Induksioni elektromagnetik (EM)

MENYRAT E PERFITIMIT TE INDUKSIONIT ELEKTROMAGNETIK Meq rryma elektrike prreth prcjellsve shkakton fushn magnetike, kemi arsye t interesohemi edhe pr mundsin e prfitimit t rryms elektrike nga fusha magnetike.Prvoja ktu jep prgjigjje positive,sepse nj gj e till sht e mundshme si tregojn edhe eksperimentet.Rrymat elektrike t fituara nga fusha magnetike quhen rryma t indukuara dhe e zbuloi Faradei m 1831. Bashksia e t gjitha dukurive t cilat paraqiten me rastin e prfitimit t rrymave dhe t tensioneve t indukuara,paraqesim fush studimin n kuadr t induksionit elektromagnetik. N zbatimin e ktyre dukurive mbshtetet elektroteknika bashkkohore,sepse tr energjia elektrike,t ciln e shfrytzojm,prftohet duke u mbshtetur n parimet e induksionit elektromagnetik. Ekzistojn shum mnyra t prfitimit t rryms s induktuar dhe pr t gjitha vlen i njjti parim; n nj mnyr apo tjetr duhet t sigurohet ndrrimi i fluksit magnetik, meq nga ky ndrrim i fluksit mund t prftohet rryma e induktuar.Ndrrimi i fluksit mund t arrihet n shum mnyra: * duke kyur dhe shkyur burimin n prcjells; * duke rrotulluar bobinn n fushn magnetike t magnetit t prhershm; * duke ndryshuar intensitetin e rryms n qark parsor me ndihmn e rezistencs s ndrrueshme; * duke vendosur dhe duke nxjerr magnetin e prhershm nga brendia e bobins; * duke lvizur prcjellsin n fushn magnetike; * duke lvizur prcjellsin npr korniz e cila gjendet n fushn magnetike dhe me mnyra t tjera. N kt kapitull do t prqndrohemi n prshkrimin e disa prej ktyre metodave t prftimit t ndrrimit tfluksit magnetik,prkatsisht t tensionit t induktuar dhe t rryms s induktuar si pasoj e ktij tensioni.
Kyja dhe shkyja e burimit n prcjells

Nga shum eksperimente q bri Faradei pr prftimin e rryms elektrike me ndihmn e fushs magnetike duhet veuar t parin i cili tregohet n fig. 5.1. n t ciln sustat 1 dhe 2 jan t mbshtjella rreth brthams unazore t hekurit. Susta mbshtjellse 1 sht e lidhur me burimin (akumulatorin)m kurse susta mbshtjellse 2 sht e lidhur me ampermetrin e ndjeshm.Meq zeroja e ampermetrit sht ndrmjet shkalls,n vartsi t kahut t rryms,treguesi do t zhvendoset majtas apo djathtas.Brthama e hekurit e zmadhon fushn magnetike q krijohet nga susta mbshtjellse 1 dhe i prqndron vijat e induksionit magnetik t cilat kalojn dhe npr mbshtjellsin 2.Pa marr parasysh se susta 2 gjendet n fush t fuqishme magnetike t susts 1,npr t nuk induktohet rrym dhe treguesi i ampermetrit qndron n zero,prderisa nuk ndrron rryma n sustn 1.Faradei diktoi se treguesi i ampermetrit do t zhvendoset furishm n nj kah vetm gjat kyjes s ndrprersit N apo

shkyjes,pra vetm gjat kohs s kyjes s rryms n sustn 1 apo ndrprerjes s saj.Me ndrrimin e kontakteve n akumulator treguesi i ampermetrit do t zhvendoset n kah t kundrt.Faradei erdhi nprfundim se fusha konstante magnetike nuk shkakton rrym n sustn mbshtjellse 2,por rryma krijohet vetm gjat ndrrimit t fushs,pra vetm gjat zmadhimit t fushs magnetike n moment tkyjes apo zvoglimit t saj n moment t shkyjes s burimit.
Rrotullimi i bobins n fushn magnetike

T mendojm nj bobin me shum dredha nga teli i izoluar t vendosura ndrmjet fushs s magnetit n form patkoi.Bobina sht e lidhur me galvanometer dhe ka mundsi t rrotullohet n fush,si tregon edhe fig. 5.2.Edhe n kt rast gjat rrotullimit tbobins treguesi n galvanometer do t tregoj rrym.Prfitimi i rryms n kt mnyr sht i lidhur me ndrrimin e fluksit magnetik. N t vrtet,ndrrimi i fluksit magnetik shkakton paraqitjen e tensionit t induktuar kurse rryma e induktuar,paraqitet si rrjedhoj e ktij tensioni,Pra,tensioni i induktuar shfaqet n bobin ather,kur prcjellsi i bobins i prt vijat e forces s fushs magnetike,prkatsisht tensioni i induktuar paraqitet n nj qark t mbyllur kurdoher q at e prshkon fluksi i ndryshueshm magnetik.
Ndrrimi i intesitetit t rryms n qark parsor

T mendojm nj bobin me shum dredha nga teli i izoluar i bakrit,e cila sht e lidhur me burimin e rryms dhe me njrezistor t ndryshueshm si e tregon fig. 5.3.Pran ktij qarku,t cilin do ta quajm parsor, do t vendosim nj bobin tjetr po ashtu me numr t madh dredhash t telit tizoluar t bakrit t lidhur me galvanometer G.Do ta quajm qark dytsor.Duke ndrruar intensitetin e rryms n qarkun parsor,q arrihet me kontaktin rrshqits t rezistorit,treguesi ngalvanometr do t tregoj paraqitjen e rryms n qarkun dytsor.
Vendosja dhe nxjerrja e magnetit t prhershm nga brendia e bobins

Si shembull tjetr t prftimit t tensionit t induktuar mund t prmendim rastin e bobins s palvizshme,por q n nj mnyr dhe n t bhet prerja e vijave t forces s fushs magnetike,prkatsisht ndrrimi i fluksit magnetik.Kjo mund t arrihet me vendosjen,prkatsisht lvizjen,e ndonj magneti t prhershm n brendin e ndonj bobine,si e tregon fig. 5.4.Rryma e induktuar n vartsi nga lvizja e magnetit alternativisht e ndrron kahun.Nj kah paraqitet kur magneti futet n brendi t bobins dhe kah tjetr kur magneti nxirret nga brendia qdiktohet nga zhvendosja e treguesit t galvanometrit.Sa m shpejt q futet apo nxirret magneti i prhershm nga brendia e bobins,aq m intensive sht rryma e induktuar.
Lvizja e prcjellsit n fush magnetike

Forca elektrolvizore e induktuar lind edhe n prcjells i cili lviz n fushn magnetike, fig.5.5. N fig.5.5. sht paraqitur fusha magnetike me kah normal ndaj rrafshit t vizatimit.Kur prcjellsi nuk lviz nuk diktohet asgj e veant.Elektronet e lira t tij do t kryejn lvizje termike q jan t orientuara n t gjitha haket.Por,nse prcjellsin e lvizim me shpejtsi v n kt fush magnetike B,t gjitha elektronet e lira do t lvizin me kt shpejtsi n fushn magnetike.N do electron t lire vepron forca e Lorencit: F= evB Pra,forca e Lorencit e shkakton lvizjen e elektroneve nga njri skaj i prcjellsit nskajin tjetr n t cilin kryhet grumbullimi i tyre.Skaji i prcjellsit nga i cili lvizin elektronet do t varfrohet me elektrone,prandaj ngarkohet me elektricitet pozitiv.N kt mnyr n skajet e prcjellsit fitohet tensioni i induktuar. Paraqitja e ngarkesave t kundrta ka pasoj krijimin e fushs vetjake elektrike E t prcjellsit.Grumbullimi i mtejm i ngarkesave ndrpritet me baraspeshimin ndrmjet fushs vetjake elektrike t krijuar n prgjithsi dhe forces s Lorencit.Prandaj,arrihet nj gjendje kur kto dy forma baraspeshohen mes veti: evB=eE nga fitojm: E=vB Shprehja e fundit tregon se gjat lvizjes s prcjellsit n fushn magnetike intensiteti i fushs vetjake elektrike t tij E sht i barabart me prodhimin e shpejtsis s prcjellsit v dhe induksionit magnetik B.Nse kujtojm se fusha elektrike vetjake E dhe tensioni i induktuar Ui n skaje t prcjellsit me gjatsi l shprehet me formuln: XXXXXXXX do t kemi pr tension t induktuar: Ui = Bvl
Lvizja e prcjellsit npr korniz

Supozojm se prcjellsin e kemi vendosur n njkorniz n t ciln sht i kyur nj galvanometer, si e tregon fig.5.6.Prcjellsi e ka gjatsin l dhe vijat e forces sfushs magnetike i prt normal me shpejtsi n v.T supozojm se prcjellsi zhvendoset gjat kohs t. E shnojm me x largsin nga kto dy pozita.Puna q kryhet n kt gjatsi kalon n pun elektrike t ngarkesave n lvizje,qdo t thot se energjia mekanike shndrrohet n energji elektrike.E dime se forca e cila vepron n prcjells sht:

F=Bll Kurse puna gjat zhvendosjes x sht:

A=Fx=Bllx Meq vlen: x=v t kemi: A=Bl lvt= Blv q (sepse lt=q) Sipas prkufizimit,forca elektrolvizore paraqet hersin e puns s kryer ndaj ngarkesave n lvizje,prandaj kemi: XXXXXXXXX Si shihet nga (5.2), forca elektrolvizore sht e barabart me zero,kur nuk ka lvizje t prcjellsit.

Ligji i Faradeit pr induksion EM

Shembujt e paraqitur t ndrrimit t fluksit magnetik tregojnmundsin e

krijimit t forces elektrolvizore t induktuar.Pra ,krkes parsore sht sigurimi i mundsis sndrrimit t fluksit magnetik.Mirpo, ende nuk e kemi paraqitur n mnyr sasiore raportin e ndrrimit t fluksit magnetik dhe tensionit t induktuar apo t forces elektrolvizore.Kt ligj do ta prcaktojm duke iu referuar shembullit t mparshm dhe fig.5.6., n t ciln tregohet prcjellsi me gjatsi l, i cili lviz normalisht ndaj vijave t forces npr korniz me shpejtsi v pa frkim.Fusha magnetike e ka kahun normal ndaj rrafshit t vizatimit.Pas njkohe t fluksi do t zvoglohet pr -.Ky ndrrim i fluksit njehsohet sipas shprehjes: =-BS=-Blx=-Blvt E pjestojm kt shprehje me kohn t dhe fitojm: XXXXXXXX

Kuptojm nga shprehja (5.2) se ana e djatht paraqet forcn elektrolvizore t induktuar,prandaj sht e barabart me: XXXXXX Mund t prfundojm se forca elektrolvizore e induktuar paraqitet si shpejtsi e ndrrimit t fluksit magnetik.Kjo shprehje vlen pr fardo rrethanash n t cilat prftohet forca elektrolvizore e induktuar dhe si e till sht prpiluar n form t ligjit q quhet ligji i Faradeit pr induksion. Ligji i Faradeit (5.3) pr induksion EM m s lehti mund t arsyetojm nga shembulli 4.Nse prdorim disa magnete t prhershme,pr magnet m t fuqishm zhvendosja e treguesit n galvanometer sht m e madhe.Prandaj vlen: Ui ~ Pastaj mund t vrtetojm t dhnn: sa m shpejt tfutim apo nxjerrim magnetin nga bobina tensioni i induktuar do t jet m i madh,pra: XXXXXXXX q tregon se tensioni i induktuar sht prpjestimisht i zhdrejt me kohn e ndrrimit t fluksit magnetik. Nse qarku prbhet nga N dredha, (bobina) ather shprehja pr induksion ka formn: XXXXXXXXX Njsia pr forcn elektrovizore t induktuar sht volti: XXXXXXXXX Prandaj,forca elektrolvizore prej 1 V fitohet kur n qark kryhet ndrrimi i fluksit magnetik prej 1 Wb n sekond.

Rregulla e Lencit
Pr tension t induktuar duhet ditur,jo vetm vlern sasiore,por edhe kahun e saj.Mundsin e prcaktimit t kahut t rryms sinduktuar e dha Emil Lenci n form t prgjithshme dhe mban emrin e tij. Q t prcaktojm kahun e tensionit i cili induktohet n ndonj qark nga ndrrimi i fluksit magnetik, i referohemi fig.5.7. N figure sht paraqitur bobina e lidhur me burim t rryms me kontaktin k si qark elektrik parsor.Pran saj me dy fije peri sht varur nj unaz alumini vetm prej nj dredhe qparaqet qark elektrik dytsor.S pari rritet,e pastaj zvoglohet fluksi magnetik n qarkun parsor q arrihet duke kyur apo shkyur qarkun parsor me burim,apo duke lidhur me nj resistor me kontakt rrshqits.Do t vrejm si vijon.Kur rritet fulksi,unaza e aluminit largohet nga bobina parsore,q do t thot se paraqitet dbimi reciprok.Mirpo,kur fluksi zvoglohet,unaza i afrohet bobins,qdo t thot se paraqitet trheqja reciproke. Dbimi do t thot se fusha magnetike,e me kt edhe rymma q kjo fush ka prodhuar,jan t kahut t kundrt,kurse trheqje do t thot se fusha magnetik,e me kt edhe kt edhe rryma qkjo fush ka prodhuar,jan t t njjtit kah.Prandaj,rryma e induktuar,prkatsisht tensioni,ka kah t atill q tenton t pengoj zmadhimin ose zvoglimin e fushs magnetike q e ka shkaktuar at induksion. Ky sht prkufizimi i rregulls s Lencit,Me fjal t tjera,rregulla e Lencit mund t formulohet edhe n formn: rryma e induktuar,ka kah t atill q tenton t kundrshtoj shkakun prej t cilit sht prodhuar.Kjo sht arsyeja pse n shprehjen pr ligjin e Faradeit (5.3) duhet t merret parasysh parashenja minus. Rregulln e Lencit do t arsyjetojm me dy shembuj t paraqitur n fig.5.8.a.b. FIG. FIG.

Kur magneti i afrohet unazs metalike n fig.5.8.a do t rritet numri i vijave t induksionit q kalojn npr unaz.N unaz do t induktohet rryma e cila me fushn e vet do ti kundrvehet fushs s magnetit q e ka krijuar. Pra,vijat e fushs magnetike t tensionit t induktuar n unaz kan kah t kundrt me vijat e fushs s magnetit t prhershm.Kahu i rryms s induktuar n unaz prcaktohet sipas rregulls s dors s djatht t treguar n fig.4.33c. Gjat largimit t magnetit nga unaza (fig.5.8.b) do t zvoglohen vijat e induksionit q kalojn npr unaz.Sipas rregulls s Lencit,rryma e induktuar n unaz tenton t ruaj numrin e mparshm t vijave t

induksionit t magnetit,prandaj i kundrshton ktij zvoglimi.Pr kt arsye vijat e induksionit t rryms s induktuar kan t njejtin kah sikurse vijat e induksionit t magnetit.Prandaj,rryma e induktuar n rastin e largimit t magnetit nga qarku unazor (fig.5.8b) ka kah t kundrt me rrymn e induktuar n rastin e afrimit t magnetit (fig.5.8a).Kahu i rryms s induktuar n qarkun unazor po ashtu prcaktohet me rregulln e dors s djatht sikurse n fig.4.33c.

PERFITIMI I LIGJIT TE FARADEIT NGA LIGJI I RUAJTJES SE ENERGJISE

Ligji i Faradeit pr induksion elektromagnetik mund t prfitohet edhe nga aspekti energjetik.Nse prcjellsi me gjatsi l n fig.5.6 zhvendoset pr x n fushn magnetike me induksion B,puna e kryer q sht e barabart me energjin e shpenzuar sht: W= F s = (Bll) s = Bl (l s) = Bl S=l(BS)=I ku fluksi sht fluksi magnetik. Do t supozojm se fluksi mund t ndrroj pr fardo arsye.Si kemi treguar m pare,ndrrimi i fluksit mund t kryhet me disa mnyra dhe n ato raste do t shpenzojm energji pr vlern q sht n pajtim me shprehjen (5.5).Prandaj vlera e energjis s shpenzuar pr ndrrim t fluksit sht: W = I Sipas ligjit t ruajtjes s energjis n llogari t ksaj energjie t shpenzuar pr ndrrimin e fluksit magnetik duhet t fitojm t njejtn vler t energjis t ciln do ta jep tensioni i induktuar Ui,vlera e s cils sht: Wi = Uilt N pajtim me ligjin e ruajtjes s energjis,shuma e ktyre dy energjive duhet t jet e barabrt me zero.Prandaj,nga (5.6) dhe (5.7) vlen: Wi + Wi = 0 ose

Uilt = - I Pjestojm me lt shprehjen e fundit dhe fitojm ligjin e Faradeit pr tension t induktuar: XXXXXXXXXXX Kuptimi i ksaj mnyre t prfitimit t ligjit t Faradeit sht m i thell,sepse tregon se energjia mekanike,e cila shpenzohet gjat ndrrimit t fluksit n procesin e induksionit,fitohet n form t energjis elektrike,q sht n pajtim me ligjin pr ruajtjen e energjis. M n fund shkruajm edhe shprehjen pr lidhshmri ndrmjet fuqis mekanike dhe forces s induktuar elektrolvizore.Sipas prkufizimit t fuqis mekanike,kemi: XXXXXXXXX Nga formula (5.2) dihet se vlen E=Blv,prandaj fitojm: P = lE