x a > tng chm hn bt k hm lu tha x
m
vi s m
dng.
4.8 Kho st hm s
4.8.1 Kho st ng cong cho di dng phng trnh hin
Xt hm s ( ), ( , ) y f x x a b = . (4.8.1)
109
109
trng ph thng, kho st s bin thin ca hm s ta thng tm cc i, cc tiu
ca hm s theo qui tc I v quy tc II v tm im un ca th.
V d 1: Ta hy xt hm s
2
( )
1
x
f x
x
=
+
.
Min xc nh ca hm s l ( , ) Df = + .
Ta c
2 2
2 2 2 3
1 2 ( 3)
( ) , ( )
( 1) ( 1)
x x x
f x f x
x x
= =
+ +
.
Theo du ca o hm f(x) ta thy rng hm s tng trong khong (1,1), gim trong
cc khong ( ,1 ) v (1, +). Do ti im 1 hm s t cc tiu, ti im 1 hm s t
cc i:
1 1
( 1) , (1)
2 2
f f = = .
o hm cp hai m trong khong ( , 3 ) v trong khong (0, 3 ), dng trong
khong ( 3 ,0) v ( 3 ,+).
Do nhng im (
3
3,
4
); (0,0); ( 3 ,
3
4
) l nhng im un ca th. Ngoi ra
ta ch rng
2 2
l i m 0 v l i m 0
1 1
x x
x x
x x
+
= =
+ +
.
Sau y chng ta s gii thiu hai nh l khi f(x) c o hm cp cao m phn chng
minh ca n c gi c th c trong cun [1].
nh l 4.8.1 Gi s trong ln cn ca im x = c hm f(x) c o hm cp n v o hm cp n
ti im x = c lin tc. Ngoi ra gi s
( ) ( )
( ) 0 v i 1 v ( ) 0.
k n
f c k n f c = < Khi
i) Nu n chn,
( )
( ) 0
n
f c > , th hm f(x) t cc tiu a phng ti x = c
ii) Nu n chn,
( )
( ) 0
n
f c < , th hm f(x) t cc i a phng ti x = c
iii) Nu n l th hm f(x) khng t cc tr ti x = c.
nh l 4.8.2 Gi s trong ln cn im x = d hm f(x) c o hm cp m v o hm cp m
ti im x = d lin tc. Ngoi ra gi s
( ) ( )
( ) 0 v i 1 , nh- ng ( ) 0
k m
f d k m f d = < . Khi
nu m l th (d, f(d)) l im un ca th.
Kt hp hai nh l trn ta c iu cn nh sau y:
Nu
0 0
( ) 0, ( ) 0 f x f x = th hm s t cc tr ti im x = x
0
(t cc tiu nu
0
( ) f x
>0, cc i nu
0
( ) f x
<0
Nu
0
( ) f x
= 0,
(3)
0
( ) 0 f x th im (x
0
, f(x
0
)) l im un.
V d 2 Hy tm cc tr a phng v im un ca hm s
110
110
7 6 5 4
1 1 1 1
( )
7 6 5 4
f x x x x x = + .
Ta c
6 5 4 3 3 3 2 3 2
2 2 2
1 2
1 1 1
1 6 3 6 1
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )( ) ( )( )( ),
f x x x x x x x x x x x x
f x x x x x x x x x
= + = + = +
= + = +
trong
1 2
1 1
1 73 1 73
12 12
( ), ( ). = + =
Do
1 2
5 10 8 7
12 12 12 12
; < < < < , cho nn
2 1
1 0 1. < < < <
Ngoi ra
(3) 4 3 2
( ) 30 20 12 6 . f x x x x x = +
Phng trnh ( ) 0 = f x c nghim x= 0, 1, 1 v phng trnh ( ) 0 = f x c nghim x = 0,
1,
1 2
, .
Ta thy
3 4
0 0 0 0 0 0
( )
( ) ( ) ( ) , ( ) ; f f f f = = = <
3
1 0 1 0
( )
( ) , ( ) ; f f = >
1 0 1 0 ( ) , ( ) . f f = >
Cho nn hm s t cc i ti x = 0, cc tiu ti x = 1, im un ti x = 1,
1 2
, .
Ch i vi hm s ny ta c th tm cc i, cc tiu theo qui tc I v xt du o
hm cp hai tm im un.
4.8.2 ng cong cho di dng tham s
Cho h hai phng trnh
( )
, ( , )
( )
x x t
t
y y t
=
. (4.8.2)
Khi vi mi gi tr ( , ) t h phng trnh (4.8.2) cho ta mt im M(x,y) tng
ng trong mt phng Oxy v khi t bin thin trong ( , ) im M vch nn mt ng cong
no trong mt phng, v th ta gi h phng trnh (4.8.2) l h phng trnh tham s
ca ng cong , trong t l tham s.
V d 3: Phng trnh tham s ca ng thng i qua hai im A(a,c) v B(b,d) l
,
x mt a
t
y nt b
= +
= +
R (4.8.3)
trong m = b a, n = d c.
V d 4: Phng trnh tham s ca ellip
2 2
2 2
1
x y
a b
+ = l
0 2
cos
v i [ , ]
si n
x a t
t
y b t
=
. (4.8.4)
kho st ng cong cho di dng tham s ta cn thc hin cc bc sau y:
111
111
a) Tm tp xc nh ca cc hm s x = x(t), y= y(t)
b) Xt chiu bin thin ca x, y theo t
c) Tm cc ng tim cn:
i ) Nu
0
( )
l i m
t t
t
y
= v
0
( )
l i m
t t
t
x a
= (hu hn)
th ng cong c tim cn ng l x = a.
ii) Nu
0
( )
l i m
t t
t
x
= v
0
( )
l i m
t t
t
y b
= (hu hn)
th ng cong c tim cn ngang l y = b.
iii) Nu
0
( )
l i m
t t
t
x
= ,
0
( )
l i m
t t
t
y
= , v nu
0 0
( ) ( )
l i m , l i m ( )
t t t t
t t
y
a b y ax
x
= =
th ng cong c tim xin l y = ax+b.
V d 5: Kho st v v ng cong axtrit
2 2 2
3 3 3
0 , x y a a + = > . D thy phng trnh tham s ca ng cong ni trn l
3
3
0
cos
, ( , ),
si n
x a t
t a
y a t
=
+ >
. (4.8.5)
Trc ht, ta thy ng cong y khng c tim cn. Hn na x,y l cc hm tun hon
vi chu k 2 nn ta ch cn kho st ng cong cho trong on [0, 2 ] .
2
2
3
3 0 0 2
2 2
3
3 0 0 2
2 2
( ) cos .si n khi ; ; ; ;
( ) si n . cos khi ; ; ; ; .
x t a t t t
y t a t t t
= = =
= = =
Cui cng ta nhn xt rng i vi ng cong axtrit ta c
2
2
3
tg
3
si n cos
cos si n
t
t
y dy a t t
t
dx x a t t
= = =
.
Do 0
dy
dx
= ti 0 2 ; ; t = v ti cc im ny tip tuyn thng ng (xem hnh 4.8.1).
112
112
Hnh 4.8.1
V d 6: Kho st v v ng cong cho bi phng trnh
3 3
3 0 0 , x y axy a + = > . (4.8.6)
Ta thy rng khi thay x bi y v y bi x th phng trnh (4.8.6) khng thay i. Do ,
th ca n i xng nhau qua ng phn gic th nht.
Ta t y = tx v thay vo phng trnh trn ta c
3 3 3 2
3 0 x x t ax t + = , t y suy ra
2
3 3
3 3
1 1
,
at at
x y
t t
= =
+ +
vi 1 t . (4.8.7)
Ly vi phn ta thu c
3
3 2
3
1 2 1
( ) 3 ; ( ) 0 khi v
(1 ) 2
t
x t a x t t
t
= = =
+
113
113
3
3
3 2
2
( ) 3 ; ( ) 0 khi 2
(1 )
t
y t at y t t
t
= = =
+
.
Khi 1 t th x, y u dn ti v
1 1
l i m l i m 1
t t
y
a t
x
= = =
3
3 3
1 1
3 3
l i m( ) l i m[ ]
1 1
t t
at at
b y ax
t t
= = + =
+ +
2
3 2
1 1
1 ( 1)
3 l i m 3 l i m
1 ( 1)( 1)
t t
t t t
a a a
t t t t
+ +
= = =
+ + +
.
Vy tim cn xin ca ng cong l y = x a. T cc kt qu trn ta c bng bin
thin.
Cui cng ta hy ch thm rng
3
3
(2 )
1 2
dy t t
dx t
Do
3
3
1
0 khi 0, 2, khi ,
2
dy dy
t t t t
dx dx
= = = = = = .
Cc tip tuyn ca ng cong ng vi hai gi tr = 0, t =
3
2 t song song vi trc Ox.
Cc tip tuyn ng vi hai gi tr = =
3
1
v
2
t t song song vi trc Oy (xem hnh 4.8.2)
114
114
Hnh 4.8.2
Hnh 4.8.3
4.8.3 Kho st ng cong trong ta cc
a) H ta cc
Trong mt phng chn mt im O c nh v tia Ox i qua im O. Ta gi im O l
cc, tia Ox gi l trc cc. H ta xc nh bi cc v trc cc gi l h ta cc. Gi
,
OP l vc t n v nm trn tia Ox. V tr ca im M trong mt phng c xc nh bi
vc t
,
OM , ngha l xc nh bi gc =
, ,
( , ) OP OM v =
,
| | r OM , c gi l gc cc, r
c gi l bn knh cc. Gc gi l gc nh hng, ly gi tr dng nu chiu quay
,
OP
n trng vi
,
OM ngc chiu kim ng h v ly gi tr m nu ngc li.
Cp s c th t ( , ) r gi l ta ca im M trong mt phng.
b) Mi lin h gia ta Descartes vung gc v ta cc
By gi ta ly trc honh trng vi trc cc v trc tung ng vi tia
=
2
ta c h ta
Descartes vung gc.
Gi (x,y) v ( , ) r ln lt l ta ca im M ni trn trong h ta Descartes vung
gc v h ta cc. Khi , ta c
cos
v i 0 2 , 0
si n
x r
r
y r
=
<
Cho hm s ( ) r f = . Trc khi kho st hm s ta c nhn xt sau. Gi s cho im
M(x,y) nm trn th. Gi l gc dng gia vct OM
,
v vct ch phng ca tip
tuyn vi th ti im M. Gi l gc dng gia trc cc v tip tuyn, ta c.
= =
+
t g t g
, t g
1 t g t g
. (4.8.8)
Mt khc theo ngha hnh hc ca o hm
115
115
' si n cos
t g
' cos si n
dy r r
dx r r
+
= =
,
trong
'
dr
r
d
= (4.8.9)
Thay vo (4.8.9) vo (4.8.8) ta c
Hnh 4.8.4
' si n cos si n
' cos si n cos
t g
' si n cos si n
1
' cos si n cos
r r
r r
r r
r r
=
+
+
Sau cc php bin i n gin t g
'
r
r
= . (4.8.10)
V d 7: Hy v ng xon c lgarit c phng trnh:
, 0, 0
b
r ae a b
Hnh 4.8.5
V d 8: Hy v ng hoa hng ba cnh c phng trnh si n 3 , 0 r a a = > . y r l mt
hm tun hon vi chu k
2
3
].
Ta c ' 3 cos3 ; ' 0 khi , ,
6 2
r a r
= = = =
1
t g t g3
' 3
r
r
= = .
th ng vi khong [0,
2
3
= .
4.2 Chng minh rng hm
1
( ) si n f x x
x
= vi 0 x , v f(0)=0 lin tc ti x = 0, nhng
khng c o hm bn tri v bn phi ti x = 0.
4.3 Chng minh rng hm
2
nu l hu t
( )
0 nu v t
x x
f x
x
ch c o hm ti x=0.
4.4 Da vo nh ngha hy tnh f(a) nu
( ) ( ) ( ), f x x a x =
trong ( ) x lin tc ti x=a.
4.5 Cho hm y=sgnx c nh ngha sau
1 nu 0,
sgn 0 nu 0,
1 nu 0.
x
x x
x
<
= =
>
Chng minh rng |x|=xsgnx
4.6 Tnh o hm ca cc hm s sau
1) y=|x|
2) y=x|x|
3) y=ln|x| vi 0 x .
4.7 Tnh o hm cc hm sau
1) y x x x = + +
2)
2 3
| ( 1) ( 1) | y x x = + .
4.8 Tnh y nu
1) y=f(x
2
)
2) y=f(sin
2
x)+ f(cos
2
x)
3) y=f(f(f(x))), trong f(x) l hm kh vi.
118
118
4.9 Chng minh rng hm
2
1
si n nu 0
( )
0 nu 0
x x
f x x
x
c o hm gin on.
4.10 Tnh o hm cc hm sau
1) y=x
x
2) y=x
slnx
, trong s l hng s.
4.11 Tnh o hm y
x
nu hm s y c cho di dng
2 2 2 2
cos , si n
t t
x e t y e t = = .
4.12 Xc nh min tn ti hm ngc x = x(y) v tm o hm ca n nu
1) y=x+lnx (x>0) 2) y=x+e
x
4.13 a v dng F(x,y) = 0 (hay y = f(x)) phng trnh cc ng cong cho di dng
tham s.
1) x = acost, y = bsint 2) x = acos
3
t, y = asin
3
t
3) ,
2 2
t t t t
e e e e
x y
+
= = 4) x = tgt, y = cos
2
t.
4.14 Cho hm f(x)=x
3
2x+1. Hy xc nh (1) f v (1) df nu 0,1 x = .
4.15 Tm vi phn ca hm
1) ( ar ct g )
a x
d
x a
+ , a l hng s
2) (1 cos ) d u
3) ( )
bt
d bt e
, b l hng s.
4.16 Hy tnh
1)
3 6 9
2
( 2 )
( )
d
x x x
d x
2)
2
si n
( )
( )
d x
x d x
3)
(t g )
(cot g )
d x
d x
4.17 Hy tm hm ( , ) x x = sao cho ( ) ( ) f x x f x + = = '( ), xf x x + (0 1) < < nu
1)
2
( ) ( 0) f x ax bx c a = + +
2) ( )
x
f x e = .
119
119
4.18 Cho hm
(1)
( , ) f C + v h thc ( ) ( ) . '( ) f x h f x h f x + = c nghim ng
, x h R .
Chng minh rng
( ) f x ax b = + trong a,b l hng s.
4.19 Cho hm s
3
( ) , [ 1,1] f x x x = . Hi c th tm c hai s
1 2
, ( 1,1) x x sao cho
2 1
2 1
( ) ( )
'(0)
f x f x
f
x x
hay khng?
4.20 Cho hm f(x) kh vi trn on
1 2
[ , ] x x , trong
1 2
. 0 x x > . Chng minh rng
1 2
1 2 1 2
1
( ) ( )
( ) ( )
x x
f f
f x f x x x
=
, trong
1 2
x x < < .
4.21 Cho hm f(x) lin tc trn [a,b] v c o hm ti mi im ( , ) x a b . Chng minh
rng bng cch p dng nh l Rolle i vi hm
( ) 1
( ) ( ) 1
( ) 1
x f x
x b f b
a f a
= ta s thu c nh l Lagrange
4.22 Cho : f R R chng minh rng nu
( 1)
(0) '(0) (0) ... (0) 0
n
f f f f
= = = = =
th
( )
( ) ( )
!
n
n
f x f x
n x
=
2)
2
l n y x x =
3) cos y x x = .
4.25 Cho ( )
x
a
f x xe = . Tm
(4) ( ) ( )
( ), ( ), (0)
n n
f x f x f
4.26 Cho ( )
1
x
f x
x
=
+
. Chng minh rng vi 2 n
( ) 1
1
1.3.5...(2 3)
(0) ( 1)
2
n n
n
n
f n
= .
120
120
4.27 Cho
2
1
( )
1
f x
x
=
4.28 Cho hm s
2
( ) , 0
x
a
f x x e a
=
tha mn phng trnh
( ) (1 ) ( ) ( ) 0
m m m
xL x x L x mL x + + =
4.32 Chng minh cng thc:
1
1
( l n ) !(l n )
n n
n
n
k
d
x x n x
k dx
=
= +
vi x>0.
4.33 Khai trin hm
2
2
( )
x x
f x e
= n s hng cha x
5
.
4.34 Khai trin hm ( )
1
x
x
f x
e
=
n s hng cha x
4
.
4.35 Tm 3 s hng u tin ca khai trin Taylor trong ln cn ca im x=0.
1) (sinx)
2
2) cos x .
121
121
4.36 Cho n s
1 2
, ,...,
n
a a a . Xc nh x sao cho hm s.
2
1
( ) ( )
n
k
k
x a x
=
=
c gi tr b nht.
4.37 Tm 3 s hng ca khai trin hm ( ) f x x = theo cc ly tha nguyn dng ca
hiu x1.
4.38 Khai trin hm f(x)=x
x
1 theo cc ly tha nguyn dng ca nh thc (x1) n s
hng cha (x1)
3
.
4.39 p dng qui tc Lhospital tm cc gii hn sau:
1)
1
1 1
l i m( )
l n 1
x
x x
2)
2
1
0
si n
l i m( )
x
x
x
x
3)
2
0
2 l n(1 2 )
l i m
2
x
x x
x
+
4)
2
2
0
1 2
l i m
2
x
x
e x
x
.
4.40 Hy tm gii hn sau, xt xem c th p dng qui tc Lhospital hay khng
1)
2
0
1
si n
l i m
si n
x
x
x
x
2)
si n
l i m
si n
x
x x
x x
+
3)
si n
1 si n cos
l i m
( si n cos )
x
x
x x x
x x x e
+ +
+
.
4.41 Tm cc gii hn sau:
1)
0
1 1
l i m( )
1
x
x
x e
2)
0
l n(si n )
l i m
l n(si n )
x
ax
bx
3)
2
2
4
0
l i m
si n
x
x
e x
x
4)
0
l i m(si n )
tgx
x
x
5)
1
2
1
0
l i m(1 )
x
e x
x
x
+ 6)
2cos
2
l i m( )
x
x
tgx
.
4.42 Chng minh rng khi 0 x ta c
1)
3
ar ct g
3
x
x x 2) ~ l n
x x
a
a b x
b
3)
2 2
1 2 ~ 2
x
e x x 4)
2
2 l n(1 2 ) ~ 2 x x x + .
4.43 Cho hm
6
1
( ) si n g x x
x
= vi 0; (0) 0 x g = v
6
( ) 2 ( ). f x x g x = +
Xt cc tr a phng ca cc hm g, f ti im x=0.
4.44 Kho st v v th hm s
2
2
( 1)
1
x
y
x
=
+
.
122
122
4.45 Kho st v v th hm s
l n
.
x
y
x
=
4.46 Kho st v v th hm s
2 x
y x e
= .
4.47 Kho st v v th hm s
2 2
1 1 y x x = + + .
4.48 Kho st v v th hm s
1 2cos r = + .
123
123
Chng 5
Tch phn khng xc nh
5.1 Tch phn khng xc nh
Trong nhiu vn ca khoa hc v k thut, ta cn tm hm s khi bit o hm ca n.
V d nh bit gia tc a=a(t) ca chuyn ng, ta cn tm vn tc v=v(t) ca chuyn ng bit
rng
dv
a
dt
= . Sau khi bit vn tc v, ta cn tm qung ng s=s(t) ca chuyn ng, bit
rng
ds
v
dt
= .
5.1.1 nh ngha nguyn hm
Hm F(x) c gi l nguyn hm ca hm f(x) trn tp D, nu c hai hm cng c xc
nh trn tp D v
( ) ( ) , F x f x x D D = R . (5.1.1)
5.1.2 Cc tnh cht
Ta c cc tnh cht sau m c th d dng thu c t nh ngha.
a) Nu F v G l cc nguyn hm ca hm f v hm g tng ng trn tp D, th F G
trong v l cc hng s, l nguyn hm ca hm f g trn tp D.
b) Nu F l nguyn hm ca hm f trn tp D, th hm F+C, trong C l hng s tu cng
l nguyn hm ca hm f trn tp D.
Ta gi biu thc F(x) + C, trong C l hng s tu , l h nguyn hm ca hm f trn
tp D.
5.1.3 nh ngha tch phn khng xc nh
H tt c cc nguyn hm ca hm f trn mt khong I no c gi l tch phn
khng xc nh ca hm ny trn khong I v c k hiu l ( ) : f x dx
( ) ( ) f x dx F x C = +
. (5.1.2)
5.1.4 Cc tnh cht ca tch phn khng xc nh
a) ( ) ( ) Af x dx A f x dx =
trong A l hng s (5.1.3)
124
124
b)
1 2 1 2
( ( ) ( )) ( ) ( ) f x f x dx f x dx f x dx =
. (5.1.4)
Vic tm mi nguyn hm ca mt hm s c gi l php ly tch phn ca hm v
bi ton ny l bi ton ngc ca php tnh vi phn.
5.1.5 Bng cc tch phn c bn
1
1) 0 ,
2) ( 1, )
1
du C dx x C
u
u du C R
+
= = +
= +
+
3) l n| |
4)
u u
du
u C
u
e du e C
= +
= +
5) cos si n udu u C = +
6) si n cos udu u C = +
2
1
7)
cos
du tgu C
u
= +
2
1
8) cot g
si n
du u C
u
= +
9) ch sh udu u C = +
10) sh ch udu u C = +
2
1
11) t h
ch
du u C
u
= +
2
1
12) ct h
sh
du u C
u
= +
2
ar csi n 1
13)
ar ccos
1
u C
du
u C
u
+
=
+
2
ar ct g du
14)
ar ccot g . 1
u C
u C u
+
=
+ +
thun tin cho vic p dng, ta b sung vo bng trn cc cng thc sau:
4 ) ( 0, 1)
l n
u
u
a
a a du C a a
a
= + >
2 2
ar csi n
13 )
ar ccos
u
C
du
a
a
u
a u
C
a
125
125
2 2
1
ar ct g
du
14 )
1
ar cot g
=
+
+
u
C
a a
a
u a u
C
a a
2 2
du 1
15) l n
2
a u
C
a a u a u
+
= +
2
2
du
16) l n . u u a C
u a
= + + +
+
5.2 Cch tnh tch phn khng xc nh
5.2.1 Da vo bng cc tch phn c bn
V d 1:
a) Tnh
2
1
(1 ) I x dx = +
.
Bi v
2
(1 ) 1 2 , n n x x x + = + +
1
2
1
3
2
2
2
(1 2 ) 2
4 1
2 .
3
2 3 2
2
I x x dx dx x dx xdx
x x
x C x x x x C
= + + = + +
= + + + = + + +
b) Tnh
2 2 2
si n cos
dx
I
x x
=
.
Bi v
2 2
2 2 2 2 2 2
1 si n cos 1 1
si n cos si n cos cos si n
x x
x x x x x x
+
= = +
nn
2 2 2 2 2
1 1 1 1
cos si n cos si n
I dx dx dx
x x x x
= + = +
t g cot g x x C = + .
c) Tnh
2
3
6si n
2
x
I dx =
3
3(1 cos ) 3( si n ) I x dx x x C = = +
d) Tnh
4 2
1
x
x
e
I e dx
x
= +
2
4 2
1
1
.
x x
x
I e dx e dx x dx
x
e C
x
= + = +
= +
126
126
5.2.2 Tnh tch phn nh php i bin
Gi s cn tnh tch phn ( ) f x dx
. Ta hy a vo bin mi ( ) x u = hay ( ) u x = ,
trong cc hm ( ) u , ( ) x l cc hm s ngc ca nhau
a) Php i bin th nht
S dng ( ) x u = , khi ( ) dx u du = v nhn c cng thc
( ) [ ( )]. ( ) ( ) f x dx f u u du g u du = =
(5.2.1)
trong ( ) [ ( )]. ( ) g u f u u =
b) Php i bin th hai
Gi s hm f(x) c vit di dng
( ) [ ( )]. ( ) . f x g x x dx =
Khi
( ) [ ( )]. ( ) ( ) f x dx g x x dx g u du = =
(5.2.2)
trong ( ) u x = .
Nu ( ) ( ) , t h g u du G u C = +
( ) ( ) ( ) f x dx g u du G u C = = +
(5.2.3)
V d 2:
1
2
2
1
ar csi n
a) Tnh
1
1
ar csi n (ar csi n ) (ar csi n ) .
2
x
I dx
x
I xd x x C
=
= = +
2
2
) Tnh t g
si n (cos ) (cos )
cos cos cos
l n| cos | .
b I xdx
x x d x
I dx dx
x x x
x C
=
= = =
= +
3 2
3 2
)
( 2 2)ar ct g( 1)
[( 1) 1]ar ct g( 1)
dx
c I
x x x
dx
I
x x
=
+ + +
=
+ + +
3 2
t 1, , t a c
(ar ct g )
l n| ar ct g | .
ar ct g (1 )ar ct g
u x du dx
du d u
I u C
u u u
= + =
= = = +
+
2
2 4
2
2
)
1
x
x
xe dx
d I
e
=
+
127
127
2
2
2
2
2
4
2
4 2 2
Do , t t a c
1
ar ct g
1 ( ) 1 ( )
x
x
u u
x
u u
e dx
I u x
e
e du de
I e C
e e
= =
+
= = = +
+ +
10
5
) (1 ) e I x dx = +
2
t 1+ ( -1) , 2( 1) . x = u, x = u dx u du =
Khi
( )
10
11 10
5
2 ( 1) 2 I u u du u du u du = =
12 11
2
12 11
u u
I C
= +
11
1
(11 12)
66
u u C = +
11
1
(1 ) (11 1) .
66
x x C = + +
5.2.3 Phng php tnh tch phn tng phn
Theo qui tc ly o hm mt tch:
( ) d uv udv vdu = + .
Ly tch phn c hai v ta c
. uv udv vdu = +
T y ta c cng thc sau
udv uv vdu =
. (5.2.4)
Cng thc (5.2.4) gi l cng thc tch phn tng phn.
V d 3: a) Tnh tch phn
3 2
1
l n I x xdx =
t
2
l n u x =
1
2l n du x dx
x
=
3
dv x dx =
4
4
x
v =
4 4 4
2 2
1
1
2
4 4 4
l n l n l n
dx x x
I x x x dx
x
= =
4
2 3
1
4 2
l n l n
x
x x xdx =
4 4
2
1
4 2 4
l n l n
x dx
x x =
128
128
4 4 4
2
1
1 1
4 2 4 4
l n l n
x x x
I x x dx
x
=
4
2 4 4
1 1
4 8 32
l n l n
x
x x x x C = + + .
b) Tnh
2
ar csi n I xdx =
t u = arcsinx, dv = dx, ta c
2
1
1
du dx
x
=
v x =
2
2
1
ar csi n
x
I x x dx
x
=
2
2
1 ar csi n I x x x C = + + .
c) Tng t
2
3
1
ar ct g ar ct g l n(1 )
2
I xdx x x x C = = + +
d)
2
4
I x bdx = +
t u =
2
x b + , dv = dx v = x. Ta c
2
4
2
2
2
2
2
2
x
I x x b x dx
x b
x b b
x x b dx
x b
= +
+
+
= +
+
2
2
4
2 2
2 2 2
l n( ) .
2
x b dx
I x x b dx b
x b x b
b
x x b x bdx x x b C
+
= + +
+ +
= + + + + + +
Suy ra
2 2 2
l n( ) .
2 2
x b
x bdx x b x x b C + = + + + + +
V d 4:
a) Tnh cos
ax
I e bxdx =
t u = cosbx, du = bsinx
dv = e
ax
dx,
1
ax
v e
a
=
cos cos si n
ax ax
ax
e e b
I bxd bx e bxdx
a a a
= = +
(5.2.5)
Mt khc
129
129
si n si n
ax
ax
e
e bxdx bxd
a
=
si n cos
ax
ax
e b
bx e bxdx
a a
=
(5.2.6)
Thay (5.2.6) vo (2.2.5), sau mt vi php bin i n gin, ta c
2 2
cos si n
cos
ax ax
a bx b bx
e bxdx e C
a b
+
= +
+
(5.2.7)
b) Tng t
2 2
si n cos
si n
ax ax
a bx b bx
e bxdx e C
a b
= +
+
. (5.2.8)
5.2.4 Cng thc truy hi
a) Xt tch phn cos
n
n
I xdx =
vi
*
n N .
Ta c
1 1
cos cos cos cos si n
n n n
xdx x xdx xd x
= =
1 2 2
1 2
1
1 1
cos si n ( ) cos si n
cos si n ( ) cos ( ) cos .
n n
n n n
x x n x xdx
x x n xdx n xdx
= +
= +
T y chng ta nhn c cng thc truy hi
1 2
1 1 ( )
cos cos si n cos
n n n
n
xdx x x xdx
n n
= +
. (5.2.9)
Cng thc ny cho php gim s m ca lu tha ca hm di du tch phn mi ln 2
n v cho n khi ta nhn c tch phn tu theo n l l hay chn:
hay cos si n . xdx x C dx x C = + = +
Tng t ta nhn c cng thc truy hi
1 2
1 1
si n si n cos si n
n n n
n
xdx x x xdx
n n
= +
. (5.2.10)
b) Xt tch phn
2 2
( )
n n
dx
J
x a
=
+
vi 0
*
, n N a
Ta bit
1 2 2
1
arctg
dx x
J C
a a x a
= = +
+
.
xy dng cng thc truy hi cho tch phn J
n
, ta hy xt
2 2 1
1 2 2 1
2 2
2 2 1
1 2
( )
( )
( )( )
( )
n
n n
n
n
dx
J x a dx
x a
x
x n x a xdx
x a
+
= = +
+
= + +
+
hay
2
1 2 2 1 2 2
2 1 ( )
( ) ( )
n n n
x x
J n dx
x a x a
= +
+ +
130
130
2 2 2
1 2 2 1 2 2
2
1 1 2 2 1
2 1
2 1
( )
( ) ( )
( )[ ]
( )
n n n
n n n n
x x a a
J n dx
x a x a
x
J n J a J
x a
+
= +
+ +
= +
+
Suy ra
2
1 2 2 1
2 1 2 3 ( ) ( )
( )
n n n
x
n a J n J
x a
= +
+
hay
1 2 2 1 2 2
2 3
2 1 2 1
( )
( )( ) ( )
n n n
x n
J J
n x a a n a
= +
+
(5.2.11)
5.3 Tch phn cc phn thc hu t
5.3.1 Tch phn cc phn thc hu t n gin nht
Cc phn thc hu t n gin nht l cc phn thc c dng
2 2
I ) , I I ) , I I I ) , I V)
( ) ( )
k k
A A Mx N Mx N
x a x a x px q x px q
+ +
+ + + +
trong A,M,N,p,q l cc s thc, k = 2,3,4, cn tam thc bc hai khng c nghim
thc, tc l p
2
4q < 0 . By gi ta hy kho st tch phn cc phn thc hu t trn.
a) Tch phn dng I
l n| |
A
dx A x a C
x a
= +
.
b) Tch phn dng II
1
1
1
1
( )
( ) ( )
k k
A A
dx C k
k x a x a
= +
.
c) Tch phn dng III
2 2
2
2 2
( ) ( )
M Mp
x p N
Mx N
dx dx
x px q x px q
+ +
+
=
+ + + +
2 2
2
2 2
( )
M x p Mp dx
dx N
x px q x px q
+
= +
+ + + +
. (5.3.3)
Ta hy xt tch phn th hai v phi (5.3.3). t
2
2
2 4
, , ,
p p
x t q dx dt + = = =
2 2 2 2
2
2 4
( )
dx dx dt
x xp q p p t
x q
= =
+ + +
+ +
2
2 2
1 2 2
arctg arctg
4 4
.
dx t x p
C C
x xp q
q p q p
+
= + = +
+ +
131
131
Cui cng ta c
2
+
+ +
Mx N
dx
x px q
2
2 2
2 2
arctg
2
4 4
l n( ) .
+
= + + + +
M N Mp x p
x px q C
q p q p
(5.3.4)
d) Tch phn dng IV
2 2
2
2 2
( ) ( )
( ) ( )
k k
M Mp
x p N
Mx N
I dx dx
x px q x px q
+ +
+
= =
+ + + +
(5.3.5)
Tch phn v phi trong (5.3.5) c tch thnh hai tch phn. tnh tch phn th
nht ta t
2
x px q t + + =
1 2
2
,
( )
+
= =
+ +
k k
x p
J dx
x px q
1 2 1
1 1
1 1 ( ) ( )( )
k k k
dt
t k t k x px q
= = =
+ +
(5.3.6)
Cn tch phn th hai, k hiu bng
2,k
J , ta c
2 2 2 2 ,
( ) ( )
k k k
dx dt
J
x px q t
= =
+ + +
trong
2
,
p
t x = +
2
2
4
p
q = (5.3.7)
V d 1: Tnh
2
6 5
4 9
x
I dx
x x
+
=
+ +
Gii: Ta c
2 2
4 9 2 5 ( ) . x x x + + = + + t x+2 = t, x = t2, dx = dt, ta nhn c
2 2
6 5 6 2 5
2 5 5
( )
( )
x t
I dx dt
x t
+ +
= = =
+ + +
2 2 2
2
6 7 2
3 7
5 5 5
7
3 5 arctg
5 5
l n( ) .
t t dt
dt dt
t t t
t
t C
= = =
+ + +
= + +
Tr v bin x, ta nhn c
2
2
6 5 7 2
3 4 9 arctg
2 5
5 5
l n( )
( )
x x
dx x x C
x
+ +
= + + +
+ +
V d 2: Tnh
2 2
1
( 1)
x
I dx
x x
+
=
+ +
Gii:
2 2 2 2 2 2
1 1
(2 1)
1 (2 1) 1 1
2 2
2 2 ( 1) ( 1) ( 1)
x
x
I dx dx dx
x x x x x x
+ +
+
= = +
+ + + + + +
132
132
Ta c
1 1 2 2 2
2 2 2
2 2
(2 1) 1
( 1) 1
1
1 3
( 1)
[( ) ]
2 4
x
J dx C
x x x x
dx
J dx
x x
x
+
= = +
+ + + +
= =
+ +
+ +
t
1
,
2
t x dt dx = + = ta c
2 2 2
2 2 2 2
1 1
,
3 3 3
2 2
( )
4 4 4
dt t dt
J
a a
t t t
= = +
+ + +
trong
2
3
4
a =
2 2
2
2 2 1 2
ar ct g
3
3 3
3 3
4
t t
J C
t
= + +
+
2 2 2
1
2 2 1 2 1
2
. . ar ct g
3 3 1
3 3
x
x
J C
x x
+
+
= + +
+ +
Do
2 2
1 1 1 2 1 1 2 1
. . .ar ct g
2 6 1 1
3 3 3
x x
I C
x x x x
+ +
= + + +
+ + + +
.
5.3.2 Tch phn ca cc phn thc hu t
Xt phn thc hu t
( )
( )
( )
m
n
P x
f x
Q x
= (5.3.8)
trong ( )
m
P x v ( )
n
Q x l cc a thc hu t bc m,n tng ng l:
1
1 1 0
( ) ... ( 0)
m m
m m m m
P x b x b x b x b b
= + + + +
v
1
1 1 0
( ) ... ( 0)
n n
n n n n
Q x a x a x a x a a
= + + + +
vi
*
, m n N cn ,
i i
b a l cc s thc.
Nu n = 0, th (5.3.8) l a thc bc m.
Nu m < n, th phn thc hu t (5.3.8) c gi l phn thc hu t thc s.
Nu m n , ta hy s dng mnh sau a phn thc ni trn v dng phn thc
hu t thc s.
Mnh 5.3.1 Nu cho hai a thc ( )
m
P x v ( )
n
Q x ( m n ), th a thc ( )
m
P x c th c
vit di dng
133
133
1
( ) ( ) ( )
m m n n m
P x D Q x R x
= + (5.3.9)
trong ( )
m n
D x
v
1
( )
m
R x l cc a thc, ng thi: m
1
< n
V d nh
4 3 2 3
3 3 10 16 ( 3)( 3 4) (3 4) x x x x x x x x + + = + + + .
T (5.3.9), bng cch chia t s cho mu s ta c
1
( )
( )
( ) ( )
( ) ( )
m
m
m n
n n
R x
P x
f x D x
Q x Q x
= = + (5.3.10)
trong
1
( )
( )
m
n
R x
Q x
l phn thc hu t thc s.
nh l 5.3.1 a thc bt k
1
1 1 0
( ) ... ( 0)
n n
n n n n
Q x a x a x a x a a
= + + + +
c th biu din di dng
1 1
2 2
1 1 1
( ) ( ) ...( ) ( ) ...( )
k l
s t s t
n n k l l
Q x a x c x c x p x q x p x q = + + + +
(5.3.11)
trong
1 1
... 2( ... ) ,
k l i
s s t t n c + + + + + = l cc s thc v
2
4 0
j j
p q < vi i=1,, k;
j=1,, k.
V d nh
4 2 2
1 ( 2 1)( 2 1), x x x x x + = + + +
3 2 2
2 7 4 4 2( 2) ( 0,5). x x x x x + + = +
nh l 5.3.2 (nh l khai trin)
Mt s phn thc hu t thc s vi mu s ( )
n
Q x (a
n
=1) c th biu din mt cch duy
nht di dng t hp tuyn tnh ca cc phn thc n gin dng I, II, III, IV ni trn. C th
1
1
1 2
2
1 1 1
( )
( ) ... ...
( ) ( ) ( )
s
m
s
n
A
P x A A
f x
Q x x c x c x c
= = + + + + +
1 2
2
...
( ) ( )
k
k
s
s
k k k
B
B B
x c x c x c
+ + + +
1 1
2
1 1
C x D
x p x q
+
+ +
1 1
1
2 2
2 2 2
1 1 1 1
... ...
( ) ( )
t t
t
C x D
C x D
x p x q x p x q
+
+
+ + + +
+ + + +
1 1
2
l l
M x N
x p x q
+
+
+ +
2 2
2 2 2
...
( ) ( )
l l
l
t t
t
l l l l
M x N
M x N
x p x q x p x q
+
+
+ + +
+ + + +
(5.3.12)
Cc h s
1 1 1
1 2 1 2 1 1 2 2
, ,..., ;...; , ,..., ; , , , ,..., , ,...;
k
s s t t
A A A B B B C D C D C D
1 1
, ,..., ,
l l
t t
M N M N c tm bng phng php h s bt nh.
134
134
nh l trn cho php kt lun rng vic ly tch phn mt phn thc thc s dn n vic
ly tch phn mt trong bn dng I,II, III, IV nu trn.
V d 3: Tnh
2 2
1 ( )( )
dx
x x x + +
.
Gii: Trc ht hy phn tch hm di du tch phn thnh tng cc phn thc n gin.
Theo nh l khai trin, ta c th vit
2 2 2 2
1 1
1 1 1 1 1 ( )( ) ( )( )
A B Cx D
x x x x x x x x x
+
= = + +
+ + + + + +
T khai trin trn suy ra
2 2
1 1 1 1 1 ( )( ) ( ) ( ) ( ) A x x Bx x Cx D x x = + + + + + + + (5.3.13)
cho x = 0 ta c A = 1
cho x = 1 ta c B =
1
2
cho x = i ta c 1 = CD+i(DC).
T y suy ra C = D =
1
2
Do
2 2 2
1 1 1 1 1
2 1 2 1 1 ( ) ( )( )
x
x x x x x x
+
=
+ + + +
v
2 2
1 ( )( )
dx
x x x
=
+ +
2
1 1 1
1 1 arctg
2 4 2
l n| | l n| | l n( ) x x x C = + + + x .
5.4 Tch phn cc biu thc cha hm lng gic v cc hm hypebol
5.4.1 Tch phn cc biu thc cha hm lng gic
Gi s ta cn tnh tch phn
R(si n , cos ) , I x x dx =
trong R l hm hu t ca hai i s. Ta c th hu t ho tch phn trn bng cch t
tg
2
,
x
t x = < < .
Tht vy
2
2 2 2
2 1 2
2arctg
1 1 1
si n , cos , ,
t t dt
x x x t dx
t t t
= = = =
+ + +
.
Do , c th a ra tch phn I v dng
135
135
2
2 2 2
2 1 2
R
1 1 1
, . .
t t dt
I
t t t
=
+ + +
(5.4.1)
V d 1: Tnh
2 1
.
si n cos
dx
I
x x
=
Gii: t tg
2
,
x
t x = < < .
Khi
2
2
2arctg
1
, x t dx dt
t
= =
+
.
2
2
2 2
2
1
2 1 2 1
2 1
1 1
dt
dt
t
I
t t t
t t
+
= =
+ +
1 1
2 1 2 1
2 2 2
l n| | l n| t g |
x
I t C C = + = + .
Khi tnh tch phn cc biu thc lng gic, trong mt s trng hp, khng i hi phi
hu t theo kiu thc hin php i bin tng qut tg
2
x
t = . Chng hn khi tnh tch phn dng
R(si n , cos )
n m
x x dx
nu m hoc n l, ta hy t t = sinx hoc t=cosx,
nu m, n cng chn, ta hy t t = tgx.
V d 2: a) Tnh
3 2
si n cos
dx
I
x x
=
1 3 2 3 2
1
cos si n
.
si n cos si n ( si n )
x d x
I dx
x x x x
= =
t t = sinx
1 3 2 3
2
1 1 1 1
2 1 2 1 1
1 1 1 1
1 1
2 2 2
( ) ( ) ( )
l n| | l n| | l n| | .
dt
I dt
t t t t t t
t t t C
t
= = + + =
+
= + + +
Tr v bin x ta c
1 2
1 2
1 1
1 1
2 2
1
2
l n| si n | l n( si n )( si n )
si n
l n| t g | .
si n
I x x x C
x
I x C
x
= + + +
= + +
b) Tnh
3
2
2
si n
cos
x
I dx
x
=
+
2
2
1
2
( cos )si n
cos
x x
I dx
x
=
+
. t t = cosx
136
136
2 2
2
1 3
2 2 3 2
2 2 2
( ) l n| |
t t
I dt t dt t t C
t t
= = + = + + +
+ +
.
Tr v bin x ta c
2
2
1
2 3 2
2
cos cos l n(cos ) I x x x C = + + + .
V d 3: a) Tnh
1 4
1 si n
dx
I
x
=
1 2 2
1 ( si n ) cos
dx
I
x x
=
+
t
2
2
2 2 2
2
1 1 1
tg
1
1 g 1
1
, , si n ,
cos cot
t
t x dt dx x
x x t
t
= = = = =
+ +
+
2
2
2
2 1
1
1
si n .
t
x
t
+
+ =
+
Ta c
2
1 2 2
2
1 1 1 1 1
1 1
1
2 2 2 1 2 1
2
2
( )
( )
t
I dt dt dt
t t
t
+
= = + = + =
+ +
+
1 1 1 1
arctg 2 tg arctg 2tg
2 2
2 2
( ) ( ) t t C x x C
= + + = + +
.
b) Tnh
2 2 2 2 2
0 0 ( , )
cos si n
dx
I a b
a x b x
=
+
2
2 2 2 2
, t t g ,
cos ( t g )
dx
I t = x
x a b x
=
+
2 2 2 2 2 2 2
2
2
1 1
arctg ( ( ))
dt dt b b
I t C
a a a b t b a b
t
b
= = = +
+
+
1
arctg tg ( ) .
b
x C
ab a
= +
V d 4: Tnh
3
2
1 cot
si n
gx
I dx
x
+
=
.
t
2
1 cot ,
si n
dx
t gx dt
x
= + =
1 4 4
3 3 3
3 3
(1 cot ) .
4 4
I t dt t C gx C = = + = + +
5.4.2 Tch phn cc biu thc cha hm hypebol
137
137
V d 5: Tnh
2 2
(1 ) 1
dx
I
x x
=
+
.
t sh , ch , x t dx tdt = =
2
1 ch x t + = .
2
2 2
2
(ct h )
sh
1
1 sh 2 ct h
1
sh
dt
dt d t
t
I
t t
t
= = = =
+
ch
2
1 2 ct h 1
sh
l n l n
ch
2 2 2 ct h 2 2
2
sh
t
t
t
C C
t
t
t
+
+
= + = +
2
2
1 1 2
l n .
2 2
1 2
x x
C
x x
+ +
= +
+
V d 6: Tnh
2 2
I a x dx = +
.
t sh , ch , ar sh( )
x
x a u dx a udu u
a
= = =
2 2 2 2 2 2
1 ch2
sh ch ch
2
u
I a a u a u du a udu a du
+
= + = =
2 2 2 2
sh2
( ) (ar sh )
2 2 2
a u a x x a x
u C C
a a a
+
= + + = + +
arsh
2
2 2
2 2
a x x
I a x C
a
= + + + .
5.5 Tch phn mt vi lp hm v t
5.5.1 Tch phn dng ( , )
m
ax b
I R x dx
cx d
+
=
+
(vi m nguyn dng)
t
m
m
m
ax b dt b
t x
cx d ct a
+
= =
+ +
v ta c cng thc
( , )( )
m m
m m
dt b dt b
I R t dt
ct a ct a
=
+ +
(5.5.1)
V d 1: Tnh
2 3
( 1)( 1)
dx
I
x x
=
+
138
138
3
3
3
1 1
1 1
1
( 1)
1
dx x
I dx
x x
x
x
x
+
= =
+
+
+
t
3 2
3
3 3 2
1 1 6
,
1 1 ( 1)
x t t
t x dx dt
x t t
+ +
= = =
, t y
3 2
1 2
3 ( )
1 1 1
dt t
I dt
t t t t
+
= = +
+ +
2
2
1 1 2 1
l n 3ar ct g
2 ( 1) 3
t t t
I C
t
+ +
= + +
trong
3
1
1
x
t
x
+
=
.
5.5.2 Tch phn dng ,( ) ,( ) ,
p
r
q
s
ax b ax b
I R x dx
cx d cx d
+ +
=
+ +
trong ,
p r
q s
l cc phn s ti gin.
Gi m l bi s chung nh nht ca q v i, t .
m
ax b
t
cx d
+
=
+
V d 2: Tnh
3
1 1
xdx
I
x x
=
+ + +
Gii: t
6 3 2 3
1 1 , 1 x t x t x t + = + = + =
6 5
8 7 6 5 4 3
3 2
( 1)6
6 ( )
t t
I dt t t t t t t dt
t t
= = + +
+
9 8 7 6 5 4
6( )
9 8 7 6 5 4
t t t t t t
I C = + + + trong
6
1 t x = + .
5.5.3 Tch phn cc nh thc vi phn
( )
m n p
I x a bx dx = +
= = = v
1
1
1
( ) ( ) ( )
m
m n p p
n n
R x x a bx dx a bz z z dz
n
= + = +
1
1
1
( ) ( ) .
m
p
n
R x a bz z dz
n
+
= +
t
1
1
m
q
n
+
= . Ta thy p, q l c s hu t v
139
139
1
( )
p q
I a bz z dz
n
= +
Ta hy xt cc trng hp sau:
a) Nu q hu t, p nguyn. Gi s
r
q
s
= , hy t
1
s
t z = hay
s
z t =
b) Nu q nguyn, p hu t. Gi s
r
p
s
= , hy t
1
( )
s
t a bz = + hay
s
a bz t + =
c) Nu p+q nguyn: Ta vit li tch phn trn nh sau
1 ( ) 1
( )
p
p q p q p
p
a bz a bz
I z dz z dz
n n z z
+ +
+ +
= =
Gi s
r
p
s
= , t
1
( ) .
s
a bz
t
z
+
=
V d 3: Tnh
4 4
.
1
dx
I
x
=
+
Gii: Ta thy
1 1
0, 4, , 0
4
m
m n p p
n
+
= = = + = l s nguyn.
t
1 3
4
4 4
1
4
z x x z dx z dz
= = = .
3 1
4
4 4
1 1 1 1
4 4
1
1 ( )
dz
I dz
z
z
z z
z
= =
+
+
t
1
3
4
4 4 2
1 1 4
( ) ,
1 ( 1)
z t
t z dz dt
z t t
+
= = =
4 3 2
4 2 4
2 2 2
1 1 4
.
4 ( 1) 1
1 1 1 1 1 1 1 1
( ) ( )
2 2 2 1 1 1 1 1
t t t
I dz dt
t t t
dt dt
t t t t t
= = =
= + = +
+ + +
1 1
ar ct g (l n| 1| l n| 1| )
2 2
t t t C
= + + +
1 1 1
ar ct g l n| |
2 2 1
t
I t C
t
= + +
+
vi
1
4
4
4
1
( )
x
t
x
+
= .
5.6 Tch phn cc biu thc dng
2
R( , ) x ax bx c + + vi 0 a
140
140
Trc ht ta thy rng nu ng thi a < 0 v D = b
2
4ac 0 th tch phn
2
R( , ) x ax bx c dx + +
=
+
. (5.6.2)
Khi
2
2
2
at bt c a
ax bx c
at b
+ +
+ + =
+
v
2
2
2
(2 )
at bt c a
dx dt
at b
+ +
=
+
.
V d 1: Tnh
2
1
dx
I
x x x
=
+ +
Trong trng hp ny a=1>0. Ta t
2
1 x x x t + + = + , bnh phng hai v, suy ra
2 2
2
1 1
, ,
1 2 1 2
t t t
x ax bx c x t
t t
+
= + + = + =
2
2
2( 1)
(1 2 )
t t
dx dt
t
+
=
= = +
+
Do
2
2 2
1 1
l n| | .
1 1 1
dx x x x
I C
x x x x x x
+ + +
= = +
+ + + + +
5.6.2 Php th Euler th hai
Php th ny p dng cho trng hp c > 0. Ta t
2
ax bx c xt c + + = (5.6.3)
Bnh phng hai v v rt gn
2
2 ax b xt c t + = .
141
141
Gi s ly du + trc c , ta c
2
2
,
ct b
x
a t
2
2
2
ct bt c
ax bx c xt c
a t
+
+ + = + =
(5.6.4)
2
2 2
2
( )
ct bt ca
dx dt
a t
+
=
. (5.6.5)
V d 3: Tnh
2
( 1) 1
dx
I
x x x
=
+ +
Gii: Do c =1>0, ta t
2
1 1 x x tx + =
2 2 2
2
2 1
1 2 1 ,
1
t
x x t x tx x
t
+
+ = + =
+
2 2
2
2 2 2
1 2( 1)
1 ,
1 ( 1)
t t t t
x x dx
t t
+ +
+ = =
+ +
2 2
( 1)
2 2 2ar ct g( 1)
2 2 ( 1) 1
dt d t
I t C
t t t
+
= = = + +
+ + + +
Thay
2
1 1 x x
t
x
+ +
= ta c
2
1 1
2ar ct g .
x x x
I C
x
+ + +
= +
5.6.3 Php th Euler th ba
Php th ny p dng cho tng trng hp tam thc bc hai
2
ax bx c + + c hai nghim
phn bit , :
2
( )( ) ax bx c a x x + + = (5.6.6)
t
2
( ) ax bx c t x + + = . Bnh phng hai v ta c
2
2 2
2
( )( ) ( )
t a
a x x t x x
t a
= =
(5.6.7)
2
2
2 2
( ) ( )
t a a a
ax bx c t x t t
t a t a
+
+ + = = = =
2
( ) a t
t a
=
(5.6.8)
v
2 2
2 ( )
( )
a t
dx dt
t a
=
(5.6.9)
142
142
V d 4: Tnh
2
2
dx
I
x x
=
+
Gii:
t
2
2
2
2
2 ( 1) ,
2
t
x x x t x
t
+
+ = =
2 2
6
,
( 1)
tdt
dx
t
=
2
2
3
2 .
1
t
x x
t
+ =
hay
2
2
2 2
2
1
2 1
1
l n l n
2 2 1
1
1
x x
x x x
x
I C C
x x x x x
x
+
+
+ +
= + = +
+ + +
.
5.6.4 Tch phn eliptic
Khc vi php tnh vi phn, trong php tnh tch phn tn ti nhng hm s s cp m
tch phn khng xc nh ca n khng th biu din c qua mt s hu hn cc hm s
cp khc. Nhng tch phn nh vy c gi l tch phn eliptic. V d nh
2
2 2
si n cos
, , , , si n , cos
l n
x
dx x x
e dx dx dx x dx x dx
x x x
Ngoi ra khi tnh tch phn nh thc ( ) ,
m n p
x a bx dx +
trong a, b l tu , cn m, n, p
l cc s hu t, ng thi a, b, n khc khng, nh ton hc v i Trbsep chng minh
c rng tch phn ny ch biu din c theo cc hm s cp khi v ch khi mt trong
nhng s
1 1
, ,
m m
p p
n n
+ +
+ l nguyn.
143
143
5.7 Bi tp chng 5
5.1 Tnh cc tch phn sau:
2
2
1)
2
x dx
x
2 2
2)
(1 )
xdx
x +
2 3 3
3) 1 x x dx +
3
8
4)
2
x dx
x
5)
x x
dx
e e
2
6)
1
x
dx
e +
.
5.2 Tnh cc tch phn sau:
1)
sh
dx
x
2)
ch
dx
x
2
3) sh xdx
2
4) ch xdx
2 2
5)
sh ch
dx
x x
5.3 Tnh tch phn sau
3
1)
1 3
xdx
x
3 2 3
2) 1 x x dx +
.
5.4 Tnh cc tch phn sau
1) l n ( 1)
n
x xdx n
3
2) ch3 x xdx
2
3) sh x xdx
4) si n l n(t g ) x x dx
5.5 Tnh cc tch phn sau
4
6
si n
1)
cos
x
dx
x
3 5
2)
si n cos
dx
x x
.
2 3
3)
cos si n
dx
x x
4)
t g
dx
x
3
5)
t g
dx
x
.
5.6 Tnh tch phn sau
2 4
1)
(1 )
dx
x x +
3 4
2)
(1 )
dx
x x +
144
144
3)
1 1
dx
x x + + +
1 1
4)
( ) ( )
n n
n
dx
x a x b
+
.
5.7 Tnh tch phn sau:
2
1)
1
dx
x x + +
2
2) 2 2 x x dx +
.
145
145
Chng 6
Tch phn xc nh
6.1 nh ngha tch phn xc nh
6.1.1 Bi ton din tch hnh thang cong
Cho hm s y = ( ) f x xc nh, lin tc, khng m trn on [a,b]. Xt hnh thang cong
AabB (hnh 6.1.1) l hnh gii hn bi th ca hm s ( ) f x (trn [a,b]), cc ng thng x
= a, x = b v trc honh.
Hnh 6.1.1
Vi quan im ca gii tch, ta hy nh ngha din tch S ca hnh thang cong AabB.
Chia on [a,b] thnh n on nh bi cc im chia
0
x ,
1
x ,
2
x ...,
1 n
x
,
n
x c chn ty
sao cho
0
x a <
1
x <
2
x ... <
1 i
x
<
i
x < ... <
1 n
x
<
n
x b. t
i
x =
i
x
1 i
x
(i = 1,2,...,n).
T cc im chia
i
x (i = 1,2,...,n) ta dng cc ng thng x =
i
x , nh th ta chia hnh
thang cong AabB thnh n hnh thang cong nh
1 i
P
1 i
x
i
x
i
P (i=1, 2,...,n) . Chn cc im
i
[
1 i
x
,
i
x ]. Thay mi hnh cong nh
1 i
P
1 i
x
i
x
i
P bng mt hnh ch nht c cng y v
chiu cao l ( )
i
f . Din tch cc hnh ch nht l:
1
( ) f
1
x ,
2
( ) f
2
x , ..., ( )
n
f
n
x .
Hin nhin tng cc din tch ca n hnh ch nht biu din gn ng din tch cn tm S
ca hnh thang cong AabB cho. Ni mt cch khc, ta c th vit: S~
1
( )
n
i i
i
f x
=
.
146
146
Ta nhn thy nu s on chia cng nhiu sao cho ln ca cc an chia cng nh th
tng
1
( )
n
i i
i
f x
=
cng gn gi tr ng S.
T ta c th ni rng khi chuyn gii hn n sao cho
i
x 0 (i = 1, n ) th gi tr
gii hn ca tng
1
( )
n
i i
i
f x
=
i
n
i i
max x
i
f x . (6.1.1)
6.1.2 Bi ton tnh khi lng
Cho mt on thng vt cht [0,S] v gi thit l ta bit t khi ti mi im ca on
y. Hy tnh khi lng ca c on thng. Nu t khi khng i trong c on thng, th
khi lng m s bng tch ca t khi vi di on thng, tc l m = .S. Trong trng
hp tng qut l mt hm lin tc ca di s:
= ( ) s , vi s [0,S].
Vic tm khi lng ca on s tin hnh nh sau:
Ta hy chia on thng ra lm n phn bi cc im chia:
0
s =0,
1
s ,
2
s ,...,
1 i
s
,
i
s ,...,
1 n
s
,
n
s = S.
v gi thit rng trn mt on nh [
1 i
s
,
i
s ] vt cht c phn phi u, tc l t khi khng
i trn mi on nh v bng t khi ti mt tri =
1
( )
i
s . Khi , khi lng tng ng
ca c on [0,S] s bng:
0 1 0 1 2 1 1 1
( )( ) ( )( ) ... ( )( ) ...
n i i i
m s s s s s s s s s
= + + + + +
1 1
( )( ),
n n n
s s s
+
hay
n
m =
1
0
( )
n
i i
i
s s
, trong :
i
s =
1 i
s
+
-
i
s (i=1, n ).
Khi n tng v hn sao cho max 0
i
s , th di ca cc on chia dn n khng v
khi lng phn phi u tng khc s dn n khi lng phi tm:
m =
1
1
( ) 0
0
lim ( )
+
i i
n
i i
max S S
i
s s . (6.1.2)
Nh vy t vic tnh din tch, khi lng ta i n mt cch t nhin vic kho st gii
hn ca cc tng c dng (6.1.1) hay (6.1.2).
6.1.3 nh ngha tch phn xc nh
147
147
Cho hm y = ( ) f x xc nh trn [a,b]. Trc ht chia on [a,b] thnh n phn bi cc
im chia: a =
0
x <
1
x <
2
x <... <
1 n
x
<
n
x = b. t
k
x =
k
x
1 k
x
v d = max
k
k
x , vi
k=1, n
Ta gi b cc im chia T = {
k
x } l mt phn hoch ca on [a,b] v i lng d gi l
ng knh phn hoch. Trn mi on chia [
1 k
x
,
k
x ] chn im ty
k
, tnh gi tr ( )
k
f v
lp tng:
1
( )
n
n k k
k
f x
=
=
. (6.1.3)
Ta thy tng (6.1.3) ph thuc vo phn hoch T = {
k
x } v vo cch chn cc im
k
v c gi l tng tch phn Riman ca hm ( ) f x theo phn hoch {
k
x } ca on [a,b].
By gi hy thay i phn hoch {
k
x } v tm gii hn ca tng tch phn (6.1.3) khi d
0.
nh ngha
Nu tng tch phn Riman (6.1.3) c gii hn I khi d0 khng ph thuc vo phn
hoch {
k
x } ca on [a,b] v cch chn cc im
1
,
2
, ...,
n
tc l 0 > , 0 > sao
cho:
| I
n
|< (6.1.4)
vi bt k phn hoch {
k
x } ca on [a,b] sao cho ng knh d< v vi mi cch chn
cc im
k
[
1 k
x
,
k
x ] ,( k=1, n ), th gii hn I c gi l tch phn xc nh ( theo nh
ngha Riman) ca hm ( ) f x trn [a,b] v c k hiu l: ( )
b
a
f x dx
. Nh vy , theo nh
ngha ta c:
( )
b
a
f x dx
=
0
1
lim ( )
n
k k
d
k
f x . (6.1.5)
Trong trng hp ny hm f c gi l kh tch theo Riman trn [a,b]. S a v b c
gi l cn di v cn trn ca tch phn, hm f - hm di du tch phn v biu thc
( ) f x dx - biu thc di du tch phn.
Trong nh ngha trn thc cht ta gi thit rng a <b. Chng ta hy m rng khi
nim tch phn xc nh trong trng hp a = b v a > b.
Khi a > b, theo nh ngha, ta c:
( ) ( )
b a
a b
f x dx f x dx =
.
(6.1.6)
Khi a = b, theo nh ngha, ta c:
148
148
( )
a
a
f x dx
= 0. (6.1.7)
ng thc (6.1.7) ngha l tch phn xc nh vi cc cn bng nhau bng 0. Bi v tng
tch phn (6.1.3) khng ph thuc vo ch ci dng k hiu i s ca hm cho, nn
gii hn ca n, tc l tch phn xc nh khng ph thuc vo k hiu bin s tch phn:
( )
b
a
f x dx
= ( )
b
a
f t dt
= ( )
b
a
f z dz
,v.v...
(6.1.8)
V d 1: Cho ( ) f x = 1, x [a,b].
Vi mi phn im T = {
k
x } ca on [a,b] v vi mi cch chn
k
, ta c:
1
( )
=
=
n
n k k
k
f x =
1
1.
=
n
k
k
x = ba
Suy ra:
0
lim
n
d
= b a.
Do :
b
a
dx
= b a.
6.1.4 ngha hnh hc ca tch phn xc nh
Theo nh ngha tch phn xc nh va ni trn, din tch hnh thang cong c tnh theo
cng thc:
S = ( )
b
a
f x dx
. (6.1.9)
By gi ta hy a ra iu kin cn v hm kh tch.
6.2 iu kin kh tch
6.2.1 iu kin cn hm kh tch
nh l 6.2.11 Nu hm f kh tch trn on [a,b] th n b chn trn on ny.
Chng minh: Ta gi s ngc li rng hm f khng b chn trn [a,b]. Bi v hm f
khng b chn trn [a,b] nn vi phn im T bt k ca on [a,b], hm f khng b chn t
nht trn mt on con no . n gin cho vic chng minh, ta gi s n khng b chn
trn [
0
x ,
1
x ]. Khi trong cc on cn li [
1
x ,
2
x ], [
2
x ,
3
x ], , [
1 n
x
,
n
x ] ta hy chn cc
im ty
1
,
2
, ,
2
v k hiu:
2 2 3 3
' ( ) ( ) ... ( )
n n
f x f x f x = + + + . (6.2.1)
Do f khng b chn trn on [
0
x ,
1
x ], nn vi mi M>0, ta chn c
1
[
0
x ,
1
x ] sao
cho:
149
149
|
1
( ) f |
1
| ' |
| |
M
x
+
. (6.2.2)
Khi ,|
1
( ) f |.
1
| | x | ' | M + v tng tch phn tng ng
1 1
| | | ( ) ' |
n
f x = +
1 1
|| ( ) || | | ' || f x M (6.2.3)
Do , tng tch phn
n
khng th c gii hn hu hn, iu ny ngha l tch phn xc
nh ca hm f khng tn ti.
Nhn xt: nh l trn ch l iu kin cn m khng phi iu kin hm s l kh
tch, ngha l tn ti hm s b chn m khng kh tch. V d, ta hy xt hm Dirichlet
D: R R c cho di dng:
1 nu hu t
( )
0 nu v t
x
D x
x
Vi a b, hm D khng kh tch trn [a,b], bi v vi phn im T = { }
k
x ty :
1
1
1 1 2
1
1 1
1
( )( )
( ) ,nu , ,..., hu t
0.( ) 0,nu ... v t .
n
n k k k
k
n
k k n
k
n
k k n
k
D x x
x x b a
x x
=
= =
Do tng tch phn
n
khng th tin n gii hn hu hn.
6.2.2 Cc tng Darboux
Gi s hm f xc nh v b chn trn [a,b]. Khi tn ti cc hng s m v M sao cho:
m ( ) f x M, x [a,b] .
Ta xt phn im T = { }
k
x ca on [a,b]. K hiu:
k
m =
1
[ , ]
inf ( )
k k
x x x
f x
,
k
M =
1
[ , ]
sup ( )
k k
x x x
f x
,
k
=
k
M
k
m . i lng
k
gi l dao ng ca f trn
1
[ , ]
k k
x x
. Tng
n
S =
k=1
n
k k
m x
,
n
S =
k=1
n
k k
M x
(6.2.4)
ln lt gi l tng tch phn Darboux di v tng tch phn Darboux trn ca hm ( ) f x
trn on [a,b] tng ng vi phn im T ca on [a,b].
Nu { }
k
x l mt phn im ca on [a,b], ta c bt ng thc sau:
n
S
n
n
S . (6.2.5)
150
150
6.2.3 Cc tnh cht ca tng tch phn Darboux
Tnh cht 1: Tng tch phn Darboux trn (di) tng ng vi phn im { }
k
x ca on
[a,b] l cn trn (di) ng ca cc tng tch phn Riman tng ng vi cch chn cc im
khc nhau
k
[ ]
1
,
k k
x x
, k = 1, n , tc l:
n
S =
1 2
( , ,..., )
sup
n
n
,
n
S =
1 2
( , ,..., )
inf
n
n
. (6.2.6)
Do bt ng thc (6.2.5) ta ch cn chng minh rng c th tm c:
*
1
,
*
2
,...,
*
n
sao
cho:
*
1
( )
n
k k
k
f x
=
>
n
S .
Tht vy, theo nh ngha cc s
k
M , ta c th tm c *
k
[ ]
1
,
k k
x x
sao cho:
( * )
k
f >
k
M
b a
.
Khi :
*
1
( )
n
k k
k
f x
=
>
1
n
k k
k
M x
=
b a
1
n
k
k
x
=
=
n
S
suy ra phn u ca tnh cht 1 c chng minh. Phn th hai c chng minh tng t.
Tnh cht 2: Khi tng s im chia trong phn im T = { }
k
x th tng tch phn Darboux di
tng ln v tng trn gim i.
Chng minh: Gi s T nhn c t T bi thm im chia '
i
x
[ ]
1
,
i i
x x
. Khi :
n
=
#
( )
j j
j i
f x
+ ( )
i i
f x .
Theo nh ngha:
( )
n
S T =
#
j j
j i
m x
+
1
( )
i i i
m x x
,
trong :
[ ]
1
,
inf
i i
i
x x
m f
= .
( )
n
S T =
#
j j
j i
m x
+
1
* ( ' ) ** ( ' )
i i i i i i
m x x m x x
+
trong :
[ ]
1
, '
* inf
i i
i
x x
m f
= ,
[ ] ' ,
** inf =
i i
x x
m f .
Do *
i
m
i
m , **
i
m
i
m nn:
( ')
n
S T
#
j j
j i
m x
+
1
( ' ) ( ' )
i i i i i i
m x x m x x
+ = ( )
n
S T .
Tng t, ta chng minh: ( ') ( ) n n S T S T .
151
151
Tnh cht 3: Gi 1
1
, S S l tng di, tng trn ng vi phn im
1
T v 2
2
, S S l tng di,
tng trn ng vi phn im
2
T . Khi : 2
1
S S .
Chng minh:
Gi T phn im th ba c c bng cch hp tp cc im chia ca phn im
1
T v
ca phn im
2
T . Gi S , S ln lt l tng trn tng di ca phn im T. Khi :
2
1
S S S S .
Suy ra:
2
1
S S .
T tnh cht 2 v tnh cht 3 suy ra rng tp hp cc tng tch phn di { }
n
S ng vi cc
phn im T khc nhau ca on [a,b] l mt tp hp b chn trn, (v d bi tng tch phn
trn bt k) nn c cn trn ng hu hn:
{ }
* *
sup ,
n n
I S I S = . (6.2.7)
Tng t tp hp cc tng trn
{ }
n S b chn di, nn n c cn di ng:
{ }
* * *
*
inf , n n I S I S I I = v (6.2.8)
Hin nhin ta c bt ng thc:
*
*
n
n
S I I S . (6.2.9)
6.2.4 Du hiu tn ti ca tch phn xc nh
nh l 6.2.4 hm b chn ( ) f x kh tch trn on [a,b] iu kin cn v l:
max
k
k
d x = ,
( )
0
lim 0 n
n
d
S S
= . (6.2.10)
iu kin (6.2.10) ngha l:
0, ( ) 0 > = > , sao cho nu < d th:
< n
n
S S . (6.2.11)
khng ph thuc vo cch chn cc im
1,
k k k
x x .
Chng minh:
iu kin cn: Gi s ( ) f x kh tch trn [a,b], khi tn ti gii hn:
0
lim
=
n
d
I { } =
k
T x ,
1, k k k
x x
, 1, k n =
tc l
2
= .
iu kin : Gi s:
( )
0
lim 0 n
n
d
S S
= . (6.2.15)
Khi tn ti gii hn:
0 0
lim lim n
n
d d
S S
= (6.2.16)
T y vi (6.2.9) suy ra:
*
*
I I =
t: I =
*
*
I I =
Ta nhn c: n
n
S I S (6.2.17)
Mt khc: n
n n
S S
[ ]
1
,
k k k
x x
(6.2.18)
Suy ra:
( )
n n
n n n
S S I S S { }
k
T x = ,
[ ]
1
,
k k k
x x
Theo (6.2.16) ta thu c
0
lim
=
n
d
I , tc l tch phn xc nh tn ti.
6.3 Cc lp hm kh tch
Trong phn ny chng ta xt mt vi lp hm kh tch, tc l cc hm m tch phn xc
nh ca n tn ti. Trc ht ta hy vit iu kin (6.2.10) di dng khc.
K hiu
k k k
M m = , ta c
( )
1 1
n n
n
n k k k k k
k k
S S M m x x
= =
.
T y ta suy ra iu kin (6.2.10) c dng:
1
0
lim 0
n
k k k
d
x
=
= . (6.3.1)
153
153
nh l 6.3.1 Nu ( ) f x lin tc trn [a,b] th ( ) f x kh tch trn [a,b].
Chng minh: Do ( ) f x lin tc trn [a,b] nn lin tc u trn [a,b], tc l: 0 > , 0 >
, [a,b] x x sao cho x x < th ( ) ( ) f x f x < .
V th, 0 > , c th tm c 0 > sao cho nu chia on [a,b] thnh nhng an nh
c di
k
x < ( 1, ) k n = , th tt c:
k
b a
<
( 1, ) k n = .
T y i vi phn im bt k { }
k
x vi ng knh d< ta c:
1
n
k k
k
x
=
<
b a
1
n
k
k
x
=
=
b a
( b a ) = .
Theo nh l 2 6.2.2 hm ( ) f x kh tch trn [a.b].
iu kin ca nh l 1 l qu kht khe i vi hm di du tch phn. Chng ta hy
pht biu( khng chng minh) cc nh l yu cu nhng iu kin tn ti yu hn ca tch
phn xc nh.
nh l 6.3.2 Hm b chn v c cng lm mt s hu hn im gin on loi mt trn [a,b]
th kh tch trn [a,b].
V d 1: Xt hm s
1 khi 0
0 khi 0
1 khi 0
x >
y x =
x <
trn on [1,1] (Hnh 6.3.1)
Hm s y ch c mt im gin on loi mt x = 0. Theo nh l trn n kh tch. V
phng din hnh hc r rng rng:
I=
1
2 1
1
0 ydx S S
= =
.
Hnh 6.3.1
154
154
T v d trn, ta thy rng tnh lin tc ca hm s di du tch phn khng phi l iu
kin cn hm s kh tch.
nh l 6.3.3 Hm ( ) f x n iu, b chn trn [a,b] th kh tch trn on ny .
V d 2: Tnh tch phn I =
b
x
a
e dx
= = .
Khi max 0
i
x khi n , ta chn
1
a x = + ,
2
2 a x = + ,...,
i
a i x = + ,,
( )
1
1
n
a n x
= + ,
n
a n x = +
v lp tng tch phn:
1 1
0 0
( )
n n
a i x
n i i
i i
f x e x
+
= =
= =
( )
( )
1 2
...
a n x a a x a x
x e e e e
+ + +
= + + + +
n
=
( )
( )
1
1 ...
n x a x
e x e e
+ + + =
1
1
b a
a
x
e
e x
e
do
b a
x
n
=
n
=
1
1
b a
a
x
e
e x
e
=
1
a b
x
e e
x
e
.
Theo nh ngha:
( ) ( )( )
0
lim 1
1
b
x a b a b
x
x
a
x
e dx e e e e
e
= =
hay
b
x
a
e dx
=
( )
b a
e e .
6.4 Cc tnh cht c bn ca tch phn
6.4.1 Cc tnh cht ca tch phn xc nh
155
155
nh l 6.4.1 (Tnh cht tuyn tnh): Nu f, g l hai hm kh tch trn [a,b] th f g + , trong
, = const, cng kh tch trn [a,b] v:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) + = +
b b b
a a a
f x g x dx f x dx g x dx . ( 6.4.1)
Chng minh: Vi phn im T bt k v vi cch chn ty ( [ ]
1
,
k k k
x x
) ta c
[ ] ( )
0
1
( ) ( ) lim ( )
=
+ = +
b
n
k k k
d
k
a
f x g x dx f g x
0 0
1 1
lim ( ) lim ( )
n n
k k k k
d d
k k
f x f x
= =
= +
Do f, g kh tch trn [a,b] nn:
[ ] ( ) ( )
b
a
f x g x dx +
= ( ) ( )
b b
a a
f x dx g x dx +
, pcm.
nh l 6.4.2 Nu f. g l hai hm kh tch trn [a,b] th tch ca hai hm g. f cng kh tch trn
[a,b].
nh l 6.4.3 (Tnh cht cng ca tch phn): Cho ba on [a,b], [a,c] v [c,b]. Nu ( ) f x kh
tch trn on c di ln nht th n cng kh tch trn hai on cn li v
( ) ( ) ( )
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx = +
. (6.4.2)
Chng minh: a) Trc ht gi s a < c < b v ( ) f x kh tch trn [a,b]. Xt phn im T
trong c c chn lm im chia. Khi :
b c b
k k k k k k
a a c
x x x = +
. (6.4.3)
V 0, 0
k k k k
M m x = > > nn v tri ca (6.4.3) tin ti khng ko theo hai tng v
phi cng dn ti khng. Do f kh tch trn [a,c] v [c,b] .
Mt khc:
( ) ( ) ( )
b c b
k k k k k k
a a c
f x f x f x = +
Trong c hai v ca ng thc trn cho 0 d ta c
( ) ( ) ( )
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx = +
.
b) Gi s b< a < c v ( ) f x kh tch trn [b,c]. Khi theo chng minh trn ( ) f x kh tch
trn [b,a], v [a,c], ta c
156
156
( ) ( ) ( )
c a c
b b a
f x dx f x dx f x dx = +
.
Chuyn v ta c.
( ) ( ) ( )
a c c
b b a
f x dx f x dx f x dx = +
hay ( ) ( ) ( )
b c b
a a c
f x dx f x dx f x dx = +
, (pcm).
nh l 6.4.4: Tnh kh tch v gi tr ca tch phn khng thay i nu ta thay i gi tr ca
n ti mt s hu hn im.
nh l 6.4.5: Gi s ( ) f x kh tch trn [a,b]
a) Nu ( ) f x 0 x [a,b], a<b , th ( ) 0
b
a
f x dx
6.4.4)
b) Nu ( ) f x >0 x [a,b], a<b , th ( )
b
a
f x dx
>0. (6.4.5)
Chng minh: Ta hy chng minh tnh cht a)
Xt tng tch phn bt k ca hm ( ) f x trn [a,b].
1
( )
n
n k k
k
f x
=
=
Bi v ( ) 0
k
f ,
1
0
k k k
x x x
= > , k=1,2,,n
nn
0
lim 0
n
d
v ta c ( ) 0
b
a
f x dx
.
nh l 6.4.6 (Tnh n iu):
Nu
[ ]
( ) ( ), , f x g x x a b th
( ) ( )
b b
a a
f x dx g x dx
. (6.4.6)
Chng minh: Theo gi thit ( ) g x ( ) f x 0 x [a,b] ta c [ ] ( ) ( ) 0
b
a
g x f x dx
.
Mt khc theo tnh cht tuyn tnh
[ ] ( ) ( )
b
a
g x f x dx
= ( )
b
a
g x dx
( )
b
a
f x dx
0.
T y suy ra iu phi chng minh.
157
157
nh l 6.4.7 Nu ( ) f x kh tch trn [a,b], th ( ) f x kh tch trn [a,b] v
( ) ( )
b b
a a
f x dx f x dx
. (6.4.7)
Chng minh: Trc ht ta hy chng minh ( ) f x kh tch. Do
( ) ( ) ( ) ( ) f x f y f x f y , [a,b] x y , nn
( )
[ ]
[ ]
( )
1
1
k
,
k
,
, ( ) sup ( ) ( )
sup ( ) ( ) ,
=
k k
k k
x x
x x
T f x f x f x
f x f y T f
suy ra:
( ) ( ) ( ) ( )
k k
1 1
, , , ,
n n
k k
k k
T f T f x T f x T f
= =
= =
T y ta thy:
( ) ( ) 0 lim , lim , 0 T f T f = , nn
( )
lim , T f =0.
Vy f kh tch trn [a,b]
Hn na ( ) ( ) ( ) f x f x f x
Theo nh l 6.4.6. Ta nhn c
( ) ( ) ( )
b b b
a a a
f x dx f x dx f x dx
( ) ( )
b b
a a
f x dx f x dx
(pcm).
nh l 6.4.8 (nh gi tch phn xc nh): Nu m v M tng ng l gi tr nh nht v ln
nht ca hm ( ) f x trn [a,b], a < b, th:
m(ba) ( )
b
a
f x dx
M(ba). (6.4.8)
Chng minh: Theo gi thit ( ) m f x M
[ ]
, x a b
Suy ra: m
b
a
dx
( )
b
a
f x dx
M
b
a
dx
Hay m(ba) ( )
b
a
f x dx
M(b a).
158
158
V d: Chng minh
2
1
0
1
1
x
e dx
e
.
Gii: Do f =
2
x
e
.
6.4.2 Cc nh l gi tr trung bnh
nh l gi tr trung bnh th nht: Gi s ( ) f x l kh tch trn [a,b], (a<b) v
[ ] a,b
inf m f = ,
[ ] ,
s up . =
a b
M f Khi , m M sao cho
( ) ( )
b
a
f x dx b a =
. (6.4.9)
Chng minh: Theo gi thit ( ) 0 M f x v ( ) 0 f x m x [a,b] ta c
( ) ( ) 0
b
a
M f x dx v ( ) ( ) 0
b
a
f x m dx
Suy ra ( ) ( ) ( )
b
a
m b a f x dx M b a
Hay
1
( )
b
a
m f x dx M
b a
.
t
1
( )
b
a
f x dx
b a
=
. (6.4.10)
T y ta thy m M v ( ) ( )
b
a
f x dx b a =
. S c xc nh bi cng thc
(6.4.10) c gi l gi tr trung bnh ca hm ( ) f x trn [a,b].
H qu: Nu ( ) f x lin tc trn [a,b] th c [a,b] sao cho
( )( ) ( )
b
a
f x dx f c b a =
. (6.4.11)
159
159
T cng thc (6.4.11) suy ra rng gi tr trung bnh ca hm ( ) f x lin tc trn [a,b]
bng gi tr ( ) f c ca hm di du tch phn, trong c l im no , c thuc on [a,b].
nh l gi tr trung bnh th hai: Gi s
a) ( ) f x v tch ( ) f x ( ) g x kh tch trn [a,b], a<b
b) ( ) m f x M [ , ], x a b
c) ( ) g x khng i du trn [a,b] .
Khi vi m M
( ) ( ) ( )
b b
a a
f x g x dx g x dx =
(6.4.11)
c bit nu ( ) f x lin tc trn [a,b] th vi c[a,b]
( ) ( )
b
a
f x g x dx
= ( ) f c ( )
b
a
g x dx
. (6.4.12)
Chng minh:
Gi s ( ) g x 0 vi a< b.
Khi ( ) ( ) ( ) ( ) mg x f x g x Mg x ,
Suy ra: m ( )
b
a
g x dx
( ) ( )
b
a
f x g x dx
M ( )
b
a
g x dx
. (6.4.13)
Ngoi ra do ( ) g x 0 nn ( )
b
a
g x dx
0.
a) Nu ( )
b
a
g x dx
ta c
1
( ) ( )
( )
b
b
a
a
m f x g x dx M
g x dx
.
t
( ) ( )
( )
b
a
b
a
f x g x dx
g x dx
=
(6.5.2)
gi l tch phn khng xc nh ca ( ) f x .
nh ngha 2 Cho ( ) f x kh tch trn [a,b], khi x [a,b] hm ( ) f x kh tch trn [a,x]
(hnh 6.5.1). Ta c th xt hm s :[a,b] R cho bi
( ) ( )
x
a
x f t dt =
. (6.5.3)
Hm ( ) x gi l tch phn xc nh nh hm ca cn trn.
Hnh 6.5.1
6.5.2 Tch phn xc nh nh hm ca cn trn
nh l 6.5.1 Nu f(x) lin tc trn [a,b] th l mt nguyn hm ca f, tc l
( ) x = ( ) f x x [a,b]. (6.5.4)
Chng minh: Cho x [a,b], vi h b theo nh l trung bnh th nht ta c
( ) ( ) ( ) ( )
+
+ =
x h x
a a
x h x f t dt f t dt ( )
+
=
x h
x
f t dt
[ ]
( ) ( ) ( ) . + = x h x f c h h (6.5.5)
161
161
trong
[ ]
( ) , c h x x h +
Suy ra
( )
( )
0 0
( )
( ) lim lim
h h
x h x
x f c h
h
+
= = =
( ) f x (khi ( ) 0, h c h x )
Vy ( ) x l nguyn hm ca ( ) f x .
nh l 6.5.2 Nu ( ) f x kh tch trn [a,b] th ( ) x lin tc trn [a,b]
Chng minh: Ly x ty , x[a,b] . Cho x mt s gia ty x h = sao cho x + h[a,b]. Khi
theo nh ngha ta c:
( ) x h + ( )
x h
a
f t dt
+
=
= ( )
x
a
f t dt
+ ( )
x h
x
f t dt
+
=
( ) x + ( )
x h
x
f t dt
+
Theo nh l gi tr trung bnh:
( ) x h + ( ) x ( )
+
=
x h
x
f t dt = h (6.5.6)
trong m M vi
[ ]
in =
x,x+h
m f ,
[ ]
sup =
x,x+h
M f
Gi
[ ]
[ ]
,
,
in , sup = =
a b
a b
m f M f . Hin nhin m M . By gi cho 0 h , hin nhin c:
( ) x h + ( ) x 0 , hay l ( ) x h + ( ) x , iu ny chng t tnh lin tc ca ( ) x .
nh l 6.5.3 Gi s ( ) f x lin tc trn [a,b], cn ( ) F x l mt nguyn hm ca ( ) f x . Khi :
( )
b
a
f x dx
= ( ) ( ) ( ) =
b
a
F b F a F x (6.5.7)
Chng minh: Ta thy ( ) x = ( )
x
a
f t dt
( ) F x = +C. (6.5.8)
Thay x = a vo (6.5.8) ta c C = ( ) F a . Do
( )
x
a
f t dt
( ) ( ) F x F a = . (6.5.9)
Thay x = b vo (6.5.9) ta c
( )
b
a
f x dx
= ( ) ( ) F b F a
Cng thc (6.5.7) gi l cng thc Newton Leibnitz.
V d 1:
162
162
1
1
2
2
0
0
1 1 2 1
1
l n l n( ) l n
dx
x x
x
= + + = +
+
1 2 l n( ) = + .
V d 2: Tm gi tr trung bnh ca hm y = sinx trn on
[ ] 0, , ta c
( )
0
0
1 1 2
( ) si n os f c xdx c
= = =
x .
V d 3: Tnh o hm ca tch phn sau
a)
2
si n
x
a
d
t dt
dx
b)
2
1
b
a
d
t dt
da
+
c)
2
si n
b
a
d
x dx
dx
.
Gii: a)
2
si n
x
a
d
t dt
dx
=
2
si n x .
b)
2
1
b
d
t dt
da
a
+
=
2 2
1 1
a
b
d
t dt a
da
+ = +
.
c)
2
si n
b
a
d
x dx
dx
= 0.
6.6 Tnh tch phn xc nh
6.6.1 Php i bin trong tch phn xc nh
Gi s tnh tch phn ( )
b
a
f x dx
( ) F x = +C.
S dng php i bin (6.6.1) ta c dx = ( ) t dt v
[ ] [ ] ( ) ( ) ( ) f t t dt F t C = +
.
S dng cng thc Newton Leibnitz ta c
( )
b
a
f x dx
= ( )
b
a
F x = ( ) ( ) F b F a (6.6.2)
v
[ ] [ ] ( ) ( ) ( ) f t t dt F t
163
163
=
[ ] [ ] ( ) ( ) F F = ( ) ( ) F b F a (6.6.3)
T (6.6.2) v (6.6.3) suy ra cng thc
( )
b
a
f x dx
=
[ ] ( ) ( )
f t t dt . (6.6.4)
V d 1: a) Tnh tch phn
2 2 2
1
0
a
I x a x dx =
t: .sin , . ostdt x a t dx a c = =
( )
4 4 2 2 2
4 2 2 2
0 0 0
I=a sin os sin 2 1 os4t
4 8
a a
tc tdt tdt c dt
= = =
=
4 4
2
0
sin 4
8 4 16
=
a t a
t .
b)
2
2
2
0
sinx.cos I xdx
.
Ta thy
1
0 1 3 2
2 2
2
0 1 0 0
1
os dcos
3 3
= = = = =
u
I c x x u du u du .
c) Tnh
( )
2 3
3 2
4
1 tg
1 tg
+
=
+
x
I dx
x
t
2
1
tg arctgu, d =
1+u
= = u x x x du
( ) ( )
3
3 3 2
3 2 2 2
1 1 1
1 1
1 1
1 1
u du du
I
u u
u u
+
= = =
+ +
+ +
1 1 2 3
2 2 3 1
= =
+
.
d) Tnh
2
4
0
2 os +3
dx
I
c x
. t tg
2
=
x
t 2arctg , = x t
2
2
d =
1+
x
t
1 1
2
4 2 2
0 0
2
2
2
1
1 5
2 3
1
t
I dt dt
t t
t
+
= =
+
+
+
164
164
1
0
2 2 1
arctg arctg
5 5 5 5
t
= =
e) Tnh
2
5 2 2 2 2
0
sin os
dx
I
a x b c x
=
+
(a,b>0)
5
I
( )
2
2 2 2 2
0
cos tg
=
+
dx
x a x b
2 2
2 2 2 2 2
2
0 0
2
tg 1 tg
b tg +b
tg +
= =
d x d x
a x a
x
a
2
2
0
1 1 tg 1
. .arctg 0
2 2
= = =
x
b b
a ab ab
a a
.
6.6.2 Php ly tch phn tng phn
Gi s ( ) u x v v( ) x l hai hm kh vi lin tc trn [a,b]. Ta c ( ) v v v
= + u u u T y
v ( v) v
= u u u .
Ly tch phn hai v ca cng thc ny t a n b ta nhn c
( ) v v v
=
b b b
a a a
u dx u dx u dx .
hay
v v v =
b b
b
a
a a
ud u du . (6.6.5)
Cng thc (6.6.5) c gi l cng thc tch phn tng phn.
V d 2: a) Tnh
4
1 3
0
sin
cos
x x
I dx
x
t
-3
3 3 2
sin sin 1
, cos cos =
os cos 2cos
= = = =
x x
u x dv dx v dx xd x
c x x x
4
4
4
1 2 2 0
0 0
1 1 1 1
tg
2cos 2 cos 4 2 4 2
= = =
x
I dx x
x x
.
b) Tnh
1
2
0
( ) I xf x dx =
165
165
1 1
1 1
2
0 0
0 0
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = = =
I xd f x xf x f x dx f x f x
(1) (1) (0) f f f = + .
c) Tnh
1
4
3
0
arcsin I xdx =
t arcsin sin , ostdt t x x t dx c = = =
2 2
4 4
3
0 0
ost dsin I t c dt t t
= =
2
4 3
2
0
0
sin 4 sin t t t tdt
=
4
2
3
4 cos
16
0
= +
t d t
4 4 2 2
3 2 2
2
3
0
0 0
4 ost 3 ost 12 sin
16 16
|
= + =
I t c t c dt t d t
4 4 2 2
2 2
0
0 0
12 sin 2 sin 3 24 os
16 16
= =
t t t tdt tdc t
4 4 2 2
2 2
2
0
0 0
3 24. cos ost 3 24 ost
16 16
= = +
t t c dt c dt
4
2
3
3 24
16
= + I
V d 3: Tnh tch phn
( )
2 2
a
n
a
I x a dx
vi n nguyn dng
Gii: ( ) ( ) ( ) ( )
1 1
1
+
= + = +
+
a a
n n n n
a a
I x a x a dx x a d x a
n
( ) ( ) ( ) ( )
1 1 1 1
1
+ +
= + +
+
a
a
n n n n
a
a
x a x a n x a x a dx
n
( )( )
( ) ( )
1 2
1 2
+
= +
+ +
a
n n
a
n
I x a d x a
n n
( )( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 2 2 2
1
1 2
+ +
= + +
+ +
a
a
n n n n
a
a
n
x a x a n x a x a dx
n n
166
166
.
( )
( )
( )( ) ( )
2 1
1 !
1 2 ... 2 1
+
+
=
+ + +
a
n
n
a
x a
n
n n n
( )
( )
( )( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
2 1
2 2 1
2 1 ! 2
1 !
1 2 ... 2 1 2 1 !
+
+
= =
+ + + +
n
n n
n
a n a
I n
n n n n
.
V d 4: Xy dng cng thc truy hi cho cc tch phn
2
0
sin
n
n
I xdx
v
2
0
os
n
n
J c xdx
.
Gii: Trong tch phn
n
J ta s dng php i bin
2
x t dx dt
= = , ta c
0
2
0
2
os sin
2
n n
n n
J c t dt tdt I
= = =
V l do ta ch xy dng cng thc truy hi cho tch phn
n
I
2 2
1 1
0 0
sin sin sin cos
n n
n
I x xdx xd x
= =
( )
2
1 2
2
0
0
sin cos 1 cos sin cos
n n
n
I x x n x x xdx
( ) ( )
2
2 2
0
1 sin 1 sin
n
n x x dx
Suy ra: ( ) ( )
2
1 1
n n n
I n I n I
= hay
2
1
n n
n
I I
n
=
T y ta nhn c cng thc:
2 2
2
0 0
1
sin sin
n n
n
xdx xdx
n
=
vi n>1. (6.6.6)
p dng lin tip cng thc (6.6.6) i vi tch phn v phi ta c
167
167
2 2
2
0 0
2 1 2 3 3 1
sin . ... .
2 2 2 4 2
m
m m
xdx dx
m m
=
2 2
2 1
0 0
2 2 2 4 2
sin . ... . sin
2 1 2 1 5 3
m
m m
xdx xdx
m m
+
=
+
2
2
0
2 1 2 3 3 1
sin . ... . .
2 2 2 4 2 2
m
m m
xdx
m m
(6.6.7)
V
2
2 1
0
2 2 2 4 2
sin . ... .
2 1 2 1 5 3
m
m m
xdx
m m
+
=
+
. (6.6.8)
V d 5: Xy dng cng thc truy hi cho tch phn:
2
a
0
sin
x n
n
I e xdx .
Gii: Ta thy
2
a
0
1
sin
=
n x
n
I xde
a
2
a a 1
2
0
0
1
sin sin os
n x x n
xe n e xc xdx
a
2
a
1 a
2
2
0
1
sin os
=
n x
n
e xc xde
a a
a
2
1
=
I e
a
( )
2
a 1 a 2 2 1
2
2
0
0
sin os 1 sin cos sin sin
x n x n n
n
e xc x e n x x x x dx
a
= ( )
2 2
a
a 2 2 a
2
2 2
0 0
1
1 sin os sin
+
x n x n
n n
e n e xc xdx e xdx
a a a
( )
( )
2
a
a 2 2
2
2
0
1
1
sin 1 sin
= +
x n
n
n n
I e e x x dx
a a
2
a
2
0
sin
x n
n
e xdx
a
( )
2
a
a 2
2
2
0
1
1
sin
= +
x n
n
n n
I e e xdx
a a
( )
2 2
a a
2 2
0 0
1
sin sin
x n x n
n n
n
e xdx e xdx
a a
168
168
T y suy ra:
( )
a
2
2 2 2
1
1
n n n
n n
n
I e I I
a a a
= +
hay
( )
2
a
2
2 2 2
1
1
1
n n
n n
n
I e I
a a a
+ = +
( )
a
2
2 2 2 2 2
1
.
n n
n n
ae
I I
a n a n
= +
+ +
Do
( )
a
2 2
2
a a 2
2 2 2 2
0 0
1
sin sin
= +
+ +
x n x n
n n
ae
e xdx e xdx
a n a n
(6.6.9)
6.6.3 Tnh gn ng tch phn xc nh
Trong thc t ta thng gp phi nhng tch phn khng th tnh theo cng thc Newton-
Leibnitz. Do mt vn t ra l hy tm cch tnh gn ng tch phn xc nh min l t c
chnh xc thch hp v cch tnh n gin.
A) Cng thc hnh thang
Gi s cn tnh tch phn ( )
b
a
I f x dx =
, trong ( ) f x l mt hm s xc nh v lin tc
trn [a,b] .Chia on [a,b] thnh n on con bng nhau bi cc im chia:
0 1
, ,..., ,...,
k n
x a x a h x a kh x b = = + = + = ,
1
, 1, .
= = = =
k k k
b a
h x x x k n
n
Ti cc im chia ta tnh ( ) f x v t ( )
k k
y f x = , 1, k n = (xem hnh 6.6.1 )
Hnh 6.6.1
169
169
x
0
a x =
1
x ...
k
x ...
n
x b =
y
0
y
1
y ...
k
y ...
n
y
Ta c:
1 2
0 1 1
( ) ( ) ( ) ... ( )
n
n
x x x b
a x x x
f x dx f x dx f x dx f x dx
= + + +
.
Trong mi on con hm ( ) f x c thay bng mt ng thng ni cc gi tr ti cc
u nt. Kt qu l:
( )
1
0
0 1 0 1
1 0
( )
2 2
x
x
y y y y
f x dx x x h
+ +
= =
.
Tng t:
2
1
1 2
( )
2
x
x
y y
f x dx h
+
=
,,
1
1
( )
2
k
k
x
k k
x
y y
f x dx h
+
=
1
1
( )
2
n
n
x
n n
x
y y
f x dx h
+
=
Cng cc tch phn ni trn li vi nhau ta c:
0 1 2 1
1 1
( ) ...
2 2
b
n n
a
f x dx h y y y y y
+ + + + +
(6.6.10)
trong
b a
h
n
=
Gi biu thc v phi ca (6.6.10) l
T
I ta c cng thc:
0
1 2 1
...
2
n
T n
y y
I I h y y y
+
= + + + +
. (6.6.11)
Cng thc (6.6.11) gi l cng thc hnh thang .
Nu hm di du tch phn ( ) f x c o hm cp 2 lin tc trn [a,b], cng thc trn
mc phi sai s l:
( )
( )
3
2 2
2 2
12 12
T
n T
b a M
R I I M h b a
n
= = , (6.6.12)
trong
[ ]
2
,
max ( )
=
x a b
M f x .
V d 1: Tnh gn ng tch phn
5
2
1
I x dx =
Ta hy chia on [1,5] thnh 8 phn bng nhau, khi
5 1
0, 5
8
h
= = .
Honh cc im chia v tung tng ng ca hm di du tch phn c cho
trong bng sau.
k
0 k
x x kh = +
2
k k
y x =
0
1
2
3
4
5
6
7
8
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
5
1
2,25
4
6,25
9
12,25
16
20,25
25
Theo cng thc (6.6.11) ta nhn c:
0 8
1 2 3 4 5 6 7
0.5
2
+
= + + + + + + +
T
y y
y y
I y y y y y
1 25
0.5 2, 25 4 6, 25 9 12, 25 16 20, 25 41, 50
2
+
= + + + + + + + =
B. Cng thc Simpson: Chia on [a,b] thnh 2n khong bng nhau bi cc im chia:
0 1 2 2
... ...
k n
a x x x x x b = < < < < < = = ,
k
x a kh = + ,
2
b a
h x
n
= =
Ti cc im chia
i
x ta tnh ( )
i
f x v t ( )
i i
f x y = . Khi ta c:
2 1 2 1 2
0 1 2 2 2 1
( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )
n n
n n
x x x x b
a x x x x
I f x dx f x dx f x dx f x dx f x dx
= = + + + +
2 2 4
0 2 2 2
( ) ( ) ... ( )
n
n
x x x
x x x
I f x dx f x dx f x dx
= + + +
.
171
171
tnh
2
0
( )
x
x
f x dx
+ + = + +
( )
3 2
2 2 2 6
3 3
h
h h h
= + = + (6.6.13)
Bi v parabon i qua 3 im A,B,C nn:
2
0
= + + y h h ,
2
1 2
, y y h h = = + + (6.6.14)
T (6.6.14) suy ra:
2
0 1 2
4 2 6 y y y h + + = + (6.6.15)
T y v (6.6.13) suy ra:
( )
2
0
0 1 2
( ) 4
3
x
x
h
f x dx y y y + +
(6.6.16)
Hnh 6.6.2
Cng lm tng t nh vy i vi hai di sau ta thu c:
( )
4
2
2 3 4
( ) 4
3
x
x
h
f x dx y y y + +
(6.6.17)
2
2
2 2 2 1 2
( ) ( 4 )
3
n
n
x
n n n
x
h
f x dx y y y
+ +
. (6.6.18)
i vi hai di sau cng ta thu c:
172
172
( )
b
S
a
f x dx I =
( ) ( ) ( )
0 2 1 3 2 1 2 4 2 2
4 ... 2 ...
3
= + + + + + + + + +
n n n
h
y y y y y y y y
vi
2
b a
h
n
= (6.6.19)
Cng thc (6.6.19) gi l cng thc Simpson. Ngi ta cng chng minh c rng:
vi ( )
(4)
4
x [a,b]
max
= M f x , ( )
4
4
180
S
n S
h
R I I M b a = (6.6.20)
V d 2: Tnh tch phn
5
2
1
I x dx =
1
6
[1+25+4(2,25+6,25+12,25+20,25)+2(4+9+16)]=41,33.
6.7 Mt s ng dng hnh hc, vt l ca tch phn xc nh
6.7.1 Tnh din tch hnh phng
A. Trong h ta Descartes
a) T bi ton tnh din tch hnh thang cong, ta bit din tch ca hnh thang cong gii
hn bi cc ng thng 0 y = , x=a, x=b v ng cong lin tc y=f(x), f(x)0 trn on
[a,b] cho bi cng thc:
( )
b
a
S f x dx =
. (6.7.1)
Nu: ( ) 0, [a,b] f x x th:
( )
b
a
S f x dx =
(6.7.2)
173
173
Hnh 6.7.1 Hnh 6.7.2
Do trong mi trng hp vi ( ) f x lin tc trn [a,b], ta c (xem hnh 6.7.1)
( )
b
a
S f x dx =
(6.7.3)
b) Trong trng hp hnh phng c gii hn bi cc ng , x a x b = = , y=f
1
(x),
2
( ) y f x = vi
1 2
( ), ( ) f x f x l hai hm s lin tc trn [a,b] th (xem hnh 6.7.2)
1 2
( ) ( ) =
b
a
S f x f x dx
c) Nu ng cong cho di dng ( ) = x y , vi ( ) y lin tc trn [c,d], th din tch
hnh phng gii hn bi cc ng cong y=c, y=d, x=0 v ng cong ( ) = x y (xem hnh
6.7.3) c tnh theo cng thc:
( ) =
d
c
S y dy (6.7.5)
Hnh 6.7.3
174
174
Hnh 6.7.4 Hnh 6.7.5
V d 1: Tnh din tch ca hnh phng gii hn bi cc ng:
2
1
, , y x y
x
= = 0, 3 y x = =
(xem hnh 6.7.4)
Gii: Ta c th phn hnh thang cong cho bng ng x=1 thnh hai phn din, tch
ca mi phn c th d dng tnh theo cng thc:
3
1 3
1 2 2
1 0 1
1 1 1 2
, ,
2 3
S xdx S dx
x x
= = = = =
Da vo tnh cht cng ca din tch ta c:
1 2
7
6
S S S = + = .
V d 2: Tnh din tch ca hnh phng c gii hn bi cc ng , 2, 0 y x y x = = =
(Hnh 6.7.5)
Gii: Ta ch rng nu b sung vo hnh phng cho hnh thang cong pha di ta c
hnh ch nht din tch l 8 v th:
4
0
8
8
3
S xdx = =
V d 3: Tnh din tch hnh phng gii hn bi cc ng
1
y x = v
2
2
2 y x = (Hnh
6.7.6)
Hnh 6.7.6
175
175
Gii: Cn tch phn l honh giao im ca cc th cho, tc l nghim ca h phng
trnh:
{
2
2
y x
y x
=
=
Gii h trn ta thy:
1 2
2, 1 x x = = ,
( )
1
2
2
9
2
2
S x x dx
= =
.
d) Nu ng cong cho di dng tham s ( ), x t = ( ) = y t vi [ , ] t , trong
( ) t , ( ) t , (t) l cc hm lin tc trn [ , ] .
Din tch hnh cong cng c tnh theo cng thc (6.7.3) trong y= ( ) f x c thay
i ( ) = y t , dx c thay i bi dx = (t) dt, cn hai cn a,b c thay i bi hai cn mi
ln lt l nghim ca cc phng trnh ( ), ( ) = = a b .
( ). ( )
S t t dt . (6.7.6)
V d 4: Tnh din tch ca hnh elip
2 2
2 2
1
x y
a b
+ (6.7.7)
Xt phng trnh tham s ca ng elip (xem hnh 6.7.7)
cos , sin , 0 2 = = x a t y b t t
Khi x trong on [0,a] th tham s t thay i t
2
n 0. Ta c:
( )( )
0
2
2
1
0
2
4 4 | sin asint | 4 sin
= = = =
S S b t dt ab tdt ab .
r r ( ) =
Hnh 6.7.7 Hnh 6.7.8
176
176
B) Trong h ta cc
Gi s ng cong gii hn hnh phng cho trong h ta cc, ngi ta gi hnh qut
cong l mt hnh gii hn bi hai tia i qua cc v ng cong, m mi tia i qua cc ct
ng cong khng qu mt im. By gi ta hy tnh din tch ca hnh qut cong gii hn
bi hai tia , ( ) = = < v cung
AB ca ng cong ( ) = r r trong ( ) r l mt
hm s lin tc trn [ , ] (xem hnh 6.7.8).
Chia gc
n
i i
i
r .
Xp x cng tt nu n cng ln sao cho
i
cng nh, do din tch S ca hnh qut
theo nh ngha tch phn xc nh l:
( )
2
1
2
=
S r d . (6.7.8)
V d 5: Tnh din tch ca hnh trn bn knh R. Phng trnh ca ng trn trong ta
cc l r = R: (xem hnh 6.7.9)
Hnh 6.7.9
Gii: Dng cng thc (6.7.7) ta c
2
2 2
1
0
1
4 4.
2
= = =
S S R d R .
V d 6: Tnh din tch ca hnh gii hn bi ng os2 = a c (xem hnh 6.7.10)
177
177
Gii:
1
4 = = S S
1
4.
2
4
2 2
0
os2 d
a c a .
Hnh 6.7.10
6.7.2 Tnh di ng cong phng
a) Cho cung
AB nhng im ( ) ( )
0 0, 0
, M x f x
( )
1 1, 1
( ) , M x f x
( )
,
..., ( ) ,
i i i
M x f x
( )
,
..., ( )
n n n
M x f x vi
0
, = x a ..., =
n
x b .
di l ca cung
AB l gii hn ca di ng gy khc
0 1 1
... ...
i i n
M M M M M , khi s
cnh ca ng gp khc tng v hn sao cho di cnh ln nht ca n tin ti khng, tc
l:
178
178
1
0
1
lim
=
=
n
i i
i
l M M trong
1
1 i n
max ,
=
i i
M M
2 2
1
( ) ( )
= +
i i i i
M M x y
vi ( ) ( )
1 1
,
= =
i i i i i i
x x x y f x f x
Theo cng thc Lagrange:
( ) ( )
1
( )
= =
i i i i i
y f x f x f x , vi
1
i i i
x x Suy ra:
( )
2
1
1
= +
i i i i
M M f x v ( )
2
0
1
lim 1
=
= +
n
i i
i
l f x .
Theo nh ngha tch phn xc nh:
2
1 ( ) = +
b
a
l f x dx . (6.7.9)
b) Nu ng cong cho di dng tham s ( ), ( ) = = x x t y y t vi [ , ] t .
Thay ( ) = dx x t dt , ( ) = dy y t dt ,
( )
( )
( )
= =
dy y t
f x
dx x t
vo (6.7.8), ta c cng thc:
2 2
( ) ( )
= +
l x t y t dt . (6.7.10)
Nu ng cong cho trong toa cc ( ) = r r trong hm ( ) r v o hm ca n
( ) r lin tc trn [ , ] .
S dng cng thc chuyn t ta cc sang ta
Descartes ( ) os , ( ) sin = = x r c y r . Theo cng thc (6.7.9)
[ ] [ ]
2 2
( ) os ( ) sin ( ) os ( ) sin
= + +
l r c r r c r d ,
T y:
[ ] [ ]
2 2
( ) ( )
= +
l r r d . (6.7.11)
V d 7: Tnh di ng cong cycloide c phng trnh
( sin )
(1 ost)
=
x a t t
y a c
vi 0 2 t (xem hnh 6.7.12)
Theo cng thc (6.7.9)
179
179
2 2
2 2
0 0
(1 ost) sin 2 sin 8
2
= + = =
t
L a c tdt a dt a
Hnh 6.7.12
Hnh 6.7.13 Hnh 6.7.14
V d 8: Tnh di ca ng (1 cos ) = r a (Hnh 6.7.13)
Do tnh i xng ta ch cn tnh di
1
l ca na ng cong. C th:
( )
0
2
2 2 2
1
2 2 sin 1 os = = +
l l a a c d
0
1 os
4
2
=
c
a d
0
4 sin 8
2
= =
a d a .
Ch : Ly im ( ) , ( ) M x f x trn cung
AB , di ca cung
.
o hm theo cn trn ta c:
2
1 ( )
dl
f x
dx
= + hay
2
1 ( ) dl f x dx = + (6.7.11)
180
180
V ( )
dy
f x y
dx
= = nn c th vit (6.7.11) di dng:
( ) ( ) ( )
2 2 2
dl dx dy = + . (6.7.12)
Cng thc (6.7.12) c gi l cng thc vi phn cung.
6.7.3 Tnh th tch vt th
a) Tnh th tch vt th khi bit din tch thit din ngang:
Cho mt vt th gii hn bi mt mt cong v hai mt phng x=a, x=b, (a<b) (Hnh
6.7.15)
Hnh 6.7.15
Gi s chng ta bit din tch ca S ca thit din ca vt th trn mt mt phng vung
gc vi trc Ox l ( ) S S x = , trong x l honh ca giao im ca mt phng ct trc Ox.
Gi s ( ) S x l mt hm s lin tc trn on [a,b].
Chia on [a,b] thanh n on nh bi cc im chia
0 1 1
... ...
i i n
a x x x x x b
, ly mt im
i
ty , dng hnh tr ng gii hn bi cc mt phng x=
1 i
x
, x=
i
x
v mt tr c ng sinh song song vi trc Ox i qua bin ca thit din v. Th tch ca hnh
tr l ( )
i i
S x trong
i
x =
i
x
1 i
x
.
Gii hn ca tng trn khi n + sao cho max 0
i
x c gi l th tch ca vt th
cho. Theo nh ngha ca tch phn xc nh, gii hn l ( )
b
a
S x dx
. (6.7.13)
V d 9: Tnh th tch hnh nn bn knh y R v chiu cao h (xem hnh 6.7.16).
Gii: Ta t hnh nn sao cho trc i xng ca n trng vi trc Ox v nh ca n trng
vi gc ta .
y
x
z
S(x)
x
r (x)
R
h
0
Hnh 6.7.16
Gi tit din ca hnh nn ti im c honh
( ) r x
, l ( ) S x . Gi bn knh thit din l
( ) r x .Theo tnh cht ng dng
( )
( )
r x x R
r x x
R h h
= = .
Do :
2
2 2
2
( ) ( )
x
S x r x R
h
= = .
Theo cng thc ( 6.7.13)
2
2 2
2
0
3
h
x h
V R dx R
h
= =
.
b) Th tch vt th trn xoay: Cho hm s ( ) y f x = lin tc trn [a,b].
By gi ta hy tm th tch ca vt th trn xoay c to thnh khi quay hnh thang cong
AabB gii hn bi ng cong ( ) y f x = , x [a,b], trc Ox, cc ng thng x=a, x=b
quanh trc Ox (xem hnh 6.7.17).
182
182
Hnh 6.7.17
Ta thy mt thit din vung gc vi trc Ox u l mt trn c tm nm trn trc Ox v
c bn knh ( ) f x , nn din tch ca thit din ng vi honh x l:
2
( ) ( ) S x f x = .
Khi s dng cng thc (6.7.13) ta suy ra cng thc tnh th tch ca vt th trn xoay:
2
( )
b
a
V f x dx =
. (6.7.14)
Hnh 6.7.18
Tng t, nu hnh thang cong CcdD gii hn bi ng cong ( ), x y y = [c,d], ( ) y
lin tc trn [c,d], trc Oy v cc ng thng y=c, y=d (hnh 6.7.18), th th tch vt th trn
xoay to bi hnh thang cong khi quay n quanh trc Oy c tnh theo cng thc:
2
( )
d
c
V y dy =
. (6.7.15)
V d 8: Tm th tch vt th nhn c khi quay hnh phng c gii hn bi cc ng
y b = v
2 2
2 2
1 =
x y
a b
quay quanh trc Oy ( Hnh 6.7.19) .
Gii: Do tnh i xng ca vt th quay i vi mt phng xoz ta ch cn tnh na
1
V ca
ton b th tch:
2
2 2 2
1 2
0 0
8
2 2 2 1
3
b b
y
V V x dy a dy a b
b
= = = + =
.
183
183
Hnh 6.7.19
6.7.4 Din tch mt trn xoay
a) Cho cung
.
184
184
Gii hn ca tng trn khi max
i
x 0 gi l din tch mt trn xoay. Theo nh ngha
tch phn xc nh:
2
2 ( ) 1 ( )
b
a
S f x f x dx = +
.
Nu f(x) c du bt k ta nh ngha:
2
2 ( ) 1 ( )
b
a
S f x f x dx = +
. (6.7.16)
b) Trong trng hp ng cong c phng trnh ( ) x y = , ( ) y lin tc trn [c,d], din
tch mt trn xoay khi quay cung quanh trc Oy l:
2
2 ( ) 1 ( )
d
c
S y y dy = +
. (6.7.17)
V d 9: Tm din tch ca mt cu bn knh R.
Gii: Mt cu c th xem l mt c sinh ra khi quay na ng trn quanh trc Ox.
Phng trnh ca ng trn bn knh R c dng
2 2 2
x y R + = , nn phng trnh ca na
ng trn pha trn l:
2 2
y R x = ,
2 2
x
y
R x
=
Khi ta c:
2
2 2
2 2
2 1
R
R
x
S R x dx
R x
= +
2
2 4
R
R
Rdx R
= =
V d 10: Tm din tch ca mt sinh ra khi quay quanh trc Oy phn parabon ( )
2
0
2
x
y x =
b ct bi ng thng
3
2
y = (xem hnh 6.7.21).
Gii: Ta c
1
2 ,
2
x y x
y
= =
185
185
Hnh 6.7.21
S dng cng thc (6.7.17) ta c:
3
2
0
1
2 2 1
2
S y dy
y
= + =
3
2
0
14
2 2 1
3
y dy
+ =
.
Cui cng ta hy trnh by mt vi v d ng dng vt l ca tch phn xc nh:
V d 11: Lc y gia hai in tch cng du
1 2
, e e t cch nhau mt khong r c cho bi
cng thc:
1 2
2
e e
F
r
= .
Gi s in tch
1
e c t c nh ti gc ta 0. Hy tnh cng ca lc y F sinh ra
do in tch
2
e di chuyn t im M
1
c honh
1
x n
2
M c honh trn
2
x trc Ox.
Gi ( ) A x l cng ca lc y F sinh ra do
2
e di chuyn t
1
M n M c honh x
(Hnh 6.7.22).
Hnh 6.7.22
Cho x mt s gia kh b dx. V dx kh b nn trong on [x, x+dx] c th coi lc y F
khng i v bng
1 2
2
e e
x
. Do cng ca lc y lm cho
2
e di chuyn t x n x+dx l vi
phn cng
1 2
2
e e
dA dx
x
= . V vy cng ca lc y F sn ra khi
2
e di chuyn t
1
M n
2
M l:
2 2 2
1 1 1
1 2
1 2 1 2 2
1 2
1 1 1
A= =
r r r
r r r
e e
dA dx e e e e
x x r r
= =
.
186
186
V d 12: Mt dng in xoay chiu
0
2
sin i I t
T
= +
chy qua mt on mch c in t
thun R. Hy tnh nhit lng Q ta ra trn mch trong thi gian mt chu k T.
Nhit lng ta ra trong thi gian mt chu k T tnh theo cng thc:
T
2
0
Q Ri dt =
T 2
2 2 0
0
0
2
sin
2
RI
Q RI t dt T
T
= + =
.
V d 13: t vo mt on mch mt hiu in th xoay chiu
0
2
sin u U t
T
= . Khi trong
mch c dng in xoay chiu ,
0
2
sin i I t
T
= +
, vi l lch pha gia dng in v
hiu in th. Hy tnh cng ca dng in xoay chiu thc hin trn on mch trong thi
gian mt chu k T.
Cng ca dng in ni trn c tnh theo cng thc:
0 0
0 0
0 0
2 2
sin .sin os
2
T T
U I
A uidt U I t t dt Tc
T T
= = + =
.
6.8 Tch phn suy rng
Khi nh ngha tch phn ( )
b
a
f x dx
ta gi thit rng:
a) on [a,b] hu hn
b) Hm di du tch phn ( ) f x b chn trong on [a,b]. Nu mt trong hai iu kin
trn khng c tha mn th tch phn c gi l tch phn suy rng. Nu iu kin a)
khng c tha mn th tch phn c gi l tch phn suy rng loai 1 (hay tch phn vi
cn v hn). Nu iu kin b) khng c tha mn , tc l hm di du tch phn c gin
on v hn trong [a,b], th tch phn c gi l tch phn suy rng loi 2 (hay tch phn ca
hm khng b chn).
6.8.1 Tch phn suy rng loi 1
6.8.1.1 nh ngha: Gi s hm s y = f(x) xc nh trong khong m [ , ) a + v kh tch
trong mi on hu hn [a,A] vi A>a.
Xt tch phn: ( ) ( )
A
a
A f x dx =
Nu
187
187
lim ( ) lim ( )
A
A A
a
A f x dx
+ +
=
(6.8.1)
tn ti v hu hn th gii hn c gi l tch phn suy rng loi mt ca hm ( ) f x
trong khong [ , ) a + v k hiu l: ( )
a
f x dx
Khi ta cng ni rng tch phn ( )
a
f x dx
hi t v vit:
( )
a
f x dx
= lim ( )
A
A
a
f x dx
+
(6.8.2)
Nu gii hn (6.8.1) khng tn ti hoc v hn th ta ni rng tch phn ( )
a
f x dx
phn k.
Tng t ta c nh ngha:
( ) lim ( )
a a
A
A
f x dx f x dx
=
(6.8.3)
v ( ) lim ( )
A
A
A A
f x dx f x dx
+
=
(6.8.4)
vi A, A l cc bin c lp vi nhau.
Hin nhin c hai tch phn ( )
a
f x dx
v ( )
a
f x dx
vi a R cng hi t th:
( ) f x dx
= ( )
a
f x dx
+ ( )
a
f x dx
+
. (6.8.5)
Khng gim tnh tng qut sau y ta ch cn xt ( )
a
f x dx
.
V d 1: Xt s hi t ca tch phn
1
a
I dx
x
vi a> 0
Gii: Khi 1 , xt tch phn:
1
1 1
1 1 1 1 1
( )
1 1
A
A
a
a
A dx x
x A a
= = =
1
1 1
khi 1
lim ( ) 1
khi 1
+
>
+ <
A
A a
188
188
Khi: 1 = ,
1
( ) ln ln
A
a
A dx A a
x
= =
( ) lim ( ) lim ln ln
A A
A A a
+ +
= = +
Vy tch phn
1
a
dx
x
=
+
Gii: Ta c theo nh ngha:
2 2
1 1
lim
+
=
+ +
A
A
dx dx
x x x x
1 1
lim
1
A A
A
dx dx
x x
+
=
+
1
1
lim ln lim ln ln ln 2
1 1 2
+ +
= = =
+ +
A
A A
x A
x A
.
Do tch phn cho hi t v bng ln2.
V d 3: Tnh tch phn
2 2
2
1
dx
I
x x
Gii: Ta c
2 2 2 2
2 2
lim
1 1
A
A
dx dx
x x x x
+
=
t
1
x
t
= ta c
2
dt
dx
t
= v
1
t
x
= ; nu x =2 th
1
2
t = v x = A th t =
1
A
.
Khi :
1
2 2
1 2 2
2 2 2
lim lim
1 1
1
1
+ +
A A
A A
dx dt
x x
t
t t
( )
2
0 0
2 2
1 1
2 2
1
1 2 3
2 2
1 1
d t
tdt
t t
= =
.
V d 4: Tnh
2
1
dx
I
x
=
+
.
Gii:
0
2 2 2
0
1 1 1
= +
+ + +
dx dx dx
x x x
.
Ta c:
0 0
0
2 2
lim lim arctgx
1 1
= =
+ +
A
A A
A
dx dx
x x
( ) lim arctg
2
A
A
= = .
189
189
2 2 0
0 0
lim lim arctg lim arctg =
1 1 2
A
A
A A A
dx dx
x A
x x
+ + +
= = =
+ +
Vy
2
1
dx
x
=
2
+
2
= .
V d 5: Cho mt im M c khi lng m t ti gc ta ht mt im
1
M c khi lng
1 t cch M mt khong cch x trn trc Ox. Khi lc ht F c xc nh bi cng thc
2
m
F k
x
= , trong k l mt hng s, v cng thc hin khi dch chuyn im M
1
t im
x = n im x = a ( a > > 0) c xc nh bi:
A =
2
1 1
a
m
k dx km
x a
.
Ta ch rng trc tch phn c du v hng ca lc ngc vi hng chuyn ng
ca im M, cng v vy nn cng m. Nu a = + th:
2
m
A k dx
x
= =
m
k
.
Do nu im
1
M ri t v cc n im x = , th lc ht Newton s thc hin mt
cng dng:
m
A k
= ,
n bng th nng tch ly ti im x = . Ngi ta gi n l th nng ca lc ht ca cht
im M ti im x = .
Ta thng gp nhng tch phn suy rng ca nhng hm s m ta khng th biu din
nguyn hm ca n theo nhng hm s cp quen bit. Khi mun bit nhng tch phn
hi t hay phn k, ta cn phi a ra nhng du hiu hi t m khng cn bit nguyn hm
ca n.
nh l 6.8.1 (Tiu chun hi t Cauchy): Tch phn ( )
a
f x dx
hi t khi v ch khi
0
0, > > A a sao cho:
0
( ) ( ) . ,
A A
a a
f x dx f x dx A A A
< >
. (6.8.7)
Chng minh: Xt hm s ( ) ( )
A
a
A f x dx =
hi t khi v
ch khi lim ( )
A
A
+
tn ti v hu hn. Theo tiu chun Cauchy
0
0. A a > > sao cho
( ) ( ) A A <
0
, A A A > ,
hay:
190
190
( ) ( )
A A
a a
f x dx f x dx
<
6.8.1.2 Cc du hiu hi t ca tch phn suy rng loi 1 ca cc hm dng
Gi s ( ) 0 f x vi [a,+ ) x . Khi A > a hm ( ) ( )
A
a
A f x dx =
l hm n iu tng
ca A, nn c gii hn hu hn nu ( ) A b chn trn. T y ta c nh l sau.
nh l 6.8.2 iu kin cn v tch phn suy rng hi t l tch phn ( ) A b chn trn,
tc l L>0 sao cho
( ) A L A a > hay ( )
A
a
f x dx L
A a > . (6.8.8)
nh l 6.8.3 Gi s cc hm f, g kh tch trn mi on [a,A], A > a v 0 ( ) ( ) f x g x
x a . Khi :
a) Nu ( )
a
g x dx
hi t th ( )
a
f x dx
hi t.
b) Nu ( )
a
f x dx
phn k th ( )
a
g x dx
phn k.
Chng minh: a) vi A> a ta c:
( ) ( )
A A
a a
f x dx g x dx
. (6.8.9)
Suy ra lim ( ) lim ( )
A A
A A
a a
f x dx g x dx
+ +
. V vy nu ( )
a
g x dx
hi t, theo nh ngha
lim ( )
A
A
a
g x dx
+
l hu hn, do lim ( )
A
A
a
f x dx
+
cng hu hn v ( )
a
f x dx
hi t .
b) Ngc li nu lim ( )
A
A
a
f x dx
+
= +, theo (6.8.9)
lim ( )
A
A
a
g x dx
+
= +.
Vy tch phn ( )
a
g x dx
phn k.
191
191
H qu: a) nu tn ti cc hng s M > 0 v > 1 sao cho ( )
M
f x
x
0 x a > th
tch phn ( )
a
f x dx
hi t .
b) Nu tn ti hng s M > 0 v 1 sao cho ( )
M
f x
x
phn k .
V d 6: a) Xt s hi t ca tch phn
1
2 3
1
1 1
dx
I
x x
=
+ +
Gii: Do
2
1 x x + > ,
3
3
1 x x + > nn
3 2
2
3
1 1 1
.
1
1
x
x
x
<
+
+
[1,+ ) x .
Tch phn
2
1
dx
x
hi t nn tch phn
1
I hi t .
b) Nghin cu s hi t ca tch phn
2 3
3
2
1
dx
I
x
.
Gii: Hin nhin
3
3
1 1
1
x
x
>
vi x > 2.
Bi v
1
dx
x
cng phn k .
V d 7: Xt s hi t ca tch phn Poisson
2
0
x
e dx
.
Gii: th ca hm di du tch phn
2
x
y e
= l ng cong Gauss, ta c:
2 2 2
1
0 0 1
x x x
e dx e dx e dx
= +
.
Tch phn th nht v phi l tch phn xc nh thng thng, n bng din tch ca
ng cong Gauss trn on [0,1]. Ta hy xt tch phn
2
1
x
e dx
. Hin nhin
2
0
x x
e e
< <
khi x >1 .Ta c:
1 1
1
lim
A
x x
A
e dx e dx
e
+
= =
.
192
192
Bi v tch phn
1
x
e dx
hi t nn tch phn
2
1
x
e dx
hi t.
Ngi ta chng minh c rng
2
0
x
e dx
2
2
= .
nh l 6.8.4 Gi s f(x), g(x) kh tch trn mi on [a,A], A>a v ( ) f x >0, ( ) g x >0 x a .
Ngoi ra gi s:
+
=
( )
l i m
( )
x
f x
k
g x
.
Nu 0 < k < + th cc tch phn suy rng ( )
a
f x dx
v ( )
a
g x dx
hi t.
Nu ( )
a
g x dx
phn k
H qu: Gi s khi x + hm s ( ) f x l v cng b bc 0 > so vi
1
x
, tc l:
( )
lim lim ( )
1
( )
x x
f x
f x x C
x
+ +
= = , (6.8.10)
trong 0 <C < +, C = const
th tch phn ( )
a
f x dx
=
+
.
b) Xt s hi t ca tch phn
2
2
1
1
dx
I
x x
=
+
.
193
193
Gii: a) Ta thy
3
2
1 2
2
1
lim :
1
x
x
x
x
+
+
=1 v
1
1
2
= < nn tch phn
1
I phn k .
b) Ta thy
2
2
1 1
lim :
1
x
x
x x
+
+
=1 v 2 = nn tch phn
2
I hi t.
6.8.1.3 Tch phn suy rng loi 1 ca cc hm c du ty
a, Trc ht ta xt s hi t ca cc tch phn suy rngvi cn v hn, trong hm di
du tch phn c dng tch ca hai hm s, tc l cc tch phn c dng ( ). ( )
a
f x g x dx
.
nh l 6.8.5 (nh l Abel): Gi s cc hm f(x) v g(x) xc nh trong khong [ , ) + sao
cho:
i) Tch phn ( )
a
f x dx
hi t.
ii) Hm g(x) n iu gim v b chn trong khong [ , ) + , tc l 0 L > sao cho
| ( ) | [ , ) g x L x +
Khi tch phn ( ) ( )
a
f x g x dx
hi t.
V d 9: Xt tch phn
2
0
1
sin
1
x
e
x
I dx
x
=
+
Ta thy
2
1
1
arctg |
2 4 4 1
dx
x
x
= = =
+
, cn hm s
2
1
( ) sin
x
g x e
x
= n iu v b chn
bi 1, nn theo du hiu Abel tch phn trn hi t.
nh l 6.8.6 (nh l Dirichlet): Gi s ( ) f x , ( ) g x l cc hm xc nh trong khong [a, +)
sao cho:
i, Hm s kh tch trong mi on hu hn [a,A], a<A v tch phn ( )
A
a
f x dx
b chn,
tc l 0 M > sao cho ( )
A
a
f x dx M
A a > .
ii, Hm ( ) g x n iu v khng khi x +.
Khi tch phn ( ) ( )
a
f x g x dx
hi t.
V d 10: Xt s hi t ca tch phn:
194
194
1
a
sin x
I dx
x
v
2
a
os c x
I dx
x
vi a >0, 0 > .
Gii: Ta thy ( ) sin os osa - cosA
A
A
a
a
A xdx c x c = = =
.
nn ( ) 2 A A a > . Hn na hm
1
( ) g x
x
= vi 0 > l hm n iu v khng
khi x +. Do theo du hiu hi t Dirichlet tch phn
1
I hi t. Tng t tch phn
2
I
cng hi t.
b) S hi t tuyt i v bn hi t
nh l 6.8.7 Nu tch phn ( )
a
f x dx
hi t, th ( )
a
f x dx
hi t.
Chng minh: Theo gi thit tch phn ( )
a
f x dx
<
,
0
A A A > > .
Do ( ) ( )
A A
A A
f x dx f x dx
<
0
A A A > > .
Vy, cng theo nh l 6.8.1 tch phn ( )
a
f x dx
hi t.
nh ngha Nu ( )
a
f x dx
hi t, khi ta ni rng ( )
a
f x dx
hi t tuyt i.
Nu ( )
a
f x dx
.
Hin nhin
2 2
sin 1 x
x x
1 x .
Bi v tch phn
2
1
1
dx
x
hi t nn
2
1
sin x
dx
x
hi t
tuyt i.
195
195
Ch : Nu ( )
a
f x dx
hi t, th cha chc ( )
a
f x dx
hi t. V d sau y minh ha iu
ny.
V d 12 Xt s hi t ca tch phn
a
sin x
dx
x
vi a > 0.
Gii: Trc ht theo nh l Dirichlet tch phn
a
sin x
dx
x
khng hi t. Tht vy do
2
sin
sin
0
x
x
x x
[a,+ ] x .
Mt khc
2
sin x
x
=
1 os2x
2
c
x
nn:
2
a
sin x
dx
x
=
1
2
a
dx
x
1
2
a
os2x c
dx
x
.
Tch phn th nht phn k, tch phn th hai hi t. Vy tch phn
2
a
sin x
dx
x
phn k,
suy ra
a
sin x
dx
x
phn k.
6.8.2 Tch phn suy rng loi 2
6.8.2.1 nh ngha: Gi s ( ) f x xc nh trong khong [a,b), a b < < < + nhng khng
b chn ti b v trn mi on
[ ] , a b , 0 b a < < hm ( ) f x kh tch.
Nu
0
lim ( )
b
a
f x dx
(6.8.11) tn ti v hu hn, th ta gi gii hn hu hn l tch phn
suy rng loi 2 ca hm ( ) f x v k hiu l ( )
b
a
f x dx
.
Khi ta cng ni rng tch phn ( )
b
a
f x dx
hi t v vit:
0
( ) lim ( )
b b
a a
f x dx f x dx
=
. (6.8.12)
196
196
Nu gii hn (6.8.11) khng tn ti hoc v hn th ta ni rng tch phn ( )
b
a
f x dx
phn
k.
Tng t, nu hm ( ) f x xc nh trn khong (a,b] khng b chn ti a v kh tch trn
mi on [ ] , , a b + 0 < < b a th:
( )
b
a
f x dx
=
0
lim ( )
b
a
f x dx
. (6.8.13)
V d 13 Xt s hi t ca tch phn
( )
b
a
dx
b x
vi b>a v 0 > .
Gii: Ta thy
( )
1
b
a
b x
=
( )
1 1
1 1 1
khi 1
1
ln khi 1.
b a
b a
T y
( )
0
lim
b
a
dx
b x
( )
1 1
khi 0 1
1
khi 1
< <
b x
.
Tm li, theo nh ngha, tch phn
( )
b
a
dx
b x
(b>a) hi t khi 0 1 < < , phn k khi
1 (6.8.14)
Tng t
( )
b
a
dx
x a
, vi im k d l b, hi t, iu kin cn v l
0, 0 > > sao cho , tho mn 0 , 0 < < < < th
( )
b
b
f x dx
<
. (6.8.16)
Chng minh: Xt tch phn ( ) = ( )
b
a
f x dx
. tch phn ( )
b
a
f x dx
hi t, theo nh ngha,
cn v l gii hn
0
lim ( )
= <
.
197
197
H qu: Nu ( )
b
a
f x dx
hi t th ( )
b
a
f x dx
hi t.
Tng t nh vi tch phn suy rng loi 1 ta cng c nh ngha sau. Nu ( )
b
a
f x dx
hi
t, khi ta ni rng tch phn ( )
b
a
f x dx
hi t tuyt i.
6.8.2.2 Cc du hiu hi t
nh l 6.8.9 Gi s
[ ) 0 ( ) ( ), , f x g x x a b v cc hm ( ) f x v ( ) g x khng b chn ti
b. Khi :
i, Nu tch phn ( )
b
a
g x dx
hi t, th ( )
b
a
f x dx
cng hi t.
ii, Nu tch phn ( )
b
a
f x dx
cng phn k.
Trong thc t ta thng s dng hai du hiu sau m v thc cht n l cc h qu ca
nh l 7.
H qu 1: i, Nu 0 M > v 0 1 < < sao cho:
( )
( )
M
f x
b x
hi t.
ii, Nu 0 M > v 1 sao cho
( )
( )
M
f x
b x
phn k.
H qu 2: Nu
( )
( )
0 0
( )
lim lim ( ) 0
1 x b x b
f x
b x f x c
b x
= = >
. (6.8.19)
Khi ( )
b
a
f x dx
.
Gii: Hm s di du tch phn khng b chn khi x = 1.
Hin nhin
4
1
1
1
x
x
x
vi [0,1) x .
Bi v tch phn
1
0
1
1
dx
x
hi t nn tch phn
1
I hi t.
b) Xt s hi t ca tch phn
( )
1
2 2
0
sin 1
dx
I
x
=
.
Gii: Ta thy
( )
2 2
1 1
[0,1)
sin 1 (1 )
x
x x
>
nn tch phn
2
I phn k.
c) Xt s hi t ca tch phn
1
3 4
2
0
1
=
dx
I
x
.
Gii: Hm s di du tch phn khng b chn khi x = 1.
Ta thy ( ) f x =
( )
4 4 1
4
1
1 1
1
+
dx
x x
x
.
Mt khc
( )
1
1
0 4
1
1
dx
x
hi t, nn
3
I hi t.
V d 15: Xt s hi t ca tch phn
1
0
cos
=
x
dx
I
e x
.
Gii: Hm di du tch phn khng b chn khi x = 0.
Bi v os
x
xe e c x vi x(0,1], nn
1 1
cos
x
e x xe
vi x(0,1].
Do tch phn
1
0
dx
xe
vi 0<a<1.
Gii: Ta thy tch phn I c im k d l 0 v c cn v hn. xt s hi t ca tch
phn trn ta vit tch phn I thnh tng ca hai tch phn:
I =
1 1
0
1
a
x
dx
x
1
1 2
1
1
a
x
dx I I
x
+ = +
+
199
199
Ta thy
1
0
1
1
lim 1
1
+
+
=
a
x
a
x
x
x
v 1 1 = < a nn tch phn
1
I hi t.
Mt khc
1
2
1
lim lim 1
1
1
a
x x
a
x
x
x
x
x
+ +
+
= =
+
v do a <1, 2 1 a = > , nn
2
I hi t. Vy tch phn
I hi t.
V d 17: Xt s hi t ca tch phn:
1
0
p x
I x e dx
vi 0 < p <1.
Gii: Ta thy tch phn I c im k d l 0 v c cn v hn. xt s hi t ta hy phn
tch tch phn I thnh tng ca hai tch phn:
1
1 1
0 1
p x x p
I x e dx e x dx
= +
=
1 2
I I + .
Do
1
1 1
0 0
1
lim lim 1
1
+ +
= =
p x
p x p
x x
p
x e
x e x
x
v 1 = p , 0 1 < < nn tch phn
1
I hi t.
Mt khc do
1 1
lim lim 0
1
p x p
x
x x
x e x
e
x
+ +
= = nu 1 > nn
2
I hi t. Do tch phn I
hi t.
V d 18: Xt s hi t ca tch phn ( )
1
1
1
0
1
b
a
I x x dx .
Vi a<1 tch phn c im k d 0, vi b<1 tch phn c im k d l 1. Phn tch tch
phn trn thnh tng hai tch phn , chng hn:
1
1 1 2
1 0 0
2
= +
Bi v hm di du tch phn khi 0 x l v cng ln bc 1a, nn tch phn th nht
tn ti ch vi iu kin 1a<1, tc a>0. tng t, tch phn th hai tn ti vi b>0. Nh vy
tch phn trn hi t trong v ch trong trng hp nu ng thi a>0 v b>0.
6.8.3 Thay bin s trong tch phn suy rng
Ta thy rng cc quy tc thay bin s trong tch phn xc nh thng thng vn cn
ng i vi nhng tch phn suy rng hi t. V d nh tnh tch phn:
200
200
2
0
x
xe dx ta a vo bin mi x = t . Ta c:
( )
2
0 0 0
1 1 1 1
0 1
2 2 2 2
+
= = = =
x t t
xe dx e dt e .
By gi ta ta hy xt s hi t ca cc tch phn Frenel
2
1
0
sin( ) F x dx
v
2
2
0
os( ) F c x dx
S dng php i bin
2
t x = , ta c:
1
F =
0
1 sin
2
t
dt
t
v
2
F =
0
1 os
2
c t
dt
t
p dng tiu chun Dirichlet ta thy tch phn
1
F ,
2
F hi t. Nhng tch phn Frenel
chng t rng tch phn suy rng c th hi t ngay c trong trng hp hm di du tch
phn khng tin ti khng khi + x .
6.9 Bi tp chng 6
6.1 Tnh cc tch phn sau bng cch lp tng tch phn v chuyn qua gii hn.
1,
2
2
-1
x dx 2,
1
0
x
a dx
3,
2
a
b
dx
x
(0<a<b) 4,
a
b
m
x dx
(0<a<b), 1 m .
6.2 S dng cng thc Newton - Leibnitz, tnh cc tch phn sau
1,
2
0
1 2sin
dx
x
2,
2 1
2 2
0
n
a
n
n
x dx
a x
(a>0, nN).
6.3 Hy gii thch ti sao vic ng dng hnh thc cng thc Newton Leibnitz s dn n
kt qu khng ng i vi cc tch phn sau:
1,
2
-2
dx
x
2,
1
-1
1
arctg
d
dx
dx x
.
6.4 Tm cc gii hn sau:
1,
1 1 1
lim ......
1 2
+ + +
+ + +
n
n n n n
2,
( )
2 2 2 2
2
1 1 1 1
lim ......
0 1 4
1
+ + + +
n
n n n
n n
201
201
3,
1
1 2 3 ......
lim
n
n
n
+
+ + +
, trong l s thc bt k ln hn 1.
6.5 Chng minh rng:
! 1
lim
2
n
n
n
n
n
= .
6.6 Tnh cc tch phn sau bng cch i bin s:
1,
2
0
sinx
1 os
x
dx
c x
2,
1 2
4
1
2
1
1
+
+
x
dx
x
.
6.7 Chng minh rng nu ( ) f x lin tc trn [0,1] th:
1,
2 2
0 0
(sin ) (cos ) f x dx f x dx
=
2,
2
0 0
(sin ) (sin )
2
xf x dx f x dx
=
.
6.8 Chng minh rng nu ( ) f x lin tc trn on [a,b] th ta c:
1, ( ) ( )
b b
a a
f x dx f a b x dx = +
2,
( )
( )
( )
1
0
+
=
b
x a b a x
a
f dx b a f dx
6.9 Gi s ( ) f x lin tc trn on [a,a]. Chng minh rng:
0
2 ( ) , nu ( ) l hm chn
( )
0 nu ( ) l hm l
a
a
a
f x dx f x
f x dx
f x
6.10 Tnh cc tch phn sau:
1,
2 2
1
1
x tg x
xe dx
2,
2
1
2
1 1
sin x dx
x x
3,
4
1
3
1
os2x
x
x e c dx
.
6.11 Chng t rng nu
( ) x
f l hm lin tc, tun hon chu k T th:
0
( ) ( )
a T T
a
f x dx f x dx
+
=
a .
6.12 Tnh tch phn:
100
0
1 os2 I c xdx
.
6.13 Tnh cc tch phn sau phng php tch phn tng phn:
1,
2
1
cos(ln )
e
x dx
2,
1
ln
e
e
x dx
202
202
3,
2
0
( sin ) x x dx
4,
0
*
1
,
n x
x e dx n N
6.14 Tnh cc tch phn:
1,
6
7 4
0
cos 3 sin 6 t tdt
2,
1
2 2
0
1 x x dx
3,
1 3
2 2
2
0
(1 ) x x dx
.
6.15 Tnh cc vi phn:
1,
2
2
0
1
x
d
t dt
dx
+
2,
os
2
sin
os( )
c x
x
d
c t dt
dx
.
6.16 Tm cc gii hn sau:
1,
2
0
0
cos
lim
x
x
x dx
x
2,
2
0
2
(arctg )
lim
1
x
x
x dx
x
+
+
.
6.17 Chng minh rng:
2 2
0
lim 0
x
x t
x
e e dt
+
=
.
6.18 Hy xc nh du ca cc tch phn sau (khng cn tnh cc kt qu c th ca tch
phn):
1,
1
2
1
2
ln x xdx
2,
2
0
sin x xdx
3,
2
0
sin x
dx
x
.
6.19 Khng tnh tch phn, hy so snh cc tch phn sau:
1,
2
1
0
sin I xdx
,
2
2
0
I xdx
,
2
3
0
2x
I dx
2,
1
4
0
x
I e dx =
, ( )
1
5
0
1 I x dx = +
.
6.20 Chng minh cc bt ng thc:
1,
10
3
0
5
16 6
xdx
x
<
+
2,
2
2 1
2
4
0
2 2
x x
e e dx e
<
.
203
203
6.21 Chng minh cc ng thc sau:
1,
1 n
0
lim 0
1
n
x
dx
x
=
+
2,
2
n
0
lim sin 0
n
xdx
.
6.22 Tnh gn ng tch phn:
1
0
1
dx
I
x
=
+
(n = 8).
Theo cng thc hnh thang, Simpson v nh gi phn d.
6.23 Tnh gn ng tch phn:
1
3
0
1
dx
I
x
=
+
( n=12 ).
Theo cng thc hnh thang , Simpson v nh gi phn d.
6.24 Tnh din tch ca hnh gii hn bi ng cong sau cho trong h ta vung gc:
2
2
4
1
x
y h
b
=
, y = 0 vi h > 0 , b > 0.
6.25 Tnh din tch gii hn bi ng cong cho di dng tham s:
( ) ost+tsint x a c = , ( ) sin ost y t tc = , 0 2 t .
6.26 Tnh din tch ca ng cho trong ta cc ( ) 1 os r a c = + ( hnh qu tim ), r, l
cc ta cc.
6.27 Bng cch a phng trnh v dng tham s, hy tnh din tch gii hn bi ng
Astroit:
2 2 2
3 3 3
x y a + = .
6.28 Tnh di ng cong cho di dng phng trnh hin:
( )
2
1
ln 1
4 2
x
y x x e = .
6.29 Tnh di ng cong cho di dng tham s:
( ) ost+tsint x a c = , ( ) sin ost y a t tc = , 0 2 t .
6.30 Tnh di cung cho trong ta cc:
m
. r a e
= ( ) 0, 0 m r a > < .
6.31 Tnh di cung cho trong ta cc:
3
sin
3
r a
= .
204
204
6.32 Tnh di cung ca ng Astroit:
2 2 2
3 3 3
x y a + = .
6.33 Tnh th tch vt th trn xoay c to ra khi quay min phng gii hn cc ng sau:
1,
x
y e
= , y = 0 ( ) 0 x < +
a, Quanh trc Ox
b, Quanh trc Oy.
2)
2 2 2
x xy y a + = quanh trc Ox.
6.34 Tnh th tch vt th trn xoay khi quay min phng gii hn bi ng:
3 3
asin , cos x t y b t = = ( 0 2 t )
1, Quanh trc Ox
2, Quanh trc Oy.
6.35 Tnh din tch mt trn xoay khi quay cc ng cong sau:
1,
3
y x = ( ) 0 1 x quanh trc Ox.
2, ( )
2
2
9 3 y x x = ( ) 0 3 x quanh trc Ox.
3, ( ) sin x a t t = , ( ) 1 ost y a c = , 0 2 t quanh trc Oy
4,
3
cos x a t = ,
3
cos x a t = (Astroit) quanh trc Ox.
6.36 Tnh cc tch phn sau:
1,
4
0
1
xdx
x
2,
( )
1
0
1
dx
x
( ) 0 >
3,
1
2
0
1
dx
x
4,
1
2
0
ln
dx
x x
.
6.37 Xt s hi t hay phn k ca tch phn sau:
1,
( )
2
exp -x dx
2,
4
1
1
dx
x
3,
2 2
0
1 sin
xdx
x x
4,
1
3
4
0
1
dx
x
.
6.38 Tnh cc tch phn:
1,
0
x
xe dx
2,
0
osbx
ax
e c dx
(a>0)
6.39 Kho st s hi t ca cc tch phn:
205
205
1,
0
osax
1
p
c dx
x
2,
0
sinx
p q
dx
x x
( ) , 0 p q
6.40 Xt s hi t tuyt i v bn hi t ca cc tch phn sau:
1,
0
sinx
dx
x
2,
0
x osx
100
c
dx
x
6.41 Xt s hi t tuyt i v bn hi t ca cc tch phn sau:
1,
1
cosx
dx
x
vi 0 > 2,
1
sinx
dx
x
vi >0.
206
206
Chng 7
Hm s lin tc trong
n
R
7.1 Tp hp trong
n
R
7.1.1 Khong cch trong
n
R
a) Khong cch gia hai im trong
n
R
Cho khng gian
n
R v im M
n
R . Nu
1 2 n
, ,..., x x x l cc to ca im M trong h
to Descartes vung gc, ta thng vit
1 2 n
( , ,..., ) M x x x
Cho
n
R v mt hm s
n n
: R R R. Ta ni rng l khong cch trong
n
R nu
tho mn cc tnh cht sau:
i) ( ) 0 M, N
n
R M, N
ii) ( )= ( ) M, N N,M
n
R M, N
iii) ( ) ( )+ ( ) M, P M, N N, P M, N, P
n
R
Gi s
1 2 n
( , ,..., ) M x x x v
1 2 n
( , ,..., ) N y y y l hai im trong
n
R . Khong cch gia hai
im M,N c cho bi cng thc:
1
n
2
2
i=1
( )= ( )
i i
M, N x y (7.1.1)
C th chng minh c rng khong cch cho bi cng thc (7.1.1) tho mn 3 tnh
cht ni trn. Tht vy tnh cht i) v ii) hin nhin c tho mn. Ta chng minh tnh cht
iii). Gi s
n
1 2 n
( , ,..., ) R P z z z , ta c theo cng thc (7.1.1):
n n
2 2
2
i=1 i=1
( )= ( ) ( ) = +
i i i i i i
M, P x z x y y z
n
2
i=1
( )
i i i i
x y y z +
n n n
2 2
i=1 i=1 i=1
2
i i i i i i i i
x y x y y z y z = + +
1 1
n n n n
2 2
2 2 2 2
i=1 i=1 i=1 i=1
2
i i i i i i i i
x y x y z y y z
+ +
theo cng thc (7.1.1)
207
207
[ ]
2 2
2
( )+2 ( ). ( )+ ( )
= ( )+ ( )
= M, N M, N N,P N, P
M, N N, P
suy ra: ( ) ( )+ ( ) M, P M, N N, P .
V d nh khong cch gia nhng im M(1,0,1) v N(2,1,0) trong khng gian
3
R
l:
2 2 2
(1 2) (0 1) (1 0) 3 = + + = .
b) Khong cch gia hai tp hp
Cho
n
, , R A,B A B . Ta gi s:
{ } ( )=inf ( , ); , A, B x y x A y B (7.1.2)
l khong cch gia hai tp hp A v B. T nh ngha ta thy ( ) 0 A, B , ( )= ( ). A,B B, A
Hin nhin nu A B th (A,B)=0. Tuy nhin c nhng trng hp A B , nhng
(A,B)=0. V d nh =( , 0), =(0,+ ) A B , ta thy = A B v (A,B)=0. Tht vy:
{ } 0 ( )=inf ( , ); A, B x y x A, y B
*
*
1 1 1 1
inf ( , ); , ,
2
inf , 0
= =
N
N
A B n
n n n n
n
n
c) ng knh ca tp hp
Cho
n
, R A A . ng knh ca tp hp A l s:
{ } ( )=sup ( , ); , A x y x A y A . (7.1.3)
Nu A l tp hp mt im th ( )=0 A .
V d nh ng knh ca khong (1,1) l 2. Gi s
n
, R A A . Ta ni rng A l
tp hp b chn nu ( ) R A , ni cch khc tp A c gi l b chn nu nh A c cha
trong mt hnh cu no .
7.1.2 Ln cn ca mt im
a) - ln cn
Cho
n
0
R M . Ngi ta gi -ln cn ca im
0
M , k hiu l
0
O ( )
M , l tp hp tt
c nhng im
n
R M sao cho khong cch t M ti
0
M b hn , tc l:
{ }
n
0 0
O ( ) ; ( , )
= < R M M M M .
V d 1 a) Vi n=1. Cho
1
0
R x . Cc im x sao cho
208
208
0 0 0 0
( , ) x x x x x x x = < < < + .
Vy
0
O ( ) x
l khong ( )
0 0
, x x +
b) Vi n=2. Cho
2
0 0 0
( , ) R M x y , xt cc im M(x,y) sao cho
( )
2
2
0 0 0
( , )= ( ) + < M M x x y y
( )
2
2 2
0 0
( ) x x y y + < .
Vy
0
O ( )
M l hnh trn tm M
0
(x
0
,y
0
) bn knh .
c) Vi n=3. Cho
3
0 0 0 0
( , , ) R M x y z , xt cc im M(x.y.z) sao cho
( )
2
2 2
0 0 0 0
( , )= ( ) ( ) + + < M M x x y y z z
( )
2
2 2 2
0 0 0
( ) ( ) x x y y z z + + < .
Vy
0
O ( )
M l hnh cu tm
0
M bn knh .
b) Ln cn ca mt im
Ta gi ln cn ca mt im
0
M l mi tp hp cha mt - ln cn no ca
0
M , tc
l tp con
n
U R l ln cn ca im
0
M nu:
0 > sao cho
0
O (M )
M M , ( ) k k (7.2.1).
hay tng ng vi
k
0
( , ) < M M , ( ) k k (7.2.1),
tc l:
( )
1
2
2
k
i i0
1
=
<
n
i
x x , ( ) k k (7.2.1).
Khi ta vit:
k
0
lim
+
=
k
M M hay
k
0
M M khi k +
212
212
nh l 7.2.1 Dy
( ) { }
k k k k
1 2 n
, ,..., M x x x hi t ti
0 10 20 n0
( , ,..., ) M x x x khi v ch khi dy cc
thnh phn
{ }
k
1
, x
{ } { }
k k
2 n
,..., x x hi t ti
10 20 n0
, ,..., x x x tng ng.
Chng minh;
Do
{ }
k
0
M M nn: 0, ( ) > k sao cho
k 2 k 2 k 2
1 10 2 20 n n0
( ) ( ) ... ( ) + + + < x x x x x x , ( ) k k (7.2.2)
Cho nn:
k
1 10
k
2 20
k
n n0
.....................
<
<
<
x x
x x
x x
( ) k k .
T y suy ra
{ } { } { }
k k k
1 10 2 20 n n0
, ,..., x x x x x x khi k+.
Bn c t chng minh phn ngc li.
7.2.2 Dy c bn
Dy
{ }
k n
R M c gi l dy c bn (hay Cauchy) nu:
k p
k,p
lim ( , ) 0
+
= M M (7.2.3)
tc l 0, ( ) > k sao cho
k p
( , ) , ( ) < M M k, p k (7.2.4)
nh l 7.2.2 dy
{ }
k
M hi t, iu kin cn v l n l dy c bn.
Chng minh
a) iu kin cn
Gi s dy
{ }
k
M hi t ti
0
M , ta hy chng minh n l dy c bn.
Tht vy, theo gi thit:
0, ( ) > k >0 sao cho
k
0
( , )
2
< M M , ( ) k k ,
T y suy ra:
k p k p
0 0
( , ) ( , ) ( , ) ,
2 2
+ < + = M M M M M M
( ) k, p k . Vy dy
{ }
k
M l dy c bn.
b) iu kin :
213
213
Gi s dy
{ }
k
M l dy c bn, ta phi chng minh n hi t.
Tht vy, do
{ }
k
M l dy c bn, nn:
0, ( ) > k >0 sao cho
k p
( , ) , ( ) < M M k, p k hay:
k p 2 k p 2 k p 2
1 1 2 2 n n
( ) ( ) ... ( ) + + + < x x x x x x , ( ) k, p k .
T y suy ra:
k p
1 1
k p
2 2
k p
n n
.....................
x x
x x
x x
<
<
<
, ( ) k, p k ,
tc l cc dy
{ } { } { }
k k k
1 2 n
, ,..., x x x l cc dy c bn. Theo nh l Cauchy cc dy trn
hi t, nn tn ti:
k k k
10 1 20 2 n0 n
k k k
lim , lim ,..., lim x x x x x x
= = = v do :
( )
k k k k
1 2 n 0 10 20 n0
M , ,..., M ( , ,..., ) x x x x x x .
V d 7 Xt dy cc im:
2
k
2
1 k
M ,
1+k 1+k
, k=1,2,...,n
Ta thy dy
k
0
M M (0,1) , bi v:
k
0 2 2 2
1 1
( , ) 0
(1+ ) (1+ )
= + M M
k k
khi + k .
7.2.3 Nguyn l Canto
Dy hnh cu ng
{ }
n
O R
k
gi l tht dn nu:
+1
O O , 1
k k
k (7.2.5)
v cc bn knh 0
k
r khi + k . Tng t nh trong
1
R , ta c cc nh l sau:
nh l 7.2.3 (Nguyn l Canto):
Mi dy hnh cu ng tht dn u c mt im chung duy nht.
nh l 7.2.4 (Bolzano-Weierstrass)
Mi dy b chn u cha mt dy con hi t.
7.2.4 Ch
214
214
Trong l thuyt t p trn
n
R ta c cc khng nh sau (Xem [2]):
Mnh 1 im M l im t ca tp hp
n
R A khi v ch khi trong A c mt dy im
phn bit
k
M hi t ti M khi + k .
Mnh 2 Tp
n
R A l tp ng khi v ch khi mi dy
{ }
,
k k
M A M M khi
+ k th M A.
7.2.5 Tp hp compact
Tp
n
R A c gi l tp compact nu mi dy
{ }
k
M trong A u cha mt dy con
{ }
k
M hi t ti mt im thuc A.
Tng t nh trong
1
R , ta cng c nh l sau:
nh l 7.2.5 Tp
n
R A l compact khi v ch khi A ng v b chn.
7.2.6 nh ngha hm nhiu bin s
Cho khng gian Euclide n chiu
n
R v tp hp
n
D R . Gi nh x:
f:DR
xc nh bi:
( ) , ,...,
1 2 n
x= x x x D , ,..., )
1 2 n
u=f(x)=f(x x x R
l hm s ca n bin s xc nh trn D. Tp hp D c gi l tp xc nh (hay l min
xc nh) ca hm s f v , ,...,
1 2 n
x x x c gi l cc bin s c lp.
Nu xem , ,...,
1 2 n
x x x l cc to ca mt im no
n
R M trong h to
Descarter vung gc th ta c th vit u=f(M).
Trong trng hp n=2 hay n=3 ta c hm hai hay ba bin s v thng c k hiu l z =
f(x,y) hay u = f(x,y,z).
7.2.7 Tp xc nh ca hm nhiu bin s
Nu hm u c cho bi biu thc u=f(M) (m khng c ch g thm v tp xc nh
ca n) th tp xc nh ca hm u c hiu l tp hp nhng im M sao cho biu thc f(M)
c ngha.
V d 8: Hm s 1- - 4
2 2
u= x y xc nh khi 4 1
2 2
x + y hay 1
1
4
2
2
y
x + . Min xc nh ca
hm s l min c gii hn bi elip vi cc bn trc a=1, b=
1
2
(k c bin, xem hnh
7.2.1).
215
215
Hnh 7.2.1 Hnh 7.2.2
V d 9: Hm s 1
9 4
2 2
x y
u= - + xc nh khi 1 0
9 4
2 2
x y
- + 1
9 4
2 2
x y
. Min xc nh
ca hm s l min gia hai nhnh ca hypebon vi cc bn trc a=3, b=2 (Xem hnh 7.2.2).
V d 10: Hm s
1
2 2
u=
x y +
xc nh khi 0
2 2
x y + . Min xc nh l ton b mt phng
tr gc to .
V d 11: Hm s u=ln(x+y) xc nh khi x+y > 0. Vy min xc nh ca hm s l min
nm pha trn ng thng y=x (xem hnh 7.2.3)
Hnh 7.2.3 Hnh 7.2.4
V d 12: Hm s arcsin
y
u=
x
xc nh khi 1,
y
x 0
x
. Vy min xc nh ca hm s l
mt phn mt phng nm gia cc ng thng y= x tr ra gc to (xem hnh 7.2.4).
7.2.8 ng mc v mt mc
Cho hm u = f(x,y). Ta gi tp hp nhng im ca min xc nh ca hm s sao cho ti
hm s c gi tr khng i c l ng mc ca hm s. Phng trnh ca ng mc ng
vi gi tr u = c l:
f(x,y) = c (7.2.5).
Tng t nh vy, i vi hm ba bin s c lp ta c khi nim mt mc.
216
216
Mt mc ca hm s u = f(x,y,z) l mt mt trong khng gian Oxyz, m trn hm s
c gi tr khng i c. Phng trnh ca mt mc ng vi gi tr u = c l:
f(x,y,z) = c. (7.2.6).
V d 13: Tm ng mc ca cc hm s sau:
a)
2 2
2 2
y
=1
x
u
a b
.
Phng trnh ng mc u = c 1
2 2
2 2
x y
c
a b
+ = . ng mc l ng elip khi c <1, l
gc to khi c = 1.
b)
2
y
u=
x
Phng trnh ng mc u=c
2
y
x
=c hay y=c
2
x . ng mc l mt parabol vi mi
gi tr c.
c) u = y2
2
x .
Phng trnh ng mc u = c y = c+2
2
x . Vy vi mi c ng mc l cc parabol
c ng trc i xng l trc Oy v c nh ti im (O,c).
7.3 Gii hn ca hm s trong
n
R
d hnh dung ta hy xt gii hn ca hm hai bin s. Mi kt qu c m rng cho
hm c s bin nhiu hn.
7.3.1 Gii hn ca hm s ti mt im
nh ngha 1: Gi s
2
D R v f:DR, , )
0 0 0
M (x y l im t ca tp D. Ta ni rng hm
f(x,y) c gii hn l ti
0
M v vit:
( , ) , )
lim
0 0
x y (x y
f(x,y)=l
hay lim
0
M M
f(M)=l
nu 0, 0 > > sao cho ( ) D M x,y tho mn ( )
0
M,M < th
( ) - < f M l (7.3.1)
nh ngha trn tng ng vi nh ngha sau.
nh ngha 2: Hm z = f(M) c gii hn l khi
0
M M nu vi mi dy im ( )
n n n
M x ,y
(khc
0
M ) thuc ln cn V ca im
0
M dn n
0
M ta u c:
lim (
n n
n
f x ,y )=l
. (7.3.2)
Khi ta vit
( , ) , )
lim (
0 0
x y (x y
f x,y)=l
hay lim (
0
0
x x
y y
f x,y)=l
.
217
217
Ta cn gi gii hn trn l gii hn kp hay l gii hn theo tp hp cc bin.
Ch : Khi nim gii hn v hn cng c nh ngha tng t nh i vi hm mt
bin s. Chng hn:
(
2 2
1
f x,y)=
x y
+
+
khi ( ) (0, 0) x,y .
V d 1: Tm lim (
(x,y) (0,0)
f x,y)
vi (
2 2
xy
f x,y)=
x y +
.
Gii: Hm s c xc nh trn { }
2
\ (0,0) R .
V:
( ( ) (0, 0)
2 2
x y
f x,y) y x,y
x y
=
+
,
nn:
0 0
0 0
0 lim ( lim 0
x x
y y
f x,y) y
= ,
do :
0
0
lim ( 0
x
y
f x,y)= .
V d 2: Tm
0
0
lim ( ) = 0
x
y
f x,y vi ( )
2 2
xy
f x,y =
x y +
.
Nu cho (x,y) (0,0) theo phng ca ng thng y = kx, ta c:
( )
1
2
k
f x,kx =
+k
khi x 0.
Do
0
lim ( )
1
2
x
k
f x,kx =
+k
.
Khi k khc nhau, (x,y)(0,0) theo phng khc nhau, f(x,y) dn ti nhng gii hn khc
nhau. Do gii hn trn khng tn ti.
7.3.2 Gii hn lp
Cho hm z = f(x,y) xc nh trn tp
2
D R .
Vi y c nh, gi:
{ }
1
D ;( ) D x x, y = R .
Gi s
0
x l im t ca tp
1
D v xt gii hn lim ( )
0
x x
f x,y
. R rng gii hn ny ph
thuc vo y, k hiu:
( ) lim ( )
0
x x
g y = f x,y
.
218
218
Gi
2
D ={y R |gii hn lim ( )
0
x x
f x,y
tn ti}. Gi s
0
y l im t ca
2
D . Ta xt tip
gii hn:
lim ( ) lim lim ( )
0 0 0
y y y y x x
g y = f x,y
(7.3.3)
Hon ton tng t, ta c th xt gii hn:
lim lim ( )
0 0
x x y y
f x,y
. (7.3.4)
Ta gi cc gii hn (7.3.3) v (7.3.4) nu chng tn ti l gii hn lp ca hm f ti
( )
0 0
x , y .
V d 3: Xt hm s
2 2
sin (cos 1)
( )
1
x y+
z=f x,y =
x y + +
.
Tm
0 0
limlim ( )
y x
f x,y
v
0 0
limlim ( )
x y
f x,y
.
y 0 ta c
0
lim ( ) = 0
x
f x,y
, suy ra
0 0
limlim ( )
y x
f x,y
=0.
Mt khc x 0,
2 2 2
0 0
sinx(cosy+1) 2sinx
limf(x,y)=lim
1 x y 1+x
y y
=
+ +
suy ra:
0 0
limlim ( )
x y
f x,y
=
0
2sin
lim 0
1
2
x
x
+x
= .
Ta thy trong trng hp ny hai gii hn lp tn ti v bng nhau.
V d 4: Tm gii hn lp ca hm s:
cos
( )
2
x+y y
f x,y =
x+y
ti (x,y)=(0,0).
x 0, ta c
0 0
cos 1
lim ( ) lim
2 2
y y
x+y y
f x,y =
x+y
= ,
suy ra
0 0
limlim ( )
x y
f x,y
=
1
2
.
Mt khc, y 0 ta c
0
lim ( ) cos
x
f x,y = y
, suy ra:
0 0 0
limlim ( ) limcos 1
y x y
f x,y = y
= .
Trong trng hp ny, cc gii hn lp tn ti nhng khng bng nhau.
7.3.3 Quan h gia gii hn theo tp hp cc bin v cc gii hn lp
219
219
nh l 7.3.1 Cho hm z = f(x,y) xc nh trn tp hp D v ( )
0 0
x ,y l im t ca D. Gi s
tn ti gii hn
( ) ( )
lim ( )
0 0
x,y x ,y
l f x,y
= . Khi nu tn ti gii hn lp no ca hm s ti
( )
0 0
, x y th gii hn cng bng l .
Chng minh: Gi s tn ti gii hn
0 0
' lim lim ( )
x x y y
l f x,y
= (7.3.5)
Ta hy chng minh ' l l = .
t
0
( )= lim ( )
y y
F x f x, y
(7.3.6).
Khi theo gi thit (7.3.5) ta c:
0
limF(x)= '
x x
l
(7.3.7)
Bi v
( )
0 0
(x,y) x ,y
lim f(x,y)=l
(7.3.8)
nn 0, 0 > sao cho ( ) x,y tho mn
2 2
0 0
( ) ( ) + < x x y y th
( , ) < f x y l (7.3.9).
Trong (7.3.9) cho
0
y y ta c:
lim ( , )
0
y y
f x y l R x
tho mn
0
0< x-x < , tc l: R x sao cho 0<
0
x - x < tho mn
( ) F x l (7.3.10)
Trong (7.3.10) cho
0
x x , ta c ' 0 > l l . Do l tu nn ' = l l .
7.3.1 Ch
a) S tn ti cc gii hn lp k c khi chng bng nhau khng suy ra c s tn ti gii
hn ca hm theo tp hp cc bin.
V d 5: Xt hm s ( )
=
x y
f x,y
x+y
.
Ta thy
0
lim ( ) = 1
x
f x,y
0 0
limlim ( ) = 1
y x
f x,y
v
0
lim ( ) =1
y
f x,y
0 0
limlim ( ) =1
x y
f x,y
.
By gi ta xt gii hn
( )
lim ( )
(x,y) 0,0
f x,y
.
Trc ht ta thy ( )
n n
1
, ( , 0) (0, 0)
n
x y = khi n + th
1
( , 0) 1 khi f n
n
+.
220
220
Mt khc dy ( )
n n
1
' , ' (0, )
n
x y = (0, 0) khi n + , nhng
1
f (0, ) 1
n
. Vy gii hn
theo tp hp cc bin
( )
lim ( )
(x,y) 0,0
f x,y
khng tn ti.
b) S tn ti gii hn theo tp hp cc bin khng suy ra c s tn ti cc gii hn lp.
V d 6: Cho hm
1
( ) ( )sin f x,y = x+y
xy
.
Do
1
0, 0 ( )sin x,y x+y
xy
0 x+y x y + khi ( , ) (0, 0) x y .
Suy ra
( , ) (0,0)
lim ( ) 0
x y
f x,y =
.
a) Ta thy vi dy
1 1
( , ) (0, 0) khi
k
z = k +
k k
, dy tng ng:
1 1
( , ) 0 0 khi
k
z f k
k k
= = + .
Mt khc vi dy
2 1
( ) , ) (0, 0) khi
k k
x' ,y' =( k +
k k
, nhng dy tng ng:
3
2 1 3 3
( , )
5
5 5
2
k
2
k
z' f
k k
k
= = = khi + k .
Vy hm s khng c gii hn khi ( , ) (0, 0) x y .
b) D dng thy
0 0 0
limlim ( ) lim( 1) 1
y x y
f x,y
= = ,
0 0 0
limlim ( ) lim1 1
x y x
f x, y
= = .
V d 8: Tm gii hn khi (x,y) (0,0) ca hm s
arctg
y
z x
x
= .
a) Ta c 0 arctg 0
2
y
z x x
x
= < khi ( ) (0, 0) x, y . Vy
(x,y) (0,0)
lim =0 z
b) D thy
0 0 0
limlim =lim0 0
y x y
z
= v
0 0 0
limlim =lim0 0
x y y
z
= .
221
221
V d 9: Tm gii hn khi (x,y)(0,0) ca hm s
3 3
2 2
x +y
z=
x +y
.
a)
3 3 3 3
2 2 2 2
x +y x y
z
x +y x +y
+
=
3 3
2 2 2 2
x y
x +y x +y
= + 0 x y + khi ( ) (0, 0) x,y .
Vy
(x,y) (0,0)
lim 0 z
= .
b) D thy
0 0 0
limlim lim 0
y x y
z y
= = v
0 0 0
limlim lim 0
x y x
z x
= = .
V d 10: Tm gii hn khi (x,y)(0,0) ca hm s
1
(1 cos =
2 2
2
+x +y
z y)
y
.
a) Ta thy
2
2(1 )sin
2 2
2
y
+x +y
2
z
y
= , nn
(x,y) (0,0)
1 1
lim 2.
4 2
z
= = .
b) D thy
2
2
0 0 0
1+
limlim lim (1 cos )
y x y
y
z y
y
= =
2 2
2
0
2(1+ )sin
1 1
2
lim 2.
4 2
y
y
y
y
= =
v
2
0 0 0
1 1
limlim lim
2 2
x y x
x
+
= = .
7.4 Hm s nhiu bin s lin tc
7.4.1 Hm s lin tc ti mt im
Gi s
2
R D v : R f D .
nh ngha 1: Hm s f(x,y) gi l lin tc (theo tp hp cc bin) ti
0 0 0
( , ) M x y D nu
>0, >0 sao cho M D m
0
( , )< M M th
0
( ) ( ) < f M f M (7.4.1)
Ta c cc nh ngha tng ng sau.
nh ngha 2: Hm s f(x,y) gi l lin tc ti
0
M D nu:
0
0
lim ( )= ( )
M M
f M f M (7.4.2)
Nu D l tp hp ng,
0
M l mt im bin ca D th
0
lim ( )
M M
f M c hiu l gii hn
ca f(M) khi M dn ti
0
M bn trong ca D.
222
222
nh ngha 3: Hm s f(M) lin tc ti
0 0 0
( , ) M x y D nu vi mi dy
{ }
k k k
( , ) M x y D ,
k 0
M M khi k ta u c:
k 0
( ) ( ) f M f M hay
k k 0 0
( , ) ( , ) f x y f x y . (7.4.3)
Hm f(M) c gi l lin tc trong min D nu n lin tc ti mi im thuc D.
V d 1: Xt hm s f(x,y) xc nh trong
2
R c cho bi biu thc;
3
2
( ) (0, 0)
( )
0 ( ) (0, 0)
2 2
xy
x,y
f x,y =
x +y
x,y =
nu
nu
ta thy
( )
1
2
2 2
xy x +y
( )
( )
3
2
1
0 ( )
2
2 2
2 2
x +y
f x,y
x +y
=
( )
1
0 khi ( ) (0, 0)
2
2 2
x +y x,y .
Vy hm s lin tc ti (0,0).
V d 2: Trong
2
R xt hm s f(x,y) c xc nh bi:
)
2 2
xy
(x,y
f x,y =
x +y
x,y
nu (0,0)
( )
0 nu ( ) = (0,0).
Ta thy dy
n n
1 1
( , ) ( , ) (0,0) = x y
n n
khi n+ nhng
n n
( , )
2
= +
n
f x y khi
+ n . Vy hm s khng lin tc ti im (0,0).
7.4.2 Hm s lin tc u
nh ngha 4: Hm s f(M) c gi l lin tc u trn min D nu: >0, >0 sao cho
vi mi cp im
1 2
, M M D m
1 2
( , ) < M M ta u c:
1 2
( ) ( ) . < f M f M (7.4.4)
V d 3: Xt hm s
2 2
z x +y = trn
2
R .
Vi mi cp im ( , ) ( , )
1 1 1 2 2 2
M x y , M x y ta c:
( ) ( )
1 2 1 2 1 2 1 2
2 2 2 2
1 1 2 2
2 2 2 2
1 1 2 2
x x x x y y y y
x +y x +y
x +y x +y
+ + +
+
Do
2 2 2 2
1 1 2 2 1 2
x +y x +y x x + +
223
223
v
2 2 2 2
1 1 2 2 1 2
x +y x +y y y + + ,
nn
( )
2 2 2 2
1 1 2 2 1 2 1 2
x +y x +y x x y y +
( ) ( )
2 2
2
1 2 1 2
x x y y +
T trn ta c:
1 2 1 2
( ) ( ) 2 ( , ) f M f M M M . Do :
2
1 2
0, , ,
2
> = R M M m
1 2
( , ) < M M th
1 2
( ) ( ) < f M f M .
Vy hm s lin tc u trn
2
R .
Hm s nhiu bin s lin tc cng c nhng tnh cht nh hm mt bin s lin tc.
Chng hn, nu hm s nhiu bin s lin tc trong tp compac (ng v b chn) th n b
chn trong min y, n t gi tr ln nht v gi tr b nht trong min y, n lin tc u
trong min y.
7.4.3 Lin tc theo tng bin
nh ngha 5: Cho hm z = f(x,y) xc nh trn tp
2
R D
a) Ta ni rng hm z = f(x,y) lin tc theo bin x ti im
0 0 0
( , ) M x y Dnu hm mt
bin
0
f( , ) x y lin tc ti im
0
x , tc l:
lim ( ) ( )
0
0 0 0
x x
f x,y f x ,y
= . (7.4.5)
b) Ta ni rng hm z = f(x,y) lin tc theo bin y ti im
0 0 0
( , ) M x y D nu hm
( )
0
f x ,y lin tc ti im
0
y , tc l:
lim ( ) ( )
0
0 0 0
y y
f x ,y f x ,y
= (7.4.6)
c) Nu hm z = f(x,y) lin tc theo bin x v y ti im
0
M , ta ni rng n lin tc theo
tng bin ti
0
M .
nh l 7.4.1: Nu hm z = f(x,y) lin tc ti
0
M D (lin tc theo tp hp cc bin) th n lin
tc theo tng bin ti
0
M .
Chng minh: Gi s f(x,y) lin tc ti im
0 0 0
( , ) M x y D. Khi >0, >0 sao
cho M D m
0
( , ) < M M th
0
( ) ( ) < f M f M , hay l:
>0, >0 sao cho ( ) x, y D m ( ) ( )
2 2
0 0
x x + y y < th
( ) ( , )
0 0
f x,y f x y < (7.4.7)
By gi ta xt cc im ( ) M x, y D m
0 0
, x - x y = y < . R rng rng
2 2
0 0 0 0
( , ) ( ) +( ) | | = = < M M x x y y x x nn theo (7.4.7) ta c:
224
224
0 0 0
( ) ( ) ( ) ( , )
0
f M f M f x,y f x y = < , t y suy ra hm s lin tc theo bin x ti
0
x .
Tng t, hm z = f(x,y) lin tc theo bin y ti
0
y .
Ch rng iu ngc li cha chc ng, tc l nu hm f(x,y) lin tc theo tng
bin th cha th kt lun n lin tc theo tp hp cc bin.
V d 4: Xt hm
0
( )
0
2 2
2 2
2 2
xy
x +y
x +y z=f x,y =
x +y =
nu
0 nu
Bi v f(x,0)=0, R x nn
0
limf( ,0) = 0 = f(0,0)
x
x
trong c l hng s.
R rng ti cc im M(x,y) m 4 <1
2 2
x + y v 4 1
2 2
x + y > hm s lin tc. Xt im
0 0 0
( , ) M x y tho mn
2 2
0 0
+4 =1 x y , ta thy khi
0 0 0
( ( , ) M x, y) M x y th
f(x,y)
2 2
0 0
1 4 0 x y = . Do hm lin tc trn
2
R th c = 0.
7.5 Php tnh vi phn ca hm s nhiu bin s
7.5.1 o hm ring v vi phn cp mt
7.5.1.1 o hm ring
Cho hm s z = f(x,y) xc nh trong min
2
D R v im
0 0 0
M ( , ) x y l mt im ca
D. Cho
0
x mt s gia tu x v
0
y mt s gia tu y vi x , y b sao cho
0 0
+ (x x, y + y) D v lp biu thc:
( ) ( , ),
x 0 0 0 0
f= f x x,y f x y +
225
225
( ) ( , ).
y 0 0 0 0
f= f x ,y + y f x y
i lng
x
f ,
y
f gi l s gia ring ca hm f(x,y) theo bin x, y tng ng ti im
0 0 0
( , ) M x y , cn i lng:
) ( , ) + +
0 0 0 0
f = f(x x, y y f x y gi l s gia ton phn ca f(x,y)ti
0 0 0
( , ) M x y .
nh ngha 1: o hm ring ca hm f(x,y) theo bin x ti im
0
M v k hiu ( , )
0 0
f
x y
x
l
gii hn:
0 0
( ) ( , )
( , ) lim lim
x 0 0 0 0
0 0
x x
f f x x,y f x y f
x y
x x x
+
= =
(7.5.1)
Tng t, o hm ring ca hm f(x,y) theo bin y ti im
0
M l gii hn:
0 0
( ) ( , )
( , ) lim lim
y
0 0 0 0
0 0
y y
f
f x ,y + y f x y f
x y
y y y
= =
(7.5.2)
o hm ring ca hm z = f(x,y) theo bin x ti im ( , )
0 0 0
M x y cn c k hiu l:
x
f ( , ), ( , ), ( , )
0 0 0 0 x 0 0
z
x y x y z' x y
x
o hm ring ca hm z = f(x,y) theo bin y ti im
0 0 0
M ( , ) x y cn c k hiu l:
( , ), ( , ), ( , )
y 0 0 0 0 y 0 0
z
f x y x y z' x y
y
.
Tng qut mun tnh o hm ring theo bin
k
x ca hm ( , ,..., )
1 2 n
z= f x x x ti im
, ,..., )
n
0 10 20 n0
M (x x x R ta tnh o hm theo mt bin
k
x ca hm:
10 ( -1)0 ( 1)0 0
) ,..., , , ,..., ) =
k k k k+ n
(x f(x x x x x
v xem cc bin khc l tham s c nh.
V d 1: Cho
2 3 2
3 2 1 sin( ) = + + + z x y x y xy
2 2
6 2 cos( )
= + +
z
xy y xy
x
,
2 2 2
3 3 2 cos( )
= + +
z
x y xy xy
y
.
Ch rng ta khng c xem cc k hiu
z
x
,
z
y
=0.
Ch 1: Nu hm s f(x,y) kh vi ti
0
M , th t (7.5.3) suy ra rng: 0 f khi
0, 0 x y , tc l f(x,y) lin tc ti
0
M . Vy hm s f(x,y) kh vi ti
0
M th lin tc ti
0
M .
Ch 2: i vi hm mt bin s y = f(x), nu ti x =
0
x tn ti o hm hu hn
0
( ) f x ,
th ta c:
( ) ( ) ( )
0 0 0
y=f x x f x f x x+ . x + = ,
trong 0 khi 0 x , tc l hm kh vi ti x =
0
x .
227
227
i vi hm nhiu bin s z = f(x,y) s tn ti ca cc o hm ring ti
0 0 0
M ( , ) x y cha
hm kh vi ti
0
M .
Tht vy, ta hy xt hm s sau:
( )
( )
( )
2 2
xy
x,y
x +y f x,y =
x,y =
nu (0,0)
0 nu (0,0)
Ta c:
0 0
( ) (0, 0) ( 0)
(0, 0) lim lim
=
x
x x
f x,0 -f f x,
f =
x x
0
0
lim 0
x
x
= =
,
Tng t: (0,0)=0
y
f .
Cc o hm ring f x , f y ti (0,0) u tn ti, nhng hm s f(x,y) khng lin tc ti (0,0),
nn khng kh vi ti (0,0).
Sau y ta hy chng minh nh l v iu kin hm z=f(x,y) kh vi ti
0 0 0
M ( , ) x y .
nh l 7.5.1 Nu hm s z = f(x,y) c cc o hm ring trong ln cn ca im
0 0 0
M ( , ) x y
v nu cc o hm ring y lin tc ti im
0
M , th f(x,y) kh vi ti
0
M v ta c cng thc:
x y
dz f x f y = + . (7.5.5)
Chng minh: Ta c th vit vi phn ton phn f di dng
( ) ( , )
0 0 0 0
f= f x x,y y f x y + +
[ ]
( ) ( , )
0 0 0 0
f x x,y y f x y y = + + +
[ ]
( ) ( , )
0 0 0 0
f x ,y y f x y + + . (7.5.6)
p dng cng thc s gia gii ni cho hm mt bin s ta c:
1
( ) ( , ) ( , )
0 0 0 0 x 0 0
f x x,y y f x y y f x x y y x + + + = + + (7.5.7)
2
( ) ( , ) ( , )
0 0 0 0 y 0 0
f x ,y y f x y f x y y y + = + (7.5.8)
trong 0<
1
<1, 0<
2
<1.
Ngoi ra, do ,
x y
f f lin tc ti
0 0 0
M ( , ) x y nn:
1
( , ) ( , )
x 0 0 x 0 0
f x x y y f x y + + = + (7.5.9)
2
( , ) ( , )
y 0 0 y 0 0
f x y y f x y + = + (7.5.10)
trong 0 , 0 khi x 0, y 0 . Do :
( , ) ( , )
x 0 0 y 0 0
f f x y x f x y y . x y = + + + (7.5.11)
vy theo nh ngha hm s z = f(x,y) kh vi ti
0
M v ta c cng thc (7.5.5).
Ch 3: Ta thy rng i vi f(x,y) = x, ta c:
228
228
1 0
f f
,
x y
= =
, do theo nh ngha
x y
df = f' x+f' y suy ra:
dx= x .
Tng t i vi f(x,y)=y ta c dy= y .
Do nu x,y l cc bin s c lp th x =dx, y =dy v ta c th vit:
x y
df f dx f dy = + . (7.5.12)
Ch 4: Theo nh ngha (7.5.3) v cng thc (7.5.11), khi x , y kh b ta c th xem
f df, tc l:
) ( , ) f ( , ) ( , )
0 0 0 0 x 0 0 y 0 0
f(x x,y y f x y x y x+f x y y + + +
(7.5.13)
V d 3: Tnh gn ng
1, 02
arctg
0,95
.
Xt hm s arctg =
y
z
x
. Ta thy
2 2 2 2
' , '
= =
+ +
x y
y x
z z
x y x y
.
Coi
0
x =1,
0
y =1 v x =0,05, y =0,02. Theo cng thc (7.5.13) ta c:
1,02
arctg
0,95
= z(10,05,1+0,02) z(1,1)+
1.0,02+1.0,05
2
= arctg1+0.035=
4
+0,035=0,82 rad.
7.5.1.3 o hm ring ca hm s hp
Cho
2 1
D,G , R R v nh x : D G c xc nh nh sau:
Vi (x,y)D, ( ) ( ( ) ( ) x,y = u x,y ,v x,y G .
Hn na cho nh x f: G c xc nh, vi (u,v) G , f(u,v)=z .
nh x tch, k hiu F = f
o
, xc nh bi:
F(x,y) = (f
o
)(x,y) =f[ ( ) x, y ]=f[u(x,y),v(x,y)]= z,
gi l hm hp ca cc bin s x, y. Ta c nh l sau m phn chng minh ca n c gi
c th c trong [1].
nh l 7.5.2 Nu f(x,y) c cc o hm ring ,
f f
u v
lin tc trong min G v nu tn ti cc
o hm ring , , ,
u u v v
x y x y
trong min D, th tn ti cc o hm ring ,
F F
x y
v ta c
cng thc:
229
229
F f u f v
x u x v x
= +
, (7.5.14)
F f u f v
y u y v y
= +
. (7.5.15)
Cc cng thc (7.5.14) v (7.5.15) c th vit di dng ma trn:
( , ) ( , )
u u
x y F F f f
v v x y u v
x y
=
. (7.5.16)
Ma trn
u u
x y
v v
x y
gi l ma trn Jacbi ca bin u, v i vi x, y, cn nh thc ca ma
trn c gi l nh thc Jacbi ca u,v i vi x,y v c k hiu l
( )
( )
D u,v
D x,y
.
Ch 5: Trong cc tnh ton ngi ta khng phn bit f v F. Nn ta c th vit cng
thc (7.5.14) v (7.5.15) di dng:
. .
f f u f v
x u x v x
= +
, (7.5.14)
. .
f f u f v
y u y v y
= +
. (7.5.15)
V d 4: Cho sin( )
xy 2 2
z=e x y + , tnh
z
x
v
z
y
.
t u=xy, v=
2 2
x y + , ta c z= sin
u
e v . Khi :
. .
z z u z v
x u x v x
= +
sin cos 2
u u
e v.y+e v. x =
= sin( ) 2 cos( )
xy 2 2 2 2
e y x +y + x x +y
. .
z z u z v
y u y v y
= +
sin cos 2
u u
e v.x+e v. y =
= sin( ) 2 cos( )
xy 2 2 2 2
e x x +y + y x +y
.
Ch 6:
a) Nu z = f(x,y), y = y(x) th z l hm hp ca x, z=f(x,y(x)). Khi ta c:
. ( )
z f f
y' x
x x y
= +
. (7.5.17)
230
230
b) Nu z = f(x,y), x = x(t), y = y(t) th z l hm s hp ca t thng qua hai bin trung gian
x,y. Khi ta c:
( ) . ( )
dz f f
x' t y' t
dt x y
= +
. (7.5.18)
V d 5: Cho cos( )sin( ) z= t+ t , tnh
z
t
v
z
.
t x=cos( ) t+ , y=sin( ) t , khi z=xy. Ta c:
z z x z y
t x t y t
= +
sin( ) cos( ) y t+ +x t- =
sin( )sin ) cos( )cos( ) = t+ (t + t+ t =cos2t .
Tng t:
sin( cos( ) cos2
z
y t+ ) x t =
.
Ch 7: (Vi phn ca hm hp) Cho z = f(u,v) c cc o hm ring lin tc. Gi s u =
u(x,y), v = v(x,y), khi z=f[u(x,y),v(x,y)] l hm ca x,y. Nu gi thit rng u,v c cc o
hm ring lin tc, th t (7.5.14) v (7.5.15) suy ra rng ,
f f
x y
lin tc. Do nu xem z
l hm ca x,y th z l kh vi. Ta c
f f
dz= dx + dy
x y
. (7.5.19)
By gi thay ,
f f
x y
theo cng thc (7.5.14) v (7.5.15) vo (7.5.19) ta c;
f f f
. . . .
f u v u v
dz= dx + dy
u x v x u y v y
+ +
f u u f v v
= dx + dy + dx+ dy
u x y v x y
.
Theo cng thc vi phn ca cc hm u,v, ta c th vit:
f f
dz= du + dv
u v
. (7.5.20)
Vy vi phn ton phn ca hm s z = f(u,v) c cng mt dng cho d u, v l cc bin c
lp hay u, v l cc hm ca cc bin s c lp khc. Do vi phn ton phn ca hm nhiu
bin s cng c dng bt bin nh vi phn ca hm mt bin s. Do cc cng thc
d(u v)=du dv, ( ) d uv udv + vdu = ,
2
u vdu udv
d
v v
=
cng ng khi u, v l cc hm s
ca cc bin s khc.
7.5.2 o hm v vi phn cp cao
231
231
7.5.2.1 o hm ring cp cao
Cho hm s hai bin s z = f(x,y) xc nh trong min
2
D R . Cc o hm ring
( , ), ( , )
x y
f x y f x y l nhng hm ca x v y. Cc o hm ring ca cc o hm ring cp mt,
nu tn ti, c gi l cc o hm ring cp hai. Ta c bn o hm ring cp hai c k
hiu nh sau:
2
2
( )
( )
2
2 x
xy
f f
f x,y ,
x x x
f f
f x,y ,
y x x y
= =
= =
2
( ,y),
yx
f f
f x
x y y x
= =
2
( )
2
2 y
f f
f x,y .
y y y
= =
(7.5.21)
V d 6: Tm cc o hm ring cp 1 v cp 2 ca hm sau: 3
3 3 2 2
z=x +y x y .
3 6 , 3 6
2 2 2 2
z z
x xy y x y
x y
= =
,
( )
2
3 6 12
2 2
z
x xy xy
x y y
= =
,
( )
2
3 6 12
2 2
z
y x y xy
y x x
= =
,
2 2
6 6 , 6 6
2 2
2 2
z z
x y y x
x y
= =
.
Trong cc v d trn ta thy
2 2
z z
x y y x
=
. Vn t ra l trong trng hp khc liu
iu c cn ng khng? Ta tha nhn nh l quan trng sau ay.
nh l 7.5.3 (nh l Schwarz): Nu trong ln cn no ca im ( , )
0 0 0
M x y hm s
z=f(x,y) c cc o hm ring
xy yx
f , f v nu cc o hm y lin tc ti
0
M th ti y:
xy yx
f =f .
7.5.2.2 Vi phn cp cao
Xt hm s z=f(x,y) xc nh trong min
2
D R . Ta bit vi phn ton phn ca n:
( ) ( )
x y
dz=f x,y dx + f x,y dy .
Nu dz tn ti, th n cng l hm s ca x, y. Vi phn ton phn ca dz nu tn ti, c
gi l vi phn ton phn cp hai ca z v c k hiu l
2
d z . Vy:
232
232
( ) ( )
2
x y
d z=d dz =d f dx + f dy . (7.5.22)
Tip tc nh vy ta c cc vi phn ton phn cp cao hn:
( )
3 2
d z=d d z ,
.
( )
n n-1
d z=d d z . (7.5.22)
By gi ta hy xy dng biu thc cu vi phn cp cao. Gi s x, y l cc bin s c lp.
Khi dx= x, dy= y l nhng hng s v ta c th vit:
( ) ( ) ( )
2
x y x x y y
d z=d dz = f dx + f dy dx+ f dx + f dy dy
( )
2 2
2 2
xy yx
x y
=f dx f f dxdy + f dy + + .
Gi s rng
xy yx
f , f lin tc, khi chng bng nhau, v vy:
2
2 2
2 2 2
xy
x y
d z=f dx f dxdy f dy + + (7.5.21)
hay
2 2 2
2
2 2 2
2 2
f f f
d z= dx dxdy+ dy
x x y y
+
. (7.5.21)
Ta thng k hiu (7.5.21) di dng:
2
.
2
d z= dx dy f
x y
+
(7.5.22)
Tip tc qu trnh trn, ta c cng thc sau:
n
n
d z= dx dy f
x y
+
. (7.5.23)
Cui cng ta ch rng nu x,y khng phi l bin s c lp, m l hm ca cc bin s
c lp s,t khc. Khi dx,dy khng phi l cc hng s m ph thuc vo s,t. Do :
( ) ( )
2
x y
d z=d dz =d f dx + f dy .
S dng cng thc vi phn ca mt tng, mt tch hai hm s:
( ) ( ) ( ) ( )
2
x x y y
d z=d f dx+f d dx +d f dy+f d dy
2
2 2 2
xy x
x
d z=f dx f dxdy+f d x+ +
2
2 2
yx y
y
f dy f dydx+f d y +
2
2 2
2 2 2 2
xy x y
x y
=f dx f dxdy+f dy f d x+f d y + + . (7.5.24)
V d 7: Tm cc o hm ring cp 2 v vi phn cp 2 ca hm ln( )
2
z= x +y .
2
,
2 2
z x z 1
x x +y y x +y
= =
,
233
233
( )
2
2
2 2
( )
2
2
z x x
x y y x +y
x +y
= =
,
( )
2
2
2
2
2
z 1 x
y x x x +y
x +y
= =
,
( )
2
2
2
2
2 2
2
z 2x y-x
x x x +y
x +y
= =
,
( )
2
2
1 1
( )
2 2
2
z
y y x +y
x +y
= =
.
T y ta c th tnh vi phn cp 2 ca hm z:
2 2 2
2
2 2 2
2 2
f f f
d z= dx dxdy+ dy
x x y y
+
( ) ( ) ( )
2 2 2
4 1
2
2
2 2
2 2 2
y x xdxdy
dx dy
x +y x +y x +y
= .
V d 8: Xt hm s:
( )
khi ( ) (0, 0)
0 khi ( ) = (0, 0).
2 2
xy
x,y
x +y f x,y
x,y
Trong phn u ca tit ny ta bit (0,0)=0
x
f v
( )
2
( )
3 2
x
2 2
y x y
f x,y =
x +y
. Do ta c hm
s mi:
( )
2
khi ( ) (0, 0)
( )
0 khi ( ) (0, 0).
3 2
2 2
x
y x y
x,y
f x,y = x +y
x,y =
By gi ta hy tnh (0,0)
xy
f . Theo nh ngha:
( )
2
(0, ) (0, 0) 1
(0, 0) lim lim
x x
xy
y 0 y 0
f y f
f =
y
y
=
khng tn ti.
Do theo nh ngha o hm (0,0)
xy
f khng tn ti.
7.6 o hm ca hm s n
7.6.1 Khi nim v hm s n mt bin s
234
234
Cho h thc gia hai bin s x, y c dng
F(x,y)=0 (7.6.1)
trong F(x,y) l hm hai bin s c xc nh trong tp
2
D R .
Hm s y=f(x) gi l c xc nh mt cch n bi h thc (7.6.1) nu khi th y=f(x) vo
(7.6.1) ta c mt ng nht thc.
V d 1: T h thc
1
2 2
2 2
x y
+
a b
= (7.6.2)
ta c
2 2
b
y= a x
a
. Vy h thc (7.6.2) xc nh hai hm n trong [a,a].
V d 2: T mi phng trnh: 2y 3x = 0, 0
2 2
x y = , c th xc nh y nh l hm n ca x
c xc nh trong
1
R .
Tuy nhin khng phi t (7.6.1) lc no cng gii hin c y theo x, v d nh t h
thc:
ln(
xy
e x+y) = vi x+y>1.
a) S tn ti ca hm s n
Ta tha nhn nh l sau v s tn ti, lin tc, kh vi ca cc hm s n.
nh l 7.6.1 Gi s ( ) 0
0 0
F x ,y = . Nu hm s F(x,y) c cc o hm ring lin tc trong ln
cn ca im ( )
0 0 0
M x ,y v nu ( ) 0
y 0
F' M , th t h thc (7.6.1) c th xc nh duy nht
mt hm s n y = f(x) xc nh trong ln cn no ca
0
x sao cho ( ( )) = 0 ( )
0 0
F x,f x ,y =f x .
Hn na hm s n lin tc v c o hm lin tc trong ln cn ni trn.
V d 3: Xt hm s ( ) ln( )
xy
F x,y =e x+y vi x+y >1 v im
0
M (0, e).
Ta thy F(0,e)=0,
xy
x
1
F' ye
x+y
= ,
1
xy
y
F' xe
x+y
= v
1
(0, 0
y
F' e)=
e
.
Vy trong ln cn ca im
0
=0 x , t h thc F(x,y)=0 c th xc nh c duy nht hm
n y = y(x).
V d 4: Xt h thc:
( ) ( ) ( ) 0
2 2 2 2 2 2
F x,y x y 2a x y = + = v im
0
M (0, 0) .
Ta thy:
4 ( ) 4 4 ( ) 4
2 2 2 2 2 2
x y
F x x +y a x, F y x +y + a y = = .
Khi x=0, y=0 th F(x,y) =0,
x
F =0 v
y
F =0.
Vy t h thc F(x,y)=0 khng tn ti hm n trong ln cn im
0
M (0, 0) .
b) o hm ca hm s n
235
235
Gi s cc gi thit ca nh l 1 va trnh by c tho mn , khi y h thc (7.6.1) xc
nh mt hm s n y=f(x) lin tc v c o hm lin tc trong mt khong no . Ta c th
vit:
F(x,y)=0 trong y=f(x). (7.6.3)
Ly o hm hai v (7.6.3) theo x ta c:
0
x y
dy
F' F'
dx
+ = .
T y suy ra:
x
y
F' dy
dx F'
= . (7.6.4)
V d 4: Xt h thc ( ) 1 0
2 2
2 2
x y
F x,y = +
a b
= .
Ta thy
2 2
,
x y 2 2
x y
F' F'
a b
= = .
Vy 0 y t h thc trn ta c th xc nh c hm n y = f(x) xc inh trong [a,a] v
o hm ca hm s n ny l:
2
2
b x
y'=
a y
.
c)Phng trnh tip tuyn vi th hm s n
Tip tuyn ca th hm s f(x) ti im
0 0 0
M ( , ) x y , trong ( )
0 0
y f x = c phng
trnh:
( )
( )
( )
x 0 0
0 0
y 0 0
F' x ,y
y y x x
F' x ,y
=
hay ( ) ( ) ( ) ( ) 0
0 x 0 0 0 y 0 0
x x F' x ,y + y y F x ,y = . (7.6.5)
V d nh, tip tuyn ti im
0
( )
0 0
M x ,y ca elip 1 0
2 2
2 2
x y
+
a b
= c phng trnh:
2 2
( ) ( ) 0
0 0
0 0 2 2
x y
x x y y
a b
+ = .
Vi s ch n
2 2
1
0 0
2 2
x y
a b
+ = ta c phng trnh:
1 0
0 0
2 2
xx yy
a b
+ = .
7.6.2 Khi nim hm s n ca hai bin s
Tng t nh trn, ta tm iu kin t h thc gia ba bin s x, y, z dng:
236
236
F(x,y,z)=0 (7.6.6)
c th xc nh hm s n.
a) S tn ti ca hm s n
nh l 7.6.2: Cho h thc F(x,y,z)=0 v im
0 0 0 0
( ) M x ,y ,z vi
0 0 0
( ) 0 F x ,y ,z = . Nu hm s
F(x,y,z) c cc o hm ring lin tc trong ln cn im
0 0 0 0
( , , ) M x y z v nu
0
( ) 0
z
F' M ,
th t h thc (7.6.6) ta xc nh c mt hm s n z = f(x,y) trong ln cn no ca im
0 0
( ) x ,y tho mn ( )
0 0 0
z f x ,y = . Hn na hm s lin tc v c cc o hm ring lin tc
trong ln cn ni trn.
b) o hm ca hm s n hai bin s
Vi cc gi thit ca nh l 7.6.2, t (7.6.6) ta c th xc nh c hm z=f(x,y). Do
ta c th vit:
F(x,y,z)=0 vi z=f(x,y). (7.6.7)
Ly o hm hai v (7.6.7) ln lt i vi x, y ta c:
. 0
x z x
F' F' z' + = , . 0
y z y
F' F' z' + = .
Theo gi thit 0
z
F' , t y suy ra:
,
y
x
x y
z z
F'
F'
z' z'
F' F'
= = . (7.6.8)
V d 5 Cho ( ) 3 1 0
z 3 3 3
F x,y,z =e +x +y +z xy = .
Ta thy 3 3 3 0,
2 2 z 2
x y z
F' x 3y,F' y 3x,F' e z z = = = + .
Do 0
z
F' , z , nn h thc trn xc nh mt hm s n z = f(x,y) lin tc v c cc o
hm ring lin tc, ngoi ra:
3 3
3 3
2 2
x y z 2 z 2
x 3y y 3x
z' , z'
e z e z
= =
+ +
.
c) Mt phng tip xc
Gi S l th hm s n z = f(x,y) m ta va trnh by. Phng trnh ca mt phng tip
xc vi S ti im
0 0 0 0
( , , ) M x y z l:
y
( )
( )
( ). ( )
( ) ( )
0 0 0
x 0 0 0
0 0 0
z 0 0 0 z 0 0 0
F' x ,y ,z
F' x ,y ,z
z z x x y y
F' x ,y ,z F' x ,y ,z
= + ,
hay di dng i xng hn:
( ) ( ) ( ) ( )
+( ) ( ) 0.
0 x 0 0 0 0 y 0 0 0
0 z 0 0 0
x x F' x ,y ,z + y y F' x ,y ,z
z z F' x ,y ,z =
(7.6.9)
Chng hn, mt phng tip xc vi elipxoit
237
237
1 0
2 2 2
2 2 2
x y z
+
a b c
+ =
ti im
0 0 0 0
( , , ) M x y z ca n c phng trnh l;
( )
2 2 2
( ) ( ) 0
0 0 0
0 0 0 2 2 2
x y z
x x y y z z
a b c
+ + = ,
hay l:
1 0
0 0 0
2 2 2
xx yy zz
a b c
+ + = .
7.7 o hm theo hng
7.7.1 o hm theo hng
nh ngha 1: Cho hm s u=u(x,y,z) xc nh trong min
3
G R . Qua im
0 0 0 0
( , , ) G M x y z cho ng thng nh hng l c vc t n v l l
,
(Hnh 7.7.1).
Ly mt im M bt k trn ng thng . Gi l di ca vc t
0
M M
,
. Khi :
0
M M l =
, ,
.
l
,
Hnh 7.7.1
Nu khi 0 (tc l khi
0
M M theo hng l
,
) t s:
0
( ) ( ) u M u M u
=
dn ti mt gii hn hu hn th gii hn c gi l o hm ca hm s u theo
hng l ti
0
M v c k hiu l ( )
0
u
M
l
, :
( )
0
0
0
( ) ( )
lim
u M u M u
M
l
, . (7.7.1)
Ch : Nu l
,
trng vi vc t n v i
,
ca trc Ox th:
( )
0 0 0 0 0 0
0
0
( , , ) , , )
lim
u x + y z u(x y z u
M
l
,
=
0 0 0
( , , )
u
x y z
x
.
238
238
Vy o hm
u
x
l
o hm ca hm u theo hng ca trc Oy,
u
z
= =
, , , , ,
, .
Do ( )
0
cos(grad , ) 1 u M l
, ,
nn ( )
0
u
M
l
, t gi tr ln nht bng ( )
0
grad u M
,
khi l
,
cng phng vi grad u
,
.
V d 1: Cho 3
3 3 3
u=x +y +z + xyz .
Tnh grad u
,
v
u
l
, ti
0
M (1,2,1), trong l
,
l vc t n v ca
0 1
M M
,
vi
1
M
(2,0,1).
Gii: Ta thy:
grad 3 3( 3(
2 2 2
u= (x +yz)i y +zx) j z +xy)k + +
, , , ,
( )
0
grad 3( 3 3 ) u M i j k = + +
, , , ,
.
V
0 1
M M =(1, 2,2)
,
nn
1 2 2
cos , cos , cos
3 3 3
= = = v ta c:
239
239
( )
0
u 1 2 2
M ( 3) 9( ) 9( )
3 3 3 l
= + +
, =16+6= 1.
V d 2: Tm o hm ca hm
2 2
u 2x 3y = ti im P(1,1) theo hng gradien ca hm
ny ti P.
4 , 6
u u
x y
x y
= =
. ( ) grad {4, 6} u P =
,
, vc t n v ca ( ) grad u P
,
l:
0
2 3
n { , }
13 13
=
,
.
Do theo (7.7.2):
0
u 2 3
(P) 4. 6( ) 2 13
n 13 13
= =
, .
Ta cng c th thy theo (7.7.4):
0
u
(P) grad u(P) 16 36 52 2 13
n
= = + = =
,
, .
7.8 Cng thc Taylor. Cc tr ca hm s nhiu bin s
7.8.1 Cng thc Taylor
Trong phn ny ta hy m rng cng thc s gia gii ni, cng thc Taylor i vi hm
s mt bin s cho hm s nhiu bin s.
nh l 7.8.1: Gi s hm s f(x,y) c cc o hm ring n cp (n+1) lin tc trong mt ln
cn no ca im
0 0 0
( , ) M x y . Ngoi ra cho
0
x mt s gia x ,
0
y mt s gia y sao cho
im
0 0 0
( , ) M x x y y + + cng nm trong ln cn ni trn. Khi ta c cng thc:
0 0 0 0
( , ) ( , ) f=f x x y y f x y + +
0 0 0 0 0 0
1 1 1
( , ) ( , ) ... ( , )
1! 2! !
2 n
df x y d f x y d f x y
n
= + + +
0 0
1
( , )
1)!
n 1
d f x x y y
(n+
+
+ + + , (7.8.1)
trong 0 1 < < . (7.8.2)
Cng thc (7.8.1) gi l cng thc Taylor i vi hm z=f(x,y).
Chng minh: t
0 0
( ) ( , ) F t =f x t x y t y + + , t [0,1] .
Ta thy (1) (0) f=F F . V f(x,y) c cc o hm ring n cp (n+1) lin tc, nn hm
s F(t) c cc o hm lin tc n cp (n+1) trong on [0,1]. Theo cng thc Taylor i vi
hm mt bin s F(t) ta c:
1 1 1
(1) (0) (0) (0) ( )
2! ! ( 1)!
(n) (n+1)
F F =F' + F"(0)+...+ F F
n n+
+ ,
240
240
trong 0 1 < < (7.8.1)
nhng
0 0 0 0 0 0
( , ) ( , ) ( , )
x y
F'(0)=f ' x y x+f ' x y y=df x y ,
..,
0 0
(0) ( , )
(n) n
F d f x y = ,
0 0
( ) ( , )
(n+1) n+1
F d f x x y y = + + . (7.8.3)
Th cc ng thc (7.8.3) vo (7.8.2) ta c cng thc (7.8.1).
Ch 1: S dng cc cng thc lu tha tng trng biu din vi phn cp cao ta c
th vit cng thc Taylor nh sau:
0 0 0 0
( , ) ( , ) f f x x y y f x y = + +
1
( ) ( )
n
k
0
k=1
x+ y f M
k! x y
=
1
( ) ( )
( )
n+1
1
x+ y f M
n+1 ! x y
+
(7.8.4),
trong
1
M nm trn on thng ni im
0
M vi M.
Ch 2: Nu trong cng thc (7.8.1) cho n=0, ta c:
0 0 0 0 0 0
( , ) ( , ) ( , ) f x x y y f x y df x x y y + + = + + (7.8.4)
hay
0 0 0 0
( , ) ( , ) f x x y y f x y + + =
0 0
( ) ( , ) x+ y f x x y y
x y
= + +
. (7.8.4)
V d 1: Khai trin hm ( ) 2 6 3 5
2 2
f x,y = x xy y x y+ theo cng thc Taylor trong ln
cn im A(1,2).
Gii: Hm s cho c o hm ring n cp bt k. Mt khc ta thy cc o hm ring
cp cao hn hai u bng 0, nn s hng d bng 0 v ta c cng thc:
2
1
( , ) ( ) ( ) ( )
2!
= + + f x y f A df A d f A , hay
(1, 2) (1, 2)
( , ) (1, 2) ( 1) ( 2) ...
1 (1, 2) (1, 2) (1, 2)
( 1) ( 1)( 2) ( 2) .
2!
= + + + + +
2 2 2
2 2
2 2
f f
f x y f x y
x y
f f f
x + x y+ + y+
x x y y
Ta thy: 4 6
f
x y
x
, 2 3
f
x y
y
,
2 2 2
2 2
4, 1, 2
= = =
f f f
x x y y
, nn
f(1,2)=5,
(1, 2) (1, 2)
0, 0
= =
f f
x y
,
241
241
2 2 2
2 2
(1, 2) (1, 2) (1, 2)
4, 1, 2
= = =
f f f
x x y y
.
Thay cc o hm ring va tm c vo cng thc trn ta c:
2 2
( , ) 5 2( 1) ( 1)( 2) ( 2) = + + + f x y x x y y .
7.8.2 Cc tr ca hm nhiu bin s
a) iu kin cn ca cc tr
Gi s: f:D R v D l tp m trong
2
R . im
0 0 0
( , ) M x y l im cc tr a phng
ca hm f(x,y) nu tn ti 0 > sao cho: ( , )
0
M B M D
0 0
( ) ( , ). f x,y f x y (7.8.5)
trong M=M(x,y) v
0
( , ) B M l hnh trn tm M
0
bn knh .
im
0 0 0
( , ) M x y l im cc tiu a phng ca hm f nu tn ti 0 > sao cho:
( , )
0
M B M D
0 0
( ) ( , ). f x,y f x y (7.8.6)
biu th cc i, cc tiu ta dng mt danh t chung l cc tr. Trc ht ta hy
chng minh nh l v iu kin cn tn ti cc tr.
nh l 7.8.2: Gi s hm z=f(x,y) t cc tr ti im
0 0 0
M (x , y ) v ti cc o hm ring
0 0
( , )
f
x y
x
v
0 0
( , )
f
x y
y
Vy (0, 0)
f
x
khng tn ti.
242
242
b) im ti hn: Cho hm s z=f(x,y) xc nh trong tp m
2
D R . Nhng im m ti
f
x
v
f
y
, hoc
f
y
khng tn ti gi l nhng im ti hn ca hm s.
c) iu kin ca cc tr
Gi s hm z=f(x,y) xc nh, lin tc v c cc o hm ring cp mt, cp hai lin tc
trong khong no ca im dng
0 0 0
( , ) M x y , tc l cc im tho mn iu kin:
0 0
( , )
f
x y
x
=0 v
0 0
( , )
f
x y
y
=0. (7.8.7)
Xt s gia:
0 0 0 0 0 0
1
( ) ( , ) ( , ) ( , )
1!
f f
f=f x,y f x y x y x+ x y y
x y
=
2 2 2
2 2 2
0 0 0 0 0 0 2 2
1
( , ) 2 ( , ) ( , ) o( )
2!
f f f
x y x + x y x y x y y
x x y y
+ + +
trong
2 2
x y = + .
Vi cc iu kin (7.8.7) ta c:
0 0
( ) ( , ) f=f x,y f x y =
=
2 2 2
2
0 0 0 0 0 0 2 2
1
( , ) 2 ( , ) ( , )
2!
2
f f f
x y x + x y x y x y y
x x y y
+
2
o( ) + .
t
2 2 2
0 0 0 0 0 0
( , ), ( , ), ( , )
2 2
f f f
= x y = x y = x y
x x y y
A B C ,
khi :
2 2 2
1
2 o( )
2!
f= x + x y y + +
A B C . (7.8.8)
)Trng hp 1
Nu
0
0( 0)
2
>
> >
AC B
A C
Khi dng ton phng l xc nh dng, nn f cng dng, tc l hm t cc tiu
ti im
0 0
(x , y ) .
) Trng hp 2
Nu
2
0
0( 0)
>
< <
AC B
A C
Trong trng hp ny dng ton phng xc nh m, nn <0 f tc l hm t cc i
ti im
0 0
( , ) x y .
) Trng hp 3
243
243
Nu
2
0 < AC B .
Khi vi gi tr tu ca x v y tam thc:
2 2
2 x + x y y + A B C c th ly gi tr
dng, c nhng gi tr m. Trong trng hp ny hm s khng c cc tr.
) Trng hp 4
Nu
2
0 = AC B .
Trong trng hp ny ta khng th ni g v tnh cht ca cc im dng, n c th l
im cc tr, cng c th khng. gii quyt bi ton ta cn phi xt cc o hm cp cao
hn.
V d 2: Xt hm s 2 2 4
2 2
z x+ y x y = + .
Ta thy h phng trnh:
2 2 0
4 2 0
z
x=
x
z
y
y
=
= =
H ny c 3 nghim: x
1
=0, y
1
=0; x
2
=1, y
2
=1; x
3
=1, y
3
=1. kim tra iu kin ca
cc tr a phng, ta tnh cc o hm ring cp hai.
2 2
12 2, 2, 12 2
xx xy yy
z x z z y = = = .
Ti im (1, 1) ta c A=10, B=2, C=10,
2
0 = > AC B , nn ti im ny hm t cc
tiu,
CT
z 2 =
Ti im (0,0) ta c A=2, B=2, C=2,
2
0 = = AC B . tm hiu s tn ti cc tr,
ta hy xt s gia ca hm ti im (0,0):
244
244
4 4 2 2
(0, 0) ( , ) (0, 0) 2 . z z h k z h k h k kh = = +
Nu k h = v
3
0
2
h < < th
4 2 4 2 2 2
3
(0, 0) 2 4 2 3 2 ( ) 0
2
z h h h h h h = < = <
Nu k=h v h>0 th
4 4 2 2 2 4
(0, 0) 2 2 0 z h h h h h h = + + = >
Ta thy s gia (0, 0) z nhn cc gi tr c du khc nhau, bi vy ti x
1
=0, y
1
=0 hm s
khng c cc tr.
Ti im (1,1) ta c A=10, B=2, C=10,
2
0 = > AC- B nn ti im ny hm t cc
tiu, z
CT
=2.
7.8.3 Gi ln nht v nh nht ca hm s nhiu bin s trn compac
Ta bit rng mi hm s nhiu bin s lin tc trn tp compac (ng v b chn) D u
t gi tr ln nht,nh nht trn tp D. Nu hm s t gi tr ln nht hay nh nht ti mt
im trong ca tp D, th im y phi l im cc tr ca hm s, do n phi l im ti
hn. Hm s cng c th t gi tr ln nht hay nh nht trn bin ca tp D. Do mun
tm gi tr ln nht hay nh nht ca hm s trn tp D, ta phi tm cc im ti hn ca n
trong tp D, tnh gi tr ca hm s ti cc im y v so snh chng vi nhng gi tr ca
hm s trn bin ca tp D.
V d 5: Tm gi tr ln nht nh nht ca hm s 8 3 1 (2 1)
2 2 2 2 2
z= x + y + x +y + trn tp ng
D xc nh bi 1
2 2
x +y .
Ta thy z lin tc trn D nn n t gi tr ln nht M v gi tr nh nht m trn tp D.
Ta c 8 (1 2 ) 2 (1 4 2 )
2 2 2 2
z z
x x y , y x y
x y
= =
.
H phng trnh:
0
0
z
x
z
y
=
C cc nghim
1 1
0 = 0 0 ; , 0.
2 2
x= ,y ; x= ,y= x= y =
Vy ta c 5 im ti hn l O(0,0),
1
1
A (0, ),
2
2
1
A (0, ),
2
3
1
A ( , 0),
2
4
1
A ( , 0).
2
Cc im ny u nm trong D. Gi tr ca hm s ti cc im ti hn:
1 2 3 4
1
(0)=0, (A ) (A ) , (A ) (A ) 1.
4
z z z z z = = = =
By gi ta xt hm s trn bin ca tp D. Trn bin ny ta c:
245
245
1 1
2 2 2 2
x +y y x = = ,
do :
3(1 ) 1 (2 1 1) (1 )
2 2 2 2 2 2 2
z=8x + x + x + x + =x x vi 1 1 x .
Hin nhin z 0 ; z = 0 khi (1 )
2 2
x x =0 hay khi x=0( y= 1 ) v = 1 x (y=0).
Mt khc
2
2 2
2 2
+1 1 1 1
; = khi =1 hay khi = .
2 4 4 2
x x
z z x x x
=
So snh tt c cc gi tr tnh, ta thy rng hm s t gi tr nh nht m=0 ti O(0,0);
(0,+1); (0,1); (1,0); (1,0) v gi tr ln nht M=1 ti
1
( , 0);
2
1
( , 0)
2
.
7.9 Cc tr c iu kin
7.9.1 nh ngha:
Cho hm s z=f(x,y) c xc nh trong tp m
2
D R . Trong tp hp D cho mt
ng cong c phng trnh l ( 0 x,y) = . Ngi ta gi cc tr ca hm s
z=f(x,y) (7.9.1)
trong cc bin s x,y b rng buc bi h thc:
( 0 x,y) = (7.9.2)
l cc tr c iu kin.
C th ta ni rng hm f(x,y) t cc i(hay cc tiu) c iu kin ti
0 0 0
( , ) M x y nu
tn ti ln cn V D ca im
0 0 0
( , ) M x y sao cho:
0 0 0 0
( ) ( , ) ( ) ( , )) ( ) f x,y f x y (hay f x,y f x y M x,y V (7.9.3).
7.9.2 Phng php tm cc tr
A. Phng php th nht
Gi s rng t iu kin ( ) 0 x,y = ta xc nh c mt cch duy nht hm s y = y(x)
n tr, kh vi ca bin s x. Khi hm z = f(x,y) tr thnh: z = f(x,y(x)) =g(x). (7.9.4)
V vy vic tm cc tr c iu kin c a v vic tm cc tr thng thng i vi
hm hp mt bin z= g(x).
Ta ch rng phng php ny khng phi bao gi cng p dng c v n i hi
phi gii phng trnh ( ) 0 x,y = i vi mt bin s no .
B. Phng php th hai (Phng php nhn t Lagrange)
Gi s
0 0 0
( , ) M x y l im cc tr ca hm s f(x,y) vi iu kin ( ) 0 x,y = . Khi
( ) 0
0 0
x ,y = . Ta gi thit thm rng:
246
246
i) Cc hm f(x,y), ( ) x,y c cc o hm ring cp mt lin tc trong ln cn no ca
im
0 0 0
( , ) M x y .
ii)
0 0
( , ) 0 x y
y
.
Theo nh l v hm n trong mt ln cn V no ca im
0 0
( , ) x y tn ti duy nht
mt hm kh vi y = y(x) sao cho
0 0
( ) y y x = . Khi hm g(x) = f(x,y(x)) xc nh v c o
hm lin tc trong mt ln cn no ca im
0
x . Hn na ti im x=
0
x hm s g(x) =
f(x,y(x)) t cc tr a phng. Do :
0 0 0 0 0 0 0 0
( ) ( , ( )) ( , ( )). ( ) 0
x y
dg
x f x y x + f x y x y x
dx
= = ,
hay:
0 0 0 0
( , ) ( , ) 0
f f
x y dx + x y dy=
x y
. (7.9.5)
Mt khc ta cng c:
0 0 0 0
( , ) ( , ) 0 d x y dx + x y dy=
x y
=
. (7.9.6)
Nhn (7.9.6) vi ri cng tng v ng thc nhn c vi (7.9.5) ta c:
0 0 0 0 0 0 0 0
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) 0
f f
x y x y dx+ x y x y dy=
x x y y
+ +
(7.9.7).
ng thc (7.9.7) tho mn vi mi do nu ta chn sao cho
0 0 0 0
( , ) ( , )
f
x y x y
y y
+
=0 (7.9.8)
th ta c:
0 0 0 0
( , ) ( , )
f
x y x y
x x
+
=0. (7.9.9)
S c chn nh vy c gi l nhn t Lagrange.
Nh ta bit (7.9.8) v (7.9.9) l iu kin cn ca cc tr thng thng ti im
0 0 0
( , ) M x y ca hm s: ( ) ( ) f x,y + x,y .
Do mun tm nhng im c th l im cc tr ca hm z = f(x,y) tho mn iu kin
( ) 0 x,y = ta hy lp hm ph: F(x,y) = ( ) ( ) f x,y + x,y (
7.9.10)
ri tm cc im dng ca n. H phng trnh:
( ) ( ) 0
( ) ( ) 0
( ) 0
x x x
y y y
F f x,y + x,y =
F f x,y + x,y =
x,y =
(7.9.11)
cho ta v cc to ca nhng im c th l im cc tr. Phng php ny gi l
phng php tha s khng xc nh Lagrange.
247
247
Gi s
0 0 0
, , x y l nghim ca h (7.9.11). Khi ( ) x,y , ( ) 0 x,y = , ta xt:
0 0 0 0
( , ) ( ) ( , ) F x y F x,y F x y = =
[ ]
0 0 0 0 0 0
( ) ( ) ( , ) ( , ) =f x,y + x,y f x y x y +
0 0
( , ) F x y
[ ]
0 0 0 0 0
( ) ( , ) ( ) ( , ) f x,y f x y x,y x y = +
0 0 0 0
( ) ( , ) ( , ) f x,y f x y f x y = = .
Vy nu
0 0
( , ) x y l im cc tr ca hm F(x,y), th
0 0
( , ) x y cng l im cc tr c iu
kin ca hm f(x,y). Do ta hy tm cc tr ca hm F(x,y). Hm F(x,y) c xc nh bi h
thc (7.9.10) gi l hm Lagrange.
Mt khc
0 0
( , ) x y l im cc tr ca hm F(x,y) hay khng tu thuc vo du ca biu
thc:
2 2
0 0 0 0 0 0 0 0 0
( , , ) , , ) 2 ( , , )
2 2
2
F F
d F x y (x y dx x y dxdy
x x y
= +
2
0 0 0
( , , )
2
2
F
+ x y dy
y
(7.9.12)
Do:
0 0 0 0
( , ) ( , ) x y dx+ x y dy=0
x y
, (7.9.13)
hay
0 0
0 0
( , )
( , )
x y
x
dy= dx
x y
y
. (7.9.14)
Thay biu thc ny vo
0 0 0
( , , )
2
d F x y ta c:
0 0 0 0 0 0
( , , ) ( , , )
2 2
d F x y G x y dx = . (7.9.15)
Cho nn nu:
a)
0 0 0
( , , ) 0 G x y > th
0 0
( , ) x y l im cc tiu c iu kin.
b)
0 0 0
( , , ) 0 G x y < th
0 0
( , ) x y l im cc i c iu kin.
V d 1: Trong s cc hnh ch nht c cng chu vi l , hy tm hnh ch nht c din tch ln
nht.
Gii: Ta hy tm cc tr ca hm z = xy tho mn iu kin 2x+2y=l .
Phng php th nht: T iu kin ca bi ton
2
2
l x
y=
. Ta c hm z l hm mt
bin:
2
2 1
( ) ( 2 )
2 2
l x
z x x lx
= = + , vi 0
2
l
x < < .
248
248
D thy hm ny t cc i khi
4
l
x = , t y
4
l
y = .
Vy trong s cc hnh ch nht c cng chu vi, hnh vung l hnh c din tch ln nht.
Phng php nhn t Lagrange
Hm Lagrange: (2 2 ) F xy x y l = + + .
H phng trnh:
' 2 0
' 2 0
2 2
x
y
F y
F x
x y l
= + =
= + =
+ =
c nghim , , .
8 4 4
l l l
x y = = =
Ta thy
2 2
" 0, " 1, " 0
xy
x y
F F F = = = ,
nn:
0 0 0
( , , ) 2
2
d F x y dxdy = .
Mt khc t iu kin ( ) 2 2 0 x,y = x+ y l = , suy ra h thc:
0 0 0 0
( , ) ( , ) 0 x y dx+ x y dy=
x y
,
c dng 2dx+2dy=0 dy=dx.
Do :
2 2
0 0 0
( , , ) 2 0 d F x y dx = < .
Vy hm z(x,y) t cc i c iu kin khi
4
l
x = ,
4
l
y = . Tc l trong s cc hnh ch
nht c cng chu vi, hnh vung l hnh c din tch ln nht.
V d 2: Tm cc tr ca hm z = xy trn vng trn bn knh 1 vi tm ti gc to .
Gii: Ta phi tm cc tr ca hm z = xy tho mn iu kin
2 2
1 0 x y + = .
Hm Lagrange:
2 2
( ) ( 1) F x,y xy x y = + + .
Xt h phng trnh:
2 2
2 0 2
2 0
2
1 0
x
y
F y x y x
x
F x y y
x y
= + = =
= + = =
+ =
T hai phng trnh u suy ra
1
2
= .
Vi
1
2
= h c nghim
2
2
x = , y=
2
2
v x=
2
2
, y=
2
2
.
249
249
Vi
1
2
= h c nghim x=
2
2
, y=
2
2
v x=
2
2
, y=
2
2
.
a) Vi
1
2
= hm Lagrange tr thnh:
2 2
1
( , ) ( 1)
2
= + + F x y xy x y , n c hai im dng:
1
2 2
( , )
2 2
A v
2
2 2
( , )
2 2
A .
Mt khc: 1, 1, 1
2 2
x y xy
x y
F' x+y, F' x+y, F" F" F" = = = = = .
Khi :
1
( , ) ( )
2
2 2 2 2
1
d F A dx +2dxdy+dy = dx+dy = .
Mt khc t iu kin 1 0
2 2
x +y = ta c:
2xdx + 2ydy = 0.
Ti
1
A ng thc trn tr thnh
2 2
0
2 2
dx dy dx dy
2 2
= = . T y
2 2
1
( , ) 4
2
1
d F A dx = .
Vy hm t cc tiu c iu kin ti
1
A v gi tr cc tiu bng z(
1
A )=
1
2
.
Tng t hm t cc tiu c iu kin ti
2
A v gi tr cc tiu bng z(
2
A )=
1
2
.
b) Vi
1
2
=
Hm Lagrange
1
( ) ( 1)
2
2 2
F x,y =xy x +y c hai im dng
3
2 2
( , )
2 2
A v
4
2 2
( , )
2 2
A . Ta c:
1, 1, 1
2 2
x y xy
x y
F y-x, F x y, F" F" F" = = = = = .
Khi :
2
1
( , ) 2 ( )
2
2 2 2
3
d F A dx dxdy dy dx dy = + = .
Mt khc t iu kin 1 0
2 2
x +y = ta c
2xdx + 2ydy = 0.
Ti
3
A ng thc ny tr thnh
2 2 2 2
0
2 2
dx+ dy= dx= dy v
1
( , ) 4
2
2 2
3
d F A dx = .
250
250
Vy hm t gi tr cc i c iu kin ti
3
A v c gi tr cc i l z(
3
A )=
1
2
.
Tng t hm t cc tr c iu kin ti
4
A v c gi tr cc i l
4
1
( )
2
z A = .
c.Ch : Phng php nhn t Lagrange cng c m rng cho hm n bin s ( 3 n ).
Mun tm cc tr ca hm s u=f(x,y,z) vi iu kin ( ) 0 x,y,z = , ta hy lp hm
Lagrange:
( ) ( ) ( ) F x,y,z =f x,y,z x,y,z .
To im dng ca hm F(x,y,z) v l nghim ca h:
( , , ) ' ( , , ) 0
( , , ) ' ( , , ) 0
( , , ) ' ( , , ) 0
( , , ) 0.
x x
y y
z z
f x y z x y z
f x y z x y z
f x y z x y z
x y z
+ =
+ =
+ =
.
7.10 ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
7.10.1 Tip tuyn ca ng cong
Gi s l mt ng cong trong
3
R c cho bi phng trnh tham s: x = x(t), y =
y(t), z = z(t), [ ] t , , trong x(t), y(t), z(t) l nhng hm kh vi trong on [ , ] (khi
c gi l ng cong trn).
Gi s M l mt im thuc (xem hnh 7.10.1). Khi M c to l (x(t), y(t), z(t)) v
vc t OM
,
, trong O l gc to , c cc thnh phn l: { } ( ) ( ) ( ) x t , y t , z t .
Hnh 7.10.1
Ly mt im
0
M , ( ( ), ( ), ( )) ( )
0 0 0 0 0
M x t y t z t M t = = .
t ,
0 0 0
t=t t OM OM OM M M = =
, , , ,
. Ta thy vect
0
M M
,
c cc thnh phn l
{ } ( ) ( ), ( ) ( ) ( ) ( )
0 0 0
x t x t y t y t ,z t z t .
251
251
Xt vc t:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 1
( , , )
0 0 0
0
x t x t y t y t z t z t OM
M M
t t t t t
= =
,
,
.
Khi
0
, 0 t t t th M(t) dn ti
0 0
( ) M t M = v ct tuyn
0
M M dn ti tip tuyn
ca ng cong ti
0
M .
Mt khc ta c:
{ } lim ( ), ( ), ( ) ( ).
0
0 0 0 0
t 0
M M
x' t y' t z' t v t
t
= =
,
,
Vc t
0
1
t
M M
,
nm trn phng ct tuyn
0
M M nn khi 0 t vc t ( )
0
v t
,
nm
trn phng ca tip tuyn ca ng cong ti
0
M . Do vc t
{ }
0 0 0 0
( ) '( ), '( ), '( ) v t x t y t z t =
,
gi l vc t ch phng ca tip tuyn ca ng cong ti
im
0
M . T y suy ra phng trnh ca tip tuyn ca ng cong ti
0
M l:
0 0 0
0 0 0
'( ) '( ) '( )
x x y y z z
x t y t z t
= = (7.10.1)
trong
0 0 0 0 0 0
( ), ( ), ( ) x x t y y t z z t = = = .
7.10.2 Mt phng tip xc ca mt cong
Gi s S l mt cong trong khng gian c cho bi phng trnh f(x,y,z)=0 (xem hnh
7.10.2), trong f(x,y,z) l hm s kh vi.
Cho
0 0 0
( , , )
0
M x y z l mt im no nm trn mt S v l mt ng cong trn bt
k nm trn mt S v i qua
0
M . Gi s rng ng cong c phng trnh tham s:
: x=x(t), y=y(t), z=z(t), t [ , ] .
Ngoi ra gi s:
0 0
( ), x x t = ( ), ( )
0 0 0 0
y y t z z t = = trong x(t), y(t), z(t) l nhng hm kh
vi trong [ , ] .
V nm trn mt S nn:
f(x(t),y(t),z(t)=0, [ , ] t .
252
252
Hnh 7.10.2
Ta c:
'( ) '( ) '( ) 0, [ , ]
df f f f
x t y t z t t
dt x y z
= + + =
(7.10.2)
K hiu
0 0 0 0
grad ( ) ( ), ( ), ( )
f f f
f M M M M
x y z
=
,
, cn vc t
{ }
0
( ) ( ), ( ), ( ) ( )
0 0 0 0
v t x' t y' t z' t v M = =
, ,
l vc t ch phng ca tip tuyn ca ng cong
ti
0
M . Theo cng thc ca tch v hng:
0 0 0 0 0 0 0 0
grad ( ). ( ) ( ). '( ) ( ). '( ) ( ) '( )
f f f
f M v t M x t M y t M z t
x y z
= + +
, ,
(7.10.3)
iu ny c ngha l vc t
0
gradf( ) M
,
vung gc vi tip tuyn ca ti
0
M . V l
ng cong bt k nm trn S v i qua im
0
M , nn ta suy ra vc t
0
gradf( ) M
,
vung gc
vi mi tip tuyn ca cc ng cong nm trn S v i qua im
0
M . Ni cch khc tt
c cc tip tuyn ti im
0
M ca mi ng cong nm trn mt S i qua im
0
S M
u cng nm trong mt mt phng (P) vung gc vi vc t
0
gradf( ) M
,
. Mt phng (P) c
gi l mt phng tip xc ca mt cong S ti im
0
M .
Nh vy mt im M(x,y,z) nm trn mt phng tip xc khi v ch khi vc t
0
M M
,
trc
giao vi vc t
0
gradf( ) M
,
, tc l khi v ch khi:
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0
( , , )( ) ( , , )( )
( , , )( ) 0
f f
x y z x x x y z y y
x y
f
x y z z z
z
+
+ =
(7.10.4)
trong
0 0 0
, , x x y y z z l cc thnh phn ca vc t
0
M M
,
.
Do (7.10.4) l phng trnh ca mt phng tip xc ca mt S ti
0
M .
ng thng i qua
0
M cng phng vi
0
gradf( ) M
,
c gi l php tuyn ca mt S
ti im
0
M . Phng trnh ca php tuyn ca mt S ti im
0
M l:
0 0 0
0 0 0
' ( ) ' ( ) ' ( )
x y z
x x y y z z
f M f M f M
= = . (7.10.5)
V d 1: Vit phng trnh ca php tuyn v mt phng tip xc ca mt
2 2 2
0 x y z + = ti
im
0
M (3,4,5).
Ta c f(x,y,z)=
2 2 2
x y z + , 2 , 2 , 2
x y z
f x f y f z = = = .
Phng trnh ca php tuyn ca mt S ti
0
M l:
253
253
3 4 5
6 8 10
x y z
= =
v phng trnh ca mt phng tip xc ca mt S ti
0
M l: 6(x3)+8(y4) 10(z5)=0
hay l 3x+4y5z=0.
7.10.3 cong
a) cong ca ng cong phng
Cho ng cong khng t giao nhau. Trn chn mt hng lm hng dng, tip
tuyn ca ti M ng vi hng dng ca c gi l tip tuyn dng (xem hnh
7.10.3).
nh ngha 1: Cho M v M l hai im trn ng cong , MT v MT l hai ttip tuyn
dng. Ta gi cong trung bnh ca cung
MM
, k hiu
tb
C ( ') MM , l t s ca gc gia hai
tip tuyn dng MT v MT vi di ca cung
MM :
tb
C (MM')
MM'
=
(7.10.6)
trong ( , ' ') MT M T = .
Hnh 7.10.3
nh ngha 2: Ngi ta gi cong ca ng ti M, k hiu C(M), l gii hn (nu c)
ca cong trung bnh
tb
C ( ') MM khi M dn ti M trn :
tb
M' M
C( )= lim C ( ') M MM
. (7.10.7)
V d 1: Trn ng thng
tb
C ( ') 0 MM = trn mi on MM, do :
C(M)=0, M .
V d 2: Trn ng trn bn knh R, ta c:
254
254
tb
1
C ( ')
R R
'
MM
MM
= = =
Hnh 7.10.4
b) Cng thc tnh
a) Gi s ng cong c phng trnh trong h to Descartes vung gc l y=f(x).
Ngi ta chng minh c cng thc tnh cong ca ng nh sau:
3
2
( )
(1 )
2
y"
C M =
y +
. (7.10.8)
b) Nu c cho bi phng trnh tham s x=x(t), y=y(t) th:
3
2
( )
( )
2 2
x y" y x"
C M =
x y
+
. (7.10.9)
c) Nu c cho bi phng trnh trong to cc ( ) r f = th:
3
2
( )
( )
2 2
2 2
r +2r rr
C M =
r r'
+
. (7.10.10)
V d 3: Tnh cong ca ng dy xch ( ) ach 0
x
y a
a
= > ti mt im bt k.
Ta c:
2
sh , 1 ' ch
x x y
y y
a a a
= + = = ,
2
1
ch
x y
y
a a a
= = . Thay vo cng thc (7.10.8) ta
c:
3
2 3 2
y a a
C
a y y
= = .
255
255
V d 4: Tnh cong ca ng cycloit:
x=a(tsint), y=a(1cost) vi a>0.
Ta c x=a(1cost), y=asint, x=asint, y=acost. Thay vo (7.10.9) ta c:
cos 1
= =
t-
t
a
a t
3
2
1
C
4 sin
2 (1 cos )
2
.
Ch cong ch xc nh ti cc im ng vi t 2k .
V d 5: Tnh cong ca ng
=
b
r ae (a>0, b>0).
Ta c:
= =
b b
r abe r ab e
2
, . Thay v cng thc (7.10.10) ta c:
=
+
C
b r
2
1
1 .
.
c) cong ca ng trong khng gian
Cho ng cong trong khng gian c phng trnh tham s l: x=x(t), y=y(t), z=z(t).
Tng t nh trong mt phng,ngi ta chng minh c cng thc tnh cong ca
ng nh sau:
+ +
=
+ +
x y y z z x
x y y z z x
C
x y z
1
2 2 2
2
' ' ' ' ' '
'' '' '' '' '' ''
3
2 2 2
2
( ' ' ' )
. (7.10.11)
7.10.4 Bao hnh ca mt h ngcong
Gi s f(x,y,c) l hm kh vi ca hai bin c lp x,y v tham s c. Nu phng trnh
f(x,y,c)=0 (7.10.12) biu din mt ng cong vi mi gi tr ca tham s c, th tp hp ca
nhng ng cong ny gi l h (mt tham s ) nhng ng cong ph thuc vo tham s c.
H nhng ng cong ph thuc vo tham s c c th c cho di dng:
( ) ( ) x t,c , y t,c = = , v d nh h nhng ng trn ng tm
2 2 2
x y c + = c th biu
din di dng tham s: cos sin x c t, y c t = = .
Ta c nh ngha sau
nh ngha: Nu mi ng cong ca h (7.10.12) u tip xc vi mt ng cong E v
ngc li ti mi im ca ng cong E c mt ng cong ca h (7.10.12) tip xc vi E
ti im y, th E gi l bao hnh ca h ng cong (7.10.12).
256
256
Hnh 7.10.5
V d 6: Phng trnh
2 2
( ) 1 x c y + = , trong c l tham s, biu din mt ho ng trn c
bn knh bng 1 v c tm trn trc Ox (xem hnh 7.10.5). Bao hnh ca ng trn ny l hai
ng thng song song 1 y = .
V d 7: Phng trnh cos sin 1 0 x y + = trong l tham s biu din mt h ng
thng m khong cch t gc to O n ng thng y bng 1. Bao hnh ca h ng
thng y l ng trn tm O bn knh 1.
V d 8: Tuy nhin c nhng h ng cong ph thuc vo mt tham s khng c bao hnh.
V d nh h ng thng song song y=x+C, hay h cc ng cong tch phn
( ) y f x dx C = +
(7.10.13)
Chng minh: vi mi gi tr ca tham s c c mt ng cong
c
L ca h (7.10.12) tip
xc vi E, do c mt tip im
c
M ca
c
L vi E. Bao hnh E l qu tch nhng im
c
M
y. Gi to ca im
c
M l ( ), ( ) x c y c . V im ( ( ), ( ))
c c
x c y c L nn
( ) ( ), ( ), 0 f x c y c c = . Ly o hm hai v i vi c ta c:
( ( ), ( )). ( )
x
f x c y c x c +
( ( ), ( ), ). ( ) ( ( ), ( ), ) 0
y c
f x c y c c y c f x c y c c + = (7.10.14)
Mt khc ti
c
M cc ng E v
c
L tip xc nhau. H s gc ca tip tuyn cu E ti
c
M l:
257
257
( )
( )
1
y c
k
x c
.
Theo gi thit ( theo nh l v o hm hm n) h s gc ca
c
L ti
c
M l:
( , , )
( , , )
x
2
y
f x y c
k
f x y c
.
V
1 2
k k = nn ta c:
( ( ), ( ), ). ( ) ( ( ), ( ), ). ( ) 0
x y
f x c y c c x c f x c y c c y c + = (7.10.15)
T (7.10.14) v (7.10.15) suy ra ( )
c
, , f x y c =0. Vy to nhng im
c
M ca bao hnh
phi tho mn h (7.10.13)
V d 9: Cho h ng trn
2 2 2
( ) x c y + = R .
Xt h:
2 2 2
( )
2( ) 0
x c y
x c
+ =
R
.
Kh c t h ny ta c y = R. Vy bao hnh ca h ng trn l: y = R.
V d 10: Xt h cc qu o ca vin n bn ra vi vn tc ban u
0
v theo mt gc vi
ng nm ngang. Tm phng trnh ca bao hnh.
Chn h trc to nh hnh 7.10.6, gc to ti im ban u. Ta xem vin n l mt
cht im v khng k n sc cn ca khng kh. Gi
ox
v v
oy
v l cc hnh chiu ca vn
tc ban u
0
v ln cc trc to :
0
cos ,
ox
v v =
0
sin
oy
v v = . Khi y cc hnh chiu ca vn
tc ca vin n thi im t l:
0
0
cos
,
sin
x
y
v v
v v gt
=
do
( )
0
0
cos
sin
dx v dt
dy v gt dt
=
258
258
Hnh 7.10.6
Kh t t hai phng trnh ny ta c:
2
2 2
0
tg
2 cos
g
y x x
v
=
.
t tg= c ( tgl h s gc ca qu o im gc 0) ta oc h parabol ph thuc
vo tham s c:
2 2
2
0
(1 )
2
g
y cx c x
v
= + .
Ly o hm hai v theo c ta c:
2 2
0
2
0
0
v gx
x c c
v gx
= = .
Th vo phng trnh trn ta c:
2
2 0
2
0
2 2
v g
y x
g v
= .
l phng trnh ca bao hnh ca h qu o, ta gi n l parabol an ton. paraboloid
trn xoay to bng cch quay parabol an ton xung quanh trc ca n, chia khng gian ra hai
phn: nhng im nm gia mt t v paraboloid c th t c vi vn tc ban u
cho, nhng im ngoi Paraboloid th khng th t c vi vn tc ban u cho v vi
bt c gc nghing no.
7.11 Bi tp chng 7
7.1 Chng minh rng tp hp
( ) { }
2 2
, ; , 0
2
x y R x y c c = + < > l tp hp m.
7.2 Trong cc tp hp sau, tp hp no l tp hp lin thng:
1) ( ) { }
2
, R ; 1 x y x y = +
259
259
2) ( )
2 2 2
3
2 2 2
, ; 1
z x y
x y R
c a b
=
7.3 Tm tp xc nh ca cc hm s sau:
1)
2 2
1
1
u
x y
=
+
2)
2 2
sin( ) u x y = +
3)
2
ln( ) u x y = + 3)
2 2 2
2 2 2
1
1
u
x y z
a b c
=
+ +
.
7.4 Chng minh rng i vi hm:
2 2
2 2 2
( )
( )
x y
f x,y
x y x y
=
+
.
Cc gii hn
{ } { }
0 0 0 0
lim lim ( ) , lim lim ( )
x y y x
f x,y f x,y
tn ti v bng nhau, tuy nhin khng tn
ti
( , ) (0,0)
lim ( )
x y
f x,y
.
7.5 Cho: ( ) sin
2
x
f x,y
x y
=
+
.
Tmlimlim ( ), limlim ( )
y x x y
f x,y f x,y
.
7.6 Tm cc gii hn:
1)
( ) ( ) , 0,2
sin
lim
x y
xy
x
2)
( ) ( )
2 2 , 1,0
ln( )
lim
y
x y
x e
x y
+
+
7.7 Tm im gin on ca cc hm s sau:
1)
2 2
1
u
x y
=
+
2)
3 3
x y
u
x y
+
=
+
7.8 Tm cc o hm ring cp 1 v vi phn ton phn ca chng:
1)
3 2
2 u x y xy = + 2)
( )
2 2
ln u x x y = + +
3) arctg
y
u
x
= 4)
y
u x =
5)
( )
2
u ch x y shy = + 6) ( ) u sh x y = + .
7.9 Tm o hm ca hm hp theo bin t v : u x y = + trong , ln
t
x e y t
+
= = .
7.10 Tm cc o hm ring v vi phn cp 2 ca hm sau:
2
2 u xy y = + .
260
260
7.11 Kim tra ng thc
2 2
u u
x y y x
=
nu:
1)
2 2
2 3 u x xy y = 2) arccos
x
u
y
= .
7.12 Tm o hm v vi phn cp 2 ca hm hp:
1) ( ), , u f , ax by = = = .
2) ( ), , u f , x y x y = = + = vi gi thit rng ( ) f , c tt c cc o hm ring cp 2
theo cc bin s cu n.
7.13 Chng minh rng cc hm:
1) arctg
y
u
x
=
2) ( ) ( )
2 2
ln u x a y b = +
tho mn phng trnh Lapplace
2 2
2 2
0
u u
x y
+ =
7.14 Tm y,y v y nu
2 2
3 x xy y + + =
7.15 Tm y, y v yti x=0, y=1 nu:
2 2
2 1 0 x xy y x y + + =
7.16 Cc hm u,v ca cc bin x,y c cho bi h cc hm n:
( , ) 0
( , ) 0
x u v
y u v
=
.
Tm , , ,
u u v v
x y x y
.
7.17 Tm ,
z z
x y
nu cos , sin , x u v y u v z cv = = = trong u=u(x,y), v=v(x,y), c=const.
7.18 Tm o hm ca hm z=
2 2
x y ti im M(1,1) theo hng l lp vi chiu dng ca
trc Ox mt gc
o
60 = .
7.19 Tm o hm ca hm:
z=
2 2
x xy y + ti im M(1,1) theo hng l lp vi chiu dng ca trc Ox mt gc . Theo
hng no th hm
1) C gi tr ln nht 2) C gi tr nh nht
3) bng 0.
7.20 Tm o hm ca hm z=ln(
2 2
x y + ) ti im M(
0 0
, x y ) theo hng vung gc vi
ng mc i qua im .
261
261
7.21 Tm o hm ca hm u=xyz ti im M(1,1,1) theo hng {(cos cos , cos , cos }.
ln gradien ca hm ti im bng bao nhiu.
7.22 Tm gc lp bi gradien ca hm sau vi cc trc to :
1)
3
u x y = + 2)
3
u x y = +
7.23 Khai trin theo cng thc Taylor trong ln cn im (0,0) cc s hng n bc 3 ca
hm:
f(x,y)= sin
x
e y .
7.24 Khai trin theo cng thc Taylor trong ln cn im (1,1) cc s hng n bc 3
ca hm:
f(x,y) =
x y
e
+
.
7.25 Nghin cu cc tr ca hm s sau:
z=
2 2
( 2) 2 x y + .
7.26 Nghin cu cc tr ca hm s sau:
( 2) 2
2 2
z= x y .
7.27 Nghin cu cc tr ca hm s sau:
4 4 2 2
z=x +y 2x +4xy 2y .
7.28 Tm cc tr ca hm s sau:
2
2 2
u=x +y +z xy+x z .
7.29 Tm cc tr ca hm s sau:
1
2 2
z= x +y .
7.30 Tm gi tr ln nht(nu c) ca hm s sau:
0 1, 0 1
2 2 1,1 2
nu
( nu
1 x y
z=
y) 0 x y
7.31 Tm gi tr ln nht(nu c) ca hm s sau:
( 1, 1)
2
2 2
x +y
z= x y
x +y +1
.
7.32 Tm cc im cc tr c iu kin ca cc hm sau:
1) z=xy nu x+y=1
2)
x y
z=
a b
+ nu
2 2
x +y =1 v a>0, b>0.
3) z=
2 2
x +y nu
x y
a b
+ =1
262
262
7.33 Tm cc tr ca hm u=xyz nu 3
2 2 2
x +y +z = .
7.34 Vit phng trnh mt phng tip xc ca cc mt sau:
1)
2 2 2
2 3 21 x + y + z = ti im ( 3, 0, 6) .
2)
2 2 2
2 2 2
1
x y z
+ + =
a b c
ti im ( )
0 0 0
x ,y ,z ca n.
7.35 Vit phng trnh mt phng tip xc vi mt
2 2 2
2 3 1 x y z + + = sao cho mt phng
tip xc song song vi mt phng 4 6 0 x y z + + =
7.36 Vit phng trnh mt phng tip xc v php tuyn ca mt
3 3
3xyz z a = ti im
(0, , ) a a .
7.37 Tm bao hnh ca h cc ng cong phng ph thuc mt tham s sau:
1) cos sin ( const) x y p p + = =
2)
2
2 2
( )
2
a
x a y + =
3) ( const)
a
y kx a
k
= + =
4)
2 2
2 y px p = +
7.12 Hng dn gii bi tp v p s
Chng 1
1.1. Gi s a + r =b l s hu t. Khi v b, r l s hu t nn a = b r l s hu t, tri vi
gi thit a l s v t.
1.2. Hin nhin khng nh 1),2),3) ng, ta hy chng minh 4). Tht vy:
( ) , = = d a c a c
= ( ) ( ) ( ) ( ) | a b b c | | a b| | b c | d a,b d b,c + = +
1.3. Theo gi thit do M b chn nn m,n sao cho n x m , x M
t
{ }
ax m , r m n = . Do m , n r r , Nn:
r m r
r n r
Suy ra: r x r , x M .
1) Nu tp X b chn trn, th tp hp ( ) X b chn di. Tht vy, gi s
*
sup = m X ,
ngha l
*
x m x M v 0, x X > sao cho
* *
m x m < . Nhng khi
*
x m ( ) x X v
* *
m x m < +
263
263
trong : ( ) x X
T y suy ra:
*
inf( ) sup X m X = = .
2) Gi s
*
inf X n = , ngha l:
*
x n x X v 0, x X > sao cho
* *
n x n < +
Khi :
*
x n v
* *
n x n < vi ( ) x X
Do : ( )
*
sup inf X n X = =
1.4. 2, Ta hy chng minh cng thc
( ) inf inf +inf X +Y X Y =
Tht vy, trc ht ta hy chng minh s tn ti ca ( ) inf X+Y .
Gi s inf X =
*
n v
*
1
inf Y n = .Bi v
*
x n x X ;
*
1
y n . y Y nn
* *
1
x y n n + + , x y + X+Y.
T y ta suy ra s tn ti ca inf( ) X Y + .
R rng rng:
* *
1
x y n n + + , x y + X+Y.
Hn na 0, x X > sao cho
* *
2
n x n
< + v y Y sao cho
* *
1 1
2
n y n
< + .
Suy ra: x y + X+Y.
sao cho
* * * *
1 1
n n x y n n + + < + +
Do inf( ) X Y + =
* *
1
n n + =inf inf X Y +
ng thc i vi cn trn c chng minh tng t.
3, Ta hy chng minh cng thc
sup( ) (sup ).(sup ) XY X Y =
Gi s
*
sup X m = v
*
1
supY m = ,
V x > 0,y > 0 nn
* *
1
m m xy , suy ra s tn ti ca ( ) sup XY
T cc bt ng thc
* *
1
m x m < ,
* *
1 2 1
m y m <
Suy ra
* * * * * *
1 1 1 2 1 2 1
m m m m x y m m + < .
V i lng
* *
1 1 2 1 2
m m + c th nh ty ,nn dng thc trn c chng minh.
1.6. t inf a N = . Do M\N b chn di, nn tn ti cn di ng. t inf \ b M N = .
a, Nu b < a ,khi : inf inf M b a N = < =
264
264
b, Nub a , khi : inf inf M a N = =
Cc h thc cn li chng minh tng t.
1.7. 1) ( ) ( ) ( ( )) ( ( ( ))) f g h x f g h x f g h x = = , x A
v ( )( ) ( ( )) ( ( ( ))) f g h x f g h x f g h x = = , x A
2) ( )( ) ( ( )) ( ) f i x f i x f x = = , x A
1.8. 1)
1, 2
x x A ,ta thy
1 2 1 2
( ) ( ) ( ( )) ( ( )) f g x f g x f g x f g x = =
1 2
( ) ( ), g x g x = ( do
*
f F )
1 2
x x = (do
*
g F )
Suy ra iu phi chng minh.
2) Ta thy x A , theo nh ngha:
1 1
( ) ( ( )) f f x f f x
=
t:
1
( ) f x y
= = suy ra
1
f f i
= .
Chng 2
2.1. 1) Vi 0 > ty cho trc ta c:
1
1
1 1
n
n n
= <
+ +
khi
1
1 n
>
Ly
1 1
( ) 1 1 N
= + =
.
2) R rng rng 0 > ty , ta c:
1
( 1) 1
n
n n
+
= < khi
1
n
>
Ly:
1
( ) 1 N
= +
.
3) Tng t:
3 3 2
2 2 2
1
n n
n n n
< = <
+
khi
2
n
>
Ly:
2
( ) 1 N
= +
4) Ta c:
1
1 1 1 1 1
! ! 1.2... 1.2.2...2 2
n
n n n
= = < = <
265
265
Gii bt phng trnh cui cng ta c:
1
1
1 lg lg 2 n
> +
Ly:
1
ln
2
ln 2
N
= +
5) ( 1) 0, 999 0.999
n n n
= < , suy ra: lg0, 999 lg n < . V lg0, 999 0 < nn
lg0, 999 1
2330lg
lg
n
> =
Ly:
1
2330lg 1 N
= +
.
2.2. 1) Ta c: ( ) 1
n
n n =
t ( ) [ ] 1 N E = + . Ta thy vi 0 E > ty , ( ) n N > , ta c:
n
x E > .
2) Bng cch gii bt phng trnh: 2
n
E >
ta c: ( ) ( )
2 2
lg lg 2 n E
>
t: ( ) ( ) ( )
2 2
lg lg 2 1 N E
= +
3) Bng cch gii bt phng trnh:
( ) ( ) ln ln ln ln n n E = >
ta c:
E
e
n e >
t: ( ) 1
E
e
N e
= +
2.3. 1) Khng tn ti. 2) 0; 3) 2; 4) 0
2.4. 1)
1
2
; 2) 0
3) Do:
1 1 1
...
1 2 2
n
n
S
n n n n
= + + + >
+
,
nn lim 0
n
n
S
=
4) t:
( ) ( )
2 2 2
1 1 1
...
1 2
n
S
n
n n
= + + +
+
Ta thy:
2
0
n
n
S
n
< < mt khc
1
lim 0
n
n
= nn lim 0
n
n
S
=
5) t:
2 2 2
1 1 1
...
1 2
n
S
n n n n
= + + +
+ + +
266
266
Do:
2 2
1
n
n n
S
n n n
< <
+ +
v
2 2
lim lim 1
1
n n
n n
n n n
= =
+ +
nn lim 1
n
n
S
= .
2.5. cho tng
1
0
k
i
i
a
=
=
k
i
i
a n i
1 1 1 1
1
= + = = =
+ + + + + +
k m m m
i i i i
i m i i i
n k a n k a n k a n a
( )
1 1
1
m m
i i
i i
n k a a n n k
= =
= + + + +
( ) ( )
1
1
0 0
1
k
i
i
n n k
a
n n k
=
+ +
= +
+ + +
khi n
Mt khc ta c th vit:
1
k
i
i
a n i
=
+
1 1
1
m k
i i
i i m
a n m a n m
= = +
+ + + +
0
khi n
Suy ra iu phi chng minh.
2.6. 1) Ch rng:
( )
1 1 1 1 1 1 1 1
... 1 ...
1.2 1.3 1 2 2 3 1
1
=1 .
1
n n n n
n
+ + + = + + +
+ +
+
Do :
( )
1 1 1
lim ... 0
1.2 1.3 1
n
n n
+ + + =
+
267
267
2) Do:
1 1 1 1
... 1
2 4 2 2
1
2
2
2 2
2
n n
n
n
S
+ + +
= = =
Nn: lim 2
n
n
S
=
3)
( )
( ) ( )
2
1 1 2 1
1 1
1 ... 1
2 2
n n
n n n n
n n n n n
n
= = < =
+
+ + + >
Ta thy:
2
1 n
<
vi 0 < ty nn
2
1 n
=
4) t: ( )
3 3
2 1
1 3 ... 2 1
n
n
S n
= + + +
( ) ( )
2 2
2 2 2 2
1 2 ... 2 2 4 ... 2 n n
= + + + + + +
( )
2
2 2 2 2 2 2 2
1 2 ... 2 2 1 2 3 ... n n
= + + + + + + +
( )( ) ( )( ) ( )
2
2
4 1
2 2 1 4 1 1 2 1
2
6 6 3
n n
n n n n n n
+ + + +
= = .
Suy ra gii hn cn tm bng
4
3
.
5) t
2 3
1 3 5 2 1
...
2 2 2 2
n n
n
S
= + + + +
Khi :
2 2 3 3
1
1 1 3 1 5 3
2 2 2 2 2 2
2 1 2 3 2 1
...
2 2 2
n n
n n n
S S
n n n
+
= + + + +
+
2 1 1
1 1 1 1 2 1
...
2 2 2 2 2
n n
n
+ +
= + + + +
2
1 1 2 1
1 1 ...
2 2 2
n n n
n
S
= + + + +
Vi:
1
2
1
1
2 1 1 2 1
2
1 3
1
2 2 2
1
2
n
n n n
n n
= + =
Suy ra: lim 3
n
n
S
=
6) Vi 2 n k =
2
1 2 ... 2
2
k
k
S
k
+
=
268
268
( ) ( ) 1 3 ... 2 1 1 2 ...
2
k k
k
+ + + + + +
=
=
( ) ( ) 1 2 1 1
1
2
2.2 2.2 2
k k k k
k k
+ +
=
Suy ra:
2
1
lim
2
k
k
S
=
Mt khc, vi 2 1 n k = +
( )
2 1
1 2 3 ... 2 2 1
2 1
k
k k
S
k
+
+ + +
=
+
( ) ( ) 1 3 ... 2 1 2 1 2 ...
2 1
k k
k
+ + + + + + +
=
+
( )( )
( )
( )
( )
1 1 2 1 1
1
2
2 2 1 2 2 1 2 1
k k k k
k
k k k
+ + + +
+
= =
+ + +
Suy ra:
2 1
1
lim
2
k
k
S
+
= . Do gii hn cn tm bng
1
2
.
2.7. 1) Ta thy rng:
2 2
2 4 4 1 2 1 2 1 k k k k k = > = +
Nn:
2 1 2 1 2 1
0
2 2 1 2 1 2 1
k k k
k k k k
< < =
+ +
Do :
1 3 2 1
0 . ...
2 4 2
n
n
<
1 3 2 1 1
. ...
3 5 2 1 2 1
n
n n
< =
+ +
T y cho n ta thu kt qu cn tm.
2) Nu q = 0 th kt qu l hin nhin.
Ta hy xt gi thit 0 q . Khi :
1
1
q
>
t
1
1
q
= + vi 0 > , do :
( )
1 1
1 1 ... 1
n
n
n n
n n
q q
= = + = + + + > + .
V vy:
1
1
n
q
n
<
+
.
T y ta suy ra lim 0
n
n
q
= , do lim 0
n
n
q
= .
3) a, Trc ht ta hy chng minh gii hn:
lim 0
n
n
n
a
= nu 1 > .
269
269
t 1 a = + vi 0 > , ta c
( )
( ) ( )
2 2
1 1
1 1 ...
2 2
n
n n
n n n n
a n
= + > + + + + >
V vy:
2
2
0
( 1)
n
n
n
< <
Cho n ta thu oc kt qu cn tm.
b, Ta thy
1
n
n n
n n
nq
b
q
= = , vi
1
1 b
q
= >
Theo phn a) lim lim 0
n
n
n n
n
nq
b
= = .
4) Do:
2
2 2 2 2 2 2 9 2
0 . . ... 2
! 1 2 3 3 2 3
n n
n
n n
< = < =
V gii hn
2
lim 0
3
n
n
=
khi n , suy ra iu phi chng minh.
5) V ( ) lim 0 1
n
n
n
b
b
= > nn
1
1
n n
n
b b
< < khi n ln.
t b a
= + = + + +
+ >
T y 0 > ty :
2
1
1
n
n
n
< <
khi
2
1 2 n
> +
2.8. 1) Gi s cho trc 0 > ty . Khi :
( ) ( ) ( )
1 2
sin 1 sin 2 sin
...
2 2 2
n p n n n n p
n n n p
x x
+ + + +
+ + +
= + + +
( ) ( ) ( )
1 2
sin 1 sin 2 sin
...
2 2 2
n n n p
n n n p
+ + +
+ + +
+ + +
270
270
1
1
1
1 1 1
2
... ...
1
2 2 2
1
2
n
n n p n
+
+ +
+ + + = = <
khi
2
log n >
vi mi s t nhin p.
2) Vi 0 > ty v vi mi s t nhin p, ta c:
cos( )! cos( )! ( )!
...
( )( 2) ( )( 3) ( )( 1)
n p n
n+1 n+2 cos n+p
x x
n+1 n n+2 n n+p n p
+
= + + +
+ + + +
1 1 1
...
( 1)( 2) ( 2)( 3) ( )( 1) n+ n n n n+p n p
+ + +
+ + + + +
1 1 1 1 1 1
...
( 1) ( 2) ( 2) ( 3) ( ) ( 1) n+ n+ n+ n+ n+p n+p+
= + + +
1 1 1
( 1) ( 1) 1 n+ n+p+ n+
= < < ,
1
n
> 1.
2.9. 1) Gi s ( ) 0,1 , v
1 1 1
......
( 1) ( 2) ( ) ( )
n p n
p
x x
n+ n+ n+p n+p
+
= + + + > , nn khi p = n ta c
1
2
n p n
x x
+
> > n , vy dy phn k
2) Dy phn k do:
1 1 1 1
...
ln( 1) ln(n 2) ln( ) ln( ) ( ) 2
n p n
p p
x x
n+ n+p n+p n+p
+
= + + + > > =
+
khi p = n
2.10.
1) Hin nhin dy n iu tng v b chn trn
3
n
x < n , nn dy hi t.
2) Bi v
1
1 1 1
0
10
n
n n n n n
p
x x x x
+
+ + +
= l dy tng. Mt khc
0 0 2
9 9 9
...... ... 1
10 10 10
n n
x p p + + + + + = + ,
suy ra dy b chn trn. Do dy c gii hn hu hn.
3) Trc ht ta thy
1
1
1
1 1
2
n
n
n
x
x
+
+
= + > , do dy tng.
Mt khc
1 1 1 1 1 1
ln ln 1 ln 1 ... ln 1 ...
2 4 2 2 4 2
n n n
x
= + + + + + + < + + +
271
271
1 1 1 1 1
...... ...... . 1
1
2 4 2 2
1
2
n
< + + + + = =
suy ra
n
x e < , do dy hi t v c gii hn hu hn.
2.11
Trc ht ta thy
0
0 x > v
1
1 1
1
2
n n
n
x x n
x
+
= +
dy b chn di . Mt khc , do
1
n
x nn
1 1 1 1
2
2
n n n n
n n n
x x x x
x x x
+
Hay
1 n n
x x
+
n suy ra dy n iu gim. Do dy c gii hn hu hn. Gi
lim
n
n
x a
= =
2.13
Ta thy
2 1 2 2 1 2
3 3
2 2 ,
2 1 2 1
n n n n
x x x x
n n
= + = >
Dy { }
2 1 n
x
n iu gim, cn dy { }
2n
x n iu tng.
Do
2 1
lim lim 2
n n
n n
x x
= =
vi
2
lim lim 2
n n
n
n
x x
= = .
2.14
Theo gi thit 0, 0
n n
x y .
Mt khc
1 1
2
n n
n n n n
x y
y x y x
+ +
+
= = ,
{ }
2
1 n n n n n n
x x y x x x
+
= = l dy s tng,
{ }
1
2 2
n n n n
n n n
x y y y
y y y
+
+ +
= = l dy s gim.
Tm li { }
0 n n n
x y y x tng v b chn trn nn c gii hn hu hn.
{ }
0 n n n
y x x y gim v b chn di nn c gii hn hu hn.
272
272
Gi lim , lim
n n
n n
x a y b
= = .T h thc
1
2
n n
n
x y
y
+
+
= cho n ta c
2
a b
b a b
+
= = .
2.15
1) 1 2 x ;
3
0
2
y .
2)
5
2 2 , ; lg3,
3 3
k x k k z y
+ < < + <
3) , 0 x y < < + .
4) 1 100,
2 2
x y
.
2.16
1) 2 2 k x k < < +
2) 1 x e < <
3) 0, ( 0,1, 2...) x x k k > = .
2.17
m =0, M = 1
2.18
t
T
k a = , khi ( ) ( )
T
f x T a f x + = , suy ra
( ) ( )
T T x x
a x T a a x
+
+ =
Hay ( ) x T + = l hm tun hon vi chu k T.
2.19
1) Gi s T l chu k ( T > 0 ) , theo nh ngha
( ) ( ) f x T f x x D + =
cho x = 0 ta c
2tg 3tg 0
2 3
T T
= . t
6
T
= , ta c phng trnh sau 2tg3 3tg2 0 =
Li t tg t = ta thu c
( )
( )( )
3 2
3
2 2 2 2
2 5
3 2
2 3 0 0 0
1 3 1 1 1 3
t t
t t t
t
t t t t
+
= = =
, k k Z =
Thay vo trn ta c 6 T k = , k Z . Vy chu k ca hm s l 6 T =
2) 2 T =
3) Ta hy chng minh hm s khng tun hon. Tht vy, gi s ngc li 0 T > l chu
k, khi ( ) ( ) sin sin sin( ) sin x T x T x x + + + = +
273
273
os x+ sin os x+ sin 0
2 2 2 2
+ =
T T T T
c c
Cho
2
T
x = , ta thu c
sin sin 0
2 2
T T
+ = (1)
Cho
2 2
T
x
= + , ta thu c
os sin 0
2 2
T
c
= (2)
Ta xt (2)
Nu os 0
2 2 2
c k
= = + l hu t, v l;
Vy os 0
2
c
.
T (2) suy ra sin 0 ,
2 2
T T
k k Z
= = (3)
Thay vo (1) ta c sin 0
2
T
=
2
T
, k k Z = (4)
T (3) vo (4) ta suy ra
k
k
=
l s hu t, v l
4)
2
T
=
5) Khng tun hon
6) Khng tun hon.
2.20
Vi mi s hu t T > 0, ta thy:
Nu x hu t th x + T hu t, v
Nu x v t, th x + T v t, do ( ) ( ) x T x x + = R .
2.21
( )
1 1
1
1
1
x
f f x
x
x
= =
vi 0 x
Tng t ( ) { }
f f f x x =
vi 0 x .
2.22
( )
2
2
2 2
2
1
1 2
1
1
x
x
x
f x
x x
x
+
= =
+
+
+
Gi s ( )
2
1
n
x
f x
nx
=
+
, ta hy chng minh ( )
( )
1
2
1 1
n
x
f x
n x
+
=
+ +
274
274
Tht vy
( ) ( ) ( )
( )
2
1
2 2
2
1
1 1
1
1
n n
x
x
nx
f x f f x
x n x
nx
+
+
= = =
+ +
+
+
Do ( )
2
1
n
x
f x
nx
=
+
.
2.23
1) a) 3 y vi 3 y < +
b, 3 y vi 3 y < +
2)
1
1
y
y
+
vi 1 y
3) a)
3
1 y vi 0 1 y
b,
3
1 y vi 0 1 y
2.24
Hm ngc ca hm s f l
( )
3
khi 0
khi 0
x x
g x
x x
=
>
2.25
1) t ( ) ( ) * 1 1,1
1
x
y y y
x
= <
+
Vy vi ( ) 1,1 y phng trnh ( ) * lun c nghim
a) Nu 1 0 y < < , theo( ) * ta thy x < 0 .
Do
1
x
y
x
=
suy ra
1
y
x
y
=
+
.
b) Nu y = 0 th x = 0.
c) Nu 0 < y < 1. t ( ) * ta suy ra x > 0.
Do
1
x
y
x
=
+
, suy ra
1
y
x
y
=
Tm li
1
y
x
y
=
i tn ta c hm ngc.
( )
1
x
g x
x
=
vi ( ) 1,1 x .
2) Theo gi thit ( ) ( )
1 1
1
1
x f x f
x x
+ =
(1)
275
275
Thay x bng
1
x
vo (a) ta c:
( )
1 1 1
1
1
1
f x f
x x
x
+ =
(2)
Nhn (1) vi
1
1
x
ri cng vi (2) ta thu c:
( ) ( )
1 1
1 1 1
1
x
x f x
x x x
+ =
(3)
T (3) suy ra ( )
1
1
f x
x
=
.
2.26. Theo u bi ( ) ( ) ( ) 2 osy f x y f x y f x c + + = (1)
Ta hy thay cc cp (x,y) vi x = 0, y = t; x = ,
2
t
+ = ;
2
y
x = , y =
2 2
t
+ .
Ln lt thay vo (1) ta c:
( ) ( ) ( ) 2 0 ost f t f t f c + = (2)
( ) ( ) f +t 2 os 0
2 2
f t f t c
+ = + =
(3)
( ) ( ) +t 2 os 2 sin
2 2 2
f f t f c t t
+ = + =
(4)
Cng (2) vi (3) sau tr i cho (4) ta c:
( ) ( ) 0 ost+f sin
2
f t f c t
=
t: ( ) 0 ,
2
f a f b
= =
.
Ta thu c ( ) ost + bsint f t ac = .
2.27.
1) t
1
t = x
mn
, khi gii hn phi tm c thay bng gii hn:
1
1
lim
1
n
m
t
t n
t m
2)
sin
1 osx 1 osx
lim lim
sinx 1 osx sinx 1 osx
x x
x
c c
I
c c
+ +
+
=
1
2
I
=
3)
( ) ( )( )
( )
2
4
osx-sinx osx-sinx osx+sinx
lim
osx-sinx x
c c c
I
c
=
276
276
( )
4
lim 2 osx 2
x
c
= = .
2.28.
1) t ( ) arcsin 1-2x y = , khi
1
2
x th 0 y , ta c gii hn:
( )( )
0
1
lim
sin 2 sin 2
y
y
I
y y
= =
2) t 2 x y = suy ra 2 x y = + , khi 2 x th 0 y ta c gii hn sau:
( )
2
1
0
sin 1
lim 2
4 4
y
y
y
I
y y
= + =
+
3)
1
.
2
HD: t ( ) arcsin x+2 y = , khi 2 x th 0 y
( )
2
2
0
sin 1 sinx osx
lim
1 sinx-cos
x
x x c
I
x x
+ +
=
+
.
4)
( )
0
sin 1 sinx osx
lim
sinx
x
x x c
x
+ +
=
+
( )
0
sin
1 sin cos
lim 1
sin
1
x
x
x x x
x
x
x
+ +
= =
+
2.29.
1)
1
4
2)
2
2
4
sin sin
lim
os x
x x
I
c x
=
t
2
x y
= , 0 y
2
2
2 2
0 0
2cos sin
cos cos 1
2
lim lim
sin sin 2
x y
y
y
y y
I I
y y
= = = =
2.30.
1) 3; 2) 2; 3)1; 4) 0; 5)
1
2
.
2.31.
1) t
1
x
y
= v
[ ]
y y r = + , trong 0 1 r < .
277
277
Ta thy [ ]
1
y
x
=
v ta c:
0
1
lim lim 1
x y
y r
x
x y
= =
2) Biu din hm ( )
x a
x a
x
x a
= =
.
Khi x a th ln ln x a ,
ln a x a
e a ,
( )
( )
ln
1
1
ln
x a x
e
x a x
, ( )
1
ln
a
x a a
cn ( )
2
1 1 1 1
1
.
a a
a a
x a x a
a a
a a
x
x a x a
a
a
a a
+ +
= =
.
Khi x a th ( )
2
a
x a
Do ( ) ( ) lim ln 1 ln
a a a
x a
x a a a a a
= + = + .
2.32. 1)
( ) ( )
2 2
lim sin 1 lim sin 1
n n
n n n n
+ +
+ = + +
( )
( )
( )
( )
2
2
lim 1 sin 1 lim 1 sin 0
1
n n
n n
n n
n n
+ +
= + = =
+ +
.
2)
( ) ( )
2 2 2 2
lim sin lim sin
n n
n n n n n n
+ +
+ = + +
( )
2 2
lim sin
n
n n n
+
= +
2
2
lim sin
n
n
n n n
+
=
+ +
2
lim sin 1
1
1 1
n
n
+
= =
+ +
.
3) Ta c
2
2
sin
lim 1
n
ka
n
ka
n
+
= ( Do khi n th
2
0
ka
n
)
Do
( )
2 2 2
1 1
. 1
lim sin lim lim
2 2
n n
n n n
k k
a n n
ka ka a
n n n
+ + +
= =
+
= = =
.
278
278
2.33 Ta th y 1 cos 1 x x v cos 1 x = khi x Z
1) N u x Z .
2
(cos ) 1 1
m
m
a x = = khi m
2) N u x Z
Ta th y 1 cos 1 x x .
2 2 2 2
1
0 (cos ) (cos ) (cos )
m m
m m
a x x x a
= = <
Dy {a
m
} n i u gi m v b ch n d i nn c gi i h n:
2
1
lim lim (cos )
m m
m m
a a x
=
hay
2 2
(cos ) 0 (do (cos ) 1 ) l l x l x x = = < .
2.34.
1) a) Gi s sin 0 x
t
n
a sinsin...sinx = .
Ta thy
n n-1 n-1
0 a sin a a 1 = , ngha l dy n iu gim v b chn di nn c gii
hn.
t
n
lim a
n
l
+
= v qua gii hn trong ng thc
n n-1
a sin a = ta c phng trnh
sin 0 l l l = = .
b) Gi s sin <0 x , t sin = sin u x , ta li quay v trng hp trn.
Tm li, trong c hai trng hp gii hn phi tm bng 0.
2) a) Nu x l s hu t, ta c th biu din =
p
x
q
trong p v q l cc s nguyn t
cng nhau.
Do ! !
p
n x n
q
= l s nguyn khi n>q v khi n ln, n>q th ( ) os n! x c = 1 suy ra
gii hn bng 1 nu x l hu t.
b) Nu x l v t th ! n x khng phi l s nguyn, do ( ) 1 os n! x 1 c < < suy ra gii
hn bng 0. Tm li:
2
1 khi
m
n m
n x
+ +
x
x
l h u t
l i m l i m cos( ! )
0 khi l v t .
Chng 3 Hm lin tc mt bin s
3.1. Trc ht chn 1 < . Khi | 1| x + < th | 1| 1 x + < 1 1 1 x < + < 2 0 x < < . Khi
1 3 3 x < + <
1
| 3| 1 1
| 3|
x
x
+ > <
+
.
279
279
Xt hiu
1 2 1 1
( )
2 3 2
x
f x
x
+
= +
+
5( 1) 5 2
2( 3) 2 5
x
x
+
= < < <
+
Tm li, nu ly
2
min{ ,1}
5
= , khi | 1| x + < th
1
( )
2
f x
<
ta c iu phi
chng minh.
3.3. 1) Gin on khi x=1
2) Lin tc trn R
3) Lin tc trn R.
3.4. Khng lin tc ti x=1
3.5. a=1
3.6. Lin tc khi a=0, gin on khi a0
3.7. 1) x=2 v x=1 l cc im gin on kh c
2) x=0 l im gin on loi hai
3) x=0 l m gin on loi hai
4) x=0 l im gin on kh c v x=1 l im gin on v cc
3.8. Xt tnh lin tc ca hm s ti
0
x R.
1) Nu x
0
l s nguyn, khi f(x
0
)=sinx
0
=0. Mt khc vi x bt k, ta c
0
0
0 0
( ) ( )
sin sin
x
f x f x
x x x
=
nu v t
nu h u t
Hn na
0 0
0
| sin sin | 2 | cos sin |
2 2
x x x x
x x
+
=
0
0
2 | sin | | |
2
x x
x x
Do vi mi x ta c th vit
0 0
| ( ) ( ) | | | f x f x x x , suy ra khi
0
x x th
0
( ) ( ) f x f x . Vy f(x) lin tc ti x
0
.
2) Nu x
0
khng phi l s nguyn. Khi f(x
0
)=sinx
0
0. Ta hy xt dy v t bt k
x
n
x
0
. Khi f(x
n
)=00, nhng f(x
0
) 0, ngha l f(x
n
)
/
f(x
0
). Vy f gin on ti x
0
.
3.9. Hy s dng nh l gi tr trung gian, phng trnh c nghim thc.
3.10. Bi v f((0))=2 v f((x))=0 vi x0. Hm s khng lin tc bn phi, cng nh bn
tri ti im x=0.
3.11. Gi s
i i
1 1
min{ ( )}, M=max{ ( )}
i n i n
m f x f x
=
Khi [ ]
1 2
1
( ) ( ) ... ( )
n
m f x f x f x M
n
< + + +
Theo nh l Bolzan - Cauchy th hai, ( , ) a b sao cho
1 2
1
( ) [ ( ) ( ) ... ( )].
n
f f x f x f x
n
= + + +
280
280
3.12. Gi s lim ( )=A. 0, 0
x
f x E
+
> > Khi sao cho | ( ) | f x A x E < > .
T y suy ra rng | ( ) | f x A x E < + >
K hiu max{|A|+ , sup | ( ) | }
a x E
M f x
= , ta c
| ( ) | f x M x a
3.13. Hin nhin f(x) lin tc trn (0,1) v | ( ) | 1 f x (0,1) x . Tuy nhin vi
1
n
x
n
= v
2
1 2
n
x
n
=
+
th
1
| | 0
(1 2 )
n n
x x
n n
=
+
khi n , nhng
0
1
| ( ) ( ) | | 1 0 | 1 .
2
n n
f x f x = = > =
3.14. Do u=x
2
lin tc trn R v y=sinu cng lin tc trn R nn theo tnh cht lin tc ca
hm hp hm f(x)=sinx
2
lin tc trn R.
Hin nhin |f(x)|<1 R x .
Tuy nhin vi
n
x n = v
2
n
x n
= + th
1
| | 0
2
n n
x x
n n
=
+ +
khi
n , nhng
0
1
| ( ) ( ) | 1 .
2
n n
f x f x = > =
3.15. D dng thy rng hm s f(x)=x+sinx khng b chn trn R. Ta hy chng minh n lin
tc u trn R. Tht vy 0 > ta c
| ( ) ( ) | | sin ( sin ) | f x f x x x x x = + +
| | 2 | sin | . | cos | 2 | |
2 2
x x x x
x x x x
+
+ <
, R x x tho mn ng thc | |< =
2
x x
.
3.16. 1) D thy hm y
1
=x lin tc, y
2
=4x
2
lin tc v khc 0 trn [1,1], suy ra f(x) lin tc
trn [1,1]
2) Vi
1
2
n
x
n
= v
1
(2 1)
n
x
n
=
+
, ta c
1
| | 0
2 (2 1)
n n
x x
n n
=
+
khi n , nhng
1
1
(2 1)
2
| ( ) ( ) | 2
n
n
n n
f x f x e e
+
= + khi n .
Vy hm s khng lin tc u trn (0,1).
3) 0 > ta c
281
281
| | 1
| ( ) ( ) | | | | |
2
x x
f x f x x x x x
x x
= = <
+
, 1 x x tho mn bt ng thc | | 2 x x < = .
3.17. Hm s y=arctgx xc nh R x v c tp gi tr l ( , ).
2 2
Hm s
1 1 1
arctg( )
1 2
y
x x x
= + +
gin on ti cc im x=0, x=1 v x=2.
3.18. 1)
1 khi 0 1,
1
khi 1,
2
0 khi 1.
x
y x
x
<
= =
>
Hm gin on v hai pha ti im x=1.
2) a) Khi x<0, e
xt
0 khi t+ v ta c
ln(1 )
lim 0
ln(1 )
xt
t
t
e
y
e
+
+
= =
+
b) Khi x=0, ta c
ln 2
lim 0
ln(1 )
t
t
y
e
+
= =
+
c) Khi x>0, e
xt
0 khi t+, 1+ e
xt
~ e
xt
v 1+e
t
~e
t
khi t+ v ta c
ln
lim
ln
xt
t
t
e
y x
e
+
= = .
Tm li
0 khi 0
khi 0
x
y
x x
=
>
Hm s lin tc trn ton b trc s
3.19. Xt hm s f(x) = xe
x
1.
D thy f(x) lin tc trn [0,1] v f(0)= 1, f(1)=e1>0. S dng nh l Cauchy, suy ra
iu phi chng minh.
3.20. 1)
5
105 100 5 10 1
100
= + = +
10(1 0, 025) 10, 25 + =
2) 1632 40, 4
3)
5
0, 31 0, 36 0, 05 0, 6 1
36
= =
0, 6(1 0, 069) 0, 558 =
282
282
3.21. Xt hm s ( )
sinx
f x
x
= trn (0,1). Ta hy xt hm s ph:
1
1 khi = 0
sin
( ) khi 0 < < 1
sin khi = 1.
x
x
f x x
x
l x
Hm ( )
1
f x lin tc trn [0,1] nn n lin tc u trn (0,1). Suy ra hm s ( )
sin x
f x
x
= lin
tc trn (0,1). Tng t, hm s ( ) f x lin tc trn (1,0). Tuy nhin vi bt k ( ) ' 0 ' 0
n n
x x <
v ( ) " 0 " 0
n n
x x > nhng ( ) ( ) 2
n n
f x f x , nn hm s ( ) f x khng lin tc u trn
( ) ( ) 1, 0 0,1 .
3.22. 1) Gi s
0
x l mt s ty { }
n
x l dy s hu t cn { }
n
x l dy s v t cng hi t
n { } { }
0 0 0
, ,
n n
x x x x x . V ( ) lim 1
n
n
f x
= cn ( ) lim 0
n
n
f x
= , nn
0
x l im gin on.
Vy hm s gin on ti mi gi tr x.
2) a) Nu
0
x #0 ty v dy hu t { }
0 n
x x v dy v t { }
0 n
x x .
Khi : ( )
0
lim lim
n n
n n
f x x x
= = v ( ) lim 0
n
n
f x
= . Suy ra x
0
l im gin on.
b) Nu
0
x =0. Khi
( ) ( ) ( ) 0 0 f x f f x x x R = .
Cho nn: ( ) ( )
0
lim 0 0
x
f x f
= , hm lin tc ti x = 0.
Hn na, khi 0 x ,hm s l hm s cp nn lin tc.
( )
1
1
0 0
1
1
0 lim lim 0
1
x
x x
x
x
e
f
x
e
+ +
+
= = =
+
,
1
0
1
0
1
x
x
f
e
=
+
( ) l i m .
4.2. Do ( ) f x x nn ( ) ( )
0
lim 0
x
f x f
= , hm lin tc ti x = 0
283
283
T s
( ) (0) 1
sin
y f x f
x x x
= =
, r rng gii hn ca t s ny khng tn ti khi
0 x
+
v c khi 0 x
.
4.3. a) o hm ti x = 0
T s
( ) ( ) ( )
0
0 0
x x f x f f x
x x x
= =
nu l s h u t
nu l s v t
Do
( ) ( )
0
0
lim 0
0
x
f x f
x
v ( ) 0 0 f =
b) Ti
0
0 x x = vi
0
x l s hu t
Xt dy v t { }
0 n
x x ta c
( ) ( )
2
0 0
0 0
n
n n
f x f x x
x x x x
=
suy ra
( ) ( )
0 0
0
0
khi
lim
khi
n n
n
n
x x f x f x
x x
x x
+
+
=
Vy hm s khng c o hm ti s hu t 0 x
c) Ti
0
0 x x = vi
0
x l s v t
Xt dy s hu t { }
0 n
x x , ta c:
( ) ( )
2
0 0
0 0
0
khi
+ khi
n n n
n n
n
x x f x f x x
x x x x
x x
+
=
Vy hm s khng c o hm ti s v t 0 x .
4.4. ( )
( )
( ) ( )
0 0
lim lim
x x
f a x
f a a x a
x
+
= = + =
4.6. 1) D thy hm s khng c o hm ti x = 0
sgn y x = vi 0 x
2) 2 y x =
3)
1
y
x
= vi 0 x
4.7. 1)
1 2 4
8
x x x x
y
x x x x x x
+ + +
=
+ + + +
2)
( )( )
2
1 5 1 1 y x x x = + .
4.8. 1)
( )
2
2 y xf x =
2)
( ) ( )
2 2
sin 2 sin cos y x f x f x
=
284
284
3) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
. . y f x f f x f f f x = .
4.9. Ta thy ( )
1 1
2 sin cos f x x
x x
= khi 0 x
Xt gii hn
( ) ( )
( )
0 0
0
1
lim lim sin 0 0 0
x x
f x f
x f
x x
= = =
Ta c th vit:
( )
1 1
2 sin cos khi 0
0 khi = 0
x x
f x x x
x
D thy khi 0 x , o hm ( ) f x lin tc. Ta hy xt s lin tc ca ( ) f x ti x = 0.
Ta thy dy
1
0
n
x
n
= khi n , nhng ( ) ( )
1
1
n
n
f x
= khng c gii hn , vy
o hm ca hm s gin on ti x = 0.
4.10.
1) ( ) ln 1
x
y x x = +
2)
ln
sin
cos ln
s x
x
y x x x
x
= +
.
4.11. tg .tg
4
x
y t t
= +
4.12. 1)
1
y
x
x
x
=
+
2)
1
1
y
x
y x
=
+
4.13. 1)
2 2
2 2
1
x y
a b
+ = 2)
2 2 2
3 3 3
x y a + =
3)
2 2
1 x y = 4)
2
1
1
y
x
=
+
.
4.14. ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2 3
1 1 1 3 f f x f x x x = + = + +
( ) ( ) 1 1 df f x x = =
Khi x=0,1 ta thu c: ( ) 1 0,131 f = v ( ) 1 0,1 df = .
4.15. 1)
( )
3
2 2 2
a dx
x a x
+
2) sinudu .
3)
( )
1
bt
b e dt
+ .
4.16. 1)
3 6
1 4 3 x x 2)
2
1 sin
cos
2
x
x
x x
285
285
3)
2
tg x
4.17. 1) Ta thy
( ) ( ) ( )
2
2 f x x f x ax x a x b x + = + + (1)
( ) 2 2 f x x ax a x b + = + + (2)
T (1) v (2) suy ra
( ) ( )
2
2 2 2 ax x a x b x x ax a x b + + = + + (3)
Suy ra
1
2
= .
2) ( ) ( )
x x x
f x x f x e e
+
+ = (1)
( )
x x
f x x e
+
+ = (2)
T (1) v (2) suy ra
x x x x x
e e xe
+ +
= (3) chia hai v cho
x
e ta c:
1 .
x x
e x e
= hay
1
x
x
e
e
x
T y suy ra:
1 1
ln
x
e
x x
=
.
4.18. Do h thc trong gi thit ca bi ton c nghim ng , x h R , ta c th ly x = 0.
Khi ta c ( ) ( ) ( ) 0 0 f h f hf =
( ) ( ) ( ) 0 . 0 f h f h f = +
hay ( ) ( ) ( ) 0 . 0 f x f x f = +
t ( ) ( ) 0 , 0 a f b f = = , ta thu c: ( ) f x ax b = + .
4.19. Ta thy ly bt k ( )
1 2
, 1,1 x x vi
1 2
x x ta c
( ) ( )
3 3
2 1 2 2 2 1
1 1 2 2
2 1 2 1
0
f x f x x x
x x x x
x x x x
= = + + >
.
Mt khc ( ) ( )
2
3 , 0 0 f x x f = = . Vy khng tn ti ( )
1 2
, 1,1 x x tha mn yu cu bi
ton.
4.20. Xt hai hm ( )
( )
1
f x
h x
x
= kh vi trn
[ ]
1 2
, x x v ( )
2
1
h x
x
= kh vi trn
[ ]
1 2
, x x . Ta
thy
( )
( ) ( )
( )
1 2 2 2
1
,
xf x f x
h x h x
x x
= =
Theo nh l Cauchy ta c
286
286
( ) ( )
( ) ( )
( )
( )
1 1 1 2 1
2 1 2 2
2
h x h x h
h x h x
h
=
vi
1 2
x x < <
hay
( ) ( ) ( ) ( )
1 2
2
1 2
2
1 2
1 1 1
f x f x f f
x x
x x
=
hay
( ) ( )
( ) ( )
2 1 1 2
2 1
x f x x f x
f f
x x
vi
1 2
x x < <
4.21. ( )
( )
( )
( )
1 0
b 1
a 1
f x
x f b
f a
=
Do ( ) ( ) a b = , theo nh l Rolle, ( ) , c a b sao cho ( ) 0 c = .
Suy ra
( )
( )
( )
1 0
0 b 1
a 1
f c
f b
f a
=
Hay ( ) ( ) ( ) ( ) 0 f b af c bf c f a = +
( ) ( ) ( )( ) f b f a f c b a = .
4.22. Xut pht t
( ) ( ) ( ) ( )
1
1
1
0
0
n n n
f x f x f f c
x x nc
= =
vi
1
c nm khong gia 0 v x.
( ) ( )
1
2
1 2
1 2
0 ( )
0 ( 1)
n n
f c f f c
nc n n c
= =
vi
2
c nm khong gia 0 v
1
c
( )
( )( )
1
1
1
...
1 2 ...
n
n
n
f c
n n n c
= =
( )
( )
!
n
f x
n
=
trong 0 1 < < .
4.23. 1) 2 sin
x
e x
2)
( )
2 2
a ln 6 ln 6
x
x x a x a + +
3)
2
2sin 4 os sin x xc x x x +
4.24. S dng cng thc ( )
( )
( ) ( )
3
3 3
uv 3 3 u v u v u v uv = + + +
1) ( ) 2 sin + cos
x
e x x
2)
2
x
287
287
3) sin 3cos x x x
4.25. S dng cng thc Leibnitz, ta thu c
( )
( )
( )
( )
( )
( )
4 n n
3 1
3
, , 0
x
a
n n
x a x na n
f x e f x f
a a a
+ +
= = = .
4.26. t
1
,
1
u v x
x
= =
+
, ta c
( )
1
2
1 u x
= + , ( ) ( )
3 5
2 2
1 1 3
1 , 1 ,...
2 2 2
u x u x
= + = +
( )
( )
( )
( )
( )
2 1
1
1
2
1
1.3.5... 2 3
1 1
2
n
n
n
n
n
u x
= +
( )
( )
( )
( )
( )
2 1
1
2
1.3.5... 2 1
1 1
2
n
n
n
n
n
u x
+
= +
V
( )
, 1, 0
n
v x v v = = = vi 2 n
Theo cng thc Leibnitz
( ) ( ) ( ) ( )
( )
( ) 1
1 1
0 0 1
1.3.5... 2 3
1
2
n
n n n n
x x x o x o n
n
f u v nu v nu n
= = = =
= + = =
4.27.
2
1 1 1 1 1 1 1
1 2 1 1 2 1 1 x x x x x
= + =
+ +
( )
( ) ( )
( ) ( )
1 1
! 1 1
1
2
1 1
n
n
n n
n
f x
x x
+ +
=
+
Suy ra:
a, Nu n chn th:
( )
( ) 0 !
n
f n =
b, Nu n l th
( )
( ) 0 0
n
f = .
4.28. p dng cng thc Leibnitz
( )
( )
( ) ( )
( )
( ) 1 2
2
1
0 2 2
2
n n n
x x x
n
a a a
n n
f e x n e x e
= + +
( ) ( )
( )( ) 1
( ) 2
1 2
1 1
1
1 . 1 .2
n
x x x
n n
n
a a a
n n n
n n
n
f e x e x e
a a a
= + +
Suy ra:
2
( )
2 2
( 1)( 1) ( 1)( 1)
(0)
n n
n
n n
n n n n
f
a a
= =
4.29.
1) Ta thy
( ) ( )
( ) !, ( ) 0
n k
f x n f x = = khi 1 k n + .
288
288
Khai trin Taylor ti im x = 1, ta c
( )
2
(1) (1) (1)
( ) (1) ( 1) ( 1) ... ( 1)
1! 2! !
n
n
f f f
f x f x x x
n
= + + + +
Thay x = 2 vo khai trin trn ta c
( )
(1) (1) (1)
(1) ... 2
1! 2! !
n
n
f f f
f
n
+ + + + =
2)
4
1
4 sin
2
t
a
3)
3
4
t
e
4.30. t
2
( 1)
m
u x = suy ra
2
( 1) 2 x u mxu = (1)
o hm (1) hai v (m +1) ln ta c
2 ( 2) ( 1) ( )
( 1) 2( 1) ( 1)
m m m
x u m xu m mu
+ +
+ + + +
( )
( )
1 ( )
2 2 1
m m
mxu m m u
+
= + +
n gin hai v ta thu c
2 ( 2) ( 1) ( )
(1 ) 2 ( 1) 0
m m m
x u xu m m u
+ +
+ + = (2)
Mt khc theo gi thit
( )
1
( )
2 !
m
m m
P x u
m
=
Suy ra
( 2)
2 ! ( )
m m
m
u m P x
+
= (3)
( 1)
2 ! ( )
m m
m
u m P x
+
= (4)
( )
2 ! ( )
m m
m
u m P x = (5)
Thay (3), (4), (5) vo (2), ta thy ( )
m
P x tha mn phng trnh cho.
4.31. t
m x
u x e
= , Khi
( )
( )
x m
m
L x e u = .
Ta thy
( ) ( ) 1 m m x x
L e u e u
+
= +
( ) ( ) ( ) 1 2
2
m m m x x x
L e u e u e u
+ +
= + +
Thay L v L vo phng trnh cho.
( ) (1 ) ( ) ( ) 0
m m m
xL x x L x mL x
+ + = (1)
Ta thu c phng trnh
( 2) ( 1) ( )
(1 ) (1 ) 0
m m m
xu x u m u
+ +
+ + + + =
289
289
chng minh ( )
m
L x tha mn (1), ta hy chng minh u(x) tha mn phng trnh (2).
Tht vy
1 m x m x
u mx e x e
=
hay
m
x m x
x u
u m e x e m u
x x
= =
hay ( ) xu m x u = (3)
S dng cng thc Leibnitz, o hm cp (m + 1) hai v ca (3) , suy ra hm u(x) tha
mn phng trnh (2).
4.32. Ta chng minh cng thc
( )
1
1
ln ! ln
n n
n
k
d
x x n x
dx k
=
= +
vi 0 x > (1)
a, Vi n = 1 ta c
( ) ln ln 1
d
n x x
dx
= + Cng thc (1) ng
b, Gi s cng thc (1) ng vi (n 1)
( )
1 1
1
1
1
1
ln ( 1)! ln
n n
n
n
k
d
x x n x
dx k
=
= +
(2)
Khi
( ) ( )
1
ln ln
n n
n n
d d
x x xx x
dx dx
= =
( ) ( )
( ) ( 1)
0 (0) 1 1 1
( ) ln ( ) ln
n n
n n
n n
C x x x C x x x
= +
1
1
1 1
( 1)! ( 1)! ln
n
k
x n n n x
x k
=
= + +
1 1
1 1
1 1 1
( 1)! ! ln ! ln
n n
k k
n n x n x
k k n
= =
= + + = + +
1
1
1
! ln
n
k
n x
k
=
= +
.
4.33.
2
2 2 2 2 3 2 4
2
2 (2 ) (2 ) (2 )
1
1! 2! 3! 4!
x x
x x x x x x x x
e
= + + + +
2 5
(2 )
...
5!
x x
+ +
Suy ra
290
290
( )
2
2 2 3 4 5 5
2 5 1
1 2 0
3 6 15
x x
e x x x x x x
= + + + .
4.34.
2 3 2 3
1
( )
1 ... 1 1 ...
2! 3! 2 6 24
x
f x
x x x x x
x
= =
+ + + + + + + +
2
2 3 2 3
1 ... ...
2 6 24 2 6 24
x x x x x x
= + + + + + + +
3
2 3
...
2 6 24
x x x
+ + + =
2 4
4
1 0( )
2 12 729
x x x
x + + .
4.35. 1)
3
3 5
2 2 4 6 6
1 2
(sin ) ... 0( )
3! 5! 3 45
x x
x x x x x x
= + + = + +
2)
1
2 4
2
cos 1 ...
2! 4!
x x
x
= + =
2 3
2 4 2 4 2 4
1 1
1 ... ... ... ...
2 2! 4! 8 2! 4! 2! 4!
x x x x x x
= + + + + +
2 4
4
1 0( )
4 96
x x
x = + .
4.36.
1
( ) 2( )
n
k
k
x a x
=
=
( ) x khi
1
1
0
n
k n
k
k
k
a
a nx x
n
=
=
+ = =
Mt khc ( ) 0 x n = > , vy hm s t cc tiu khi
1
n
k
k
a
x
n
=
=
4.37.
2
2
1 ( 1)
1 1 1 0(( 1) )
2 8
x x
x x x
= + = + +
4.38.
ln
( ) 1
x x
f x e =
( )
ln
( ) ln 1
x x
f x e x = +
ln 2
1
( ) ln 2ln 1
x x
f x e x x
x
= + + +
291
291
( )
( )
3 ln 2
ln
2
1
( ) ln 1 ln 2ln 1
1 2 1
2ln
x x
x x
f x e x x x
x
e x
x x x
= + + + +
+ +
Ta thy
(3)
(1) 0, (1) 1, (1) 2, (1) 3 f f f f = = = = . Thay cc gi tr trn vo cng thc
2
3 3
(1) (1)
( ) (1) ( 1) ( 1)
1! 2!
(1)
( 1) 0(( 1) )
3!
f f
f x f x x
f
x x
= + +
+ +
ta c
2 3 3
1
1 ( 1) ( 1) ( 1) 0(( 1) )
2
x
x x x x x = + + + .
4.39. 1)
1
2
; 2)
1
6
e
;
3) 1; 4) 1.
4.40. 1) Khng p dng c quy tc Lhospital. Tnh theo cch khc, gii hn bng 0
2) Khng p dng c. Gii hn bng 1.
3) Khng p dng c. Gii hn khng tn ti .
4.41. 1)
1
2
; 2) 1;
3)
1
2
; 4) 1.
HD: Ta hy vit ( )
lnsin
cot
sin
x
tgx
gx
x e = .
Mt khc:
( )
0 0 0
2
1
cos
lnsin
sin
lim lim lim sin cos 0
1
cot
sin
x x x
x
x
x
x x
gx
x
= = =
.
5)
2
e ; 6) 1.
4.42. 1) Do
2
3 2 2
0 0 0
1
1
arctg 1
1
lim lim lim 1
1
3
x x x
x x
x
x x x
+
= = =
+
,
suy ra iu phi chng minh.
Cc phn 2),3),4) chng minh tng t.
4.43. a)
5 4
1 1
( ) 6 sin cos g x x x
x x
= vi 0 x
Ta thy g trit tiu v s ln v ng thi i du. Hm g khng c cc tr ti x=0.
292
292
b) Hm f t cc tiu ti x=0.
4.45. Hm s tng trong khong (0,e) v gim trong khong ( ) , e + .
Tim cn ng x=0.
Tim cn ngang y=0.
4.46. Bi v hm s lin tc trn ton trc s nn khng c tim cn ng.
Tim cn ngang y=0.
4.47. th hm s c hai tim cn xin y=2x khi x + v y=2x khi x . Hm s khng
c im dng.
4.48. r l hm tun hon vi chu k 2 , v th ch cn xt hm s trong
[ ]
, .
Do 0 r nn
2
3
0
2
3
r +
r
3
0 0
tg
0 0
1
1 2cos 0 cos .
2
+
Nn tp xc nh ca hm s l:
2 2
3 3
.
Ta thy 2sin r = , 0 r = khi 0 = .
Suy ra (0) 3
CD
r r = = .
Gi l gc dng gia vecto OM
.
th l ng cong kn i xng nhau qua trc cc.
Chng 5
5.1. 1)
2
2
2
ln 2
2
x x
x x
+ + .
293
293
2)
2
1
2(1 ) x
+
.
3)
4
3
3
1
(1 )
4
x + .
4)
4
4
1 2
ln
8 2 2
x
x
+
.
5) arctg
x
e .
6)
( )
2
ln 1 1
x
x e + + .
5.2. 1) ln th
2
x
.
2) 2arctg
x
e .
3)
1
sh2
2 4
x
x + .
4)
1
sh2
2 4
x
x + .
5) 2cth2x .
5.3. 1)
2
3
1 2
(1 3 )
10
x
x
+
.
2)
4
2 2
3
3
(1 ) (4 3)
56
x x + .
5.4. 1)
1
1
ln
1 1
n
x
x
n n
+
+
+ +
.
2)
3 3
2 2
sh3 ch3
3 9 3 27
x x x
x x
+ +
.
3)
2
ch 2 sh 2ch x x x x x + .
4) ln tg cos ln tg
2
x
x x .
5.5. 1)
5
tg
5
x
.
2)
3
2
2 cot tg
3
gx x +
.
3)
3 3 2
3 3
1 (1 ) (1 ) 3 1
ln arctg
4 (1 ) (1 ) 2 3
t t t
t t t
+ +
294
294
trong
3
sin t x =
.
4)
2
2 2
1 2 1 1 2
ln arctg
1 2 2 2 1 2
z z z
z z z
+ +
+
trong z= tgx .
5)
2 2 2
4 2
1 ( 1) 3 2 1
ln arctg
4 1 2 3
z z
z z
+
+
+
trong z=
3
tgx .
5.6. 1)
( )
4
4
4
4ln 1
1
x
x
+ +
+
.
2)
( )
4 4
2
2 4
(1 ) 1 x x
+ +
.
3)
( )
1
2 (1 ) ln 1
2
x x x x x x
+ + + +
.
HD: Nhn t s v mu s ca biu thc trong du tch phn vi biu thc
1 1 x x + .
4)
n
n x b
b a x a
.
5.7. 1)
2
ln 1 2 2 1 x x x + + + + .
2)
2 2
1 1
2 2 ln 1 2 2
2 2
x
x x x x x
+ + + + .
Chng 6
6.1. 1) 3
2)
1
ln
a
a
.
3)
b a
ab
. HD: t
1 +
=
i i i
x x .
4)
1 1
1
m m
b a
m
+ +
+
. HD: Chn cc im chia sao cho ta
i
x ca chng lp thnh
cp s nhn.
6.2. 1)
3
2)
6n
. HD:
2
2 2
0
1
a
n
n
n
dx
I
n
a x
=
, t t=
n
x , ta c
2
2 2
0
1
a
dt
I
n
a t
=
, sau t: sin t a z = .
6.4. 1) ln2
295
295
HD: t
1 1 1
......
1 2
n
a
n n n n
= + +
+ + +
.
Xt hm y=
1
x
trn on 1 2 x . Phn on ny thnh n phn bng nhau v lp tng
tch phn. Tng tch phn s l biu thc cn tm gii hn.
2)
2
. HD:
t
2 2 2 2 2
1 1 1 1
...
0 1 4 ( 1)
n
b
n n n n n
= + + + +
so snh cc s hng ca biu
thc b
n
vi gi tr ca hm
2
1 1 2 1
( ) , 0, , ,...,
1
n
n
f x x x x x
n n n
x
= = = = =
.
3)
1
1 +
6.5. Trc ht da vo nh ngha ca tch phn hy tnh:
!
limln
n
n
n
n
=
1 1 2 1
lim ln1 ln 1 ln 1 ... ln 1
n
n
n n n n
= + + + +
6.6. 1)
2
4
. HD: t t x = .
2)
1 3
2 2 2
arctg . HD: t
1
t x
x
= ,
2
1
1 dt dx
x
= +
.
6.7. 1) i bin
2
x t
= .
2) i bin: x t = .
6.10. 1) 0
2) 0.
HD: t
1 2
1 2
1 1
2
I I I = + = +
, trong tch phn
2
I t t=
1
x
.
3) 0.
6.12. 200 2 .
HD: ta vit
100
0
2 sin =
I x dx
2 3 100
0 2 99
......
= + + + +
.
296
296
Do hm sin y x = tun hon chu k nn tch phn trn bng
0
100 2 sin I x dx
=
.
6.13. 1)
2
1
2
e
2)
1
2(1 ) e
3)
3
6 4
4)
1 1
1
1
( 1) ! 1
!
n
n
k
n e e
k
=
.
6.14. 1)
12
2
1.3.5.7.9.11.13
2)
16
3)
32
.
6.15. 1)
4
2 1 x x + 2) ( ) ( )
2
sin cos cos sin x x x .
6.16. 1) 1 2)
2
4
.
6.17. S dng quy tc Lpitan.
6.18. 1) 2) 3) +
6.19. 1)
3 1 2
I I I < < 2)
4 5
I I .
6.22. y ( ) 0,1,...8
8
k
k
x k = =
a) Theo phng php hnh thang:
[ ]
0 1 7 8
1
( ) 2 ( ) ......2 ( ) ( )
16
I f x f x f x f x + + + 0,6941.
Phn d:
8
T
R
2
1 2 1
.
8 12 384
= 0,0027.
b) Theo phng php Simpson:
[ ]
0 1 2 3 7 8
1
( ) 4 ( ) 2 ( ) 4 ( ) ...4 ( ) ( )
24
I f x f x f x f x f x f x + + + + +
0, 6935
Phn d:
5 4 4
8 4
5.10 10
4 .2880
S
M
R .
6.23. a) Theo phng php hnh thang I 0,8352 vi phn d
12
0, 004
T
R .
a) Theo phng php Simpson: I 0.83565 vi phn d:
5
12
4
10
10
2880.6
s
R
.
6.24.
2
3
bh
S = .
6.25.
2
2 a
6.26.
2
3
2
a
297
297
6.27.
2
3
8
a
.
6.28.
2
1
4
e +
6.29.
2
2 a
6.30.
2
1
a
m
m
+
6.31.
3
2
a
6.32. 6a
6.33. 1) a)
2
b) 2 ; 2)
2
8
3
a
.
6.34. 1)
2 2
32
105
a b ; 2)
2 2
32
105
a b .
6.35. 1)
3
2
10 1
27
2) 3 3)
2 2
16 a 4)
2
12
5
a
6.36. 1)
4
2)
1
1
khi 0 1 < < , khi 1 .
3)
2
4)
6.37. 1) Hi t 2) Hi t
3) Phn k. HD:
( )
2
2 2 2
0 0
1
ln 1
1 sin 1 2
A A
xdx xdx
A
x x x
> = +
+ +
.
4) Hi t.
6.38. 1) 1 2)
2 2
a
a b +
6.39. 1) Nu a 0 hi t khi p>0, nu a=0 hi t khi p>1.
2) Hi t nu p>0 hoc q>0.
6.40. 1) Hi t nhng khng hi t tuyt i.
2) Hi t nhng khng hi t tuyt i.
6.41. Cc tch phn hi t tuyt i khi >1 ( khi 0 1 < khng hi t tuyt i)
Khi 0 1 < cc tch phn bn hi t.
Chng 7
298
298
7.2. 1) Lin thng
2) Khng lin thng
7.3. 1)
2 2
1 x y + >
2)
2 2
2 (2 1) k x y k + + vi k Z.
3) Phn mt phng nm ngoi parabol
2
y x = .
4) Min ngoi ca elipxoit.
7.4.
0 0 0 0
lim{lim ( , )} lim{lim ( , )} 0
x y y x
f x y f x y
= =
7.5. limlim ( , ) 1
y x
f x y
= , limlim ( , ) 0
x y
f x y
=
7.6. 1) 2; 2) ln2.
7.7. 1) (0,0) l mt im gin on v cc.
2) Cc im ca ng thng y=x l im gin on kh c, cn (0,0) l im
gin on v cc.
7.8. 1)
2
3 2
x
u x y = , 2 2
y
u y x = ,
2
(3 2 ) 2( ) du x y dx y x dy = +
2)
2 2
1
x
u
x y
=
+
,
( )
2 2 2 2
y
y
u
x y x x y
=
+ + +
,
( )
2 2
2 2 2 2
dx ydy
du
x y x y x x y
= +
+ + + +
3)
2 2
x
y
u
x y
=
+
,
2 2
y
x
u
x y
=
+
,
2 2
ydx xdy
du
x y
+
=
+
.
4)
1 y
x
u yx
= , ln
y
y
u x x = ,
1
ln
y y
du yx dx x xdy
= +
5)
( ) ( ) ( )
2 2 2
sh sh .2 , ch .sh sh
x y
u x y y xy u x y x y y = + = + + ,
( ) ( )
2 2
2 ch sh sh du xydx x y dy x y y
= + + +
6) ( ) ch
x
u x y = + , ( ) ch
y
u x y = + ,
( ) ( ) ch . du x y dx dy = + +
7.9.
1
2 ln
+
+
+
=
+
t
t
u e t
t
e t
,
2 ln
+
+
+
t
t
u e
e t
7.10.
( )
2
2
3
2
2
2
x
y
u
xy y
=
+
,
( )
3
2
2
2
xy
xy
u
xy y
=
+
,
299
299
2
2
3
2
2
(2 )
y
x
u
xy y
=
+
,
2
2
3
2
2
( )
(2 )
ydx xdy
d u
xy y
=
+
.
7.12 1)
2 2
2
2 2
.
u f
a
x
=
,
2 2
u f
ab
x y
=
,
2 2
2
2 2
u f
b
y
=
,
2 2
2 2 2 2 2
2 d u a f dx abf dxdy b f dy
= + +
2)
2 2 2 2
2 2 2
2
u f f f
x
= + +
,
2 2 2
2 2
u f f
x y
=
,
2 2 2 2
2 2 2
2
u f f f
y
= +
2 2 2
2 2 2 2 2
2 2
2
( ) ( ) ( )
f f f
d u dx dy dx dy dx dy
= + + +
.
7.14.
2
2
dy x y
dx x y
+
=
+
,
2
2 3
18
( 2 )
d y
dx x y
=
+
,
3
3 5
162
( 2 )
d y x
dx x y
=
+
( 2 ) x y
7.16.
( , )
( , )
u
v
D
x
D u v
,
( , )
( , )
u
v
D
y
D u v
,
( , )
( , )
v
u
D
x
D u v
,
( , )
( , )
v
u
D
y
D u v
7.17. sin
z c
v
x u
, osv
z c
c
y u
.
7.18. ( ) 1 3
z
M
l
.
7.19. 1)
4
=
2)
5
4
=
3)
3
4
= v
7
4
= .
300
300
7.20.
2 2
0 0
2 2
0 0
2
( 0) x y
x y
+
+
7.21. os +cos +cos
z
c
l
, u( ) 3 grad M =
7.22. 1) ,
6 3
= = , 2) ,
3 6
= = .
7.23.
2 3
1
(3 )
3!
y xy x y y + + .
7.24.
2 3
( ) ( )
1
1! 2! 3!
x y x y x y + + +
+ + + .
7.25. im (2,0 ) l im cc tiu, 0
CT
Z = .
7.26. im dng (2,0),
2
8 0 AC B = < , hm s khng c cc tr.
7.27. Ti im ( 2, 2)( 2, 2) hm s t cc tiu a phng. Ti im (0,0) ta c
A=4, B=4,
2
0 AC B = , ta phi xt tip tc. Ta thy s gia ca hm trn ng thng y=0:
4 2
( , 0) (0, 0) 2 ( 2) 0 f f x f x x = = < khi 2 x < . S gia ca hm s trn ng
thng y=x.
4
( , ) (0, 0) 2 0 f f x x f x = = > . Vy ti im (0,0) hm s khng c cc tr.
7.28.
4
3
CT
u = t c khi
2 1
, , 1
3 3
x y z = = = .
7.29. Ta thy h
' 0
' 0
x
y
z
z
=
=
,
(0, ) (0, 0)
y
Z y Z
y y
=
khng c gii hn. V vy im (0,0) c th l im cc tr, Bi v:
2 2
(0, 0) ( , ) (0, 0) 0 Z Z x y Z x y = = + < , nn ti im (0,0) hm t cc tr, ng
thi 1
CD
Z = .
7.30. Hm s khng c gi tr ln nht , supZ=2. Hm s gin on.
7.31. Min
{ }
1, 1 x y l min ng, hm Z lin tc trn min ny nn n c gi tr ln
nht. ( ) 0, 1 l cc im dng, ( )
1
0, 1
2
Z = . Trn bin ca hnh vung ti cc im
1, 3 1 x y = = hm t gi tr ln nht bng
1 3
2
+
.
7.32. 1)
1
4
CD
Z = khi
1 1
,
2 2
x y = = .
301
301
2)
2 2
CT
a b
Z
ab
+
= khi
2 2 2 2
,
b a
x y
a b a b
= =
+ +
,
2 2
CD
a b
Z
ab
+
= khi
2 2 2 2
,
b a
x y
a b a b
= =
+ +
.
3)
2 2
2 2
CD
a b
Z
a b
=
+
khi
2
2 2
=
+
ab
x
a b
, y=
2
2 2
a b
a b +
.
7.33. Hm u t cc i ti cc im
1
M (1,1,1) ,
2
M (1, 1, 1) ,
3
M (1,1, 1),
4
M (1, 1,
+1). Ti cc im ny
CD
u =1. Hm u t cc tiu ti cc im M
5
=(1, 1, 1)
6
M (1,1,1)
,
7
M (1, 1,1),
8
M (1,1, 1) v 1
CT
u = .
7.34. 1) 6 3 37 3 0 + = x z .
2)
0 0 0
2 2 2
1
x x y y z z
a b c
+ + = .
7.35. 4 6 21 x y z + + = .
7.36. 0,
1 0 1
x y a z a
x z a
+
+ + = = = .
7.37. 1)
2 2 2
x y p + = .
2) y x = .
3)
2
4ax y =
4) Khng c bao hnh.
302
302
Ti liu tham kho
1 G.M Phichitengon. C s gii tch ton hc, Tp 1,2 (Bn dch ting Vit), NXB
H v THCN H Ni, 1975)
2 Trn c Long, Nguyn nh Sang, Hong Quc Ton, Gio trnh gii tch, Tp
1,2,3, NXB i hc Quc gia H Ni, 2002.
3 Nguyn nh Tr, T Vn nh, Nguyn H Qunh. Ton hc cao cp, Tp 2,3,
NXB Gio dc, 2004.
4 G.J Silov, Gii tch ton, NXB KH Matscova, 1965.
5 Y.Y Liasko, A.C Boiatricc, I.A.G.Gai,G.P Golovac, Gii tch ton hc, Cc v d
v bi tp, NXB H v THCN H Ni, 1979.
6 Jean, Maric Moner, Gio trnh ton, Tp 7 (Bn dch ting Vit), NXB Gio dc,
1999.
7 Jon Mathews, R.L Walker, Ton dng cho Vt L (Bn dch ting Vit), NXB
Khoa hc v K thut H Ni, 1971.
8 B.P mivic, Bi tp gii tch ton hc (ng Huy Run, L nh Thnh dch
v hng dn cch gii), NXB i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni,
1975.
9 nh Thanh, Phng php ton l, NXB Gio dc 2002.
10 L Vn Trc, Gio trnh ton dng cho vt l, i hc tng hp H Ni, 1984.
11 Andrew Browder, Mathematical Analysis: An Introduction, Springer, 1995.
12 Bourguignon, Le calcul variotionel Ellipses Marketing 2000.
13 Vladimir A. Zorich, Mathematical Analysis, Springer, 2004.