Dedoctrinachrist 00 Augu

\
S.
AUGUSTINI
DE DOCTRINA CHRISTIANA
LIBRI
AURELII
QUATUOR
ET
ENCHIRIDION AD LAURENTIUxM.
EX
BENEDICTINORUM RECENSIONE
RECOGNITOS EDIDIT
CA
R.
H E R M.
R R U
DER
PHIL. DR. AA. LL. M.
EDITJO STEREOTYPA.
LIPSIAE
SUMTUnJS KT TYPIS CAROL TAUCHMTII.
I
S 3 S.
PRAEFATIO.
Aurelius Augustinus quo
tis in
niaioris fuit auctorita-
antiqua ecclesia Latina et per totum aevum medium, eo saepius opcra eius descripta et innumeris exemplis pcr omnes terras occidentales diIta factum est, quod non mirum, vul2;at,a sunt.
ut pater clarissimus librariorum ct incuria et inscitia quam maxime corrumperetur, ut alia pro
arbitrio
dcrentur,
mutarentur, alia omittcrcntur, alia adac vix quisquam scriptorum antiquo-
rum
exstaret, in quo tanta scripturae dlAersitas invenirctur. Sed quamquam saeculo XVI. loh.
Amorbacbil Basileensis et Des. Erasmi studiis, et saec. XVII. Benedictinorum monachorum e congregatione Sti Mauri multorum librorum manu
scriptorum collatione textus ab additamentis et
vitiis
haud pauci, qui nova
plurimis purgatus est, tamen restant loci ct accuratiori perscruta-
tione critica indigcant.
Hoc
et
suscipere opus est
sane grande et arduum,
adhuc desideratur,
qui subsidiis criticis et mentis sagacitate satis instructus doctoris gravissimi libris hanc opcrani
inipendat: etsi reccntissimis temporibus ad studia
i
IV
PRAEFATIO.
patrum a
viris doctis
ecclesiae
usque
coiumen-
data multi redierunt.

est, editiones
Instituti Tauchnitiani
non
scriptorum antiquorum ct sacroruiii
etprofanorum criticas emittere, sedeorum textum ad iidem optimorum librorum emendatum editionihus et parvi voluminis et modici pretii exhibere, ita ut ad veterum opera quam plurimi posEamdem rationem in edendis his sint acccdcrc. Auûstini lihris sccuti sumus.
Duo saecula et quod excedit praeterlapsa sunt, ex quo Georgius Calixtus, ecclesiae nostrae sacc. XVII. theologus clarissimus, primus inter Protestantes Augustini de doctrina Christiana libros quatuor, qui sc conimendant singulari argumcnti
praestantia, inter tenjpcstates helli turhulentissimi in typographeo suo excudendos curavit, quam editioneni superiori saeculo duae secutae
sunt Lipsiae 17G9. curantc Teegio, et Augustae Vindelicorum 1784. Excellunt hi lihri inter ccteros; nam complectuntur introductionem in universum theologiac studium, maxime vero ad scripturae sacrae explicationem viam muniunt. Ostendit nempe in eis auctor non tantum quo modo populus Christianus omnia ad salutem necessaria docendus sit, unde ea haurire, et quibus adniiniculis scripturas, quae ista cuncta suppeditent, interpretari oportcat, sed etiam qua ratione quae proponuntur cffcrri debcant, ut animos auditorum apte subeant ct efKcaciter commoveant." Libri tres priores pertinent ad theo-
PIIAEFATIO.
loo^lam exegeticam ct
V
liber quartus
dogmaticam;
primam Latinoruni liomilcticam. Hoc opus, quod initio ma^nuni et ardiium rocat et ad sustinendum difficile., inchoaverat paulo post
continet
susceptum cpiscopatiim i. e. circa annum Chr. 397., uti ex Uetract. 2, 6. adparet, et quum usque ad cap. 25. libri IH. perduxisset, interruptuni
est, et relictum imperfectum. Ncque tanien quo in publicum continuo prodiret potuit impedire; quarc etiam in libris contra Faustum cir-
minus
citer a. 400. conscriptis (I. 22. c. 91.) ipse ad hoc provocavit. Sed aetate suprema quum ad
libros suos recognoscendos accederct

libri tertii
non modo
partem reliquam, sed etiam quartum adiecit, et sic totum absolvit, anuo 420. aut 427., uti concludcre licet ex libri IV. cap. 24., ubi in Mauretaniam Caesareensem iter annis octo ante factum ab ipso commemoratur. Cf. Possid. de vitaAug. C.28. Ad honim igitur librorum textuni recognoscendum in usum vocavimus editiones
has: 1. lolt. Aniorbacliii, quae est prima operuiu Augustini tomis XI, atque accurate ex Mss. descripta et notis quibusdam et conclusionibus sive veritatibus Francisci Maronis ad maruincm adscriptis ornata prodiit Basileae 1504 1500.;
tomo IV. libri de doctiina Christ. continentur. Dcinde 2. Desiderii Erasmi, quae primum 1 52<S., tum ,,ad vetcrum codicum collationem post Martinum Lypsium multis in locis summo studio
in
emcndata*^ Basil. apud Frobenios fratrcs
a.
1509.
VI
PUAEFATIO.
exciisa est, ubi ab initio tom. III. 11. de doctr. Chr. reperiuntur. Haec et ipsa accurate expressa non solum tamen codices Mss. sequitur, sed hic
illic
exhibet
emendationes ex theologi Rotero3.

s.
dami incenio profectas. Tum Benedictinorum e congregatione
monachorum
Mauri, quo-
authentica prodiit tomis XI Paris. 1079 1700., editio nova ab nuiltis mendis purgata Ab eis recogniti sunt de1703. Antw. 1700
rum
de doctr. Chr. (tomo lll.) secundum codices Mss. triginta, inter quos optimi Vaticani tres et Corbeienses uuo, et secundum editiones
nuo
libri
Amerbacbii
(in edit. biblioth. Lips. legitur
Amor-
Paris. bachius) Bas. 150(j., lodoci Badii Ascensii 1502., Des, Erasmi Bas. 152B. et Lovaniensium Postremo editiones, iu theoiogorum a. 157G. seorsini prodierunt: 4. G. Calixti^ quibus hi libri hoctitulo: S. patris et doctoris Aur. Augustini de doctr. Christ. libri IV, episcopi Hipponensis de fide et symbolo liber unus, Vince?itii LerinenG. Cali.vtus recensuit et sis commonitorium. edidit. Heimstad. 1629. 8. Edit. 2. Ibid. 1655. 4.
tertlum,
Calixtus semper fere Erasmum secutus est, inut ille, magis induigens ingenio suo, 5. lofi. quam librorum auctoritatem respiciens. Christ. Be?iia?n. Teegii: e recensione Bcned., varietate lectionum, animadversionibus brevibus
Bencdict. Lips. 1769., qui tantoperc ut omnes simul operarum erropedissequa res, quorum non exiguus est numerus, repeteret.
illustrata,
fuit,
PRAEFATIO.
niultis aliis superaflditis.
VII
His subsidiis adiutus
prinium textum ex recensionc Benedict. accuratissime describendum curavi. Deindc diligentem eius cum aliorum editionibus, inprimis Des.Erasmi et Ge. Caiixti coUationem institui, ita tamen, ut non recederem a Bcnedict. , nisi ubi ipsi reliquerunt codicum collatorum auctoritatem, aut sensus integritas nexusque sententiarum scripturae mutationem poposcerunt. Quum vero re-
margine infcriori, cui graviores Benealiorumque lectiones adscripsi, varietas notata est, ut quisque ipse criticum iudicium posset
cessi, in
dict.
facerc
Denique
in locis dubiis contuli trcs bi-
bliotliecae universitatis Lips. iibros Mss., quoruni
primus catal. num. 258. signatus, fratrum praedicatorum in Lypzk^ decem August. libros continens elegantcr scriptus, membranaccus et fol.; b. alter nuu). 259. locis quibusdam niutilus idcmque membran. et fol.; c. tertius num 200. not.ia.
quibusdam variis lectionibus interlinearibus membranac. ct forma 4., ad quos nonnumquam

tis
Omnes loci e scriptoribus sacris ct provocavi. profanis, qui ab Augustino luudantur aut faciunt ad ipsum melius intclligendum , in notis sunt adlati.
Dicta classica tjpis qui dicuntur diductis

obli-
cxprimenda curavi, scripturae sacrae verba

quis,
quibus
additus
est textus originalis,
ubi
scriptor linguae Hcbraicae ignarus, Graecae

satis peritus,
non
quam
ipse
I.
!l.
ex intcrprctatione antiqua Latina, c. 15. Italam vocat, de Tebus
vii[
PRAEFATIO.
qiiamquam onmino acutissime
apostolorum idcas pcrscrutatur fcre a recto seriptorum sensu aberct
,
fUvinis dispiitat,
prophctarum
et
numquam
Voccs suspectas uncis inclusi. Librorum argumentum indicem locorum scripturae s. cxpUcatorum ct Augustini rctractationem pracmisi.
rat.
Accedit
libris
de doctrina Christiana eiusdem
patris liber nobilissimus, quem Enc]iiridio7i inscripsit, defide, spe et caritate, ,,aureum opu-
sculum, nocturna et diurna manu versandum," omnique tempore maximi acstimatum. Continet enim brevi conspcctu et populari sermone omnia doctrinae Christianac capita ndnexa illis evanAuctor libellum scrigclii virtutibus primariis. psit circiter annum 421. (nam cap. 87. Hieronymus dcfunctus mcmoratur 420.) , Laurentio
-j-
cuidam, qui sapientiae studio incensus in epistola ad Augustinum scripta ei quaestiones quasdani
proposuerat, atque totius doctrinae summam certumque lidei fundamentum contra diversos illius temporis haereticorum errores enchiridii forma In recentioribus codicibus ille ab eo petiverat.
urbis Roniae primicerius, in aliis primicerius notariorum urhis Romae , aut primicerius eccle-
Romanae, in quibusdam diaconus aut archiSed in vetustissimis i\Iss. nodiaconus vocatur. mini nihil additur; neque ccrti quidquam de eo constat, nisi quod in libro de octo Dulcitii quaestionibus I, \0. frater Dulcitii., ibidem et in ipso Enchiridio c.l. ab Augustino ^/is dilectissimus,
siae
PRAEFATIO.
Idcmque
fine
c.
IX
122. in Cliristi memhris ei dilectus adpellatur. Ex quibus locis dc dignitate Laurcntii id tantum licet definire, eum procul dubio laicum fuisse, non clericum. Ceteroquin proptcr cruditionem et sapientiae studium quam maxime laudatur. Cf. c. 1. et 122. Inscriptio opusculi duplex est. In omnibus libris manuscriptis
rat
dicitur Enchii-idion ^ qualc Laurentius postulavei. e. opusculum mole exiguum de eius manibus
2,
non recessurum. Cf. c. 1. 6. et 122. et Retract. 6. Sed ibidem Augustinus in libro de octo
,
Dulcitii quaestionibus 1. 10. 2,4. ct in epist. 231.
ad Darium vocat lihrmn defide, spe et caritafe, neque aliter Possid. Indic. c. G. In Enchiridii
tcxtu recognoscendo eodem modo versatus sum, de qiio supra dixi, secutus cditiones l. loh.Amor-
August. tom. VIIL; 2. Des. Erasmi 1569. opp. tom. IIL p. 151. sqq. ; 3. Benedictinorum a. 1701. (opp. t. VI. p. 143. ss.), qui in hoc recensendo triginta sex libris Mss. (inter quos Romanae bibliothecae Vaticanae 4 et 22 Parisienses), et editionibus loh. Amorbachii a. 1505., Des. Erasmi a. 1529., theoIogorumLovaniensium a. 1576., Lambcrti Danaei Genev. a. 1575. ct Antonii Arnaldi Paris. 1049. usi sunt. 4. Sepahavliii opp.
a.
ratam editionem, quae prodiit Coloniae apud loh. Gymnicum a. 1528. ct semper fere reddidit Amorbachii textum. 5. Quam S. V. Augusti, theologus Bonnensis, excudcndam curavit in Chrestomathia putristica ad usua eorum qui hi:
PRAEFATIO.
storiam dogmatum ChiHstianorum accuratius discere cupiunt, Lips. 1812., in cuius tomo II. enchiridion exstat Editor secutus est August. opp. edit. Lugduni Batav. a. 1664. (t. III. p. 55.sqq.), ct quani seorsim edidit Ad. Rechenberg. Lips. Multa est lectionis diversitas liuius 1705. 4.
et magnus jijlossematum numerus, ut nuliius fere Augustini operum. Bibliothecae universitatis Lipsiensis codices Mss. quinque in lo-
opusculi,
a. num. 259. membranac. et fol., in quo operis pars media deest; b. num. 266. elegantissime scriptus, membranac. et foL: c. num. 272., d. num. 321. et e. num. 396. chartacei fol. , quorum alter et
cis
gravissimis omnibus inspexi:
catai.
tertius (b. etc.) sunt optimi, ubivis

facit
cum antiquissimis Benedict. Mss. convenientes, extremus (e.)

cum
edit.
Lovan. et Lugdun.
ecclesiae doctoris
studiis
,
Nihil restat, nisi ut

libri
summi omnium commendentur
qui
ali-
Praequando munere ecclesiastico fungentur. clare enim in eis exponit Hipponensium praesul, qua animi sincerittite thcologum accedere oporteat ad scripturae sacrae iibros explicandos, quam diligenter linguaruni literae ab antiquitate tradi-
tae oninesquc bonae artes
ad usum
iiistum
prae-
divandi evatigelii conferendae , quo sensu pio oratio sacra tractanda, ut populus capita iidei doceatur et ad veram Dei proximique caritatem excitetur, qua denique doctor ccclesiae vitae integritate ornatus esse debeat, ne aliis de loco sacro
FRAKFATIO.
commendet
xi
virtutes, quas ipse negligit, sed ut potens sit exhortai'i et convincere contradicenHis fundamentis profecto nititur omnis santes.
ctissimi ministerii felix tractatio Christiquc ecciesiae salus, quae ut iunctis doctorum studiis in
niagis eftlorescat et augeatur Deum supplex oro et veneror. Scripsi Lipsiae Februarii a. D. MDCCCXXXVIII.
dies
O M.
d.
21.
ARGUMENTUM LIBRORUM DE DOCTRINA CHRISTIANA.

Prol.
Aiigustinns operis utilitatem defendens tribus repreliensnriim generibus respondet, et ad exempliim apostolorum ac prophetariim aliosque scriptiirae sacrae locos provocans doctrinae Cliristianae necessitatem egregie exponit.
LIBER PRIMUS.
Totius operis partitione in inventionem et elonitionem facta inventionis negotium collocat scriptor in rebus et signis, ut cognoscatiir, quas res populo Christiano tradere oporteat, et quae sint hariini rerum siuna, sive unde res istae earumque coHoc primo libro de rebns disgnitio peti et depromi del)eant. serit, qiias dicit esse triplices, alias qtiibus fruendum, alias quibus iitendiim, alias quae fr\iantur et utantur. Frueudum esse \ino et solo Deo triuno qui nostnim summiim bonum et a era Leatitiido sit. Peccatis nostris a friiendo Deo arcemur, quae
,
\\t
tollerentiir, h'>yo(; al>.(ji, fyhtz", passus et mortiius Dominus resurrcxit et in coelos adscendit desponsata sibi ecclesia, in qua
}eccata remittantur, quibus remissis praeviaque animi innovatione exspectanda sit resurrectio corporis ad gloriam aeternam ;
secus, ad
sed
jion
dilectionem ad Deum referendam. Deum vero nobis sed uti ad nostram utilitatem. Quibiis explicatis docescriptiirae plenitudinem et finem esse umorem et Dei QuuTn pauca de sjte projiter ipsum, et proximi propter Deiim. addidisset deniqiie ad libros s. bene tractandos interpreti fidem, caritatem esse necessariam ostendit. spem,
jiergit ceteris rebiis
poenam nunujuam finiendam. His \[efide exjtositis utendiim esse; nam esse quidem diligendas,
omnem
friii,
tiir totiiis
C.
1.
De
I.
duplici operis parte, inventione et elucutione, et spe
auxilii diînl in opere perficiendo.
C.
2.
De inventione
De
nenda.
eorinn tjune docenda sunt discrimine rerum et signoruni.
el
j^ôpo
XIV
C. C. C.
3.
4.
5.
1.
ARGUMEXTUM.
J)e rehvs.
De
triplici
verum ênexe.
uno Deo, patre,
filio
Quid
a.
De
%\tfriii et utl leluis. i-ebus quibus fruendum est:
et spiritu sancto.
ab omnibus coeitari aliquid quo niliil melius sit 7. atque sublimius. C. 8. Deum esse incommutabilem vitam et sapientiam. C. 9. Pravitate moriim Iiomines a Deo disiiingi. C. 10. Ad videndum Deum purgandum esse animum. C. 11. Sapientiam ad nos venisse, et vivendi nobis praebuisse exeiiiplum, ut aboleretur pravitas. C. 12. Sapientia, puro interiori oculo ubique praesens, in carne adparuit mortalibus. C. 13 De incarnatione verbi Dei (Xoyovy C. 14. (iuomodo Deus factus homo honiiuibus cum per contraria, tuni per similia medeatur. C. 15. Christi resurrectioue et adsceusione fidem nostram (irmari; et cogitationem supremi iudicii a pravo deterrere, ad bonum excitare. C. 16. Ecclesiam esse Christi corpus et coniugem. C. 17. Ciiristum nobis viam esse et remittere peccata. C. 18. De ecclesiae potestate peccata dimittendi. C. 19. De auimi et corporis morte atque resurrectione. C. 20. Cuius animus non immutetur, eum damnationem subiturum.
C. 21. C. 22.
C. C.
6.
Dcum Deum
inelfabilem esse.
C. 24. Neminem carnem suam odisse. C. 25. Dilectionem suimetipsius ordinatam esse del)ere. C. 26. De diligendo Deo et proximo praeceptum diviuitus esse datum, quod includat suimet ipsius dilectionem. C. 27. Ut ordinate diligatur, quidquid diligitur propter Deum
C. 28.
Impiorum poenam et piorum gloriam aeternam esse. b. De rebus quibus utendum est. Alios et uos nou propter se diligere licet, sed omuis dilectio ad Deum referenda. C. 23. De quatuor rebus diligendis, et prava sui dilectioue.
diligendum esse, Deum propter se ipsum. Quum omnibus nequeamus, eis, qui coniunctiores sunt, succurrendum esse.
C. 29. Onines, quos ipsi diligimus, ad
Deum
diligendum
inci-
tandos esse.
C. 30.
Omuem eum,
esse.
a quo nos,
vel qui a nobis iuvari possit,
proximum
C. 31.
Deum quidem
diligere nos, sed
non
frui nobis.
ARGUMENTUM.
C. 32. Deiim nobis uti non ad
litatem.
xv
nostram
uti-
suam
ipsius, seil ail
C. 33. Hom-aem decet homine fiul iii Deo. C. 34. Cluistiim esse viam ad Deum patiem. C. 3.J. Scripturae plenitudo et liuis anior Dei et jtroximi. C. 36. Interpretatioscripturaelicetvitiosa, non est mendax nec perniciose fallax, si modo utilis sit aedilicandae caritati. C. 37. Fidem, spem, caritatem esse fundamenta omnis scientiae C. 38.
et proplietiae. tide pendere
spem
beatitiidinis,
fide et
in
qiia
perfecta et
perpctua caritas. C. 39. Caritatem in aeterna vita,

cessatiiram.
spe cessantibus, non
C. 40. .\d iidem, spem et caritatem interpretem intellectum scripturae sacrae referre.
oportetomnem
LIBEll
lam de
stgjiis vel
SECUNDUS.
de i/wentiotie signormn i.e.ubi reriim, quas primo libro proposiierat, siffna, indicia vel demonstrationes inveniri rjiieant, verba facturus. eorum definitionem et divisionem scripraemittit, et inter oninia siiiiia verha, quorum literis et obtinere ostendit. Deinde captiira fiat iiidiciiim, principatum reruin tractandarum siirna exhinone librorum divinorum, qiii heant, prolato exponere perL-ît, obscuritatein et diflicuJtatem gigni signis sive verbis et ignotis et ambiguis. Ad signa ignola rcmovenda multum conferre partim linguariim Graecae et Hebraicae cognitionem, partiin interpretum collationem partim praecedentium et subseqiientiiim considerationem. Praeterea reriim notitiam variasqiie artes ct disciplinas valere adversiis
,
verborum ignorantiam
et proprie et ti-anslate vel metaphorice causurpatoriim. Siiperstitionis ijentilium institutis et artibus sanas eorum literas in Christiannm iisuin constiuratis oinnes vertendas esse docct. Quo animo vero quisiie ad sacrani scripturam explicandam accedere debeat, initio et iine libri liiculenter declarat. C. 1. 2. De signis. (iuid sit siiinum. Signontm alia esse na-
C. C. C. C.
C.
2.
turalia, alia data. De sigiiis datis et inter
homines
et apiid bestlas.
34.
Inter omiiia siena jirincipatum obtinere verba.
Verboriim
slirna csse literas.
5.
Uuum
De
vitio
vinam ex primitiva
6.
hiimano variae sintlin?uae, scrlpturam diin varias translatam esse.

s.
obscuritatlbiis scripturae stantia.
et simiritiidiniim
prae-
XVI
C. C. C.
7,
8. 9.
ARGUMENTUM.
De ffradlljiis, jter qwns rA veramsap{e7itm)n])eT\eiuam\\a. De scientia ex libris canonicis petenda eoriinu|iie iniiice. De anlmo qtio scriptura s. tractanda sit. Aperta fiiiiilaaut atnbl' eisque vel jiropriis vel translatis. signis ignntis eisque a./>ro/>m.v,cngnitione lingna-
10.
mentum esse intellicrendonim oljsciiriorum. Sensum scripturae impediri aut signis ignotis
giiis,
C. 11. A.
riim,
De
Hebraeae et Graecae, intellitrendis. De varietatis interpretum utilitate, et erroribus ex linguae ambiguo ortis. C. 13. Certissimum esse inspicere fontes, aut interpretationes textiim verho tenus reddentes sequi, etiam si soloecismis et barbarismis non caroant. C. 14. De cognitione vocum et locutionum incoffnitarum.
C. 12. C. 15. De praestantia interpretationis Italae et viroriim, liuiusque origine. C. 16. b. De signis ignotis trans/atis, et linguarum et rerum notitia investigandis. C. 17. De origine fabulae novem Musarum. C. 18. Quae recta et vera gentiles docuerunt ad literas sacras intelligendas non esse repudianda. C. 19. De duobus doctrinarum generibus inter liomines obviis. C. 20. De institutis gentilium superstitiosls. C. 21. Genetbliacoruni praedictlones siiperstltlosas esse. C. 22. De matbematicorum constellatlonibus teniere relatis ad nascentlum actiones et mores praedicendos. C. 23. Has nugas daemonumque socletatem scrlpturam s. graviter improbare. C. 24. Omnia haec non natura, sed animl praesumtione et superstitione aliquid valere. C. 25. Institutorum Iiumanorum a superstitlone immuninm alla superflua esse et luxurlosa, alia necessarla et commoda. C. 26. Necessaria et commoda Instltuta discenda esse. C. 27. De rebus, quas homines animadvertunt vel peractas vel divlnitus instltutas. C. 28. De hlstorlae usu ad scrlpturam s. melius intelligendam. C. 29. De usii geographiae, physicae, astronomiae. C. 30. Cognltionem artlum et rerum mechanicarum suum quoque usiim quemdam habere.
LXX
C. 31. De usu dialecticae. C. 32. Connexionum veritatem ab hominibus
animadversam,
non
institiitam esse.
C. 33. In falsls sententlls veras, In verls sententils falsas roncluslones esse posse.
ARGUMENTUM.
xvri
C. 34. Aliiid esse, novisse leges conclusioinim, aUiul sententicirum vevitatem. C. 35. Ue arte definiendi et dividendi. C. 36. De elnquentia, ruius finis persiiadere. C. 37. De utilitate rhetoricae et (lialecticae. C. 38. De nunierorum disciplina non ex hnminum institntn, sed ex rerum natura ah hnminibus inventa. C. 39. Repndiatis superstitiosis, supertluis et luxuriosis linminum institutis, necessaria et utilia diligenter amplectend^
esse.
C. 40. Recte a philosophis,

C. 41.
maxime
Platonicis tradita in
usum
non
Christianum convertenda esse. Studiosum lihrorum sacrornm scientia sua

s.
inflari
debere.
C. 42. Sapientiam e scripttira fectiorem esse.
haustam omni
alia Innjfe per-
LIBER TERTIUS.
Posttjuam in superiore libro de removenda signorum ignorantia dixerat, hoc tertio qjiihus ra(ionibus scriptnrae ainhigu!.tns expedienda sit, quae cum in propriis, tum in translatis signis occurrat, ostendit. In propriis quidem ex interpunctione vocum, ex earum pronuntiatione, ex ancipiti signiilcatu oritur ambigiiitas: quod genus cx contextu sermonis et collationc interpretum, aut linguae praecedentis inspectione resolvi docet. In translatis vero signis ambiguitas saepe suboritur, quum ipsa dictio non ad literae sensum ponitur in scripturis: qua de re operosius disputat traditque regulas, quibus dignoscatiir, num propria sit lociitio an (igiirata, et si quidcm figurata, qun pacto Ad dignoscenda sermonis genera et ligiiradelteat explicari. tum a prnprio discernendum hanc generalem tradit regulam quidquid in sermone divino neque ad inorum honestatem, neque ad fidei veritatem proprie referri potest, riguratiim esse cognoscas; cui speciales alias cum monitis et observationibus siibPostremo Tichonii Donatistae septem regulas singuiungit. latim exponit, earumque studium commendat.
:
C.
1.
C.
C. C.
2.
B. De s/gnis f/m/)f'gi/is,({\\ae sunt aut in verbis scripturae propriis, aut in translatis. a. Verbori/>/i proj/riori/m ami>igi//is distinctinnes diiudi-
3.
4.
ex regula fidei et sermonis circumstantia. Legitima pronuntiatione ambiguitatem saepc tolli. Dictinnis am1)iguitatem saepe etiam solvi praeccdentis linguae inspectione.
cari
XX
C. C.
7.
8.
ARGUMKNTUM.
Scriptoriim sacronim elo([ticntiae exempla.
De
olisctiritate
scriptoriim
sacronim
iion
iniltajuia a!
perspiciie loqiiendiim est. C. 9. Intellectii difficiliora vel non proponenila csse, vel sliint explicando plana fiant. (leniliim, C. 10. Perspicuitatis potiorem qviam elegantiae rationem hii(loctoril)iis Ctiristianis, qiiilnis
Itendam esse.
C. 11. Perspiciie (loceat (loctor, et propter fastidiosos, si potest, etiam suaviter. C. 12. Oratoris esse, nt doceat, delectet, flectat; qnornm prim\im maxime liic necessariiim. C. 13. Flectendos esse animos, nt quod faclendum inteiliijiint faciant. C. 14. Siiavitatem dictionis, qiia res vel pravae vel nihili ornentur, non esse sectandam. C. 15. Oratori ecclesiastico, ante quam dicat, Deus orandiis. C. 16. Praeter preces studium et diligentiam a doctorihus ad-
hil)endam esse, \\t adparet e Pauli epistolis {lastoralilMis. C. 17. Parva siilimisse, modica temperate, magna i^randiter al> eloquente dicenda esse. C. 18. Oratorem Cliiistianum in relnis macnis semper versari. C. 19. Sed snhmissum dicendi ênus convenire docenti, teni[)e-
ratum
laiidanti, jcrande exliortaiiti.
C. 20. Exenipla triplicis dicendi generis e literis sacris petita. C. 21. Exempla ex doctoribus ecclesiasticis Cjpriano et Anihrosio.
C. C. C. C. C.
22.
23. 24.
25. 26. In quovis dicendi jiênere id aijat orator, ut intelligenter, libenter, obedienter aiidiatur.
Omnibus ceneribus variandam esse dictionem. Quo modo miscenda sint dictionis gcnera. Grande dicendi tfenvis qiiid ^.'"ficiat. Temperatiim dicendi ueniis qiio modo sit adhibcndnm.
C. 27. ftlacrniim pondiis babere vitam dicentis. C. 28. Veritati magis studendiim ([uam verbis. C. 29. Qni dicendo non admodum valet, defectum orationis intepritate vitae compenset, et ab aliis sumat eloquenter con-
scriptum. C. 30. Auxilium diAJinim dictnro implornndum. C. 31. Excnsatur operis loniritiido et Deo gratiae aguninr.
\RGUMEXTUM.
ENCHIRIDII
ndem, caiitatem, spem
xxi
ARGmiENTUM.
Aiigustiniis j)ostqiiam qifaestionss a Lanrentio ]iro{ositas ail vestrinffenilas esse ostendevat, et qiiaelam (le fidei, spei et aniovis notionilms disj)iitavevat, pvimiim a 9. nsqiie ad M3. qi/ae crcdendfi si?it ex\>nn'it, sevvato synicap.
apostolici ordine, miiltis sjevandis et agendis intevpositis, Secnndam partem ac varias haeveticoviim sententias vefellit. de eis, quae ad spon j)evtinent, in oiatinnis dominicae exposiTevtiam postvemo tione hvevissime alisolvit. (c. 114. llt.) nec eam proli.vam addit de carilate. (c. IT. sqq.)
l>oll
C. C. C. C.
1.
C. 2.
3.
Laiirentio e.voptat auctor vevae sapientiae donum. Hominis sapientiani esse pietatem (^&iouf(liiav).
Deiim
coli lide, sj)e et cavitate.
4.
5.
C
C.
C.
C.
7.
Quaestiones a Lauventio pvojiositae. Respondet Ijvevitev quaestionibus istis. ^JEy^tiiudiov qnid sit et valeat.
S.ymljoltim apostoliciim et orationeni dominicam complefidem, sj>em et caritatem. De fidei et spei discrimine, et de utriusqiie et amoris in-
cti
8.
terna necessitndine.
C. 9. I. Qind satis esse
credcndum sit deincejs explicatur. Clivistiaiio rerum omnium catissam credere cveatoris Itoni-
tatem. C. 10. .\ summe bona tvinitate creata esse omnia bona (contra
Manichaeos).
C. 11. Ciir Deus sinat esse malum (i. e. privationem boni). C. 12. Creaturas omnes honas esse a summo hono factas, sed qtiia non stimme Imnae, ideo corrtijttihiles esse. C. 13. Nulluni esse maliim, si nuUum sit bonum; et homlnem maltim esse malum 1>onum. C. \\. lionum et maliiin licet contvavia slmul in eadem ve esse Ex l)onis mala ovta esse, et non esse nisi in honis. j)osse. C. 15. Haec non esse contvavia Doniini dicto: ,,non j)otest arbor bona fructtis malos faceve." C. 16. Nnn pevtineve ad felicitatem conseqiiendam , scire caiissas matrnavtim in miiiido covpovalitim motioniim; sed bonarum et nialavtim vevtim catissas novisse nns opovteve. C. 17. Quid sit evvor et errare. Exemplo demonstratur, non omnem errorem esse noxium, quem recte omnes quantum
jiossiint devitant.
C. 18. Mendaciiim oiiine psse j)eccatum, sed aliud alio gruviiis (contra Prlscillianistasj.
XXII
C. 19.
C. 20.
AUGUMENTUM.
erroreni aut may^niim aut
Homines vavio modo falli, sed parviini, semper esse nialiim.
oinneni errorein esse peccatiim, neque Acailemicoriini {irobandani sententiani atisensionem omnem esse suspendenilani, iit omnis error deîtetur.
,
Non
C, 2!. Errorem seniper niahun esse. C. 22. iMeiulaciiim eoruin miniis ffrave esse peccatimi, qiii non nisi pru liominiim salnte mentiiintur. C. 23. Keriim bonarum caussam esse bonitatem Dei, malarum (leficientem lioni mutaliilis voluntatem. C, 24, De secundis malorum caussis, innorantia et concupiscentia.
C. 25. De poenis a Deo lapsis hominilnis et angelis irrouatis C. 26. Per Adami peccatum eius stirpem vitiatam esse, et carin C. 27.
nalem concupiscentiam, et peccatum oricinale et mortem omnes posteros transiisse (contra Pelasianos). De hominis conditione post Adami peccatum, et reformatione ex sola Dei misericordia facta,
C, 28. Desertoribus anuêlis deiectis ceteros in sempiterna cum Den iieatitudine perinansisse. C. 29. la lociim deiectorum angelorum successiiram esse partem hominum reparatam, secundum Domini promissiones. C. 30. Non meritis operum, nec iiliero voluntatis arbitrio, sed gratia Dei per fideni salvos fieri homines. C. 31. Ipsam fidem a Deo donari, neque fidelibus bona opera defutura esse. C. 32. Deiim operari in nobis et velle et perficere. C. 33. Homines natiira irae filios egere reconciliatore Christo.
Quo sensu Deus

C. 34. C.
3.5.
dicatiir irasci.
De
Christi mediatoris inelTabili natu

filium et
ex Maria (contra
esse
Ajiollinarista*;).
lesum Cluistiim unum Dei
Deum hominem
(contra Nestorianos). Divinam gratiam effregie et evidentercommendari in liomine lesu Christo ad dignitatem filii Dei evecto, C, 3T. Eamdem gratiam deinonstrarl ex eo, quod est secundura homincmnativitas Cliristi de spiritii s. C. 38. lesum Christiim natiim esse non sic de spiritu s. ut de patre, sed sic de Maria ut de matre. C, 39. Non quidquid de aliqua re nascitur, eius filium nuncuC. 36.
paiiilsiiii
4!>.
esse.
.Modiini, qno Christiis natiis est de spiritii s., insinuare nobis gratjam divinam, qua ipsi per spiritum Dei filii fieri
possumus.
ARGUMENTIJM.
Den.
xxiii
C. 41. Christum, expeitem peccatl, pin nobJs a Deo peccatuiu ut recoiiciliaremiii' (sacriticiiim pvo peccatis) factiim esse,
C. 42. Baptismatis sacranientum nnbls dari ut nioriamur peccato et vivamus a lavacro renascendo, C. 43. Hoc ad omnes et parvulos et malores pertinere. C. 44, Peccatiim dici pro peccatis, et vice versa, ut saepius nti,
merus singularis pro pltirali adliibetur, C. 45, lani in primo Ailaini peccato plures peccati sjiecies
esse.
iii-
C. 46,
Non
De
soliim
catis otiliuari esse, qiiia vitiosa i^êiieratio.
prlmonim liominum, sed etiam parenlimi jieciilios, proNaljile esl; ideo regeneratione oi>ti8
C. 47.
peccatis aliorum parentum posteris imputandis difilliid
iicile est dictii.
C. 4S. Peccatiim
magnum
origlnale non solvi ac dilul nisi
per mediatorem lestim Cliristum. C. 4)). Christum bapdsnin loliannls non reireneratum esse, sed
humilitatis cnmmendandae caiissa siibiisse; eumqueetmorteni certae dispeiisationis caiissa suscepisse. ot). Chrislum alisttilisse non soluin uniimoriginalepeccatum, sed cuncta slinul quae addita invenerit. 51. Homines omnes ex Adamo natos damnatione detineri, in Christo renatos a damnatione liherari. 52. l*er liaptismum, niortis et resiirrectionis Christi imaginem, ninrtuos esse peccato et maioreB et parvulos, ut in novitate vitae amhiilent, 53. Christi crucem, sepiilttiram, resurrectionem, adscenslonem et sedem ad dexteram Dei esse imagines vitae Christianae. 54. Sed Chrlstl de coelo adventum non pertinere ad res ge-
C.
C.
C.
C.
C,
stas, sed in ilne saeciili gerendas. C. 55. Christi iudicium de vivis et mortulB du]ilicl modo intelligi posse. C. 56. De spiritii s. et eccjesla recto ordlne in sjmbolo propnsitis. Ecclesiam diiplicem esse templum Dei, C. 57. De ecclesiae coelostis slatii, C. 58. Quae anuelnruin siut cnnditionesetclasses, incertnm esse. C. 5!). De aiigelnriim cnrporibus disceptalioncm difiicillimani esse, neqiie utilein. C. 60. Magis opus esse dlgnoscere safanae artes in angelum liicis se transiigurantis. C. 61. Ecclesiam esse et coelestem et jieregrinantem in terriR, mediatoris sanguine a jieccatis redemtum.
XXIV
ARGUMENTUM.
C. 62. Per Clirlsti sacrificiiim omnia iiistanraii , et cnelestia cimi terrestriljiis et terrestria ciini coeleslihns pacificari. C. 63. Dei pacem, in rei^^no eoelesti versautem, praecellere oninem intellectnni.
C. 64. Peccatnriim remissionem pertlnere at' tntam \itam sanctoriim mortalem, qtiam qiiiileni sine crimiae, seil non sine peccato au,iint. C. 65. Deiim remittere peccata, sedopiisesse poenitentia, cuiua tempora ab ecclesia iiire constituiiiitiir. C. 66. Remissionem peccatnrum mairis fieri propter fiitiinim iudicium, fiuuni etiani parvuli Laptizati malis diversis crucieiitiir.
C. 67. Salvos futiiros esse, qui veram fidem lialient, quae nisi
{V
ixyu:!'!
ojieretlir,
viy.^jii
laXL
jtf?.V'
h-virjv.
C. 6S. Exjilanatnr verus sensus loci

(lis
Cor.
3,
11. ss.
de salvan-
per ignem.
C. 69. Fiileles ([iiosdam citius tar(lius([ue igne (juodam jiiirgatorio salvari, incredibile non esse. C. 70. Crimina eleemosynis non posse redimi, nisi vitamutclur. C. 71. Orationem fidelium quotidianam satisfacerepeccatislirevilnis leviliusqiie.
enera eleemosynaruin qiiae qiium facimus, if adiiivaniiir, ut dimittantiir nostra peccata. C. 73. Eleemos) narum niaximani esse peccata dimittere peccantilms et diligere ininucos. C. 74r. Peccata a deo non dimitti eis, qui rogantibus non dimittunt ex corde. C. 75. Eleemosynis non mundarl sceleratos et infideles, nisi fuerint renati. C. 76. Qui vult eleemosynas ordinate facere, eiim a se ipso debere incipere i. e. atramiis, iit misereamur nostrae animae et jjie recte<|ue vivamus. 77. L t munda (iaiu oninia eicemosynis, iniqiiltatem fugienC, dani csse, (juam si (juis dlllait, odlt animam suam. C. 78. Quae peccata slnt le\Ia, (juae gravia, dlvlni esse iudicii. C. 79. <iiiae peccata levlssima putantiir, esse interdum srravia. C. 80. Peccata (|uamvis magna et horrenda, usii viileri niultis parva aut nulla esse. C. 81. Peccata esse aut icrnorantlae aiit infirmitatis, a qulbus
,
C. 72. Miilta esse
vincemur, nlsi dlvlnllus adliivamtir. C. 82. Ad j)nenitentliuii agendam necessariam esse Dei mlsericordlam. C. 83. Qiii contemnit tantam divini muneris largitatem, reum esse jjeccati in sj)iritum sanctum.
AilGUMEXTUM.
C. S4.
('.
xxv
Qiiaestiniiiim de cainis rcsiiiTectione esse plurimas.

(Jiiaestin
(iiii si
S5
de roetiluis
alioitiîs.
C. SO.
([iioiulam incejierlnt \ivere, iitiqiie
mori posse, et
ad mortiiorum resiirrectionem pertinere. V. 8T. (iuaestio de foptibiis monstrosis.

instauratione carnis, quomoilocumque }erlerit. artificis provitlentiam curam i^-êrere ne qiiid indecens liat, iieque dilajtsa instaiiratiscorporihus detraliantur. C. 90. Utruni corporum (iuurae aequales sint an diversae, incertum esse; sed niliil in eis fore indecoriim. C. 91. Corpora sanctomm resiirrectura esse spiritualia, et qiiamquam carne qiiadam instructa, tamen sine iillo vitio. V. 92. I3e resurrectioiie damnatoriiin.
(.'.
88.
Ue
C.
81).
Dei
Tsulla mors hoiiiini accidisset, si nemo peccasset, sed quo minor iniqiiitas, eo tolerahilior damnatio. la vita aeterna plenius sanctos csse cognituros, quid Ijoni eis contulerit gratia (contra Pelagianosj. C. 95. Tiinc rcvelatum iri occiilta Dei iiidicia in iiominum
C. 93.
C. 94.
jiraedestinatione. C. 90. Omnipotentem
Deum
bene facere, etiam sinendo mala
iieri.
C. 97.
(iiiaestio
de dicto apostolico,
quodDeus
vult
omnes
lio-
9S.
mines salvos fieri, et iion omnps salvi iiiint. De Dei omnipotentis et iiistissimi gratia
(^.99.
natione secnndiim Kom. 9. Divinant misericordiam jirorsus esse liberam, ut iudiciuni, ciii liomo non possit oliloqiii.
iViliil fieri
et praedesti-
C. 100.
eitis
praeter Dei voluntatem, etiamsi voluntatem.
fiat
contra
C, 101. Pietatem Jiominis, quamvis alitid volentis, Dei voltintati jjotitis consonare, qiiam mali idem volentis inipictateni; sed voluntatem divinam per bonas et malas iiominum voluntates imjileri. C. 102. Dei omnipotentis voliintatem invictam,
iimquani malam esse posse, sive misereutur, sive oI>duret. C. 103. Disputat acute de Pauli sententia Tim. 2, 4. oa îui
I
semper
neque
ui^%ju:r7K uo.Sl,\('i \. e. omnis generis liomines. C. 101. De Dei voluntate primi hominis peccatiim praescientis. C. 105. Voluntatem liominis ad bonum et malum lilieram aliam in primo statii, aliam in altero.
iruvTfc
Gratiam divinam in quoque statu liomini csse maxime necessariam. C. 107. \ itam aeternam, niercedem operum lionoriim, esso jrratiam Dei, cuius voluntas iiat aut ab liomine, aut de illo.
C. 100.
XXVI
ARGUMEXTUM.
C. 108. Opiis fiiisse per quem Den reconciliaremus mediatore lesii Christo, qui nisi esset Deiis, reiieintor esse non potiiit. C. lOD. De aniniaruiu receptaculis iiiter hominis niortem et ultimam resurrectioiiem. C. 110. Disputatio de sacramento mediatoris et eleemosynis pro animis defunctorum o!)feren(lis. C. 111. De (luabus civitatibus post iudicium in aeterna vel heatitudine vel miseria. C. 112. Disputatex loco Ps. 77, 10. contra sorum sententiam, qui neirant danmatorum snpplicia aeteraa. C. 113. Aeternam fore mortem damnatorum, ut vitam sancto-
rum.
ajiit II. de spe, et quae huc pertineant in oratione dominica contineri ostendit. C. 115. De septem orutionis doniinicae petitionibus apiid
C. 114. Exposita fide
Matthaeum.
C. IIG.
Easdem Lucam
esse.
xum
brevius qiiinque petitionibiis comple-
praestantia caritnf/s,([uae fide et spe maior est, et |er spiritum s. in cordibiis nostris ditrunditur. C. 118. De quatiior aetati!iis lionae spei hominis. C. 119. Regenerationis irratia remitti omnia peccata praeterita et reatum nascendo contractum. C. 120. Non mortem obesse eis, qui sacramento regenerationis imbuti sint. C. 121. Caritatem finem essc omniumpraeceptorum, Deiimvero caritatem. C. 122. De operia fine.
C. 117. 111.
De
INDEX LOCORUM
SCRIPTURAE SACRAE, DE QUIBUS L\ HIS AUGUSTIM LIBRIS DISPUTATUR.
"Solis numeris citatis de doctrina Cliristiana libri significantur, E. Enchiridion.
21.SS 11,1 18 18,20 Exoil. 18

8, 11
Gen.
2,
8.SS
111,36.
11, 16.
9,
IV, 21.
111, 36.
ib.
10, 20. ss
14,
IV, 21. E. 80.

11, 40. s. 11, 16.
1,
12, 22. 35. s
24,
Lev. 19, 18 Deuter. 5, 9
22. ss.
s.
E. 40.
6, 5
1, 22. ss.
ludic. 6, 9 2 Sam. 7, 14. ss 1 Ketr. 19, 8
IV,
21.
111, 34.
II, 16.
61, 10. sec. ler. 5, 30. s
les. 5, 7
5,
20
7, 9. sec.
14, 12. sec.
LXX LXX LXX
E. 80. E. 13. 19. 11 l^
UI, 37.
111, 32. II, 12.
*2, 16. s
58, 7
111,31.
23. 30
17, 5
IV, 14. E. 114.
IV, 29.
xxviii
ler. 25, 11
\ D E
X.
JII, 35.
Ezech. 18
E. 46.
7. ss
36,
1, 2. s
m,
34.
Hos.
111, 12.
loel. 2, 32
Amos.
Zach.
Ps.
5,
6, 1. ss
1,
E. 7. lY, 7.
E. o!). E. 48.
III, 26. E. 77.
13 scc. LXX sec.EXX LXX 34, LXX 50, LXX O 12 3 LXX 10 110,4 111, 2 lll, 10 114,11 119, 164 LXX 138, 2 148, 22 Prov. LXX
10, 5. 13, 3.
2, 7
11.12.
111, 2.
34, 2. sec. 18. sec.

9. sec.
l
*
IV,
14.
II, 16. et 41.
'
Ly
JCi
fcO
51,
54,
74, 9. sec. 77,
E. 31. E. 55. III, 25 E. 112.
IV, 21. E. 100.

II, 7. E. 95. 97. et 103,
m,
35,
15. sec.
111,3.
E. 58.
I, 34.
8,
9, 17. sec. 25, 21. s
III, 25. 16.
m,
E.
lob. 28, 28
2.
Cant. 1,5
m,
32.
4, 2
4, 3
6,
Sap.
Sirac.
II, 6. II, 12.
26
1,
IV,
5.
16
U,T.
12,
4
20
m,
16.
Matth.
1,
E. 37. et 59.
II, 16. I, 10. et II, 7,
4, 2 5, 8
5,
22. s
5,
40
O5 ^4.
6, 9.
E. 79. E. 78.
JCj.
io.
sqq
E. 71. et 115.
N D E X.
E. 73. et 78. E. 74. E. 15.
II, le.
xxfx
Matth.
_ _
6,
fi,
12
14. s
7,
18
10, 16
m,
25.
11,21
12, 6
E. 95.
III, 25.
12,
32
12, 33 12, 35
40 13,12
12,
E. 84. E. 15. E. 13. III, 35

1,1.
16, 2 10, 19 17,

1
E.
15.
I, 18-
22, 37. sqq 23, 2. ss

23, 37
III, 35. I, 22. ss
IV, 27. 29. E. 97.

III, 12. III, 12.
26,
6.
ss
Bs
Marc. 14, 3. Luc. 6, 30
loh.
22, 61 47 19
1, 1
1,
28 11,41 11,42 49 21 10
9,
E. 78.
III, 35. I, 30.
10, 29. ss 11, 2. ss
E. 116.
12,
16,
E. 72. 75. 76. E. 103. IV, 21.

IV,
III, 25. 18.
13,
17, 29. ss
III, 36. E. 82.
14. ss
111,2. E. 34. 36.

III, 3. E. 56.
1,
2,
3,
0,
36
51
E. 33. 112.
III, 25. III, 16. III, 25.
6,
7,
53 38
10,
30
25
'.
E. 35.
12,
14, 6
"^~ l^j o.
III, 16. I, 34.

Jc^
oO
Act. 21, 12
E. 101.
XXX
Roni.1,3
3,
N D E
X.
E. 38.
II, 12.
15 12 ss 8,3 28 16 ss 30 14 l.ss _ 20 _ 9 Cor. ss 19 6 8,1 4 12 19 15 et 13 50 2 Cor. _ 16 5,21 1J,6

5, 3. ss 5, 9. s.
IV, 7
E. 33. E. 26. 45. E. 50. sa. E. 52. E. 41. IV, 20.
111, 3. E. 98.
s.
5,
5,
16. ss
6, 1.
8,
8, 33. s.
9, 11. ss
9,
9, 18.
E. E.
i
32. 98.
7.
s.
9,
111, 3.
10, 14.
E.
II,
11, 12.
12,
IV, 20.
111, 10. IV, 20.
12,
13,
13, 7. ss
3, 11
30.
l^
E.
5.
3, 12.
6, 1. ss
6,
7,
E. 56. 67. s. IV, 18. E. 78 E. 56. E. 78.

11,41.
9, 9. s
U,
10.
10,
IV, 21.
10,
11,
m,
111, 23. 33.

I, 37. ss.
13, 8.
13,
E. 117.
II, 31.
9.
15, 13. ss 15, 44.

3, 6
3, 2. s
E. 91.
III, 34. III, 5.
5, 10 5,
E. 110.
I,
34.
6, 2. ss 7, 1. s
E. 41. IV, 20.

111, 2. III, 25.
II, 3
IV,
ib.
7.
11, 16, ss
N D E
X.
IV, 20.
III, 6.
III, 31.
XXXI
Gal.
3, 15.
.
.
3,24.
3, 29.
4, 10. ss. 4, II.

4, 21. s. o,
fi.
IV, 20. E. 80. IV, 20.

E.
8.
21. 67. et 117.
5, 17.
I,
I, 24.
Epli.
riiil.
-, u.
10. o
2, 8. ss.
E. 62. E. 33. E. 30.

II, 41. II, 16.
I,
8.
3, IS.
4, 22. 8S.
5,
fi,
29.
Ifi.
24.
6,
1, 1,
23.
18.
III, 26. III, 33.
IV, 27.
III, 2. E. 35.
s.
22. ss.
2, G. 7.
2, 13.
.
E. 32.
4, 7.
1,
Col.
1
20.
3, 1. ss.
E. 63. E. 62. E. 53.
s. s.
Thess.
3, 7.
if^
O.
.
III, 4. IIL 26.
Tim.
1, 0.
2,
I.
ss.
.
1,40. E. 103.
2, 4. 4, 12. s.
.T,
1.
S.
.
E. 97. 103. IV, 27. IV, 20.

III, 34.
2 Tini. 1, 9.
2,
14.
2, 2.i.
3,
14.
.
Tit. 1,9..
1'liilein. 20.
IV, 28. E. 82. IV, Ifi. IV, 16.28.

I, 33.
Vftv. 1 2 J'ptr.
1
5, 8. 2, 19.
III, 25. E. 30.
loh. 1, 8.
2, 18.
E. 64.
III, 36. III, 25. UI, 35.
/\|toc. 5, 5.
7,4.
AUGUSTINl RECENSIO
I.
LIBRORUM DE DOCTRINA CHRISTIANA.

RETRACT.
LIB.
II.
CAP.
IV.
jLibro.s de doctiina Christiana quum inipercompeiisseni, perficere malui, quam eis sic ad alia retractanda transire. Complevi ergo tertium, qui scriptus fuerat usque ad eum locum ), ubi commemoratum est ex evangelio^) testimoniura de muliere, quae ahscondit fermentum in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum. Addidi etiam novissimiim librum et quatuor libris opus illud imtecto.s
relictis
'
tres adiuvant, ut scripturae inquartus autem, quo modo quae intelligimus proferenda sint. In secundo sane libro^) de auctore libri, quem plures vocant Sapientiam Salomonis, quod etiam ipsun, sicutEccIesiasticum, lesus Siiach scripseiit, non ita constare, sicut amcdictuni est, postea didici, et omnino probabilius comperi, non esse hunc eius librrauctoren. Ubi autem dixi *):
plevi
quoium primi
tellijântur,
,,5iis quadra<înta quatuor libris testanienti veteris terminatur auctoritus," ex consuetudine, qua iam
loquitur ecclesia, \ etus testamcntum adpellavi. Apostolus autem non videtur adpellare a etus testanientum, nisi quod datuni est in nionte Sina.') Et in eo quod dixi ^) de tempoium historia sanctum Ambro\)
Ca|>. 25.
4, 24.
2) T,ur.
c.
1.''.,
21.
3)
Cap.
8.
4) L. II.
c. 8.
5) Cf.
Gal.
CJ L. II.
28.
XXXIV
sium solvissequaestionem," tamquam coaetanei fueMam rint Plato et leremias, me fefellit memoria. quid ille de hac re episcopus dixerit, in libio eius
iegitur,
scripsit.
quem de sacramentis sive de philosophia*) Hoc opus sic incipit: Sunt praecepta
quaedam."
II.
LIBRI DE FIDE, SPE ET CAKITATE. RETRACT. LIB. II. CiP. LXIII.
quum
quod opusculum haberet meum de suis manibus non recessurum: quod genus Graeci enchiridion vocant. Ubi satis diligenter mihi videor esse complexus, quo modo sit colendus Deus, quam sapientiam esse hominis utique veram divina scriptura Hic liber sic incipit: Dici non potest, definit. dilectissime fili Laurenti."
1)
Scripsi etiam librum de fide, spe et caritate, a me, ad quem scriptus est, postulasset, ut ali-
ailversus
Hic liber de sacramento rei?eneratinnis s. de philosophia Platonem est inter ileperditos Ambrosii.
S.
AURELII
I
A U G U S T
DE
CHRISTIANA
^DOCTRIXA QUATUOK. LIBRI

PROLOGU
S.
praecepta quaedam tractandarum scripturarum, quae studiosis earum Aideo non incommode tradi ut non solum legendo alios, qui divinaposse rum literarum operta aperuerunt, sed et aliis ipsi aperiendo profieiant. Haec tradere institui volentibus et valentibus discere, si Deus ac Dominus noster etiam ea, quae de hac re cogitanti solet suggerere scribenti mihi non deneget. Quod antequam ex(rvidetur mihi respondendum esse his, qui haec diar, reprehensuri sunt, aut reprehensuri essent, si eos non ante placuremus. Quod si nonnuUi etiam post ista reprehenderint, saltem alios non movebunt, nec ab utili studio ad imperitiae pigritiam revocabunt, quos movere possent, nisi praemunitos praeparatosque invenirent. Quidam enim reprehensuri sunt hoc opus nostrum, quum ea quae praecepturi sumus non intellexerint. Quidam vero quum intellectis uti voluerint, conatique fuerint scripturas divinas secunAuGLsr. DocTR. CnRisT. A
kûiit
, ,
AURELII AUGUSTIM
duni haec praecepta tractare,iieque vakieriut aperire atque explicare quod cupiuut, iuauiteiMue laboi'asse aibitrabuutur, et quia ipsi uon adiuAabuutur hoc opere, nullum adiuvari posse censebunt. Tertium gonus est reprehensoium, qui divinas scripturas vel re vera bene tractant,vel bene tractare sibi ^ identur; qui quoniam nuUis huiusmodi observationibus lectis, quales nunc tradere institui, facultatem exponendorum sanctorum librorum se adsecutos vel vident vel putant, nemini esse ista praecepta necessaria, sed potius totum, quod de illarun\ literarum obscuritatibus laudabiliter aperitur, divino munere fieri posse clamitabunt. Quibus omnibus breviter respondens,
non intelligunt, hoc uon esse reprehendendum,quiahaecnon intclligunt, tamquam si lunam veterem vel novam sidusve aliquod minime clanim vellent videre, quod ego intento digito demonstrarem, illis autem nec ad ipsum digitum meum viuendum sufticiens esset acies oculorum, non propterea mihi succensere deberent.
illis,
qui haec quae scribimus

ita
dico,me
vero, qui etiam istis praeceptis cognitis atque perceptis ea, quae in divinis scripturis obscura sunt, intueri nequiveriut, arbitrentur se digitum quidem meum videre posse, sidera vero, quibus demonstianEt illi ergo et isti dis intenditur, videre nou posse.
Illi
me reprehendere desinaut, et lumen oculorum divinitus sibi praeberi deprecentur. Non enim si possum membrum meum ad aliquid demonstrandum movere, possum etiam oculos accendere, quibus vel ipsa demonstratio mea, ve! etiam illud quod volo demonstrare, cernatur. lam vero eorum, qui divino munere
exsultant, et sine talibus praeceptis, qualia nunc tra-
dere institui, se sanctos libros intelligere atque tractare gloriantur, et propterea superflua voluisse me sciibere existimant, sic est lenienda commotio, ut, quamvis magno Dei dono iure laetentur, recordentur se
tamen perhomines
didicisse vel literas; nec
DE DOCTRTNA CHRIST. PROLOGUS.
propterea sibi ab Antonio sancto et perfecto viro Aegyptio monacho insultari debere,qui sine uUa scientia literarum scripturas divinas et memoriter audiendo tenuisse, et prudenter cogitando intellexisse praedicatur, aut ab illo servo barbaro Christiano, de
quo a gravissimis fideque dignissimis viris nuper accepimus, qui literas quoque ipsas nullo docente homine in plenam notitiam orando, ut sibi revelarentur, accepit, triduanis precibus impetrans, ut etiam codicem ol)latum, stupentibus qui aderant, legendo percurreret. Aut ^) si haec quisque falsa esse arbiCerte enim quoniam tratur, non ago pugnaciter.
Christianis nobis res est, qui se scripturas sanctas sine duce homine gaudent nosse, et si ita est, vero et non mediocri gaudent bono, concedant necesse est, unumquemque nostrum et ab ineunte pueritia
cum
consuetudine audiendi linguam suam didicisse, aliquam vel Graccam vel Hebraeam vel quamlibet ceterarum, aut similiter audiendo, aut pcr hominem praeceptorem accepisse. lam ergo, si placet, moneamus omnes fratres, nc parvulos suos ista doceant, quia momento uno temporis adveniente spiritu sancto repleti apostoli onnuum gentium linet aliam
guis locuti sunt; aut cui talia non provenerint, non se arbitretur esse Christianum, aut spiritum sanctum accepisse se dubitet. Imo rero et quod per hominem discendum est, sine superbia discat, et per quem docetur alius, sine superbia et sine invidia tradat quod accepit. Neque tentemus eum cui credidimu^, ne talibus inimici versutiis et perversitate decepti a<l ipsun quoque audiendum evangelium atque discendum nolinuis ire in ecclesias, aut codicem legere, aut legentem praedicantemque hominem audire, et exspcctemus rapi usque in tertium coelum sive in corpore, sive extra corpus, sicut dicit aposto1) ,,Sic
Mss. omnes;
eiliti
vero: nt si haec etc." IJened.
A2
AUHELII AUGUSTIM
lus^), et ibi aiidiie inetfabilia veiba, quae non licet homini loqui, autibi videre Dominumlesuni Chiistuni,
lium.
et ub illo potius qiiam ab honiinibus audire evangeCaveamus tales tentationes supeibissimas et
periculosissimas, niagisque cogitemus etipsum apostolum Paulum, licet ciivina et coelesti voce piostratum et instiuctum, ad liominem tamen missum esse, ut saciamenta perciperet atque copularetur ecdesiae-); et centurionem Cornelium quamvis exauditas orationes eius eleemosynasque respectas ei angelus
nuntiaverit, Fetro
tamen traditum imbuendum, per
perciperet, sed etiam quid credendum, quid sperandum, quid diligendum Et poterant utique omnia per anesset, audiret. ^) gelum lieri; sed abiecta esset humana conditio, si per homines hominibus Deus verbum suum ministrare nolle videretur. Quomodo enim a eruni esset, quod dictum est: Templuni enim Dei sfinctum est, quod estis vos'^), si Deus de humano templo lesponsa nonredderet, ettotum, quod discendum hominibus tradi vellet, de coelo atque per angelos personaret? Deinde ipsa caritas, quae sibi invicem homines nodo unitatis adstringit, non haberet aditum refundendo-
quem non solum sacramenta
rum et quasi miscendorum sibimet animorum, si holuines per homines nihil disceient. Et certe spadonem illum, qui lesaiam prophetam legens non intelligebat, neque ad angelum apostolus misit, nec ei per angelum id quod non intelligebat expositum, aut divinitus in mente sine hominis ministerio revelatun st, sed potius suggestione divina missus est ad eum
seditque
cum eo
phetam, eique humanis verbis ptura illa tectum erat aperuit.
Philippus, qui noveiat lesaiam pioet lingua quod in scri^)
Nonne cum Moyse
Deus loquebatur,
I)
et
tamen consilium regendi atque

9, 3. ss.
3, IT.
4. 2 Cor. 12, 2 2) Act. 5) Act. 8, 26. ss.
3} Act. 10.
4)
Cor.
DE DOCTRINA CHRIST. PROLOGIS.
.5
administrandi tani niagni populi a socero suo, alienigena scilicet hoinine, et maxinie providus ct minime Noverat enim ille vir, e\ quasupeibus accepitf cumque anima rerum consilium processisset, non ei, sed illi qui est veiitas, incommutabili Deo tribuendum esse. Postremo quisquis se nuUis praeceptis instructumdiîno munere quaecumque in scriptiuis obscura sunt intelli<êre gloriatur, bene quidem credit, et verum est, luui esse illam suam facultatem quasi a se ipso exsistenten, sed divinitus traditam (ita enim Dei gloriam quaerit et non suam); sed
,
quunj legit et nullo sibi hominum exponente intelligit, cur ipse aliis adfectat exponere, ac non potius
eos lenuttit Deo, ut ipsi quoque non per hominem, sed illo intus docente intelliânt? Sed videlicet timet, ne audiat a Domino: Serve neqnain, dares pecuniain nieani nunnilariis.-) Sicut ergo hi ea, quae
intelligunt, produnt ceteris acI
loquendo vel scriego quoque si non solum ea quae intelligant ^), sed etiam intclligendo ea quae observent prodidero, culjjari ab eis pidfecto non debeo; quamquam nemo debet aliquid sic habere quasi suum proprium, nisi forte men(hiciunj. Nam omne verum ab illo est qui ait: Egu sunt veritas.^) Q,uid enim habemus quod non accepimusl Quod si accepimus, quid gloriamur quasi non acceperimusi ') Qui legit audientibus literas, utiqtie quas agnoscit enuntiat; qui autem ipsas literas tradit, hoc agit, ut alii quoque lcgere noverint; uterque tamen id insinuat quod Sic etiam (jui ea, quae in scripturis intelaccepit. ligit, exponit au(lientil)us, tamquam literas, quas
bendo,
ita
agnoscit, pronuntiat lectoiis otTicio; qui autem praecipit,quo modo intelligendum sit, similis est tradenti literas, hoc est, praecipienti,(iUo modo sit legendum,
I;
Kxoil.
I'-:,
l:].
ss.
-2}
.Maltli. 25. 21.
.3)
Mss. 23
exliihetif
i/iU///'go.
4} loh. 14, G.
oj
Cl". 1
Cot.
4, 7.
6
iit,
AUSlELll
quoniodo
ille,
AUGUSTLM
novit, alio lectoro non indiget, quuni eodieem invenerit, a quo itudiat quid
qui
le,t,êre
seriptum sit, sic i.ste,qui praecepta quae couanuir tradere acceperit, quum in libris aliquid obscuritatis invenerit, quasdam regulas veluti literas tenens inteliectorem alium ntsn requirat, per quem sibi quod opertum est retegatur, sed quibusdam vesti,i,nis indagatis ad occultum seiisum sine ullo err)ie ipse perveniat, aut certe in absurditatem pravae sententiae
ibi
non
incidat.
Quapropter quamquam
et in ipso
opere satis adparere possit, huic oiVicioso labori nostro non recte aliquem contradicere, tamen si huiusmodi prooemio quibuslibet obsistentibus convenienter videtur esse responsum, huius viae, quam in hoc libro ingredi volumus, tale nobis occurrit exordium.
L BER PRIMU
I
S.
Caput L
iJuae sunt
res,
modus inveniendi quae intelligenda sunt, et modus proferendi

tractatio sciipturarum:
quibus nititur omnis
quae intellecta sunt, De inveniendo prius, de profereudo postea disseremus. Magnum opus ^) et arduum, et si ad sustinendum diflicile, vereor ne ad suscipiendum temerarium! Ita sane, si de nobis ipsis praesumeremus. Xunc vero quun in illo sit spes peragendi huius operis, a quo nobis in cogitationc multade hac re iam traditatenemus, non est metuendum, ne dare desinat cetera, quum ea quae data sunt coeperimus impendere, Omnis enim res quae dando non deficit, dum habetur, et
non datur, non habetur, quomodo habenda

est.
llle
autem
ait:
qiii
Dabit ergo habentibus,

1)
id
est,
habet, dabitur ei. ^) cum benignitate

2)
Am., Eiasni.
et
Mss. 5: 0?." Ueu
Matth. 13,
12.
Dli
DOCTRIXA CmiLST,
LIB.
I.
utentibus eo quod accei)orunt; adiniplebit atque illi quinque et illi septem cunuilabit quud dedit. erant panes, antequam incipeient dari esurientibus'). Quud ubi fieri coepit, coplvinos et sportas Sicut satiatis tot hominum millibus impleverunt. er^ô ille panis dum frangeretur adcrevit, sic ea quae ad hoc opus adgrediendum iam Dominus praebuit, quum dispensari coeperint, eo ipso suggerente multiplicabuntur, ut in ipso hoc nostro ministerio non solum nullam patiamur inopiam, sed de mirabili
etiam abundantia gaudeamus. C. II. Omnis doctrina vel rerum est, vel signorum; sed res per signa discuntur. Proprie autem nunc res adpellavi, quae non ad significandum aliquidadhibentur, sicuti est lignum, lapis,pecus, atque huiusmodi cetera. Sed non illud lignum, quod in aquas amaras Moysen misisse legimus, ut amaritudine carerent ^); neque ille lapis, quem lacob sibi ad caput posuerat ^); neque illud pecus, quod pro filio immolavit Abraham.*) llae namque ita res sunt, ut aliarum etiam signa sint rerum. Sunt autem alia signa, qiiorum omnis usus in significando est, sicuti sunt verba. Nemo enim utitur verbis nisi aliquid Ex quo intelligitur, quid adpelsignificandi gratia. lem signa; res eas videlicet, quae ad significandum Quam ob rem omne signum aliquid adhibentur. etiam res aliqua est. Quod enim nulla res est, omnino nihil est. \on autem omnis res etiam signum est. Et ideo in hac dirisione rerum atque signorum, quum de rebus loquemur, ita loquemur, ut, etiam si earum aliquae adhiberi ad significandum possint, non impediaut partitionem, qua prius de rebus, postea de signis disseremus; memoriterque teneamus, id nujic
I)
Matlli. 14, 17. ss.

4)
15, 34. ss.
2)
Exod. 15,
25.
3)
Gen.
28, 11.
Gea.
22, 13.
8
iii
AURELII AUGUSTIXI
rebus consideiandum esse, quod sunt, non quod aliud etiam praeter se ipsas significant.
C. III. Res ergo aliae sunt, quibus fruendum est; aliae, quibus utendum; aliae, quae fruuntur et utuntur. lllae, quibus fruendum est, beatos nos faciunt.
quibus utendum est, tendentes ad beatitudinem adiuvamur, et quasi adminiculamur, ut ad illas, quae nos beatos faciunt pervenire, atque his inhaerere possimus. Nos vero, qui fruimur et utimur, inter utrasque constituti, si eis quibus utendum est frui voluerimus, impeditur cursus noster, et aliquando etiam deflectitur, ut ab his rebus quibus fruendum est obtinendis vel retardemur, vel etiam revocemur, inferiorum amore praepediti. Frui enim est amore alicui rei inhaerere C. IV. propter se ipsam. U ti autem, quod in usum venerit ad id quod amas obtinendum referre, si tamen amandum est. Nam usus illicitus abusus potius vel abusio nominandus est. Quomodo ergo si essemus
Istis,
peregrini, qui beate vivere nisi in patria non possemus, eaque peregrinatione utique miseriet miseriam finire cupientes in patriam redire yellemus, opus esset vel terrestribus vei marinis vehiculis, quibus utendum esset, ut ad patriam qua fruendum erat pervenire valeremus; quod si amoenitates itineris et ipsa gestatio vehiculorum nos delectaret, et conversi ad fruendum his, quibus uti debuimus, nollemus cito viam finire, et peiversa suavitate implicati alienare-
niur a patria, cuius suavitas faceret beatos sic in huius mortalitatis vita peregrinantes a Domino, si redire in patiiam volumus,ubi beati esse possimus '), utendum est hoc mundo, non fruendum, ut invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciantur, hoc est, ut de corporalibus temporalibusque rebus aeterna et spiritalia capiamus.
:
1)
Am., Er.
et
Cal
possumus.
DE DOCTRIXA
C. V.
filius
CilRIST.
LliJ.
I.
quaedam summa
bus ea,
sit, si
quihus fruendum est, pater et et spiritus saiictus est, eaclemque trinitas, uiia
i<,ntur
Res
res communisque omnibus fruentisi tamen res et noa omnium rerum caussa tamen et caussa. Non enim facile nomen, quod
tantae excellentiae conreniat, potest inveniri, nisi
tum
quod melius ita dicitur: trinitas haec, unus Deus, cx quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, ') Ita pater, etfilius et spiritus sanctus,et singulusquisque horum Deus, et simul omnes unus Deus, et singulus quisque liorum plena substantia, et simul omnes una substantia. Pater nec filius est nec spiritu.s sanctus; filius nec pater est nec spiritus sanctus; spiritus sanctus nec pater est nec filius: sed pater tantum pater, et filius tantum filius, et spiritus sanctus tanspiritus sanctus.
Eadem
incommutabilitas, eadem maiestas, eadem poteIn patre unitas, in filio aequalitas, in spiritu sancto unitatis aequalitatisque concordia; et tria haec unum onuiia propter patrem, aequalia omnia propter filium, connexa onuiia propter spiritum sanctum.
stas.
dcm
tribus aeternitas, ea-
Quod autem a me dictum est, si ineffabile esset, dinon esset. Ac per hoc ne ineflabilis (juidenj dicendus est Dcus, quia et hoc quuin dicitur, aliquid dicitur. Et fit nescio quae pugna verborum, quoniani si illud est ineffabile, quod dici non potest, non est
ctuiu
Diximusnc aliquid et sonuimus aliquid divero niliil me aliud ({uam dicere voluisse sentio. Si autem dixi, noii est lioc quod dicere volui. lloc unde scio, nisi quia Deus ineiiabilis estl
C. \T.
gnum Deo? Imo
quod vel ineffabile dici potest. Quae verborum silentio cavenda potius quam voce pacanda est. Et tamen Deus, quum de illo uihil digne dicipossit, admisit humanae vocis obsequium,
ineffabile,
puij;na
I)
Cf. Roni. 11,30.
10
AUREIJI AUGUSTIM
et verbis nostris in Uuicle sua gaudere nos voluit. inde est et quod dicitur Deus. Non enini re vera in stiepitu istaruni duaruni syllabarum ipse
Nam
sed cognoscitui': scios ^) quum aures
tamen omnes Latinae linguae eorum sonus iste tetigerit, movet
ad coiritandam excellentissimam quamdam immortalemque naturam. C. Vil. Nam quum ille unus cogitatur deorum Deus, ah his etiam, qui alios et suspicantur et vocant et colunt deos sive in coelo siê in tci-ra, ita cogitatur, ut aliquid quo nihil melius sit at![ue suhlimius Sane quoniam diilla cogitatio conetur adtingere. versismoventur bonis partim eis quae ad corporis sensum, partim eis quae ad animi inteiligentiam per,
tinent,
illi,
qui dediti sunt corporis sensibus, aut
ipsum coelum, aut quod in coelo fulgentissimum vident, aut ipsum mundum Deum deorum esse arbitrantur; aut,
si
e\tra
mundum irecontendunt,aliquid
lucidum imaginantur, idque vel infinitum, vel ea forma, quae optinia videtur, inani suspicione constituunt, authumani corporis figuram cogitant,sieam-) ceteris anteponunt. Qu(td si unum Deum deorum esse non putant, et potius multos aut innumerabiles aequalis ordinis deos, etiam eos tamen, prout cuique aliquid corporis videtur excellere, ita fiynratos animo tenent. Illi autem, qui per intelligentiam pergunt videre quod Deus est, omnibus eum naturis
visibilibus et corporalibus, intelligibilibus etiam et spiritalibus omnibus mutabili])us praeferunt. Omnes
tamen ceitatim pro excellentia Dei dimicant; noc quisquam inveniri potest, qui hoc Deum credat esse, quo melius aiiquid est. Itaque hoc omnes Deum consentiunt esse, quod ceteris rebus omnibus anteponunt.
1) Sic
2) EditI: s/f
Ben. et Cal. Sed apud Ani., Er. et Mss. 1": socios. cm. At Mss. feie omnes: st em." Ben. et Cal.
DE DOCTRINA CHRIST.
C. VIII.
LIB.
I.
11
Et quoniam omnes, qui de Deo cogitant, vivum aliquid cogitant, illi soli possunt non absurda et indigna existimare de Deo, qui vitam ipsam cogitant, et quaecumque illis forma occurrerit corporis, eam vita vivere vel non vivere statuunt, et viventem non viventi anteponunt, eamque ipsani viventem corporis formam, quantalibet luce praefulgeat, quantalibet magnitudine praemineat, quantalibet pulcliritudine ornetur, aliud esse ipsam, aliud vitam qua vegetatur intelligunt, eamque illi moli, quae ab illa
vegetatur et animatur, dignitate incomparabili praeferunt. Deinde ipsam vitam pergunt inspicere, et si eam sine sensu vegetantem invenerint, qualis est arborum, praeponunt ei sentientem, qualis est pecorum, et huic rursus intelligentem, qualis est hominum. Quam quum adhuc mutabibMu îderint, etiam huic aliquam incommutabilem coguntnr praeponere, illam sciiicet vitam, quae non aliquando desipit, aliquando sapit, sed est potius ipsa sapientia. Sapiens enim mens, id est, adepta sapientiam, antequam adipiscoretur, non erat sapiens. At vero ipsa sapicntia nec fuit umquam insipiens, nec esse umquam j)otest.
Quam si non viderent, nnllu modo plena ftduciavitam incomniutabiliter sapientem commutabili îtae antepuneient. Ipsam quippe ^) regulam veritatis, qua illam clamant esse meliorem, incommutabilem Aidcnt; nec uspiam nisi supra suam naturam vident, quando quidem se vident mutabiles. C. IX. Nemo est enim tam impudenter-J insulsus, qui dicat: Unde scis incommutabilitei' sapientem vitam mutabili esse nraefei-endam! Id ipsuni enim quod inteii"tgat, unde sciam, oninibus ad contemplandumcommuniteratque incommutabiliter praesto
\j ,,ltii
'2)
ii)
>I.ss.
pierisfnie,
iilii
,,ln excxisis:
tritn iiiifrifdcntcr,
in edills: ipsfnn (/iioyife.^^ Hen. In Mss. 13: tain iinjtuileii-
tei'."
Ben.
12
est.
AURELII AUGUSTIM
Et hoc
qiii
non videt, ita est quasi eaecus \n sole, cui nihil prodest ipsis locis ocuioruni eius tan> clarae ac praesentis lucis fulôr infusus. Qui auteni
videt et refufi;it, consuetudine unibrarum carnalium invalidan mentis acieni ^'êrit. Pravorum igituj' movum quasi contrariis flatibus ab ipsa pati'ia repercutiuntur homines, posteriora atque infeiiora sectaratcs, quam illud, quod esse melius atque praestantius confitentur. C. X. (|uapropter quum illa veritate perfiuendunj sit, quae incommutabiliter livit, et in ea Trinitas Deus, auctor et conditor universitatis , rebus quas condidit consulat, purgandus est animus, ut perspicere illam lucem valeat, et inhaerere
perspectae.
1)
Quam purgationem
quasi ambula-
tionen quamdam, et quasi navigationem ad patriam esse arbitremur. Non eninj ad eum, qui ubique praesens est, locis movemur, sed bono studio bonisque
moribus.
XI. Quod non possemus, nisi ipsa sapientia, tantae etiam nostrae infirmitati congruere dignaretur, et vivendi nobis piaeberet exemplum, non aliter
in homine, quoniam et nos homines sunuis. Sed quia nos quum ad illam veninuis, sapienter facimus, ipsa quum ad nos venit, ab hominibus superbis Et quoniam nos quasi stulte fecisse putata est.
quam
illani veninuis, convalescimus, ipsa quum ad nos venit, quasi infirma existimata est. Sed quod stultiim est Dei, sapientius est liominihus, et quod infirmum est Dei, fortius est liominihus. ^) Quum ergo ipsa sit patria, viam se quoque nobis fecit ad patriam. C, Xll. Et quum sano et puro interiori oculo ubique sit praesens, eoruni, qui oculum illum infirmum immundumque habeut,oculis etiam carneis adparere
quum ad
l) ,,E(iifi:
Ita benelJea.
hihaerere lierfecte. Eleirantiiis Mss. jicTffcctne.'-'' De scriptoris senteatiacf. Mat. 5,8. 2) 1 Cnv. 1,25.
:
DE DOCTRINA CHRIST.
clignata est.
LIB.
1.
13
Quia enim in sapientia Dei non pofcrat viundiis per sapientiam cognoscere Deum, placuit Deo
per stultiiiam praedicationis salcosfacere credenfes. \) .\on ig-itur pei" locoiuiu spatia a eniendo, sed in carne mortali moitalibus adpaiendo, venisse ad nos dicillluc enim venit, iibi erat, quia in Jioc mundo Sed quoniam erat, et mundus per eam-)factus est.
tur.
cupiditate fruendi pro ipso creatore creatura, homines confiiûrati huic mundo, et mundi nomine congruentissime vocati, noneam coij^noverunt, propterea dixit evangelista: et mundus eum non cognovit.^) Itaque in sapientia Dei non poterat mundus per saDeum. Cur ergo venit, quum pientiam co;i^noscere hic esset, nisi quia placuitDeo, per stultitiam praedicationis salv(s facere credentes? C. XIII. Quomodo venit, nisi quod verhum caro
farfum
esf et htthitavif in nobis?*) Sicuti quum loquimur, ut id, quod animo gerimus, in audientis animum per aures carneas illabatur, fit sonus verbum et locutio vocatur, nec tamen qut)d corde gestamus, in eumdem sonum cogitatio nostra convei'titui', sed apud se manens integra foinjam vocis, qua se insinuet auribus, sine aliqua labe suae mutationis adsumit: ita verbum Dei non commutatum caro tamen factum est, ut habitaret in nobis. C. XIV. Sicut autem curatio via est ad sanitatem, sic ista curatio peccatores sanandos reficiendosque Et quemadnuulum medici (juum adli;L,ânt suscepit. vuhicra, non incomposite, sed apte id faciunt, ut \\nculi utilitatemquaedan\ pulchritudo etiam consequatur: sic medicina sapientiae per hominis susceptionem nostris est adcommodata vuhieribus, de quihusdam contrariis curans, et de quibusdam sinulibus. Sicut etiam ille, qui medetur vuhieri corporis, ad,
1)
Cor.
1,
1,
21.
2)
Am.,
Er., Cal.:
per emn.
3) loli.
I,
10.
4) loh.
14.
14
AURELII AUGUSTINI
,
hibet
medicina, Quia ergo per superbiam homo lapsus est, humilitatem adhibuit ad sanandum. Serpentis sapientia decepti sumus, Dei stultitia liberamur. Quemadmodum autem illa sapientia vocabatur, erat
quasdam contraria, siciit frigidum calido vel humidum .sicco, vcl si quid aliud huiusmodi; adhibet etiam quaedam similia, sicut linteolum rel rotundo vuhieri rotundum,vel oblongum oblongo,ligaturamque ipsam noneamdemmembrisomnibus, sedsimilem similibus coaptat: sic sapientia Dei hominem curans se ipsam exhibuit ad sanandum, ipsa medicus, ipsa
autem stultitia contemnentibus Deum, sic ista quae vocatur stultitia sapientia est vincentibus diabolum. Nos immortalitate malo usi sumus, ut moreremur; Christus mortalitate bene usus est, ut viveremus. Corrupto animo feminae ingressus est morbus; integro corpoie feminae processit salus. Ad eadem contraria pertinet, quod etiam exemplo virtutum lam vero similia quasi eius vitia nostra curantur. ligamenta membris et vulneribus nostris adhibita illa sunt, quod per feminam deceptos per feniinam natus, homo liomines, uiortalis mortalcs,morte mortuos liberavit. IMuUa quoque alia diligentius considerantibus, quos instituti operis peragendi neccssitas non lapit, vel a contrariis, vel a similibus medicinne Christianae adparet instructio. C. XV. lam vero credita Domini a mortuis resurrectio etin coelum adscensio magna spe fulsit fidem nostram. Muitum enim ostendit, quam voluntarie pro nobis auimam posuerit, qui eam sic habuit in potestate resumere. Quanta ergo se tiducia spes cre-
dentium conscdatur, consideians quantus quanta pro iiondum credentibus passus sit! Quum vero iudex vivorum atque mortuorum exspectatur e coelo, magnum timorem in(mtit negligentibus, ut se ad diligentiam convertant, eumque magis bene agendo <\vQuibus siderent, quam male agendo formident.
DK DOCTRIXA
CIIUIST.
LIB.
I.
15
aufcem verbis dici, aut qua cogitatioue capi potest
praeinium, quod ille iii fine daturus est, quando ad consolationem huius itineris de spiritu suo tantum dedit, quo in adversis vitae huius fiduciam caritatcmque tantam eius, quem nondum videmus, habeamus, etdona') unicuique propria ad instructionem ccclesiae suae, ut id quod ostendit esse faciendum non solum sine murmure, sed etiam cum delectatione faciamus? XVI. Est enim ecclesia corpus eius, sicut apostolica doctrina commendat-J); quae etiam coniunx eius dicitui. ^) Corpus ergo suum, multis membris diversa olTicia gerentibus, nodo unitatis et caritatis
tamquam
sanitatis adstringit.
Exercet autem hoc
tenipore et purgat medicinalibus quibusdam molestils, ut erutam de hoc saeculo in aeternum sibi copulet coniiigem ecclesiam, non habentem aut rugam aut aliquid h.uiusmodi.
C.
ista
maculam
XVII. Forro quoniam in via sumus, nec via locorum est, sed adfectuum, quau) intercludebat,
quasi septa
quaedam spinosa, praeteritorun
mali-
tiaM peccatorum, quid liberalius
et misericordius
facere potuit, qui se ipsuni nobis, qna') rediremus, substernere voluit, nisi ut omnia donaret pcccata couversis, et graviter fixa interdicta reditus nostri pro nobis crucifixus evelleretf llas igitur claves dedit ecclesiae suae, C. XVIII. utquae solveret in terra, soluta esse:it in coelo,(iuae ligaretin terra, ligata essent in coelo'"*): scilicet ut non quis(juis in ccclesia eius dimitti sibi peccata
I)
Lov. donut.
Sulistitiiinuis rtoiut
Ijeii.
ex
Aiii.,
risi|iie nieruiris 110130."
('<il. s;>eiitiis e.
1!>,
Lov.
23.
Kom.
|-.,
").
:{)
.\i)oc.
7.
t2L 9.
tilii
etiain
Er. et Mss. jtle2) Cf. Kpli. 't'"'/'; vo',
4j L(liti: inlervludclxint niauiio coosensii: intvi ( Iiitliluit

catiir.
iniilifiae,
pro
mitlitia.'-'' IJen.
qiio .Mss. 5),iE'liti*

Ii.ilieiit:
qiu> iiilircniits
at Mss.
17:
(jnit,
praeter
't
alios
(jui
vium
(jim.''
Ben.
G) Cf.
Mat.
1, ID. et IS, 18.
16
AURELII AUGUSTLM
crederet, non ei dimitterentur, quisquis autem crederet seque ab his correctus avei-tei'et, in eiusdem ecclesiae gremio constitutus eadem fide atque correctione sanaretur. Quisquis enim non credit, dimitti sibi posse peccata, fit deterior desp erando, quasi nihil illi melius, (juam malum esse, remaneat, ubi de fiuctu suae conversionis
infidus est. C. XIX lam vero sicut animi quaedam niors est, vitae prioiis morumque lelictio, quae fit poenitendo, sic etiam corporis mors est animationis pristinae i"esolutio. Et quomodo aniinus post poenitentiam, qua
priores mores perditos interemit, reformatur in melius, sic etiam corpus post istam mortem, quam vinculo peccati omnes debemus, credendum et sperandum est resurrectionis tempore in melius commutari, ut non caro et sanguis regnum Dei possideant (quod fieri non potest), sed coiruptibile hoc induat incorruptionem, et mortale hoc induat immortalitateni'), nullamque faciens molestiam, qiiia nullani patietur indigentiam, a beata perfectaque anima cum
summa quiete vegetetur. C. XX. Cuius autem animus non

culo,
moritur huic sae-
neque incipit configurari veritati, in graviorem mortem morte corporis trahitur, neque ad commutationem coelestis habitudinis-), sed ad luenda supplicia reviviscet. Moc itaque fides habet, atque ita se C. XXI.
habere credendum
est,
lem neque animum, neque corpus
humanum omnimodum iuteritum pati, sed impios resurgere ad poenas inaestimabiles, pios autem ad vitam aeternam.
1)
1
nem ;
Seil
a1.
liliri
Cor. 1.1, 50. 53. 2) Tres e Yat. Mss.: nd (ommiinicfttlociii consentiiint Er. et Cal. Vat. nd communioncm nd commutntUmein. Praeterea in Mss. fere oeteri
.
omrii})!!.?:
Jidhitudinis,
proqiioAm.:
Jiabitntionis ;
Er.,
Lov.,
Cal.: beutitudinis.
DE DOCTRIXA
C. XXII.
In
liis
CIIRISr.
LIB.
I.
IT
i^ntur (minibus rcbus illae tantum sunt, (juiljus frupnduni est, quas aeteruas atque in-
Xos itaque, qui fruinuir et utimur aliis possinius. enim quaerebus, res aliquae sunuis.
(iam res est
coninuitabiles conmjenioravinuis. Ceteris auteni utenduni est, ut ad illarun perfructionem pervenire
homo, factus ad imaginem et similitudinem Dei, non in quantum mortali cor-
Magna
pore includitur, sed in quantum ])eslias rationalis auimae houore praecellit. Itaque niagna quaestio est, utrum frui se homines debeant, an uti, au utrumque. Praeceptum est enim nobis, ut diligamus invicem. Sed quaeritur, utrum propter se homo ab homine diligendus sit, anpropter aliud. Sienim propter se, fruimur eo; si propter aliud, utinuir eo. Vîdetur autem mihi propter aliud diligendus. Quod enim propter se diiigendum est, in eo constituitur vita
res, tamen spes cius JMaledictus autem qui spem suam ponit in honiine. ') Sed nec se ipso quisquam frui debet, si liquido advertas, quia nec se ipsum debet propter se ipsum diligere, sed propter illum 2), quo fruendum est. Tunc est
beata;
cuius etiamsi
nondum
nos hoc tempore consolatur.
in
se propter se diligit, non sed ad se ipsum conversus nou ad iucommuta])ile ali(iuid convertitur. Et propterea iam cum defectu aliquo sefruitur, quia melior est, quum totus haeret atque coustringitur inconunutal)iliboiu), quanuiuum inde vel ad se ipsum relaxatur. Si ergo te ipsum non propter te debes diligere, "sod propter illum ^), ubi dilectionis tuae rectissimus finis est, non succenseat alius homo, si etiam ipsum propter Deum diligis. llaec enim regula dilectionis
illi.
inhaeret
quippe optimus liomo, quum tota vita sua pergit incommutabilem vitam, et toto adfectu
Si
autem
se refert ad
Deum,
\)
I<Mei.i.
17.
:,.
2) Er. et Cal.:
tV/wrf.
3) A:ii., Er., Ca].
-.11/11(1.
AuGLSi. DocTK. Christ.
18
AURELII AUGUSTIM
liiuin.
divinitus constitiita est.
muin
Diliges, inquit'), proxiDeum vero ex toto corcle et ex tota anima et ex tota mente, ut omnes cogitationes tuas et oiunem vitam et omneni intellectum in illum confei'as, a quo liabes ea ipsa quae confers. Quum autem ait: toto corde, tota aninia, tota niente, nuUam vitae nostrae paitem, quae vacaie debeat, et quasi locum daie, ut alia le velit frui; sed quidquid aliud diliiêndum venerit in animum, illuc i-apiatur, quo totus dilectionis impetus currit. Quisquis eigo recte proximum diligit, hoc cum eo debet agere, ut etiam ipse toto corde, tota anima, tota mente diliât Deum. 8ic enim eum dilig;ens tamquam se ipsum totam dilectionem sui et illius icfert in illam dilectionem Dei, quae nullum a se rivuluni duci extra patitur, cuius derivatione minuatui".
sicut te
ipsum;
XXIII. Non autem onuiia, quibus utendum est, diligenda sunt, sedeasola, quae aut nobiscum societate quadam referuntur in Dcum, sicuti est homo aut anijelus, aut ad nos relata beneficio Dei per nos
indigent, sicuti est corpus.
\am
utique martyres
non dilexerunt sceius persequentium se, quo tamen usi sunt ad promei"endum Deum. Quum autcm quatuor sintdiligenda: unumquod supra nosest, aUerum quod nos sumus, tertiumquod iuxta nos est, quartuni quod infra nos est; de secundo et quarto luilla praeceptadanda erant. Quantumlibet enim homo cxcidat
a veritate, remanetilli dilectio sui et dilectio corpoF\igaxenim animus ab incommutabili lumine onuiium regnatore id agit, ut ipse sibi regnet et corpori suo: et ideo non potest nisi et se et corpus
ris sui.
suum
Magnum autem aliquid adeptum sc diligere. putat, si etiam sociis, id est, aliis himinibus dominari potuerit. Inest enim vitioso animo id magis adpetere, et sibi tamquam debitum vindicare, quod uni
I)
Matth. 22, 3T.
ss.
Cf.
Levit
19, 18.
Deut.
6, 5.
DE DOCTRIXA
j)i()prie
CIIRIST.
LIB.
1.
19
dcbetur Deo.
Talis autem sui dileccio me-
lius odiuiu vociitur. Iniquum estenini, quiaAult sihi seivire quod infra se est, quumipse servire superiori
nulit; rcctissimeque dictumest: Qui diligit iniquitaEt ideo fit infirmus aniteniy odit aniinam suani.^) mus, et de mortali corpore cruciatur. Necesse est enim utillud diligat, et eius corruptionc praegravetur. Immortalitas enim et incorruptio corporis de
sauitate animi exsistit. Sanitas autem animi est fi.rm issime inhaererc potiori, hoc est,
i
connuutabi
li
Deo.
Quum
hoc
vero etiam eis, qui
sibi naturalifccr pares sunt,
est,
hominibus domi-
nari adfcctat, intolerabilis onuiino superbia est. XXIV. Nemo ei"go se odit. Et liinc quidcm nulla cum ali<|ua secta quaestio fuit. Sed neque corpus suum quisfjuam odit. Verum est enim quod ait apostolus 2\eniu nmquamcarneni suamodio hahuit. -) Et quod nonnulli dicunt, malle se omnino esse sine corpore, imnino failuntur. \on enim corpus suum, sed corrupti)nes eius et pondus oderunt. Non itaquc nullum corpus, sed incorruptum et celerrimum
corpus volunt habere. Sed putant, nullum corpus esse, si tale fuerit, quia tale aliquid csse auimam putaiii. (iuod autem continentia quadam et laboribus ([uasi pcrsequi videntur corpora sua, qui hoc recte faciunt, non id agunt, iit non habeant corpus, sed ut habeant sul)iuiâtum et paratum ad opera necessaria. Libidines cnim male utentes corpore, id est, consuetudines et inciinationes animae ad fruendum inferioribus, pcr ipsius corporis laboriosam quamdam militiam exstin_u;uere adfectant. Xam non se interinnint, sed curam suac valetudinis jjêrunt. Q,ui autem perverse id aiûnt, (juasi naturaliter inimico suo cor|)ori bellum inq;erunt. In quo fallit eos quod leûnt: Caro
concupiscif adcersus spiritum, et spirilus adversus carI) is. 10, 5. scc.
LXX.
2) Epli. 5, 29.
152
20
est enini
AUKELll ALGLSTINI
Dictum
nem; haec enimdhi incicein adcersantur.'^)
hoc proptei' iiidoinitam carnulem consuetudinem, adveisus quam spiritus concupiscit, non ut
consuetudine mala edomita-) faciat spiritui suliiugatum, quod naturalis ordo deside)'at. (iuia euim hoc erit post resurj"ectionem ut corpus omnimodo cum quiete summa spiritui subditum immortaliter vigeat, hoc etian\ in hac vita meditandum est, ut consuetudo carnalis mutetur in melius, nec inoixlinatis motibus^) resistat spiiitui. Quod donec fiat, caro
,
interimat corpus, sed ut concupiscentia eius, id est,
concupiscit adcersus spiritum, et spiritus adeersus carnem, non per odium resistente spiritu, sed per principatum, quia magis quod diligit vult subditum essc meliori; nec per odium jesistente caine, sed per consuetudiiiis vinculum, quod a paientum etiam propagine inveteratum naturae lege inolevit. Id ergo agit spiritus in domanda carne, ut solvat malae con-
suetudinis quasi pacta perversa, et fiat pax consueTamen nec isti, qui falsa opinione tudinis bonae. depravati corpora sua detestantur, parati essent, unum oculum vel sine sensu doloris amittere, etiamsi iu altero tantus cernendi sensus j-emaneret, quantus erat in duobus, nisi aliqua res quae praeponenda esIsto atque huiusmodi documento satis set urgeret. ostenditur eis, qui sine pertinacia verum requirunt, quam certa sententia sit apostoli, ubi ait: i\emo etiim ifmquam carnem suam odio Iiabuit. Addidit etiam^): sed nutrit et fovet eam, sicut CJiristus ecclesiam. C. XXV. Modus ergo diligendi praecipiendus est homini, id est, quo modo se diligat, ut prosit sibi. Quin autem se diligat, et prodesse sibi velit. dubi2) Ani., Er., Cal.: concvpiscintiain cins i. e. 1) Gal. 5, IT. consiietudinem jnitle (linnitnm ctc. Cui lcctioiii lonife praestat o) Ita .Ini., Er., Cal. et ea, (juani ex Mss. restitiierunt Bened.
codil. Lips.,
uM
apuil lieu. jnoribus.
4j
Eph.
5, 21).
DE DOCTRINA CmilST.
LIB.
[.
21
taie cTeinentis est. Piaecipiendum etiani, quo niodo corpus .suuni diligat, ut ei ordinate prudenterque consulat. Xani quod diligat etiani corpus suuni, idque salvuni habeie atque integrum velit, aeque nia-
nifestum
potest,
Aliquid itaque aniplius diligere aliquis saliitem atque intejîitatem corporis sui. Nam multi et dolorcs et anussiones n(nnulloruin menjljrorum voluntarias suscepisseinveniuntur; sed ut alia, quae amplius diligebant, consequeren-
est.
quam
tur.
Xon ergo propterea quisquam dicendus
est
non
diligere salutem atque incolumitatem corporis sui, quia plus aliquid diligit. Nam et avarus quamvis pe-
cuniam diiigat, tamen emit sibi panem. Quod quum facit, dat pecuniani, quam multum diligit et augere
desiderat; sed quia pluris aestimat salutem corpoiis
quae illo pisne fulcitur. Supei'vacaneum est, diutius de re manifestissinia disputare, quod tamen plcrununie nos facerc cogit error impiorum. i\ XX\ I. Ergo quoniam praecepto non opus est, ut se quisque et corpus suum diligat, id est, quoniam id (juod sumus, et id quod infra nos est, ad nos tamen
sui,
jjertinet, inconcussa naturae lege diligimus, quac in bestias etiam pronuilgata est (nam et bestiae se at(lue corpora sua diligunt), restabat, ut ct de illo, quod supra nos est, et de illo, quod iuxta nos est,
praecepta sumeremus. Diftges, inquit M Dominiim ex toto rorde tuo, et ex tota aitimu tita et ex totn mente tua ; el dilisês proxintuni tiiuin tanKjuam t ipsum. In Jiis duohuspraecepfis tota lex pendet ct Finis itaque praecepti est dilectio, et ea proplietae. gemina, id est, Dei et i^roximi. Quod si te totilm intelligas, id est, animum et corpus tuum, et pioximum totum, id est, animum et corpus eius (homo enim ex animo constat et corpoie), nullum rerum di-
Deum tuum
ligendarum genus
I) .Malth. 22, 37. ss
in his
duobus praeceptis urapter-
22
AURKLII AUGUSTJM
est.
missum
Qmiin enim praKMirrat dilectio Dei, eiusque (lilectionis modu.s prae.scriptus adpareat, ita ut cetera in illum confluaut, de diiectione tua niliil dictum \idetur. Sed quum dictum est: Diliês proxiiHum tuuin tamquaiii te ipsum, simul et tui abs te di-
lectio non praeterniissa est. llle autem iuste et sancte vivit, C. XXVll. qui rerum integer aestimator est. Ipse est autem qui or-
dinatam dilectionem liahet, ne aut diligat quod non est diligendum, aut non diliiât quod est diliiênduuj, aut amplius diligat quod minus est diliên<lum, aut aeque diligat quod vel niinus rel amplius diligendum est, aut minus vel amplius quod aeque dilii,êndum Omnis peccator, in quantum peccator est, non est. est diligendus; et omnis homo, in quantum homo est, diligendus est propter Deum; Deus A-ero propter se ipsum. Et si Deus onnii homine amplius diliiêndus est, amplius quisque debet Deum diligere, quam se Item amplius alius homo diligendus est, ipsum. quam corpus nostium, quia propter Deum omniaista
vivit, qua fruimurDeo. XXVllI. Omnes autem aeque diligendi sunt. Sed quum omnibus prodesse non possis, his potissimuni consulendiim est, qui pro locorum et tempo-
mam
C.
perfrui,
diligenda sunt, et potest nobiscum alius homo Deo quod non potest corpus, quia corpus per ani-
rum
strictius tibi quasi
rel quai"umlibet i'erum opportunitatibus conquadam sorte iunguntur. Sicut enim si tibi abundaret aliquid, quod dari oporteret ei , qui non haberet, nec duobus dari posset, si tibi
occurrerent duo, quorum neuter alium vel indigentia vel erga te aliqua necessitudine superaret, nihil iustius faceres, quam ut sorte legeres, cui dandum esset, quod dari utrique non posset: sic in liominil^ns, quibus omnibus consulere nequeas, pro sorte halien-
dum est, prout quisque adhaerere potueiit.
tibi
temporaliter colligatius
DE DOCTKiNA
C.
CHKlSi".
Lll?.
1.
2Z
nobiscum fi'ui po.ssunt Deo, piiitim eos diliîmus, quos ipsi adiuvamus, paitim eos, aquibus adiuAaniur, paitim quoium et indi<êmiis adiutorio et indiiêntiae subvenimus,
auteni, qui
XXIX. Omiiium
partim quibus nec ipsi confeiimus aliquid commodi, nec ab eis ut nobis confeiatur adtendimus. "Vêlle
tamen debemus,
ad
Tit
et totum, (juod vel eos adiuA
omnes nobiscum diligant Denm, amus vel adiuvamur ois,
unum ilium finem leferendum est. Si eiiim in theatris nequitiae qiii aliquem dilii;it b.istrionem, et tamquam magno rel etiam summo bono eius arte
perfruitur,
omncs diligit qui eum diligunt secum, iion propter illos, sed propter enm quem pariter diligunt; et quanto est in eius amore ferventioi", tanto
agit quibus potest modis, ut a pluril)us diligatur, et tanto pluribus eum cupit ostendere, et quem frigidioiem videt, excitat eum ([uantum potest laudibus illius; si auteni contravenientem inveneiit, odit iii illo vehementer odium dilecti sui, et quibus modis valet, instat nt auferat: quid nos in societate dilectionis Dei agere convenit, quo perfrui beate vivere est, ct a quo habent omnes qui eum diligunt, et quod sunt, ct quod eum diligunt, de quo nihil metui-
nms, ne cuiquam possit cognitus displicere, et qui se vult diligi, non ut sibi aliquid, sed ut eis qui diligunt aeternum praemium conferatur, hoc est, ipse quem
diligunt! Jiinc etVicitur, ut inimicos etian nostros diligamus. Non enim cos timemus, quia nol)is quod diligimus auferre non possunt, sed miseramur j)otius, quia tanto magis nos oderunt, quanto ab illo <{uem diligimus separati sunt. Ad quem si conversi iueiint, et illum tam(|uam beatificum bonum, et nos tamquam socios tanti boni necesse est ut diligant. Oritur autem hoc loco de angelis nonC. XXX. nulla quaestio. lUo enim fruentes etiam ipsi l)eati
sunt, quo et nos frui desideramus; et ([uanto in liac îta fruimur acI per speculuni vel in aenigmate, tantu
24
AURELIl AUGUSTLM
et tolerahiiius su.stinemus, et ardenlius finire Sed utrum ad illa duo cupinuis. praecepta etiam dilectio pertineat angelorum, non
nostram peregiinationem
irrationabiliter quaeri potest. Xan quod nulium hominum exceperit qui praecepit ut proximum diligamus, et ipse in evangelio Donnnus ostendit et Paulus apostolus, Namque ille, cui duo ipsa prae-
cepta protulerat atque in eis pendere totam legem prophetasque dixerat, quum interrogaret eum dicens; Et quis est meus proximusi hominem quemdam proposuit descendentem ab leiusalem in lericho incidisse in latrones, et ab eis graviter vulneratum, saucium et semivivum esse derelictum. ') Cui proximum esse non docuit nisi qui erga illum re-
bendum est, proximus sit noster. Proximi enim nomen ad aliquid est, nec quisquam esse proximus
nisi proximo potest. auten exceptum esse cui misericordiae denegetur otiicium, quis non videat, quando usque ad inimicos etiam porrectum est
creandum atque curandum misericors exstitit, ita ut hoc, qui interrogaverat, interrogatus ipse fateretur. Cui Dominus ait: Vade, et tufac similiter, ut videlicet eum esse proximum intelligamus, cui vel exhibendum est oiiiicium misericordiae, si indiget, vel exliibendum esset, si indigeret. Ex quo est iam consequens, ut etiam ille, a quo nobis hoc vicissim exhi-
NuUum
dicente-): IJilipîle inimicos vestros, bene facite eis qui oderunt iios? Ita quoque Paulus \m non adulterahis, apostolus docet quum dicit^) non honiicidium facies, non furaheris,non concupisces,
;
eodem Domino
et si quod est aliud mandatum, in lioc sermone recapitulatur: diliges proximuni tuuni tamquam te ipsum. Dilectio proximi malum non operatur. Quisquis ergo arbitratur non de omni homine apostoiuni praece-
pisse, cogitur fateri

1)
quod absurdissimum
Mattii.
5,
et scelera-
Liic. 10, 29. ss.
2)
44.
3)
Rom.
13, 9. s
I)E
DOCTRIXA CHRIST.
LIH.
I.
25
tissimum est, fuisse visum apost(lo, non esse peccatum, si quis uut nou Chiistiani, aut inimici adulteraverit uxorem, aut eum occiderit, aut eius rem concupierit. Q,uo(l si dementis est dicere, manifestum est, omnem hominen proximum esse deputandum, quia erga neminem operandum est malum. lam vero si vel cui praehendum est, vel a quo nohis praebendum est olVicium misericordiae, recte proximus dicitur, n\anifestum est, hoc praecepto,quo iubemur diligere proximum, etiam sanctos angelos contineri, a quibus tanta nobis misericordiae impenduntur officia, quanta niultis di\inarum scripturarum locis animadvertere facile est. Ex qno et ipse Deus et Dominus noster proximum se nostrum dici voluit. Nam et se
significat Dominus lesus Christus opituiatum esse semivivo iacenti in via adflicto et relicto a latrt)Et proplieta in oratione ait^): siciit proxinibus. iimm, sicut fralrein nostrum, ita complacebam. Sed quoniam excellentior ac supra nostram naturam est divina substantia, praeceptum quo diligamus Deum a proximi dilectione distinctum est. ^) llle enim no
ipsmn
suam bonitatem, nos autem nobis invicem propter illiis; id est, ille nostri miseretur, ut se pcrfruamur, nos vero invicem nostri miseremur, utillo perfruamur. C. XWI. (ûapropter adhuc anibiguum esse videtur, (luuuj dicimus ea re nos ))erfrui, quam diliiîmus proptei" se ipsam, et ea re nobis fruenduni esse tantum, qua elVicimur beati, ceteris vero utendum. Diligit enim nos Deus, et multum nobis dilectioncni eius erga nos divina scriptura commendat. îuo modo ergo diligiti Ut nobis utatur, an ut fruatur?
bis praebet misericordiam propter
I) l's. ;54,
14. sfc.
IA\.
2)
,,.\(l(liiiit liic
Mss. V.iticani tldO:
y^ns vcra
(juiit
nitliirii iicii>iitlcx .sittiius e/ rcjiiotn
aliiid iuiincs
qitiiiii
proxintittn a nostrti dilectiune distinctum
iintanllit Jiiliii /ininincs siiiniis, jirttctejitum ijun (iiligittnits noii est^^ Ben.
26
AURELII AUGLSTIM
si
fruitur, eget bono nostro, quod nenio santjs dixerit. Omne enim bonum nostium \e\ ipse, vel ab ipso est. Cui autem obscurum vel dubium est, non
Sed
lucem rerum harum nitore, quas ipsa illustraDicit etiam apertissime propheta ') Dixi Dumino: Deus meus es tu quuniam bonorum meurum nun eges. Non ergo fruitur nobis, sed utitur. Nam si neque fruitur neque utitur, non invenio quemade;êre
veritl
njodun
C.
res,
diliii;at.
sic utitui", ut nos. Nam nos quibus utimur, ad id referimus, ut Dci bonitate perfruamur; Deus vero ad suam bonitatem usum nostrum refert. Quia enim bonus est, sumus; et in Porro autem quia ([uantum sumus, boni sumus. etiam iustus est, non impune sumus nuili; et in qiiantum mali sumus, in tantum etiam ntinus sumus. Jlle enim summe ac primitus est, qui omnino inconimutabilis est, etqui plenissimedicere \ii)in\i -):Ego sum fjui sum; et: Dices eis: rjui est misit me ad vos : ut cetera quue sunt, et nisi ab ilio esse non possint, et in
XXXll. Sed neque
sint, in quantum acceperunt ut sint, usus qui dicitur Dei, quo nobis utitur, non ad eius, sed ad nostran utilitatem refertur, ad eius autem tantummodo bonitatem. Cuius autem nos miseremur, et cui consulimus, ad eius quidem utilitatem id facimus, eamque intuemur; sed nescio quo modo etiam nostra fit^) consequens, quum eam misericordiam, quam impendimus egenti, sine mercede non reliquitDeus. Haecautem merces summa
l!le i;r;itur
tantum bona
est, utipso perfruamur, et onnies, qui eo fiuimur, nobis etiam invicem in ipso perfruamur.
C.
XXXIII.
in via, et
Nam
si
in
nobis id facimus, remanein
mus
spem beatitudinis nostrae LXX.

2)
homine
i) 3's. 15,
2.
sec.
Exod,
3, 14.
3) E(lii siti at
Mss./^" Ben.
DE DOCTRLNA
CIIRIST.
LIB.
I.
27
rel in angelo collocanius. Quod et honio superbus et angelus superbus ailrogant sibi, atque in se aiiorum spem gaudent constitui. Sanctus auteni honio et sanctus angelus etiam fessos nos atque in se ad-
quioscere et remanere cupientes reficiunt potius,aut eo sumtu, quem propter nos, aut illo etiam, quen projiter se acceperunt, acceperunt tamen; atque ita refectos in illum ire compellunt, quo fruentes pariter bcati sumus. \am et apostolus clamat ^): 'Siunqucd Paitlns prucifixus est pro vobis/ aut in nontine Faiili
bupliznfi estis? et: Netjue qniplnntnt est nliguid, neque Et angeius qni rii^nt, sed qui incrcntentunt dat Deus. iiominem se adorantem monet, ut potius illum adoret,
sub quo eiDomino etiam ipse conservus
est. -)
fi-ueris, quo eiViceiis beatus, ad eum te pervenisse laetaberis. inquo spem ponis ut venias. Inde ad Philemonem ^ i*auius: itn,frater, inquit, ego te fruarin Domino. Quod si non addidis!iet:inDonuno,et: /e/r?^//r, tantumdixisset,in eo con-
honiine frueris. lUo enim

et
Quum autem homine iuDeo frueris, Deopotiusquam

)
stituissetspembeatitudinissuae;qiamquam etiamvicinissime dicitur/r///; cum deiectatione uti.^) Quum enim adest quod diligitur, etiam delectationem secum necesse est gerat. Fer quam si transieris, eamque ad illud, ubi pernjanendum est, retuleris, uteris Si vero inea, et abusive, non proprie diceris frui. haeseris atque permanseris, finem in ea ponens laetitiae tuae, tunc vere et proprie frui dicendus es.
Qiiod non faciendum est nisi in
illa trinitate,
id est,
vêri-
summo et incommutabili bono. C XXXIV. Vide quemadmodum

tas
quuin ipsa
etverbum, ctumesset, ut
')
:
lus
Et si
quod facta sunt omnia, caro fahal)itaret in nol)is, tamen ait apostonoveranius Cltrislum secundum cnrnein, sed
pei10.
.3)
3, 7. j 1 Cnr. I, 13. 2) Apoc. 19, codices: cum dilectione uti.''' Beri.

I
V.
20.
4)
Veteres
b) 2 Cor. 5, IG.
28
AURELII AUGUSHNI
71011
iam
novimus. Illc qiiippe qui non soluni pervenientibus possessioneni, sed etiani viani praeberc se voluit venientibus ad principium ^) viaruni, voluit carnem adsumere, Unde est etiam illud: Dominus creavit me in principio viarum suarum-), ut inde incivis
perent, qui vellent venire.
Apostolus igitur quamad palmam supernae vocationis sequeretur vocantem Deum, ramen ea quae retro sunt obliviscens, et in ea quae ante sunt extentus^), iam principium viarum transierat, hoc est, eo non indiêbat; a quo tamen adgrediendum et exordiendum iter est omnibus, qui ad veritatem pervenire, et in vita aeterna permanere desiderant.
adhuc ambularet
in Aia, et
Sic enini ait*): Ego sum via et veritas et vita, hoc me venitur, ad me pervenitur, in me pernui netur. Quum enim ad ipsum pervenitur, etiam ad
est, pei"
patrem pei'venitur, quia per aequalem
ille,
cui est
aequalis, ag^noscitur, vinciente et tamquam adglutinante nos spiritu sancto, quo in summo atque incommutabili bono permanere possimus. Ex. quo intelligitur, quam nulla res in via teneie nos debeat, quando nec ipse Dominus, in quantum via nostra esse dignatus est, tenere nos voluerit, sed tiansire, ne rebus temporalibus, quamvis ab illo pro salute nostra susceptis et gestis, haereamus iiifirmitei', sed per eas potius curramus alacriter, iit ad eum ipsiim, qui nosti"am naturam a temporalibus liberavit et collocavit ad dexteram patris, provehi atque pervehi^)
mereamur.
C. XXXV. Omnium igitur, quae dicta sunt, ex quo de lebus tractamus, haec summa est, nt intelli-
gatur legis et omnium divinarum scripturaium plenitudo ct finis esse dilectio rei, qua fruendum est, et
1)
prinrijihnn.
-jj
Ani., Ei"., Cal. et codd. TlieoJnricensis et Lips.: ad ae 2) Prov. 8, 22. 3) Cf. Pliil. ;J, J3. s. 4) loli. 14, 6. ,,ln editis: iêrvenire, cuius loco in .Mss. perve/ti."' lien.
:
DE DOCTRIXA CHKIST.
lei, (]uae
LIB.
I.
29
frui potest; quia, ut se quisque diligat, praecepto iion opus est. Hoc erg;o ut n(sseinus at([ue possenius, facta est tota pro salute
nobiscum ea re
nostia per divinam providentiam dispensatio ternpolalis, (|ua debemus uti non quasi mansoria quadam dilectionc atque delectatione, sed transitoria potius, tamquam viae, tamquam vehiculorum vel alioium quojumlibet instrumeutorum, aut si quid congi"uentius (\\c\ potest, ut ea, quibus ferinuir, propter ad quod feriniur, dilie;amus,
illud,
C.
XXWI.
(iuisquis igitui* scripturas divinas vel
quamlibet earum partem inteliexisse sibi videtur, ita ut eo intellectu non aedificet istani jêminam carita-
tem. Nemo enim mentiens in eo, quod nuMititur, seivat fidein. Nam hoc utique vult, ut cui njentitur fidem sibi habeat, quam tanuMi ei mentiendo non servat. Onuiis autem fidei violator iniquus est. Aut
igitur iniquitas ali((uando utilis est, quod fieri non potcst, aut mendacium semper inutile est. Sed quisquis in scriptuiis aliud sentit, ([uam ille qui scripsit, illis non mentientibus fallitur. Sed tamen, ut dicere coeperam, si ea sententia fallitur, qua aedificet caritatein,
ceix'. Omnis aiitem, (jui mentitur, iniquitatem facit; et si cui([uam videtur utile aliquando esse meiulacium, potest videri utilem aliquando esse iniquita-
tem Dei et pioximi, nondum intellexit. Quisquis vero talem inde sententiam duxerit, ut luiic aedificandae caritati sit utilis, nec tamen h(c dixerit, quod ille, quem leît, eo loco sensisse pi-ol)al)itur, non Inest perniciose faUitin-, nec omnino mentitur. quippe in mentiente yoluntas falsa dicendi: et ideo multos inveniinus,qui mentiri velint; qui autem falli, neminem. (|uuin ij^îtur hoc sciens honu faciat, illiul nesciens patiatur, satis in una eademque rc adparet, illum qiii fallitur, eo qui mentitur esse nieliorem; quando quidem pati melius est iniquitatem, quam fa-
quae
finis
praecepti est, itafallitur, ac
si
30
AURELII AUGUSTLM
quisqtiam errore deserens viam eo tamen per a^niim pergat, quo etiaui via illa perducit. Corrigeiidus est tamen, et quam sit utilius viam nou deserere deiuoustrandum est, ne consuetudine deviandi etiam in transversum aut perversum ire cogatur.
C.
non
XXXVII. Adserendo enim temere, quod ille quem legit, plerumque incurrit in alia, quae illi sententiae contexere nequeat. Quae si vera
sensit,
et certa esse consentit, illud
non possit verum esse
cvertetur ex eo. Per fidem enim ambulamus, non per speciem. i) Titubabit autem fides, si divinarum Porro fide titiiscripturarum Aîcillat auctoritas. bante caritas etiam ipsa languescit. Nam si a fi<ie a caritate etiam necesse est cadat; quisque ceciderit, nonenim potestdiiigerequodesse non credit. Porro si et credit et diiigit, bene agendo et praeceptis morum boiioruin obtemperando efficit, ut etiam speret, se ad id quod diligit esse renturum. Itaque tria haec suut, quibus et scientia omnis et promilitat: fides, spes, caritas. phetia C. XXXVlll. Sed fidei succedit species-j, quam videbimus; et spei succedit beatitudo ipsa, ad quam perventuri sumus: caritas autem etiam istis decedentibus augebitur potius. Si enim creden-
quod senserat, fttque in eo, nescio quo modo, ut amando sententiam suam scripturae incipiat oiiensior esse quam sibi. Q,uod maium si serpere siverit,
do diligimus, quod nondum videmus, quanto magis quina videre coeperimus! Et si sperando diliginius, quo nondum pervenimus, quanto magis quum pervenerinuis! Inter temporalia quippe atque aeter-
na hoc interest, quod temporale aliquid plus diligitur antequam habeatur, vilescit autem quum advenerit; non enim satiat animam, cui vera est et certa
I)
2 Cor. 5, 7.
spes, ut ajjparet
2) Sic Mss. 13 Bened., ex emendatione ortum.
et Lips. Editi vero
DE DOCTRIXA
conceditur plus de
ei vilescat,
illo
CIIillST.
LIB.
I.
31
.sedes aeteniitas: aeternuin atiteni ardentius diligitur adeptuni, (juani desideratun; nulli enim desideranti
quum minus
existiniare,quam se habet, ut in\ enerit; sed quantum quisin-
que veniens existimare potuerit, plus perveniens venturus est.

C,
XXXIX. Homo
itaque fide, spe et caritate sub-
nixus,eaque inconcusse retinensnon indigetscripturis nisi ad alios instruendos. Itaque multi per haec Unde tria etiam in solitudine sine codicibus vivunt. in illis arbitror iam impletum esse quod dictuiu est ') Sive prophcti:( coacuabuntur, sive linguae ces:
sabunt, sice scientia evacuabitur. Quibus tamen quasi machinis tanta fidei et caritatis in eis surrexit instructio, ut perfectum aliquid tenentes ea quae sunt
ex parte uon quaei"a!it: perfectum sane quantum in hac vita potest; nam iii comparatione futurae vitae nullius iusti et sarn^ti est vita ista perfecta. Ideo nianenf, inquit-), Jides, spes, caritas, tria haec ; maior aufeni horuni est caritas: quia et quuni quisque ad aeterna pervenerit, duobus istisdecedentibus caritas
,
auctiur et certior jiermanebit.

C. XL. Quapropler quum quisque cognoverit fincni praecepti esse caritatent de curde puro et conscientia bona etjide nonjicta^), omnem intellectum divinarum scripturarum ad istatria relaturus ad tra-
ctationem illorum librorum securus accedat.
Quum
enim diceret:
caritas, addidit: de corde puro, ut iiihil
Conaliud, (luam id quod diligendum est diligatur. scientiam vero bonani coniunxit propter spem;îlle enim se ad id quod credit et diligit per\ enturum esse desperat, cui malae conscientiae scrupulus inest.
Tertio etjide, inquit, nonjicta. Si enim fides nostra Tueiidacio caruit, tunc et non diligimus quod non cst diliu:endum, et recte vivendo id speramus, ut nullo
1) 1
Cor. 13,
8.
2)
Cor. 13,
13.
Z)
Tim.
I,
5.
32
AURELII AUGUSTIM
modo
spes nostra fallatur. Propterea et de rebus contineiitibus fideni, quantuni pro tenipore satis esse arbitratus suni, dicere Aolui, quia iu aliis voluniinibus sive per alios sive per nos nmlta iani dicta sunt. Modus itaque sit iste libri huius. Cetera dc sijjnis, quantum Dominus dedeiit, disseremus.
LIBER
C.
I.
ECUNDU
S.
\3tu0niam de rebus quuin scriberem, praemisi comnionens, ne quis in eis adtenderet nisi quod non etiam si quid aliud praeter se significant ), sunt, vicissim de signis disserens hoc dico, ne quis in eis adtendat quod sunt, sed potius quod signa sunt, id
'
est,
quod
significant.
Sii^n
um
est
enim res praeter
speciem, quam ingerit sensibus, aliud aliquid ex se faciens in cogitationem venire: sicut vestigio Aiso transisse animal, cuius vestigium est, cogitamus, et fumo viso ignem subesse cognoscimus, et voce animantis audita adfectionem animi eius advertimus, et tuba sonante milites vcl progredi se, vel re<^redi, et si quid aliud pugna postulat, oportere noverunt. Signorum igitui" alia sunt naturalia, alia data. Snturalia sunt, quae sine voluntate atque ullo adpetitu significandi praeter se aliquid aliud ex se cognosci Non faciunt, sicuti est fumus significans ignem. enim a olens significare id facit, sed rerum expertarum animadversione et notatione cognoscitur ignem subesse, etiam si fumus solus adpareat. Sed et vestigium transeuntis animantis ad fioc genus pertinet. Et vultus irati seu tristis adfectionem animi significat, etiam nulla eius voluutate qui aut iratus aut tristis est; aut si quis alius motus animi ûltu indice
1) Viil. I, 2.
DE DOCTRIXA
protlitur, etiani nobis
CIIKIST.
LIB.
II.
33
non id agentibus utprodatur. Sed de hoc toto genere nunc disserere non est pro-
Quoniani tanien incidit in partitionem positum. nostram, praeteriri oninino non potuit; atque id hactenus notatum esse suffecerit. C. II. Data rero signa sunt, quae sibi quaeque viventia invicem dant ad demonstrandos, quantum possunt, motus animi sui, velsensa, vel intellecta Nec ulla caussa est nobis significandi, id quaelibet. est, signidandi, nisi ad depromendum et traiicien-
dum in aiterius animum id, quod animo gerit is qui signum dat. Horum igitur signorum genus, quantuni ad homines adtinet, considerare atque tractare statuimus, quia et signa divinitus data, quae in scripturis sanctis" continentur, per homines nobis indicata sunt, qui ea conscripserunt. Habent etiam bestiae quaedam inter se signa, quibus produnt adpetitum animi
sui. Nam et gallus gallinaceus reperto cibo dat signum vocis gallinae , ut adcurrat, et columbus gemitu coiumbam vocat, vel ab ea vicissim vocatur; et multa huiusmodi animadverti solent. Quae utrum sicut vultus aut dolentis clamor sine significandi voluntate sequantur motum animi, an vere ad signilicandum dentur, alia quaestio est, et ad rem, quae agitur, non pertinet. Quam partem ab
hoc opere tamquam non necessariam removemus. C. III. Signorum igitur, quibus inter se homines .5ua sensa communicant, quaedam pertinent ad oculorum sensunj, pleraque ad aurium, paucissima ad ceteros sensus. iSam quum innuimus, non damus signum nisi oculis eius, quem volumus per hoc signum voluntatis nostrae participem facere. Et quidam motu^) manuum pleraque significant: et histriones omnium membrorum motibus dant signa
quaedam
scientibus, et
cum
oculis
eorum quasi fabu-
JJ Al. mottts, al. (Cal.)
per motvs.
Al.GUST. DOCTR.. ChRIST.
34
AURELII AUGUSTINI
lantur: et vexilla draconesque niilitares per oculos insinuant voluntatem ducuni. Et sunt haec omnia
quasi
quaedam verba
visibilia.
Ad
aures autem quae
pertinent, ut dixi, plura sunt; in verbis maxime. Nam et tuba et tibia et cithara dant plerumque non
est. Nam illa signa omnia, quorum generabreviter adtigi, potui verbis enuntiare; verba vero illis signis nullo modo possem. Sed quia verberato aere statim transeunt, C. IV. nec diutius manent quani sonant, instituta sunt per Ita voces oculis ostendunliteras signa verborum. tur, non per se ipsas, sed per signa quaedam sua. Ista igitur signa non potueruntcommunia essc omnibus gentibus, peccato quodam dissensionis humanae, quum ad se quisque principatum rapit. Cuius superbiae signum est erecta istaturris in coelum, ubi ho- j mines impii non solum animos, sed etiam voces dis- 1 " sonas habere meruerunt. *) Ex quo factum est, ut etiam scriptura diviC. V. na, qua tantis morbis humanarum voluntatum subvenitur, ab una lingua profecta,qua^)opportune potuit
solum suavem, sed etiam siguificantem sonum. Sed haec onuiia signa verbis comparata paucissima sunt. Verba enim prorsus inter homines obtinueruntprincipatum significandi quaecumque animo concipiuntur, Nam et odore unguenti si ea quisque prodere velit. Dominus, quo perfusi sunt pedes eius signum aliquod dedit^); et sacramento corporis et sanguinis sui per gustatum ^) significavit quod i oluit; et quum mulier tangendo fimbriamvestimenti eius salva facta Sed innumerabilis multiest, non nihil significat. ^) tudo signorum, quibus suas cogitationes homines
,
exserunt, in verbis constituta
1)
loh. 12,3.7.
et
Mc,
14, 8.
:
2) Ita 5
nptlmae notaeMss. Bened,;

;
edit.
3;
Mss.
peri)aiici
prnegustr/to
Mat.
9, 20. ss.
4) Cf. Gen. 11,
J. ss.
pliirimi: y<frg-//5fô. 5) Ba(l., Am., Er. et
aliq-.iot ?>Iss.
jwwe." Ben.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
II.
35
per orbem terrarum disseminari, per varias interpretum linguas longe lateque ditFusa innotesceret gentibus ad salutem. Quani legentes nihil aliud adpetunt, quam cogitationes voluntatemque illorum, a quibus conscripta est, invenire, et per illas voluntatem Dei, secundum quam tales homines locutos credinms.
Sed multis et multiplicibus obscuritatibus ambiguitatibus decipiuntur, qui temere legunt, aliud proaliosentientes: quibusdam autem locisquid vel falso suspicentur non inveniunt. Ita obscure quaedam dicta densissimam caliginem obducunt. Quod totum provisum divinitus esse non dubito ad cdomandam labore superbiam et intellectum a fastiC. VI.
t't
culi adsanctum baptismi lavacrum venerunt, atque inde adscendentes conceptione sancti spiritus fructum dant geminae caritatis, id est, Dei et proximi:
dio revocandum, cui facile investigata plerumque vilescunt. Quid enim est, quaeso, quod si quisquam dicat sanctos esse homines atque perfectos, quorum vita et moribusChristi ecclesia de quibuslibet super.stitionibus praecidit eos qui ad se veniunt, et imitatione bonorum sibimet quodammodo incorporat; qui buni fideles et veri Dei servi deponentes onera sae-
quid e^t ergo quod si haec quisque dicat? jAIinus delectat audientem, quam si ad eumdem sensum locum iilum exponatdecanticiscanticorum, ubidictum est ccclesiae, quum tamquam pulchra quaedam femina laudaretur: Denles tui sicuf grex deionsarum,
achccndcns de /avacro, fjnae ouines pêniinos creant,
et
non
est sferi/is in eis.
'
.\um aliud homo
discit,
quam
illud planissimisverbis sine similitudinis huius adminiculo audiret ? Et tamen nescio quo modo suavius intueor sanctos, quum eos quasi dentes ecclesiae video praecidere ab erroribus homines, atque
quum
\) Caiit.
-i,
-1.
C2
36
AURELII AUGUSTIM
in eius corpus eniollita duritia quasi demorsos mansosque transferre. Oves etiam iocuiidissime agnosco detonsas, oneribus saecularibus tamquam veileribus positis, et adscendentes de lavacro, id est, de baptismate, creare omnes geminos, id est, duo praecepta dilectionis, et nullam esse ab isto sancto fructu ste-
rilem video. Sed quare suavius videam, quam si nulla de divinis libris talis similitudo promeretur,
res eadem sit eademque cogiiitio, difficile est Nunc tamen nemo et alia quaestio est. ambigit, et per similitudines libentius quaeque cognosci, et cum aliqua diificultate quaesita multo gratius inveniri. Q,ui enim prorsus non inveniunt, quod
quum
dicere,
quaerunt, fame laborant; qui autem non quaerunt, quia in promptu habent, fastidio saepe marcescunt: in utroque autem languor cavendus est. Magnifice igitur et salubriter spiritus sanctus ita scripturas sanctas modificavit, ut locis apertioribus fami occurreret, obscurioribus autem fastidiadetergeret. Nihil enim fere de illis obscuritatibus eruitur, quod non planissime dictum alibi reperiatur. Ante omnia igitur opus est Dei timore C. VII. converti ad cognoscendam eius voluntatem, quid nobis
adpetendum fugiendumque
iste
praecipiat.
Timorautem
cogitationem de nostra mortalitate et de futura morte necesse est incutiat, et quasi clavatis carnibus
omnes superbiae motus ligno crucis adfigat. Deinde niitescere opus estpietate neque contradicere divinae scripturae, sive intellectae, si aliqua vitia nostra percutit, sive non intellectae, quasi nos melius sapere meliusque praecipere possimus; sed cogitare ibi potius et ciedeie, id esse laelius et verius quod
,
scriptum est, etiam silateat, quam id quod nos per nosmet ipsos sapere possumus. Post illos duos gra dus timoris atque pietatis ad tertium venitur s ci entiae gradum, de quo nunc agere institui. Nam in
eo se exercet omnis divinarum scriptura-
T)E
DOCTUIXA CHRIST.
proxi
LiB. U.
37
Deum
rum studiosiis, nihil in eis aliucl inventurus, quam diligeudum esse Deum propter
,
m um
o p
er
D eum
i l -
lum quideni ex toto corde, ex tota aninia, ex tota mentc diligere, proximumvero tamquam se ipsum, id est, ut tota proximi,
sicut
etiam
nostri dilectio
referatur ia
Deum.
quibus duobus praeceptis, quum de rebus ageremus, libro superiore tractavimus. -) Necesse est ergo, ut primo se quisque in scripturis inveniat amore huius saeculi, hoc est, temporaliuni rerum implicatum, longe seiunctum esse a tanto amore Dei et tanto amore proximi, quantum scriptura ipsa praescribit. Tum vero ille timor, quo cogitat de iudicio Dei, et illa pietas, qua non potest nisi credere et cedere auctoritati sanctorum lihrorum,
')
De
cogit eum se ipsum lugere. Nam ista scicntia bonae spei hominem non se iactantem, sed lamentantem facit. Quo adfectu impetrat sedulis precibus consoia-
tionem divini adiutorii, ne desperatione frangatur, et esse incipit in quarto gradu, hocest, fortitudinis, quo esuritur et sititur iustitia. Hoc enim adfectu ab omni mortifera iocunditate rerum transeuntium sese extrahit, et inde se avertens convertit ad dilectionem aeternorum, incommutabilem scilicet unitatem eamdemque trinitatem. Quam u])i adspexei"it, quantun\ potest, in longinqua radiantem, suique adspectus inhrmitatc; sustinere se illam iucem nou posse persenscrit, in quinto gradu, hoc est, in consilio misericor d iae purgat animam tumultuantem quodammodo atque obstrepentem sibi de adpetitu
inferiorum conceptis sordibus. Hic vero se iii dilectione proxinii gnaviter exercet, in caque perficitur, et spe ian plenu.s atque integer a iribus, quum pervenerit usque ad inimici dilectionenâdscendit in
Ij Ci".
Ml. TZ,
37. B5.
2) L.
1,
c.
22. ss.
38
AURELII AUGUSTIM
sextum gradum, ubi iam ipsum oculum purgat, quoviderlDeus potest^), quantum potest ab eis, qui huic saeculo moiiuntur quantum possunt. Nam in tantum vident, in quantum moriuntur huic saecuEt lo; in quantum autem huic vivunt, non vident. ideo quamvis iam certior, et non solum tolerabilior,
sed etiam iocundior species lucis illius incipiatadparere, in aenigmate adhuc tamen et per speculum videri dicitur, quia magis per fidem, quam per speciem ambulatur, quum in hac vita peregrinamui",
quamvis conversationem habeamus in coelis.-) In hoc autem gradu ita purg-at oculum cordis, ut veritati ne ipsum quidem praeferat aut conferat proximum; ergo nec se ipsum,quia nec illum, quem diligit Erit ergo iste sanctus tam simplici sicut se ipsum. corde atque mundato, ut neque hominibus placendi
studio detorqueatur a vero
,
nec respectu devitandoad-
rum quorumlibet incommodorum suorum, quae
Acrsantur huic vitae. Talis filius adscendit ad sapientiam, quae ultima et septima est, qua pacatus tranquillusque perfruitur. Initium enim sapientiae
timorDei. ^) Ab illo enim usque ad ipsam per hos gradus tenditur et venitur. Sed nos ad tertium illum gradum consiC. VIII. derationem refcramus, de quo disserere, quod Dominus subgesserit, atque tractare instituimus. Erit igitur divinarum scripturarum sollertissimus indagator, qui primo totas legerit notasque habuerit, et si nondum intellectu, iam tamen lectione, dumtaxat eas
quae adpellantur canonicae. Nam ceteras securius leget fide veritatis instructus, ne praeoccupent imbecillem animum, et periculosis mendaciis atque phantasmatis eludentes praeiudicent aliquid contra sanam intelligentiam. In canonicis autem scripturis
1) Cf. Mat. 5, 8. 2) Cf, 1 Cor. 13, 12. 2 Cor. 5,7. Phil. 3, 20, 3) Cf. Ps. 111, 10. Siiac. 1, 16.
DE DOCTlllXA
CilRIST.
LIB.
II.
39
ecclesiarum cutliolicarum quam piurium auctoritatem sequatur, inter quas sane illae sint, quae apostolicas sedes habere et epistolas accipere meruerunt. Tenebit igitur hunc modum in scripturis canonicis, ut eas, quae ab omnibus accipiuntuj- ecclesiis cathoJicis, praeponat eis, quas quaedam non accipiunt. In eis vero, quae non accipiuntur ab omnibus, praeponat eas, quas phnes gravioresque accipiunt, eis, quas pauciores minorisque auctoritatis ecclesiae tenent. Si autem alias invenerit a pluribus, alias a gravioii-
bushaberi,quamquam hoc facile invenire non possit, aequalis tamen auctoritatis eas habendas puto. Totus autem canon scripturarum, in quo istam considerationem versandamdicimus, his libriscontinetur ^): quinqueMoyseos, idest, Genesi,Exodo,Levitico,Nuiueris,Deuteronomio; et uno librolesu IVave,un() iudicum, uno libello qui adpellatur Ruth, qui magis ad Re<^norum principium-) videtur pertinere; deinde quatuorRegnorum, et duobus Paralipomenon, non
consequentibus,sedquasi a latere adiunctis simulque pergentibus. Haec est historia, quae sibimet adnexa tempora continet atque ordinem rerum. Sunt aliae tamquam ex diverso ordine, quae neque huic ordini, neque inter se connectuntur, sicut estlob, etTobias, et Ester, etludith, et Machabaeorum libri duo, et Esdrae duo, qui magis subsequi videntur ordinatam illam historiam usque ad Regnornm vel Paralipome* non teiminatam. Deinde prophetae, in quibus David iinus liber Psalmorum, et Salomonis tres: Proverbiorum, Cantica canticorum et Ecclesiastes. Nam illi duo libri, unus qui Sapientia, et alius qui Eqclesiasticus inscribitur, de quadam similitudine Salomonis esse dicuntur; nam lesus Sirach eos conscri1 Cf. concil. Hippnn. annn 393. can. 38., et Cartha-j-. III. anno3'J7.Jialj.can.47. 2) Va\iI\: ])rincij)ia ; uiMss.
1
lien.
pri/uijnum."
40
AURELII AUGUSTIM
;
psisse constaiitissime perhibetur ^) qui tamen, quoniam in auctoritatem recipi meruerunt, inter propheticos numerandi sunt. Keliqui sunt eorum libri, qui
phetarum nominasunt haec: Osee, loel, Amos, Abdias, lonas, Michaeas, Nahum, Habacuc, Sophonias,
Aggaeus, Zacharias, Malachias; deinde quatuor prophetae sunt maiorum voluminum: Isaias, leremias, Daniel, Ezechiel. His quadraginta quatuor libris
rum libri singuli, qui connexi sibimet, quoniam numquam seiuncti sunt, pro uno habentur, quorum pro-
proprie prophetae adpellantur: duodecim propheta-
Novi testamenti veteris^J terminatur auctoritas. autem: quatuor libris evangelii secundum Matthaeum, secundum Marcum, secundum Lucam, secundum lohannem; quatuordecini epistolis Pauli apostoli: adRomanos, adCorinthios duabus, adGalatas, ad Ephesios, ad Philippenses, ad Thessalonicenses duabus, ad Colossenses, ad Timotheum duabus, ad Titum, ad Philemonem, ad Hebraeos; Pctri duabus; tribus lohannis; una ludae, et una lacobi; actibus apostolorum libro uno, et apocalypsilohannis
libro uno. C. IX. In his
omnibus
libris
timentes
Deum
et
Cuius pietate mansueti quaerunt voluntatem Dei. operis et laboris prima observatio est, ut diximus, nosse istos libros, et si nondum ad intellectum, legendo tamen vel mandare memoriae, vel omnino incognitos non habere. Deinde illa quae in eis aperte positasunt, velpraecepta vivendi, vel regulae cre*
Retract. 2, 4., et I) Hanc sententiam emendat ipse Aui.nist. Specul. i\e lihro Sap.: Salonionis duo lii liliri a plurilius a;lpeilantur propter quamdam, sicut existimo, eloquii similitudinem. jS'am Salomonis non esse, nihil duLitant quique doctiores. Nec tamen eius, qui Sdpientiae dicitur, quisnam sit auctor adHieronymus lumc librum ipiv6t7iiY(iacfov adpellat, et paret.'^ dicit Philoni ludaeo adscriptum esse a veterilius, atqiie ipsius
dictioaemGraecameloqueutiamredolere. 2) Cf.August
retr. 2, 4.
DE DOCTxHLVA CHRIST.
ilendi,
LIB.
II.
41
sollertius diliu;entiusque iiivestiganda sunt, quae tanto quisque plura invenit, quanto est intelliIn eis enim, quae aperte in gentiae capacior. ^)
scripturis posita sunt, inveniuntur illa oninia quae continent fidem, moresque vivendi, spem scilicet atque caritatem, de quibus libro superiore tractavimus. vero, facta quadam familiaritate cum ipsa
Tum
lingua divinarum scripturarum, in ea quae obscura sunt aperienda et discutienda pergendum est, ut ad obscuriores locutiones illustrandas de manifestioribus sumantur exempla, et quaedam certarum sententiarum testimonia dubitationem incertis auferant.
qua re memoria valet plurimum; quae si defuerit, non potest his praeceptis dari. C. X. Duabus autem caussis non intelliguntur quae scripta sunt, si aut ignotis, aut ambiguis signis obteguntur. Sunt autem signa vel propria, vel tiansIn
lata.
cimus bovem quum intelligimus pecus, quod omnes nobiscum Latinae linguae homines hoc nomine vocant.
priis verbis significamus,
Propria dicuntur, quum his rebus significandis adhibentur, propter quas sunt instituta, îcut diet ipsae res, quas proad aliud aliquid significanusurpantur, sicut dicimus bovem, et per has
Translata suiit, quum
dum
duas syllabas intelligimus pecus, quud isto noniine adpellari solet; sed rursus per illud pecus intelligimus evangelistam, quem significavit scriptura interpretante apostolo dicens-): Bovem triturantem non infrenahis. C. XI. Contra ignota signa propria magnum remedium est linguarum cognitio. Et Latinae quidem
linguae homines, quos nunc instruendos suscepimus, duabus aliis ad scripturarum divinarum cognitionem opus habent, Hebraea scilicet etGraeca, ut adexemI)..F.!liti: intelligcntia. 1 Cor. 9, 9. s.
Mss. aliauot: infenitrentiae." Ben.
2)
42
AURELII AUGUSTIM
plaiia praecedentia recurratur, si quam dubitationem adtulerit Latinorum interpietum infinita varie-
Quamquam et Hebraea verba noii interpretata saepe inveniamus in libris, sicutamen, et halleluia, et racha, et hosanna, et si qua sunt aiia; quorum partim propter sanctiorem auctoritatem, ((uamvisintertas.
pretari potuissent, servata est antiquitas, sicut est amen et halleluia, partim vero in aliam linguam transferri non potuisse dicuntur, sicut alia duo quae
posuimus. Sunt enim quaedam verba certarum linguarum, quae in usum alterius linguae per interpretationem transire non possint. Et hoc maxime interiectionibus accidit,quae verbamotum animi significant potius, quam sententiae conceptae ullam particulam. Nam et haec duo talia esse perhibentur; dicunt enim rachaindignantis esse vocem, hosanna Sed non propter haec pauca, quae notare laetantis. atque interrogare facillimum est, sed propter diversitates, ut dictum est, interpretum illarum linguarum est cognitio necessaria. Qui enim scripturas ex Hebraea lingua in Graecam verterunt, numerari possunt, Latini autem interpretes nullo modo. Ut
enim cuique primis fidei temporibus in manus venit codex Graecus, etaliquantulum facultatis sibi utriusque linguae habere videbatur, ausus est interpretari. C. Xil. Quae quidem res plus adiuvit intelligentiam, quam impedivit, si modo legentes non sint neg-
Nam nonnuilas obscuriores sententias plurium codicum saepe manifestavit inspectio; sicut illud Isaiae prophetae ^) unus interpres ait: Et donteligentes.
sticos seminis tui ne despexeris ; alius
autem
ait;
Et
carncni tuani ne despexeris. Uterque sibimet invicem adtestatus est. Namque alter ex alteio exponitur,
1) C. 58, 7.,
' T : V7J toOlptl.
iilji
text. Heljr. (et vevs. vulg. j

:
5<b
î^îJa"^!!
Ci3-'!rn -
sed
LXX.
y.al jro
zuiv oiy.{iwv
xov uTzinfiaioi oov ovx
DE DOCTRIXA CHRIST.
et cnru
LIB.
II.
43
posset accipi pioprie, ut corpus suum quia quisque ne despiceiet se putaret adnionituni; et domestici seminis translate Christiani possent intelligi, ex eodem Acrbi semine nobiscum spiritaliter nati. Nuncautemcollatointerpretum sensu probabilior occurritsententia, proprie de consanguineis non despiciendis esse praeceptum, quoniam domeslicos seminis
quum ad carnem retuleris, consanguinei potissimum occurrunt. Unde esse arbitror illud apostoli') quod ait: Siquo mudo ad aemulationeui adducere potuero carnem meam, ut salvos faciam aliquos ex illis, id est,
ut aemulando eos qui crediderant et ipsi crederent.
Carnem autem suam dixit ludaeos propter consanguinitatem. Item illud eiusdem Isaiae prophetae ^) Sisi credideritis, nonintellis;etis, alius interpretatus est: nisicredideritis, nun permanebitis. Quis horuni verba^) sccutus sit, nisi exemplaria linguae praecedentis leg;antur, incertum est. Sed tamen ex iitroque magnum aliquid insinuatur scienter legentibus. Difficile est enim ita diversos a se fieri interpretes, ut
:
non
intellectus in specie
rum
alit
se aliqua vicinitate contingant. Ergo quoniam sempiterna est, Jides vero in retemporalium quibusdam cunabulis quasi lacte
;
parvulos (nunc autem per fidem ambulamus, non per speciem*) nisi autem per fidem ambu'Iaverimus, ad speciem pervenire non poterimus,quae non transit, sed permanet per intellectum purgatum nobis cohaerentibus veritati), propterea ille ait: Nisi credideritis, nunpermanebitii ; ille vero: nisi credideritis,
tis
nun intelligctis. Et ex ambiguo linguae praecedenplerumque intcrpres fallitur, cui non bene nota sententia est, et eam significationem transfert, quae
a sensu scriptoris penitus aliena est.
1)
Sicut quidam
//?;
Uom.
11, 14.
1) C.7, 9.
sec.LXX.
(ovtJf
ai-KJ-iO
etVulg.
Iii
Meltr.
"^Xr
editis: KtTrt."
^b, Ben.
niin confdetis.
3)
Sic 3 Mss. Alii cum
4J Cf. 1 Cor. 5, 7.
44
AURELIl AUGUSTIM
codices habenti): Actiti pedes eoriim ad effundeudum
Graecos eti;esanguinem; olvq enim et acutum apud locem significat. llle ergo vidit sententiam qui transtulit; veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem; ille autem alius ancipitisigno in aliam partem raptus erravit. Et talia quidem non obscura, sed falsa sunt; quorum alia conditio est. Non enim intelligendos, sed emendandos tales codices potius praecipiendum Hinc est etiam illud, quoniam /foo/og Graece est. vitulus dicitur, îoax^vi-iata-) quidam non intellexerunt esseplantatio7ies, etvitulamina inter^vetiiti suat: ut vix qui error tam multos codices praeoccupavit, inveniatur aliter scriptum. Et tamen sentcntia manifestissima est, quia clarescit consequentibus verbis.
Namque: adulterinae planiationes non dahunt radices altas, convenientius dicitur, quam vitulamina, raquae pedibus in terra gradiuntur et non haerent dicibus. Hanc translationem in eo loci) etiam cetera contexta custodiunt. Sed quoniam et quae sit ipsa sententia, C. XFil. atquam plures interpretes pro suaquisque facultate in ea que iudicio conantur eloqui, non adparet, nisi et plerumlingua inspiciatur quam interpretantui-, si n(>n que a sensu auctoris devius aberrat interpres, sit doctissimus: aut linguarum illarum, ex quibus in
,
Latinam scriptura pervenit, petenda cognitio est, aut habendae interpretationes eorum, qui se verbis nimis obstrinxeruut, non quia sufficiunt, sed ut ex eis libertas vel error dirigatur v aliorum, qui non magis
verba,
runt.
ouam
sentcntias interpretando sequi malue-
non solum verba singula, sed etiam locutiones saepe transferuntur, quae omnino inLatinae linguae usum, si quis consuetudinem veterum, qui
2) Sap. 4, 3. 3) Sic in)ri mss. 1) Rom. 3, 15. (ex les. 59, 7.) error deplerique et editinaes omnes; seil ISeneil.: veritas vel tegatur, iihid ex II Mss., hoc ex coiiiectsira.
Nam
DE DOCTRINA CHRiST.
LIB.
11.
45
Latine locuti sunt tenere voluerit, transire non possunt. Quue aliquando intellectui nihil adiniunt, sed oftendunt tamen eos, qui plus delectantur rebus, quuni etiam in earum sig^nis sua quaedam servatur
integritas. aliud est quam
tur,
Nam
so loe cismus qui dicitur, nihil quum verba non ea lege sibi coaptan,
qua coaptaverunt qui priores nobis non sine auctoritate aliqua locuti sunt. Utrum enim inter homines, an inter Jiondnibus dicatur, ad rerum nou
pertinet cognitorem. Item

est, nisi
barbarismus
verbum non
quid aliud
eis literis vel
sono enuntiatum,
eis, qui Latine ante nos locuti sunt, enuntiari solet? Utrum enim ignoscere producta an correpta tertia syllaba dicatur, non multum curat qui peccatis suis Deum ut ignoscat petit, quolibet modo illud verbum sonare potuerit. Quid est ergo integritas locu-
quo ab
tionis, nisi alienae^) consuetudinis conservatio lo-
quentium veterum auctoritate firmatae ? Sed tamen eo magis inde offenduntur homines,quo infirmiores; et eo sunt infirmiores, quo doctiores videri volunt, non reruni scientia, qua aedificamur, sed signorum, qua non inflari omnino difficile est-), quum et ipsa rcrum scientia saepe cervicem erigat, nisi dominico reprimatur iugo. Quid enim obest intellectori, quod ita scriptum est ^): Quac cst terra, inqua isti insidunt snper eam, si hona est an nequam; et quae sunt cicitatcs, in quihus ipsiinhahitant inipsis?
Quam
locutio-
--nem magis alienae linguae esse arbitror, quam sensum aliquem altiorem. lllud etiani, quod iam auferre non possumus de ore cantantium populorum Super ipsum autem floriet sanctijicatio mea'^}, nihil profecto sententiae detrahit. Auditor tamen peritior mallethoc corrigi,ut non floriet, sed/?orcii>diceretur. Necquidquam impedit correctioneiii nisiconsuetudo
:
!) Sic Mss. plerique. At editi: nisi Latirine consnetudinis.'' Ben. 2)Cf.l Cor.S, I. 3) Niini. 13. 19. 4) Ps. 131, 18.sec.LXX.
46
AURELII AUGUSTINI
cantantiuni. Ista eigo facile etiamcontemni possuiit, si quis ea caveie noluerit, quae sano intellectui iiihil
dctrahunt. At vero illud quod ait apostolus ') Quud stullum est Dei, sapientius est hominibus, et quod infirmum est Dei, fortius est hominibus , si quis in eo Grae.cam locutionem servare voluisset, ut diceret: quod stultum est Dei, sapientius est hominum, et
:
quod infirmum estDei, fortius est honiinum: iret quidem vigilantis lectoris intentio in sententiae veritatem, sed tamen aliquis tardior aut non intelligeret, aut etiam perverse intelligeret. Non enim tantum vitiosa locutio est in Latina lingua talis, verum et iu
ambiguitatem cadit, ut quasi hominum stultum vel hominum infirmum sapientius xel fortius videatur
esse, quam Dei; quamquam et illud: sapientius est hominibus iion caret ambiguo, etiam si soloecismo caret. Utrum enim his hominibus ab eo quod est huic homini, an Jtis hominibus ab eo quod est ab hoc homine dictum sit, non adparet nisi illuminatione Melius itaque dicitur: sapientius est sententiae.
XIV. De ambiguis autem signis post loquemur. Nunc de inc(gnitis agimus, quorum duae formae sunt, quantum ad verba pertinet. Namque aut ignotum verbum facit haerere lectorem aut ignota locuC.
,
qua^n homines, et: fortius est
quam homines.
Q,uae si ex alienis linguis veniunt, aut quaerenda sunt ab earum linguarum hominibus, aut caetio.
dem linguae,si et otium est et ingenium, ediscendae, aut plurium iuterpretum consulenda colhitio est. Si autem ipsius linguae nostrae aliqua verba locutionesque ignoramus, legendi consuetudine audiendique innotescunt. Nulla sane sunt magis mandanda
illa verborum locutionumque genera quae ignoramus, ut quum vel peritior occurrerit, de quo quaeri possint, vel talis lectio, quae vel
memoriae, quam
1}
Cor.
1,
25.
DE DOCTRIXA CHRIST.
LIB.
II.
4T
ex pvaecedentibus vel consequentibus vel utrisque ostendat, quani yini habeat. quidve significet quod ignoramus, facile adiuvante menioiia possimus advertere et discere. Quamquam tanta cst vis consuetudinis etiam ad discendum, ut, qui in scriptuiis
quodam modo nutriti educatique sunt, magis alias locutiones mirentur, easque minus Latinas putent, quam illas quas in scripturis didicerunt, neque Pluriin Latinae linguae auctoribus reperiuntur. hic qucKjue iuvat interpretum numerositas colsanctis
mum
latis
absit fdlsitas.
Tantum codicibus inspecta atque discussa. Nam codicibus emendandis primitus
debet invigilare sollertia eorum, qui scripturas divinas nosse desiderant, ut emendatis non emendati cedant, ex uno dumtaxat interpretationis genere venientes. C. XV. In ipsis autem interpretationibus Itala^) ceteris praefcratur; nam est verborum tenacior cum perspicuitate sententiae. EtLatinis quibuslibet emcndandis Graeci adhibeantur, in quibus septua-
ginta interpretum, quod ad vetus testamentum adtinet, exceliit auctoritas: qui iam per omnes peritiores ecclesias tanta praesentia sancti spiritus interpretati esse dicuntur, ut os unum tot hominum fuerit. (iui
ut fertur, multique non indigni fide praedicant^), singuli cellis etiam singulis separati quum interpretatiessent, niiiil in alicuius eorum codice inventum
si,
1) Haec interpretatin viiletur eadem esse, qiiae al) Hiernnyinn viiliififa et ronnnii/iis aiit reln.i vncal)atur; cf. Scliol/. |iro,
\e'j. iii
N. T.
I.
i;5().
.Seriindiiin
allnnim
seiiteiitiani ipsa llie-
qnam .Vii^. jtrnhat in epit. 28. et II., Ii. 1. intelli2) Inter eos Irenaens ailv. Iiaer. 3, 25., Clem. .Viex. strom. 1. 1., et priiniis nmiiinm liistin. iVlarl. nrat. ad i,'entes. .Sed iam Oritr. et Iliernn. in jtraefat. ad Pentat. narrationem tle 70 cellis falinlam esse contendnnt, qiiiim losepli., qni Ant. 12, 2.
roiiymiana,
irenda est.
Siitis
cf.
miracnlnsam rem refert, niliil cnmmemoi-averit. Auj. de civ. dei 18, 43. et epp, 71. et 75.
Cetenini
48
est,
AURELII AUGUSTIM
quod non eisdem veibis eodemque verborum
or-
dine inveniretur in ceteris, quis huic auctoritati conferre aliquid, nedum praeferre audeat? Si autem contulerunt, ut una omnium communi tractatu iudi-
cioque vox fieret: nec sic quidem quemquam unum hominem qualibet peritia ad emendanduin tot seniorum doctorumque consensum adspiiâre oportet aut
decet. Quam ob rem, etiam si aliquid aliterin Hebraeis exemplaribus invenitur, quam isti posuerunt, cedenduni esse arbitror divinae dispensationi, quae per eos facta est, ut libri, quos gens ludaea ceteris populis vel reiigione vel invidia prodere nolebat, credituris per Dominum gentibus ministra regis Ptolomaei potestate tanto ante proderentur. Itaque
fieri
potest, ut sic
illi
interpretati sint,
dum congruere gentibus ille, qui eos agebat ^) et qui unum os omnibus fecerat, spiritus sanctus iudicavit.
Sed tamen, ut superius dixi, horum quoque interpretum, qui \erbis tenacius inhaeserunt, collatio non est inutilis ad explanandam saepe sententiam. Latini ergo, ut dicere coeperam, codices veteris testamenti, si necesse fuerit, Graecorum auctoritate emendandi sunt, et eorum potissimum, qui, quum septuaginta essent, ore uno interpretati esse perhibentur. Libros autem novi testamenti, si quid i:i non dubium
Latinis varietatibus titubat, Graecis cedere oportere est, et maximequi apud ecclesias doctiores et diligentiores reperiuntur. C. XVI. in translatis a ero signis, si qua forte
igncita cogunt haerere lectorem, partim linguarum notitia, partim reium investiganda sunt. Aliquid enim ad similitudinem valet, et procul dubio secretum
quemadmo-
quiddam insinuat Siloa piscina, ubi faciem lavare iussus est, cui oculos Duminus luto de sputo facto inunxerat: quod tamen nomen linguae incognitae
ij A:it.,
Er,
Cal.
regehat, aiisep.tientiiiris IMss- Lips.
DE DOCTRIW CHRIST.
iiisi
LIB.
II.
49
evangelista inteipretatus esset^), tam niagnus intellectus lateret. Sic etiani nuilta, quae ab auctoribus eorunidem libroruni interpretata non sunt, no-
mina Hebraea non
est
vam vim atque adiutorium ad solvenda aenigmata scripturarum, si quis ea possit interpretari. Quod
dubitandum habere non par-
vum
de scripturis eadem omnia verba interpretati sunt, et quidsit Adam, quid Eva, quidAbruhain, quidMoyses; sive etiam locorum nomina, quid sit lerusalem,
nonnulli eiusdem linguae periti viri non sane parbeneficium posteris contulerunt, qui separata
vel Sion, vel leiico, vel Sina, vel Libanus, vel lojdanis, vel quaecumque alia in illa lingua nobis sunt incognita nomina. Quibus apertis et interpretatis multae in scripturis figuratae locutiones manifestantur. Rerum autem ignorantiafacit obscuras figuratas locutiones, quum ignoramus vel animantium, vel lapidum , vel herbarum naturas aliarumve reruni,
quae plerumque
gratia ponuntur.
in
Nam
scripturis
et
similitudinis alicuius
est, totum corpus eum pro capite obiicere ferientibus, quantum illustrat sensum illum, quo Dominus iubet astutos nos esse sicut serpentes-}: scilicet pro capite nostro, quod est Christus , corpus potius persequentibus ofteramus, ne fides Christiana tamquani necetur in nobis, si parcentes corpori negemus Deum Vel illud quod per cavernac angustias coarctatus deposita veteri tunica vires novas accipere dicitur, quantum concinit ad iniitandam ipsam serpentis astutiam, exuendumque ipsum veterem hominem, sicut apostolus dicit^), ut induamur novo; et exuenclum per angustias, dicente Domino*) Intrate per ans;ustam portam! Ut ergo notitia naturae serpentis illustrat multas similitudines, quas de hoc animante dare
!
de serpente quod notuni
1) loh. 9, 7.
2) Mat. 10, 16.
3)
4) Mat. 7, 13.
Eph.
4, 22. ss.
Col. 3, 9.
s.
AuGUST. DocTK. Christ.
50
AURELII ALGUSTIM
nonnullorum animalium, quae non minus per similitudines commemorat, impedit plurimum intellectorem. ^) Sic lapidum, sic herbarum, vel quaecumque tenentur radicibus. Nam et carbunculi notitia, quod lucet in tenescriptura consiievit, sic ignorantia
bris,
multa illuminat etiam obscura librorum, ubiet ignorantia
cumque propter similitudinemponitur;

berilli vel
adamantis claudit plerumque inteliigentiae Nec aliam ob caussam facile est intelligere, fores. pacem perpetuam significari oleae ramusculo quem rediens ad arcam columba pertulit^), nisi quia novimus, et olei lenem contactum non facile aiieno humore corrumpi, et arborem ipsam frondere perenniter. Multi autem propter ignorantiam hyssopi, dum nesciunt quam vim habeat, vel ad purgandum pulmonem, vel ut dicitur ad saxa radicibus penetranda, quum sit herba brevis atque humilis, omnino invenire non possunt, quare sit dictum: Adsperges me etiam impehyssopo, et mundahor.^) Numerorum translate ac mystice ritia multa facit non intclligi ut ita dixeposita in scripturis. Ingenium quippe, rim, ingenuum non potest non moveri, quid sibi velit, quod et Moyses, etElias, et ipsc Dominus quadraCuius actionis figuraginta diebus ieiunaverunt. *) tus quidem nodus nisi huius numeri cognitione et Habet enim denaconsideratione non solvitur. rium quater tamquam cognitionem omnium rerum intextam temporibus. Quaternario namque numero et diurna et annua curricula peraguntur: diurna mahoratutinis, meridianis, vespertinis nocturnisque rum spatiis; annuavernis, aestivis, auctumnalibus autem dehyemalibusque mensibus. A temporum lectatione, dum in temporibus vivimus propter ae,
,
1)
In
viilgatis: lectOTem.
At
in Mss.
2)
Gen.
8, 11.
3) Ps. 50, 9. sec.
LXX.
{nte?Iectore?n^' Ben. 4) Cf. Exoil, 24, 18.
1 Iteg. 19, 8.
Mat.
4, 2.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
II.
51
ternitatem, in qua vivere volumus, abstinendum, et ieiunandum est, quamvis temporum cursibus ipsa nobis insinuetur doctrina contemnendorum tempoet adpetendorum aeternorum. Porro autem denarius numerus creatoris atque creaturae significat scientiam; nam tiinitas creatoris est: septenarius autem nunierus creaturam indicat propter vitam et corpus. Nam in illa tria sunt, unde etiam toto corde, tota anima, tota mente diliêndus estDeus. ') In corpore autem quatuor manifestissima adparent quibus constat elementa. In hoc ergo denario, duni temporaliter nubis insinuatur, id est, quater ducitur, caste et continenter a temporumdelectatione vivere, hoc est, quadraginta diebus ieiunare monemur. Hoq lex, cuius persona est inMoyse, hocprophetia, cuius
rum
gerit Elias, hoc ipse Dominus monet, qui tamquam testimonium habens ex lege et prophetis medius inter illos in monte tribus discipulis viden-
personam
Deinde ita quaequo modo quinquagenarius de quadragenario numero exsistat, qui non mediocriter in nostra religione sacratus est propter pentecosten, et quo modo terductus piopter tria tempora, antelegem,sublege,
tibus atque stupentibus claruit. -)
ritur,
sub gratia, vel propter nomen patris et filii et spiritus sancti, adiuncta eminentius ipsa trinitate, adpurgatissimae ecclesiae mysterium referatur, perve^ niatque ad centum quinquaginta tres pisces, quos retia post resurrectionem Doniini in dexteram partem missa ceperunt. ^) Ita multis aliis atque aliis numerorum formis quaedam similitudinum in sanctis libris secreta p(nuntur,quae propter numeroruminiperitiam iegentibus clausa sunt. Non pauca etiani claudit atque obtegit nonnullarum rerum musicaruni ignorantia. Nan et de psalterii atque citharae differentia quidam non incuncinne aliquas rerum figu1) Cf.
Mat. 22,
37.
2) Mat. 17,
2. ss.
3) loh. 21, II.
D2
52
ras aperiiit.
AULiEIJl
^^t
AUGUSTIM
decem choidarum psalterium non ') impoitune inter doctos quaeritur utrum halieat aliquam musicae legem, quae ad tantum nervorum nuiiierum cogat. an vero si non habet, eo ipso magis sacrate accipiendus sitipse numerus, vel propter decalogum legis (de quo item nuniero si quaei-atur, nou nisi ad creatoi'em creaturamque i-eferendus est),
ille
vel proptei" superius expositum ipsum denarium. Et numei'us aedificationis templi, qui commemoratur in evangelio-). quadraginta scilicet et sex annorum, nescio quid luusicum sonat, et relatus ad fabri-
cam dominici corporis, propter quani templi mentio facta est, cogit nonnullos haereticos confiteri filium
Dei non
falso, sed vero et humano corpore indutum: et numerum quippe et musicam plerisque locis in sanctis scrij^turis honorahiliter posita invenimus, C. XVH. Non enim audiendi sunt errores gentilium superstitionum, qui novem Musas lovis et Me-
Refellit eos A^ârro. luoriae ^) filias esse finxerunt. quo nescio utrum apud eos quisquam talium rerum doctior vel curiosior esse possit. Dicit enim civitateui nescio quam (non enin nomen recolo) locasse apud tres artifices terna sinmlacraMusarum, quod in templo Apoliinis donum poneret, ut quisquis artificum pulchriora formasset, ah illo potissimum electa emeret. Itaque contigisse, ut opera sua quoque illi
artifices
tati
aeque pulchra expiicareut,
et placuisse civi-
omnes novem, atque omnes esse emtas, ut
in
Apollinis templo dedicarentur: quibus postea dicit Hesiodum poetam imposuisse vocabula. Non igitur lupiter novem Musas genuit, sed tres fabri ternas creaverunt. Tres autem non propterea illacivitas locaverat, quia in soninis eas viderat, aut tot se cuius1) Cf. Ps. 32, 2. et 91,3. sec.I-XX. 2)Ioli.2, 20. 3)Mss. duo Valicani: Minerviic. .Vlii oniues (iiilices: Mcmoriae. Sic vero etiamstatuitAug^. (leoi(liue2, 14."Et.'n. Cf. Hesiod. Tlieog.52.ss.
DE DOCTRINA CHRIST.
quam
cile erat
LIB.
II.
53
fa-
illorum oculis demonstraverant; sed quia
animadvertere
omnemsonum, quae mate-
ries cantilenarum est, triformem esse natura. Aut enim voce editur, sicuti eoruni est, qui faucibus sine organo canant; aut flatu, sicut tubarum et tibiarum; aut pulsu, sicut in citharis et tympanis, et quibuslibet aliis, quae percutiendo canora sunt. C. XVTII. Sed sive ita se habeat quod Varro retulit, sivenonita, nos tamcn non propter superstitianem profanorum debemus musicam fugere, si
quid inde utile ad intelligendas sanctas scripturas rapere potuerimus, nec ad eorum theatricas nugas converti, si aliquid de citiiaris et de organis, quod
ad spiritalia capienda valeat, disputcmus. Neque enim et literas discere non debuimus, quia earum repertorem dicunt esse Mercurium; aut quia iustitiae virtutique templa dedicarunt, etquaecorde gestanda sunt in lapidibus adorare maluerunt, proptereanobis
Immo vero quisquis bonus verusque Christianus est, Domini sui

iustitia virtusque fugiendaest.
esse intelligat ubique invenerit veritatem, quamconfitens ') et agnoscens etiam in literis sacris superstitiosa figmenta lepudiet, doleatque homines atque caveat, qui cognoscentes Deum non ut Deum glorificavcrunt, aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est cor insi[)iens eorum; dicentes enim se esse sapientes stulti fiicti sunt, et inunuta\ erunt gloriam incoriuptil)iiis Dei in similitudiiieni imaginis cori'uptibiIis honiinis, et volucrum et quadrupedum et serpentium. -) Sed ut totnm istum locum (nam est maC. XIX. xime necessarius) diligentius explicemus duo sunt genera doctrinarum, quae in gentilibus etiam moribus exercentur. Unum earum rcium, quas institue:
Ij ,,.Mss. ilus
fpiam 20 fetiam 3
Heii.
Lijts.'):
Ci'. iiowi.
qumn
i,
cnnferens, ({m-
bus coiisentit
rnl. .iiii."
2)
Jl. Si.
54
AURELII AUGUSTIM
runt honiines, alterum earum, quas animadA erterunt iam peractas aut divinitus institutas. lUud, quod est secundum institutiones hominum, partim superstitiosum est, partim non est. C. XX. Superstitiosum est quidquid institutum est ab hominibus ad facienda et colenda idola, pertinens vel ad colendam sicut deum creaturam partemve uUam creaturae, vel ad consultationes et pacta quaedam significationum cum daemonibus placita atque foederata, qualia sunt molimina magicarum artium, quae quidem commemorare potius quam docere adsolent poetae. Ex quo genere sunt, sed quasi licentiore anitate, haruspicum et augurum libri. Ad hoc genus pertinent omnes etiam ligaturae atque remedia, quae medicorum quoque disciplina condemnat, sive in praecantationibus, sive in quibusdam notis, quas characteres vocant, sive in quibusdam re>
bus suspendendis atque illigandis, vel etiam saltandisi) quodammodo, non ad temperationem corporum, sed ad quasdam significationes aut occultas, aut etiam manifestas, quae mitiore nomine physica vocant, ut quasi non superstitione implicare, sed natura prodesse videantur: sicut sunt inaures in summo aurium singularum, aut de struthionum ossibus ansulae in digitis, aut quum tibi dicitur singultienti, ut dextera manu sinistrum pollicem teneas. His adiunguntur miilia inanissimarum observationum, si membrum aliquod salierit, si iunctim ambulantibus amicis lapis, aut canis, aut puer medius intervenerit. Atque illud, quod lapidem calcant tamquam diremtorem amicitiae, minus molestum est, quam qiiod in-
nocentem puerum colapho percutiunt, si pariter ambulantibus intercurrit. Sed bellum est, quod aliquando pueri vindicantur a canibus, Nam plerumque
1) Sic omncs Hbri editi et mss., excepto !inoHemigiano, ciiius auctoritate Beaed. eilit. receperunt: ajitundls.
DE DOCTRIXA CHRIST.
tani superstitiosi sunt
LIB.
II
55
quidam, ut
etiani caneni, qui
niedius intervenerit, ferire audeant, non impune;
namque avaiio reniedio cito ille interdum percussorem suum ad verum medicum mittit. Hinc suutetiani illa: limen calcare, quum ante domum suam transit;
redire ad lectum, si quis dum se calciat sternutavelit; redire domum, si procedens offenderit; quum vestis a soricibus roditur, plus tremere suspicione ') futuri mali, quam praesens damnum dolere. Unde illud eleganter dictum est Catonis, qui quum esset consultum a quodam,qui sibi a soiicibus erosas caligas diceret, respondit, non esse illud monstrum, sed vere monstrum habendum fuisse, si sorices a caligis ]oderentur.
C. XXI. Neque illi ab hoc genere superstitionis segregandi sunt, qui genethliaci propter natalium dielum considerationes, nunc autem vulgo mathematici vocantur. Nam et ipsi quamvis veram stellarum positionem, quum quisque nascitur, consectentur, et aliquando etiam pervestigent, tamen quod inde conanturvel actiones nostras vel actionum eventa praedicere, nimis errant, et vendunt imperitis hominibus miserabilem servitutem. \am quisque liber ad huiusmodi mathematicum quum ingressus fuent, dat pecuniam, ut servus inde exeat aut Martis, aut Veneris, vel potius omnium siderum, quibus illi, qui primi erraverunt enoremque posteris propinaverunt, vel bestiarum propter similitudinem, vel hominum ad ipsos homines honorandos imposuerunt vocabula. Non enim mirandum est, quum etiam propioribus recentioribusque temporibus sidus, quod adpeilamus Luciferum, honori et nominiCaesaris Romani dicare conati sunt. ^) Et fortasse factum esset atque isset in vetustatem, nisi avia eius Venus praeoccupasset
1) Sic IMss. melinris notae (Lips. 2), at edlti: timere suspicionem.'-' Bea. 2) Cf. Viijj. Ecl. 9, 47.
56
AUIIELII
AUGUSTINI
hoc nominis praediinn; neque iure ullo ad heredes traiiceret, quod nuniquam viva possederat aut possidendum petiverat. Nam ubi vacabat locus, neque alicuius priorum mortuorum honore tenebatur, fa ctum est, quod in rebus talibus fieri solet. Pro Quintili enim et Sextili mensibus lulium atque Augustum vocamus, de honoribus hominum lulii Caesaris et voluerit Augusti Cacsaris nuncupatos, ut facile qui etiam illa sidera prius sine his nominibus intelligat, coelo vagata esse. Mortuis autem illis, quorun\ honorare memoriam vel coacti sunt homines regia potestate, vel placuit humana vanitate, nomina eorum imponentes sideribus, eos ipsos sibi mortuos in coelum levare videbantur. Sed quodlibet vocentur ab hominibus, sunt tamen sidera, quae Deus instituit et ordiuavit ut voluit, et est certus modus illorum, quo tempora distinguuntur atque variantur. Quem motum notare, quum quisque nascitur, quo modo se ha-
beat, facile est per eorum inventas conscriptasque diregulas; quos ^) sancta scriptura condemnat cens^): Si enim tantum potuerunt scire, ut possent aestiniare saeculum, quomodo eius dominum non facilius invenerunfi C. XXII. Sed ex ea notatione velle nascentium mores, actus, eventa praedicere, magnus erior et magna dementia est. Et apud eos quidem, qui taiia dediscenda didicerunt, sine ulla dubitatione refelliConstellationes enim quas votur haec
superstitio.
cant notatio est siderum, quo modo se habebant, quumille nasceretur, de quo isti miseri a miserioribus consuluntur. Fieri autem potest, ut aliqui gemini tam sequaciter fundantur e\ utero ut intervallum temporis inter eos nullum possit adprehendi et
,
1) Er. et Cal.: qnod, quonim fiiiem trlossema esse putnt, qiioil a

ptiini
iii
alter haec verlja iisqiie ad cap.
non nemine maruini
aiiscri-
textiini irrepserit.
2j Sap. 13, 9.
DE DOCTRIW CHRIST.
LIB.
II.
57
constellationum nunieris adnotari. Unde necesse est nonnuUos geminos easdeni habere constellationes, quum paria rerum, vel quas agunt vel quas patiuntur, eventa non habeant, sed plerumque ita disparia, ut alius felicissimus, alius infelicissimus vivat: sicut Esau et lacob geminos accepimus natos, ita ut lacob, qui posterior nascebatur, manu plantam praecedentis fratris tenens inveniretur.i) Horum certe dies atque hora nascentium aliter notari non posset, nisi uf amborum constellatio esset una. Quantum autem intersit inter amborum mores, fucta, labores
atque successus, scriptura testisest, iam oreomnium gentium pervagata. ^) Neque enim ad rem pertinet, quoddicunt, ipsum momentum minimum atque angustissimum temporis, qund geminorum partum disterminat, multum valere in rerum natura atque coelestium corporum rapidissima velocitate. Etsi enim
concedam, ut plurimum valeat, tamen in constellationibus a mathematico inveniri non potest, quibus Quod ergo in inspectis se fata dicere profitetur. constellationibus non invenit, quas necesse est unas inspiciat, sive de lacob, sive de eius fratre consulatur, quid ei prodest, si distat in coelo, quod temere securus infamat, ct non distat in tabula, quam frustra
sollicitus intuetur'? Quare istae quo^jue opiniones quibuschim rerum signis humana praesumtione institutis ad eadem illa, quasi quaedam cum daemonibus pacta et conventa, referendae sunt. C. XXIII. Hinc enim fit, ut occulto quodam iudicio divino cupidi mahirunt rerum homines tradantur illudendi et decipiendi pro meritis voluntatuni^suarum, illudentibus eos atque decipientibus praevaricatoribus angelis, quibus ista mundi pai"s infima secundum pulcherrimum oidinem rerum di>inae pro1)
Gcn.
2o, 24. ss.
2) Beneil. Mss. Z: jjervulgata, qiios secutl
sunt Er, et Cal.
58
AURELII AUGUSTIM
ridentiae lege subiecta est. Quibiis illusionibus et deceptionibus evenit, ut istis superstitiosis et perniciosis divinationum generibus nuilta praeterita et futura dicantur, nec aliter accidant quam dicuntur, nuiltaque observantibus secundum observatioiies suas eveniant, quibus implicati curiosiores fiant, etsesemagismagisque inserantmultiplicibuslaqueis Hoc genus fornicationis perniciosissimi erroris. animae salubriter scriptura divinanon tacuit, neque ab ea sic deterruit animam, ut propterea talia negaret esse sectanda, quiafalsadicuntur a professoribus eorum, sedL etiam si dixerintvobis, inquit, etita eveNon enim, quia imago Saiierit, ne credatis eis,^) muelis mortui Sauli regi vera praenuntiavit^), propterea talia sacrilegia, quibus imago illa praesentata cst, minus exsecranda sunt; aut quia in actibus apotolorum ventriloqua^) femina verum testimonium perhibuit apostolis Domini, idcirco Paulus apostolus pepercit illi spiritui, ac non potius feminamillius daemonii correptione atque exclusione mundavit. *) Omnes igiturartes huiusmodi vel nugatoriae,velnoxiae superstitionis ex quadam pestifera societate hominum et daemonum quasi pacta quaedam infidelis et dolosae amicitiae constituta penitus sunt repudianda et fugienda Christiano: non quod idoliun sit imniolant daealiquid, ait apostolus ^) sed qnia quae
,
immolant, et non Deo ; nolo autem vos socios daemoniorum jieri. Quod autem de idolis et de imjuolationibus, quae honori eorum exhibentur, dixit
vioniis
cf. Sit-ac. 46, 20. 2) 1 Sam. 28, Ifi. ss. 1) Cf. Deut. 13. -1. ss. 3) Mss. Ben. 3 et Lips. 2: ventiloqua. Al. meliiis ventriloqva sec.Gv&tc.'','Yaai'jiiivôc., iiti P} thonissa mulier ajjud Hiinterpr.
Cf. Basil. M. al les. 8, 19. et Krasmus, 28, 7. vocatur. 1. arlnotavit, fuisse suo etiam tempore apud Italos dlvinatorum cenus, (|ui sic dicti sunt, [uod ore non edentes soIS visi sunt. ventrem 4) Yid. Act. 10, 16
1
Sam.
mii ad h.
num
5)
1
per
loqui
Cor. 10,
19. s.
DE DOCTRIW
CilRIST.
LIB.
11.
59
apostolus, hoc de oninibus imag-inariis signis sentiendum est, quae vel ad cultum idoloruni, vel ad creaturam eiusque partes tamquam Deum colendas trahunt, vel ad remediorum aliarumque observationum curam pertinent; quae non sunt divinitus ad dilectionem Dei et proximi tamquam publice constituta, sed per privatas adpetitiones rerum temporalium corda dissipant miserorum. In omnibus ergo istis doctrinis societas daemonum formidanda atque vitanda est, qui nihil cum principe suo diabolo nisi reditum nostrum claudere atque obserare conantur. Sicut autem de steliis, quas condidit et ordinavit Deus, humanae et deceptoriae coniecturae ab homiiiibus institutae sunt: sic etiam de quibusque nascentibus vel quoquo modo divinae providentiae administratione exsistcntibus rebus multi multa humanis
suspicionibus, quasi regulariter coniectata, literis mandaverunt, si forte insolite acciderint, tamquani si nuila pariat, aut fulmine aliquid percutiatur. C. XXIV. Quae omnia tantum valent, quantum praesumtione animorum quasi communi quadam lingua cum daemonibus foederata sunt: quae tameii plena sunt omnia pestiferae curiositatis, cruciantis Non enim quia sollicitudinis, mortiferae servitutis. valebant, animadversa sunt, sed animadvertendo atque signando factum est, ut valerent. Et ideo diversis diverse proveniunt secundum cogitationes et
praesumtiones suas. Illi enim spiritus, qui decipere volunt, talia procurant cuique, qualibus eum irretitum per suspiciones et consensiones eius vident. Sicut enim, verbi gratia, una figura literae X, quaedecussatim notatur, aliud apud Graecos, aliud apud Latinos valet, non natura, sed placito etconsensione
significandi, et ideo qui utranique linguam novit, si velit aliquid significare scribendo, non in ea significatione ponit hanc literam, in qua eam ponit, quum homini scribit Latino; et beta uno
homini Graeco
60
AURELII AUCJUSTIM
:
eodcnique sono apud Graecos literae, apud Latinos oleris nonien est, et quum dico lege, in his duabus syllabis aliud Graecus, aliud Latinus intelligit; sicut ergo hae omnes significationes pro suae cuiusque societatis consensione animos movent, et quia diyersa consensio est, diverse movent, nec ideo ia eas consenserunt homines, quia iam valebant ad si*^ gnificationem, sed ideo ralent, quia consenserunt iu eas: sic etiam illa signa, quibus perniciosa daemonum societas comparatur, pro cuiusque obspivatio-
Quod manifestissime ostenuit ritus qui, et ante quam observcnt, et postea quam observata signa tenuerint, id agunt, ne videant volatus, aut audiant voces avium, quia niiUa ista signa sunt, nisi consensus observantis accedat. C. XXV. Quibus amputatis atque eradicatis ab
nibus âlent.
augurum,
nes
placuit inter eos ut valeant, instituta hominum sunt: quorum partim superflua luxuriosaqueinstitutasunt, llla enim signa, partim commoda et necessaria. quae saltando faciunt histriones, si natura, non instituto et consensione hominum valerent, non primis temporibus saltante pantomimo ^) praeco pronuntiaret populisCarthaginis, quid saitator vellet intelligi quod adhuc multi meminerunt senes, quorum relatu haec solemus audire. Quod ideo credendum est,
:
animo Christiano deinceps Aidendae sunt institutiohominum non superstitiosae, id est, non cum daemonibus, sed cum ipsis hominibus institutae. Namque omnia quae ideo valent inter homines, quia
quia nunc quoque si quis theatrum talium nugarum imperitus intraverit, nisi ei dicatur ab altero, quid Adilli motus significent, frustra totus intentus est. petunttamen omnesquamdam similitudinem in significando, ut ipsa signa, in quantum possunt, rebus
1)
nctvioniuoi qiu
qiiilitisTilset gestlbiis
corporisqtie
nu)ti!;iis
aliorum mores et
actiis imitatur.
DE DOCTRIXA
lia
CIliUST.
LIB.
II.
61
muUis moquae sii^niHoantur similia sint. Sed quia (iis siniile aliquid alicui potest esse, nun constanttasiunainterhomines,
operibus,
nisi
maxime peritorum artificum, nemo similia îderit, utagnoscat, quibus sint rebus similia. Et hoc totum genus inter superflua hominum instituta numerandun est, nisi quum interlatis
picturis vero ct statuis ccterisque

errat,
consensus accedat. In huiusmodi simii-
quum
et quando, et quid eorum, qua de caussa, et ubi, cuius auctoritate fiat. JMillia denique fictarum fabularum et falsitatum, quarum mendaciis homines delectantur. luimana instituta sunt: etnullamagis honiinum propria, quae a se ipsis habent, existimanda
est,
quam quaeque falsa atque mendacia. Commoda vero et necessaria hominum cum hominibus instituta sunt, quaecumque in habitu etcultu corporis ad sexus vel honorcs discernendos ditlerentia placuit, et innumerabilia jênera significationum, sinc quibus hunuma societas aut non omnino, aut minus comsunt,
mode
ris,
geritur;
quaeque
in
ponderibus atque mensuvel aestimationi-
et
nummorun impressionibus
bus sua cuique civitati et populo sunt propria, et cetera huiusmodi; quae nisi hominum instituta essent, non per diversos populos varia essent, nec in ipsis suorum principum musingnlis populis pro arbitrio Sed haec tota pars humanorum institutotarentur. rum, quae ad usum vitae necessarium proficiunt, nequaquam cst fugiendaChristiano, immo etiam quantum satis est intuenda memoriaque retinenda. Adumbrata enim quaedam et naturaliC. XXVT. bus utcumque similia hominum instituta sunt, quorum ea, quae ad societatem, ut dictum est, daemonumpertinent,penitusrepudiandasuntetdetestanda; eavero, quae homines cum hominibus habent, adsumenda, in quantum non sunt luxuriosa atque susine quibus perPaia, et maxime literarum figurae, legere non possumus, linguarumque varietas, quan-
62
AURELll AUGUSTLM
satis est,
suiit
de qua superius disputavimus. ') Ex etiam notae, quas qui didiceruiit proUtilia sunt ista, nec prie iam notarii adpellantur. discuntur illicite, nec superstitione implicant, nec luxu enerAant, si tantum occupent, ut maioribus rebus, ad quas adipiscendas servire debent, non siiit impedimento. C. XXVIL lam vero illa, quae non instituendo, sed aut transacta temporibus aut divinitus instituta investigando homines prodiderunt, ubicumque discantur, non sunt hominum instituta existimanda: quorum alia sunt ad sensum corporis, alia vero ad rationem animi pertinentia. Sed illa, quae sensu corporis adtinguntur, vel narrata credimus, vel demonstrata sentinuis, vel experta coniicimus. C. XXVIIL Quidquid igitur de ordine temporum transactorum indicat ea quae adpellatur histori a, plurimum nos adiuvat ad sanctos libros intelligendos, etiam si praeter ecclesiam puerili eruditione Nam et per olympiadas et per consuium discatur. nomina multa saepe quaeruntur a nobis: et ignorantia consulatus, quo natus est Dominus et quo passus nonnullos coegit errare, ut putarent quadraest^) ginta sex annorum aetate passum esse Dominum, quia per tot annos aedificatum templum esse dictum est a ludaeis, quod imaginem dominici corporis haeo geiiere
, ,
tum
bebat. ^) Et annorum quidem fere triginta baptizatum esse retinemus auctoritate evangelica*); sed
posteaquot annos
in
ipso actionum eiiis animadverti possit, tamen ne aliunde caligo dubitationis oriatur, de historia gen1) Vil. c. II. 2) Christiim passiim esse anno fere 30., Fufio et liubellin Geminis Coss., i. e. 15. pnstOctaviani mortem annn, referiint Tertull. ailv. Iud. c. 8., Oritr, nenl a<jxMv 4, .5. Aiifriist.
hac vita egerit, quamquamtextu
de
civ. (lei 18, 54.
50. vixisse existimavit
Contra Iren. 2, 39. sq. lesiim usque ail annuni secunihim loh. 8,57. 3) Cf. loh. 2, 19. ss
4) Vid. Luc. 3, 23.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
11.
63
tiuni coUata cuni evangelio liquidius certiusquc colenim videbitur non frustra esse dictum, ligitur. Tunc
quod quadragintasex annis templum aedificatum sit, ut quum referri iste numerus ad aetatem Domini non potuerit, ad secretiorem instructionem humani corporis referatur,quoindui propter nos nondedignatus est unicus Dei filius, per quem facta sunt omnia. De
autem historiae, ut omittam Graecos, quantam nosterAmbrosiusquaestionem solvit calumnianutilitate
tibus Platonis lectoribus et dilectoribus, qui dicere ausisunt, omnesDomininostrilesuChristisententias,
quas mirari et praedicare coguntur, dePlatonisIibris eum didicisse, quoniam longe ante humanum adventum Domini Platonem fuisse negari non potest! Nonne memoratus episcopus considerata historia gentium, quum reperisset Platonem leremiae tempobus profectum fuisse in Aegyptum '), ubi propheta ille tunc erat, probabilius esse ostendit, quod Plato potius nostris literis per leremiam fuerit imbutus, ut illa posset docere vel scribere quae iure laudantur? Ante literas enim gentis Hebraeorum, in qua unius Dei cultus emicuit,exquasecundumcarnemvenitDominus noster, nec ipsequidemPythagoras fuit, a cuius posteris Platonem theologiam didicisse isti adserunt. Ita consideratis temporibus fit multo credibilius, istos potius de literis nostris habuisse, quaecumque bona et vera dixerunt, quam de PlatonisDominum lesum Christum, quod dementissimum est credere. Xarratione autem historica quum praeterita etiam hominum instituta narrantur, non iîter
humana instituta ipsa historia numeranda est; quia iamquae transierunt, nec infecta fieri possunt, in ordine temporum habenda sunt, quorum estconditor et administrator Deus. Aliud est enim facta narrare,
aliud docere facienda. Historia facta narrat fideliter
Ij
Hnac errorem
ipse corrcxit Aug. retiact.
2, 4.
64
atque
AURELII
utiliter; libri
AUGUSTIM
et
autem haruspicuni,
similes literae facienda vel observanda intenduntdocere, monitoris audacia, iion indicis fide. C. XXIX, Est etiam narratio demonstrationi similis,
quaeque
qua non praeterita, sed praesentia indicantur In quo genere sunt quaecumque de locorum situ, naturisque animalium, lignorum, herbarum, lapidum, aliorumve corporum scripta sunt. De quogenere superius egimus,eamque cognitionem valereadaenigmatascripturarumsolvendadocuimus ^), non ut pro quibusdam signis adhibeantur tamquam adremediavel machinamenta superstitionis alicuius; nam et illud genus iam distinctum ab hoc licito et libero separavimus. Aliud est enim dicere: tritam istam herbam si biberis, venter non dolebit, et aliud est dicere: istam herbam coilo sisuspenderis, venter non dolebit. Ibi enim probatur contemperatio salubris, hic significatio superstitiosa damnatur; quamignaris.
ubi praecantationes, et invocationes et characteres non sunt, plerumque dubium est, utrum res, quae adligatur aut quoquo modo adiungitur sanando corpori, vi naturae valeat, quod libere adhibendum
quam
an significativa quadam obligatione proveniat, quod tanto prudentius oportet cavere Christianum, quanto etlicacius prodesse videbitur. Sed ubi latet qua caussa quid valeat, quo animo quisque utatur interest, dumtaxat in sanandis vel temperandis corporibus, sive in medicina, sive in agricultura. Siderum autem cognoscendorum non narratio, sed demonstratio est, quorum perpauca scriptura commemorat. Sicut autem plurimis notus est lunae cursus, qui etiam ad passiunem Domini anniversarie celebranest,
dam solemniter adhibetur: sic paucissimis ceterorum quoque siderum vel ortus veloccasus, vel alia quaelibet momenta sine ullo sunt errore notissima.
IJ Cf. c. IG. S5.
DK DOCTRIXA
Quae per
CllKlST.
LIB.
II.
(>5
se ipsani cne;nitio,quamquam superstitiune iiun adii<ret, nun multumtamen ac prope nihii adiuvat traetatiunem divinajum scriptiuarum, et infructuosa intentione plus impedit; et quia familiaris est perniciosissimo errori fatua fata cantantium, com-
llabet autem modius honestiusque contemnitur. praeterdemonstrationem praesentium etinm praeter iturum narrationi simile aliquid, quod a praesenti positione motuque siderum et in praeteiita eorum \estigia regulariter licet recuriere. Habet etiam futurorum regulares coniecturas, non suspiciosas et ominosas, sed ratas et certas, non ut ex eis aliquid trahere in nostra facta ^) et eventa tentemus qualia genethliacorum deliramenta sunt, sed quantum ad ipsa pertinet sidci-a. Nam sicut is qui computat lunam, quum hodie inspexerit quota sit, et ante quotlibet annos quota fuerit, et post quotlibet annos quota futura sit, potest dicere; sic de uno quoque siderum,
,
De qua
C.
qui ea perite computant, respondei'e consueverunt. tota ct)j^nitione, quantum ad usum eius adtinet, quid mihi videretur aperui.
XXX.
fabricatur, vel
tiftcis
Artium autem ceteiarum, quibus aliquid quod lemaneat post operationem ar-
ab illo efiectum, sicut domus et scamnum et vas aliquod atque alia huiuscemodi, vel quae ministerium quoddam exhibent operanti Deo, sicut medicina et agriculturaetgubernatio, velquarum omnis ertectus est actio, sicut saltationum et cursioniy.n et luctaminum: harum ergo cunctarum artium de piaeteritis experimenta faciuntetiam futuraconiici. iSam nullus earum artifex membra movet in operando, nisi
praeteritorum
ipsa
memoriam cum futurorum
tione contexat.
Harum autem
exspectacognitio tenuiter in
est,
humana
vita
cursimque usurpanda
iVlss.
non ad
l).]{aii.,
qi,;il)iisciini
\m
Er. et
C fetiam Lips. 3): faln.'' Ben.
facit ("al.
Al GLST. DoCTR. CHRIST.
66
AURELIl AUGUS T!M
operandum, nisiforte officium aliquod cogat (de quo nunc non aginnis), sed ad iudicandum, ne onmino nesciamus quid scriptura velit insinuare, quum de his artibus aliquas figuratas locutiones inserit. Restant ea, quae non ad corporis senC. XXXI. sus, sed ad rationem animi pertinent, ubi disciplina 8ed disputationis regnat disputationis et numeri. disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in literis sanctis sunt penetranda et dissolvenda, plurimum vaiet; tantum ibi cavenda est libido rixandi , et adAersarium. puerilis quaedam ostentatio decipiendi
Sunt enim multa quae adpellantur sophismata,
falsae conclusiones rationum, et plerumque ita veras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos
etiam minus diligenter adtentos decipiant. Propocnini quidam dicens ei cum quo loquebatur: quodegosum, tu non es. At ille consensit; verum enim erat ex parte, vel eo ipso, quod iste insidiosus, Tunc iste addidit: ego autem hoille simplex erat. mo sum. lloc quoque quum ab illo accepisset, consuit
non es homo. ^) Quod genus captiosarum conclusionum scriptura, quantum existimo, detestatur illo loco, ubi dictum est: Qui sophistice loqiiilur, odihilis est~)\ quamquam etiam sermo non captiosus, sed tamen abundantius quam gravitatem decet, verborum ornamenta consectans, soph^Sunt etiam verae connexiones ratiosticus dicitur. cinationis falsas habentes sententias, quae consequuntur errorem illius, cum quo agitur; quae tamesi ad hocinferuntur a bono et docto homine, ut in eis erubescens ille, cuius erroiem consequuntur, eunidem relinquat errorem, quia si in eodem manere voluerit, necesse est etiam illa quae damnattenere coclusit dicens: tu igitur
O ,,Hnc syllou:ismo qnulatn adorsus Diogenem ipse facta ab 2) Sirac. philosopho conversione captus deridebatiir." Ben.
37, 20.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
II.
67
gatur. Non euini vera inferebat apostolus, quum diceret'): neque Christus resurrexit, et illa alia: inanis est praedicatio nostra, inanis est etjides vestra, et deinceps alia quae oninino falsa sunt, quia et Christus resurrexit, et non erat inanis praedicatio eo-
hoc adnuntiabant, nec fides eoruni, qui hoc crediderant; sed ista falsa verissinie connectebantur illi sententiae, qua dicebatur, non esse resurrectioncni mortuoruni. Istis autem falsis repudiatis, quoniam vera erant, si mortui non resurgunt, conseruni, qui
quens crit resunectio mortuorum. Quum ergo sint verae connexiones non solum verarum sed etiani falsarum sententiarum, facile est, veritatem connexionum etiam in scholis illis discere, quae praeter ecclesiam sunt. Sententiarum autem veritas in san,
investiganda cst. Jpsa tamen veritas connexionum non instituta, sed animadversa est ab hominibus et notata, ut eam possint vel discere vel docere; nam est iii rerum ratione perpetua et divinitus instituta. Sicut enim qui narrat ordinem temporum, non eum ipse componit; et locorum situs aut naturas animalium
C.
ctis libris ecclesiasticis
XXXII.
vel stirpium vel lapidum qui ostendit, non res ostendit ab hominibus institutas; et ille qui demonstrat sidera eorunK|ue motus, non a se vel ab homine ali-
quo rem institutam demonstrat: sic etiam qui dicit: ,,quum falsum est quod consequitur, necesse est ut falsum sit quod praecedit," verissime dicit, neque ipse facit, ut ita sit, sed tantum ita esse demonstrat. Ex hac regula illud est, quod de apostolo Paulo eommcnjoravimus. Praecedit cnim, non esse resurrectioneia mortuorum, quod dicebant illi, quorum errorem destruere volebat apostolus. Porro iilam sententiam praecedentem, qua dicebant non esse resurrectionem mortuorum, necessario sequitur: neque
1)
1
Cor. 15, 13.
3.
E2
03
AURELII AUGLSTIM
est.
Iloc autem quod sequitur falenim resurrexit. Falsum est ergo et quod praecedit. Praecedit autem, non esse resurrectionem mortuorum. Est igitur resurrectio mortuorum. Quod totum breviter ita dicitur: si non resurrectio moituorum, neque Christus resurreest xit; Christus autem resuirexit; est igitur resurrectio mortuorum. Hoc ergo, ut consequenti ablato auferatur etiam necessario quod praecedit, non instituerunt homines, sed ostendeiunt. Et haec regula pertinet ad veritatem connexionum, non ad veritatem sententiarum. C. XXXIII. Sed in hoc loco de resurrectione quum
C/irisfits resurre.rit.
sum
Christiis
ageretur, et regula connexionis vera est, et ipsa in conclusione sententia. In falsis autem sententiis connexionis veritas est isto modo. Faciamus aliquem concessisse si animal est cochlea, vocem ha"bet. Hoc concesso quum probatum fuerit, vocem cochleam non habere, quoniam consequenti ablato illud quod praecedit aufertur, concluditur non esse animal cochleam. Quae sententia falsa est; sed ex concesso falso vera est conclusionis connexio. Ve:
ritas itaque sententiae per se
ipsam valet; veritas
agitur opinione vel concessione consistit. Ideo autem, ut supra diximus, infertur vera connexion'? quod falsum est, ut eum, cuius errorem corrigere volumus, poeniteat
autem connexionis ex
eius
cum quo
concessisse praecedentia, quorum consequentia videt esse respuenda. lam hinc intelligere facile est,
sicut in falsis sententiis veras, sic in veris sententiis falsas conclusiones esse posse.F'ac enimaliquem proposuisse: si iustus est ille, bonus est, et esse concessum; deinde adsumsisse: non est autem iustus; quo item concesso, intulisse conclusionem: non est igitur bonus. Quae tamen etsi vera sint omnia, non est tamen vera regula conclusionis. Non enim sicut ablato consequenti aufertur necessarioquod praecedit,
DE DOCTRINA CHRIST.
tor est,
LIB.
il.
fi9
ita etiam ablato praecedeuti aufertur necessario quod consequitur. Quia êrum est quum dicimus: si ora-
mus: non
est; ex qua propositione si adsumaest autem orator, non erit consequeus quum intuleris: non est igitur homo. C. XXXIV. Quapropter aliud est nosse regulas connexionum, aliud sententiarum veritatem. In illis
homo
discitur, quid sit consequens, quid non consequens, quid repugnans. Consequens est: si orator est, homo est; inconsequens: si homo est, orator est; repugnans: si homo est, quadrupes est. Hic ergo de
ipsa connexione iudicatur. In veritate autem sententiarum ipsae per se sententiae, non earum connexio consideranda est; sed veris certisque sententiis quum incertae vera connexione iunguntui", etiani ipsae certae fiant necesse est. Quidam autem sic se iuctant, quum veritatem connexiouum didicerint,
quasi sententiarum ipsa sit veritas. Et rursusquidani plerumque retinentes veram sententiam male secontenmuat, quia leges conclusionis ignorant; quum melior sit qui novit esse re.surrectionem mortuorum,
quani
rectio
iiie
(jui
no\it consequens esse, ut,

est,
si
resur-
'
mortuorum non
neque Christus resur-
XXXV. Item scientia definiendi, dividendi atque partiendi, quaniquam etiam rebus falsis plejunique adhibeatur, ipsa tamen falsa non est, neque ah hominibus instituta, sed in rerum ratione comperta. Non enim quia et fabulis suis eam poetae, et opinionibus erroris sui vel
tici,
rexerit. C.
falsi
philosophi vel etiam haere-
hoc est, falsiChristiani, adhibere consueverunt, proptereafalsum est, ncque in definiendo, neque ia
dividendo autpartiendoaliquid complectendum esse, quod ad rem ipsan non pertinet, aut aliquid quod Hoc verum est, etiam si pertinet praetereundum. ea quae definiuntui' aut distrihuuntur vera nou sint. Nam et ipsum falsum (h-finitu)', quun diciiiius, f a!-
li)
AUllELII
AUGUSTINI
rei non ita se habentis, ut significatur, sive alio aliquo niodo: quae definitio vera est, quaniAis falsuni veiuni esse non possit. Possunuis etiam dividere dicentes, duo esse genera
siim esse significationeni
unum eorum quae omnino esse non possunt; alterum eorum quae non sunt, quamvis esse possint. Nam qui dicit, septemettria undecim esse, id dicit quod omnino esse non potest; qui vero dicit, Kalendis verbi gratia lanuariis pluisse, tanien etsi factum
falsi:
non sit, id tamen dicit qu{)d fieri potuerit. Definitio igitur et divisio falsorum potest esse verissima, quanivis falsa ipsa utique vera non sint, C. XXXVI. Sunt etiam quaedam praecepta uberioris disputationis, quae iam eloquentia nominatur, quae nihilo minus vera sunt, quamvis eis possint etiam falsa persuaderi sedquia et vera possunt, non
:
perversitas. Nam neque hoc ab hominibus institutum est, ut caritatis ') expressio conciliet auditorem, aut ut facile, quod intendit, insinuet brevis et aperta narratio, et varietas eius sine fastidio teneat intentos, et ceterae huiusmodi observationes, quae sive in falsis sive in veris caussis, verae sunt tamen,in quantum vel sciri vel credi aliquid faciunt, aut ad expe-
est facultas ipsa culpabilis, sed ea
male utentium
tendum fugiendumve animos movent, potius quod ita se habeant, quam ut ita
iastitutae. C. XXXVII.
et inventae
se haberent
Sed haec pars^) quum discitur, magis ut proferamus ea quae intellecta sunt, quam ut
intelligamus, adhibenda est. IUa vero conclusionum et definitionum et distributionum plurimum intellectorem adiuvat: tantum absit error, quo videntur
1) ,,Editi:
veritath expressio.
(
At Mss.
:
Unicus Ms. Uad., Am. fCal.)

2)
iihcititr.
cum
qiio
facit Cal.
(quiljiis
et 9
Mss.
18: caritatis." Ben. fiaec nrs. Editinnes ) adsentiuntur 3 Lips.): qinim
Alii 19 codices: quitm dicititr. discutitur.^^ Ben.
At
Er. etLov.
quum
DE DOCTRLXA CHRiST.
homines
sibi
LIB.
II.
71
ipsam beatae ritae veritatem didicisse, quum ista didiceiint. Quamquam plerumque accidat, ut facilius homines res eas adsequantur, propter quas adsequendas ista discuntur, quam talium praeceptorum nodosissimas et spinosissimas disciplinas: tamquam si quispiam dare volens praecepta ambulandi, moneat non esse levandum posteriorem pedem, nisi quum posueris priorem, deiude minutatim quemadmodum articulorum et poplitum cardines Vera enim dicit, nec oporteat movere describat. aliter ambulari potest; sed facilius homines haec faciendo ambulant,quam animadvertunt quum faciunt, autintelliguntquumaudiunt. Quiautemambularenon multo minus ea curant, quae nec experiendo possunt, possunt adtendere. Ita plerumque citius ing-eniosus videt, non esse ratam conclusionem, quam praecepta eius capit; tardus autem noneamvidet, sedmulto
niinus
quam ex eis in disputando aut iudicando nisi forte quod exercitatiora reddunt
quod de illa praecipitur: magisque in his omnibus ipsa spectacula vcritatis saepe delectant,
adiuvamur,
iugenia,
si
etiam maligniora aut inflatiora non reddant, hoc est, ut aut decipere veri simili sormone atque interrogationibus ament, aut aliquid magnun, quo se bonis atque innocentibus anteponant, se adsecutos putent,
qui ista didicerunt.
C. XXXVIII. lam vero numeri disciplina cuilibet tardissimo clarum est, quod non sit ab homiuibus instituta, sed potius iudagata atque iuventa. Nou
enim, sicut primam
sj llal)am Italiae,
quam brevem
merum
pronuntiayerunt veteres, voluit Virgilius 0, et loliga facta est, ita quisquam potest eflicere quum voluerit, ut ter terna aut non sint novem, aut non possint efiicere quadratam figuram, aut non ad ternarium nutripla sint,
ad senarium sescupla, ad nullum

13. 38. 68.
1) Cf. e. c.
Aen.
1, 2.
T2
AUllELII
AUGLSTLM
diipla, quia intelligibiles numeri semisscm noii habent. Sire ergo in se ipsis considerentur, sive ad
figurarum aut ad sonorum aliarumve motionum leges numeri adhibeantur, incommutabiles leges habent, neque ullo modo ab hominibus institutas, sed
ingeniosorum sagacitate compertas.
Quae tamen
impe-
omnia quisquis
ritos velit, et
ita dilexerit, ut iactare se inter
non potius quaerere, unde
vera, sed etiam incommutabilia, quae incommutabilia esse comprehenderit, ac sic a specie corporum usque ad humanam mentem perveniens,quum et ipsam mutabilem invenerit, quod nunc docta, nunc indocta sit, constituta tamen inter incommutabilem supra se veritatem et mutabilia infia se cetera, ad unius Dei laudem atque dilectionem cuncta convertere, a quo cuncta esse cognoscit: doctus videri potest, esse autem sapiens nuUo modo. C. XXXIX. Quam ob rem videtur mihi studiosis etingeniosis adolescentibuset timentibusDeumbeatamque vitam quaerentibus salubriter praecipi, ut nullas doctrinas, quae praeter ecclesiam Christi exercentur, tamquam ad beatam vitam capessendam secure sequi audeant, sed eas sobrie diligenterque diiudicent; et si quas invenerint ab hominibus institutas varias propter diversam voluntatem instituentium, et ignotas propter suspiciones errantium, maxime si habent etiam cum daemonibus initam societatem perquarumdam significationum quasi quaedam pacta atque conventa, repudient penitus et detestentur; aiienent etiam studium a superfluis et luxuriosis hominum institutis. lUa vero instituta hominum, quae ad societatem conviventium ') valent, pro ipsa huius vitae necessitate non negligant. In ceteris
I)
quae tantummodo quaedam non sohim
sint vera, vera esse persenserlt, et unde
et
Er. et Lov. ciim Cal.: convenienttmn, prn Mss. conviventiitm.^'' Beiu
qtir. 15!., .\ni.
DE DOCTRINA CHRIST.
aiiteni doctrinis,
LIB.
II.
T3
quae apud gentes inveniuntur, prae-
sentis, ad sensus corporis pertinentium, quibus etiam utilium artiuni corporalium experimenta etconiecturae adnumerantur, et praeter rationem disputationis et numeri, nihil utile esse arbitror. In quibus omnibus tenendum est: ne quid nimisij, et maxinie in eis, quae ad corporis sensus pertinentia volvuntur temporibus et continentur locis. Sicut autem quidam de verbis omnibus et nominibus Hebraeis, et Syris, et Aegyptiis, vel si qua alia lingua in soripturis sanctis inveniri potest, quae in cis sine interpretatione sunt posita, fecerunt ut ea separatim interet quod Eusebius fecit de pretareutur, temporum historia propter divinorum librorum quacstiones, quae usum eius flagitant; quod ergo hi fecerunt de his ut non sit necesseChristiano in multis rebus, propter pauca laborare; sic video posse fieri, si quem eorum sane operam fraternae utiliqui possunt benignam tati delectet impendere, ut quoscumque terrarum locos, quaeve animalia vel herbas atque arbores sive vel metalla incognita, speciesque lapides quaslibet scripturacommemorut, ea generatim digerens soia literis mandet. Potest etiam de numeris exposita fieri, ut eorum tantummodo numerorum exposita ratio conscribatur, quos divina scriptura meminit.
ter historiani reruni, vel praeteriti teniporisvel prae-
Quorum aliqua ;uit onuiia forte iam facta sunt, sicut multa, quae a bonis doctisque Christianis eiaborata atque conscripta non arbitrabamur, invenimus; sed sive propter turbas negligentium, sive propter invidonim occultationes latent. Quod utrum de rattone fieri possit, disputandi ignoro; ct videtur mihi non posse, quia per totum textum scripturarum colligatii est nervorum vice, et idoo magis ad ambigua solvenda et explicanda, de quibus post loquemur, legentes
1) Tereiit. Aiidr. J,
1,
34.
74
adiuvat,
AURELII AUGUSTINl
quam ad
incognita signa, de quibus nunc
agiinus, cugnoscenda. C. XL. Philusophi autem qui vocantur, si qna forte vera et fidei nostrae adcommodata dixerunt,
niaxime Platonici, non solum foiniidanda non sunt, sed ab eis etiam tamquam iniustis possessoribus in usum nostrum vindicanda. Sicut enim Aegyptii non solum idola habebant et onera gravia, quae populus Israel detestaretur et fugeret, sed etiam vasa atque ornamenta de auro et argento, etvestem, quae ille pupulus exiens de Aegypto sibi potius tamquam ad
clanculo vindicaAit, non auctoritate propria, sed praecepto Dei, ipsis Aegyptiis nescienter commodantibus ea,quibus non bene utebantur '): sic doctrinae omnes gentilium non solum simulata et superstitiosa figmenta gravesquc sarcinas supervacanei laboris habent, quae unusquisque nostrum duce Christo de societate gentilium exiens debet abominari atque devitare, sed etiam liberales disciplinas usui veritatis aptio)-es et quaedam morum praecepta utilissima continent, deque ipso uno Deo colendo nonnulla vera inveniuntur apud eos, quod eoet argentum, quod non ipsi inquibusdam quasi metallis divinae providentiae, quae ubique infusa est, eruerunt, et quo perverse atque iniuriose ad obsequia daemonum
usum meliorem
rum tamquam aurum

stituerunt, sed de
quum ab eorum misera societate sese aniseparat, debet ab eis auferreChristianus ad usum iustum praedicandi evangelii. Vestem quuque illorum, idest, hominum quidem instituta, sedtamenadabutuntur,
mo
commodata humanae
cerunt
societati,qua in hac vita carere

licuerit in
non possumus, accipere atque habere
usum couA ertenda rhristianmn.

nuilti
quantu auru
et
boni fideles nostri ? aigento et veste suffarcinatus exierit

s.
quid aliud feNonne adspicimus,
\am
Ij Cf. Exoil. 3, 21. s. 12, 35.
DE DOCTR!>a
CIIRIST.
Llli.
IF.
75
de Aegypto Cyprianus, doctor suavissimus ot martyr beatissimus? quanto Lactantius, quanto Victorinus, Optatus, Hilarius, ut de vivis taceam? quanto innumerabiles Graeci? Quod prior ipse fidelissimus Dei famulus Moyses fecerat, de quo scriptum est, quod eruditus fuerit omni sapientia Aegyptiorum. *) Q,ui-
bus omnibus
viris superstitiosa
gentium consuetudo
(etmaxime illis temporibus, quum Cbristi recutiens iugum Christianos pcrsequebatur) disciplinas, quas utiles habebat, numquam commodaret, si eas in usum
colendi unius Dei, quo vanus idolorum cultus exscinderetur, conversum iri suspicaretur. Sed dederunt aurum et argentum et vestem suam exeunti populo Dei de Aegypto, nescientes quemadmodum illa, quae dabant, in Christi obsequium cedcrent. Illud enim in Exodo factum sine dubio figuratum est, ut hoc Quod sine praeiudicio alterius aut praesi<i;naret. paris aut melioris intelli;i;entiae dixerim. C. XLl. Sed hoc modo instructus divinarum scripturarum studiosus quum ad eas perscrutandas accedere coeperit, illud apostolicum cogitare non cesset: Scientia inflat, caritas aedijicat. -) Ita enim sentiet, quamvis de Aegypto dives exeat, tamen nisi pascha egerit, salvum se esse non posse. Pascha autcm
nostrum immolatus est Christus^), nihilque magis immolatio Christi nos docet, quam illud quod ipse clamat tamquam ad eos, quos in Aegypto sub Pharaone videt laborare: Venite ad me qui laboratis et onerati estis, et ego reficiani vos. Tullite iuguni meuni super vos, et discite a me, quia mitis suni et luanilis corde; et invenietis requiem animahus vestris. lugum enim vieum lene est, et sarcina mea levis est.^) Quibus, nisi mitibus et humilibus corde, quos non intlat scientia, sed caritas aedificat? Meminerint er":o eoIj
Vid. Act.
7,
22.
2)
Cor.
8, 1.
3) Cf.
Cor.
5, 7.
4) .Ylat.
11, 28. 8S.
76
AURELII AUGUSTIM
qiii
illo tempore per iimbrarum imaginaria celebrabant, quum sigaari postes sanguine agni iuberentur, hyssopo fuisse signatos. ') Herba haec mitis et humilis est, et nihil fortius et penetra-
rum,
pascha
bilius eius radicibus, ut in caritate radicati et fundati possimus comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo et longitudo et altitudo et profundum -), id est, crucem IJomini: cuius latitudo dici-
turin transverso ligno, quo extenduntur manus, longitudo a terra usque ad ipsam latitudinem, quo a manibus et infra totum corpus adfigitur, altitudo a latitudine sursum usqueadsummum, cui adhaeretcaput, profundum vero quod terrae infixum absconditur. Quo signo crucis omnis actio Christiana describitur, bene operari in Christo, et ei perseveranter inhae-gj ' rere, sperare coelestia, sacramenta non profanare. Per hanc actionem purgati valebimus cognoscere etiamsupereminentem scientiae caritatem ^) Christi, quae aequalis est patri, per quem facta sunt omnia, ut impleamur in omnem plenitudinem Dei. *) Est etiam in hyssopo vis purgatoria, ne inflante scientia de divitiis ab Aegypto ablatis superbe aliquid pulino
tumidus anhelet. Adsperges me, inquit ^), hi/ssopo, et inundabor ; lavabis me et siiper nicem deatbabor. Anditui
meo
dabis exsultationem et Inetitiam.

:
Deinde
conseqnenter adnectit, ut ostendat purgationem a superbia siguificari hyssopo et exsultabunt ossa liuviiiiata.
C.
XLII
vestisque copia,
lus abstulit, in
Quantum autem minor est auri, argenti quam de Aegypto secum ille popu-
comparatione divitiarum, quas postea Ierosol}'mae consecutus est, quae maxinie in Salomone rege ostenduntur ^), tanta fit cuncta scientia,
1) Cf. Exod. 12, 22. 2) V. Eidi. 3, 18. Cf. Aucrust. ep. 55, 25. 4) Epli3) .^ni., Er., Cal. et codd. Lips.: scientiam caritatis. 3, 11). b) l*s. 50, 9. s. sec. ^) Cf. 1 Keg. lU, 23. ss.
LXX.
DE DOCTRIXA CUUIST.
quae quidem est
utilis
LIB.
libiis
III.
,
77
gentium si livinaium scripturarum scientiae comparetur. Nam quidquid homo extra didicerit, si noxium est, ibi dumnatur; si utile est, ibi invenitur. Et quuni ibi quisque invenerit omnia, quae utilitcr alibi didicit, multo abundantius ibi inveniet ea, quae nusquam
alibi, sed in illarum tantummodo scripturamirabili altitudine et miral)ili humilitate discunHac igitur instructione pracditum quum signa tur.
coUecta de
omnino
rum
incognita lectorem non impedierint, mitem et humilem corde, subiugatum leniter Christo, et oneratum sarcina levi, fundatum et radicatum et aedificatum in caritate, quem scientia inflare non possit, accedat
ad ambigua signa in scripturis consid^randa et discutienda, de quibus iam tertio volumine dicere adgrediar, quod Dominus donare dignabitur.
LIBER TERTIUS.
C. I. Xlomo timens Deum voluntatem eius in Et ne amet scripturis sanctis diligenter inquirit. certamina, pietate mansuetus, praemunitus etiam scientia linguarum, ne in verbis locutioni])usque
necessariarum, ne vim naturamve earum, quae propter similitudinem adhibentur, ignoret, adiuvante etiam codicum veritate, quam sollers emendationis diligentia procuravit, veniat ita instructus ad ambigua scripturarum discutienda atquesolrenda. Ut autem signis ambiguis non decipiatur, quantum per nos instrui potest (fieri autem potest, ut istas vias, quas ostendere volumus, tamquampueriles vel magnitudine ingenii, vel maioris illuminationis claritate derideat) sed tamen, ut coeperam dicere, quantum per nos instrui potest, qui eo loco
;
rumdam rerum
ignotis haereat, praemunitus etiam cognitione qua-
18
AURELU AUGUSTIM
nos instrui valeat, sciat anibiguitain verbis propriis esse, aut in in secundo libro demonstra
aninii est, ut per
tem scripturae aut

translatis:
quae genera
\imus.
C.
^)
Sed quum verba propria faciunt ambiguam scripturam, primo videndum est, ne male distinxerimus, aut pronuntiaverimus. Q,uum ergo adhibita intentio incertum esse perviderit, quo modo distin- d guendum aut quo modo pronuntiandum sit, consulat regulam fidei quam de scripturarum planioribus locis et ecclesiae auctoritate percepit, de qua satis egimus, quum de rebus in primo libro loqueremur. Quod si ambae vel etiam omnes, si plures fuerint partes, anibiguitatem secundum fidem sonuerint, 1 textus ipse sermunis a praecedentibus et consequentibus partibus quae ambiguitatem illam in medio posuerunt, restat consulendus, utvideamus, cuinam sententiae de pluribus quae se ostendunt ferat suffragiuni, eanujue sibi contexi patiatur. lam nunc lUa haeretica distinctio: In exenjpla considera.
II.
,
et principio erat verbum-),et verhu/n erat apud Deum, | Deus erat, ut alius sensus sit, verbum Itoc eratinpriii-
cipio
apud Deum, non vult verbum Deum confiteri.^) Sed hoc regula fidei refellendum est, qua nobis de
dicamus:
et
trinitatis aequalitate praescribitur, ut
Deun eratverhum; deinde subiungamus: hoc erat in llla vero distinctionis ambiguiprincipio apud Deum.
tas neutra parte resistit fidei, et ideo textu ipso sermonis diiudicanda est, ubi ait apostolus^): Et quid eli-
gam
ignuro ; compellor autem ex duohus: concupiscentiam haheus dissolvi, et esse cum Christo ; multo enim magis oplimum; inanere in carne necessarium propter vos. Incertumenim est, utrum: ex duohusconcupiscentiam hahens an: compellor autem ex duobus, ut illud
,
I) Titl
teste
n, 10. 2) Inh. 1, 1. s. 3) SIc interjiiinxU Photintis Ambrosin et Hilario. 4) Phil. 1, 22. ss.
DE DOCTHIXA CHUIST.
LIB.
III.
79
adiungatur; concupiscoitiam habetisdissolvi el esseciim Christo. Sed quoniam ita sequitur: vtuUo enim masîs optimum, adparet eum eius optimi dicere se habere concupiscentiam, ut quum ex duobus compellatur, alterius tamen habeat concupiscentiam, alteriug necessitatem: concupiscentiam srilicet essc cum Christo, necessitatem manere in carne. Quae ambiguitas uno consequenti verbo diiudicatur, quod positum est enim, quam particulam qui abstulerunt interpretes, illa potius sententia ducti sunt, ut non solum compelli ex duobus, sed etiam duorum habere concupiscentiam videretur. Sic ergo distinguendum est: et quid elip;nm is;noro; compellor auleni ex duohus; quam distinctionem sequitur: concupiscenliam habens dissolvi, et esse cum Christo. Et tamquam quaereretur, quare huius rei potius habeat concupiscentiam: mullo enim maiîs optimum, inqnit. Cur ergo e duobus compellituri Quia est manendi necessitas, quam ita subiecit: manere in carne necessarium proplervos. Ubi autem neque praescripto fidei, nequo ipsius sermonis textu ambi;ûitas explicari potest, nihil obest secundum quamlibet earum, quae ostendentur, sententiam distinguere. Veluti est illa ad Corinthios ') Has ergo promissiones hahentes, carissimi, mundemus nos ah omni coinquinatione carnis et spiritus, perjicientes sanctijicntionem in timore Dei. Capite nos ; nemini nocuimus. Duhium est quippe utrum: mundemus nos ab omni coinquinatione cnrnis et spiritus, secundum illam sententiam, ut sit sancta et corpore et spiriln-); an: mundemus nos ah omni coinquinatione carnis, ut alius sit sensus et spiritus perficientes sanctificationem in timore Dei capife nos. Tales igitur distinctionum ambiguitates in pittestate
:
legentis sunt. C. III. (iuaecumque

1) 2
autem de ambiguis
l
distinctio-
Cor.
7, 1. s
2) Cf.
Cor.
7,
34.
80
AUKELH AUGLSTIM
nibus diximus, eadem observanda sunt et in ambiguis pronuntiatiunibus. \am etipsae, nisi leetoris nimia vitientui" incuria, aut regulis fidei corriguntur, aut pi'aecedentis vel consequentis contextione sermonis; aut si neutrum horum adhibetur ad correctionem, nihilo minus dubiae remanebuut, ut quolibet
modo
lector pronuntiaverit, non sit in culpa. iNisi enim fides revocet, qua credimus Deum non adcusaturum adversus electos suos, etChristum non con-
demnaturum
tiari: Qtiis
electos suos, potest illud sic pionunadcusabit adcersm electos Dei? ut ihanc in-
terrogationem quasi responsio subsequatur: Deus qui iustijicat; et iterum interrogetur: (juis est qui condemunt? et respondeatur: Christus lesus qui morfuus est. ') Quod credere quia dementissimum c.st,
percontati onem autem et nteriogationem hoc veteres interesse dixerunt, quod ad percontationem multa responderi possunt, ad interrogationem vero aut: non, aut: etiam. Pronuntiabitur ergo ita, ut post percontationemquadicimus: quis adcusahitadversus electosDei? illudquodsequitur sono interrogantis enuntietur: Deus qui iusiificat? ut tacite respondeatur: non; et item percontemur: quis est qui condemnat? rursusque interrogemus: Christus lesus quimortuus est? magis autem qui resurrexit? qui est in dextera Dei? qui et inlerpellat pro nohis? ut ubique tacite respondeatur: non. At vero illo in loco ubi ait-): Quid ergo dicemus? quia gentes, quaenon sectahantur iustitiam, adprehenderunt iustiliam, nisi post percontationem qua dictum est:
tur interrogatio.
j
ita pronuntiabitur, ut
praecedat percontatio, sequa-
Inter
quid ergo dicemus? responsio subiiciatur: quia genquae noii seclahantur iustitiam, adprehenderunt iustitiam, textus consequens non cohaerebit. Quates,
libet
autem voce pronuntietur

8, 33. s.
illud
quod Nathanael
l)
liom.
2)
Rom.
9, 30.
DE DOCTRIXA CHUIST.
LIB.
111.
81
dixit'): xl yaxnretJi pofesi aJiquid boni esse , sive aalirmantis, ut illud solun) ad interrugationeni pertineat quod ait: a yazarelh ; sive totuni cuni dubita-
tione interrogantis, non video quo niodo discernatur. Uterque autem sensus fidem non impedit. Est etiam ambiu;uitas in sono dubio syllabarum, et haec Nam quod utique ad pronuntiationem pertinens. scriptum est-): jVo esl ahscondilum a te os meum, quodfecisli in absconditu, non elucet legenti, utrum
correpfa litera os pronuntiet, an producta. Si enim corripiat, ab eo quod sunt ossa, si autem producat, ab eo quod sunt ora, intelligitur numerus siniûlaris.
Sed talia linguae praecedentis inspectione diiudicantur; nam in Graeco non aro/na, sed oariov positum est. L'nde plerumque loquendi consuetudo vulgaris utilior est significandis lebus, quam integritas literata.
Mallem quippe cum barbarismo dici: non est absconditum a te ossum meum, quam ut ideo esset minus apertum, qnia magis Latinum est. Sed aliquando dubius syllabae sonus etiam vicino verbo ad
eamdem
est illud apostoli '):

di.ri,
sententiam pertinente diiudicatur. Sicut Quae praedico vobis, sicut praequoniam qni taJia agunt, regmnn Dei non possiSi
debunt.
bis,
tantummodo
dixisset: quae praedico vo,
neque subiunxisset: sicut praedixi non nisi ad codicem praecedentis linguae lecurrendum esset, ut cognosceremus, utrum in eo quod dixit: praedico, producenda an corripiendaessetmedias} llaba. Nunc autem manifestum est producendam esse; non enim
ait: sicut praedicavi, sed: sicut praedixi.
C.
IV^.
Non solum autem
istae,
scd etiamillae am-
biguitates, quae non ad distinctionem vel ad pronuntiationem pertinent, similiter considerandae sunt: qualis illa est ad Thessalonicenses *) Propterea con:
1)
loh.
I,
47.
2) Ps. 138,
15.
sec.
LXX.
3)
Gal. 5,
21.
4J
Thess.
3, 7.
Al.GLST. DOCTR. ChRIST.
82
AURELII x\UGUS TIM

Dubium
est enim,
solati siunus fratres in vobis.
utrum
o fratres, an: hos fratres; neutrum autem horum est contra fidem. Sed Graeca lingua hos casus pares non hahet; et ideo illa inspecta renuntiatur vocativus, id est, o fratres. Quod si voluisset interpres dicere: propterea consolationem habuimus, fratres, in vobis, minus servitum esset verbis, sed minus de sententia dubitaretur; aut certe si adderetur: nostri, iiemo fere ambigeret vocativum esse casum, quum audiret: propterea consolati sumus, fratres nostri, in vobis. Sed iam hoc pciiculosius permittitur. Ita factum est in illa ad Corinthios ') , quum ait apostolus:
quam habeo
in
Quotidie morior, per vesfram gloriam, fratres, in Christo lesu. Ait enim quidam inter-
pres: quotidie morior, per vestram iuro gloriam, quia Graeco vox iurantis manifesta est sine ambiguo sono. Rarissime igitur et diniciliime inveniri potest
ambiguitas in propriis verbis, quantum ad libros divinarum scripturarum spectat, quam non aut circumstantia ipsa sermonis, qua cognoscitur scriptorum
intentio, aut interpretum collatio, aut praecedentis linguae solvat inspectioSed verborum translatorum ambiguitates, C. V.
de quibus deinceps loquendum est, non mediocrem curam industriamque desiderant. Nam in principio cavendum est, ne figuratam locutionem ad literam Et ad lioc enim pertinet, quod ait apostoaccipias. Quum lus^): Litera occidit, spiritus autem vivificat. enim figurate dictum sic accipitur, tamquam proprie mors anidictum sit, carnaliter sapitur. Neque uUa mae congruentius adpelhitur, quam quum id etiam, quod in ea bestiis antecellit, hoc est, intelligentia, carni subiicitur sequendo literam. Qui enim sequiturliteram, translata verba sicut propria tenet, neque illud, quod proprio verbo significatur, refert ad
1) 1 Cor. 15, 31.
2) 2 Cor. 3, 6.
DE DOCTRIXA CHRIST.
aliam significationeni:
sed
si
LIB.
III.
83
sabLatuni audierit, veibi gratia, non intelligit nisi unumdiemde septem, qui continuo volumine repetuntur; et quum audierit sacrificium, non excedit cogitatione illud, quod fieri de victimis pecorum terrenisque fructibus solet. Ea demum est miserabilis animae servitus, signa pro rebus accipere, et supra creaturam corpoream oculum mentis ad hauriendum aeternum lumen levare non posse.
Quae tamen servitus in ludaeo populo a ceterarum gentium more distabat, quando quidem rebus temporalibus ita subiugati erant, ut unus eis in omnibus commendaretur Deus. Et
C. VI.
l()nj:,ê
signa rerum spiritalium pro ipsis rebus observarent, nescientes quo referrentur, id tamen insitum habebant, quod tali servitutc uni omnium, quem lum videbant, placcrent Deo. Quam custodiam tamquam sub paedagogo parvulorum fuisse scribit
quamquam
esse, vel a Deo venisse^), qui ea, sicut a ludaeis observabantur, nollet adtendeie. Sed qui crediderunt, ex. quibus facta est prima ecclesia lerosolymitana, satis ost(M\derunt, quanta utilitas fuerit eo modo sub paeda,!;oj;o custodiii, ut signa, quae temporaliter imposita erant servientibus, ad unius Dei cultum, qui fecit coelum etterram, opinionem observantium religarent. ISamque illi quia proximi spiritalibus fuerunt (in ipsis enim temporalibus et carnalibus votis atque signis, quamvis quo modo
spirii;
Deum
iam tempus revelationis eorum venisset, ferre iiou potuerunt; atque inde calumnias, quod sabbato curaret, moliti sunt principes eorum^), populusque signis illis tamquam rebus adstrictus non credebat
apostolus. 'j Etidcoqui talibus signis pertinaciter inhaeserunt, conteninentem ista Dominum, quum
Oal.
3,
24.
3,
l.
14, 1. ss.
Mc.
2) Cf. iMat. 12, 9. ss. Luc. G, fi. ss. 13, 10. ss ss. loli. 5, 8. ss. 3) Cf. loii. 10, 25. s. al.
84
dicerant
taliter essent intciligenda nescirent,

,
AURELII AUGUSTIM unum tamen divenerari aeternum Deum) tani capaces ex,
stiterunt spiritus sancti
ut
omnia sua venderent,
eorumque pretium indigentibus distribucndum ante apostolorum pedes ponerent'), seque totos dedicarent
Deo tamquam tempium novum, cuius terrenae imagini, hoc est, templo veteri, serviebant. Non enim lioc ullas ecclesias gentium fecisse scriptum est, quia non tam prope inventi erant, qui simulacra manu facta deos habebant.
C. \T1.
Et
si
quando
aliqui
eorum
illa
tamquam
signa interpretari conabantur, ad creaturam colendam venerandamque referebant. Quid enim mihi prodest, simulacrum, verbi gratia, Neptuni non ipsum habendum deum, sed eo significari universum mare, vel etiam omnes aquas ceteras, quae fontibus proruuntl Sicut a quodam poeta^) illorum describitur, si bene recolo, ita dicente:
Tu, IVeptune pater,
cui
tempora cana crepanti
Cincta salo resonant, magnus cui perpete mento Profluit Oceanus, et flumina crinibus errant.
Haec
bus.
quatit.
siliqua inter dulce tectorium sonantes lapillos Non est autem hominum, sed porcorum ciNovit quid dicam, qui evangelium novit. ^)
Quid ergo mihi prodest, quod Neptuni simulacrum ad illam significationem refertur, nisi forte ut neutrum colaml Tam enim mihi statua quaelibet, quam mare universum, non est Deus. Fateor tamen altius i demersos esse, qui opera hominum deos putant, | quam qui opera Dei. Sed nobis unus diligendus et colendus Deus praecipitur, qui fecit haec omnia,
vel
quorum illi simulacra venerantur, veltamquam deos, tamquam signa et imagines deorum. Si ergo
utiliter institutum
Act.
4, 34. ss.
signum
!) CA'.
pro ipsare sequi, cui signi3) Cf.
2J Ciaudiaiio.
Luc
15, 16
VK DOCTHLNA CHRIST.
LIB. IIL
85
ticandae institutum est, carnalis est servitus, quanto instituta pro rebus acniagis inutilium lerum signa cipere! Q,uae si retuleris ad ea ipsa, quae his significantur, eisque colendis aninuim obligaveris, nihilo
minus
servili carnalique
onere atque velamine non
carebis, C. VIII. Quam ob remChristiana libertas eos,quos invenit sub signis utilibus tamquam prope inventos, interpr.etatis signis quibus subditi erant, elevatos ad Ex his eas res quarum illa signa sunt, liberavit. factae sunt ecclesiae sanctorum Israelitarum. Quos autem invenit sub signis inutilibus, non solum servilem operationem sub talibus signis, sed etiam ipsa signa frustravit removitque omnia, ut a corruptione
,
Dei cultum gentes cunverterentur, nec sub ipsis iam signis utilibus serviturae, sed exercitaturae potius aninium in eurum intelligentia spintali. Sub signo enim servit qui operatur aut veC. IX. neratur aliquam rem significantem nesciens quid si-niificet; qui vero aut opeiatur aut veneratur utile si"'num divinitus Jnstitutum, cuius vim significationemque intelligit, non hoc veneratur quod videtur et transit, sed illud potius quo talia cuncta referenda sunt. Talis autem homo spiritalis et liber est, etiam tempore servitutis, quo carnalibus animis nondum oportet signa illa rcvelari, quorum iugo edomandi Tales autem s|)iritales erant patriarchae ac sunt. prophetae, omnesque inpopulo Israel, per quos nobis spiritus sanctus ipsa scripturarum et auxilia et iloc êro tein[)ore posteaquam solatia ministravit.
,
multitudinis simulatoium deorum, quam saepe ac fornicationeni vocat'), ad unius l^roprie scriptura
resurrectione Domini nostri [lesu Chiisti] manifestissimum indicium nostrae libertatis iiluxit, nec eo-
rum quidem signorum, quae iam

ij Cf. txecli. Ifi.et
2:1.
intelligimus, operaSai. II, 12
Uns.
I,
':.
al.
86
ALRELII AUGUSTIM
tione gravi oncrati sunuis, sed quaedam pauca pro multis, eadcmque factu facillinia, et intellectu augustissima, et observatione castissinia ipse Dominus et apostolica tradidit disciplina, sicuti est baptismi sacramentum, et celebratio corpoiis et sani,aiinis Doniini. Quae unus quisque quum percipit,quo referantur imbutus agnoscit, ut ea non carnali servitute, sed Ut autem litespiritali potius libertate veueretur.
sequi, et sig;na pro rebus, quae eis significantur, accipere servilis infirmitatis est: ita inutiliter signa interpietari male vagantis erroris est. Qui autem non intelligit, quid significet signum, et tamen signum esse intelligit, nec ipse premitur servitute. Melius est autem vel premi incognitis, sed utilibus signis, quam inutiliter ea interpretando a iugo ser-
ram
cervicem laqueis erroris inserere. autem observationi, qua cavemus figuratam lucutionem, id est, translatam quasi propriam sequi, adiungenda etiam illa est, ne propriam Demonstrandus quasi figuratam velimus accipere. est igitur prius modus inveniendae locutionis, propriane an figurata sit. Et iste omnino modus est,
ut,
vitutis eductam C. X. Huic
Deum
morum honestatem, neque ad fidei veritatem proprie referri potest, figuratum esse cog-noscas. Morum honestas addiligendum
autem sua cuique
quidquid
in
sermone divino neque ad
et proximum, fidei veritas ad cognoscendum Deum et proximum pertinet. Spes

est in conscientia propria, quemse sentit ad dilectionem Dei et proximi
admodum
mo libro dictum est. Sed quoniam proclive est manum genus, non ex momentis ipsius libidinis,
cognitionemque perficere.
De
quibus omnibus prihused
potius suae consuetudinis aestinuu-e peccata, fit plerumque, ut quisque hominum eatantum culpanda arbitretur, quae suae regionis ettemporis homines vituperare atque damnare consueverunt, et ea tantum
DL:
DOCTlll.W CHIIIST.
atqiie laudaiula,
LIIJ. III.
87
quae consuetudo eoruni, cuni qtiibus Aivit, adniittit; eoque contingit, ut si quid vel praeceperit quod abhorret a consuetuscriptuia dine audientium, velquodnon abhorret culpaverit, si aninuim eorum iam verbi vinxit auctoritas, fi"-uratam locutionem putent. \on autem praecipit scriptura nisi caritatem, nec culpat nisi cupiditatem, et eo nu)d() informat mores hominum. Item si aninuim praeoccupavit alicuius erroris opinio, quidquid aliter adseruerit scriptura,figuratum homincs arbitrantur. Non autem adserit nisi catholicam fidem rebus praeteritis et futuris et praesentibus. Fraeteritorum narratio est futurorum praenuntiatio, praesentium demonstiatio. Sed omnia haec ad eamdem caritatem nutriendam atque corroborandam, et cupiditatem ^ incendam atque exstinguendam valent, Caritate m voco motum animi ad fruendum Deo propter ipsum, et se atque proximo propter Deun cupiditatem autem nu)tum animi adfruendum sc et proximo et quolibet corpore non propter Deum. Quod autcm agit indomitacupiditas ad corrumpendum ani-
proLanda
quo removeantur impedimenta flagitiorum, aut adiumenta quaerantur. Item quod agit caritas, quo sibi prosit, utilitas est; quod autem agit, ut prosit probeneficentia nominatur. Kt hic praecedit ximo, iitilitas, quia nemo potest ex eo, quod non habet, prodesse alteri. Quanto autcm magis regnum cupiditatis destruitur, tanto caritatis augetur. C. XI. Quidquid erjfo asperum et quasi saevum
fuctu dictuque in sanctis scripturis lei,ntur e\ persoua Dei vel sanctorum eius, ad cupiditatis regnum
mumetcorpussuumflagitium vocatur; quodauteni agit, ut alteri noceat, facinus dicitur. Et haec sunt duo genera omnium peccatoium; sed flagitia priora sunt. Quae quum exinaniverint animum et ad quamdam egestatem perduxerint, in facinora prosilitur,
88
AURELII AUGUSTINI
valct.
destruendum
Quod
:
si
perspicue sonat, non
est ad aliud refcrenduni , quasi figurate dictum sit. Thesaurizas tihi iram iii Sicuti est illud apostoli ') die irae et revelationis iiisti iudicii Dei, qui reddet uni-
cuique secunduni operasua: eis quidem, qui secunduni sustinentiam boni operis, gloriam et honorem etincorruptionem quaerentihus, vitam aeternam ; eis aufem, credunt qui ex contentione sunt et diffidunt veritati, autem iniquitati, ira et indignatio! Tribulatio et maangustia in omnem animam hominis operantis lum, ludaei primum et Graeci! Sed hoc ad eos, cum vincere noquibus evertitur ipsa cupiditas, qui eam luerunt. Quum autem in homine, cui dominabatur, regna cupiditatis subvertuntur, illa est aperta locucrutio^}: Qui autem lesu Christi sunt, carnem suam Nisi et concupiscentiis. cijixerunt cum passionibus^) sicquia et hic quaedam verba translata tractantur,
uti est: ira Dei, et: crucifixerunt. Sed non tam multa sunt vel ita posita,ut obtegant sensum,et allegoriam
vel aenigma faciant, quam proprie figuratam locutionem voco. Quod autem leremiae dicitur*) Ecce constitui te hodie super gentes et regna , ut evellas et dcstruas et disperdas et dissipes, non dubium, quin eum finem referenda, figurata locutio tota sit ad quem diximus. C. XU. Quae autem quasi flagitiosa imperitis videntur, sive tantum dicta, sive etiam facta sunt, vel ex Dei persona, vel ev hominum, quorum nobis sanctitas commendatur, tota figurata sunt, quorum ad caritatis pastum enucleanda secreta sunt. Quisquis
:
autem rebus praetereuntibus restrictius utitur, quam sese habent mores eorum, cum quibus vivit, aut temperans aut superstitiosus
1)
est; quisquis
vero sic eis
vitii.t, ])V{) luo
2) Gal. 5, 24. 3) E(lili secnndiim Vulg.: Mss. pfissioni/nts, quam Aocem leddit jtassimAii4) lerem. 1, 10. gust. pro Giaec: f^h nu&rûaoi." Beii.
2,
Rom.
59.
DE DOCTRINA CHRIST.
utitur, ut
LIB.
III.
89
metas consuetudinis bonoruni, inter quos
versatur, excetlat, aut aliquid significat aut flagitiosns est. In omnibus enim talibus non usus rerum,
sed libidoutentisinculpaest. Neque ullo modo quisquam sobrius crediderit, Domini pedes ita
uniûento pretioso amuliere perfusos^), ut luxuriosorum et nequam hominum solent, quorum talia convivia detestamur. Odor enim bonus fama bona est, quam quisquis bonae vitae operibus habuerit, duni
vestigia Christi sequitur, quasi pedes eius pretiosissimo odore perfundit. Ita quod in aliis personis plerumquc flagitium est, in divina vel prophctica persona magnae cuiusdam rei signuni est. Alia est quippe in perditis moribus, alia in Oseae prophetae vaticinatione coniunctio meretricis.^) Nec si flagitiose in conviviis temulentorum et lascivorum nudantur corpora, propterea in balneis nudum esse tlagi-
tium est. Quid igitur locis et temporibus personisque conveniat, diligenter adtendendum est, ne temere flagitia reprehendamus. Fieri enim potcst, ut sine aliquo vitio cupediae^) vel voracitatis pretiosissimo cibo sapiens utatur, insipiens autem foedissima gulae flamma in vilissimum ardescat. Et sanus quisque maluerit niore Domini pisce vesci, quam lenticula more Esau, nepotis Abraham *), aut hordeo more iumentorum. Non enim propterea continentiores nobis sunt pleraeque bestiae, quia vilioribus aluntur escis. Nam in oninibus huiuscemodi rebus non ex earum rerum natura, quibus utimur, sed ex caussa utendi et modo adpetendi vel probandum est
vel improbandum, quod facimus. Regno terreno veteres iusti coeleste regnum imaginabantur et praeG. ss. Mc. 14, .l. ss. I..I1. 12. 3. ss. 2) Cf. Hos. 3) Editi: cvpiditdtls vel lUjtidini.i Cal.J. At .Mss. tujicditie i. e. vrhpmpiitioi is adjjetitionis cilKitum (lelicatorum. Cf. Cic. Tiisc. 4, n. 4J V. Liic. 24, 43. et Geii. 25, 34.
I
)
Cf. Mat. 26,

^
1, 2. al.
90
nuntiabant.
AURELII AUGUSTIM
SulFiciendae i) prolis caussa erat uxorum plurium simul uni viro habendaium inculpabilis consuetudo ^), et ideo unam feminam maritos habere
plurimos honestum non erat; non enim mulier eo est fecundior, sed merctricia potius turpitudo est,
vel quaestum vel liberos vulgo quaerero. In liuiuscemodi moribus quidquid illorum teniporum sancti non libidinose faciebant, quamvis ea facerent, quae hoc tempore nisi per libidinem fiori non possunt,
scriptura.
sed etiam figurate ac pruphetice acceptum, interpretandum est usque In finem illum caritatis sive Dei, sive proximi sive Sicut enim talares et manicatas tunicas utiiusque. habere apud Romanos veteres fla^îtium erat, nuuG autem honesto loco natis, quum tunicati sunt, non eas habere flagitium est: sic animadvertendum est in cetero quoque usu rerum abesse oportere libidiliistorice ac proprie,
,
non culpat non solum
Et quidquid
ibi tale narratur,
m
M
nem
morum soUemnium
quae non solum ipsaeorum, inter quos vivit, consuetudine nequiter abutitur, sed etiam saepe fines eius egressa foeditatem suam, quae intra claustra
,
latitabat, flagitiosissimaeruptio-
ne manifestat. C. XIII. Quidquid autem congruit consuetudini eorum, cum quibus vita ista degenda vel necessitate
imponitur, vel olficio suscipitur a bonis et nuignis hominibus ad utilitatem et beneficentiam referendum est, vel proprie, sicut et nosdebemus, vel etiam figurate, sicut prophetis licet. C. XIV, In quae facta legenda quum incurrunt indocti alterius consuetudinis, nisi auctoritate repriniantur, flagitia putant, nec possunt animadvertere
,
totam conversationem suam, vel

1)
in coniugiis, vel in
Mss.
ali([iio(
sujficixndae, 2 Saiu. 5, 13.
quod
si/scipierulne (iit Cal.) ; <iHi cum oditis: est Virg. Georg. 3, 65. 2) Cf. Gen. 10, 1. ss.
:
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
III.
91
conviviis, vel in vestitii ceteioque hinnano victu atque cultu aliis gentibus et aliis temporibus flagitiosani videri. Qua varietate innumerabilium consuetudinuni commoti quidam dormitantes, ut ita dicam, qui neque alto somno stultitiae sopiebantur, nec in sapientiae lucem poterant evigilare, putaverunt nullam esse iustitiam per se ipsam, sed unicuique genti
consuetudinem suam iustam videri; quae quum sit diversa omnibus gentibus, debeat autem incommutabilis manere iustitia, fieri manifestum, nullam usquam esse iustitiam. \on intellexerunt, ne multa commemorem, qiiud tibifieri non vis, nlii nefeceris ),
ulla eorum gentili diversitate vaQuae sententia quum refertur ad dilectionem Dei, omnia flagitia moriuntur; quum ad proximi, omnia facinora. j\emo enim vult corrumpere^) habitaculum suum; non ergo debet corrumpere habitaculum Dei, se ipsum scilicet. Et nemo vultsibi a quoquam noceri; nec ipse igitiir cuiquam nocuerit. C. XV\ Sic eversa tyrannide cupiditatis caritas
nullo
modo posse
riari.
regnat iustissimis legibus dilectionis Dei propter Deum, sui etproximi propterDeum. Servabitur ergo in locutionibus figuratis regula huiusmodi, ut tam diu versetur diligenti consideratione quod legitur, donec ad regnum caritatis interpretatio perducatur. Si autem hoc iam proprie sonat, nulla putetur figurata locutio.
C. XVI. Si praeceptiva locutio est aut flagitium autfacinus vetans, aut utilitatem aut benificentiam iubens, non est figurata. Si autem flagitium aut facinus videtur iubere, aut utilitatem aut beneficentiam
vetare, figurata fst.
Nisi )iianducaveritis, inquit^), carnenifilii liouiinis, et sanpûineni hiberitis, nun Itabebitis vitani in vobis. Facinus vel flagitium videtur
1) Cf. Tol.. 4, 16. Mafth. 7, 12. 2) Ita Tien. .Sp.1 Am., F.r., Cal. et 3 codd. Lij)s. lurruuipi. 3) lesus Cliiistiis ap. luli.O, 53.
:
92
AURELII AUGUSTIM
iubere; fijîira est ergo, piaecipiens passioni Doniinicae conmmnicanduni et suaviter atque utiliter recondenduni in menioria, quod pro noLis caro eius crucifixa et vulnerata sit. Ait scriptura ^) Si esurierit inimicus tuus, ciha illum, si sitit, potum da iUi. Hic nullo dubitante beneficentiam praecipit. Sed quod sequitur: hoc enimfaciens carhones ignis congeres super caput eius, malevolentiae facinus putes iuberi. Ne igitur dubitaveris figurate dictum, et quum possit
:
dupliciter interpretari, uno modo ad nocendum, altero ad praestandum, ad beneficentiam te potius caritas revocet, ut intelligas carbones ignis esse urentes poenitentiae gemitus, quibus superbia sanatur eius, qui dolet se inimicum fuisse hominis. a quo eius miseriae subvenitur. Item quum aitDominus ^): Qui amat animam suam, perdet eam, non utilitatem vetare putandus est, qua debet quisque conservare
animamsuam, sed figurate dictum: perdat ammam, id est, perimat atque amittatusum eius, quem nunc
habet, perversum scilicet atque praeposterum, quo
inclinatur temporalibus, ut aeterna non quaerat. Scriptum est ^) Da misericordi, et ne suscipias peccatorem. Posterior pars huius sententiae videtur vetare beneficentiam; ait enim: ne suscipias peccatorem.
:
Intelligas ergo, figurate positum pro peccato j>ecccrtorem, ut peccatum eius non suscipias. C. XVII. Saepe autem accidit, ut quisquis in meliori gradu spiritalis vitae vel est, vel esse se putat, figurate dicta esse arbitretur, quae infeiioribus gradibus praecipiuntur, ut verbi gratia, si coelibcni aniplexus est vitam, et se castravit propter regnum coeloruni, quidquid de uxore diligenda et regenda sancti libri |)raeci{)iunt, non proprie, sed translate accipi oportcrc contendat; et si quis statuit servare in1)
j|
Uom.
12, 20.
i.
Prov. 25, 21.
s.
2) loli. 12, 25. cf.Mat. 10, 39.
3) Sii-ac. 11,
DE DOCTllIXA
CIIRIST.
LIB.
III.
93
imptani virginem siiam, tamquam figuratam locutionem cunetur interpretari, qua dictum est'): Trade Erit igitur ctiam jiliam, ef c^rande opiis perfeceris. hoc in observationibus intelligendarum scripturarum, ut sciamus alia omnibus communiter praecipi, alia singulis quibusque generibus personarum, ut
non solum ad universum statum valetudinis, sed etiam ad suam cuiusque membri propriam infirmitatem medicina pertineat.^) In suo quippe genere curandum est, quod ad melius genus non potest erigi. Item cavendum est, ne forte, quod in C. XVIII.
scripturis veteribus pro iliorum temporum conditiono, etiamsi non figurate, sed proprie intelligatur, non est flagitium neque facinus, ad ista etiam tempora quis putet in usum vitae posse transferri: quod nisi
dominante cupiditate rum, quibus evertenda
et
ipsarum quoque scripturasatellitiumquaerente non
est,
Nec intelligit miser, ad hanc utilitatem illa faciet. sic esse posita, ut spei bonae homines salubriter videant, et consuetudinem quam adspernabantur posse habere usum bonum, et eam quam amplexantur esse damnabilem, si et ibi caritas utentium, et hic
posse
uti
cupiditas adtendatur.
\am
si
multis uxoribus caste
quisquam pro tempore potuit, potest alius una libidinose. Magis enim probomultarum fecunditate utentem propter aliud, quam unius carne fruentem propter ipsam. Ibi enim quaeritur utilitas tempo-
rum
opportunitatibus congrua, hic satiatur cupiditas temporaiibus voluptatibus implicata. Infeiiorisque gradus ad Deum sunt, quibus secundum veniam concedit apostolus^) carnalem cum singulis coniugibus consuetudinem propter intemperantiam eorum, quam illi qui plures singuli quum haberent, sicut sapiens in cibo et potu non nisi salutem corporis, sic in con1) Sirac.7.25. 2)
1
M&s. 12 Uea. et 3 Lips. perveniat. 3)

.
Cor.
ss.
94
AURELII AUGUSTINI
Itaque
cubitu non nisi procrealionem filiorum intuebantur. si eos in hac rita invcnisset Domini adventus, quum iam non mittendi, sed colligendi lapides temcastrarent propter pus esset'), statim se ipsos vegnum coelorum. Non enim est in carendo difficultas, nisi quum est in habendo cupiditas. Noverant quippe illi homines, etiam in ipsis coniugibus luxuriam esse abutendi intemperantiam,
quod Tobiae testatur oratio, quando

uxori.
est copulatus
Aitenim-): Benedictus es, Doiiiine Deus patrum nostrorum, et benedictum nomen tuum in omnia saecula saeculorum. Benedicant te coeli et omnis creatura tua.
Tu fecisti Adam,
nunc, Domine, tu
et dedisti
scis,
illi
adiuiorium
Evam.
Et
quoniam non luxu-
riae caussa accipio sororem meam, sedipsa verilate, ut miserearis nostri, Domine. Sed qui effrenata libidine, vel per multa C. XIX. velin ipsa una coniuge, stupra diffluentes evagantur,
non solum excedunt ad liberorum procreationem
etiam inhumanioris ') inpertinentem modum, sed omnino licentia temperantiae sordes inverecunda servilis cuiusdam libertatis adcumulant, non credunt fieri potuisse, ut temperanter multis feminis antiqui uterentur viri, nihil servantes in usu illo nisi conet quod gruuni tempori propagandae prolis officium;
obstricti vel faciunt, ipsi laqueis libidinis nullo modo in multis fieri posse arbitrantur. Sed isti laudari possunt dicere, nec honorari quidem atque oportere viros bonos et sanctos, quia ipsi, quum honorantur atque laudantur, intumescunt superbia, tanto avidiores inanissimae gloriae, quanto eos frein
una non
linguablandior ventilaverit, qua rumoris aura, sivequae prospein quaslibet iuvera, sive quae adversa existimatur,
quentius atque latius ita leves fiunt, ut cos
2) Toli. 8, 1) Cf. Eccl. 3, 5. nioris; 3LJps. in/mmuniores
:
5.
ss,
3) Mss. 8 Beu.:
imma-
DE DOCTRINA
CilKiST.
LIB.
III.
95
hat Aora;u;ines flagitioruni, aut in facinorum etiam
saxa collidat. Videantergo, quam sibi arduum sit atque difRcile, nec laudis esca illici, nec contumeliarum aculeis penetrari et non ex se alios metiantur. Credant potius, apostolos nostros, nec C. XX. quum suspicerentur ab hominibus inflatos fuisse, nec quum despicerentur elisos. Neutra quippe tentatio Nam et credentium celebrabantur dcfuit illis viris. praeconio, et persequentium maledictis infamabantur. Sicut ergo isti pro tempore utebantur his omnibus, et non corrumpebantur, sic illi veteres, usum feminai'um ad suiteniporisconvenientiam refeientes, non patiebantur eamdominationem libidinis, cui ser;
Aiunt qui ista non ciedunt.
F^t ideo isti sese nullo coiiibeient ab inexpiabili odio filiorum, a quibus vel uxores vel concubinas suas adtentatas aut adtrectatas esse cognoscerent, si eis forte tale aliquid accidisset.
modo
C.
XXI.
Hex autem David quum boc ab impio

filio
at-
passus esset, non solumferocientem Non enim toleravit, sed etiam planxit exstinctum. carnali zelo irretitus tenebatur, quem nullo modo Nam iniuriac suae, sed peccata filii commovebant. ide(, si vinceretur, eum occidi prohibuerat, ut edomito servaretur poenitendi locus; etquia non potuit, non orbitatem doluit in eius interitu, sed noverat iu quas poenas tam impie adultera et parricidalis anima rapcretur. ') Xanique alio prius filio, qui innocens erat, pro quo aegrotante adfligebatur, moriente
que imniani
Kx hoc maxime adparet, (jua modelaetatus est. -) ratione ac temperantia illi viri feminis utebantur, qiiod, quum in unam illicite in-uisset rex idem, aestu
quodani aetatis et temporalium rerum prosperitatibus abreptus, cuius etiam maritimi occidendum praeceperat, adcusatus est per prophetam, qui quum ad
l) Cf. 2
Sam.
16, l^.
IS, 5.
19,
1.
2) Cf. 2
Sam.
12, 19. ss.
96
AURELII AUGUSTIM
A
enisset conviiicendum de peccato, proposuit ei siniilitudinem de paupere, qui habebat ovem unam, cuius vicinus, quum haberet multas, ad adventum hospitis sui unicam potius vicini suipauperis oviculam exhibuit epulandam. In quem commotus David occidi eum iussit, et quadruplicari ovem pauperi, ut se nesciens condemnaret, qui peccaverat sciens. 'J Quod quum ei manifestatum esset, et divinitus de-
eum
nuntiata vindicta, diluit poenitendo peccatum. Sed tamen in hac similitudine stuprum tantummodo designatum est de ove vicini pauperis; de marito autem
unam habebat ovem, occiso, non est per similitudinem interrogatus David, ut in solum adulterium diceret sententiam damnationis suae. Ex quo intelligitur, quanta temperantia multas mulieres habuerit, quando de una, in qua excessit moduni, a se ipso pu-
mulieris interemto, hoc est, de ipso paupere, qui
Sed in isto vii-o inunoderatae hnius non permansio, sed transitusfuit. Propterea etiam ab arguente propheta ille illicitus adpetitus hospes vocatus est. Non enim dixit, eum regi suo, sed hospiti suo vicini pauperis ovem ad epulandum exhibuisse. At vero in eius filio Salomone non quasi hospes transitum habuit, sed regnum ista libido posDe quo scriptura non tacuit, culpans eum sedit. fuisse amatorem mulierum; cuius tamen initia desiniri coactus est.
libidinis
derio sapientiae flagraverant,

ritali
quam quum amore

aniisit. -)
spi-
adeptus esset, amore carnali
C.
XXII. Ergo quamquam omnia vei paene omnia,

in veteris testamenti libris gesta continentur,
quae
non solum proprie, sed etiam figurate accipienda sint, tamen etiam illa, quae proprie lector accepeiit,
laudati sunt illi, qui ea fecerunt, sed ea tamen abhorrent a consuetudine bonoruni, qui post adventum
si
1) Cf. 2 Sam. II, 14. 2 Cluon. 1, 10.
ss.
l'i,
I.
ss.
2) Cf.
Rei:. II,
1. s.
et
DE DOCTRIXA CHRIST.
tellii;;entiaia
LIF. III.
figûraiu
97
Domini diîna praocepta custodiunt,
ad
in-
non
referat, factuni vero ipsuni ad niores iMulta enini sunt, quae illo tenipoj-e transferat. orticiosc facta sunt, quae niodo nisi libidinose fieri
non possunt.
C. XXIII. Si qua vero peccata niag;norum viroruni legerit, tanietsi aliquam in eis figuram rerum futurarum animadvertere atque indagare potuerit, rei
tamen gestae proprietateni ad hunc usuni adsumat, ut se nequaquam recte factis suis iactare audeat, et
prae sua iustitia ceteros tamquam peccatores conteninat, quum videattantorum virorum et cavendastempestates et flenda naufragîa. Ad hoc enim etiam peccata illorum hominum scripta sunt, ut apostolica ilia
sententia ubique tremenda sit, qua aiti) Quapropter Nulla enim ferc qni videtur stare, videat ne cadat.
:
pajîna est
sanctorum librorum, in qua non sonet, quod Deus superbis lesistit, humilibus autem dat
investigandum est, utrum an figuiata locutio, quam intelligere co-
gratiani. -) C. XXIV. ]Maxinie itaque
nanuir. Nam comperto quod figurata sit, adhibitis regulis rerum, quas in primo libro digessimus, facile est eam versare onuiibus modis, donec perveniamus ad sententiam veritatis, praesertim quum usus accesscrit pietatis exercitatione roboratus. Inveninus
propria
sit
autem, utrum propria sit an figûrata locutio, illa intuentes quae supra dicta sunt. ^) C. XXV^ Quod (|uum adparuerit, verba, (juibus continetur, aut a similihus rebus ducta invenieivtur, al) aliqua vicinitate aut adtingentibus. vSed quoniani nuiltis nu)dis res similes rebus adparent, non putemus esse praesoiptum, ut quod in aliquo loco res aliqua per similitudinem significaverit, hoc eam
semper
1)
i
significare credamus.
10, 12. 2) Cf. lac. 4, G.
I
Nani
Petr.
et in vitupera3) liiile a c.o.ss.
Cor.
5, 5.
AuGUST. DocTK. Chkist.
98
AURELII AUCUSTIM
tione fermentuni posuit Donjinus, quum diceretM: Cavete a fermento Pliarisaeurum, et in hiude, quum diceret^): Simile est regiium coelorum mnlieri, quae abscoiidit fermentum in tribus mensuris farinae, donec fermentaretur totum.^} Iluius igitur observatio varietatis duas habet forujas. Sic enim aliud atque aliud res quaeque significant, ut aut contraria, aut tantummodo diversa significent. Contraria scilicet, quum alias in bono, alias in malo res eadem per similitudinem ponitur, sicut hoc est quod de fermento supra diximus. Tale est etiam quod leo significat Christum, ubidicitur*): T icit leo detribuluda; significat etdiabolum, ubi scriptum est'*): Adoersarius vester diabolns tamquam leo rugiens circumit, quaerens quem devoret. Ita serpens in bono est^): astuti ut serpentes ; in malo autem ^) serpens Evam seduxit in In bono panis^)-, Ego sum panis vious, astutia sua. qui de coelo descendi; in malo ^): Fanes occultos libenter edite. Sic et alia plurima. Et haec quidem, quae
:
runt, quia exempli gratia nifesta debuerunt. Sunt
commemoravi, minime dubiam significationem gecommemorari non nisi maautem quae incertum sit in
accipi debeant, sicut'"): Calix in
quam partem
manu
Domini vini meri plenus est mixto. Incertuni est enini, utrum iram Dei significet non usque ad novissimam poenam, id est, usque adfaecem, an potius gratiam
inclinavit ex
scripturarum a ludaeis ad gentes transeuntem, quia hoc in hoc, remanentibus apud ludaeos observationibus, quas carnaliter sapiunt, quiaifaex eius non est exinanita. Q,uum vero res eadem non in contraria, sed tantum in diversa significatione ponil)
Mat.
12, 6. ss.
'fjv
2) Liic. 13, 21. u])i in textu Graeco: ouoia
io-zi QvfiTj,
etc. 3) Reliquam huius libri partcin totumque librumlV. Aiigust. adiedt, quum hoc opus suo ordine Cf. Retract. 2, 4. 4) Apoc. 5, 5. 5) 1 Petr. 5, 8. recognovissct.
).(x(iovact yvitj
6) Mat. 10, 10.

sec.
LXX.
7) 2 Cor.
11,3.
8) loh. 6, 51.
10) Ps. 74, 9. sec.
LXX.
9) Prov. 9, 17.
DE DOCTRINA
CIIIUST.
LIB.
III.
91)
tur, illud est iii exenipluni , quod aqua et populuni signiftcat, sicut in apocalypsi leînms'), et spirituni sanctuni, unde estillud-): Flumina aquae vivae fluent de ventre eius ; et si quid aliud atque aliud pro locis, iu quibus ponitur, aqua slgnificare intelligitur. Sic et aliac resnonsinûlae, sed unaquaeque earumnon so-
luniduo aliquadiversa, sedetiani nonnuniquamnuilta

sijjnificat
XXVT. Ubi autemapertius ponuntur, ibidiscendum est, quo modo in locis intelligantur obscuris. Neque enim melius potest intelligi quod dictum est Deo ' Adprehende arnia et scutunt et exsurge in adiutoriuni nii/ii, quam ex illo loco, ubi legitur ^): DoC.
)
:
pro loco sentcntiae, sicut posita reperitur,
inine,
Nec aliquo munimento legerimus positum, non accipiamus nisi bonam voluntatem Dei. Dictum est enim et scutunt
fidei; in quo possitis, inquit^), omnes sagittas maligni Nec rursum ideo debemus iii ignitas exstinguere. armis huiuscemodi spiritalibus scuto tantummodo fideni tribuere, quum alio loco etiam lorica dicta sit
Induti, inquif'), loricamjidei et caritatis. C. XXVTI. Quando autem ex eisdem scripturae verbis non unum aliquid, sed duo vel plura sentiuntur, etiam si latet quid scnserit ille,qui scripsit, nihil
fidei.
ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos. tamen ita, ut iam, ubicumque scutum pro
ad voluntatem perveniatur auctoris, per quem scripturam illam sanctus operatus est spiritus, sive-,hoc
adsequatur, sive aliam sententiam de illis verbis, quae fidei rectae non refragatur, exsculpat, testimonium habens a quocumquc alio loco divinorum eloquiorum. IUe quippe auctor in eisdem rerbis, quae
1)
periculi est, si quodlibet eorum congruere veritati exaliis locis sanctarum scripturarum doceri potest; id tamcn eo conante, qui divina scrutatur eloquia, ut
5, 13.
Apoc. 17, 15. 2) loh. T, 38. 3) Ps. 34, bj Ephes. C, IG. Cj 1 Thess. 5, 8.
2. sec.
LXX.
4)
Is.
G2
100
ALUELli AUGUSTIM
intelligere volMnms, et ipsam sententiam forsitan \idit, et certe Dei spiritus, qui per euni haec operatus est, etiam ipsam occursuram lectori vel auditori sine dubitatione praevidit, imnio ut occurreret, quia et ipsa est veritate subnixa, providit. Nam quid in divinis eloquiis largius et uberius potuit divinitus provideri, quani ut eadem verba pluribus intelli^ântur iiiodis, quoR alia non minus divina contestantia fa-
ciant adprobarii
C.
XXVHl.
U])i
autem
talis
sensus eruitur, cuius
incertum certis sanctarum scripturarum testimoniis iion possit aperiri, restat ut ratione reddita manifestus adpareat, etiam si ille, cuius verba intelligere quaerimus, eum foite non sensit. Sed haec consuetudo periculosa est. Per scripturas enim divinas multo tutius ambulatur; quas verbis translatis opacatas quum scrutari volumus, aut hoc inde exeat, quod non habeat controversiam, aut si habet, ex eadem sciiptura ubicumque inventis atque adhibitis
testibus terminetur.
C.
XXIX.
Sciant autem literati, modis omnibus
locutionis, quos grammatici Graeco nomine tropos vocant, auctores nostros usos fuisse, et multiplicius atque copiosius, quam possunt existimare vel credere, qui nesciunt eos et in aliis ista didicerunt. Huos tamen tropos qui noverunt, agnoscunt in literis sanctis, eorumque scientia ad eas inteiligendas aliquantum adiuvantur. Sed hic eos ignaris tradere iion decet, ne artem grammaticam docere videamur. Extra sane ut discantur admoneo, quamvis iam superius id admouuerim, id est, in secundo libro, ubi de
linguarum necessaria cognitione disserui.*) Nam literae, a quibus ipsa grammatica nomen accepit (yQaufiara enim Graeci literas vocant) signa utique sunt sonorum ad articulatam vocem qua loquimur
,
])
V.
1.
II.
c.
11. ss.
DE DOCTRIXA CHRIST.
LIB.
111.
101
Istoruni auteni troporuni n(ui soluni pertinentiuni. exenspla, sicut onuiiuni, sed quorunidani etiani noiuina in divinis libris leguntur, sicut allegoria, aeniji;ma,
paraboia.
(ûanivis
paene onines
ii
tropi,
qui liberali dicuntur arte cognttsci, etiani in eoruni reperiantur loquelis, qui nulios granmiaticos audierunt, et eo, quo vulgus utitur, sernione contenti sunt.
Quis enim non dicit: sic iloreas j Q,ui tropus metaphora.vocatur. Quis non dicit piscinam etiam quae iion liabet pisces, nec facta est propter pisces, et tamen a piscibus nomen accepitl Qui tropus cata-
chicsis
dicitur.
pei"sequi; nam usque ad illos pervenit rulgi locutio, qui propterea mirabiliores sunt, quia contra quani dicitur signiticant, sicuti est quae adpellatur ii-onia vel antiphrasis. Sed ironia pronuntiatione indicat quid velit intelligi, uti quum dicimus liomini mala facienti: res bonas facis! Antiphrasis vero, ut contraria significet, non voce pronuntiantis elTici-
Longuni
est isto
modo
ceteros
ibi non est, et respondetur nobis: abundat; aut adiunctis verbis facimus, ut a contrario intelligatur quod loquimur, veluti si dicamus: cave illum, quia bonus homo est. Et quis talia non dicit indoctus, nec onuiino sciens, qui sint, vel quid vocentur hi
scd aut \ eiba habet sua, quorum origo e contrario est, sictit adpellatur lucus, quod niinime luceat; aut consuevit aliquid ita dici, quamvis dicatur etiam non e contrario, veluti quum quaerimus accipere,
tur,
quod
( (iuorum cognitio propterea scripturarun ambiguitatibus dissolvendis est necessaria, quia quum sensus, ad proprietatem verborum si accipiatur, absurdus est, quaerendum est utique, ne ft)rte illo vel
tropi
illo tropo dictum sit, quod non intelligimus: et sic pleraque inventa sunt, quae latebant. C. XXX. Tichonius quidam qui contra Donatistas invictissime scripsit, quum fiierit Donatista, et illic invenitur absurdi.ssimi cordis, ubi eos nou omni
102
AURELII AUGUSTIM
ex parte relinquere voluit, fecitlibrum^), quem regularum vocavit, quiain eo quasdam septem regulas exsecutus est, quibus quasi clavibus divinarum scripturarum aperiientur occuita. Quarum primam ponit de Domino et eius corpore, secundam de Domini corpore bipartito, teitiam de prumissis et lege, quartam de specie et genere, quintam de temporibus, sextam de recapitulatione, septimam dediabolo et eius corpore. Q,uae quidem consideratae, sicut ab illo aperiuntur, non parum adiuvant ad penetranda quae tecta sunt divinorum eloquiorum nec tamen omnia, quae ita scripta sunt, ut non facile intelligantur, possunt his regulis inveniri, sed aliis modis plu;
ribus, quos hoc

est iste
numero septenario usque adeo nou complexus, ut idem ipse multa exponat obscura, in quibus harum regularum adhibet nuUam, quoniam nec opus est. Neque enim aliquid illic tale
versatur aut quaeritur. Sicut in apocalypsi lohannis quaerit, quemadmodum intelligendi sint angeli ecclesiarum septem, quibus scribere iubetur-), et ratiocinatur multipliciter, et ad hoc pervenit, ut ipsos angelos intelligamus ecclesias. In qua copiosissima disputatione nihil istarum est regularum, etutique res illic obscurissima quaeritur. Quod exenipli giatia satis dictum sit; nam colligere omnia nimis longum et nimis operosum est, quae ita obscura sunt in scripturis canonicis, ut nihil istai"um septem ibi requirendum sit. Iste autem quum has velut regulas
commendaret, tantum
eis tribuit, quasi
omnia, quae
in lege, id est, in divinis libris obscure posita invenerimus, his bene cognitisatque adhibitis intelligere valeamus. Ita quippe exorsus est eumdem librum,
utdiceret: ,,\ccessarium duxi ante omnia, quae mihi \identur, libellum regularum scribere, et secre1)
Exstat
G.
tom.
Lugilun. .1677.
in luhlioth. patr. toni. Keceutior ed.
1.5.
eil.
Colon. 1022, et lu
2) Aj)oc.
1,
Ven. 1772.
20.
DE DOCTIUXA CHKIST.
LIH.
III.
103
torum legis veluti claves et luminaria fabricare. Sunt euim quaedani regulae mysticae, quae universae legis recessus obtinent, et veritatis thesauros aliquibus invisibiles visibiles faciunt. Quarum si ratio regularum sine invidia, ut communicamus, accepta fuerit, clausa quaeque patefient, et obscura dilucidabuntur, ut quis prophetiae immensam silvam peram-
bulans, his regulis quodammodo lucis tramitibus deductus ab errore defeiulatur," llic si dixisset: sunt
enim q-uaedam regulae mysticae, quae nonnullos recessusobtinent, autcerte: quae legis magnos recessus obtiuent; non autem quod ait: universae legis recessus; ncque dixisset: clausa quaeque patefient, sed: clausa multa patefient, verum dixisset, nec tam elaborato atque utili operi suo plus quam res ipsa postulat dando, in spem falsam lectorem eius cognitoremque misisset. Quod ideo dicenlejîs
, ,
autem doceant vel breviter ostendam.

C.
dum putavi ut liber ipse et legatur a studiosis quia plurinuim adiuvat ad scripturas intelligendas, et non de illo speretur tantum, quantum non habet. Caute sane legcndus est, non solum propter quaedam in quibus ut homo erravit, sed maxime propter illa, quae sicut Donatista haereticus loquitur. Quid
,
admoneant
istae
septem regulae,
Prima de Domino et eius corpore qua scientes aliquando capitis et corporis, id est, Christi et ecclesiae unam pcrsonam nobis intimari (neque enim frustra dictum est fidelibus '): Erpfo Abrahae semen estis, quum sit unum semen Abrahae, ((uod estChristus), non haesitemus, quando
XXXI.
est, in
a capitc ad corpus, vcl a corpore transitur ad caput, et tamen non receditur ab una eadcmque persona. Una enim persona loquitur dicens^): Sicut spo7iso imposuif mihi mitram, et siciit sponsam ornacit me or1) Gal. 3,
'i'J.
2) les. Gl, tO. scc.
LXX.
104
AUUELIl
AUGUSTIM
iiamento ; et taiuen quid horum duoruni capiti, quid corpori, id est, quid Cliristo, quid ecclesiae conveniat, utique intelliji;enduni est.
C.
tito,
XXXII. Secunda de Domini corpore biparquod quidem non ita debuit adpellari; non enim re Ycra Domini corpus est, quod cum illo non erit in aeternum; sed dicendum fuit: de Domini cor-
pore vero atque permixto, aut: vero atque simulato, rel quid aliud, quia non solum in aeternum, veruni etiam nunc hypocritae non cum illo esse dicendi sunt, quamvis in eius esse videantur ecclesia. Unde poterat ista regula et sic adpellari, ut diceretur de permixta ecclesia. Quae regula lectorem vigiiantem requirit, quando scriptura, quum ad alios iam loquatur, tamquam ad eos ipsos, ad quos loquebatur, videtur loqui; vel de ipsis, quum de aliis iam loquatur, tamquam unum sit utrorumque corpus, propter
temporalem commixtionem et communionem sacramentorum. Ad hoc pertinet in canticis canticorum )

^
:
speciosa, ut tabeniacula Cedar, utpelles Salomonis. Non enim ait: fusca fui ut tabernacula Cedar, et speciosa sum ut pelles Salomonis, sed utrumque se essedixit, propter temporalem unitatem intra una retia piscium bonorum et malorum. '-) Ta-
Fiisca
SU711 et
bernacula enim Cedar ad Ismaelem pertinent, qui non erit heres cum filio liberae. ^) Itaque quum de
bona parteDeus
71071 7ioveru7it, et
dicat*): Ducam caecos in viatu, qnam semitas quas no7i 7ioverunt calcabunt,
et facia77i illis te7iebras in lucetn, et prava in directu77i ; de Itaec verba facia7ti, et no7i derelinqiutjn eos ; alia parte, quae male permixta est, dicit: ipsi aule7ii his conversi sutit retro, quamvis alii iam significentui-
mox
verbis.
Sed quoniam nunc inuno sunt, tamquam de semipsis loquitur, de quibus loquebatur; non tamen
1)
Cant.
4, 30.
1,
Gal.
5. 2) Cf. Matth. 13, 4T. ss, 4) les. 42, IG. et 17.
3) Cf.
Gen.
21, 10.
DE DOCTRIXA CHRIST.
per
in
LIB.
III.
105
uno erunt.
Ipse est quippe ille servus
com-
nienioratus in erangelio, cuius doniiuus quuni \enerit dividet euni, et parteni eius cuni hypocritis
ponet.
C.
1)
XXXIII. Tertia regula est de promissis et lege, quae alio niodo dici potest de spiritu et
litera, sicut nos eani adpellavimus, quum de hac le librun\ scriberemus. Potest etiam sic dici: de gratia et mandato. Haec autem magis mihi videtur magna
quaestio quam regula, quae solvendis quaestionibus adliibenda est. Haec est, quam non intelligentes Pelagiani vel condiderunt suam haeresini, vel auxerunt. Laboravit in ea dissolvenda Tichonius bene, sed non plene. Disputans enim de fide et operibus opcra nobis dixit aDeo dari merito fidei, ipsam vero fidem sic esse a nobis, ut nobis non sitaDeo; nec adtcndit apostolum dicentem-): Pax fratrihus et caritas ciimjide a Deo patre et domino lesu C/iristo. Sed
non ejat expertus hanc haeresim, quae nostrt) tempore exorta nuiltum nos, ut gratiam Dei, quae per Dominum nostrum lesum Christum est, adversus eam defenderemus exercuit, et secundum id quod ait apostolus ') Oportet haereses esse, utpruhali manifesli Jiant in vobis, multo vigilantiores diligentioresque reddidit, ut adverteremus in scripturis sanctis, quod istum Tichonium minus adtentum niinusi\\H' sine hoste sollicitum fugit, etiam ipsam scilicet fitien donum illius esse, qui eius mensuiani uni cuique partitur. *) Ex qua sententia quibusdam dictuni est Vobis donatum est pro Christo, non Holum ut in eum credatis, verum etiam ut pro eo paliamiui. Uude quis dubitet utrumque esse Dei donum, qui fideliter atque intelligenter audit utrumque donatum? Plura suiit et alia testimonia, quibus id ostenditur. Sed
,
:
^
1) (f.
Uom.
12, 3.
Mat. 24, r,0. s. 2)Kpi. 5J IMul. i, 2'J.
C,
23.
3)
Cor. 11, 19.
4) Cf.
106
AURELII AUGUSTIM
alibi
hoc minc non agimus;

pissime ista egimus.
autem atque
alibi sae-
C. XXXI V^ Quarta Tichonii regula est de specie et genere. Sic enim eamvocat, volens intelligi
speciem partem, genus autemtotum, cuiuseapars est, quam nuncupat speciem, sicut una quaeque civitas pars est utique universitatis gentium: lianc ille Yocat speciem, genus autem omnes gentes. Neque hic ea discernendi subtilitas adhibcnda est, quae a dialecticis traditur, qui inter partem et speciem quid
Eadem ratio est, si intersit acutissime disputant. non de una quaquc civitate, sed de una quaque provincia vel gente vel regno tale aliquid in divinis rede periatur eh)quiis. Non soUim enim, verbi gratia, lerusalem, vel de aliqua gentium civitate, sivelvro, sive Babylonia, sive alia qualibet dicitur aliquid in eius excedat, et conscripturis sanctis, quod verum etiam de luomnibus
modum
gentibus, veniatpotius daea, de Aegypto, de Assyria, et quacumque alia togente, in qua sunt plurimae civitates, non tamen tus orbis, sed pars eius est, dicitur quod transeat eius modum, et congruat potius universo, cuius haec haec pars est, vel, sicutiste adpeUat, generi, cuius vespecies est. Unde et in notitiam vulgi verba ista nerunt, ut etiam idiotae intelligant, quid specialiter, quid generaliter in quocumque praecepto imperiali Fit hoc etiam de hominibus: sicut sit constitutum. ca, quae de Salomone dicuntur ^), excedunt eius modum, et potius ad Christum vel ecclesiam, cuius ille pars est, relata clarescunt. Nec species semper e\ceditur; saepe enim talia dicuntur, quae vel ei quoque, vel ei fortasse tantummodo apertissime congruant. Sed quum a specie transitur ad genus, quasi adiiuc de specie loquente scriptura, ibi vigilare debet lectoris intentio, ne quaerat in specie, quod in gel)
2 Scim.
7, 14. ss.
DE DOCTHINA
CIIRIST.
LIB.
lil.
107
neie potest melius atque ceitius inveniie. Facile quippc' estillud, quod ait propheta KzechieU): Doiiuis hrael habitavit in terra, et polluerunt illam in via sua et in idolis suis et peccatis suis; secunduni immunditiani menslruatae facta est via eorum ante faciem meam; et effudi iram meam super eos, et dispersi i/los
inter nationes, et ventilaci eos in regiones; secundum vias eorum et secundum peccata eorum iudicavi eos: facile est, inquam, hoc intelliêre de illadomolsrael, de quadicit apostolus -): l idete Israel secundum car7iem, quia haec omnia carnalis populus Israel et fecit
Alia etiam quae sequuntur eidem inpopulo convenire. Sed quum coeperit dicere^): Et sanctificabo nomen meum sanctum illud magnum, fjuod pollutum estinter nationes, quod polluistis in medio earum, ct scient gentes, quia ego snm Doniinus, iam intentus debet esse qui letît, quemadmodum species excedatur et adiunâtur genus. Sequitur enim et dicit: Et dum sanctificabor in vobis ante oculos eorum, et accipiam vos de gentibus, et congregabo vos ex omnibus tcrris, el inducam vos in terram vestram; et adspergam vos aquamunda, et mundabimini ab omnibus simulacris vestris, et mundabo vos; et dabo vobis cor novum, et spirifum novum dabo in vos; et auferam cor lapideum de carne vestra, et dabo vobis cor carneum, et spiritum meum dabo in vos; etfaciam ut in iusfifiis meis ambuletis, et iudicia mea
et
passus
est.
teliijûntur
custodiafis et faciafis; et habifabifis in terra, quam dedi patribus vestris, et eritis mihi inpopulum, et ego cro vubis in Deum; et mundabo vos ex omnibus immunditiis vesfris. IIoc de novo testamento esse pro-
phetatum, ad quod pertinet non solum una jêns illa de quibus alibi sciiptum est*): Si fuerit numerusfiliorum Israel sicut arena maris, reliin reliquiis suis
,
1) C. 30, 17. ss. 10, 22.
2)
Cor.
10, 18.
3) Ezecli. 30, 23. ss. 4) les.
108
AURELIl AUGUSTIM
quiae snlvaejient, veruni etiam ceterae gentes, quae promissae sunt patribus e()rum,quietiani nostri sunt, non ambigit quisquis intuetur, et lavacrum regenerationis hic esse promissum, quod nunc videmus omnibus gentibus redditum et iliud quod ait apostolus ), quum novi testamenti gratiam commendaret, ut in comparatione veteris emineret: Epistola nostra vos
:
estis, scripta non atramento, sed spiritu Dei vici, non in tabulis lapideis, sedin tahulis cordis carnalibus, hinc
esse respicit et perspicit ductum, ubi iste propheta dicit^): Et dabo vobis cor novum, et spirituui novum dabo in vos, et auferam cor lapideum de carne Cor quippe carvestra, et dabo vobis cor carneum.
neum, unde
ait apostolus: tabulis cordis carnalibus, a corde lapideo voluit vita sentiente discerni, et per vitam sentientem significavit intelligentem. Sic fit Israel spiritalis non unius gentis, sed omnium quae promissae sunt patribus in eorum semine, quod est Christus. Hic ergo Israel spiritalis ab illo Israele
carnali, qui est unius gentis, novitate gratiae, non nobilitate patriae, etmente, non gênte distinguitur: sed altitudo prophetica dum de illo vel ad illum loquitur, latenter transit ad hunc, et quum iam de isto vel ad istum loquatur, adhuc de illo vel ad illum lo-
qui videtur, non intellectum scripturarum nobis quasi hostiliter invidens, sed exercens niedicinaliter cor nostrum. Unde et illud quod ait^): Et inducam vos in terram vestram, et paulo post, tamquam id ipsum
repetens: et habitabitis, inquit, interra, guam dedi patribus vestris, non carnalitei', sicut cainalis lsj"ael, sed spiritaliter, sicut spiritalis, debemus accipere. Ecclesia quippe sine macuia et ruga ex omnibus gentibus congregata, atque in aeternum regnatuia cum Christo, ipsa est tevra beaturum, terra viventium *),
2) Er.ocb. 26, 20. cl. 11, 19, 1) 2 Cor. H, 2. s. 24. et 28. 4j Cf. Ps. 27, 13.
3) Ezcch. 30,
DE DOCTRINA
CIIiUST.
LIB.
III.
109
ipsa intellijreiula est patribus data, qiiando eis certa et incomnmtabili Dei voluntate proniissa est; quoniani ipsa proniissionis vel praedestinationis firmitate ian data est, quae danda suo tempore a patribus credita est, sicut de ipsa gratia, quae sanctis datur, scri-
bens ad Timotheum apostolus ait'): Aon secundum opera nostra, sed secundum suumpropositujji et gratinm, quae data est nohis in C/iristo lesu ante saecula aeterna, manifestata autem nunc pcr adrenlum salvaDatam dixit gratiam, quando nec erant toris nostri. adhuc quibus daretur, quoniam in dispositione ac praed<;stinatione Dei iam factum erat, quod suo tempore futurum erat, quod ipse dicit manifestatum; quamvis haec possint intelligi ct de terra futuri saeculi,quando erit coelum novum et terra nova, in qua iniusti habitare non poterunt. ^) Et ideo recte dicitur piis, quod ipsa sit terra eorum, quae ulla ex parte non erit impiorum, quia et ipsa similiter data est, quando danda firmata est. C. XXXV'. (iuintam Tichonius regulam ponit, quam de temporibus adpellat, qua regula plerumque inveniri vel coniici possit latens in scripturis sanctis quantitas temporum. Duobus autem modis vigere dicit luinc regulam aut tropo synecdoche, aut legitimis numeris. Tropus synecdoche aut a lârte totum, aut a toto partem facit intelligi: sicut unus evangeIista^)pos/ rfiVs ocfo factum dicit, quod alius * post dies sex, quando in monte discipulis tan:
tum
tribus praesentibus facies Domini fulsit ut sol, et vestin\enta eius sicut nix. Ltrumque enim verum
esse non posset, quod de
numero dierum dictumêst,
nisi ille qui dixit: post dies octo, intelligatur partem novissimam diei, ex quo id Christus praedixit futulum, et partem primam diei, quo id ostendit imple1) 2
Tim.
1, 9. s.
i^fieoac dxzoj.
2) Cf. A|)oc. 21, 1. ss. 3) T.iic. 9. 2S.: i) Mat. 17, 1. (.>Ic. 9, 2.): M"^' hf^k'ai; l';.
W5
110
AURELII AUGUSTIM
totis
diebus duolius atque iiitcgiis posuisse; is ver(t qui dixit: pust dies sex, integi'()s unines et totos, sed solos medios coniputasse. Hoc niodo locutionis, quo significatur a parte totuni, etian illa de resuirectione Christi solvitur quaestio. Pars enini novissinui diei, quo passus est, nisi pro toto die acci-
tum, pro
piatur,id est,adiuncta etiani nocte praeterita, et nox, in cuius parte ultima resurrexit, nisi totus dies accipiatur, adiuncto scilicet die illucescente doniinico, non possunt esse tres dies et tres noctes,quibus se in corde terrae praedixit futuruni. ') Legitimos autem
numeros
dicit, quos eminentiusdivina scripturacommendat, sicut septenarium vel denarium vel duodenarium, et quicumque alii simt, quos legendo studiosi iibenter agnoscunt. Plerumque enim huiusmodi numeri pro universo tempore ponuntur; sicut: Septies in die laudabo te, nihil est aliud quam semper
:
in orc meo. ^) multiplicantur, sive per

laiis eiiis
Tantumdem
valent et
quum
deuarium, sicut septuaginta et septingenti, unde possunt et septuaginta anni leremiae pro universo tempore spiritaliter accipi, quo est apud alienos ecclesia'); sive per se ipsos, sicut decem per decem centum sunt, et duodecim per duodecim centum quadraginta quatuor, quo numero significatur universitas sanctorum in apocalypsi. *) Unde adparet, non solum temporum quaestiones istis numeris esse solvendas, sed iatius patere significationes eorum, et in multa proserpere. \eque enim
numerus
iste in
apocalypsi ad tenipora pertinet, sed
ad homines.
Sextam regulam Tichonius rccapi<C. XXXVI. tulationeni vocat, in obscuritate scripturarum satis Sic enim dicuntur quaedam, vigilanter inventam. quasi sequantur in ordine temporis, vel rerum conti1) Cf. V. g.
Mat.
12, 40.
2) Cf. Ps, 119, 1C4. et 34,
2.
3) Cf.
ler. 25, 11.
4) C. 7,4.
DE DOCTRLNA CHRIST.
LIB.
III.
111
nuatioiie nan-entur, quum ad prioia, quae praetermissa fuerant, latenter narratio revocetur. Quod Sicut in Genisi ex hac regula intelligatur, erratur. nesi '): Et ylantavit, inquit, Dominus Deus paradisum in Eden ad orienteni, etposuit ibi koniineni, quemformavit; et produxit Deus adhuc de terra omne lignum tamspeciosum, et bonum in escam, itavideturdictum, quam id factum sit, posteaquam factum posuit Deus hominem in paradiso, quum breviter utroque commemorato, id est, quod plantavit Deus paradisum, et
posuit ibi hominem, quem formavit, recapitulando redeat, et dicat quod piaetermiserat, quo modo scilicet paradisus fuerit plantatus, quia produxitDeus adhuc de terra omne iignum speciosum et bonum in escani. Denique secutus adiunxit: Et lignum vitae in viedio paradisi, et lignum scientiae boni et mali,
Deinde flumen, quo paradisus
irrigaretur, divisum in
quatuor principia fluviorumquatuor explicatur, quod totum pertinet ad institutionem paradisi. Quod ubi
terminavit, repetivit illud quod iam dixerat, et re vera hoc sequebatur, atqueait^): Et sumsitDeusDominus hominem, quemjinxit, et posuil euminparadiso etc. Post ista cnim facta ibi est positus homo, sicut nunc ordo ipse demonstrat, non post hominem ibi pasitum facta sunt ista, sicut prius dictum putari illic vigilanter intelligatur, potest, nisi recapitulatio qua reditur ad ea, quae fuerant praetermissa. Itemque in eodem libro, quum commemorarentur generationes filiorum Noe, dictum est^) Hifilii Cham in tribubus suis secundum linguas suas, in regionibus suis
:
et
citur*): Hi filii Sem in tribubus suis secunduni linguas Et adsuas, in regionibus suis et in gentibns suis. nectitur de omnibus: Hae tribusfiliorum Soe secundum generaliones eoruni et secundum genles eorum.
ingentibus
suis.
Enumeratis quoque
filiis
Som
di-
l)C.2,
8. 8s.
2J
V.
15.
3) Gen. 10, 20.
4)Gen.
1(J,
ol.
112
AURELII AUGUSTIM
his
dispersae sunt insulae gentium super terram post diluvium. Et erat omnis terra labium unum, et vox una omnibus. ') Hoc itaque quod adiunctum est: et erat omnis terra labium unum, ct vox una omnibus,
Ab
una lingua oniniuni, ita dictuni Aidetur, tanieo iam tempore, quo dispersi fuerant super terram, etiam secundum insulas gentium, una fuerit omnibus lingua communis, quod procul dubio repugnat superioribus Acrbis, ubi dictum est: intribubus suis secundum linguas suas. Neque enim dicerenturhabuisse iam linguas suas singulae tribus, quae gentes
id est,
quaiii
singulas fecerant, quando erat omnibus una communis. Ac per hoc recapitulando adiunctum est: et erat
omnis terra labium unum, et vox una omnibus, latenter narratione redeunte, ut diceretur, quo modo factum sit, ut ex una omnium lingua fuerint divisi per multas; et continuo de illa turris aedificatione narratur, ubi haec eis iudicio divino ingesta est poena
superbiae, post quod factum dispersi sunt super terrani secundum linguas suas. Fit ista recapitulatio etiam obscurius, sicutin evangelio Dominus dicit^): Die, quo exiit Loth a Sodomis,pluit ignem de coelo, et perdidit omnes: secundum haec erit dies filii hominis, lUa hora qui erit in tecto et vasa quo revelabitur. eius in domo, non descendat tollere illa, et qui in agro, similiter non revertatur retro: meminerit uxoris Loth. Numquid quum Dominus fuerit revelatus, tunc sunt ista servanda, ne quisque retro respiciat, id est, vi,
tam praeteritam,
tius isto
cui renuntiavit, inquirat, et non pout, quum Dominus fuerit rcvelatus, retributionem pro eis, quae quisque servavit vel contemsit, inveniat? Et tamen, quia dictum est: in illa hora, tunc putantur ista servanda, quum fuerit
tempore,
Dominus
revelatus, nisi ad intelligendam recapitulaalia scri-
tionem sensus legentis invigilet, adiuvante

1) Geii. 10, 32. 11,
1.
sec.
LXX.
2) Luc. 17, 29. ss.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB.
III.
113
ptura, quae ipsurum apostulorum adhuc tempore claniuît: "Filii, uuvissima hora est.^) Tempus ergu
ipsuni, quo evaiigelium piaedicatur, quo usque Duminus reveletur, hora est in qua opurtet ista sei^ ai'i, quia et ipsa revelatio Domini ad eamdem horam pertinet, quae die iudicii terminabitur. '-) C. XXXVIl. Septima Tichonii regula est eademque postrema de diabolo et eius corpore. Est cnim et ipse caput impiorum, qui stint eius quodamluodo corpus, ituri cum illo in supplicium ignis aeteini, sicut Christus caput est ecclesiae, quod est corpus eius^), futuruiu cum illo in regno et gloria sen\Sicut eigô in prima regula, quam vucat de pitei iia. Domino et eius corpore, vigilandum est ut intelliga-
quum de una eademque persona scriptura loquiquid conveniat capiti, quid corpori, sic et in ista novissima aliquando in diahulum dicitur, quod non sed potius in eius corpui"e possit agnosci, in ipsu quod habet non sulum in eis,qui manifestissime foris sunt, sed in eis etiam, qui, quum ad ipsum pertineant, tamen ad tempus niiscentur ecclesiae, donec unus quisque de hac vita exeat, vel a frumento palea ventilabro ultimo separetur. *) Quod enim scriptum
tur, tur,
,
est
apud Isaiam-')
Qno
niudo cecidit de coelo Lncifer
manc
quae sub figura regis Babyluniae de eadem persuna, vel ad eamdem personam dicta sunt in ipsa contextione sermonis, de diabolo utique intelliguntur; et tamen quod ibi dictum est: Contritus est in terra, (jui mittit ad omnes iênfes, non totum ipsi capiti congruit. Nam etsi mittit ad orones gentes diabulus angelos suos, tamen in terra corpus eius, non ipse conteritur, nisi quia ipse estin curpore suo, quod contrituni fit ut pulvis, quem proiicit
oriens, et cetera,
ventus a facie terrae.

1)
1
lnli.2, 18.
Mat.
3, 12.
2) Cf. Uom. 2, 5) C. 14, 12 sec.
.5.
L\X.
3) Cf.
Eph.
1,
22.
4) Cf.
AUOLST. DoCTR. CliKIST.
II
114
una, quae vocatur de proniissis et lege, aliud ex alio faciunt intelligi, quod est propriani tropicae locutionis, quae
ut possit, ut mihi videtui', ab aliNam ubicumque velut aliud dicitur, ut aliud intelligatur, etsi nomen ipsius tropi in loquendi arte non invenitur, tropica locutio est. Quae quum fit, ubi fieri solet, sine labore sequitur inteilectus; quum vero, ubi non solet, laboratur ut intelligatur, ab aliis magis, ab aliis minus, sicut
latiu.s
AURELII AUGUSTINI Hae autem omnes regulae, excepta

patet,
quam
quo universa comprehendi.
vel adiutoria tribuuntui'.
magis minusve donaDei sunt in ingeniis hominum, Proinde sicut in veibis propriis, de quibus superius disputavimus ^), ubi res ut dicuntur intelligendae sunt, sic in translatis, quae faciunt tropicas locutiones, ubi aliud ex alio intelligenduni est, de quibus huc usque, quantum visum est, satis egimus, non solum adniunendi sunt studiosi venerabilium literarum, ut in scripturis sanctis genera locutionum sciant, et quo modo apud eas ali-
quid dici soleat, vigilanter advertant memoriterque retineant, verum etiam, quod est praecipuum et maxime necessarium, orent ut inteliigant. In eis quippe literis, quarum studiosi sunt, legunt^), quoniain Dominus dat mpientiam, et a facie eius scieJitia et intellectus, a quo et ipsum studium, si pietate praeditum
etiam de signis, Restat, ut de proferendis eis, quae sentimus, sequenti volumine, quae Dominus donaverit, disseramus.
est,
acceperunt.
Sed haec
satis
quantum ad verba
pertinet, dicta sint.
Ij
V.
c.
2. ss
2) Prov. 2, 6.
DE DOCTRINA
CHllIST.
LIB. IV.
S.
115
L I B E R Q U A R 1' U
PROIiOGUS.
JlIoc opus nostnim, quod inscribitur de doctrina

Christiana, in duo quaedam fueram prima distributione partitus. Nam post prooemium, quo respondi eis, qui hoc fuerant reprehensuri, duae sunt res,
inquam, quibus nititur omnis tractatio scri-
pturarum: modus inveniendi quae intelligenda sunt, ct modus proferendi quae intellecta sunt. De inveniendo prius, deproferendo p ostea disseremus. Quia ei"go de inveniendo multa iam diximus, et tria de hac una parte volumina absolvimus, Domino adiuvante, de proferendo pauca dicenuis, ut si fieri potuerit, uno
libro cuncta claudamus, totumque hoc opus quatuor voluminibus terminetur.
C. I. Primo itaque exspectationem legentium, qui forte me putant rhetorica daturum esse praecept<i, quae in scholis saecularibus et didici et docui, ista praelocutione cohibeo, atque ut a me non exspecten-
turadmoneo; non quod nihil habeant utilitatis, sed quod si quid habent seorsum discendum est, si cui fortassis bono viio etiam haec vacat discere, noii autem a me vel in hoc opere, vel in aliquo alio requirendum.
C.
II.
Nam quum
suadeantur
mendacium
per artem rbetoricam et vera et falsa, quis audeat diceie, advcrsus in defensoribus suis inermem (Ipbeie
\
consistere veritatem, ut videlicet illi, qui res falsas persuadere conantur, noveiint auditoren elbenevoIum,vel intentum, \qI docilem proocmio facere, isti
Ilii falsa breviter, aperte, verisimiliter, et isti vera sic narient, ut audire taedeat, intclligei'e non pateat, credcre poslremo non libeat? llli fallacibus argujnentis veritatcm oppugnent, ad-
autem non noverintl
li2
116
AURELll AUGUSTINI
;
serant fal.sitatoiu valeant refutare ^
isti
lili
nec vera defendere, nec falsa

aninius audientium in errorem
iiioventes, impellentesque dicendo tcrreant, contristent, exhilarent, exhortentur ardenter ; isti pro veritate lenti frigidique dormitenti Quis ita desipiat,
ut hoc sapiati Q,uum ergo sit in n>edio posita facultas eloquii, quae ad persuadenda seu prava seu recta
valet plurimuni, cur non bonorum studio comparatur, ut militet veritati, si eam mali ad ohtinendas
pervej'sas vanasque caussas in usus iniquitatis et erroris usurpanti C. ill. Sed quaecumque sunt de hac re ohsei"vationes atque praecepta, quihus quum acceditin verhis plui"imis ornamentisque verhorum exercitatioris linguae sollertissima consuetudo , fit illa quae facundi a vel eloquentia nominatur, extra istas litelas nostras, seposito ad hoc cong-ruo temporis spatio, apta et convenienti aetate discenda sunt eis, qui hoc celeriter possunt. Nam et ipsos iionianae principes
eloquentiae non piguit dicese, quod hanc aitem, nisi

quis cito possit, numquam omnino possit perdiscere. ') Quod utrum verum sit, quid opus est quaererei Noii enim etiam si possint haec a tardiorihus tandem aliquando perdisci, nos ea tanti pendimus, ut eis discendis iam maturas vel etiam graves hominum aetates velimus impendi. Satis est ut adolescentu-
lorum
ista sit cura,
tati ecclesiasticae
necipsorum omnium, quos utilicupimus erudiri, sed eorum, quos
iiondum magis urgens et huic rei sine dubio praepouenda necessitas occupavit; quoniam si acutum et
fervens adsit ingenium, facilius adhaeret eloquentia legentibus et audientibus eloquentes, quam eloquentiae praecepta sectantibus. Nec desunt ecclesiasticae literae, etiam praeter canonem in auctoritatis arce salubriter collocatum, quas legendo homo ca1) Cf. Cic. de oiat. 3, 3j
al.
Quinctil. inst. orat.
1.
1.
et 2.
DE DOCTRIXA
dum
CHllIST.
LIB. IV.
117
pax, etsi id non agat, sed tantuniniodo rebus qiiae ibi dicuntur intentu.s sit, etiani eloquio quo dicuntui',
in his versatuj-, inibuitur, accedente vel niaxinie exercitatione sive sciibendi, sive dictandi, postienio etiani dicendi, quae secundum pietatis ac fidei regulam sentit. Si autem tale desit ingeniuni, nec illa rlvetorica praecepta capiuntur, nec si magno labore inculcata quantulacumque ex parte capiantur, ali-
quid prosunt: quando quidem etiam ipsi, qui ea didicerunt et copiose ornateque dicunt, non omnes ut secundum ipsa dicant, possunt ea cogitare qiium dicunt, si non de his disputant; immo vero vix ullos eorum esse existimo, qui utrumque possint, etdicere bene, et ad hoc faciendum praecepta illa dicendi coCavendum est enim, ne fugiant gitare quum dicunt. ex animo quae dicenda sunt, dum adtenditur, ut arte dicantur. Et tamen in sermonibus atque dictionibus
eloquentium impleta reperiuntur praecepta eloquentiae, de quibus illi ut eloquerentur, vel quuin eloquerentur, non cogitaverunt, sive illa didicissent, sive ne adtigisseat quidem. Implentquippe illa, quia eloquentes sunt, non adrnluMit, ut sint eloquentes. Quapropter quum cx infantibus loquentes non fiant, nisi locutiones discendo loquentium, cur eloquentes fieri non possint, nulla elo([uendi arte tradita, sed elocutiones eloquentium legendo et audiendo, et quantum adsequi conceditui', imitando (ûid quod ita fieri ipsis quoque experimur exemplis? \ani sine praeceptis rhetoi-icis novimus plurimos eloquen?
tiores plui'imis qui illa didicej"iuit; sine lectis vCro et auditis eloquentium disputationibus vel dictionibus neminem. \am neque ipsa arte grammatica, qiia discitur locutionis integi"itas, indigerent pueri, si eis inter homines, qui integre loquerentuj", crescere daretur et vivere. Mescientes quippe ulla nomina vitiovum, quidquid vitiosum cuiusquam ore loquentis audirent, sana sua consuctudine reprehenderent, ct
18
AURELII AUGUSTIM
caverent, sicut rusticos uibani reprehendunt, etiam

qui literas nesciunt. C. iV. Debet igiturdi\ inaruni scripturarum tractator et doctor, defensor rectae fidei ac debellator er-
etbona docere et mala dedocere, atque in hoc opere sermonis conciliare adversos '), remissos erigere, nescientibus quid agatur, quid exspectare debeant intimare. Ubi autem benevolos, intentos, dociles aut invenerit, aut ipse fecerit, cetera peiagenda Si docendi sunt qui ausunt, sicut postulat caussa. diunt, narratione faciendum est, si tamen indigeat, ut res de qua agitur innotescat. Ut autem quae dul)ia sunt certa fiant, documentis adhibitis ratiocinandum est. Si vero qui audiunt movendi sunt potius, quam docendi, ut in eo quod iam sciunt agendo noa torpeant, etrebus adsensuni, quas veras esse fatentur, adcommodent, maioribus dicendi viribus opus Ibi obsecrationes et increpationes, concitatioest.
roris,
iies et
coercitiones, et quaecumque alia valent ad sunt necessaria. Et haec quidem cuncta, quae dixi, omnes fere homines iu eis, quae eloquendo agunt, facere non quiescunt. Sed quum alii faciant obtuse, deformiter, C. V. frigide, alii acute, ornate, vehementer, illum ad hoc
commovendos animos
opus, unde agimus, iam oportet accedere, qui potest disputare vel dicere sapienter, etiamsi non pittest eloquenter, ut prosit audientibus, etiamsi minus quam prodesset, si et eloquenter posset dicere. Qui vero adfluit insipienti eloquentia, tanto magis cavendus est, quanto magis ab eo in eis,quae audire inutile est, delectatur auditor, et euni quoniam diserte llaec dicere audit, etiam vere dicere existimat. autem sententia nec illos fugit, qui artem rhetoricam
docendam putannit; fassi suntenim sapientiam sine eloquentia parum prodesse civitatibus, eloquentiam
1)
Am., Er., Cal. et 3
coiUl. Lips..
avcrsos
DE DOCTllIW CHRIST.
LIB. IV.
119
vero sine sapientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam."') Si ergo hocilli, qui praecepta eloquentiae tradiderunt, in eisdem libris, in quibus id eêrunt, veritate instigante coacti sunt confiteri, veram, hoc est, supernam, quae a patre luminum descendit, sapientiam nescientes, quanto magis nos non aliudsentire debemus, qui huius sapientiae ftlii et miuistri sumus! Sapienter autem dicit homo tanto magis vel minus, quanto in scripturis sanctis magis minusve profecit: non dico in eis multum legendis memuriaeque mandandis, sed bene intelligendis, et diligenter earuni sensibus indagandis. Sunt enim qui eas legunt et negligunt: legunt ut teneant, negligunt ne intelligant. Quibus longe sine dubio praeferendi sunt, qui veiba earum minus tenent, et cor earum
Sed utiisque ille melior, volet eas dicit, et sicut oportet intelliHuic crgo qui sapienter debet dicere, etiani git. quod non potest eloquenter, verba scripturarum ter.ere maxime necessarium est. Quanto enim se pauperiorem cernit in suis, tanto eum oportet in istis esse ditiorem, ut quod dixerit suis verbis, probet ex illis, et qui propriis verbis minor erat, magnorum testimonio quodammodo crescat. Probando enim delectat, qui minus potest delectare dicendo. Porro qui non solum sapienter, verum etian eloquenter vult dicere, quoniam profecto plus proderit, si utrumque potuerit, ad legendos vel audiendos et exercitatione imitandos eloquentes eum mitto
qui ct
sui coidis oculis vident.
quum
libentius,
tamen
magistris artis rhetoricae vacare praecipip; si ei, qui leguntur et audiuntur, non solum eloquenter, sed etiam sapienter dixisse vel dicere veraci praedicatione laudantur. Qui enim eloquenter dicunt, suaviter, qui sapienter, salubriter audiuntur.
quam
Propter quod noa

l) Cf. Cic. (le iuvent,
ait scriptura:
I, 1.
multitudo eloquen-
120
'
AUREIJI AUGUSTIM
tium, sed: Multitudo sapietitium snnitas esf orhis terrarum. j Sicut autem saepe sumeiula sunt et amara salubria, ita semper vitauda est periiiciosa dulcedo. Sed salubri suavitate, vel suavi salubritate quid meliusl
Quanto enim magis iilic adpetitur suavitas, tanto facilius salubritas prodest. Sunt ergo eccleisiastici viri, qui divina eloquia non solum sapienter, sed eloquentei- etiam tractaverunt; quibus legendis magis non suliftcit tempus, quam deesse ipsi studeutibus et vacantibus possunt. C. VI. Hic aliquis forsitan quaerit, utrum auctoresnostri, quorum scripta divinitus inspirata canonemnobis saluberrima auctoritate fecerunt, sapientes tantummodo , an eloquentes etiam nuncupaiidi sint. Q,uae quidem quaestio apud me ipsum, et apud eos, qui mecum quod dico sentiunt, facillime solvitur. Nam ubi eos intelligo, non solum nihil eis sapientius, verum etiam nihil eloquentius mihi videri potest. Et audeo dicere, omnes qui recte intelligunt, quod illi loquuntur, simul intelligere non eos aliter loqui debuisse. Sicut est enim quaedam eloquentia
quae magis aetatem iuvenilem decet, est quae senilem, nec iam dicenda est eloquentia, si personae non congruat eloquentis: ita est quaedam, quae viros summa auctoritate dignissimos planeque diînos decet. Hac illi locuti sunt, nec ipsos decet alia, nec aliosipsa; ipsis enim congruit, alios autem quanto videtur liumilior, tanto altius non ventositate, sed soliditate transcendit. Ubi vero non eos inteiligo, minus quidem mihi adparet eorum eloquentia, sed eam tamen non dubito essetalem, qualis estubiinIpsa quoque obscuritas divinorum salutelligo. briumque dictorum tali eloquentiae miscendafuerat, in qua proftcere noster intellectus non solum inventione, verum etiam exercitatione deberet. Possem
i) Sai). 6,
26.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB. IV.
121
quideni, si vacaret, omnes virtutes et oriiamenta eluquentiae, de quibus inflantur isti, qui linguam suam nostrorum auctorum linguae non magnitudine,
sed tumore praeponunt, ostendere in istorum literis sacris, quos nobis erudiendis, et ab hoc saeculo pravo in beatum saeculum transferendis, providen-
Sed non ipsa me plus quam dici tia divina providit. potest iu illa eloquentia delectant, quae sunt his viris
oratoribus gentilium poetisve communia: illud et stupeo,quod ista nostraeloquentia ita usi sunt per alteram quamdam eloquentiam suam, ut nec deesset eis, nec emineret in eis, qjia eam nec iniprobari ab illis, nec ostentari oportebat; quorum
cum
magis admiror
alterum fieret, si vitaretur, alterum putari posset, si facile agnosceretur. Et in quibus forte locis agnoscitur a doctis, tales res dicuntur, ut verba, quibus dicuntur, non a dicente adhibita, sed ipsis rebus velut de do->ponte subiuncta videantur, quasi sapientiam mo sua, id est, pectore sapientis procedere intelligas, et tamquam inseparabilem famulam etiam non voca-
tam
se(iui
eloquentiam.
')
C. Vll. Quis enim non videat, quid voluerit dicere, et quam saj)ienter dixerit apostolus-): Gturiainur iu Irihulationihiia, scienles quia Irihulalio patieuiiaiu operatur, palientia autein prohafioncin, prohalio vero speni, spes aulein non confundit ; quia caritas Dei dif-
fusa
est in cordihus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nohisi' llic si fiuis, utita dixerim, imperite peiitiis artis eloquentiae praecej)ta apostolum secutum fuisse contendat, nonne a Cliristianis doctis indoctisque ridebitur ? Et tamen agnoscitur liic^figura, quae /./.IfiaS, Graece, Latine vero a quibusdam est adpellata gradatio, quoniam scalam dicere noluerunt.
1) Eailent sententia ajjinl f.ic. orat. c. 21. Kst elix^nentiae, sicnt rcliiiuanim reriim fiiiiilamrntum snpientia.'''' C"f. (iiiinct inst. oiat. proDcn. . 13. 2) Kom. 5, S. ss.
,
122
AURELII AUGUSTIM
quuni verbavel sensaconnectunturalterum exalt6ro, sicut hic ex tribulatione patientiani, ex patientia probationeni, ex probatione speni connexam videmus. Agnoscitur et aliud decus, quoniam post aliqua pronuntiationis voce singula finita, quae nostri membra et caesa,Graeci autem y.o)).a et zo/(/(aTavocant, sequi-
turambitus sive circuitus, quem mQioSov illi adpellant, cuiusmenjbrasuspendunturvocedicentis, donec ultimo finiatur. IVam eoJum,quae piaecedunt circuitum, membi'um illud est piimum: quoniam tribulalio patientiam operatur; secun(\mn: patientia autemprobationem; tertium: probalio vero spem. Deinde qui subiungituripse circuitus vel tribus peragitur membris, quojum primum est: spes autem non confundit;
secundum: quia
stris; tertium
:
caritas
Dei diffusa estin cordibus no-
per spiritum sanctum qui datus est noAt haec atque huiuscemodi in elocutionis arte bis. traduntur. Sicut ergo apostolum praecepta eloquentiae secutumfuisse nondicimus, itaquod eius sapientiam secuta sit eloquentia non negamus. Scj-ibens ad Corinthios in secunda epistola*) redarguit quosdam, qui erant ex ludaeis pseudoapostoli, eique detiahebant; et quoniam se ipsum piaedicare compellitur, hanc sibi velut insipientiam tribuens, quam sapienter dicit quamque eloquenter! Sed comes sapientiae, dux eloquentiae, illam sequens, istam pj-aecedens et sequentem non lespuens: Iterum dico, inquit,
tie quis me existimet insipientem esse ; alioquin velut insipientem suscipite me, ut et ego modicum quid glorier. Quud loquor, nonloquor secundumDeum, sed quasi in stultitia, in hac snhstantia gloriae. Quoniam quidem multi gloriantur secundum carnem, et ego gloriabor. Libenter enim sustinetis insipientes, quum sitis Toleratis enim, si quis vos in servituipsi sapientes.
tem
redigit, si quis devorat, si quis accipit, si quis ex-
1) C. 11, 16. ss.
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB. IV.
123
tollitur, si quis infaciein vos caedii: secundum ignohiIn quo autem litateni dico, quasi nos injirmati simus.
Hehraei quis audet (in insipientia dico), audeo et ego. snnt ? et ego. Jsraelitac sunt? et ego. Semen Abrahae sunt? et ego. Minislri Christi sunt? (insipiens dico) super ego. ^) In lahorihus plurimum, in carcerihus ahundantius, in plagis supra modum, in mortihus saepius ; a ludaeis quinquies quadraginta una ininus accepi; ter virgis caesus sunt, scmel lapidatus sum, ter naujragiumfeci, nocte et die in profundo marisfui, in itinerihus saepe, periculis fluminum, pericuHs latronum, in periculis ex genere, periculis ex gcnlihus, periculis civitate, periculis in deserto, periculis in mari, periculis infalsisfratrihus; i7i lahore et aerumna, in vigiliis
saepius,
infame
etsiti, in ieiuniis saepius,
infrigore et
nuditate; praeter illa quae extrinsecus sunt incursus in me quolidianus, sollicitudo omuium ecclesiarum! Quis injirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizalur, et ego non uror? Si gloriari oportet, in eis quae Quanta sapientia infirmitatis vieae sunt gloriabor. ista sint dicta, Aigilantcs vident. Quanto vcro etiam doquentiae cucuneiint fluinine, et qui steitit advertit.
Porro autem qui novit, agnoscit quod ea caesa, quae /o^âra Graeci vocant, etmembra et circuitus,
de quibus paullo ante disserui, quum decentissima varietate inteiponerentur, totam istam speciem dictionis, et quasi eius vultum, quo etiam indocti delectantur mo^ enturque, fecerunt. Nam unde coepimus hunc locum inserere, circuitus sunt: primus
minimus, hoc
membra
bimenibris; minus enim quam duo non possunt, pluravero Ergo iiie primus est: iterumdico, ne quis possunt. vie existiniet insipicntem esse. Sequitur alius triniemest,
circuitus habere
At alii omnes ciim ctlitis: svper ego, I) iMss. 2: ^>/i/j ego. Giitec. ">(' fyi^, ulti intcrjires verba nia!.'is reddidit quani seii'
tcnliaiu." lieiu
124
bris
:
AURELII AUGUSTLM
Quartus duo habet: quando quidem multi gloriantur secundiim carnem, et ego gloriahor. Et quintus habet duo Uhenter enim sustinetis insipienfcs, quum sitis ipsi sapientes. Etiam sextus bimembiis est: toferatisenim, siquis vos in servitutem redigit. Sequuntur tria caesa:
:
aUofjidn, velut insipientem suscipile me, ut et eiô modicum quid glorier. Tertius qui sequitur membra habet rjuatuor: quod loquor non loquor secnndum Deum, sed quasi in stultitia, in hac substantia gloriae.
,
siquis devorat, si quis accipif, siqnis extoUitur. Deinde si quis in faciem vos caedit; sccunduni ignohilitatem dico, quasi nos injirmati simus. Additur trimenibris circuitus: inquo antem quis audet (in insi-
triamenibra:
pientia dico), audeo et ego. Hinc iam sini,ûlis quibusque caesis interrogando positis singula itidem caesa responsione redduntur, tria tribus: Hebraei su7it? et ego. Israelitae sunt? et ego. Semen Abrahae
sunt? et cgo. Quarto autem caeso simili interrogatione posito non alterius caesi, sed membii oppositione respondet: ministri Chrisfi sunf? (insipiens dilam caesa quatuor sequentia remota co) super ego. decentissime interrog-ationc funduntur: in lahoribus plurimum, in carcerihus abundantius, in plagis supra viodum , in mortihus saepius. Deinde interponitur brevis circuitus, quoniam suspensa pronuntiatione distinguendum est: a ludaeis quinquies, ut hoc sit unum membrum, cui connectitur alteium: quadraginta una minus accepi. Inde reditur ad caesa, et ponuntur ti'ia: ter virgis caesus sum, semel lapidatus sum, fer navfraginmfeci. Sequitur membrum: nocte ac die in profundo marisfui. Deinde quatuordecim caesa decentissimo impetu profluunt: in itineribus
saepe, pericuUs fluminum, pericuUs latronum, pericuUs exgenere, pericuUs ex gentibus, pericuUs in ciritatc, pericuUs in deserto, pericuUs in mari, pericuUs infalsis fralrihus, in hihore et aerumna, in riuîUis saepius, infameetsiti, in ieiuniis saepius , infrigore et nudi-
DE DOCTRIXA CHRIST.
late.
LIB. IV.
125
Post haec interpoiiit tnmenibrem

il/a f/uae
circuitiini:
practer
extrinsecus sunt, iucursus in
me
quo-
fidianus, sollicitudo oninium ecclesiarum.
Et huic duo
nicinbia peicontatione subiungit: quis injirmatur, et cgo non injirmor? guis scandalizatur, et ego non uror? Postremo totus iste quasi anhelans locus biinembri circuitu terminatur: si gloriari oportet, in eis Quod vero (juae infirniitatis meae sunt gloriabor. post hunc impetum interposita narratiuncula quo-
dammodo
requiescit, et requiescere facit auditorem, quid decoris, quid delectationis habeat, satis dici non potest. Sequitur enim dicens: Deus et pater domini nostri lesu Christi scit, qui est henedictus in saeAc deinde quo modo pericula, quod non mentior. clitatus fuerit, et quo modo evaserit, brevissime narrat. Lonjûm est cetera persequi vel in aliis sanctarum scripturariim locis ista monstrare. Q,uid si etiam figuras locutionis, quae illa arte traduntur,
,
ineis saltem,quaede apostoli eloquio
commemoravi,
ostendere voluissem? Nonne facilius j^raves homines me nimium, quam quisquam studiosorum sibi suiTicientem putarentl Haec omnia quando a magistris docentur, pro magno habentur, magno emuntur pretio, magna iactatione venduntur. Quam iactationem etiam ego redolere vereor,dum ista sic dissero.
Sed male doctis hominibus respondendum fuit, qui nostros auctores contenuiendos putant, non quia non habent, sed quia non ostentant, quam nimis isti diligunt, eloquentiam. Sed forte quis putat, tamquam
,
eloquentem nostrum elegisse me apostolum Paulum. Yidetur enim ubi ait'): Etsi imperilus sermone sed non scientia, quasi concedendo obtrectatoiibus sic locutus, non tamquan id vej'um agnosceret confitendo. Si autem dixisset: imperitus quidem sermone, ^)
1) 2 Cor. II, 6. 2) Sic Bad., Am. et Mss. Cal.: et non uddidisset: sed no?i etc^* Ben.
Sed
Ev., Lov. et
126
AURELII AUGUSTINl
,
sed non scientia, nullo niodo aliud possct intelliiî. Scientiani plune non cunctatus est profiteii sine qua esse doctor gentiuni non raleret. Certe si quid eius proferinms ad exenipluni eloquentiae, ex illis cpistolis utique proferinms, quas etiam ipsi obtrectatores eius, qui sermoneni praesentis contemtibileni putari Tolebant, graves et fortes esse confessi sunt. ') Dicendum ergo mihi aliquid esse video et de eloquentia prophetarum, ubi per tropologiam nuilta obteguntur, quae quanto magis translatis verbis videntur opeiiii, tanto magis, quum fuerint aperta, dulceSed hoc loco tale aliquid commemorare descunt. beo, ubi quae dicta sunt non cogar exponere, sed
illius
dicta sint. Et ex prophetae libro potissimum hoc faciani, qui se pastorem vel armentarium fuisse dicit, atque indedivinitus ablatum atque missum, utDei populo prophetaret-): non auteni secundum septuaginta interpretes, qui etiam ipsi divino spiritu interpretati ob hoc aliter videntur nonnulladixisseût ad spiritalem sen-
commendem tantum, quo modo
sum scrutandum magis admoneretur
lectoris intentio
(unde etiam obscuriora nonnulla, quia magis tropica, sunt eorum), sed sicut ex Hebraeo in Ijatinum eloquium presbytero Hieron} mo utriusque linguae perito
interpretante^) translata sunt.
Quum
igitur
argueret impios, superbos, luxuriosos, et fraternae ideo negligentissimos caritatis, rusticus vel ex rustico ille propheta exclamavit dicens*): Vae qui^) opuhnli estis in Sion et confiditis in monte Samariae, opfintafes, capita populoruni, ingredientes povipatice domuni Israel, tranutein Chalannef et videte, et ite
2 Cor. 10, 10. 3) De qiio 2) Cf. Amns. 1, 1. 7, 14. 8. Aiie. epp. 71. 75. 81. 8'2. 5) .\.m., Kr., 4) Anios. 6, I. ss. Cal. vue vohis qui, ailversantihus codd. et tcxtii Flelir. etGrae1) Cf.
:
cf.
co.
In He])r. CÎSX^fl
''""!,
vae securis; ap.
LXX.:
ovai lof?
t\ov&ivo\iuL îuv.
DE DOCTRINA CHIUST.
LIB. IV.
127
inde in Etnath map^nam, et dcscendite in Geth Palnestinorum, et ad optinta quaeque regna horum, si latior terminus eorum termino vestro est: qui separati estis
in diem
malum,
et
adpropinquatis solio iniquitatis;
qui durmitis in lectis ehurneis, et lascivitis in stratis vestris; qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti; qui canitis ad vocem psalterii: sicut
David putaverunt se habere vasa cantici, hihentes in phialis vinum, et optimo unguento delihuti; et nihil quidnam patiehantur super contritione loseph. isti, qui prophetas uostios taniquaru ineruditos et elocutionis ignaros veluti docti disertique conteninunt, si aliquid eis tale vel in tales dicendum fuisset, aliter se voluissent dicere, qui tamen eojum insanire noluissent ? Quid enim est, quod isto eloquio
Sum
aures sobriae plus desiderent? Primo ipsainvectio quasi sopitis sensibus, ut evigilarcnt, quo fremitu
Vae qui opulenti estis in Sion, et conjiditis monte Samariae, optimates, capita uopulorum, inDeinde ut benegredientes pompatice domum Israel. ficiis Dei, qui eis ampla spatia regni dedit, ostendat inj^ratos, quoniam confidebant in monte Sanmriae, ubi* utique idola colebantur: fransite, inquit, in Chaillisa est!
in
lanne, et videte,
scendite in
et ite
inde in
Emath magnam,
el de-
Geth Palaestinorum, et ad optima quaeque regna horum, si latior terminus eorum termino vestro eat. Simuletiam quum istadicuntur, locoium nominibus tamquam luminibus ornatur eloquium, quae sunt Sion, Samaria, Chalanne, Emath magna et Geth Palaeslinorum. Deinde verba, quae his adiung,untur
locis,
tis,
decentissime variantur: opulenti
estis
conjidi-
Consequenter denuntiatur futura sub iniquo rege adpropinquare captivitas, quum adiungitur: qui separati eslis in diem malum, et
transite, ite, dcscendite.
adpropinquatis solio iniquitatis. Tunc subiiciuntur merita luxuriae: qui dormitis in leclis ehurneis, et lascicitis in stratis vestris; qui comeditis agnum. de
128
AUIIELU AUGUSTLM
grege, et vitiilos de medio armenti. Ista sex menibro tres bimenibres circiiitus ediderunt. Non enim ait:
qui separati estis in diem malum, qui adpropinquatis solio iniquitatis, qui dormitis in lectis eburneis, qui lasciritis in stratis Aestris, qui comeditis agnum de grege, et vitulos de medio armenti. Si ita diceretur, esset quidem et hoc pulchrum, ut ab uno pronomine repetito singula sex niembra decurrerent, et pronuntiantis
voce singula finirentur. Sed pulchrius factum eidem pronomini essent bina subnexa, quae tres sententias explicarent, unam ad captivitatis praenuntiationem: qui separati estis in diem malunt, et adpropinqualis solio iniquitatis ; alteram ad libidiest, ut
nem: qui dormitis

stratis cestris;
in lectis ebiirneis,
et lascivitis
in
ad voracitaten vero tertiam pertiuentem: qui comedifis agnum de grege, etvitulos de medio armenti, ut in potestate sit pronuntiantis, utrum singula finiat et membra sint sex, an primum et tertium
quintumvoce suspendat, et secundumprimo, quartertio, sextum quinto connectendo tres bimembres circuitus decentissime faciat, unum quo calamitasimmincns, alterum quo lectus impurus, tertium quo prodiga mensa monstretur. Deinde luxuriosam remordet aurium roluptatem. Ubi quum dixisset: qui canitis ad vocem psalterii, quoniam potest exer-
et
tum
ceri sapienter a sapientibus musica, mirabili decore dicendi, invectionis impetu relaxato, et non ad illos,
sed de illis iam loquens, ut nos musicam sapientis a musica luxuriantis distinguere commonei-et, non ait: qui canitis ad vocem psalterii, et sicut David putatis ros habere vasa cantici; sed quum iilud ad eos dixisset, quod luxuriosi audire deberent: qui canitis ad vocem psalterii, imperitiam quoque eorum aliis quodammodo iudicavit, adiungens su'w/ /)ivWjj//?rerj^;if
:
se hahere vasa cantici, bibentes in phialis vinum, et
opfimo nnguento
delibuti.
tiantur, si suspensis
Tria haec melius pronunduobus prioribus membris cir-
DE DOCTRIXA CHUIST.
:
LIB. IV.
129
iani vero quod his onniibus CMitus, tertio finiaiitin-. adiicitur et nHiil piitiehautnr snper contritione loseph, sive continuatini dicatur, ut unum sit nienibrum, sive
decentius suspendatur: et nihil paliebantur, et post hanc distinctioneni inferatur: super contritione loseph, atque sit binienibris circuitus, miro decore non dictum est: nihil patiebantur super contritione fratris, sed positus est pro fratre loseph, ut quicumque frater. proprio significaretur eius nomine, cuius ex fratribus fama praeclara est, êlin nialis quae pendit, vel in bonis quae rependit. Iste certe tropus, ubi loseph quemcumque fratrem facit intelligi, nescio utrum ilia, quam didicimus et docuimus, arte tradatur, Quam sit tamen pulcher, et quemadniodum adlegentes atque intelligentes, non opus est cuidici, si ipse non sentit. Et plura quidem, quae pertinent ad praecepta eloquentiae, in hoc ipso loco,
ficiat
quam
quem prif exemplo posuimus, possunt reperiri. Secl bonum auditorem non tam, si diligenter discutiatur,
instruit,
quam, si ardenter pronuntietur, accendit. Neque enim haec liumana industiia composita, sed
divina mente sunt fusa et sapienter et eloquentcr, non intenta in eloquentiam sapientia, sed a sapientia non recedente eloquentia. Si enim, sicut quidam
disertissimi atque acutissimi Airi videre ac dicere potuerunt, ea quae velut oratoria arte discuntur uon observarentur et notarentur, et in hanc doctiinam non redigerentur, nisi prius in oratorum invenirentur ingeniis; quid mirum, si et in istis inveniuntur, quos iile misit, qui facit ingenia ? Quapropter e4^ eloquentes quidem, non solum sapientes, canonicos nostros auctores doctoresque fateamur tali eloquentia'), qualis personis eiusmodi congruebat. C. Vill. Sed nos ctsi de literis eorum, quae sine difficultate intelliguntur, nonnulla sumimus elocuJ) ,.J5a(l., Arii., Kr. et 7
Mss.: ta/i eloque?iltu i/sos." Ben.

1
AiJGUST. DocTR. Chkist.
130
AURELII AUGUSTIM
tionis exempla, nequaquam tamen putare debemus, imitaiulos eos nobis essein eis, quae ad exercendas et elimandas quodammodo mentes legentium, et ad rumpenda fastidia atque acuenda studia discere volentium, celandos quoque, sive ut ad pietatem convertantur, sive ut a mysteriis secludantur, animos impiorum utili ac salubri obscuritate dixerunt. Sic quippe iili locuti sunt, ut posteriores, qui eos recte
inteliigerent et exponerent, alteram gratiam, disparem quidem, verum tamen subsequentem in Dei ec\on ergo expositores eorum ita clesia reperirent. loqui debent, tamquam se ipsi exponendos simili auctoritate proponant, sed in omnibus sermonibus suis primitus ac maxime, ut intelligantur, elaborent ea quantum possunt perspicuitate dicendi ut aut mul,
tum tardus
qui non intelligat, autin rerum quas explicare atque ostendere volumus diiiicultate ac subtilitate, non in nostra locutione sit caussa, quo minus tardiusve quod dicimus possit intelligi. Sunt enim quaedam, quae vi sua non inC. IX. telliguntur, aut vix intelliguntur, quantolibet et quantumlibet, quamvis planissime, dicentis versentur eloquio, quae in populi audientiam vel raro, si aliquid urget, vel numquam omnino mittenda sunt. In libris autem, qui ita scribuntur, ut ipsi sibi quosit
dammodo lectorem teneant, quuni intelliguntur ^), quum autem non intelliguntur, molesti non sint nolentibus legere, et in aliquorum coUocutionibus
non
J) ,,In piiiis editis: ann intclliguntiir , molesti non sint volentibiis legere; cum autemnon inteUigimttir , molesti non sint
nolentihus fcgere.
Et
in
a/iquorum
etc.
Hunc locum Mss. sub-
sldio liljeravinius ab inepto glossemate, et piava interpunctinne, quae a se inviccm ilistiaheltat partes liuius propositionis: in libris fiutem Aliani 7ion est hnc ojjicium deserendum.^^ Ben. lectionem secutus est Calixt., cul adsontitur unus cod. Lips.. qtmm intelL, mol. non sint nolentibus I. i (imnn aut. non int., mol. non sint volentibm leg.
DE DOCTKIXA CHRIST.
LIB. IV.
131
est hoc ofiicium (leserendum, ut vera, quamvis diiUcillima ad intelligendum, quae ipsi iam percepimus,
cum quantocunque lubore disputationis ad aliorum intelligentiam perducamus, si tenet auditorem vcl collocutorem discendi cupiditas, nec mentis capacitas desit, quae quoquo modo intimata possit accipere, non curante illo qui docet, quanta eloquentia doceat, sed quanta evidentia. C. X. Cuius evidentiae diligens adpetitus aliquando negli^ît verba cultiora, nec curat, quidbene sonet, sed quid bene indicet atque intimet quod ostendere intendit. Unde ait quidam ^), quum de tali genere locutionis ageret, esse in ea ,,quamdam
diligentem negligentiam." Haec tamen sic detrahit ornatum, ut sordes non contrahat; quamvis in bonis doctoribus tanta docendi cura sit vel esse debeat, ut verbum (quod nisi obscurumsit vel ambiguun), ijati-
num
esse non potest, vulgi autem more sic dicitur, ut ambiguitas obscuritasque vitetur) non sic dicatur, ut a doctis , sed potius ut ab indoctis dici solet. Si enim non piguit dicere interpretes nostros-): A'o congregabo conaenticula eoriini de sanguinibus, quoniam senserunt ad rem pertinere, uteo loco pluraiiter enuntiaretur hoc nomen, quod in Latina lingua tan-
tummodo
singulariter dicitur; cur pietatis doctoreni
pigeat imperitis loqucntem, ossum potius quam os dicere, ne ista s^llaba non ab eo quod sunt ossa, sed ab eo quod sunt ora intelligatur, ubi Afrae aures de correptione vocalium vel productione non iudicant?
quam non sequitur intellectus audientis, quum loquendi omnino nulla sit caussa, si quod loquimur non intelligunt, propter
quos ut intelligant loquimurl Qui ergo docet, vitabit omnia verba quae non docent;
i) Cic. orat. c. 23, 78.
Quid enim prodest locutionis integritas,
2J Ps. 15, 4. sec.
LXX.
12
132
AURELU AUGUSTIM
utetur etiam verbis niiuus inte^ris, dum tamen res ipsa doceatur atque discatur integre. Et hoc quidein non solum in coUocutionibus, sive fiant cum aliquo uno, sive cum plui'ibus, verum etiam multo magis iu populis quando sermo promitur, ut iutelligamur instandum est: quia iu collocutiouibus est cuique interrogaudi potestas; ubi autem omnes tacent ut audiatur uuus, et in eum intenta ora convertunt, ibi ut requirat quisque quod non intellexerit, nec moris est nec decoris; ac per hoc debet maxime tacenti subvenire cura dicentis. Solet autem motu suo sig^nificare utrum intellexerit cognoscendi avida
et si pro eis alia integra, qiiac ir.telliji,antiir, potest dicere, id iiiagis eliii;ct; si auteni non potest, sive (juia noii suut, sive quia in pracsentia non occurrunt,
q?iod donec significet, versandum est quod agitur multimoda varietate dicendi, quod in potcstate nou habent, qui praeparata et ad verbun\ inemoritcr retenta pronuntiant. Mo\ autem ut intellectum esse constiterit, aut sermo finiendus, aut in alia transeundum est. Sicut enim gratus est, qui cogno scenda enubilat, sic onerosusest, qui cognita in ciilcat, eis dumtaxat, quorum tota exspectatio in dissolvenda eorum quae panduntur
multitudo;
difficultate pendebat. Nam delectandi gratia etiam uota dicuntur, ubi non ipsa, sed modus quo dicuntur adtenditur. Quod si et ipse iam notus est atque auditoribus placet, paene nihil interest, utrum is qui dicit dictor vel lector sit. Solent enim et ea quae commode scripta sunt non solum ab eis, quibus primitus innotescunt, iocunde legi, verum ab eis etiam, quibus iam nota sunt, neque adluic illa de memoria delevit oblivio, non sine iocunditate relegi, vel ab
utrisque libenter audiri.

oblitus est,
Quae autem quisque iam
modo
Sed de docetur. delectandi nunc nou ago; de modo quo docendi sunt, qui discerc desiderantj loquor. Is autem
quum comnionetur,
DE DOCTRIXA CHRIST.
LiR. IV.
133
est optiimis, quo fit, iit qui audi t veruiii audiat, et quodaudit intelligat. Ad queni fiuem quum ventum fuerit, nihil tunc amplius de ipsa re
tamquam
ciendum
diutius
doeenda laborandum
de comniendanda, ut
videbitui",
est, sed fortc in coi^de figatur. Quod si faita modeste faciendum est, ne
perveniatur ad taediunu C. XI. Pjorsus liaec est in docendo eloquentia, qua fit dicendo, non ut liheat quod hoi-rebat, aut ut fiat quod pifêbat, sed ut adpareatquod latebat; quod tamen si fiat insuaviter, ad paucos quidem studiosissimos suus pei'venit fructus, qui ea quae discenda sunt, quamvis abiecte inculteque dicantur, scii'e desiderant.
Quod quum
adepti fuerint, ipsa delecta-
biliter veritatc pascuntur;
est indoles, in verbis verum amare, nt>nverba. Quid enim prod^ st clavis aurea, si aperire quod volunuis non potest? Autquid obest lignea, si lioc potest, quando nihil quaerimus, nisi patere quod clausum est^ Sed quoniam inter
rum insignis
bonorumque
ing;enio-
se habent
nonnuliam siniilitudinem vescentes atque discentes, propter fastidia plurimorum etiam ipsa, sine quibus îvi non potest, alimenta condienda
et verum ^) dicere debere el oquentem, utdoDeinde addiceat, ut delectet, \\t flectat." dit: ,,d o cere n ecessi tatis est, delectare suavitatis, flectere vi ctoriae." llorum triuin quod
sunt. C. XII.
Di\it ergo quidam eloquens
dixit, ,,ita
hoc est, docendi necesitas, quas dicimus; reliqua duo Qni eri,^) dicit, quum docere vult, quain diu non inteliiiîtur, noiulum se e.vistimet
primo loco positum
est,
in rebus est constituta, in modo, quo licimus.
dixisse
quod
vult ei,
dixitquod ipse
1) Cic. oi-at.
c.
intelligit,
quem ûlt docere; quia etsi nondum illi dixisse putan-
21.
134
AURELII AUGUSTIM
est, a qiio intellcctus
dus
est,
non
est.
Si vero intcllcctus
Quod si etiam dixerit, dixit. delectare vult eum, cui dicit, aut flecteie, non quocumque modo dixeiit,faciet, sed interest, quo modo dicat ut faciat. Sicut est autem ut teneatur ad audien-
quocunique modo
dum
ris,
adagendum.
minaris, oderit quod arguis, quod comnuMidas ampiectatur, quod dolendum exaggeras doleat, ((uum quid laetanilum praedicas gaudeat, misereatur eorum, quos niiserandos ante oculos dicendo constituis, fugiateos, quos cavendos terrendo proponis, etquidquid aliud grandi eloquentia fieri potest ad commovendos animos auditorum, non quid agendum sit ut sciant, sed ut agant quod agendum esse iam sciunt. Si autem adhuc nesciunt, prius utique docendi sunk quam movendi. Et fortasse rebus ipsis cognitis ita movebuntur, ut eos non opus sit maioribus eloquentiae viribus iam moveri. Quod tamen quum opus
est. Tunc autem opus est, quando, Ac per scierint quid agendum sit, non agunt. hoc docere necessitatis est. Possunt enim homines et agere et non agere quod sciunt. Quis autem di-
delectandus auditor, ita flectendus, utmoveatur Et sicut delectatur, si suaviter loquaita, flectitur, si amet quod polliceris, timeat quod
est,
faciendum
quum
xerit eos agere debere quod nesciunti Et ideo flectere necessitatis non est, quia non semper opus est, si tantum docenti vel etiam delectanti consentit auIdeo autem victoriae est flectere, quia tieri ditor. potest, ut doceatur et delectetur, et non adsentiatur. Quid autem illa duo proderunt, si desit hoc tertium? Sed neque delectare necessitatis est, quando quidem quumdicendo vera monstrantur, quodad ofticium do-
cendi pertinet, non eloquio agitur, neque hoc adtenditur, ut vel ipsa, vel ipsum delectet eloquium, sed per se ipsa, quoniam vera sunt, manifestata deleUnde plerumque delectant etiam falsa patectant.
facta atque convicta.
Neque enim
delectant, quia
DE DOCTllIXA
CIIKIST.
LIB. IV.
135
falsa sunt, sed quia falsa esse yerum est, delectat et dictio, qua hoc veruni esse monstiatum est. C. Xlll. Piopter eos autem, quibus fastidientibus non placet veritas, si alio quocumque modo nisi eo modo dicatui', ut placeat et sermo dicentis, datus est iii clociuentia non parvus etiam delectationi locus.
lexisse,
sufficit duiis, quos nec intelnec docentis elocutione delcctatos esse profuerit. Quid enim haec duo confeiunt homini, qui et coutitetur verum, et collaudat eloquium, nec inclinat adsensum, propter quem solum, quum aliquid suadetur, rebus quae dicuntur invigilat dicentis intentio? Si enini talia docentur, quae credere vel nosse sufficiat, nihil est aliud eis consentire, iiisi confiteri vera esse. Quum vero id docetur quod agendum est, et ideo docetur ut agatui", frustra persuadetur verum esse quod dicitur, fiustra phicet modus ipse, quo dicitur, si non ita discitur ut agatur. Oportet igitur eioquentem ecclesiasticum,
Quae tamen addita non
est, n on s o 1 um d o ce re u t n st ru at, e t d e e cta e ut teneat, verum etiam flectere ut vincat. Ipse quippe iam remanet adconsensionem flectendus
i 1 )
quando suadet aliquid quod agendum
eloquentiae granditate,
eius
in qtio id non egit usque ad confessionem demonstrata veritas, adiuncta
etiam suavitate dictionis. C. XIV. Cui suavitati tantum operae impensum est ab hominibus, ut non solum non facienda, verum etiam fugienda ac detestanda tot et tanta nuihi atque turpia, quae malis et turpibus discjtissime pers.uasa sunt, non ut eis consentiatur, sed sola delectationis gratia lectitentur. Avertat auten Deus ab ecdesia sua quod de synagoga ludaeorum leiemias propheta commemorat dicens '): Pavor et liorreudafacta sunt super terram: prophetae prop/ietahant iniqua, et sa1)
C.
5, 30. s.
136
AURELII AUGUSTIM
1
cerdotes plausiun dcderunt jnanibns suis, et plehs mea dilexit sic. Et quid facietis infuturum ? O e o q u e n te ti a tanto b i 1 i o r , q ii a n t o p u r i o r , e t tere q u a 11 1 o s o 1 i d i () r , t a n t o V e h e ni e n t i o r securis concidens petras! Huic enini rei siniile
) i- i
!
esse verbum suuni, qiiod per sanctos pioplietas fecit, per hunc ipsuni prophetani Deus ipse dixit. ') Ahsit itaque, ahsit a nohis, ut sacerdotes phiudant iniqua dicentibus, et plehs Dei diligat sic. Ahsit a nobis,
inquani, tanta denientia! Nan\ quidfacienuis in futurum Etcerte minus intelligantur,minus placeant, minus moveant quae dicuntur; verum^jtaniendicantur, et iusta, non iniqua libenter audiantur. Quod utique non fieret, nisi suaviter dicerentur. In populo autem gravi, de quo dictum est Deo^): In populo gravi laudabo te, nec flla suavitas delectabilis est, qua non
i!
quidem iniqua dicuntur, sed exigua et fragiliahona spumeo verhorum ambitu ornantur, quali nec magna
utque stahilia decenter et graviter ornai"entur. Et tale aliquid in epistola beatissimi Cypiiani, quod ideo puto vel accidisse, vel consulto factum esse, ut sciretur a posteris, quam linguam doctrinaeChristianae sanitas ab ista redundantia revocaverit, et elo-
quentiam graviorem modestioremque restrinxerit, qualis in eius consequentihus literis secure amatur, reiigiose adpetitui", seddifficillime impletur. Aitergo quodam loco*): ,,Petamus hanc sedem; dant secessum vicinasecreta, uhi dum erratici palmitum lapsus pendulis nexibus per arundines baiulas repunt, viteam porticum frondea tccta fecerunt." Non dicuntur ista nisi mirahiliter adfluentissima fecunditate facundiae, sed profusione nimiagravitati displicent.
Q,ui
vero haec amant, profecto eos, qui non

2)
ita di-
1) Cf. Ie;em. 23, 2'J. veru tnviin dicantur.-'ad Donat. ep. 1.
lieii.
Sic Mss. melioris nofae. At editi: 3) Ps. 34, 18. sec. LXX. 4) Cypr.
DE DOCTRIXA
CIIRIST.
LIB. IV.
137
cunt, sed castigatius eloquuntur, non posse ita eloqui cxistiniant, non iudicio ista deîtare. Quaproptei' iste vir sanctus et posse se ostendit sic dicere, quia dixit alicubi, etnolle, quonian postnioduni nusquani. C. XY. Agit itaque noster iste eloquens, quum et iusta et sancta et bona dicit (neque enim alia debet
dicere); agit ergo quantuni potest quuni ista dicit, dt intelligenter , ut libenter, ut obedienter audiatur: et haec se posse, si potuerit, et in quantuni potuerit, pietate magis orationum, quam oratorum facultate non dubitet, ut orando pro se, ac pro illis, quos est adlocuturus, sit orator ante quam
dictor.
prius
de una quaque re, quac secundum fidem dilectionemque ^) tractanda sunt, multa sint quae dicantur, et multi modi quibus dicantur ab eis, qui haec sciunt, quis novit quid ad praesens tempus, vel nobis dicre, vel per nos expediat audiri, nisi qui corda omnium videt ( E t q ui s f a c t, u t q u o d o p o r t e t e t q u e madmodum oportet dicatur a nobis, nisi in cuius man u s unt et no s et s erm o n es n o i ,
quam exserat profercntem linguam, ad Deum levet animam siticntem, ut eructet quod biberit, vel quod impleverit fundat. Quum cnini
Ipsa hora iam ut dicat accedens,
stril^)
fa c u
1 1
docenda sunt qui

ate
Ac per hoc discat quidem omnia quae et nosse vult et docere,
mque
dicen di, ut d ece
vi
e c-
clesiasti cum, comparet. Ad huram vero ipsius dictionis illud potius bonae menti cogitet convenire,
ait^): ]\ulite cogitare, qico modo aut loquamini ; dabitur enim vohis in ilfa liora" quid loquamini; non enim vos esds qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qni loquilur in vohis. Sic ergo loquitur in eis spiritus sanctus, qui persequentibus tra-
quod Dominus
qiiid
Mss. potinros: 1) ,,E(1itI (et co(l<l. Lijis.): (Mectationemipie. dilictioncmiiue.'''' Ilen. 2) Cf. Sap. 7, IG. 3j Mattli. 10, 19. s.
138
AURELIl AUGUSTIM
in eis, qui
dunturproChristo, cur iion

tibus r.luistuni
C.
J
traduntdiscen-
XVI.
Quisquis autem
dicit,
non esse homini-
bus praecipienduni quid vel quemadmodum doceant, si doctores sanctus efficit spiritus, potest dicere, nec orandum nobis esse, quia Dominus ait ): Scit pater vester quid vobis necessariiim sit prius qudiii petatis ah eo ; autapostolum Paulum Timotheo et Tito non debuisse praecipere, quid vel quemadmodum praeciperentaliis. Quas tres apostolicasepistolasante oculos habere debet, cui est in ecclesiadoctoris persona imposita. Nonne in prima ad Timotheum legitur^) Ad7iuntiahaecetdoc? Quae autem sint,supradictumest. Nonne ibi est ^) Seniorem neincrepaveris,sed ohsecra utpatrem? Nonne in secunda ei dicitur^): Formani hahe verhorum sanorum, quae a me audisti? Nonne ibi eidicitur^): Satis age, te ipsum prohahilem operarium exhihens Deo non eruhescentem, verbum veritatis recte tractantem? Ibi est et illud ^): Praedica verhum, insta
'
opportune, importune, argue, ohsecra, increpa in omni longanimitate et doctrina. Itemque ad Titum nonne dicit^) episcopum iuxta doctrinamjidelisverhiperseverantem esse debere, utpotens sit in doctrina sana, ei contradicentes redarguere? Ibi etiam dicit^): Tu vero loquere quae decent sanam doctrinam, senes sobrios es-
quae sequuntur. Ibi et illud ^) Haec loquere et exhortare, etincrepa cum omniimperio. Ncmo te contemnat. Admone illosprincipihus et potestatibus suhditos esse , et cetevd. Quid ergo putamus? Numquid coutra se ipsum sentit apostolus, qui, quum dicat doctores operatione fieri spirirus sancti , ipse illis
se, et
:
piaecipit quid et
ligendum
1)
est, et
quemadmodum doceant? An intelhominum ofiicia ipso sancto spiritu

3)
1
Matth. 6,
8.
2) C, 4. 11.
Tim.
1
5,
,
1.
5) 2 Tini. 2,15. D) C. 2, 15. 3, 1.
Gj2 Tim.
4, 2.
7) C.
9.
4) C. 1, 13. 8) C. 2,1..
DE DOCTRINA CHRIST.
quid, neque qui rigat, sed
LIB. IV.
139
largiente in docendis etiam ipsis doctoribus non debeie cessare ; et tamen neque qui plantat esse ali-
datM) Unde
"bus, vel
ipsis
Deum qui incrementum quoque ministris sanctis homini-
recte discit, quae pertinent ad îvendum
etiam sanctis angelis operantibus

nisi
nemo
cumDeo,
citur in
fiataDeo docilisDeo,
:
cui di-
psalmo ^) Doce mefacere voluntatem tuam, quoniam tu es Deus meus. Unde et ipsi Timotheo idem dicit apostolus, loquens utique ad discipulum doctor ^) Tu autempersevera in eis, quae didicisti et Sicut enim credita sunt tibi, sciens a quo didiceris. corporis medicamenta, quae hominibus ab hominibus adhibentur, non nisi eis prosunt, quibus Deus operatur salutem, qui et sine illis mederi potest, quum sine ipso illa non possint, ettamen adhibentur, et si hoc officiose fiat, inter opera misericordiae vel beneficentiae deputatur: ita et adi umenta doctrinae tunc prosunt animae adhibita per hominem, quum Deus operatur ut prosint, qui potuit evangelium dare homini etiam non ab hominibus, neque per hominem. C. XVIl. Qui ergo nititur dicendo persuadere quod bonum est, nihil horum trium spernens, ut scilicet doceat, ut delectet, ut flectat, oret atque agat, ut, quemadmodum supradiximus*), intelli genter, libenter obedienterque audiatur. Quod quum apte et conve:
nienter facit, non immerito eloquens dici potest, etsi non eum sequatur auditoris adsensus. Ad haec enim tria, id est, ut doceat, ul delectet, ut flectat,
etiam tria
illa
videtur pertinere vo-
luisse
idem ipse Romani auctor eloquii, quum itidem dixit^): ,,Is igitur erit eloquens, qui poterit
I; Cf. 1 Cor. 3, 5)Cic. orat. c. 29, 7.
cl.
2) Ts. 143, 10.

21.
3) 2
Tim.
3, 14.
4) C. 15.
140
ALRELII ALGLSTIM
parva submisse, ni odica temperate, magiia gianditer dicere," tamquani si adderet illa etiani tria, et sic explicaret unam eamdemque sententiain dicens: is erit igitur eloquens, qui utdoceatpoterit
parva submisse, ut delectet modica temperate, ut
magna granditer dicere. Haec autem tria ille, sicut ab eo dicta C. XVIll. sunt, in caussis forensibus posset ostendere; non autem hic, hoc est, in ecclesiasticis quaestionibus, in qnibus huiusmodi, quem volumus informare, sermo \ ersatur. In illis enim ea parva dicuntur, ubi de
Jlectat
rebus pecuuiariis iudicandum est; ea magn a, ubi de salute ac de capite hominum. Ea vero, ubi nihil horum iudicandum est, nihilque agitur, ut agat sive dccernat, sed tantummodo ut delectetur auditor, inter utrumque quasimedia, et ab hoc modica, hoc est
moderata dixerunt. ]Modicis enim modus nomen imposuit; nam modica pro parvis abusive, non proprie dicimus.
In istis autem nostris, quando quidem omnia, maxime quae de loco superiore populis dicimus, ad hominum salutem,nectemporariam,sed aeternam referre debemus, ubi etiam caveiidus est aeternus interitus, omnia magna sunt quae dicimus; usque adeo ut nec de ipsis pecuniariis rebus, vel adquirendis vel amittendis, parva videri debeant, quae doctor ecclesiasticus dicit, sive sit illa magna, si;e parva pecunia. Xeque enim parva est iustitia, quam profecto et in parva pecunia custodire debemus, dicente Domino ) Qui iii viinimo jidelis est, ct in magno Jidelis cst. Quod ergo minimum est, minimum est; sed Nam in minimo fidelem esse magnum cst. sicut ratio rotunditatis, id est, ut a puncto medio omnes lineae pares in extrema ducantui', eadem est in magno disco, quae in nummulo exiguo: ita ul)i parva iuste geruntur, non minuitur iustitiae magni^
:
J)
Luc.
IG, 10.
DE DOCTRINA
tudo.
CilHlST.
LIB. IV.
141
De
iudiciis denique
saecula)ibus,Cquil>us uti-
que nisi pecuniaiiis?) quum loqueretur apostolus ^): Audet quisqunm vesfrum, inquit, adcersus alterum hahcns negotium, iudicari ah iniquis, et non apud sanctos? An nescitis, quia sancti mundu)n iudicahunt? Et siin vohis iudicahitur mundus, indigni estis qui de minimis iudicetis? Nescitis, quia angelos iudicahimus, nedum saecularia? Saecularia igitur iudicia si hahuerihos collotis, eos qui contemtihiles sunt in ecclesia, Ad reverentiam vohis dico. Sic non est inter cute.'-) vos quisquam sapiens, qui possit inter fratrem suum indicare? Sedfrater cumfratre iudicatur, et hoc apud omnino delictum est, quia iudiiufideles! lam quidem cia hahetis vohiscnm. Quare non magis iniquitatem Sedvosinipalimini? Quare non potius fraudamini? An nesciquitatemfacitis, etfraudatis, et hocfratres! iis, quia iniusti regnum Dci non heredituhvnt? Quid
quod sic indignatur apostolus, sic corripit, sic expiobrat, sic increpat, sicminatur? Quid est quod sui animi adfectum tam crebra et tam aspera vocis mutalione testaturf Quid est postremo quod de rebus minimis tam granditer dicit? Tantumne de illo negotia saecularia meruerunt Absit. Sed hoc facit nulla propter iustitiam, caritatem, pictatem, quae, sobria mente dubitaiite, etiam in rebus quamlibet
est
J
Sane si moneremus lion)ines, par\ ulis magna sunt. quema<lmodum ipsa negotia saecularia vel pro se vel
pro suis apud ecclesiasticos iudices agere deberent, recte adm(Mieremus, ut agerent tamquam parâ submisse. H'""" vero de illius viri disseramus eloquio, qiiem volumus earum rerum esse doctorem, quibus liberamur ab aeternis malis, atque ad aeterna perveiiimus bona, ubicumque agantur haec, sive ad popu2) Sic Mss. 1) 1 Cor. 6, 1. ss. lien. al. cuni: Toviovi icaOtleif.
cit7i(tnm.
omnes secundum textiim Graeex Viilg. conslitiiite nd iinli:
142
AURELII AtGUSTIM
lum, sive privatim, sive ad unum, sive ad plures, sive ad amicos, sive ad inimicos, sive in peipetua dictione, sive in collocutione, sive in tractatibus, sive in
mis,
libris, sive in epistolis vel longlssimis vel brevissimagna sunt: nisi forte quoniam calix aquae fri-
g-idae res
minima atque
vilissima est, ideo
minimum
aliquid atque vilissimum Dominus ait, quod eum qui dedeiit discipulo eius,non perdetmercedem suam. ') Aut vero quando iste doctor in ecclesia facit inde sermonem, parvum aliquid debet existimare se dicere, etideo non temperate, non granditer, sed subniisse sibi esse dicendum. Nonne quando accidit, ut de hac re loqueremur ad populum, et Deus adfuit, ut
non incongrue diceiemus, tamquam de illa aqua frigida quaedam flamma surrexit-), quae etiam frigida
facienda spe coelestis mercedis accenderet? C. XIX. Et tamen quum doctor iste debeat rerum dictor esse magnarum, non semper eas debet granditer dicere, sedsubmisse, quum aliquid docetur, temperate, quum aliquid vituperatur sive laudatur. Quum vero aliquid agendum est, et ad eos loquimur, qui hoc agere debent, nec tamen volunt, tunc ea, quae magna sunt, dicenda sunt granditer, et ad flectendos animos congruenter. Et aliquando de una eademque re magna et submisse dicitur, si docetur, et temperate, si praedicatur, et granditer, si aversus inde animus ut convertatur impellitur. Quid enim Deo ipso maius est? Numquid ideo non discitur*'') Autqui docet unitatem trinitatis,debet nisi submissa disputatione agere, ut res ad dignoscendum dillicilis, quantum datur, possit intelligil Numquid hic orna-
hominum pectora ad misericordiae opera
menta,
et non documenta quaerunturl Numquid ut aliquid agat estflectendus auditor, et non potius ut
I) Cf. Miit. 10, 42.
tUcitur.
2) Cf. 2 Macc. 1, 22. ss. Seil Ms8., Ei-., Ben.: iliscitur.
3) Am., Cal., al.:
DE DOCTUINA CHRIST.
LIB. IV.
143
discat instruendus? Porro quum laudatur Deus sive de se ipso, sive de operibus suis, quanta facies pulchrae ac splendidae dictionis oboritur ei, qui potest
ter laudat, nemo quomodocunique non laudatl At si non colatur, aut cum ilio aut etiam prae illo colantur idola, sive daemonia, sive quaecumque creatura, quantum hoc malum sit, atque ut ab hoc malo avertantur homines, debet utique granditerdici.
quantuni potest laudare,
quem nemo convenien-
C. XX. Submissae dictionis e\eniplumest apud apostolum Faulum, ut planius aliquid comme-
morem,
ubi ait^): Dicite miki, suh lege volentes esscy legetH noii audistis? Scriptum est enini, quod Abraham duos filios habuif, unum de ancilla, et unum de libera. Sed ille, qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem. Quae sunt in alHaec enini sunt duo testamenta: ununi quilegoria. dem a monte Sina in servitutem generans, quae est
Agar.
est'-) 8uis.
Quae autem sursum est lerusalem, libera est, quae est mater nostra, et cetera. Itemque ubi ratiocinatur et dicit'^): Fratres, secundum hominemdico: tamen hominis confirmalum testamentum nemo irritum facit, aut super ordinat. Abrahae dictae sunt promissiones, et semini eius. Nondicit: etseminibus^', tamquam in mullis, sed taniquam in uno: et setnini tuo", quod est Christus. Hoc autem dico: festamentum confirmalum a Deo , quae post quadringentos
non ex promissione.
annos facta est lex, non infirmat ad evacuandas promissiones. Si enim ex lege heredifas, iam
et triginta
Sina enim Jiions est in Arabia, qui coniunctus huic, quae nunc est lerusalem, et servit cumfiliis
nem
Abrahae autcm per repromissio' donavit Deus. Et quia occurrere poterat audientis cogitationi: ut quid crgo lex data est, si ex
1) Gal. 4, 21. ss. 2) ,,In Mss. ferc omnlltus: IlcD. 3) Gal. 3, 15. ss.
qune cnnuincta
est.''
144
illa
AUPvELIl
AUGUSTLM
ait
non est hereditas? ipse sibi hoc obiecit, atque velut interrogâns: Quid crgo lex? Deinde respon-
dit: Transgressionis gratia propositn est, donec veniret semen, cuiproniissum est, disposita ') per angelos in manu mediatoris. Mediator autem unius non est; Deus vero unus cst. Et hic occurrebat, qut)d sibi ipse piM)-
posuit:
dit
:
Lex ergo adversus promissa Deii Kt respon-
Absit. Reddiditque rationeni dicens: Si enim data esset lcx, quae posset vivificare , omnino ex lege esset iustilia. Sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio exfide lesu C/iristi daretur credenPertinet tibus, et cetera, vel si quid eiusmodi est. ergo ad docendi curam non solum aperire clausa, et
nudos solvere quaestionum, sed etiam, dum hoc agitur, aliis quaestionibus, quae fortassis inciderint, ne id quod dicimus improbetur per illas, aut refellatur, occurrere: si tamen et ipsa earum solutio pariter occurrerit, ne moveamus quod auferre non possuinus. Fit autem ut quum incidentes quaestioni aliae
quaestiones, et aliae rursus incidentibus incidentes pertractantur atque solvuntur, in eam longitudinem ratiocinationis extendatur intentio, ut nisi memoria plurimum valeat atque vigeat, ad caputundc agebatur disputator redire non possit. Valde autem bonum est, ut quidquid contra dici potest, si occurrerit, refutetur, ne ibi occunat, ubi non erit qui respondeat, aut praesenti quidem, sed tacenti occurrat, et minus sanatus abscedat. \\\ illis autem apostolicis verbis dictio tempei'ata est^): Seniorem ne increpaveris, sed obsecra utpatrem, iuniores utfrafres, anus ut matres, adolescentulas ut sorores. Et in illis') Obsecro autem vos, fratres, per miscricordiam Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam, sanctam, Deo Et totus fei'e ipsius exhortationis locus placentem.
:
I) lii ?tlss.
iderisque: (lisposituui.'^ Ben.
2)
Tim.
5, 1. s
3) Koiii. !2,
1.
DE DOC
rRINA CHRIST.
LIH. IV.
145
teniperatum habet elocutionis genus; ubi illa pulchriora sunt, in quihus propria propriis taniquam debita reddita deoenter excurrunt, sicuti est'): Habetites dona diversa secuiidum gratiam, quae data est nobis, sive prophetiam, secunduni repûlam Jidei,
sive ministerium, in ministrando, sive qui docet, in doctrina, sive qui exhortatur, in exhortatione, qui tribuit,
in simplicitafe, qui praeest, in sollicitudine, qui misercDilectio sine simulaiione ; odio hatiir, in kilaritate.
hentes
tis
malum, adhaerenfes bono; ciiritate fraternitainvicem diligenies, honore inutuo praevenientes,
studio non pigri, spiritu ferventes, Domino servientes, spe gaudentes, in tribulatione patientes, orationi instantes, necessifatibus sanclorum communicantes, hospitalitatem seciantes. Bene dicite perscquentibus vos,
bene dicite, et nolite male dicere.

dentihus, ftere
cum flentibus.
Gaudere cum gauId ipsum invicem sen-
Et quani pulchre ista omnia sic ertusa bitienies. inembi"i ciicuitu tei"niinantur: 7io/t alia sapienics, sed humilibus consentientes! Et aliquanto post^): In hoc ipso, iu(iu\t, perseverantes, reddiie omnibus dehita: cui
tributum,tribuium; cuivectigal, vectigal; cuitimurem, timorem; cui honorem, honorem. Quae nicmbratin fusa dauduntur etiam ipsa circuitu qiiem duo membra contexunt: nemini quidquam debeatis, nisi ut invicem diligaiis. Et post paullulum'): y,ox praecessif, Abiiciamus iiaque inquit, dies autem adpropinquarit. opera tenebrarum et induamus arma lucis. Sicut iii die honeste ambulemus, non in comessationibus et cbrieiaiibus, non in cubilibus et impudiciiiis, non in conientione ct aemulatione ; sed induite Dominum lesum Christum, et carnis providentiam nefeceriiis in concnQihkI si quisqtiam ita diceret: ,,et carnis piscentiis. providentiam ne in concupiscentiis feceritis", sine dubio aures clausula numerosiore mulceret; sed
,
1) lliid. V. G. ss.
2)
Rom.
13, C.
s.
3; Ib. v. 12. ss.
Alglst. Doctk. Christ.
146
AUHELII AUGUSTIM
gravior interyres etiam ordineni iiialiiit tenere verboriim. 0,110 modo auteni hoc in Graeco eloquio Konct, quo est locutus apostolus, liderint eius elonohis quii usque ad ista doctiores. Mihi tamen quod eodeni verborum ordine interpretatum est, nec ibi Tidetur currere numerose. Sane hunc elocutionis
ornatum, qui numerosis
fit
clausulis, deesse faten-
pretes factum
Quod utrum per interan (quod magis arbitror) consulto illi haec plausibilia devitaverint, adfirmare non audeo, quoniam me fateor ignorare. Illud tamen scio, quod si quisquam huius numerositatis peritus illoest auctoribus nostris.
sit,
dum
rum
clausulas
eorumdem numerorum
lege componat
(quod facillime fit mutatis quibusdam verbis, quae tantunidem siu-nificatione vaient, vel mutato eorum quae invenerit ordine), nihil illorum, quae velut magna in scholis gramniaticorum aut rhetorum didicit, illis divinis viris defuisse cognoscct; et multa
reperiet locutionis genera tanti decoris, quae quidem et in nostra, sed maxime in sua lingua decora sunt, quorum nuUum in eis,quibus isti inflantur, liteSed cavendum est, ne divinis graviris invenitur. busque sententiis, dum additur numerus, pondus detrahatur. Nam illa musica disciplina, ubi numerus
iste plenissime discitur, usque adeo non defuit prophetis nostris, ut vir doctissimus llieronymus ^) quorumdam etiam metra commemoret, in Hebraea dumcuius ut veritatem servaret in verbis, taxat
lingua,
haec inde non
meo
transtulit. Ego autem ut de sensu loquar, qui mihi quam aliis et quam aliorum est utique notior, sicut in meo eloquio, quantum modeste fieri arbitror, non praetermitto istos numeros clausularum, ita in auctoribus nostris hoc mihi plus Grande placet, quod ibi eos rarissime invenio.
autem dicendi genus hoc maxime

1)
distat ab isto
In
i)ioloi,'o
super lob.
DE DOCTRINA CHRIST.
noti
LIB. IV.
erl)Oi'uni
147
donorum Dei omnia tolerentur. Magna res granditer agitur, nec desunt ornamenta dicendi. Ecce, inquit-j, nuuc tempus acceytabile ; ecce iiuiic dies salulis! yûIUan in quoquam dantes offensioncmy ut noii reprehendatur ininislerium nostrum; sed iti onuiibus cominendanles nosmet ipsos ut Dei minisfroSf in multa patientia, in tribulationifjus, innecessitatibus,
solatio
est, et
dorem.. Nam si aurato gemmatoque ferro vir fortis armetur,intentissimus pugnae,agitquidemillisarmis quod agit, nonquiapretiosa, sedquiaarma sunt; ideni ipse est tamen, et valet plurimum, etiam quum rimanti telum ira facit." ^) Agit apostolus, ut pro evangelico ministerio patienter mala huius temporis cun\
genere tenipeiato, quod conituni est, quan\ a iolentum animi adfectibus. Nam capit etiam illa ornamentu paene omnia; sed ea si non habuerit, non requirit. Fertur quippe impetu 8U0, et elocutionis pulchritudinem, si occurrerit, vi rerum rapit, non cura decoris adsumit. Satis enini est ei propter quod agitur, ut verba congruentia non oris eligantur industria, sed pectoris sequantur ara
tam
ornatibus
tn angusliis, in phisîs, in carceribus, in seditionibus, in laboribus, in vigifiis, in ieiuniis, in castilate, in scieiitia, in longanimitate, in benignitale, in spiritu sancto, in caritate non ficta, in verbo veritatis, in virtute Dei;
perarma
et
iustitiae a dextris et a sinislris ^), per gloriavi ignobifitatem, per infamiam et bonam famam; ut seduclores, et veraces; ut quiignoramur, et cognoscijnur; quasimorientes, et ecce vivimus; ut cocrciti, et non mortificati ; ut fristes, semper aufem gaudeirles;
sicutegeni, muftos aufem ditanfes; tamquam nihif haVide adhuc ardentem: benfes, et omnia possidenfes. Os nostrum patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum di1) Adliisit sciipfor Viitr. Aen. 7, 5nS. 3) >Iss. aliciuof <)|itiniat' riotae: anna iust. Idem legitiir in 2 coiUJ. Lips.
dextra
2) 2 Cor. 6, 2. ss et sinistra.^'
Ben.
K2
148
ALRELII AUGUSTINI
et cetera,
est, quae persequi longum est. Iteniquc ad RoTnanosi) agit, ut pei"seeutiones huius mundi caritate vincantur, spe certain adiutorio Dei. Agit auteni et g;ianditer et ornate. Scimus, inquit, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, eis qui sccundum propositum rocaii sunt \_sancti^. Quoniam quos ante praescirit, ei praedestinuvit conformes imaginis filii sui, utsitipseprimogenitusin niultis Quos autem praedestinacit, illos et vofralribus. cavit ; et quos vocacit, ipsos et iustificavit; quos autem Quid ergo dicemus iustificavit, illos et glorificavit. ad /laec? Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui propriofilio non pepercit, sedpro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo nobis omnia donavit? Quis adcusabit adversus electos Dei? Dcus qui iuest quicondemnet? CJtristusIesus qui mormagis auiem qui resurrexit, qui esl in dexlera Dei, qui et interpellat pro nobis? Quis nos separabit a caritate Christi ? Tribulafio, an angustia, an persecutio, anfames, a7i nuditas, anpericulum, an gladius? Hicut scriptum est'^): quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis. Sedin his omni-
latatum
slificaf?
Quis
tuuti est,
hus supervincimus per eum qui dilexit nos. Certus sum enim, quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque praesenfia, nequefutura, neque virtus, neque altifudo, neque profundum, neque crealura alia poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Chrisfo lesu Domino nostro. Ad Galatas'^) auteni, quanivis tota ipsa epistola subniisso dicendi genere sciipta sit, nisi in extreniis jtaitibus, ul>i est eloquiuni
teniperatum, tamen intei"ponit quenulam locum eo motu animi, ut sine ullis quidem talibus ornamentis, (jualia sunt in eis, quae modu posuimus, non posset
tumen
nisi granditer dici. Dies, inquit, observatis, ct Timeo vos, neforte sine menses, et annos ct tempora.
i) C. 8, 28. ss.
2j Ps. 43, 23. sec.
LXX.
3) C.
4,
10. ss
DE DOCTRIXA CHRIST.
LIB. IV.
rf
149
caussa lahoravcrim iu vos. Estote sicnl
epô,quoniam
et esô sirut vos,fratres, precor vos. Ni/tif me laesisfis. Scitis quia per injirmitatem carnis iampridem evangeli-
zavi vobis, et tentationem vestram
'
sprevislis, neque respuistis, sed sicut pistis me, sicuf Christum lesuni. Quae
in carne mea non angelumDei e.xce-
ergofuitheatitudo vestra? Testimonium vohis perhiheo, quoniam, si fieri oculos vestros eruissetis et dedissetis mihi. Ergo posset, inimicus factus sum vohis verum praedicans? Aemulantur vos non hene, sed excludere vos volunt, uteos aemu-
lemini.
Bonum est autem in hono aemulari semper, et non solum quum praesens sum apud vos, flioli mei, quos iterum parturio doncc formetur Christus invobis. Vellem autem nunc adesse apud vos, et mutare vocem meam, quia confundor in vohis. Numquid hic
,
aut contrariii coiitrariis veiba sunt leddita, aut aliqua giadatiune sibi subnexa sunt, aut caesa et niembra circuitusve sonuerunti Et tanien non ideo tepuit grandis adfectus, quo eloquium fervere sentinms. vSed apostolica ista sic clara sunt, ut et C. XXI.
profunda sint, atque ita consciipta memoriaeque mandata, ut non solum lectore vel auditore, verum etiam expositore opus habeant, si qiiis in eis non superficie contentus altitudinem quaerat. Quapropter videamus ista genera dicendi in eis, qui istorum lectione ad rerum divinarum atque salubrium screntiam profecerunt, eamque ecclesiae ministrarunt./15eatus Cyprianus submisso dicendi genere utitur in
eo iibro,
iibi
de sacraniento calicis disputat.
Solvi-
tur quippc
ibi qu;iestio, in
qua quaeritur, utrum calix
dominicus aquain solam, an eamvino mixtam delieat habere. vSed exompli gratia aliquid inde ponenduni Post principium igitur epistolac-) iam soivere est.
1) Sic legendiim est seciiiulum Mss. itlernsquc, textum Graec. (Alex.): înnaaubv viiMv, etYiik^ .\m., Fr., Cal., Ben.: tenta-
tiones vestras.
2)
.1*1
Caecirmm, ep.
Gi. (I. 2.)
150
AURELII AUGLSTIM
incipiens propositam quaestionem: ,,Admonitos au temnosscias, inquit, ut in calice otrei'endo dominica traditio servetur, neque aliud fiat a nobis, quam
quod pro nobis Dominus prior
fecit: ut caiix, qui in
commemorationem eius otlertur, îno miN.tus otteratur. Nam quum dicat CJiristus '): Eiô suiii vifis vera,
sanguis Christi non aqua est utique, sed vinum: nec potest videri sanguis eius, quo redemti etAiviticati sumus, esse in calice, quando \inum desit calici, quo
Christi sanguis ostenditur, qui scripturarum
omnium
sacramento ac testimonio praedicatur. hnenimus cnim in Genesi'^) circa sacramentum \oe hoc idem praecucurrisse, et figuram dominicae passionis illic exstitisse, quod vinum bibit, quod inebriatus est, quod in domo sua nudatus est, quod fuit recubans
nudis etpatentibus fenutribus, quod nuditas illa patiis a medio filio denotataest, amaiorevero et minoie contecta, et cetera quae necesse non est exsequi, quuni satis sit hoc solum complecti, quod Noe, tjpum futurae Acritatis ostendens, non aquam, sed vinum biberit, et sic imaginem dominicae passionis
Item in sacerdote Melchisedech doniinicum sacramentum ^) praefiii;uratum videmus, secundum quod scriptura divina testatur et dicit^): Et
expresserit.
Melchiseaech rex Salem protulit panein ef vinnm. Fuit autem sacerdos Dei summi, et bene dixit Abraliam. Quod autem Melchisedech typum Christi portaiet, declarat in psalmis spiritus sanctus, ex persona patris ad lilium dicens: Ante lucifernni sênui te ; tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem MelcliiseHaec et alia quae sequuntur huius epistodec/t.^^^) lae submis^jae dictionis modum servant, quod facile
1) loh. io, l. 2j C. 9, 21. ss. 3) Slc in Mss. etaptid iii edit. Er., Cal., al. : doininici sncrnmenti prae/ig vid.
.
j^t
Am. my-
steriiim.
Apud
14, 18.
Cy|>i'.
vern: sficrificii dominici sacram.'''' Ben.
4j
Gen.
5) Ps. lOa, 3. 4. sec.
LXX.
Dt:
DOCTRINA CHRIST.
LIB. IV.
151
est exploruie legciitibus. Sanctus qnoque Ambrosius quum agat rem nuignam de spiritu sancto, ut eum putri et filio demonstret aequalem, submisso
tamen dicendi genere utitur, quoniam res suscepta non ornamenta verborum, aut ad llectendos animos commotionis adfectum, sed rerum documenta desi-
inter cetera in principio huius operis oraculo Gedeon quum audisset, quod deficientibus licet populorum millibus, in uno viro Dominus plebem suam ab hostibus iiberaret, obtulit hoedum caprarum, cuius carnem, secundum
derat.
ait'):
Ergo
Commotus
praeceptum angeli, et azyma supra petram posuit, et ea iure perfudit; quae simul ut virgae cacumine, quam gerebat, angelus Dei contigit, depetraignis erupit, atque ita sacrificium quod obfejebatur absumtum est. -) Quo indicio declaratum videtur, quod petra illa typum habuerit corporis Christi, quia scriptum est^): Bibebant de consequenti petra ; petra autem erat Christus; quod utique non ad divinitatem eius, sed ad carnem relatum est, quae sitientium corda populorum perenni jivo sui sanguinis inundavit. lam tunc igitur in mysterio declaratum est, quia Dominus lesus in carne sua totius mundi peccata crucifixus aboleret, nec solumdelicta factorum, sed etiam cupiditates animorum. Caro enim hoedi ad culpam facti refertur, ius ad illecebras cupiditatum, sicut scriptum est*): Quia concupivit populus
pessimam, et dixerunt (jnis nos cihahit igitur extenditangelus virgam, et tetigitpetram, de qua ignis exiit, ostendit, quod^caro
cupiditateni
:
carne?
Quod
Donnni
spiritu repleta divino peccata omnia humaUnde et Dominus ait ^): Is^nem veni miltere in terram,'^ et cetera, in quibus
nae conditionis exureret.

rei
docendae ac probandae maxime incumbit.

Ue
si.iiitii s. r.l. 1.
i
De
1
1)
10, 4.
4J xNiim.
1, 4.
piol. 2) Cf. lutl. C, 15. ss. jj I.uc. 12, 49.
3)
Cor.
152
AURELII AUGUSTIXI
genere teniperato est apud Cypiianuni ') virginitatis laudatio: ,,Nunc nobis ad virgines sermo est, quarumquo subliniior gloria est, maior et cura. Flos est ille ecclesiastici germinis, decus atque ornamentum gi'atiae spiritalis, laeta indoles laudis et honoris, opus integrum atque incorruptum, Dei imago respondens ad sanctimoniam Domini, illustrior porGaudet per ipsas, atque in illis tio gregis Christi.
illa
largiter floret ecclesiae matris gloriosa fecunditas; quantoque plus gloriosa virginitas numero suo adEt alio dit, tanto plus gaudium matris augescit." loco in fine epistolae^): ,, Quomodo portavimus, inet quit, imaginem eius qui de limo est, sic portemus imaginem eius qui de coelo est. ^) llanc imaginem virginitas portat, portat integritas, sanctitas portat et veritas; portant disciplinae Dei memores, iustitian\ cum religione retinentes, stabiles in fide, humiles in timore, ad omnem tolerantiam fortes, ad sustinendas iniurias mites, ad faciendam misericordiam
fraterna pace unanimes atque concordes. singula, o bonae virgines, observare, diligere, iniplere debetis, quae Deo et Christo vacantes, ad Dominum cui vos dicastis, maiore et meliorc parte praeceditis. Provectae annis, iunioribus facite magisterium; minores natu, praebete maioribus mifaciles,
Quae Aos
nisterium, comparibus incitamentum; hortamentis vos mutuis excitate, aemulis de virtute docunientis ad gloriam provocate; durate fortiter, spiritaliter pergite, pervenite feliciter; tantum mementote nunc*) nostri, quum incipiet in vobis virginitas honorari." Ambrosius etiam genere dicendi temperato et ornato professis virginibus proponit tamquam sub exempli forma, quod moribus imitentur, etdicit^):
1)
lili.
De
Iial.itu
Ei-.,
virînum
c. 3.
2)
11). c.
18.
3) Cf. 5)
4) Am.,
Cal. et coild. IJps.: tu7ic nostri.
De
Cor. 15, 49. virginibus
2. c. 1.
DE DOCTRIXA CHRIST.
LIB. IV.
153
,,Virgo erat non soluni corpore, sed etiam mente, quae nullo doli ambitu sincerum adulteraret adfectuni, corde hunulis, verbis gravis, animi prudens, loquendi parcior, legendi studiosior, non in incerto divitiarum, sed in prece pauperis spem reponens, intenta operi, verecunda sermoni, arbitium mentis
solita non hominem, sed Deum quaerere, nullum laedere, bene velle omnibus, adsurgere maioribus natu, aequalibus non invidere, fugere iactantiam, rationem sequi, amare virtutem. Quando ista vel vultu laesit paientes? Quando dissensit a propinquis? Quando fastidivit humilem? Quando risit debilem? Quando vitavit inopem? Eos solos solita') coetus virorum invisei'e, quos misericordia non erubesceret, neque praeteriret verecundia. ISihil torAum in oculis, niliil in êrbis procax, nihil in actu inverecundum; non gestus fractior, non incessus solutior, non vox petulantior, ut ipsa corporis species simulacium fuerit mentis, et figura probitatis.
Bona quippe domus
in ipso vestibulo debet agnosci, ac primo praetendat ingressu, nihil intus
latere tenebrarum-), tamquam lucernae lux intus posita foris luceat. Quid ego exsequar ciborum parsimoniam, ofliciorum redundantiam alteruni ultra
,
naturam superfuisse, alterum ipsi naturae paene defuisse? lllic luilla intermissa tempora, hic congeminati ieiunio dies, et si quando reficiendi successisset
voluntas, cibus plerunu|ue obvius qui mortem arnon delicias ministraret," et cetera. Haec autem propterea in exeniplo huius temperati generis posui, quia non hic agit, ut virginitatem voveant, qtiae nondum voverunt, sed quales esse debeant, quae iam votae sunt. Nam ut adgrediatur animus tantum ac tale propositum, grandi utique dicendi geceret,
1 Ani. et Cal.: snlVdta. noitrti nuUis retinacvUs
)
2) Cal. h.
1.
inserit verlia: vt
mens
ctc.
corporalibus imptditUf taniquuin
154
AUREI.II
AUGUSTIM
nere debet exciiari et accendi. Sed niartj-r C}-prianus de habitu viri>inunj, non de suscipiendo virginitatis proposito scripsit. Iste vero episcopus etiam ad hoc eas niagno accendit eloquio. Verum ex eo, quod ambo egerunt, dictionis grandis exempla menxorabo. Ambo quippe invecti sunt in eas, quae formam pigmentis coiorant, vel potius decolorant. Tiuorum prior ille quuni hoc ageret, ait inter cetera '}: ,, 8i quis pingendi artifex vultum alicuius et speciem, et coj-poris qualitatem aemulo colore signasset, et signato iam consummatoque simulacro manus alius inferret, ut iam formata, iam picta quasi peritior reformaret, gravis prioris artificis iniuria et iusta indignatio videretur. Tu te existimas impune laturam tam improbae tenieritatis audaciam, Dei artificis offensam^ Ut enim impudica circa homines,
et incesta fucis lenocinantibus non sis, corruptis violatisque quaeDei sunt peior adultera detineris. Quod ornari te putas, quod putas comi, impugnatio est ista divini operis, praevaiicatio est veritatis. Monentis apostoli vox est-): Expurgate vetus fermentum, 2it sitis nova couspersio, sicut esHs Etenim paazijmi. scJia nostrum imntolatus est Chrislus. Itaque festa celehremus, nonin fermento veteri, neque in fennento malitiae et nequitiae, sedin azymis sinceritatis et veritalis. Num sinceritas perseverat et veritas, quando quae sincera sunt polluuntur, et colorum adulteiiis
et
tur?
tui
medicaminum Dominus tuus

vocem
'')
fucis in
dicit''):
;
unum album
aut nigrum
mendacium vera mutauNon polcs facere capiUum et tu ad vincendam Domini

Audaci conatu et
vis te esse
potiorem?
sacrilego conteintu ciines tuos inficis, malo praesagio futurorum capillos iam tibi flammeos auspicaris."
Cor. 5, 7. s. 3) Sic !j Cyprian. de Iial.itu viifr. 12. 2) enieiuianint Ben. ex Cypv. Sed Mss. et edit. Aujx.: colvrum aduJterinis inediiuminiim. 4j Mat. 5, 36.
I
DE DOCTUINA
ClilllST.
Ll!5.
IV.
155
Longum est inserere oniniii qiiae sequuntur. llle vei'o posterior ut in tales diceret: ,,llinc illa, inquit '), nascuntur incentiva vitioruni, ut quaesitis
coloribus ora depingant, duni viris displicere forniidant, et de adulterio vultus nieditentur adulteriun castitatis. Quanta haec anientia, eftigien niutare naturae, picturan quaerere; et dum veientur maiit;de iudicium, prodere-) suum! Piiorenimde se pronuntiat, quae cupit mutare quod nata est: ita dum alii studet placeie, prius ipsa sibi Queiu displicet. iudicem, mulier, veriorem requiremus deformitatis te ipsan,quae videri times? Si pulchraes, tuae,quam cur absconderis? Si deformis, cur te formosam esse mentiris, nec tuae conscientiae, nec alieni gratiam erroris habitura? Ille enim alteram diligit, tu alteri vis placere, et irasceris, si amet alteram, qui adulte)are in te docetur. Mala magistra es iniuriae tuae. Lenocinari enim refuijiît etiam quae est passa lenonem; ac licet vilis muiier, non alteri tamen, sed sibi peccat. Tolerabiliora propemodum in adulterio crimina sunt; ibi enim pudicitia, hic natura adulteratur." Satis, utexistimo, adparet, feminas, ne suani fucis adulterent formam, et ad pudorem et ad timorem har ficundia vehementer impelli. Proinde neque submissum, neque temperatum, sed grande omnino genus hoc elocutionis agnoscimus. Et in his autem, quos duos ex onuiibus proponere volui, et
in aliis ecclesiasticis viris, et bona et bene, id est, sicut res postulat, acute, ornate, ardenterque dicentibus, per multa eorum scriptavcl dicta possunt liaec tria genera reperiri, et adsidua lectione vel audi-
tione, admixta etiam exercitatione, studcntibus inolescere.
Aniliios.
(le
vii^.
I.
2.
iii
med.
aliis:
2) Ita
apud Ambr. At
in Aiip-.
cndd. alifHKit: perdtre,

{\A\}i.},
iiti legitiiia|).
jjerdidere,
Am.
aut: jierdiderunt
et tr.
156
C.
AURELII AUGLSTLM
quisqiiani praeter disciplinam esse existimet istamiscere; imnio quantum congrue fieri
XXIL
Nec
potest,
omnibus generibus dictio vaiianda est. Naju quando prolixa est in uno genere, minus detinet au-
facilius submissum solum, quam solum grande diutius tolerari potest. Commotio quippe animi quanto magis excitanda est, ut nobis adscntiatur auditor, tanto minus in ea diu teneri potest, quum fuerit quantum satis est excitata. Et ideo cavendum est, ne dum volumus altius erigere quod erectum est, etiam inde decidat, quo fuerat excitatione perductum. Interpositis vero quae sunt dicenda submissius, bene reditur ad ea, quae opiis est
rum tamen
ditorem. Quum vero fit in aliud ab alio transitus, etiam si longius eat, decentius procedit oratio; quamvis habeant et singula generavarietates suas in sermone eloquentium, quibus non sinuntur in eoruni qui audiunt frigescere vel tepescere sensibus. Ve-
alternet. Ex quo fit, ut tius est dicendum, non
granditerdici,utdictionisimpetus,sicutmarisaestus, grande dicendi g&nus, si diudebeat esse solum, sed alio-
interpositione varietur; ei tamen generi dictio tota tribuatur, cuius copia praevaluerit. C. XXIII. Interest enim, quod genus cui generi interponatur vel adhibeatur certis et necessariis locis. Xam et in grandi genere semper aut paene semper temperata decet esse principia. Et in potestate est eloquentis, ut dicantur nonnuUa submisse, etiam quae possent granditer dici, ut ea, quae dicuntur granditer, ex illorum fiant comparatione grandiora,
et eorum taniquam umbris luminosiora rcddantur. In quocunjque autemgenere aliquaquaestionum încula soh enda sunt, acumine opus est, quod sibi sub-
rum generum
missum genus proprie nere utendum est et in
Ac per hoc eo geduobus generibus, quando eis ista incidunt: sicut laudandum aliquid vel vituperandum, ubi nec damnatio cuiusquam, nec libevindicat.
aliis
DE DOCTRINA CHRIST.
LIB. IV.
15T
rati(>,nec ad actionemquamlibet adsensioi-equiritur, in quocumque alio genere occuiieiit, genus adhibcndum et interponendum est temperatum, In grandi ei"iCo ii;enere inveniunt locos suos duo cetera. et in
Temperatum autem genus non quidem semper, sed tamen aliquando submisso indiget, si, ut dixi, quaestio, cuius nodus est solvendus, incurrat, vel quando nonnuUa, quae ornari possent, ideo non ornantur, sed submisso sermone dicuntur, ut quibusdam quasi toris ornamentorum praebeant eminentiorem locunu Giande autem genus temperata dictio non requirit; ad delectandos quippe animos, non ad movendos ipsa suscipitur.
8ul)nnsso similiter.
C. XXIV. \on sane si dicenti crebrius et vehementius adclametur, ideo granditer putandus est dicere; hoc enim et acumina submissi generis, et or-
namenta faciunt temperati. Grande autem genus plerumque pondere suo voces prennt, sed lacrimas exprimit. Denique quum apud Caesaream Mauretaniac populo dissuaderem pugnam civilem, vel potius plus quam civilem, quam catervam vocabant (neque enim cives tantummodo, veium etiam propinqui, fratres,
postremo parentes acfilii lapidibus inter se in duas partes divisi, per aliquot dies continuos certo tempore anni sollenniiter dimicabant, et quisque ut
quemque poterat
occidebat), egi quidem gianditei',
qiiantum valui, ut tam crudele atque inveteratum mahnnde cordibus et moribus eorum avellerem, pel-
lcrcnuiuedicendo; non tamen egisse aliquidmeputa\\, quum eos audiiem adclamantes, sed quum flewtes ^ idcrcni. Adclamationibus quippe se doceri et dele-
autcm lacrimis indicabant. Quas ubi adspexi,immanem illamconsuetudinemapatribusetavis longecjue a mai(uibus ti"aditam, quae pectora eorum
ctari, tlecti
hostiliter obsidebat, vel potius possidebat, devictam anteqiiam re ipsa id ostenderent,credidi,moxqueser-
moiie
ftnito acl
agendas Deo gratias corda atque ora
158
AUREUI AUGUSTIM
converti. Et ccce iam ferme octo ') vel aniplius anni sunt propitioChristo, ex quo illic nihil tale tentatuni
est. Suntet alia multa experimenta,quibusdiflicinius, homines, quid in eis fccerit sapientis granditas dictionis, non clamore potius quam gemitu, aliquando ctiam lacrimis,postremovitaemutationemonstrasse. Submisso etiam dicendi genere suntplerique mutati, sed ut quod nesciebant scirent, aut quod eis videbaturincrcdibile, crederent, non autemutagerent, quod agendum iam noverant et agere nolebant. Ad huius-
modi namque duritiam flectendam debet granditer

dici.
Nam et laudes et vituperationes quando eloquenter diciuitur, quum sint in genere teniperato, sic adficiunt quosdam, ut non solum in laudibus et vituperationibus eloquentia delectentur, veium et ipsi laudabiliter adpetant, fugiantque vituperabiliter
vivere.
Sed numquid omnes,
tantur^), sicut in grandi genere
qui delectantur, nniomnes qui flectuntur
agunt, et in submisso genere omnes qui ducentur sciuiit, aut credunt, verum esse quod nesciunt?
Unde colligitur ilia duo genera quod, C. XXV. efficere intendunt, hoceis e.sse maxime necessarium, qui sapicnter et eh>quenter volunt dicere. lllud vero
quod agitur genere temperato, id est, ut elo(|wentia ipsa delectet, non est propter se ipsum usurpandum,
sed ut rebus, quae utiliter honesteque dicuntur, si ncc docente indigent eloquio, nec movcute, quia et scientes et faventes auditores habent, aliquanto promtius ex delectatione ipsa elocutionis accedat Nam quum vel tenacius adhaercscat adsensus.
eloquentiac sit universale offi cium, in quocumque istorum trium generum dicere apte
1)
Ex
4'2G.
iioc
locn ndparet,
num
a.
418, nti Lips. 2: imitanlur.
Nain Aiignst. ex e\t]>. lUO.
ri;mlT. scrlptum esse circiter anCaesar. j>rofectws est et lyj. jierspjcimiis. 2) Mss. ISen. 4 et
li!
in i\Jainetaniain
DE DOCTRIXA
CHIIIST.
LIB. IV.
(
159
ad p e rsuasion cm, finis autem, id quod inte nderis pei\suadere dicendo, in qu cumque istorum tiium generum dicit quidem eloquens apte ad persuasionem, sed nisi persuadeat, ad finem non pervenit eloquentiae. Persuadct autem in submisso genere vera esse quae dicit; persuadetin grandi, ut aganturquaeagendu esse iam sciuntur, nec aguntur; persuadet in genere temperato, pulchre ornateque se dicere: quo fine nol)is quid opus est? Adpetant eum qui lingiia gloriantur, et se in panegyricis talibusque dictionibus iaetant, ubi nec docendus, nec ad aliquid agendum niovendus, sed tantummodo est delectandus auditor. Nos vero istum ftnem referanius ad alteium finem, ut scilicet quod erticere volumus, quum granditer dicimus, hoc etiam isto velimus, id est, ut bona morum diligantur, veldevitentur mala, si ab hac actione non sic alieni sunt homines, ut ad eam graiidi genere dictionis urgendi videantur; aut si iam id agunt, ut agant studiosius, atque in eo firmiter pej-severent. Ita fit,
ut etiam temperati generis ornatu non iactanter, sed prudenter utamur, non eius fine contenti, quo tantummododelectatur auditor, sed hoc potius agentes, ut etiam ipso ad bonum, quod persuadere volumus, adiuvetur.
C.
XXVT. Ula
itaque tria, quae supra
')
posuimus,
temperatum libenter, ad grande pertineat obedienter audiri, sed sic potius, ut haec tria semper intendat, et quantum potest agat, etiam quum in illorum singulo quoversatur. Nolumus enim fastidiri etiam quod que
1) Cf. c. 15. et 17.
euui, qui sapienter dicit, si etiam eloquenter vult dicere, id ageredebere, ut intelligenter, ut libenter, ut obedienter audiatur, non sic accipienda sunt tamquam singula illis tribus dicendi generibus ita tribuantur, ut ad submissum intelligenter, ad
160
AURELIi AUGUSTIM
submisse dicimus; ac per lioc volumus non solum intelligenter, veium etiam libenter audiii. Quid autem agimus divinis testimoniis docendo quod dicimus, nisi ut obedienter audiamur, id est, ut credatur eis, opitulante illo cui dictum est ^): Testivionia tua creditafacta sunt valde? Quid etiam cupit nisi credi, qui
Et quis eum
aliquid licet submisst eloquio discentibus narrat ? velit audije, nisi auditorem nonnulla etiam suavitate detineat? Nam si non intelligatur, quis nesciat, nec libenter eum posse, nec obedienter audiri^ Fleiumque autem dictio ipsa submissa, dum
statione demonstrat; dum sententias acutissimas de nescio quibus quasi cavernis, unde non sperabatur, eruit et ostendit; dum adversarii convincit errorem, et docet falsum esse, quod ab illo dici videbatur insolvit diificillimas quaestiones, et inopinatamanife-
victum.
naturale, et nonnulla non iactanticula, sed quasi necessaria, atque (ut ita dicam) ipsis rebus extoita^) numerositas clausularum, tantas adclamationes excitat, ut vix intelligatur esse submissa. IVon enim quia neque incedit ornata, neque armata, sed tamquant nuda congreditur, ideo non adversarium nervis lacertisque collidit, et obsistentem subi"uit ac destruit membris fortissinns falsitatcm. Unde autem crebro et multum adclamatur
adpetitum, sed
maxime quando adest quodammodo
ei
quoddam decus non
ita dicentibus, nisi quia veritas sic demonstrata, sic defensa, sic invicta delectat? Etin hoc iiîtur jênere submisso iste noster doctor et dictoj- id agere debet,
ut non solum intelligenter, verum etiam libenter et obedienter audiatur. llla quoque eloquentia generis tempeiati apud eloquentem ecclesiasticum nec inornata relinquitur, nec indecentei* ornatur; nec solum hoc adpetit ut delectet, quod solum apud alios proft1)
Ps.
'J2,
.).
sec.
LXX.
2) Mss. plnres
cum
Ani., Er.,
Cal.
exorta.
DE DOCTIUXA CURIST.
tetur,
LIB. IV.
ICI
etiani in eis, qiiae laiidat sive vituperat i.sti.s adpetendis vel firniiu.s tencndis, illis auteni deîtandi.s vel respuen(li.s,A ult utique obedienter audiri.
venim
nec libenter potut inteliigant qui audiunt, ut delectentur, ut obediant, etiam in hoc genere agendum est, ubi tenet delectatio principatum. lam vero ubi movere et flectere grandi genere opus est auditorem (<juod tunc est opus, quando et ^ eraciter dici et suaviter confttetur, et tamen non vult facere quod
Si auteni noii audituj- intelligenter,
est.
Proinde
illa tria,
dicendum estprocul dubio granditer. Sed quis mOA etur, si nescit quod dicitur? Aut quis tenetur ut audiat, si non deiectatur? Unde et in isto genere, ubi ad obedientiam cor durum dictionis granditate flectendum est, nisi et intelligentcr et libenter
dicitur),
qui dicit audiatur, non potest obedienter audiri. C. XXV'11. Habet autem ut obedienter
vita dicentis. Nam qui s.apienter et eioquenter dicit, vivit auteni nequiter, erudit
maius pondus
suae
audiatur quantacumque granditate <lictionis
quidem multos discendi studiosos, quamvis me si! iinitilis, sicut sciiptum est. ') Unde ait et
apostolus^); Sife uccasione^), sive verilate Chrisfus adnuntietur. Christus autem veritas est, et tamen etiam non veritate adnuntiari veritas potest, id est, ut pravo et fallaci cordequae recta et vera sunt praedicentur. Sic quippe adnuntiatur lesus Christus ab Sed eis, qui sua quaerunt, non quae lesu Christi.
quoniam boni Hdeles non quemlibet hominum, sed ipsum Dominum obedienter audiunt, qui ait*): Quae
dicant facite, quae autenifaciunt,facere nolite ; enint, et nonfaciunt,i(\eo audiuntur utiliter,qui
utiliter
dicunt
etiam
non agunt. Sua enim quaerere student, sed sua docere non audent, de loco scilicet superiore se1) Sirac. 37,
jiooifu.fti,
19.
sive
siriiiilate.
2) Plnl. 1, 18. 4) Mat. 23,
3J
3.
Iii
textu Graeco: lin
AucLST. DocTK. Christ.
162
AURELII AUGUSTIM
quani sana doctrina constituit. quod ipse Doniinus prius quani de talibus conunenioravi diceret, praemisit*): Sitper caquod tJtedram Moysi sederinit. Illa ergo cathedra, non eoruni, sed Moysi, cogebat eos bona dicere, etiani non bona facientes. Agebant ergo sua in vitasua; docere auteni sua, cathedra illos non permittebat aliena. Multis itaque prosunt dicendo quae non faciunt; sed longe pluribus prodessent faciendo quae dicunt. Abundant enin qui nialae vitae suae defensionem ex ipsis suis praepositis et doctoribus quaerant, respondentes corde suo, aut etiam si ad hoc erumpunt, ore suo, atque dicentes: quodmihi praecipis, cur ipse non facis? Ita fit, ut eum non obedientei" audiant, qui se ipse non audit, et Dei verbum, quod eis praedicatur, simul cum ipso praedicatore contemnant. Denique apostolus scribens adTimotheum-), quum dixisset: Nemo adolescentiam tuam contemnat, subiecit unde non contemneretur, atque ait: sedforvia esto fideUum in sennone, in conversatione , in didis ecclesiasticae,
Pro|)ter
lectione, infide, in castitate.
C. XXVTII. Talis doctor, ut obedienter audiatur, non impudenter non solum submisse ac temperate, verum etiam granditer dicit, quia non contemtibili-
Sic namque eligit bonam vitam, ut etiam bonam non negligat famam, sed provideat bona coram Deo et hominibus ^), quantum potest, illum titer vivit.
mendo, his consulendo. In ipso etiam sermone malit rebus placere quam verbis, ncc aestimet dici melius, nisi quod dicitur verius, nec doctor verbis serviat, sed veiba doctori. Hoc est enim quod
apostolus ait*): JSon in sapientiaverhi, ne evacuetur crux Christi. Ad hoc valet etiam quod ait ad Timotheum''^: Noli verbis contendere; ad nihil enim utile
1)
Mt.
2:^, 1.
2)
Tini. 4, 12.
3) Cf.
2Cor.
8, 21.
4)
Cor.
1, 17.
5)
2Tim.
2, 14.
DE DOCTRINA CHRIST.
est, nisi
LIB. IV.
163
ad subversionem nudientiiim. Neque enim hoc ideo dictum est, ut adversaiiis oppugnantibus veiitatem nilnl nos pro veritate dicamus. Et ubi erit quod,
quum ostenderet, qualis esse episcopus debeat, ait inter cetera '): Ut potens sit in doctrina sana, et contradicentes redarguere? Verbis enim contendere est non curare quomodo error veritate vincatur, sed quo modo tua dictio dictioni praefejatur alterius. Porro qui nou verbis contcndit, sive submisse, sive temperate, sive graiuliter dicat, id agit verbis, ut veritas pateat, veiitas placeat, veritas moveat; quoniam nec
ipsa, quae praecepti ftnis et plenitudo legis est, caritas 2)ullo modo recta esse potest, si ea quae diligunSicut autem cuius tur-^) non veia, sed falsa sunt. pulchrum corpus et deformis est animus, magis dolendus est, quam si deforme haberet etcorpus, ita
qui eloquenter ea quae falsa suntdicunt, magis miserandi sunt, quam si talia deformiter dicerent. Quid
est ergo non solum eloquenter, verum etiani sapienter dicero, nisi êrbain submisso genere sufficientia, in temperato spiendentia, in grandi vehementia, veris tamen rebus, quas audiri oporteat, adhibere? Sed qui utrumque non potest, dicat sapientei", quod non dicit eloqucnt^ r, potius quam dicat eloquenter, quod
dicit insipienter.
wSi autem ne hoc quidem potest, ita connon solum sibi praemium comparet, sed etiam praebeat aliis exemplum, et sit eius quasi coSunt sane quidam, qui pia dicendi forma vivendi. bene pronuntiare possunt; quid autc^m pronuntrent, excogitarc non possunt. iiuod si ab aliis sumant eloquenter sapienterque conscriptum, memoriaequc commendent, atque ad populum proferant, si eam personam gerunt, non iinprobe faciunt. Sic enini.
C.
XXiX.
versetui", ut
1) Tit.
1,9.
2) Cf.
Tini.
I,
5.
et Kooi. 13, 10.
-.i)
Er. et
Cal.
dicuntur.
1.2
164
AURELII AUGUSTIXI
utile est, niulti praedicatores veiitatis
quod profecto
fiunt,
nec multi niagistii, si unius veii niagistii id ipsumdicantonuies, et non sint in eis schisnuita, Nec detenendi sunt isti voce lereiniae piophetae, per queni Deus arguit eos, qui furanturverba eius, unusquisque a proximo suo. *) Qui enini furantur, alienuni auferunt; verbum autemDei non est ab eis alienuni, qui obtemperant ei, potiusque ille dicitaliena, qui quum dicat bene, vivit male. Quaecumque enim bonadicit, eius excogitari videntur ingenio; sed ab eius moribus aliena sunt. Eos itaque dixit Deus furari verba sua, qui boni volunt videri, loquendo quae Dei sunt, quum mali sint faciendo quae sua sunt. ISec sane ipsi dicunt bona quae dicunt, si diligenter adtendas. Quomodo enim dicunt verbis, quod negant factis? Non enim frustrade talibus ait apostolus-): Confitentur se nosse
Deum,
gant.
ergo quodam ipsi dicunt, et rursus alio modo non ipsi dicunt, quoniani utrumque verum est, quod veritas ait. De talibus enim loquens: Quae dicunt, inquit-^) /c?7e/ quae autem faciunt, facere 'jiolite ; hoc est: quod ex ore illorum auditis, facite;
,
Modo
factis auteni ne-
opere videtis, facere nolite; dicunt enim, inErgo quamvis non faciant, dicunt tamen. Sed alio loco taies arguens: hypocritae, inquit*), qnomodo potestis bona Ioqui,quum sitis malii Ac per hoc et ea quae dicunt, quando bona dicunt, non ipsi dicunt, voluntate scilicet atque opere ne-
quod
in
quit, et nonfaciunt.
tus et malus
gando quod dicunt. Unde contingit, ut homo disersermonem, quo veritas praedicetur, dicendum ab alio nondiserto,sedbono,ipse componat; quod quum fit, ipse a se ipso tradit alienum ille ab
,
vero boni fideles bonis fidelibus hanc operam commodant, utrique sua dialieno accipit suum.
Ij Cf. ler. 23, 30.
Quum
2) Tit. 1, 10.
3) Mat. 23, 3.
4> Mattli
12, 34.
DE DOCTRINA
CIIRIST.
LIB. IV.
165
cunt, quia et Deus ipsorum est, cuius sunt illa quae dicunt, et ea sua faciunt, quae non ipsi conjponeie potuerunt, qui secundum illa composite vivunt. C. XXX. Sive autem apud populum vel apud quos-
iamiamque dicturus, sive quod apud populuni dicendum, vel ab eis qui voluerint aut potuerint legendum est dictaturus, oret utDeus sermoneni bonum det in os eius. Si enim regina oravit Esthei', pro suae gentis temporaria salute locutura apud regem, ut in os eius Deus congruum sermoneni daret^), quanto magis orare debet, ut tale munus accipiat, qui pro aeterna hominum salute in verbo et doctrina lab orat! llli vero qui eadicturi sunt, quae ab aiiis acceperunt, et antelibet
accipiant, orcnt pro eis, a quibus accipiunt, ut quod per eos accipere v(dunt, et quum acceperint, orent, ut bene et ipsi proferant, et illi ad quos proferunt sumant; et de pi-ospero exitu dictionis eidem gratias agant,a quo id se accepisse non dubitant, ut qui gloriatur inillo glorietur, in cuius ma-
quam
eis detur,
nu sunt
C.
et
nos et sermones nostri.
^)
XXXI. Longior evasit liber liic, quam volebani quamque putaveram. Sed legenti vel audienti, cui
giatus est, longus non est. Cui autem longus est, per partes eum legat, qui habere vult coguitum. Quem vero cognitionis eius piget, de longitudine non queratur. Ego tamen Deo nostro gratias ago, quod in his quatuor libris, non qualis ego essem, cui multa desunt, scd qualis esse debeat, qui in doctrina sana, id est, Christiana, non solum sibi, sed etiam aliis laborare studet, quantulacumque potui facultate, disserui.
1) Cf.Estli.4, Ifi. ss. aimil LXX., iibi iiaec: 66^ kdyov tvQv^îov utufia fiav etc. 2) CF. Sap. 7, If.
<<? iJ
Msnzzin^*
mi;p>irwT-CTrji.a
S.
AURELII
1
A U G U S T
SIVE
ENCHIRIDION AD LAURENTIUM
DE FIDE, SPE ET CAKITATE

LIBER.
C.
1.
l/ici non potest, dilectissime
fili
Laurenti,
quantum tua eruditione delecter, quantunique te cupiam esse sapientem, non ex eorum numero, de quibus dicitui- ) Uhi sapiens ? ubi scribn ? uhi conquisitor huius saecnU? Nonne stuUam fecit Deus sapientiam huitis mundi? Sed ex eorum numero, de quibus dictum est-): Multitudo sapientium sanitas orbis terra^
:
et quales vult apostolus fieri, quibus dicit^): Tolo autem vos sapientes quidem esse in bono, simplices autem in vialo. [Sicuti autem nemo a se ipso esse potest, ita etiam nemo a se ipso sapiens esse potest, sed ab ilio illustrante, de quo scriptum est*): Omnis sapientia a Deo est.^l ^) C.
II.
rum;
Habes
lioc in libro sancti lob.
Hominis autem sapientia pietas est. Nam ibi legitur, quod

:
ipsa sapientia dixerit homini

1)
1
Ecce pietas
Rom.
Ifi,
est sapien-
Coi-.
I,
20.
2) Sap. 6, 2G.
.3)
T<J.
5)
Hac
4) Sirac.
1, 1.
sententia carent veteres codices Mss." Ben.
AUR. AUGUST. ENCHIRIDION.

tia.^)
,
16T
Si aiitem qnaeras, qiiam dixerit eo loco pie-
tatem, distiiictius in Giaeco repeiies Oôoipnâv qui est Dei cultus. Dicitur eniin Graece pietas et aliter,
id est fvoiftiia, quo nomine significatur bonus cultus, quamvis et hoc praecipue referatur ad colendum Deum. Sed nihil est comnKtdius illo nomine, quo
e\ identer Dei cultus expressus est, quum quid esset hominis sapientia diceretur. Quaerisne aliquid dici
brevius, qui petis a me, ut breviter magna dicanturl An hoc ipsum tibi fortasse desideras breviter aperiri,
atque in sermonem colligi brevem, quonam modo sit colendus Deus? C. ill. Hic si respondero, fide, spe, caritate colendum Deum, profecto dicturus es, brevius hoc dictum esse, quam velis ac deinde petiturus ea tibi breviter explicari quae ad singula tria ista per,
,
tineant, quid
credendum
sit.
scilicet, quid
sperandum,
quid
amandum
illa,
Q,uod
quum
fecero, ibi erunt
omnia
sti. Cuius revolvas et relegas
quae in epistola tua quaerendo^) posuiexemplum si est penes te, facile est, ut ea
;
si
autem non
est,
commemorante
me
recolas. C. IV. Vis
enim
tibi,
quem enchiridion
nianibus non recedat
ut scribis, librum a me fieri, (ut dicunt) habeas, ct de tuis

,
continens postulata, id est,
quid sequendum maxime, quid propter diversas principaliter haereses sit fugiendum, in quantum ratio pro religione contendat, vel quid inratione, quuni fides sit sola, non conveniat-^), quid primum,quid ultimum teneatur, quae totius definitionis summa sit, quod certum propriumque fidei catholicae fuftda-
mentum.
Haec autem omnia, quae
requiris, procul
1) Cf. lob. 2S, 2S. 2) Sic Lnv. et Arn. etld.; sed Am., Er., Dan. ac iMss. phires: quderetidit.^'- TJen. .{J Sic Hen. e pluiiniia Mss. Sed nnnnulli coihl. antiquissinii: in r a tlo ne (aut: inratiotiem) .... non veniat.
168
AURELII AUGUSTLM
diligenter sciendo quid credi, quid sperari deb eat, quid amari. Haec enini maxime, immo vero sola in religione sedubio scies,
quenda sunt. His qui contradicit, aut omnino a Christi noniine alienus est, aut haereticus. Haec sunt defendenda ratione, vel V) a sensibus corporis inchoata, vel ab intelligentia mentis inventa. Qtiae
,
autem nec corporeo sensu experti sumus, necmente adsequi valuimus aut valemus eis sine ulla dubitatione credenda sunt testibus, aquibus ea quae divina vocari iam meruit scriptura confecta est: qui ea sive
vel viper corpus, sive per animum divinitus adiuti, dere, vel etiam praevidere potuerunt. C. V. Quum autem initio fidei quae per dilectionem operatur-), imbuta mens fuerit, tendit bene vivendo etiam ad speciem pervenire, ubi est sanctis et perfectis cordibus nota ineffabilis pulchritudo, cuius plena visio est summa felicitas. Hoc est nimirum quod requiris, quid primum, quid ultimum teneatur: inchoari fide, perfici specie. Haec etiam totius definitionis est summa. Certum vero propriumque fidei ca,
potest Christus ponerepraeter id rjuod positum est, quod est hoc ideo negandum est proprium funlesus. Neque
tholicae fundamentum Christus damentum enim aliud, ait apostolus"^),
est.
7ie}no
Fun-
damentum esse fidei catholicae, quia putari potest esse commune. aliquibus haereticis hoc nobiscum Si enim diligenter, quae ad Christum pertinent, cogitantur, nomine tenus invenitur Christus apud quoslibet haereticos, qui se Christianos vocari volunt; re vero ipsa non est apud eos. Quod ostendere nimis est, quoniam commemorandae sunt omnes
longum
haereses, sive quae fuerunt, sive quae sunt, sive quae
I)
Am., Er., Dan., 4 Mss. Ben.

5, 0.
et 2 Lips.:
quae veh
2) Cf.
Gal.
3)
Cor.
3,
II.
ENCHIRIDION AD LAUREXT.
169
potuerunt^) esse sub vocabulo Christiano; et quam sit hoc veruni per singulas quasque nionstianduni.
Quae
id est,
disputatio
tam multorum
est
voluminum
ut
etiam infinita videatur.
Tu autem enchiridion a nobis postulas, quod manibus possit adstrin<i;i, non quod arniaria possit onerare. Ut igitur ad illa tria redeamus, per quae diximus colendum Deum, fidem,
C. VI.
spem, caritatem, facile
est, ut dicatur,
quid creden-
dum, quid sperandum, quid amandum sit. Sed quemadniodum adversus eorum, qui diversa sentiunt, calumnias defendatur, operosioris uberiorisque doctrinae est. Quae ut habeatur non brevi enchiridio manus debet impleri, sed grandi studio pectus accendi. C. Vll. Nam ecce tibi est symbohnn et dominica
oratio.
cilius
Quid brevius auditur aut legitur? Quid famemoriae commendatur? Quia enim de pec-
cato gravi miseria premebatur genus humanum, et divina indigebat misericordia, gratiae Dei tempus propheta praedicens ait ^) Et erit oinnis, rjui invocaverit nonien Doniini, salvus erit. Propter hoc [domi:
Sed apostolus quum ad ipsam gratiani commcndandam hoc propheticum comnuMnoiasset

nica] oratio.
testimonium, continuo subiecit'^): Quo niudo auleni incocabunt, in queni non crediderunt? Propter hoc symbolum. In his duobus tria illa intueie: fides credit, spes et caritas orant. Sed sine fide esse non possunt; ac per hoc et fides orat. Propterea quippe dictuni est: Quo viodo incocabunt in queni non crediderunt?
,
C. Vlll. Quid autem sperari potest, quod nonX^reditur? Porro ali(iuid etiam quod non speratur, credi potest. Quis namque fidelium poenas non credit im-
I)
etl.
^SicDan.
Cnl.): 7)oferj//j<."
et jilciifnis ;Mss. Ar Ain., F,r., I-nv., IJ;-:i. 2) loel. 2, a-2. sec.
LXX.
Arn. (et
3)
Kom.
lU, 13. 14.
ITO
AURELll AUGUSTiXI
pionini, nec sperat tanien? Et quisquis eas imniinere sibi credit ac fugaci motu aninii exhorret, rectius timere dicitur quani sperare. Quae duo quidam distinguens ait ): ,,Liceat sperare timenti." Non autem ab alio poeta quamvis meliore proprie dictum est-): ,,Hunc ego si potui tantun\ sperare dolorem." Denique nonnuUi in arte gramnuitica verbi huius utuntur exemplo ad ostendendam impropriam dictionem, etaiunt: Sperare dixit pro timere. Est itaque fides et malarum rerum et bonaium, quia et bona creduntui- et mala, et hoc fide bona, non mala. Est etiam fides et praeteritarum rerum, et praesentium et futurarum. Credimus enim Christum mortuum, quod iam praeteriit; credimus sedere ad
dexteram patris, quod nunc est; credimus venturum ad iudicandum [vivos et mortuos], quod futurum est. Item fides et suarum rerum et alieuarum. Nam et se quisque credit aliquando esse coepissc, nec fuisse utique sempiternum, et alios, atque alia. ^) Nec solum de aliis hominibus multa, quae ad religionem pertinent, verum etiam de angelis credimus. Spes autem non nisi bonarum lerum est, nec nisi futuraruni, et ad eum pertinentium, qui earum spem gerere
Quae quum ita sint, propter lias caussas distinguenda erit fides a spe, sicut vocabulo, ita et rationabili ditterentia. Nam quod adtinet ad non videre, sive quae creduntur, sive quae sperantuj', fidei speique commune est. In epistola quippe ad Hebraeos, qua teste usi sunt illustres catholicae regulae*) defensores, fides esse dicta est convictio
perhibetur.
I) Lncan. PJiars. 2, 15. 2) Virsr. Aen. 4, 419. 3) E(liti; et alia atque alia (ut in nonnullis Mss.). At ,Mss.: et n/ios (homincs) atque afia (sc. rerum ifenera esse cocpisse, nec fuisse semcalhoJ. fidei ac regulae. j)iterna)." IJen. 4) ,, Siuatuor Mss. Apud Aug. regula iidei solet dici symboluni, iit infra c. 56."
:
Ben.
ENCHIRIDION AD LAURENT.
ITl
quam sperantur. lam de amore quid dicam, sine quo fides nihil prodest ? Spes vero esse sine amore non potest. Denique ut ait apostolus lacobus *) Etdaeviones credunt, etcontremiscunt ; nec tamen sperant, vel amant, sed potius, quod speramus et amamus, credendo venturum esse formidant. Propter quod apostolus Paulus fidem, quae per dilectionem operatur, adprobat atque commendat^), quae utique sine spe esse non potest. Froinde nec amor sine spe est, nec sine amore spes,
:
rennn quae non videntur. ') Qiuinivis qiiando se qiiisquc non verbis, non tostibus, non denique ullis aigumentis, sed praesentiuni rerum evidentiae credidisse, hoc est, fidem acconiniodasse dicit, nonitavidetur absurdus^), ut recte reprehendatur in verbo, eique dicatur: Vidisti, ergo non credidisti. Unde putari potest, non esse consequens, iit non videatnr rcs quaecumque creditur. Sed nieiius hanc adp^llanius fidem, quam divina eloquia docuerunt, earum scilicet rerum, quae non videntur. De spe quoque ait apostolus ''): Spes qune videtur non estspes. Quod enini videt quis, quid sperat? Si auteni quod non videmus speranius, per patientiam exspectamus. Quum ergo bona nobis futura esse creduntur, nihil aJiud,
neque utrumque sine
fide.
C. IX. (iuum ergo quaeritur, quid sit quod ad religionem pertineat, non
ita
credendum
rerum natura
rimandaest, qucmadmodum ab eis,quos physicos Craeci vocant; nec metuendum est [quemadniodum ab eisdem] ^), ne aliquid de vi et numero eiementorum, de motu atque ordine et defectibus siderum^ de figura coeli, de generibus et naturis animalium, fru1) Heltr. 11,1. nQdyftixTOjv (i.fyxoi ov (iXsîoftfpojv. 2) ,,Sic mcliores Mss. Kdili voro absiirdinn."- Ben. .1) Korn.8, 24. s. 4) C. 19. Cf. Giil. 5, C. 2i 5) C) Hoc glossema deest in liljris veteribus.
:
172
AURELII AUGUSTINI
ticuni, lapidum, fontiuni, iluminuni,niontiuni, de s| atiis locorum et temporum, de signis imminentium tempestatum, et alia sexcenta de eis rebus, quas lli
vel invenerunt, vel invenisse se existimant. Christianus ignoret: quia nec ipsi omniarepererunttanto excellentes ingenio, flagrantes studio, abundantes
quaedam humana coniectuia investigantes, quaedam vero historica experientia persoutantes,

otio, et
et in eis, quae se invenisse gloriantur, plura opinantes potius quam scientes. Satis est Christiano, reruni
creatarum caussam,sive c()elestium,sive terrestrium, sive visibiliuni, sive invisibilium, non nisi bonitatem credere creatoris, qui est Deus unus etveius, nullamque esse naturam, quae non aut ipse sit, aut ab
esse trinitatem, patrem scilicet et genitum et spiritum sanctum ab eodem patre') procedentem, sed ununi eumdemque spiriipso;
eumque
filium a patre
patris et filii. C. X. Ab hac suninie et aequaliter et inimutabiliter bona trinitate creata sunt omnia, et nec sumnie,
tum
nec aequaliter, nec immutabiliter bona, sed tamen bona etiam singula; siniul vero universa valde bona, quia ex omnibus consistit universitatis admirabilis
pulchritudo.-) C. XI. In qua etiani illud, quod nialum dicitur, bene ordinatum et loco sut) positum emineiitius comniendat bona, ut niagis placeant et laudabiliora sint,
dum comparantur
malis.
Neque
enini
Deus
onini-
potens, quod etiam infideles fatentur '), ,,rerum cui sunima potestas", quum sunime bonus sit, ullo modo sineret mali esse aliquid in operibus suis, nisi usque adeo esset omnipotens et bonus, ut bene facejet etiam de malo. [De bono naturae vitiatum ipseDeus bene facit leforniando, aut puniendo vitiatum; ac
i) Dtio Yaticani Mss. et tsniis T,iiis. Iiic adtlnnt: et filio proc. 3J Cf. Yirs- Aen. 10, 100. 2) Cf. Gen. I, 31.
173
luni dicitur, nisi privatio honif Nam sicut corporibus aninuiliuni nihil est aliud niorbis et vulneribus adfici, quani sanitate privari (neque enim id agitur, quum adhibetur curatio, utmalaista, quae inerant, id est, morbi ac vuhiera recedant hinc, et alibi sint, sed utique ut non sint; non enim ulla substantia, sed carnalis substantiae vitium est vuhius aut morbus, quum cairo sit ipsa substantia, profecto aliquod bonum, cui accidunt ista mala, id est, privationes eius boni, quod dicitur sanitas): ita et animorum quaecumque sunt vitia, naturalium sunt privationes bonorum. Q,uae quum sanantur, non aliquo transferuntur, sed ea quae ibi erant, nusquam erunt, quando in illa sanitate non eiunt. C. Xll. Naturae i<;îtur omnes, quoniam natuiarum prorsus omnium conditor summe bonusest, bonae Sed quia non sicut earum conditor summe atsunt. que incommutwbiliter bonae sunt, ideo in eis et n\inui bonum et aujêri potest. Sed bonum minui malumest,quamvis quantumcumque minuatur, remaneat aliquid necesse est (si adhuc natura est), unde na-
per hoc ergo nialum nec vitiuni erit, quia nihil est quun evacuatur.] ^) Quid est auteni aliiid quod nia-
tura
sit. Neque enim si qualiscumque aut quantulacumque natura est, consumi bonum, quod-) natura
Meiito (j(iiiq)e est, nisi et ipsa consumatur, potest. natura incorrupta laudatur. Porro si et incorruptibilis sit, (juae coiriimpi omnino non possit, multo est procul dubio laudabilior. Quunr yero corrumpittn*, ideo malum est eius corruptio, quia eam qualicumque privatbono. Nam si nullo bono privat, noirnocet: nocet autem; adimit igitur bonum.^) Quam
I)
2) Sic
Li|>8.
Hocineptiim glossenia deest in Ben.Mss. et Lips. omnilms. Mss. ct edd.; sed IJen. e\ iino Valic, cni adsentitiir cod.
-V
:
tjt/o
natiira.
3J .Sic veteres
Ben. libri;
alii
iMss. et
edd.: adimendv boiiinn.
174
diii
AURELII AUGUSTINI
itaque natura corrumpitur, inest ei bonum, quo privetur; ac per hoc si naturae aliquid renianebit, quod iam corrunipi nequeat, profecto natura incorruptibiiis erit, et ad hoc tam magnum bonum corruptione perveniet. 1) At si corrumpi non desinet, ncc bonum utique habere desinet, quo eam possit privare
corruptio.
Quam
si
ideo nullum
nisi
bonum inerit, quia natura Quocirca bonum consumere non potest

consumendo naturam.
est,
penitus totamque consumpserit, nulla erit.

corruptio,
si
Omnis ergo natura bo-
num
potest; negari tamen bonum esse, nisi stulte atque Quae si corruptione injperite prorsus non potest. consumitur, nec ipsa corruptio remanebit, nulla, ubi essc possit, subsistente natura.
magnum,
si
corrumpi non potest, parvum,
Ac per hoc nullumestquoddicitur malum, nullum sit bonum. Sed bonum omni malo carens integrum bonum est. Cui vero inest nitalum, vitiatum vel vitiosum bonum est; nec malum umquam
C. XIII.
si
potest esse ullum, ubi bonum est nuUum. Unde res mira conficitur, ut, quia omnis natura, inquantum natura est, bonum est, nihii aliud dici videatur, quum vitiosa natura mala esse natura dicitur, nisi malum esse quod bonum est, nec malum esse nisi quod bonun\ est, quoniam omnis natura bonum est, necres aliqua mala esset, si res ipsa, quae mala est, natura nonesset. Non igitur potest esse malum,nisi aliquod bonum. Quod quuni dici videatur absurde, connexio tamen ratiocinationis huius velut inevitabiliter nos compellit hoc dicere. Et cavendum est, ne incidannis in iUam sententiam projiheticam, ubi legitur-);
malum
qui dicunt, quod honum est maluni, et quod bonum ; qui dicunt tenebras lucem, et lucem tenebras; qui dicunt dulcc amarum, et amarum dulce.
Vae
eis
est
1) It.iRen. et Arn. 2) les. 5, 20.
sedAm.,
Ev.,
Lov.
comrptio non perven.
ENCHIRIDION AD LAUREXt.
Et tanien Doniiiuis
ait*):
175
the-
Malus homo de malo
igiturdicit: Malum est liominem esse, aut: Bonum est iniquum esse, ipse incidit in propheticam illam sententiam: Vae eis qui dicunty quod bonum est malum, et quodmalnm est bonum. Opus enim Dei culpat, quod cst honio, et vitium hominis laudat, quod est iniquitas. Omnis itaque natura, etiam si vitiosa
est, in
sauro cordis sui profcrt mala. Qiiid est auteni nialus honu), nisi mala natuia, quia homo natura estl Porro si honu) aliquod bonuni est, quia natura est, quid est maius honu), nisi nialum honum? 'ramen quum duo ista discernimus, invenimus nec ideo malum, quia honu) est, nec ideo bonum, quia iniquus est; sed bonum, quia homo, malum, quia iniquus. Quisquis
quantum natura
est,
bona
est, in
quantum
vi-
tiosaest, mala est.
XIV. Quapropter in eis contrariis, qiiae mala bona vocantur, illa dialecticorum reguia deficit, qua dicunt: Nulli rei duo simul inesse contraria. Nullus enim aer simul est et tenehi"osus etlucidus; nulhis cihus aut potus simul dulcis est et amarus;
C.
et
nuUum
corpus simul uhi albuni,
ibi et
lum simul ubi deforme, ibi et formosum. Et hoc in niultis ac paene in omnibus contrariis reperitur, ut in una re sinuil esse non possint. Quum autem bona etnmla nullus anihigat esse contraria, non solum simul esse possunt, sed etiam mala omnino sine bonis, et nisi in bonis esse non possunt, quamvis bona sine malis esse possint. Fotest enim honu) vel angelus non esse iniustus; iniustus autem non potcst esse nisi hon\o vel angelus: etbonum, quod honu), bonum, quod angelus, malum, quod iniustus. Et haec duo contraria ita sinuil sunt, ut si bonum non esset, in quo [maluni] esset, prorsus necmalum esse potuisset; quia non nu)do ubi consisteret, sedunde orire\) i>uc. C, 45.
nigrum; nul-
Matih.
12, 35.
176
AUIIELI!
AUGUSTLM
tur corruptio non luiberet, nisi esset quod corruniperetur, quod nisi bonuni esset, nec cojiuinpoetur: quoniani nihil est aliud cor luptio, quam boni extcrminatio, Ex bonis igitur niala orta sunt, et nisi in aliquibus bonis non sunt; nec erat alias, uude oriretur ulla mali natura. Nam si esset, inquantum natura esset, profecto bona esset; et aut incorruptibiiis natura magnum esset bonum, aut etiam natura corruptibilis nullo modo esset, nisi aliquod boiuim, quod
bonum corrumpendo posset ei nocere corruptio. C. XV. Sed quum mala ex bonis orta esse diciNon potest enim, sicut yeritas ait ^), coluva de spinis, quia non potestmanasci de spinis. Sed exbonaterra etvites nascipossevidenuis,etspinas. Et eodem modo tamquam arbor mala fructus bonos, id est, opera bona, non potest facere voluntas nuila. Sed ex bona hominis natura oriri voluntas et bona potest et mala. Nec fuit prorsus unde primitus oriretur voluntas niala, nisi ex angeli et hominis natura bona. Quod et ipse Dominus eodem loco, ubi de arbore et fructibus ioquebatur, apertissime ostendit. Aitenim^): Aut facite arboreni bonam, et fructuni eius bonuni, aut facite arborem malam, et fructuni eius malum ; satis admonens ex arbore quidem bona malos, aut ex mala bonos nasci fructus non posse, ex ipsa tamen terra, cui loquebatur, utramlosfacere.
ligi
mus, non putetur hoc dominicae sententiae refragari, qua dixit ^): Non potest arbor bona frnctiis ma-
[oriri] posse. C. Quae quum ita sint, quando nobis Maronisille versus placet*): Felixqui potuit reruni
que arborem
XVL
cognoscere caussas," non nobis videatur ad felicitatem consequendam pertinere, si sciamus caussas magnarum in mundo corporalium nu)tionum, quae
I)
Mat.
2,
7,
18.
2) Ibid. v. 16.
3)
Mat.
12,
33.
4) Cf. Virg.
Geori;.
4D0,
EXCHIRIDIOX AD LAURENT.
177
abditissiniis naturae finibus occuluiitur: unde tienior terris, qua vi nuiiia alta tumescant, obicibus ruptis, rursusque in se ipsa residant, et cetera huiusniodi. Sed bonarum et nialarum reium caussas nosse debemus; et id hactenus, quatenus eas homini in hac
vita, erroribus aerumnisque plenissima, ad eosdem errores et aerumnas evadendas nosse conceditur.
Ad illam quippe felicitatem tendendum est, ubi nulla quatiamur aerumna, nullo errore
fallamur. iSam si caussae corporaliun motionum noscendae nobis essent, nullas magis nosse quam nostrae valetudinis deberemus. Quum vero eis ignoratis medicos quaerimus, quis non videat, quod de secretis coeli et terrae nos latet, quanta sit patientia nesciendum? C, XVII. Quamvis enim error quanta possumus cura cavendus sit, non solum in maioribus, veruni etiam in minoribus rebus, nec nisi rerum ignorantia possit errari, non est tamen consequens, ut continuo
erret quisquis aliquid nescit, sed quisquis se existi-
nmt scire quod nescit. Pro vero quippe adprobat falsum, quod est erroris proprium. Vêrum tamen in qua re quisque erret, interest plurimum. Nam in una eademque re nescienti sciens et erranti non errans recta ratione praeponitur. In diversis autem
,
rebus, id est, quum iste sciat alia, ille alia, et iste utiliora, et ille minus utilia, vel etiam noxia, quis non
quae ille scit, ei praeferat nescientem? Sunt enim quaedam, quae nescire quam scire sit melius. Itemque nonnullis errare profuit aliquando; sed in via pedum, non in viamorum. Nan nobis ipsis accidit, ut in quodam bivio falleremur, et non iremus per eum locum, ubi opperiens transitum nostrun Donatistarum manus armata subsederat ') atque ita factum est, ut eo, quo tendebamus, per devium cirin eis,
;
J)
Dixit
(le
hac re Possid. in vita Aiigust.
12.
AUGUST. EXCHIRID.
178
AURELII AUGUSTLM
caitum venirenius, cognitisque insidiis illoruni nos gratularemur errasse, atque inde gratias ajêremus Deo. Q,uis ergo viatorem sic errantem sic non erranti latroni praeponere dubitaveiit 1 Et foitasse ideo apud illum summum poetam') loquens quidam miser amator: Ut vidi, inquit, ut perii, ut me malus abstulit error!" quoniam est et error bonus, qui non solum nihil obsit, verum etiam prosit aliquid. Sed diligentius considerata veritate, quum nihil sit aliud errare, quam verum putare quod falsum est, falsumque quod verum est, vel certum habere pro incerto, incertumve pro certo, sive falsum, sive sit verum, idque tam sit in animo deforme atque indecens, quampulchrum acdecorumesse sentinuis,vel in loquendo, vel in adsentiendo: est est, non non^); profecto et ob hoc ipsum est vita ista niisera, qua vivimus, quod ei nonnumquam, ut non amittatur, error
est necessarius.
Absit ut talis
sit illa vita,
ubi est
animae nostrae ipsa veritas vita, ubi nemo fallit, fallitur nemo. Hic autem homines fallunt, atque falluntur, miserioresque sunt, quuni mentiendo fallunt, quam quum mentientibus credendo falluntur. Usque adeo tamen rationalis natura refugit falsitatem, et quantum potest devitat errorem, ut falli nolint etiam quicumque amant fallere. Non enim sibi, qui mentitur, videtur errare, sed alium in errorem mittere credentem sibi. Et in ea quidem re noii errat, quam mendacio contegit, si novit ipse, quid verum sit; sed in hoc fallitur, quod putat sibi suum non obesse mendacium, quum magis facienti, quam patienti obsit onuie peccatum.
C. XV''!!!.
Verum
hic diflicillima et latebrosissi-
ma
gignitur quaestio, de qua iam grandem libruni, (luum lespondendi necessitas nos urgeret, absolvi1) Virsj.
Ecl.
8, 41.
2) Cf.
Mat.
5, 3T.
ENCHIIilDIOX AD LAUUEXT.
iiius: utiuni
179
nesciens verum loquitur, sciens autem voluntate mentitur. iNon consideratis itaque rebus ipsis, de quibus aliquid dicitur, sed sola intentione dicentis, melior est, qui nesciens falsum dicit, quoniam id verum putat, quam qui mentiendi aninmm sciens gerit, nesciens veruni esse quod dicit. llle namque aliud non habet in animo, aliud in verbo; huic vero, qualecumque per se ipsum sit quod ab eo dicitur, ajiud tamen clausum in pectore, aliud in lingua promiftum In ipsaest; quod malum est proprium mentientis.
1) .im., Er., Lov., Dan. (et ed. Col.): haudvern. At ."Mss. et.Vm.: avtverd, cnncinniiis, sed codem scnsii, qiiod vis neL-ationis anleceilentis lnic CoiJ. Lips. iisiiue jieitinct." IJen.
hominis iusti portineat aliquaiido nientiii. Nonnulli enini eo usque progrediuntur, ut et peierare, et de rebus ad Dei cultuni pertinentibus ac de ipsa Dei natura falsum aliquid dicere, nonnumquan\ bonum piumque opus esse contendant. iVlilii autem videtur peccatum quidem esse omne mendacium, sed multum interesse, quo animo et quibus de rebus quisque mentiatur. Non enim sic peccat ille qui consulendi, quomodo ille qui nocendi voluntate mentitur; aut vero^) tantum nocet, qui viatorem n.entiendo indiversum iter mittit, quantuni Neis, qui vian> vitae mendacio fallente depravat. mo sane mentiens iudicandus est, qui dicit falsuni quod putat verum, quoniam, quantum in ipso est, non fallit ipse, sed fallitur. ]Son itaque mendacii, sed aliquando temeritatis ariiûendus est, qui falsa incautius credita pro veris liabet; potiusque e contrario, quantum in ipso est, ille mentitur qui dicit verum, quod putat falsifhi. Quantum enim ad animum eius adtinet, quia non quod sentit hoc dicit, non verum dicit, quamvis veium inveniatur esse quod dicit: nec ullo modo liber est a mendacio, qui ore
ojficiuni
,
ad
C:
xti
vero.
M2
180
AURELII AUGUSTIM
ium autem quae dicuntnr consideratione rerum tantmn interest, qua in re quisque faliatur sive mentiatui-, ut quum falli, quam mentiri minus sit malum, quantum pertinet ad hominis voluntatem, tamen longe tokMabiiius sit, in his, quae a religione sunt seiuncta, mentiri,quam in eis, sinc quorum fide vel notitia Deus coli non potest, falli [ut in plurihus a perquirente lucidius investigabitur]. ') Quodut illustretur exemplis, intueamur quale sit, si quisquam, dum mentitur, viveie nuntiet aliquem mortuum; et alius,
dum fallitur, credat iterum Christum post quaelibet longa temporaiuoriturum: nonne illo modo mentiri, quam isto modo falli incomparabiliter praestat, multoque minoris mali est, in illum errorem aliquem inducere,
C.
quam
in istum
ab aliquo induci?
XIX. In quibusdam ergo rebus magno, in quibusdam parvo, in quibusdam nullo malo, in quibusdam nonnullo etiam bono fallimur. Nam magno malo fallitur homo, quum hoc non credit, quod ad vitam ducit aeternam, vel hoc credit, quod ad mortem ducit aeternam. Parvo autem malo failitur, qui falsum pro vero adprobando incidit in aliquas molestias temporales quibus tamen adhibita fidelis^) patientia, convertit eas in usum bonum: veluti si quisquam bonum hominem putando, qui malus est, Qui vero malum homialiquid ab eo patiatur mali.
,
nem
luillo
ita
bonum
malo^)
fallitur;
:
credit, ut nihil ab eo patiatur mali, nec in eum cadit illa prophe-
tica detestatio *)
Vae eis qui dicunt quod malum est enim rebus, quibus homines mali sunt, non de hominibus dictum intelligendum est.
honum.
De
ipsis
Unde
1)
qui adulterium dicitbonum, recte arguitur
illa
Haec
3)
2)
Am.,
Er.
veilia sjmiia letriiiitur in eilil. Am., Er., Daii. et Cnl. , Dan,, Col. et plnves potioresque Mss.: fide}i>'-
Ben.
Er.,
Sic Dan., Arn. et aliqnot Mss. (Lips. D.) Lov. (et Col.): nullo modo. Mendose." Ben. 4^
At
Am
les. 5,
20
ENCHIRIDIOX AD LAURExXT.
voce proplietica.
181
dicit
Qni vero ipsum
hominem
bo-
num, quem putat castum et nescit adulterum, non in doctrina reium bonarum et malarum, sed in occultis hunianoium fallitur morum, vocans hominem
bonum,
in
quo putat esse, quod esse non dubitat bo-
malum adulteium, et bonum castuDi^ sed hunc bonum dicens nesciendo adulterum esse. non castum. *) Porro si per erroj-em o adit quisque peinicifm, sicut superius dixi nobis in itiner; contigisse. etiam boni aliquid homini errore confertur. Sed quum dico in quibusdam rebus nullo malo aliquem, vel nonnulio etiam bono falli, non ipsuni errorem dico nuUum malum vel nonnullum bonum, sed inalum quo non venitur, vel bonum quo venitur errando, id est, ex ipso errore quid non eveniat, vel quid proveniat. Nam ipse per se ipsum error aut luaj^num in re magna, aut parvum in re parâ, tamen sempcr est malum. Quis enim nisi errans maluni neiiêt, adprobare falsa pro veris, aut improbare vera pro falsis, aut habeie incejta pro ceitis, a el ceita pro incertist Sed aliud est, bonum hominem putare, qui malus est, quod est erroris; et aliud est, ex hoc malo aliud malum non pati, si nihil noceat homo malus, qui est putatus bonus. Itemque aliud est, ipsani vitam putare, quae non est ipsa, et aliud est, ex hoc erroris malo aliquid boni consequi, velut est ab iniium, et dicens
sidiis
malorum hominun
liberari.
C. res:
sit
XX. Nescio sane, utrum etiam huiusmodi enoquum homo de malo h(mine bene sentit, qualis
nesciens; aut pro eis, quae per sensus corporis capimus, occurrunt similia, quae spiritu tamquani corpore, aut corpore tamquam spiritu sentiuntur (quale putabat esse apostolus Peti-us, quando existimabat se visum videre, repente de cluustris etvin1) Sic leeitnr iii veterilnis Heu. liln-is et I-ips. nniniliiis. SeA \n aatc eilitisi twsc. udtilt. (.stCyiUurn nifiluin iteicitndo ctnUiin.
182
ciilis
AURELII AUGUSTINI
per angehmi liberatiis
;
' aut in ipsis rel)us cor) lene putatui' esse, quod asperum est, aut (lulce, quod aniaruni est, aut bene olere, quod putiduni est, auttonare, quuni rheda traiisit, aut illuni esse iiomineni, quuni alius sit, quando duo siniillinu sibi sunt, quod in geniinis saepe contingit (unde ait ille-): ,,gratusque parentibus error"J, et cetera taISec quaestio nodolia etiam peccata dicenda sint. sissima, quae homines acutissimos Academicos torsit, nunc mihi enodanda suscepta est, utrum aliquid debeat sapiens adprobare, ne incidat in errttren, si pro veris adproba^ erit falsa, quum omnia, sicut adfirmant, vel occulta sint vel incerta. Unde tria confeci volumina in initio conversionis meae, ne impedimento nobis essent'), quae tamquam in ostio conEt utique fuerat removenda invenientradicebant. dae desperatio veritatis quae illorum videtur arguluentationibus roborari. Apud illos ergo error omnis putatur esse peccatum, quod vitari non posse contendunt, nisi omnis suspendatur adsensio. Errare qnippe dicunteum, quisquis adsentitur incertis; nihilque certum esse in hominum visis*) propter indiscretam similitudinem falsi, etiam si, quod videtur, forte sit verum, acutissimis quidem, sed impudentissimis contlictationibus disputant. Apud nos autem
poreis
iiistus
tollitur,
exjide civit. ^) At si tollatur adsensio, et fides quia sine adsensione uihil creditur. Et sunt vera, quamvis non videantur, quae nisi credantur, ad vitam beatam, quae non nisi aeterna est, non potest perveniri. Cum istis vero utrum loqui debeamus ignoro, qui non solum victuros in aeternum, sed iti praesentia se vivere nesciunt; immo nescire se dicunt, quod nescire non possunt. Neque enini quis1) Act. 12, 7. ss. 3) AlJi Mss. (Lips. 2) Virtr. Aen. 10, 392. cuntraiiit ehnt ; sc. quaestio. B.): esset, tjiiae 4) Al. visu. 5) Cf. llom. 1, 17. Habac. 2, 4.
.
. .
ENCHIUIDIOX AD LALRENT.
sinitiir
183
nescire se viA ere, quando quidem si non (juam vivit, non potest uliquid vel nesciie; quoniani non Sed soluni scire, verum etiam nescire viventis est. videlicet non adsentiendo quod vivant, cavcre sibi videntur enoiem, quum etiam errando convincantur vivere; quoniam non potest qui non vivit errare. Sicut ergo nos vivere non solum verum, sed etiam certum est, ita vera et certa sunt multa, quibus non adsentiii, absit ut sapientia potius quam dementia
,
nominanda sit. In quibus autem rebus nihil intei"est ad C. XXI. capessendum Dei regnum, utrum credantur, an non; vel utrum vera sive sint, sive putcntur, an falsa: in
liis
dum
errare, id est, aliud pro alio putare,non arbitranest esse peccatum, aut si est, nunimum esse
Fostremo (|ualecumque illud et quantumcumque sit, ad illam ^ iam non pertinet, qua imus ad Deum: quaeviafides estChristi, quae per dilectionem operatur. ^) Neque enim ab
atque levissimum.
hac via devijibat
in geminis filiis ,,giatus ille parentibus ciror"; aut n\) hac via deviabat apostoius Petrus, quando se existimans visum videre, aliud pro alio sic putabat, ut a corporum imaginibus, inquibu.s se esse arbitrabatur, vera, in quibus erat, corpora
noPi
dignosceret, nisi quum ab illo angclus, per (luem fuerat liberatus, abscessit^); aut ab hac via tleviabat lacob patriarcha, quando viventem filium a bcstia credebat occisum.^) In his atque huiusnjodi falsitatibus salva fidc, quae in Deum nobis est, fallinnir, et via non relicta, quae ad illum noa. ducit, cnamus: ({ui errores etiam si peccata non sunt, tatncn in malis huius vitae deputandi sunt, (juac ita subiccta est vanitati, ut adprobentur hic falsa pro veris, respuantur vera pro falsis, teneantur incerta pio certis. Quamvis enim haec ab ea fide ahsint,
1) Cf. Gal. 5, 6.
2) Cf. Act. 12, 9.
s.
3) Cf.
Gen.
37, 33.
184
AURELII AUGUSTI.M
per quani veram certaniquc ad aeternam beatitudinem tendimus, ab ea tamen miseria non absunt, in qua adhuc sumus. Nullo modo quippe falleremur tum aliquo vel animi vel corporis sensu, si iam vera
illa
Porro autem omne mendacium ideo dipeccatum quia homo non soluni quando scit ipse quid verum sit, sed etiam si quando errat et fallitur sicut homo, hoc debet loqui, quod animo gerit, sive illud verum sit, sive putetui' et non Omnis autem qui mentitur, contra id, quod anisit. mo sentit, loquitur voluntate fallendi. Et utique verba propterea sunt instituta, non per quae se invicem homines fallant, sed per quae in alterius quisque notitiam cogitationes suas perferat. Verbis igitur uti ad fallaciam, non ad quod instituta sunt, peccatum est. Nec ideo nullum mendacium putandum aliest, non esse peccatum,quia possumus aliquando cui prodesse mentiendo. Fossumus enim et furando cui palam [aliquando alicui prodesse], si pauper, datur, sentit commodum, et dives, cui clam tollitur, non sentit incommodum: nec ideo tale furtum quisquam dixerit non esse peccatum. Possumus et adulterando, sialiqua, nisi ad hoc ei consentiatur, adpareat amando moritura, et si vixerit, poenitendo adulpurganda: nec ideo peccatum negabitur tale Si autem nierito nobis placet castitas, quid tei'ium.
C.
atque perfecta felicitate frueremur.
XXU.
cendum
est esse
utilita[quaeso] offendit veritas, ut propter alienam illa non violetur adulterando, et violetur ista mentieiido? [Xon ideo mendacium poterit aliquando laudari, quia nonnumquam pro salute quorumdam mentimur. Peccatum ergo est, sed veniale, quod benevolentia excusat, ct ideo fallacia damnat]. ') Plurimum quidem ad bonum profecisse homines, qui non nisi pro salute hominis mentiuntur, non est ne-
tem
I)
Haec ACiba
desiint in omnilnis
prope Mss.
sert in
185
profectu merito laudatur, gandum; vel etiam temporaliter remuneratur benevolentia, non fallacia, quae ut ignoscatur satis est, non ut etiam praedicetur, maxime in heredibus testamenti novi, quibus dicitur*): Sit in ore vestro: est, est; jion, non ; qiiod enim amplius est, a malo est. Propter quod malum, quia subrepere in hac mortalitate non desinit, etiam ipsi coheredes Christi dicunt: Dimitte
tali
eorum
nobis dehita nostra.^)

C. XXIII.
sitate tractatis,
His itaque pro huius brevitatis necesquoniam caussae cognoscendae sunt
rerum bonarum etmalarum, quantum viae satis est, quae nos perducat ad regnum, ubi erit vita sine
morte, sine errore veritas, sine perturbatlone felicinequaquam dubitare debemus, rerum, quae ad nos pertinent, bonarum caussam non esse nisi bonitatem Dei; malarum vero ab immutabili bono deficientem boni mutabilis voluntatem, prius angeli, hominis postea. Hoc primum est creaturae rationalis C. XXIV.
tas:
malum, id est, prima privatio boni. Deindc iam etiam nolentibus subintravit ignorantia rerum agendarum, et concupiscentia noxiarum, quibus comites subinferuntur error et dolor: quae duo mala quando imminentia seiitiuntur, ea fugitaiitis animi motus vocatur metus. Porro aninius quum adipiscitur concupita, quamvis perniciosa vel inania, quoniam id errore non sentit, vel delectatione morbida vincitur, vel^) vana etiam laetitia ventilatur. Ex his morborum, non ubertatis, sed indigentiae tamquam fontibus omnis miseria naturae rationalis enianat. C. XXV. Quae tamen natura iu malis suis non
potuit amittere beatitudinis adpetitum. Verum haec connnunia mala sunt et hominum et angelorum pro
1) Mat. 5, 37. 3) Ani., Er., Dan., .\rn.(C..l.) 2) Mat. 6, 12. et aIi<|uot Mss. (Lijis. li.) omittunt U(7." Ue.
1S6
siia malitia
AUUELII AUGUSTINI
Domini iustitia damnatorum. Sed homo habet et poenam piopiiam, qua etiam coiporismorte punitus est. Mortis quippe supplicium Deus ei comminatus fuerat 1), si peccaret, sic eum munerans libero arbitrio, ut tamen regeretimperio, terreretexitio; atque in paradisi felicitate tamquam in imibra ritae, unde iustitia custodita in meliora conscenderet, collocavit. C. XXVI. Hinc post peccatum exsul effectus stirpem quoque suam, quani peccando in se tamquam in
radice vitiaverat, poena mortis et danuiationis -) obstrinxit ut quidquid prolis ex illo et simul damnata per quam peccaverat coniuge, per carnalem concupiscentiam, in qua inobedientiae poena similis retril)uta est, nasceretur, tiaheret originale peccatum, quo traheretur per errores doloresque diversos ad iilud extremum cum desertoribus angelis, vitiatoribus et possessoribus et consortibus suis sine fine supplicium. ^\c per imnm hominempeccatumintra'nit in mundum et per peccatummors ; etitain omnes
:
homines pertransit, inquo omnes peccaverunt.^) Mundum quippe adpellavit eo loco apostolus universum genus humanum. C. XXVII. Ita ergo se res habebat. lacebat in inaiis, vel etiam volvebatur, etde malis in malapraecipitabatur totius humani generis massa damnata, et adiuncta parti eorum qui peccaverant angelorum, luebat impiae desertionis dignissimas poenas. Ad iram quippe Dei pertinet iustam quidquid caeca et indomita concupiscentia faciunt libenter mali, et quidquid manifestis apeitisque^) poenis patiuntur inviti, non sane creatoris desistente bonitate, et maAt Lnv., 1) Gen. 2, 17. 2) Sic Am., Er., Dan., Col et T3en. Arn., Lu2(l.: (Unnndtione. 'i) Kom. 5, 12. 4) ita lcuitiii- in iMss fere muibns, a]iiitl Ani., Er., Dan., Col. Sed Ben. et Lna^d.:
02}trtisijûe.
EXCHIRIDION AD LAURENT.
lis
187
angelis subniinistrare vitam vivacenique potentiani (quae subministratio si auferatui', inteicidit');

et
hominum quamvis de propagine vitiata damnataque nascentium formare seminaet animare, ordinare membra, pertemporum aetates, per locorum spatia vegetare sensus, alimenta donare. Melius enim iudicavit de malis bene facere, quam mala nulla esse permittere. Et si quidem in meiius hominum lefoi*niationem nuliam prorsus esse voluisset, sicut impioruni nuUa est angelorum, nonne merito fieret, ut iiatura, quae Deum deseruit, quae praeceptum sui creatoris, quod custodire facillime posset, sua male utens potestate calcavit atque transgressa est, quae in se sui creatoris imaginem ab eius lumine contumaciter aversa violavit, quae salubrem servitutem ab eius legibusmale libero abrupit aibitrio, universa in aeternum desereretur ab eo, et pio suo merito poenam penderet sempiternami Plane ita faceret, si tantum iustus, non etiam misericors esset, suamque indebitam misericordiam multo evidentius in indignorum potius liberatione monstraret. C. XXVIII. Angelis igitur aliciuibus impia superbia deserentibus Deum, et in huius aeris iniam caliginem de superna coelesti habitatione deiectis, residuus numerus angelorum in aeterna cum Deo beatitudine et sanctitate permansit. Neque enim ex uno angeio lapso atque dainnato ceteri propagati sunt, ut eos sicut homines originale malum obnoxiae successionis vinculis obligaret, atque universos traheret ad debitas poenas: sed eo, qui diabolys factus
est, cum sociis impietatis elato, ct ipsa cum eis elatione prostrato, ceteri pia obedientiaDomino cohaeserunt, accipientes etiam, quod illi non habuerunt,
intenidet i
Ita Heii. Alss. |ilnrcs et Lips. U. C, al. inleriidiint.
D.;
al. uiteribi/fU
al.
188
AURELII AUGUSTIM
ceitam scientiam, qua essent de sua sempiterna et iiumquam casuia stabilitate securi.
C.
XXIX.
Placuit itaque universitatis creatori at-
que moderatoriDeo, ut, quoniam non tota multitudo angelorum Deum deserendo perierat, ea quae pericrat in perpetua perditione remaneret; quae autem
cum Deo illa deserente perstiterat, de sua certissime cognita semper futura felicitate [secura] gauderet: alia vero creatura rationalis,quae in hominibus erat,
quoniam peccatis atque
suppliciis et originalibus et
ex eius parte reparata, quod angelicae societati ruina illa diaboiica minuerat, suppleretur. ^) Hoc enim promissum est resurgentibus sanctis, quod erunt aequales angelis Dei. -) Ita superna illa Hierusalem, mater nostra, civitas Dei, nulla civium suorum numerositate fraudabitur, aut uberiore etiam copia fortasse legnabit. Neque enim numerum aut sanctorum hominum, aut immundorum daemonum novimus, in quorum locum succedentes filii sanctae matris [ecclesiae], quae sterilis adparebat in terris, in eapace, de quailli ceciderunt, sine ullo temporis termino permanebunt. Sed illorum civium numerus, sive qui est, sive qui futurus est, in contemplatione est eius ajtificis, qui vocat ea, quae non sunt, tamquam ea quae sunt, atque in mensura et nuniero et pondere cuncta disponit. ^) C.XXX. Verum haec parsgeneris huniani, cui liberationem Deus regnumque promisit aeternum, numquid meiitis operum suorum reparari potestl Absit. Quid enijn boni operatur*) perditus, nisi quantum^)
pi(priis tota peiierat,
fuerit a perditione liberatus?^) luntatis arbitriof Et hoc absit.
Nam libero
Numquid
libero voarbitrio
Cf. Auir.tle 1) Lov., Arn., Lugd.: siippleret. 2) Liic. 20,36. (lei 22, 1. 3) Cf.Rom.4, 17, Sapll,2l. 4) Sic in Mss. i incflit. operari potest. b) W.Mss.: nisi quando. C)Nonnulli
civ.
:
Ben. Mss. et 3 Lips.: TejKirutus.
ENCHTRIDION AD LAUREXT.
1S9
niale iitens honio et se perdidit et ipsuni. Sicut enim qui se occidit, utique vivendo se occidit, sed se occidendo non vivit, nec se ipsuni poterit lesuscitHre, quum occideiit: ita quum libero peccaretur arbitrio, victoie peccato amissum est et libeium aibitiium. Aquo enimquisderictus est, huic et servus addictus est. Petii ceite apostoli est ista sententia. ') Quae quum vera sit, qualis, quaeso, potest servi addicti esse libertas, nisi quando eum peccare delectatl Libeialiter eriim servit, qui sui domini voluntatem libenter facit. Ac per hoc ad peccandun liber est, qui pecUnde ad iuste faciendum liber non cati servus est. erit, nisi a peccato liberatus esse iustitiae coeperit servus. Ipsa est vera iibertas propter recti facti laetitiam^), simul et pia servitus propter praecepti obedientiam. Sed ad bene faciendum ista libertas
unde
erit homini addicto etvendito, nisi redimat cuiusillavox est: Si vos Jilius liberaverit, tunc vere
lifjeri
erilis?^)
gloriatur opere, qui nondum liber est ad operandum bene, nisi se vana superbia inflatus extollat, quam cohibet apostolus dicens: Gratia salcifacti estis per
fideni?^)
piat,
Quod antequam fieri in homine inciquo modo quisquam de libero arbitrio in bono
Et ne ipsam sibi saltem fidem sic [hoC. XXXI. mines] arrogarent, ut non intelligerentdivinitus esse donatam, sicut idem apostolus alio loco dicit^), se, ut fidelis esset, misericordiam consecutum; hic quoque adiunxit atque ait: Et hoc non ex vohis, sed Dei
donum est ; non ex operibus, ne forte quis extollatur. Et ne putarentur fidelibus bona opera defutura,"rursus adiecit: Ipsius enim sumus fis^mentum, creati in
Christo lesu in operibus
bo7iis,
quae praeparaint Deus,
1) 2 Petr. 2, 19. 2) Sic .\m., Er., Dan., Arn., Col., Ben. Pleriqne .Mss., Lov. et Liiffil.: rectefacti licentiam. 3) loh. 8, 36. 4) Eph. 2, 8. ss. 5) l Cor. 7, 25.
190
AURELII AUGUSTINI
illis
utin
amhulemus. Tunc ergo efficimur vere liboii, quuin Deus nos fingit, id est, format et creat, ut noii homines, quod iam fecit, sed utboni homines sinuis, quod nunc gratia sua facit, ut simus Ip Christo lesu nova creatura'), secundum quod dictum est: Cor mundum creainme, Deus.^) Neque enim cor eius, quantum pertinet ad naturam cordis humani, non iam creaverat Ueus [sed renovationem animae demorantis in corde propheta postulat].^) Item ne quisquam etsi non de operiC. XXXII. hus,de ipso glorietur libero arbitrio voluntatis, tamquam ab ipso incipiat meritum, cui tamquam debitum reddatur praemium bene operandi ipsa libertas, audiat eumdem gratiae praeconem dicentem*): Deus est enim, qui oyeratur in vohis et velle et operari pro hona voluntate; et alio loco ^): Igitur non volenQ,iium tis, neque currentis, sed miserentis est Dei. procul dubio, si homo eius aetatis est, ut ratione iam
utatur,
lit,
non possit credere, sperare,
diligere, nisi ve-
nec pervenire ad palmam supernae vocationis Dei, nisi vohintatc cucurrerit: quomodo ergo non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, nisi quia etipsa voluntas, sicut scriptum est**), aDeo praeparaturl Alioquin si propterea dictum est: Ao/i volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei, quia ex utroque fit, id est, et vohintate hominis et misericoidia Dei, ut sic dictum accipiamus: non volentis, neque currentis, sedmiserentis est Dei, tamquam diceretur: non snfticit sola voluntas hominis, si non sit etiam misericordia Dei; non ergo sufticit et sola misericordia Dei, si non sit etiam voluntas hominis, ac per hoc, si recte dictum est: 7ion volentis Itominis, sed miserentis estDei, quia id voluntas hominis sola
2) Ps. .M, 12. 3) Hnc trlossemii ileest in I) Cf. 2 Cnr. '), 17. liom. veterlln.s Hea. Mss. et Lips. B. C. D. r,J 4) riiil. 2, i:J. Prov. 8, 25. sec. 9, IG. fij
LXX.
ENXIIIHIDIOX AD LAURENT.
non implct; cur non
191
niserentis est Dei, nusericordia Dei sola non implet? Porro si nullus Christianus dicere audebit: non miserentis est Dei, sed Aolentis est hominis, ne apostolo apertissime
contradicat; restat, ut propterea recte dictuni intelligatur: nonvolentis, ncque ciirrenlis, sed miserentis est Dei, ut totum Deo detur, qui homiuis voluntatem bonam et praeparat adiuvandam et adiuvat praepa-
et e contrario recte dicitur: non sed volentis est hominis, quia id
ratam. Praecedit enim bona voluntas hominis mu!ta Dei dona, sed non omnia; quae autem non praecedit
ipsa, in eis est et ipsa. Numutrumque lejîtui- in sanctis eloquiis, et: Misericordiaeiiispraevenietnie^), et: Misericordia eius snhsequetur nie. '-) Nolentem prae-
venit, ut velit;
volentem subsequitur,ne frustravelit. Cur enim admonemur^) oiare pro inimicis nnstris utique nolentibus pie vivere, nisi ut Deus in illis operetur et velie? Itemque cur admonemur*) petere ut accipiamus, nisi ut ab illo fiat quod volumus, a quo factum est, ut velimusf Oramus ergo pro inimicis nostris, ut misericordia Dei praeveniat eos, sicut praevenit et nos; oramus autem pro nobis, ut mise-
ricordia eius subsequatur nos. C. XXXIII. Tenebatur itaque iusta damnatione genus humanum, et omnes erant irae filii. De qua ira scriptum est^) Quoniani onines dies nostri defecerunt, et in ira tua defeciinus ; anni nostri sicut aranea De qua ira dicit etiam lob*'): Honio viedilabuntur. enini natus ex muUere hrevis vitae et plenusirae. De qua ira dicit et dominus lesus ^) Qui credit infilium, hahet vitam aeternant ; qui autem non credit infilium, non habet vilam \jieternani], sed ira Dei manet super eum. ôn ix\t: yen\et, sed: j/ianel super eum. Cuni
: :
1)
Ps. o9,
89,
!).
1.
5)
I's.
spc.
LXX.
2) Ps. 23, 6.
fi)
3) Mat. 5, 44. 4) Mat. 7, 7. s. C. 14, 1. 7) lo!i. 3, 36. Siint potius
verba lohaimis
Ijaptistue.
192
AURELII AUGUSTIXI
'
:
hac quippe oninis honio nascitur; propter quod dicit apostolus ) Fuimiis enim et nos natiira filii irae, sicut et ceteri. In hac ira quum essent homines per oiiginale peccatum, et tanto gravius et perniciosius, quanto maiora vel plura insuper addiderunt, neces-
sarius erat mediator, hoc est, reconciliasacrificii singularis, cuius
tor, qui hanc iram
erant
sacrificia legis ct prophetarum, oblatione placaret. Unde dicit apostolus-): Si enim qiium inimici essemus, reconciliati sumus Deo per moreius , multo magis reconciliati nunc in sanguineeius, salvi erimus ab ira per ipsum. Quum autem Deus irasci dicitur, non eius significatur perturbatio, qualis est in animo irascentis hominis, sed ex humanis motibus translato vocabulo vindicta eius,
umbrae omnia
tem jilii
quae non
nisi iusta est, irae
nomen
accepit.
Quod
ergo per mediatorem reconciliamur Deo, et accipinuis splritum sanctum, ut ex inimicis efficiamur filii (quotquot enimspiritu Deiagunfur, liiJiliisuntDei^): haec est gratia Dei per lesum Christum dominum nostrum. C. XXXIV. De quo mediatore longum est, ut quanta dignum est, tanta dicantur, quamvis ab homine dici digna*) non possint. Quis enim hoc sohim congruentibus explicet veibis, quod verbum caro factum est, et habitavit in nobis *), ut crederemus in Dei patris omnipotentis unicum filium natum de spiritu sancto et Maria virgine? Ita quippe verbum caro factum est, a divinitate carne suscepta, non in carnem Carnem poiro hic hominem dedivinitate mutata. bemus accipere, a parte totum significante locutione, sicut dictum est^): Quoniam ex operibus legis non Nam iustijicabitur omnis caro, U\ esi, omnis homo.
1)
Eph.
j)leiis(|iie
2, 3. 3) Rom. S, 2) Roni.o, 9. 10. Uen. Mss. et Lips. B. C. Al. digne.
14.
4) Ita in 5) loh. I, 14.
Gj
Rom.
3, 20.
ENCIIIRIDION AD LAURKXT.
nihil natiirae
193
humanae
in illa susceptione fas est di-
cere defuisse, sed nutuiae ab onini peccati nexii omni niodo liberae; non qualis de utroque sexii nascitur per concupiscentiani carnis cuni obl)g;iti(me delicti, cuius reatus regeneratione diluitur, sed qualem de virginc nasci oportebat, quem fides niatris, non libido conceperat. Quo si vel nascente cor'
)
de virgine nasceretur, eumque falso, quod a!)sit, de îjgine Maria natum tota confiteretur ecclesia, quae imitans
iani ille
lumperetur eius integritas, non
parit membra eius, et virgo placet, de virginitate sanctae IVIariae meas liteias missas ad illustrem virum, ([uem vum honore iic dilectione nomino Volusianum. -) 0. XXXV. Proinde Christus lesus, Dei fili us, est et Deus et h omo: Deus ante omnia sae-
eius
est.
matrem quotidie
IjCge,
si
homo in nosti"o saeculo Deus, quiaDei a erbuni (Deus enim erat verhiiin^), homo autem, quia in unitatem personae accessit verbo anima rationalis ct
cula,
; '
)
caro.
nnum
(ûo ciroa iu quantum Deus est, ipse et })ater sunt, in qiiantum autem homo, pater maior est
enim esset unicus Dei filius, non graillo.5) tia, sed natura, ut esset etiam plenus gratia, factus est et hominis fiiius: idemque ipse utiumque, ex utroque uiius Cliristus; quia quum in forma Dei es-
Quum
est, quod natura erat, id Kxinanivit autem se, formam servi accipiens, non amittens vel minuens formnm Dei. Ac per hoc et minor est factus, et mansit aequalis, utrumque unus, sicutdictun est; sed jJiu<l
set,
non rapinam arbitratus

Deo.").
est, aequalis
propte;; verbum, aliud propter hominem. Propter verbumaequalis patri,propter hominem minor. Unus
1) Sic iu.Mss. et Ben. In eihl. leiritiir: qiiod si vif jtcr ifisicntem. 2) Cf. Kpist. 137. el. Ben. 3; loh 1,1. 4) .Viiiinot FJen. Mss. et Lips. hic et infra: in. vnitate. 5) Cf. loh. 10,30. et 14,23.
6) Cf. Phil. 2, G.
s.
AuGUST. Ekchirid.
194
AUREIJI AUCUSTLM
filius,
idemque honiinis filius; unus honiinis filius, idenique Dei filius; non duo filii Dei, Deus et honio, sed unus Dei filius: Deus sine initio, honio a ceito initio, dominus noster lesus Christus. Hic omnino îanditer et evidenter C. XXXVI. Dei gratia commendatur. Q,uid enim natura humana
personae Dei singulariter esset adsumptaf Quae cuius boni piopositi studium, quae bona voluntas, bonJi opera praecesserunt, quibus mereretur iste liomo, una fieri persona cum Deo? iSumquid antea fuit homo, et hoc ei sinûhire beneficiun praestitum est, quum ')singulariter promerereturDeuml Nempe ex quo esse homo coepit, non aliud coepit esse homo, quam Dei filius; et hoc unicus, et propter Deum verbum, quod illo suscepto caro factuni est, utique Deus, ut quemadmodum est una persona quilibet homo, anima scilicet rationalis et caro, ita sit Christus una persona, verbum et homo. Unde naturae humanae
unici
filii
Dei
in honiine Christo meruit, ut in unitatem
tanta gloria nullis praecedentibus meritis sine dubitatione gratuita, nisi quia mao;na hic et sola Dei gratia fideliter et sobiie considerantibus evidenter ostenditur; ut intelliânt homines per eamdem gratiam se iustificari a peccatis, per quam factum est, ut homo Christus nullum
habere posset peccatum?

quando
ci
:
Sic et eius
matrem
futurum adnuntiavit hunc partum Ace, \ni\n\t, gralia pJena ; etpaulo post. Et haec quiInvenisti, ait, gratiant apud Deum.~) deni gratia plena, et invenisse gratiam apud Deuni dicitur, ut Domini sui, immo omnium Domini mater De ipso auteni Christo loannes evangelista esset.
angelus salutavit,
quum
l)
dixisset:
Et
verbuni carofactum
est, et
hahita-
Sic optimae notae Uemigianiis codex, Colbprt. 2

I.
et
Va-
tican.
Alii
iMss.
et
etlil.:
ut
singuhiriter.^^
Ben.
2) Cf.
Luc.l,
28. et 30.
1!)5
Quodait: Jerbum carofaclum est, hoc est, plenum gratiae; quod ait: gloriam unigeniti apatre, hoc est, plenum veritatis. Veiitas quippe ipsa, unigenitus Dei tilius, non j,Matia, sed natuia, gratia suscepit homi-
vit in nobis ; etvidimus, inqiiit, p^loriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae et veritatis. )
'
nem
tanta unitate personae, ut ideni ipse esset etiam

filius.
hominis
C.
XXXVII.
Dei unigenitus,
Idem namquc
lesus Chiistus, filius
id est^), unicus, dominus noster, natus est de spiritu sancto et Maria Et utique virgine. spiritus sanctus Dei donum est, quod quidem et ipsum est aequale donanti. Et ideo Deus est etiam
spiritus sanctus, patre filioque non minor. Ex hoc ergo quod de spiritu sancto est secundum homineni nativitas Christ4, quid aliud quam ipsa gratia demonstratur^ Quun enim \irgo quaesivissct ab ang-elo,
illa
quo modo id fierct,quod ei nuntiabat, quandoquidem yirum non cognosceret, rcspondit ang-elus^):
Spiritus sanctus superveniet in le, et virtus altissimi obumbrabit tibi; ideoque et cjuod nascetur e.x te sanctum vocabitur filius Dei. Et loseph quum vellet eani
C. XXXVIII. \umquid tamen ideo dicturi sumus patrem homiuis Chiisti esse spiritum sanctum, ut Deus paterverbum genuerit, spirrtus sanctus huminein ex <|ua utraque sul)stantia Christus unus esset, et Dei patris filius secundum verbum, et spiritus sancti filius secundiim hominem, quod eum spiritus sanctus tamquant pater eius de matre virgine ge,
ISioli timere accipere Mariam coniugem tuam; quod enim in ea nntum esf, de spiritu sancto est, id est, quod tu esse de alio viro suspicaris, de spiritu saiicto est.
dimittere, suspicatus adulteram quam sciebat noii de se gravidam, tale responsum ab angelo accepit^):
,
I) I.)Ii.
1,
14.
2) Sir Mss. pliircs
etAm.,
I,
Er.,
nan.
.At T.ov.,
1,
Aiii. (ct Col.): idcm.'-
Uca.
dj Luc.
35.
4)
MmiU.
20.
N2
196
ALRELII AUGUSTIM
Nec opus ostenquanta alia sequantur absurda,
nuisset? Quis hoc dicere audebit?
dere disputando,
quum hoc ipsum ian\ ita sit absurdiini, ut nullae fideFjoinde sicut confiles aures id valeant sustinere.
DeoDeus, honio
teniur'): ,,Doniinus noster, lesus Christus, qui de auteni natus est de spiritu sancto et Maria yirgine, utraque substantia, divina scilicet attis,
que huniana, fiiius est unicus Dci patris omnipotende quo procedit spiritus sanctus." Quo nvodo
ei'iii;o
mm euni genuit spiritus sanctus?

dicit 'j
dicinujs Christuni natuni de spiritu saiscto, si An quia fecit euni, quoniam Donuiuis noster lesus Christus in quantum Deus est, oinnia per ipmmfacta sunt'-) ; in quantum autem homo est, et ipse factus est, situt apostolus
Factus est ex semineDavid secundum carnemi Sed quum illam creaturam, quam virgo concepit et pepeiit, quamvis ad solam personam filii pcrtinentem, tota trinitas feceiit (neque enim separabilia
:
sunt opera trinitatis), curin ea facienda solus spiritus sanctus nominatus est^ An et quando unus trium in aliquo opej"e nominatur, universa operari tiinitas
inteliigituri Ita \ ero est, et exemplis doceii potest. Sed non est in hoc diutius inimorandum. Illud enim
sit*): natus de spiritu sancto," quum filius nullo modo sit spiritus sancti. Neque enim quia mundunj istum fecitDeus, dicl eum fas est Dei filium, aut eum natum de Deo, sed factum, velcreatum, velconditum, vel institutum ab illo, vel si quid huiusmodj recte possumus dicere. Hic ei'go, quum confiteanuir natum de si)iritu sancto et Maria virgine, quo modo non sit filius spiritus
symliolo apost. ecclcsiae Latinae antiqiiiorc. 2) loh. lloin. 1, i. 4) In symliolo a]>ostol., ((uemadniodiim a Kiirmo et Kpiplianio ex Marcelli Ancyiani symb. Graeco. Sed in exemplo ecclesiae Itom. leiîtor concepfus de Cf. Augnst de fiile et symspiritu *., natus ex Maria virginc. Lolo c. 4.
1,3.
;})
movet, quo modo dictum
iWn
tiiulitiii"
ENCJinUDiOX AD LAURENT.
sancti, ot sit filius
vii';2;iiiis
197
Mariae,
qmmi
ct de illo et
Frocul dunatus, explicaie difficile est. l)io quippe non sic de illo ut de patie, sic auteni de illa ut de matre uatus est. Non igitui- concedenduni est, quidC. XXXIX. eiusdeni rei quid de aliqua re nascitur, continuo filiuni nuncupanduni. Llt eninj oniittam aliter de homine nasci filiuni, aliter capiUum, pediculum, lumomitbricum, quurum nihil est filius: ut ergo haec tam, quoniam tantae rei deformiter comparantur; certe qui nascuntur ex aqua et spiritu sancto, nou aquae filios cos rite dixerit quispiam, sed phine dicuntur filii Dei patris et matris ecclesiae, 8ic ergo de spiritu sancto natus est filius Dei patris, non spideilla
sit
ct illud quod de capillo et de ceritus sancti. teris diximus, ad hoc tantum valet, ut admoneamur, r.on omne, quod dc aliquo nascitur, etiam filiumeius, de quo nascitur, possedici: sicut non omnes, qui
Xam
dicuntur alicuius filii, consequens est, ut de illo etiam nati esse dicantur; sicut sunt qui adoptantur. Dicuntur etiam filii <;eh( nuae non ex illa nati, sed
iii
illam praeparati, sicut

C.
filii
regni
'}
praeparantur in
regnum.
XL.
etiam non eo
qui dicitur
]i()fccto
((uum itaque de aliquo nascatur aliquid modo, ut sit ftlius, nec rursus omnis,
deillo
sit
filius,
natus, cuius dicitur filius;
quo esse coepit, verbo Deo-) copularetur in tantam personae unitatem, ut idem ipse esset filius Dei, qui
est Christus de spisicut filius, et de ^laria virgiue sicut filius, insinuat nobis gratiam Dei, quahomo, nullis praecedentibus meritis, in ipso exordio naturae suae
modus
non
iste,
quo natus
ritu sancto
Sed pronomeii (/t/i tleest \n 1) Ben. et ab: ijui prfiepf/rnnfur. 4iVlss. Vaticanis et antiquioribiis Gallicanis, iit inoinnilms codd. et ed. Colon. 2) Sic nielinies >lss.-, sed al. et eilit.:
Lips.
Vvrlto /^c/.'"
L{ea.
19S
in natuiae
AUREIJI AUGUSTLM
;
Dei ac sic hunianae susceptione fieretquodani niodo ipsa gratia illi honiini natuialis, quae ') nulluni peccatuni posset adniittere. Quae gratia propteiea per
filius honiinis, et filius honiinis, qui filius
spirituni sanctum fuerat significanda, (juia ipse pi'opiie sic est Deus, ut dicatur etiani Dei donuni. Undc suilicienter loqui-), si tanicn id fieri polest, valdc prolixae disputationis est. C. XLI. Nulla igitur voluptate carnalis concupiscentiae senunatus sive conceptus est, et ideo nul-
lum peccatum
tiu
originaliter trahens, Dei quoque graverho patiis unigenito, non gratia filio, sed natuia, in unitate personae, modo miiahili et inelfahili adiunctus et concretus, etideo nullum peccatum et ipse committens, tamen propter similitudinem carnis peccati, in qua venerat, dictus est et ipse peccatum, sacrificandus ad diluenda peccata. In veteri quippe lege peccata vocahantur saciificia pro peccatis. ^)
Quod vere iste factus est, cuius umbrae erant illa. Hinc apostolus quum dixisset*): Ohsecramus pro Christo, reconciliari Deo ; continuo suhiunxit, atque
Enm, quinoiinoverat peccatum, pro nohispeccatumfecit, ut nos simus iustitia Dei in ipso. Non ait, ut in quihusdam mendosis codicihus legitur: ,,ls, qui non noverat peccatum, pro nohis peccatum fecit," tamquam pro nohis Chiistus ipse peccaverit; sed ait: Eum, qui non noverat peccatum, id est, Chi'istum, pro ?iohis peccatumfecitDeus, cui reconciliandi sumus, hoc est, sacrificium pro peccatis, per quod reconciliari valeremus. Ipse ergo peccatum, ut nos iustitia, nec nostra, sed Dei [simus^, nec in nohis, sed in ipso: sicut ipse peccatum non suum, sed nostrum, nec iii
ait:
I)
,,German. cndex
Am.,
Hos.
Er., jjiiv., Aiii. al.
absiint a Mss." Ben.

4, 8.
al. ilun Mss 2) ,,Hic q7/a." Bfn. add.mt: jici/o/iginn esset, (iiiae verba Num. 8, 8. 3) nixi^n. Cf. Lev. G, 23.
</?//*;
:
4) 2 Coi. 5, 20.
s.
ENCHIRIDIOX AD LALREXT.
sed
in
199
nobis constitutuni, sinjilitudine carnis pccse, cati, inqua ciuciftxus est, denionstra^ it, ut, quonian peccatun ei non ineiat, ita quodani niodo peccato
ujoreietur, dum nioritur carni, in qua erat sinnlitudo peccati, et quum secundum vetustatem peccati numquani ipse vixisset, nostram exniorte veteii. qua in
peccato mortui fueramus, leviviscentem vitam no\ani sua resurrectione signaret. ^) C. XLIl. Ipsum est, quod in nobis celebratur
magnuin baptismatis sacramentum, ut quicumque ad

istani pertinent
gratiam, nio)iantur peccato, sicut
ipse peccato niortuus dicitur, quia mortuus est carni, hoc est, peccati similitudini , et vivant a lavacro renasceiido, sicut ipse asepulcro resurgendo, quamlibet corpoiis aetatem gerant.
C. XLIII. A parvulo enim recens nato usque ad decrepitum senem, sicut nuUus est prohibendus a baptismo, ita nullus est, qui non peccato moriatur iu baptismo. Sed parvuli tantum originali, maiores autem etiam eis omnibus moriuntur peccatis, quaecumque male vivendo addiderunt ad illud, quod nascendo traxerunt. C. XLIV. wSed ideo etiam ipsi peccato mori plerunujue dicuntur, quum procul dubio non uni sed
,
multis peccatis omnibusque moriantui', quaecumque iam propria commiserunt, vel co<i;itatione, vel locutione, vel opere; quia etiam per sinûlarem nume-
lum
pluralis numerus significari solet, sicut ait ille^): ,,Uteruinque aiinato inilite coniplent;" quamvis hoc multis militihus feccrint. Et in nostris iiteris lejîtur ^):
/jin
Orn ergo ad Dominum,
Hfrpeutem.
\
Non
Iioc
ait
iit anfcrat a noserpentes, (juos patiebatur
populus,
Uuum
21,
ut diceret; et innuineral)ilia talia. ero et illud originale unum plurali numero

3.
I) Cf. Koni. f., 3. ss. et 8, 7. cf. iiiteipr.
LXX.
2) Virg.
Aeu. 2,
20.
3)
Ximi
200
AURELII AUGUSTLM
/
significatur, qucuulo dicinius, in peccatoruni reniis-i sionenj baptizari parvulos, nec dicinuis in leniissioneni peccati, illa est e contrario locutio, qua per plu-
ralem significatur numerus singulaiis. Sicut in evangelio ') Herode mortuo dictum est: Mortui sunt enim qui quaerehant animam pueri. Non dictum est: nu)rtuus est. Et in Exodo ^) Fecerunt, inquit, sihi Dcos aureos, quum unum vitulum feceiint tantum, de quo dixerunt^): Hi sunf dii tui, Isracl, qui eduxerunt te de terraAegi/pti; et hic pluralem ponentes pro singulaii. C. XIjV. Quamvis et in illo peccato uno, quod per unum hominem intravit in mundum, et in onines homines perti"ansiit *), piopter quod etiam parvuli
:
baptizantur, possmt intelligi plura peccata, si unum Nam ipsuni in sua quasi membra singula dividatur. et superbia est illic, quia homo in sua potius esse, quam in Dei potestate dilexit; et sacrilegium, quia Deo non credidit; et homicidiun, quia se praecipitavit in moitem; et fornicatio spiritalis, quia integritas mentis humanae serpentina suasione corrupta est; et furtum, quia cibus prohibitus usurpatus est; et avaritia, quia plus quam illi sufticere debuit adpetivit, et si quid aliud in hoc uno admisso diligcnti consideratione inveniri potest. C. XLVI. Parentum quoque peccatis pai'vuIos
non solum primornm hominum, sed etiam obligari suorum, de quibus ipsi nati sunt, non improbabiliter dicitur. llla quippe divina sententia Reddam peccatapatrnmin filios, tenet eos utique ante quam per regenerationem ad testamentum novum incipiant pertinere. Quod testamentum prophetabatur, quum diceretur per Ezechielem, non accepturos filios peccata patrum suorum, nec ulterius futuram in Israel parabolam illam: Patres manducaverunt uvam acer,
'j
1)
Matth.
2, 20.
5, 12. et
Gen.
a, 1. ss.
3) Exod. 32, 4. 2) C. :{2, .31. 4) Cf. o) Cf. txtxL 20, 5. et Deiit. 5, i).
Knm.
ENCHIKIDIOX AD LAUIIEXT.
et dentes filiorum ohstiipuerunt.^) Ideo quisque i*enascitur, ut solvatur in eo quidquid
201
ham,
enim
pec-
cati est, cuni
quo nascitur. Nani peccata, quae niale
agendo postea coniniittuntur, possunt et poenitendo sanari, sicut etiam post baptismum fieii videnuis. Ac per hoc non est instituta regeneratio, nisi quia vitiosa est generatio, usque adeo ut etiani de legitiino matrimonio procreatus dicat: Iti iniquitutihus conceptus sum, et in peccatis mater viea ine in utero
aluit.'^)
Neque
quum
et
hoc recte
hic dixit: in iniquitate, acI peccato, dici posset; sed iniquitates et pec-
catadicere maluit: quia et in illo uno, quod in onines homines pertransiit, atque tam magnum est, ut eo mutaretur et converteretur in necessitatem mortis humana natura, reperiuntur sicut supra disserui, plura peccata, et alia parentum, quae etsi non ita possunt nujtare naturan, reatu tamen obligant filios, nisi gratuita ^ratia et misericordia divina sub; eniat. C. \LV II. 8ed de peccatis aliorum parentum, quibus ab ipso Adam usque ad patrem suum progeneratoribus suis quisfjue succedit, non immerito disceUtrum omnium malis actibus et multiptari potest.
plicatis dclictis oriyinalibus qui nascitur implicetur,
ut tantc peius, quanto posterius (juisque nascatur; an propterea Deus in tertiam et quartam generationen) de peccatis pareiituni eorum posteris conunine-
iram suam quantum ad progeneratorum culpas non extendit ulterlus moderatione miserationis suae, ne illi, quibus regenerationis gratianon confertui', nimia saicina in ij)sa sua aeterna damnatione premerentur, si cogerentur al) initio generis limnani
tur, (|uia
omnium praecedentium parentum suorum originaliter peccata contrahere, et poenas pro eis (lebitas pendere; an aliud aliquid de re tanta, scripturis sanctis diligentius perscrutatis atque tractatis, vaI) Ezecl. 18, 2. S8.
2) Ps. 30, 7. sec.
LXX.
202
AURELII AUGUSTIM
non
leat vel non A-aleat reperiri, temere adfirniare aucleo. C. XLVIII. Ilhid tamen unum peccatum,quod
tam
magnum
loco et habitu tantae felicitatis admissum est, utin uno homine originaliter, atque, ut ita dixerim, radicaliter totum genus liuniaiium damnaletur, non solvitur ac diluitur, nisi pcr unum mediatorem Dei et hominum, hominem Christum lesum, esset renasci. qui solus potuit ita nasci, ut ei non opus C.XLIX. Non enim renascebantur, qui baptismate lohannis baptizabantur, a quo et ipse baptizatus est ^), sed quodan praecursorio illius ministerio, qui dicebat-): Parate viam Dumino! huic uno, in quo Huius enim basulo renasci poterant, parabantur. ptismus est non in aqua tantum, sicut fuit lohannis, verum etiam etiu spiritu sancto^), ut de illo spiritu vegeneretur quisquis in Christum credit, de quo Christus generatus regeneratione non eguit. Unde
in
illa patris quae super baptizatum facta est: Ego hodie genui te'^), non unum illum temporis diem, quo baptizatus est, sed immutabilis aeternitatis ostendit, ut illum hominem ad unigeniti personam pertinere monstraret. Ubi enim dies nec hesterni fine inchoatur, nec initio crastini terminatur, semper hodiernus est. In aqua ergo baptizari voluit a lohanne, non uteius iniquitas ulladilucretur, sed ut magna commendaretur humiiitas.^) Ita quippe nihil in eo ba-
vox
ptismus, quod ablueret, sicut mors nihil quod puninon violet, invenit; ut diabolus veritate iustitiae,
lentia potcstatis oppressus et victus, quoniam ipsum sine ullo peccati merito iniquissime occiderat, per amitteret, peccati merito de-
ipsumiustissime
quos
,1!,
Lvic. 3, 4. .1) Cf. Mat. r?. J) Cf. Matth. 3, 13. ss. 2) iMatili. .1, 5. II. IMarc. 1, 8. 4j llacc veiba le;:iiii(tir: He)r. J, "i. 5,
:
otnk luin' 6 viv^ (e Ps. 2, 7.), setl in ev. Mat. 3, 17. et loc. par. uov 6 Liyaiirjzui;, !v u iiduxi;ua. 5) Cf, Mattli. 3) l^.
202
tinebat. Utruruque igitur ab illo, id est, et baptisnuis et niors, ceitae dispeiisationis caussa, non niiseranda
necessitate, sed miseiante potius voluntate susceptuni est, ut unus peccatum tolleret mundi, sicut imus peccatum misit in mundum, hoc est, in univer-
sum genus humanum.

ille unus nnum peccatun misitin vero unus non solum unum illud, sed cuncta simul abstulit, quae addita invenit. Unde dicit apostolus ^): JSo/< sirut per intnm peccantem'^), ita est et dunum; nam iudicium quidem ex uno in condejnnationem, gratia autem ex multis delictis in iustificationem: quia utique illud unum, quod originaliter trahitur, etiani si sohmi sit, obnoxios damnationi facit; ji;ratia vero ex multis dehctis iustificat homi-
C. L.
Nisi
quod
mundum,
iste
nem
qui praetei' illud
unum,
traxit,
quo(i
communiter cum
omnibus originaliter
multa commisit.
sua quoque propria
C. Ll. Veium tamen quod paulo post dicit'): Sicut per unius delictum in omnes liomines ad condeinnationem,ita etper unius iustitiam in omnes liomines ad iustificalionem vitae, satis indicat, ex Adam neminem natum, nisi danuiationc detineri, et neniinisi in Chiisto renatum a damnatione lib erari.
nem
C. IjII. De qua per unnm hominem poena, unum homineni j^ratia quum lucutus fuisset,
et per
quan-
epistolae suae loco sufficeie iudicavit, deiiide sacri baptisniatis in cruceChristi grande mysterium commcnda\ it eo modo, ut intelligamus, nihil aliud esse in Chiisto baptismum, nisi niortis Christi similitudinem; nihil autcm aliud mortem Christi
ttun
illi
1)
Rnm.
5, 16.
2) Sic
:
Ben. secunrliim textum Graec.
^t' fio;
Uwijiroinioc, (niem Mss., ct codd. Lips.

3J
scinii solot .\u!:ust. Seil
Arn., Luatl., H IJcn.
jxr iinum
Kom.
p<^t(<ituni (Jt' ft, ufuaji^fiuioi:).
5, 18.
204
AURELII AUGLSTIM
,
cnicifixi, nisi remi.ssioni.s peccati similitudiiiein ut, queinndniodum in illo a era mors facta est, sic in nobis Aera remissio peccatoium; et quemadmodum in
illo vera resurrectio, ita in nobis veia iustiiicatio. Ait enim '): Quid ergo dicemus? Permanebimus in peccato, ut gratia abundet? Dixeydt enim superius-):
Ubi enim abnndavit peccatum, ibi supcrabundarit graEt ideo quaestionem sibi ipse proposuit, utruni propter abundantiam gratiae consequendam in peccato sit permanendum. Sed respondit^j: Absit. Atque subiecit: Si mortui sumus peccato, quoniodo vivemus in eo? Deinde ut ostenderet, nos mortuos esse peccato An ignoratis, inquit, quoniam quicnmque haptizati sumus in Ckristo lesu, in morte ipsius baptizati siunus? Si ergo hinc ostendimur mortui esse peccato, quia in morte Christi baptizati sumus, protia.
:
fecto et parvuli qui baptizantur in Christo, peccato moriuntur, quia in morte ipsius baptizantur. Nullo enim excepto dictum est: Quicumque baptizati sumus in Christo lesu, in morte ipsius baplizati sufnus. Et ideo dictum est, ut probaretur mortuos nos esse peccato. Cui autem peccato parvuli renascendo moriuntur, nisi quod nascendo traxerunt? Ac per hoc etiam ad ipsos pertinet quod sequitur, dicens: Con,
sepulli
sumus ergo
*) illiper
baptismum
in
mortem,
ut,
surrexit Christus a mortuisper gloriam patris, ita et nos in nointate vitae amhulemus. Si ei:im. complanfatifactisumus similitudini morfis eius, simul et resurrcctionis erimus, hoc scientes, qnia vetus homo ?ioster simul crucifixus esf, ut evacuefur corpus peccati, iit ultra non serviamus peccafo. Qui enim morfuus Hi autem morfui sumus est, iustificafus esf a peccato.
quemadmodum
cum
Christo, credimus, quiasimul efianivivemus

I.
cum
1) Rnni. 0,
ti(;iiiores
siiinus.''^
."\5ss.
4) Sic an2) Hom. 5, 20. 3) Rom. fi, 2. ss. seciindiini Graec. (ojj/). At editi: consipuJl!. fnini
Ueii.
KNCHilUDiON AD LALRENT.
Ulo
,
205
Chrisfus resitrgens a mortuis inm non moritur ; mors illi ultra non dominabitur. Quod enim mortuus est peccato, mortuus est semel, quod autem vivit, vicit Deo. Ita et vos existimate, mortuos guidem vos esse peccato , vivere autem Deo in Ckristo Hinc enini probaie coeperat, non esse nohis lesu. pernianenduni in peccato, iit <;;satia abundet, et dixelat: Si mortui sumt/s peccato, quomodo vivemus in eo? Atque ut ostendeiet, nioituos nos esse peccato, subiecerat: An is^noratis, quoniam quicnmque haptizati sumus in Christo lesu, in morte ipsius baptizati sumus? Sic itaque totun htcun istum conclusit, ut coepit. ') Moiteni quippe Christi sic insinuavit, ut etian ipsum niortuuni diceret esse peccato. Cui peccato, nisi carni -), inqua eratnon peccatuni,sed similitudo
scieJites,
(jnia
peccati, et ideo nomine adpellata peccati I Baptizatis itaque in morte Chiisti, in qua non solum maiores, verum etiam parvuli baptizantur, ait: Sic et vos, id est, quemadmodum Christus, sic et vos existimate vos mortuos esse peccato , viuere autem Deo in Christo
lesu. C. LIII.
sti,
Quidquid
igittir
gestum
est in cruce Chri-
in sepultura, in resurrectione teitio die, in adscensione in coelum, in sede ad dexteram patris, ita gestum est, ut his jebus non mystice tantum dictis,
runt cum passionibus^) et concnpiscentiis. Propter sepulturam 5): Consepulti enim sumus Christo per baptismujn iii mortem. F)"opter resurrectionem: Ct qneniadmodum Christus resurrexit a mortuis per gloriam patris, ita et nos in novitate vitae ambulemus.
at eild. carjiis. 3) Gal. 2) Sic meliores Mss. in optimis codtJ. sec. Graec. textimi: uui' luii TTCfftriiauiAt in etld.: cum vitiis, 5) Kom. G, 4.
\)
C, 11.
;
:
sed etiam gestis configuraretur vitaChristiana, quae hic geritur. Nam proptei- eius crucem dictum est^): Qui aulem lesu Christi sunt, carnem suam crucifi.v'
Rftm
5, 24.
4) Sic loLMtur
206
AURELIl AUGUSTIM
Propter adscensionem vero in coelimi, sedenique ad dexterani patris: Si autem resurrexistis cuin C/tristo, quae sursum sunt quaerite, uhi Clirisfus est ad dexteram Dei sedens; quae sursum sunt sapite, nun quae super terram: mortui enim estis, et vila vestra abscundita est cum Christo in Deo. ) lam vero quod de Christo confitemur fuC. LIV. tuium, quoniam de coelo venturus est, vivos iudicaturus et mortuos, non pertinet ad vitam nostram, quae hicgeritur, quianec in rebus gestiseius est, sed Ad hoc pertinet, quod apoin ftne saecuii gerendis.
'
stolus secutus adiunxit-):
Quum Christus adparuerit,
vita vestra, tunc et vos adparebitis cum illo in gloria. Duobus autem modis accipi potest, quod C. LV. vivos et mortuos iudicabit: sive ut vivos intelligahic nondum mortuos, sed adhuc in ista mus,
carne viventes inventurus est eius adventus, mortuos autem, qui de corpore prius quam veniatexierunt vel exituri sunt; sive vivos iustos, mortuos autem iniustos, quoniam iusti quoque iudicabuntur. Aliquando enim iudicium Dei ponitur in malo, unde illud est^): Qui autem male egerunt, in resurrectio-
quod
nem
iudicii; aliquando et in
*):
bono, secundum quod
Deus,in nomine tuo salvum mefacet iu Fer iudicium quippe Dei fit virtute tua iudica me. ipsabonorum malorumque discretio, ut liberandi a malo, non perdendi cum malis, boni ad dcxteram seludica me, gregentur ); propter quod ille clanuibat: Deus. Et quid dixerat velut exponens: Et discerne, de gente non sancta. inquif^), caussam jueam C. LVI. Quum autem de lesu Christo, filio Dei unico, domino nostro, quod ad brevitatem confessionis pertinet, dixerimus, adiungimus, sicOcre-
dictum est
4) Ps. 54, 3. 3) lo!.. r> , 29. 2) Col. 3,4. 1) Col. 3, I. ss. l's. 43, I. 7) Al. ftlss.: adiiiiiglimts Jiis 5) IMattli. 25, 31. ss. G) ut scis. qûidani (Liiis. B.) udiuiiiiiimis,
:
ENCIIIUIDION AD LAUREXT.
derc nos et in
207
spiritiini sanctum, ut illa trinitas conipleatur, quae Deus est. Deinde sancta coninienioiaUnde datur intelligi rationaleni creatui" ecclesia. turam ad Ilierusalen) liberam pertinentem '), post
commemorationem
trinitatis, fuisse
creatoris, id est,
summae
illius
suhdendam: quoniam quidquid de
homine Christo dictum est, ad unitatem peisonae Rectus itaque confessionis ordo unigeniti pertinet. poscebat, ut tiinitati subiungeretur ecclesia, tamquam habitatoii domus sua, et Deo templum suum, et conditoii civitas sua. Q,uae tota hic accipienda
est,
.solis
jjarte, qua peregrinatur in terris, a ortu usjjue ad occasum laudans nomen Domini et post captivitatem vetustatis cantans canticum novum; verum etlam e\ ilia, quae in coelis semper, ex quo condita est, cohaesit Deo, nec ullum malum sui casus experta est. Haec in sanctis angelis beata
non solum ex
suae parti peregrinanti sicutoportet opitulatur; quiautraque una erit consortio aeternitatis, et nunc una est vinculo caritatis, quae tota instituta est ad colendum unum Deun>. Unde nec tota, nec ulla pars eius vult se coli pro Deo, nec cuiquam esse Deus pertinenti ad templum Dei, quod aedificatur ex diis, quos facit non factus Deus. Ac per hoc spipersistit, et
ritus sanctus, si creatura non creator esset, profccto creatura rationalis esset. Ipsa est enim^) summa creatura; et ideo in regula fidei^) non poneretur
ante ecclesiam, quia et ipse ad ecclesiam pertincret quae in coelis est. Nec haberct templum, sed etiam ipse templum esset Teniplum autem habet, de quo dicit apostolus*): yescitis, quia
in illa eius parte,
corpura veslra femplnm
esf''
bisSt,queni/iabefisaDeo^
Dequibus
spirifas sancfi, qiii in voalio locodicit''):
.1) Cf. Gal. 4, 20. 2) Sic Mss. ; .it pditi: ipse enim esset.'' I. e. in symliold Jien. .3) apostoiico. Cf. c. S. 4) I ('or. (i, 19. 5J .Sic ia AIss. leiriliir. Etltl.: sunt. d) l Cor. G, lo.
208
Nescitis,
AURETJI AUGUSTINI
quia corpora vesfra
memhra
sunt CJiristi?
(ûomodo ergo Deus
aut nnnorChiisto est, Neque enim aliud templum eius, aliud templum Dei lemest, quum idem dieat apostolus'): Nescitis, (piia adieeit: Ef spiriylum Dei estis? Quod ut probaret, tus Dei habitat invobis? Deus ergo habitat in templo suo; non solum spiritus sanctus, sed etian pater, et factus est filius, qui etiam de corpore suo, per quod
teniphnn habet; cuius luembra templuni hiibet?
iion est, qui
caput ecclesiae, quae in hominibus
est, ut sit ipse in
omnibus primatum tenens,

etin tridno suscitabo
illud.
ait-j: Solvite
temphun
/toc,
ergo Dei, hoc sancta est eccleest, totius summae illius trinitatis, sia, scilicet universa in coelo et in terra. C. LVll. Sed de illa, quae in coelo est, adfirmare in ea malus est, nec quid possumus, nisi quod nullus deinceps de illa cecidit aut casurus est, ex
Templum
sicut scriquo Deus angelis peccantibus nonpepercif, bit apostolus Peti-us ^) sed carceribus caliginis inferi retrudens tradiditin iudicio puniendos reservari?
,
quisquam
C.
LVHl.
Quo modo autem
se habcat beatissima
illa et
superna societas; quae ibi sint ditferentiae omnes tamquam j?enepraepositurarum*), ut, quum rali nomine angeli nuncupentur, sicutin epistoia ad Hebraeos ^) legimus: Cui enim angelorum Deus dixit modo aliquando: sede a dexteris meis? (hoc quippe universaliter angelos dici) sint significavit omnes tamen illic archangeli; et utrum eidem archangeli Laudate adpellentur virtutes, atque ita dictum sif^): eum, omnesangeli eius, laudate eum, omnes virtutes
Laudate eum, omnes angeli eum, omnes archangeli eius; et quid inter se distent quatuor illa vocabula, quibus univereius,
ac
si
diceretur:
eius, laudate
3) 2Petr. 2, 2) loh. 2, 19. Cf. Col. I, 18. 1) 1 Cor. .3, 16. At Mss. plerique: jnrirposittirnnnn, Êiliti: personarinn. 4) ,,Eiriti person illi: riraejwsitoriun."' Ben. nonuiilli jiraejôs 6j Ps. 143, 2. 5) C. I, 13.
: :
4.
EXCHllliniOX AD LAURENT.
209
sain ipsaia coelestem societatem Yidetur apostolus esse complexus dicendo '): sice sedes, sive dominationS,sii'ei)rincipatHS,sicepoteslates: dicantquipossunt, si tamen possunt piobaie quod dicuut; ego me ista
ignoiare confiteor. Sed nec illud quidem certum habeo, utrum ad eamdem societatem pertineant sol et luna et cunctasidera,quamvisnonnullis lucida corpora esse, non cum sensu vel intelligentia videantur. '-)
C. LIX. Itemque angeli, qiiis explicet, cum qualibus corporibus adparueiint hominibus, ut nou solun\ cernerentur, verum etiam tangerentur; et rur-
sus non solida corpulentia, sed spiritali potentia quasdam visiones, non oculis corporeis, sed spiritalibus, vel mentibus ingerant, vel dicant alicjuid non ad aurem forinsecus, sed intus animae^) hominis, etiam ipsi ibidem constituti, sicut scriptum est in
prophetarum
libro *)
et dixit inilii angeliis, qui loqueait: qui
loquebatur ad me, sed inme); vcl adpareant etinsomnis, et colloquantur

batur in m<> (non enim
moie sonuiiorum; habemus quippe

lia
in evangelio ^):
eccc angelus Doniini adparuit illi in somnis dicensi llis enini modis velut indicant se angeli contrcctabi-
corpora non habcre; faciuntque difticillinunu quaestionem, qiu) modo patres eis pedes laverint^), quo modo lacob cun angelo tam solida contrectatione luctatus sit.^) Quum ista quaeruntur, et eu, sicut potest, quisque coniectat, non inutilitcr exercentur ingenia, si adhibeatur disceptatio moderata, et absit error opinantium se scire quod nesciunt. Qui<l enim opus est, ut haec atque huiusmodi a"dfirmentur vel negentur vel definiantur cum discriuiine,
quando sine crimine nesciunturl

Ij
c.
1,
1
I.
Col. I, IC. 2) Cf. Aiijr. ail Orosiiim cnntra Piiscill. At eilit. onines: intiis i/i (tniino. 4) Zacli. 3) Sic INlss.
G) Cf.
5) Maltli. 1, 20. 32, 25. ss.

'.).
Gen. 18,
4.
10,2.
7)
V. G-n.
AUGLST. EXCHIRID.
210
C.
ALUELII AUGUSTLM
est diiudicare atque digno-
tiansfigujat velut angelum fallenuo ad aliqua pernicioaa seducat. Nam quando sensus corporis fallit, mentem vero noii movet a veia rectaque sententia, qua quisque vitam fidelem geiit, nullum est in religione peiiculum: vel quum se bonum fingens ea facit sive dicit, quae bonis angelis congruunt, etiam si credatur bonus, non est error Christianae fidei periculosus autmorbidus. Q,uum vero per haec aliena ad sua incipit
lucis^),
iie
LX. Magis opus scere, quum se satanas
ducere, tunc eum dignoscere, nec iie post eum, magna et necessaria vigilantia est. Sed quotusquisque hominum idoneus est omnes moitiferos eius dolos evadere, nisi regat atque tueatur Deus? Et ipsa huius rei difficultas ad hoc est utilis, ne sit spes sibi quisque aut homo alter alteri , sed Deus suis omnibus. Id enim nobis potius expedire prorsus piorum
,
ambigit nemo.
Haec ergo, quae in sanctis angelis et C. IjXI. virtutibus Dei est ecclesia, tunc nobis, sicuti est, iniiotescet, quum ei coniuncti fuerimus in finem ad simul habendam beatitudinem sempiternam. Ista
vero, quae ab illa peregrinatur in terris, eo nobis notior est, quod in illa suiiius, et quia hominum est, quod et nos sumus. Haec sanguine mediatoris, nullum habentis peccatum, ab onini redempta est peccato, eiusque vox est: Sl Dens pro iiobis, guis contra iios? Qui filio proprio suo iion pcpercit, sedpro nohis omnibus tradidit illuni.-) i\on enim pro angelis mortuus est Christus. Sed ideo etiam pro angelis fit, quidquid hominum per eius mortem redimitur et liberatur a malo, quoniam cum eis quudain modo redit in gratiam, post inimicitias, quas inter homines et sanctos angelos peccata fecerunt, et ex ipsa
\) Cf. 2 Cor. 11. 14.
2) Roni. 8, 31.
211
honiiniini redeniptione ruinae illius angelicae detii-
nienta reparantur. Et utique noverunt sancti angeli docti C. LXIl. aDeo, cuius reritatis aeterna conteniplatione beati sunt, quanti nunieri supplementuni de genere hu-
luano integritas illius ciritatis e\spectet. Fropter hoc ait apostolus ), instaurari omnia inC/iristo, quae iii coelis sunt et guae in terris. Instaurantur quippe quae iu coelis sunt, quum id quod inde in angelis lapsum est, ex hominibus redditur: instaurantur autem quae in terris sunt, quum ipsi homines, qui praedestinati sunt ad aeternam Aitam, a corruptionis vetustate lenovantur. Ac sic per illud singulare sacrificium, in qiu mediator est imnu)latus, quod ununi niultae in lege victimae figurabant, pacificantur coe'
bus.
cum terrestribus, et terrestria cum coelestiQuoniam sicut idem apostolus dicit-): In ipso complacuit omnem plenitudinem [^dicinitafis^ inhabitare, etper eum reconciliari omnia in ipsum, pacificans
lestia
per sanguinem crucis eius, sive quae in terris sunt, sive quae in coelis. C. LXIII. Pax ista praecellit, sicut scriptuni est ^), omnem intellectum; neque sciri a nobis, ni si quum ad eam venerimus, po test. Q,uo
pacificantur coelestia nisi nol)is, id est, Nam ibi semper est pax et inter se universis intellectualibus creaturis, et cuni suo creatore. Quae pax praecellit, ut dictum est,
modo enim
concordando nobiscum*
omnem intellectum, sed utique nostrum, non eoruni, qui semper vidont faciem patris. \os autem, quantuscumque sit in nobis intellectus humanus, ex parte
scimus, et videmus nunc per speculum in aenigmate. *) Quum vero aequales angelis Dei fuerimus, tunc, quemadmodum et ipsi, videbimus facie ad fa-
n
Aug.
Kj.li. 1,
10,
ile civ. (lei
22,
2) Cnl. 1, 10. 20. 3) Phil. 4, 7. Cetenim cf. 21). 4) Cf. 1 Cor. 13, 12. et T,iic. 20, 30.
02
212
AIJRELII
AUGUSTIM
ciem, tantamquo pacem habebimus erga eos, quantam et ipsi erga nos, quia tantum eos dilectuii sumus, quantum ab eis diligimui". Itaque pax eorum nota nobis erit, quia et nostiâ talis ac tanta erit, nec praecellet tunc intellectum nostrum; Dei veio pax, quae illic est erga nos, et nostium et illoium intellectum sine dubitatione praeceilet. De ipso quippe beata est ratii)nalis cieatura, quaecum({ue beata est, non ipse de illa. Unde secundum hoc melius accipitur quod scriptum est: Pfi.r Dei praecellil omnem inteUectum; ut in eo quod dicit: omnem, nec ipse intellectus sanctorum angelorum esse possit exceptus, sed Dei solius. Neque enim et ipsius intellectum
pax
C.
eius excellit.
LXIV. Concordant autem angeli nobiscum etiam nunc, quum remittuntur nostra peccata. Ideo post commemorationem sanctae ecclesiae in oidine
confessionis ponitur remissio peccatorum. Per hanc enim stat ecciesia, quae in terris est; per hanc non perit quod pejiciat ct inventum est. Excepto quippe baptismatis munere, quod contra originale peccatum donatum est, ut quod generatione adtractum est, regeneratione detrahatur (et tamen activa quoque
peccata, quaecumque corde, oie, opere commissa invenerit, tollit); hac ergo exceptaniagna indu]g;entia, unde incipit hominis renovatio, in qua solvitur omnis reatus et ing;eneratus et additus, ipsa etiam vita cetera iam ratione utentis aetatis, quantalibet praepolleat fecunditate iustitiae, sine remissione
peccatorum non agitur; quoniam filii Dei, quam diu mortaliter vivunt, cum morte confligunt. Et quamvis de illis sit veraciter dictum '): Quotquot spirifu Dei aguntur, hi filii sunt Dei, sic tamen spiritu Dei
excitantur, et tamquam filii Dei proficiunt ad Deum, ut etiam spiritu suo, maxime adgravante corruptibili
I) Roiii. S,
14.
EXCIIIRIDION AD I.ATJRENT.
corpore'), taniquam
filii
213
honiiiiis-) in quibusdam hunianis niotibus deftciant ad se ipsos , et ideo pecInterest tamen quantum. cent. Neque enim quia peccatum est omne crimen, ideo crimen est etiam
cimus sine crimine; peccaluin autem si dixerinius (juia non habemus, ut ait tantus apostolus*), nosniet ipsos seducinius, et veritai in nohis non est. LXV. Sed neque de ipsis criminibus, quamlibet ma2;nis remittendis in sancta ecclesia, Dei de-
omne peccatum. Itaque sanctorum hominum vitani, quam diu in hac moitali^) vivitur, inveniii posse di-
speranda est misericordia aiêntibus poenitentiam, secundum modum sui cuiusque peccati. In actione autem poenitentiae, ubi tale [crimen] commissum est, ut is qui commisit a Christi etiam corpore sepajetur, non tam consideranda est mensura temp(iis, quam doloris. Cor enini contriluni et huniiliafuui ])eus non spernit. ') Verum quia plerumque (h>lur alteiius cordis occultus estalteri, neque in alioruni notitiani per verba vel quaecunique alia sij^na pro-
coram illo, cui dicitur^): aêniitus absconditus; recte constituuntur ab eis, qui ecclesiis praesunt, tempora poenitentiae, ut fiat etiam satis ecclesiae, in qua remittuntur ipsa peccata; extra eam quippe non remittuntur. Ipsa
cedit,
quum
te
sit
meus a
non
est
namque proprie spiritum sanctum pignus
accepit ^), sine quo non remittuntur ulla peccata, ita ut quibus
remittuntur consequantur vitam aeternam. C. IjXVI. Magis enim propter futurum iudicium fit remissio peccatorum. In hac auten vita usjtjue adeo Aaletquod scriptum est*'): Grave iugum super Jilius Adani a die e.xilus de ventre matris eoruui usque
]) Cf. 9, 15.
Sap.
2) Ita legitiir in Msa. omniltus; at

s(iq.
i/i
iii
edd..
5) l's.
I.
yifu /lot/iint/m iji//fiusf/m/i SP(1 in edd. Jintiîuiorilms

51,
l<J.
3) Sic in
//iiirtc.
I,
iVTss. IJeii
exliibcturi
hnc
4j
-n.
loli. I, S.
J Ps. 38, lU.
7) Cf. 2 Cor.
SJ Sirac. 40,
214
AURELII AUGUSTIM
in diem sepiilturaein matreni ojtmiuni, ut etiain parviilos videamus post lavacium reênerationis diversoium malorum adflictione cruciari; ut intelliga-
mus, totum, (juod salutaribus agitur sacramentis, magis ad spem futurorum bonorum, quam ad retentionem vel adeptionem praesentium pertiiiere, Multa
etiam hic videntur ignosci et nullis suppliciis vindised eorum poenae leservantur in posterum (neque enim frustra ille proprie dicitur dies iudicii, quando venturus est iudex vivoium atque mortuorumj: sicut e contrario vindicantur hic aliqua; et tamen si remittuntur, pi'ofecto in futuro saeculo noii nocebunt. Propteiea de quibusdam temporalibus poenis, quae in hac vita peccantibus irrogantur, eis, quorum peccata delentur, ne reserventur in finem, ait apostolus ^): Si enini jiosmel ipsos iudicareuius, a Domino jioji iudicareniur; quunt iudicajnur autejJi a
cari;
ii
Domino, corripijjiur, Jie cujji Itoc jjiundo dajJinejnur. C. LXVII. Cieduntur [autem] aquibusdam etiani qui nomen Christi non relinquunt, et eius lavacro
,
in ecclesia baptizantur, nec ab ea ullo schismate vel haeresi prueciduntur, in quantislibet sceleribus vi-
Aant, quae nec diluant poenitendo, nec eleemosynis ledimant, sed in eis usque ad huius vitae ullimum
diem pertinacissime perseverent, salvi futuri per ignem: ,,Iicet pio magnitudine facinorun\ flagitiorumque diuturno, non tamen aeterno igne puniri."-) 8ed qui hoc credunt, et tamen cathoiici sunt, hubenevolentia niihi falli videntur. Nam Ijibrum scriptura divina aliud consulta respondet. autem de hac quaestione conscripsi, cuius titulus est: ,,de fide et operibus," ubi secundum scripturas sanctas, quantum Deo adiuvante potui, de-
mana quadam
I) 1 Cor. II, 31. s. esse, quoniiu uoniiiia
Aiitjîst.
2) Videntiir liaec vevlia a(lversarIorum solet oniittere. Cf. ile civ. dei
21, 17. ss.
ENCniKIDION AD l.AUKENT.
monstravi
215
'), eani fiilcni salvos facere, quani satis evidenter expi-essit Panlns apostolus dicens'^): In C/iristo eniin Jesn neque circumcisio quidquain valct, jieque praeputium, sedjides, quae per dilectionem operatiir. Si auteni niale, et non bene opeiatur, procul
seinet ipsa.^')
(lubio, secundun apostoluni lacobuni, mortua esf in Qui rursus ait*j: Si fidein dicat se
quisquain habere, opera autem non habeat,
numquid
poterit fides saltare euin? Porro auteni si honu) sceleratnspropter fidein solani per i^neni salvabitur, et sic est accipieiiduin, quod ait beatus Faulus apostolus'): Ipse autem salvus erif, sic tameii quasi per
isj^nem; poterit evô salvare sine operibus fides, et falsuni erit quod dixit eius coapostolus lacobus.
Falsuin erit et illud, quod ideni ipse Faulus dixit. Isolile, inquit^), errare : neque fornicatores, neque
neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque maledici, neque ebriosi, neque rapaces regnuin Dei possidebunt. Si enim etiam in istis perseverantes liininibus,
idolis serinenfes,
tanien propter fidem Christi salvi erunt, (juomodo in reji^no Dei non eruntf C. LXVIII. Sed quia haec apostolica manifcstissima et apertissima testimonia esse falsa non possunt, illud quod obscure dictum est de eis, qui su-
peraedificant supra fundamentum, quod estChristus, non aurum, non arjêntum, non lapides pretiosos, sed ligna, foenum, stipulam^) (de his enim dictuni est, quod per ignem salvi erunt, quoniam fundanienti merito non peribunt), sic intelligendum est: ut his manifestis non inveniatur esse contrarium.^)
Ligna quippe
et
foenum
et stipula
non absurde acGal. Cor.

c.
2, 17.
1
1) Cf. AiiL'. (le fiile et opeiil). c. 14. ss. 2) 4J Ihitl. V. 14. 5) I Cor. 3, 15. C) I
3, II. ss.
.5,
6.
6, 9. s.
s.
3) lac 7) Cf.
Cor.
8) Cf. Aiiij. de
fiile
et oper.
15.
et
de
civ.
ilei
21, 21. et 20.
216
AURELII AUGUSTINI
licite concipi possunt reruni saeculariuni, quanivis cessaiuni, tales cupiditates, ut aniitti sine aninii dolore non possint. Q,uum autem iste dolor urit, si Christus in corde fundamenti habet locum, id cst, ut ei nihil anteponatur, et malit homo, qui tali dolore uritur, rebus quas ita diligit magis carere, quam Si autem les huiusChristo, per ignem sit salvus. niodi temporales ac sacculares tempore tentationis
lapides pretiosos, Quum enim hoc dixisset, adiunxit'): stipulam. Unius cuiusque opus quale sit, is^nis prohahil. Si cuius opus pernianserit, quod superaedijicavit, ntercedeni acdanmuni cipiet: si cuius opus auteni exustuni fuerit, salvus erit, sic tanien quasi per patietur ; ipse auteni Non ergo unius eorum , sed utriusque opus igneni. Est quidam ignis tentatio tribulaignis probabit. tionis, de quo aperte alio loco scriptum est: Vasa trihufiguliprobatfornax, et honiinesiustos tentatio Iste ignis in hac interim vita facit quod lalionis.^) uni apostolus dixit, si accidat duobus fidelibus, scilicet cogitanti quae Dei sunt, quo modo placeat Deo^), hoc est, aedificanti super Christum funda-
id est, et qui intelligi, ut amb per eum tianseant, aedificat super lioc fundamentum aurum, argentum, et qui aedificat ligna, foenum et
quam Christum, eum in fundamento non habuit; quia haec priore loco habuit, quum in aedificio prius non sit aliquid fundamento. Ignis enim,dequoeo loco est locutus apostolus, talisdebet
nialuerit tenere,
nientum*) aurum, argentum, lapides pretiosos; alteri autem cogitanti ea quae sunt mundi, quo modo funplaceat uxori, id est, aedificanti super idem damentum ligna, foenum, stipulam. lllius enim opus non exuritur, quia non ea dilexit, quorum amissione crucietur. Exuritur autem opus huius,
1)
1
Cor. 3, 13.
7, 32. s.
ss. 3) Cf. 1 Cor. 2) Siiac. 27, 5. cl. 2, 5. 4) (iiil(lam Mss.; su}*er Christi fimdumentum.''' Ben
217 ENCHIRIDIOX AD LAURENT. sine dolore non pereunt, qutic cuni quoniam amore possessa sunt. Sed quonian alterutra
conditione proposita eis potius carere malit, quam Christo, nec tin\ore amittendi talia deseritChristum, quamvis doleat, quum amittit, salvus est quidem, sic
tamen quasi per ignem; quia

munitum.
urit
eum rerum
dolor,
quas dilexerat, amissarum, sed non subvertit, neque consumit fundamenti stabilitate atque incorruptione
C. LXlX. Tale aliquid etiam post hanc vitam fieri, incredibilc non est; et utrum ita sit, quaeri potest, et aut inveniii, aut latere, nonnullos fideles per ignem quemdam purgatoriuni, quanto magis minusve Lona pereuntia dilexerunt, tanto tardius citiusque salvari; non tamen tales, de quibus dictum est'), quod regnnni Dei iion possidchunt, nisi convenienter Convcpoenitentibus eadem crimina remittantur. nienter autem dixi , ut steriles in eleemosynis non
sint,
quibus tantum tribuit scripturadivina, ut earuni
tantummodo fructum se injputaturum praenuntiet Dominus dexteris, et earum tantummodo sterilitatem sinistris, quando his dictui"us est-) Jenile, henedicti pntris inei, percipite regnum; illis autem:
:
Ite, maledicti, in
C.
LXX.
ignem aelernum. Sane cavendum est, ne quisquam
existi-
met infanda illa criniina, (|ualia qui agunt, regnuni Dei non possidcbunt, quoti<lie perpetranda, et eleemosynis quotidie redinienda. ^) \\\ melius quippe est vita mutanda, et per eleemosynas de peccatis praeteritis est propitiandus Deus, non ad hoc emendus quodam modo ut ea semper liceat impune comNemini enim dedit laxamentum peccanmitterc.
,
si
di*), quamvis miserando deleat iam facta peccata, non satisfactio congrua negligatur.
1)
1
Cnr. 6, 10.
21, 11 et 27.
2) Mat. 25, 34. ss, 4) Cf. Siiac. 15, 20.
3) Cf.
Aug. de
civ. lei
2IS
C.
LXXI.
AURELII AUGUSTIM De cotidianis aiiteni brevibus

vita
'
levibus
non ducitur, cotidiana fidelium oratio satis facit. Eoruni est enim dicere: Pater nosterj qui es in coelis ), qui iam patii tali regenerati sunt ex aqiia et spiritu.^) Delet omnino haec oratio mininia et cotidiana peccata. Delet et illa, a quibus vita fideliun etiam scelerate gesta, sed poenitendo in melius mutata discedit, si,
que peccatis, sine quihus haec
veraciter dicitui-: Diniitte nobis dehita nostra (quoniam non desunt, quae dimittantui), ita veraciter dicatur: Sicut et nos diniittiinus debitoribiis nostris, id est, fiat^) quod dicitur; quia et ipsa
quemadmodum
eleemosyna est, reniam petenti homini ignosceie. C. LXXll. Ac per hoc ad omnia, quae utili misericordia fiunt, valet quod Dominus ait*): Dnte eleeNon somosijnani, et ecce omnia miinda suntvobis. lum ergo, qui dat esurieuti cibum, siticnti potum, nudo vestimentum, peregrinanti hospitium, fuîenti
latibulum, aegro vel incluso visitationem, captivo redemptionem, debili subvectionem, caeco deductionem, tristi consolationem, non sano medelam, ei'rantiviam, deliberanti consilium, et quod cuique'') necessarium est indigenti; verum etiam qui dat venium peccanti, eleenu)synam dat; et qui emendat
verbeie, in quem potestas datur, vel coercet aliqua disciplina, et tamen peccatum eius, quo ab illo laesus aut olfensus est, dimittit ex corde vel orat ut ei
,
dimittatur, non solum in eo, quod dimittit atque orat, vcrum etiam in eo, quod corripit, et aliqna emendatoria poena plectit, eleemosynam dat, quia misericordiam praestat. Multa enim bona praestantur invitis, quando eorum consulitur utilitati, non voluntati, quia ipsi sibi inveniuntur esse inimici,
2) Cf. loh. 3, 5. 3) Sic leeJtnr in omnibus 1) Mat. 6, 9. ss. Ms. et edr. antiqnioribiis at Ben. perpcrani correxenint: si 4) L\ic. 11, 41. 5) Nonniilli Mss.: quodciimiue.'-'' Bcn,
;
fiut.
ENCHIRIDIOX AD T.AUKr.NT.
aniioi vei'0
219
quos ininiicos putant, ct leddunt eriMiuio niula pro b(>nis, quum reddere luiilii Cliristianus non debeat pro malis. ^) Multa
illi,
eorum potius
itasjue sunt jênera eleemosynaruni, quae quum facinius, adiuvaniui" ut dimittantur nostra peccata. C. LXXllI. Sed ea nihil est maius, qua ex corde
ficen ti s simae bonitatis est, ut tuum quoque inimicum diligas, et ei qui tibi malum vult, et si potest facit, tu bonum semper velis, faciasque
,
dimittimus, quod in nos quisque peccavit. Minus enim magnum est, erga eum esse benevolum, îve etiam beneficum, qui tibi mali nili il f ece rit. Illu d m ulto grandius et magni-
(juod possis-j, audiens dicentem

iitiinicos vestros,
Deum ^):
Diligite
bene facite eis, qui vos oderunt, et orate yro eis, qui vos prrsequunlur.^) Sed quoniam perfectorum sunt ista filiorum Dei, quo quidem se debet omnis fidelis extendere, et luiniaiuim aninuim
ad hunc adfectum orando Deum secumque agendo luctandoque perducere; tamen, quia hoc tam ma-
gnum bonum
citur^):
diniittiinus
credimus exaudiri, quum
tantae nuiltitudinis non est, quantam in oratione [dominica] diDiinitte nohis debita nostra, sicut et nos
dcbitoribus nostris,
procul dubio ACiba

,
si()nsionis huius implentur, si hon\o ita profecit, ut iam (liiigat inimicum,
qui
nondum
r(gatur ab
homine, qui peccavit
in
tamen quando eum, ut ei dimit-
ex coide, quia etiamsibi roganti utiîue Aultdimitti, quum orat, et dicit: sicut et nos dintilliinus debitoribus nostris, id est: sic dimitte debita luistra rogantibus nubis, sicut et nos dimittimus rogantibus debitoribus nostris.
tat, dimittit
ss. Matth. 5, 44. ss. 2) Sic in plerisqiie 1) Cf- Kom. 12, ]MsR.; al.: qiiinn jtossis. 3) Ita leiritiir in .Mss., qiiorimi noniiiiUi loco voc. IJcum exliilient Icsum. Seti in eild. Er., Iôv., .Vrn.
:
in CTUce îcndciis pro suis e.rorrit pert/ui secutori/jus, suosiûe ri((innuit(liccm. 4) ."^lat.S, 44. 5).Mat.C, I-'
ilfius
memor eacmpti,
220
C.
AUIIELII
AUGUSTIM
eum,
in
LXXIV.
lani vero qui
quem
peccavit,
homineni logat, si peccato suo movetur, ut roget, non est adhuc deputandus inimicus, ut eum diligere
sit difficile, sicut difficile
erat,
quando inimicitias
Quisquis autem roganti et peccati sui poenitenti non ex corde dimittit, nullo modo existimet a Domino sua peccata dimitti; quoniam mentiri veritas non potest. Quem vero lateat evangelii auditorem sive lectorem, quis dixerit: Ego sum veritas?^) Qui quum docuisset rationem,hanc in ea positam sententiam vehementer commendavit dicens ^) Si enim dimiscritis hominibus peccata eorum, dimittet
exercebat.
:
non
Si autem et vobis paler vester coelestis delicta vestra. dimiseritis hominibus, nec pater vester dimittet
vobis peccata vestra.
Ad tam magnum tonitruum qui non expergiscitur, non dormit, sed mortuus est; et tamen potens estille, etiam mortuos suscitare. C. LXXV. Sane qui sceleratissime vivunt, nec curant talem vitam moresque corrigere, et inter ipsa facinora et flagitia sua eleemosynas frequentare non cessant, frustraideo sibi blandiuntur, quoniam Dominus ait^): Date eleemosynam, et ecce omnia juunda suntvobis. lioc enim quam late pateat, non Sed ut intelligant, adtendant quibus intelligunt.
dixerit.
Nempe in evangelio sic scriptum est*): ut loqueretur, rogavit illum quidam Pharisaeus, pranderet apud se. Et ingressus recubuit. Pharisaeus autem coepit intra se reputans dicere quare non ad haptizatus esset ante prandium. Et ait Dominus illum: Nunc vos, Pharisaei, quod deforis est calicis et catini, mundatis ; quod autelfi intus est vestrum, ple-
Quum
num
id,
est rapina et iniquitate. Stulti, nonne qui fecit quodforis est, etiam id quod intus estfecit? {^Jldete,
l) Cf. loh. 14, 6.

II, 37. ss.
2)
Mat.
6,
U.
15.
3) Luc.
1,41.
4) Luc.
221
nt ctiam id, quod iiitus est, inundumjiaf.'^ ') Verum tamen quod superest, date ehenwsynam, et ecce oninia jnunda sunt iwbis. Itane hoc iiitellectiiii sumus, ut
noii in
et spiritu [sancto], munda sint omnia, tantum si eleemosynas dederint, sicut isti eas dandas putant; quum sint immundi omnes, quos non njundat fides Christi, dc qua scriptum est-): mundans jide corda eorum ; et dicat apostolus^) immundis autem etinfideJihus nihil est mundum, sed polluta sunt eorum et mcns el conscienlia? Quo niodo crgo Pharisaeis
:
Pharisaeis noii habentibus fidem Christi, etiam si eum ciedideiint, nec lenati fuerint ex aqua
munda essent, si eleemosynas darent, et fidenon essent? Aut quo modo fideles essent, si in Christum credere, atque in eius renasci gratia noluissentl Et tamen verum est quod audierunt: Date e/ecmosi/nam, et ecce omnia munda sunt vohis. C. LXXVl. Qui enim vuit ordinate eleemosynam dare, a se ipso debet incipere, et eam sibi primum dare. Est enim eleemosyna opus misericordiae, verissimeque dictum est: Misererc aninuic tuae placens Deo.*) Propter hoc renascimur, utDoo placeamus, cui merito displiHaec est prima cet, quod nascendo contraxinuis. eleemosyna,quam nobis dcdimus, quoniam nosipsos niiseros pcr miserantis Dei misericordiam requisivimus, iustum iudicium eius confitentes, quo miseri ettecti sumus, de quo dicit apostolus^): hidicium quidem e.x uno in condcmnationem; et magnae caîtati eius j2;ratias ag;entes, de qua idem ipse dicit gratiae
)miiia
les
Commcndat auteui suam dilrci.ioncm praedicator*^) Dcus in nohis, quoniam, quum adliuc peccalorcs essevius, Christus pro nohis mortuus est; ut et nos vera:
l)
Haec
Terli.i
in pleiisqiie
1.
ac potioribns Mss. desiint, neqne

2) Act. lo,
!).
letriinhir in evanir. I.iicae
1.
3) Tit.
I,
15. 4)
Cf.
Sirac. 30, 24.
b) Ilom.
5, 16.
6)
Rom.
5, 8.
222
AURELII AUCUSTIM
Deuni
caritate,
citer de nostra niiseria iudicante.s, et
quam donavit
Q,u()d
ipse, diligentes pie recteqxie vivainus. iudiciuni et caiitateni Dei quum Pharisaei
praeterirent, decimabant tamcn piopter eleemos}-nas, quas faciebant, etiam quaeque niinutissima fructuum suorum, et ideo non dabant eleen\osynas a se incipientes, secumque prius misericoidiam facientes Fiopter quem dile[sicut isti eas dandas putant].
ctionis
ordinem dictum
fe
est: Dilipês proximani tuuin,
admonens quadam eleemoquam sibi homo debet primitus dare, interiora mundari: lerum tamen, inquit, qiiod superest, dale eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vohis. Deinde
iniquitate plcni essent,
ipsum.^) Quum ergo increpasset eos, quod forinsecus se lavabant, intus autem rapina et
tamquam
syna,
ut ostenderet, quid admonuisset, et quid i[)si facere non curarent, ne illum putarent eorum eleemosynas ignorare: Hed eae vobis, inquit^), Fkarisaeis, tani-
diceirt: ei;o quidem commonui vos eieemosynain dandam, per quam vobis munda slnt omnia, sed vae vohis, qui decimatis mentam et rutani et omne olus; has enim novi eleemosynas vestras, ne de iilis me nunc vos admonuisse arbitremini; et praeteritis iudicium et caritateni Dei, qua eleemosyna possetis ab omni inquinamento interiori mundari, ut vobis munda essent et corpora quae lavatis; hoc est enini omnia, ct interiora scilicet et exteriora; sicut alibi legitur^): Mundate quae intus sunt, et quaeforis sunt, munda erunt. Sed ne istas eleemosynas, quae fiunt de fructibus terrae, respuisse videretur: Haec, inquit, opurtuilfacere, id est, iudiciuni et caritatem
quam
Dei,
et illa non omittere, id ctuum terrenorum.
est,
eleemosynas
fru-
Non ergo se fallant, qui per eleeC. LXXVIl. mosynas quaslibet largissimas fructuum suorur.i, vel
l) Cf.
Luc.
10, 27.
2) Liic. 11, 42.
3) Cf.
Matth. 23, 26.
EXCHlRfDION AD l.AUREXT.
,
223
iniiiuuitatcm se enicre e\icuiiisruiiiqTip poctiinae stiniaut iu facinoruin suorum ininuinitatc ac fiajiîtiuNon solum enim huec runi nequitia pernumendi. faciunt, sed ita diligunt, nt in eis semper optent, tantum si possint impune, versari. Qui autem di-
iniquitatem, odit animam suam'); et qui odit animam suam, non est in eam misericors, sed crudelis, Diligendo eam quippe
li<;it
s ec un
dum
aecu
odi
ea
s e c
und u
,
Deum.
dare eleemosyiuim per quam illi essent muiida omnia, odisset eam secundum saeculum, et diligcret sccundum Deum. iSemo autem dat eleemos} nam quamlibet, nisi unde det ab Ideo dictum esf-): Miillo accipiat, qui non eget.
Si erjô vellet ei
eiiiH
praeveniet ine. (iuae siut autem levia, quae gravia peccata, non hunuuu), sed divino sunt pensanda iudicio. Videmus enim, quaedam ab ipsis quoque apostolis ignoscendo fuisse concessa; quale illud est, quod venerabilis Paulus coniugibus ait'): Nolite fraiidare iuvicem, nisi e.x consensu ad tempus, ut vacetis orationi; et iterum ad id ipsum estote^), ne vos tentel satanas propter incontinentiam vestram; quod patari posset non esse peccatum: misceri scilicet coniugi non filiorum procreandoruni caussa, quod bonum est nuptiale, sed carnaiis etiam voluptatis, ut
sericordia C.
LXXV III.
fornicationis, sive adulterii, sive cuiusquam alterius immunditiae mortiferum malum, quod turpe est etiam dicere, (|uo potest tentante satana libido peitrahere, incontinentium devitet infirmitas. Posset ergo, ut dixi, hoc putari non esse peccatum, nisi addidisset-'): Hoc autem dico secundum veniam, nonsecun-
1) Cf. Ps. II,
r>.
2) Ps. :>S,
n.
sec.
LXX.
.3)
Cor. 7, n.
i) \l. revcrffiiiini e\\u]\x. s.ec. Teceyt.i owfijxt'"'''- Sed scqui Bolet Aii?. lertionem anliciniorem Alex.: ;t<. Cf. contra Kaiist. 5, 9. Epp. 2()2. .Seimon. 351 (:>). 5) V. 6.
224
AURELII AUGUSTIM
dum imperium. Quis autem iam esse peccatum neget, quum dari veniam facientibus apostolica auctoritate fateatur?
Tale quiddam
est,
ubi dicit
'):
Audet
quisquam vestrum adversus alterum nes;otium Jiabens iudicari apud iniquos, et non apud sanctos? Et paulo
Saecularia igilur iudicia si habuerilis, inquit, post'^) eos qui contempiihiles sunt in ecclesia, hos collocate Sic \ad iudicandum^? Ad reverentiam vobis dico. non est inter vos quisquam sapiens, qui possit inter
:
fratrem suum iudicare? Sedfrater cu?nfratre iudicatur^), et hoc apud infidelesl Nam et hic posset putari, iudicium habere adversus alterum, non esse peccatum, sed tantummodo id extra ecclesiam velle iudilam quidem omnino cari, nisi secutus adiungeret*)
:
deliclum est [inter vos^, quia iudicia hnbetis vobiscum. Et ne quisquam hoc ita excusaret, ut diceret, iustum se habere negotium, sed iniquitatem se pati, quam vellet a se iudicum sententia removeri, continuo talibus cogitationibus vel excusationibus occunit,
ait: Quare non magis iniquitatem patimini? Quare non potius fraudamini? Ut ad illud redeatur, quod Dominus ait^): Si quis voluerit tunicam tuam
atque
toJlere, et iudicio tecum contendere, dimitte illi et pallium; et alio loco ''): Qui abstulerit, inquit, tua, noli Piohibuit itaque suos de saecularilius repetere. rebus cum aliis hominibus habere iudicium. Ex qua doctrina dicit apostolus esse delictum. Tameu
quum
sinit in ecclesia talia iudicia finiri inter fra-
tres, fratribus iudicantibus, extra ecclesiam vero terribiliter vetat, manifestum est etiani hic, quid secundum veniam concedatur infirmis Propteihaec atque huiusmodi peccata, etalia, licet eis minora, quae fiunt verborum et cogitationum otlensionibus,
Cor.
;
I)
6, 1.
:
at al. 6) Liic. 6, 30.
Graec.
2) V. 4. ss. 3) Sic veteres codil., sec. texttiin iuditio coTitendit. 4) V. 7. 5^ Mattli. 5, 40.
EXCHIRIDION AD LAURExNT.
225
apostolo lacobo confitente ac dicente'): In jnullis enini ojfcndinins onmes, oportet ut quotidie ciebioqiie oienuis Dominum atque dicanius: Dimitfe nohis dehita nostra, nec in eo quod sequitur mentiaiiHjr,
sicutet nos dimitlinius dehitorihus nostris.
V LXXIX. Sunt autem quaedam, quae levissima puturentur, nisi in scripturis demonstrarentur (pinit)ne gravitna. Quis enim dicentem fratri suo: fatue reum gehennae putaret, nisi veritas diceret? Cui tamen vulneri subiecit continuo medicinam, prueceptuin fraternae reconciliationis adiunjêns. ^) Mox quippe ait: Si eraô ojferes niunus tuum nd nltare, et ihi recordatusfueris, quiafrater tuus hahet aliquid adcersum te, etc. Aut quis aestimaret, quam magiuim peccatuni sit, dies observare, etmenses, et annos, et tempora, sicut observant qui certis diebus, sive mensibus, sive annis, volunt vel nolunt aliquid inchoare, eo quod sccundum vanas doctrinas homiiiuni fausta vel infausta existinuMit tempora; nisi huius mali mai;nitudiiu'm ex timore apostoli pensaremus, qui talibus ait Tinieo vos, neforte sine caussa lahoraverim in vohisf^)
.
accedit, quod peccata quamvis quum in consuetudinem veneaut parva, aut nulla esse creduntur; usque adeo rint, ut non solum non occultanda, verum etiam praedicanda ac difiamanda videantur, quando, sicut scriptum est*) luudafur peccator in desideriis animae suae, et qui iniqua gerit hene dicitur. Talis in divinis libris iniquitas damor vocatur. Sicut habes apud Isaiam prophetam de vinea mala. Exspectaviy
C.
LXXX. Huc
niagna et horrenda,
inquit'*), ul faceref iudicium, fecit autem iniquifatem, et non iustitiam, sed clnmorem. Unde est iilud in Ge-
ncsi*^):
C.
Clamor Sodomorum
2.
3.
el
Gomorrhaeorum mul.
2-3.
1)
;{,
4) Ps. 10,
2) Cf. Matth. 5, 22. et a) C. 5, 7. (sec. LXX.)
3) Cf. Gal. 4, C) C. 18, 20.
10. s.
AlJGUST. EXCHIRID.
226 niebantur
AURELII AUGUSTIM
non soliim iam apud eos non \milla flagitia,
tipVicatus est; quia

le;j;e
Teruni etiani pubiice veiuti Sic nostris teniporibus ita multa mala, etsi non talia, in apertam consuetudinem iam venerunt, ut pro his non solum excommunicare aliquem iaicum non audeamus,sed necclericuni degradare. Unde quum exponciem ante aliquot annos epistolam ad Calatas, in eo ipso loco, ubi ait apostolus '): Timeo vos, neforte aine caussa lahoracc-
frequentabantur.
riuiin vobis, exclamare compulsus sum: ,,Vae peccatis hominum, quae sola inusitata exhorrescimus; usitata vero, pro quibus abluendis filii Dei sanguis etfusus est, quamvis tam magna sint, ut omnino claudi contra se faciant regnum Dei , saepe videndo
omnia toleraie, saepe tolerando nonnulla etiam facere cogimur. Atque utinam, o Doniine, non omnia, quae non potuerimus prohibere, faciamus!" Sed videro, utrum me immoderatus dolor incaute aliquid
compulerit dicere.
Hoc nunc dicam, quod quidem et in opusculorum meorum loeis saepe iam dixi. Duabus ex caussis peccanius, aut nondum videndoquid faceic debeamus, aut non faciendo quod d eb ere f ieri iam videm us. QuoC.
aliis
LXXX[.
illud ignorantiae malum est, Contra quae quidem pugnare nos convenit; sed profecto vincimur, nisi divinitus adiuvemui', ut non solum videamus, quid faciendiim sit, sed etiam accedente sanitate delectatio iustitiae vincat in nobis eaium reium delectationes, quas vel habere cupiendo, vel amitteie metuendo, scientes videntesque peccamus; iam non solum peccatores, quod eramus etiam, quum per ignorantiam pcccabamus, verum etiam legis praevaiicatores, quum id non facimus, quod faciendum [iam esse novimus],
rum duorum
hoc infirmitatis.
C. 4, 11.
Cf.
Ang. expos. ppist
^ti
Gal.
1.
1.
EXCIflRlDIOX AD LAUREXT,
vel facimus,
22T
quod non facienduni esse iam scinins. Quapropter non solum si peccavimus, \\t ignoscat
'
(proptenjufKl tlicimus
):
Bimitte nohis dehita
nostrfr,
mor
verum etiam ne peccemus, ut regat (propter quod dicimus JSe nos inferas in tenlationem), ille rogandus est, cui dicitur in Psalmo -):Dominus illuminatio mea et salus ut illuminatio detraliat ignorantiam 7nea, salus infirmi tatem. C. LXXXn. Xam et ipsa poenitentia, quando digna caussa est secundum morem ecclesiae ut aâtur, plerumque infirmitate non agitur; quia et pudor ti:
sicut et nos ili/nittimus dehitorihus nostris),
aestimatio, poenitendo.
tentia,
est displicendi, dum plus delectat hominum quam iustitia, qua se quisque humiliat
Unde non solum quum ajîtur poejiiverum etiam ut agatur, Dei miseiicor<lia ne-
Alioquin non diceret apostolus de qul'Se forte det iUis Deus poenitenfiam. Et ut Fetrus amare fleret, praemisit evangelista et ait * ) Kesperit eum Dominus. C. rjXXXni. Qui vero in ecclesia remitti peccata
cessaria est.
busdam^):
:
non eredens contemnit tantam
divini
muneris
larj:;!-
tatem, et in hac obstinatione mentis diem claudit extremum, reus est illo irremissibili peccato in spiritum sanctum ^), in quo Christus peccata dimittit. De qua quaestione difficili in quodam propter hoc solum consciipto libello^) enuclcatissime, quantum potui, dispnta^ i. C. TjXXXIV. lam vero de resurrectione carnis, non sicut quidam revixerunt, iterumque sunt mortui, sed in aeternam vitam, sicut Christi ipsius caro resurrcxit, quenjadmodum possim breviter disputare, et omnibus quaestionibus, quae de hac re moveri ad1) Malth. fi, 12. s. 2) Ps. 27, I. 3) 2 TJm. 2, 25. 4) \a:c. 22, 01. r.) CF. Miittli. 12, 32. fi) Xon alin credlmns lil.ello, nisi sermone minc7l., (jni olini de verliis domini fnit II." litMi.
P2
22S
ALllEl.lI
AUGUSTLM
Resurrecturam fasolent, satisfacero, non invenio. nien carneni oinniuni quicunique nati sunt hominum
atque nascentur, et mortui sunt atque morientur, modo dubitare debet Chiistianus. Unde primo occurrit de abortivis C. LXXXV. foetibus quaestio, qui iam quidem nati sunt in utei'0 matrun, sed nondum ita ut iam possent renasci. Si enim resuijectuios eos dixerimus, de eis, qui iam formati sunt, tolerari potest utcumque quod dicitur. lnfoinjes vero abortus quis non proclivius perire arnuili)
bitietur, sicut
semina quae concepta non fuerint? Sed quis negare audeat, etsi adfirmare non audeat, id acturam resurrectionem, ut quidquid formae defuit impleatur, atque ita non desit perfectio, quae accessura erat tempore, quemadmodum non erunt vitia, quae accesserant tempore; ut neque in eo, quod aptum et congruum dies adlatuii fuerant, natura fraudetur, neque in eo, quod adversum atque
tes^retur
contrarium dies adtulerant, natura turpetur, sed inquod nondum erat integrum, sicut instaura?
bitur quod fuerat vitiatum

C.
per hoc scrupulosissime quidem inter doctissimos quaeri ac disputari potest, quod utrum ab homine inveniri possit ignoro: quando invita cipiat homo in utero vivere; utrum sit quaedam et occulta, quae nondum motibus viventis adpareat. Nam negare vixisse puerperia, quae propterea membratim exsecantur et eiiciuntur ex uteris praegnautium, ne matres quoque, si mortua ibi rclinquantur, Ex quo autem occi(lant, impudentia nimia videtur. incipithomo vivere, ex ilio utique iam mori potest. Mortuus vero, ubicumque illi mors potuit evenire, quomodo ad resurrectionem non pcrtineat mortuo-
LXXXVl. Ac
rum, reperire non possum.
^)
1) Cf. Aiig.
de
civ. lei 22, 13.
ENCHiRIDION AD LAURENT.
C.
229
Neqiie enini et nionstra, quae nascuntur et vivunt, quanilibet cito nioriantur, aut lesurrectura negabuntur, aut ita [vitiata] jesurrectura credenda sunt, ac non potius correcta emendataque natura. Absit enini, ut iliun bimenjbrem, qui nuper natus est in oriente, de quo et fraties fidelissimi, qui eum viderunt, retulerunt, et sanctae memoriae
LXXX^'!!.
Hieronymus ') presbytcr scriptum reliquit, absit, inquam, ut unum hominem duplicem, ac non potius duos, quod futurum fuerat, si gemini nascerentur,
resurrecturos existimemus.
Ita cetera,
quae
sinsûli
amplius, vel minus aliquid habendo, \e\ quadam nimia deformitate monstra dicuntur, ad humanae naturae figuram resurrectione revocabuntur, ita ut singulae animae singula sua corpora obtineant, nullis cohaerentibus etiam quaecumque cohaerentia nata fuerant, sed seorsum sil)i singulis sua membra gestantibus, quibus humani corporis
quique partus
vel
C. LXXXVllI. Non autem perit Deo terrena materies, de qua mortalium leatur caro; sed in quemlibet pulverem cineremve solvatur, in quoslibet ha(
completur integritas.
litus
aurasque diffugiat,
in
quamcumque aliorum
corporum substantiam vel in ipsa elementa vertatur, in quorumcumque animalium etiam hominum cibum cedat carnemque mutetur, illi animae humanae i)uncto temporis redit, quae illam primitus, ut homo fieret, viveret, crescciet,
animavit. Ipsa itaque tericna materies, quae discedente anima fit cadaver, non ita resurrectiune reparabitur, ut ea quae dilabuntur, et in alias atque
C.
LXXXIX.
I)
Hiernn.
II
in epist
fictirtv f.ijitiiire lutlns
rsf
ad Vitalem: Ninn cînit. nnslni iiiqnit, fiomn iliiininn riipihnn, iiuiiliinr inii,
oinnes hnmiiies itit niisfi necesse est? Cf. Auc;. de civ. dei Ifi, 8., et |tio(l nostra aelate a. ISiil. in Calaiiria arcldil, niii natns est foftnH |invtenf(>sns. (Iiristiaa et Ritta, prorsns einsdem forniac, 'inan ilescriisit Mieron.
iiiiiim,
/icililjiis
,
nn vintic
ct diinljiis
23
alias aliarum
AUUELII AUGUSTIM
lerum species forniasque vertuntur, quamvis ad coipus redeant, unde dilapsasunt,ad easdem quoque coipoiis partes, ubi fuerunt, redire ne cesse sit. Alioquin si capillis [capitis] redit, quod tam crebra tonsura detraxit, si unguibus, quod totiens dempsit exsectio, immoderata et indecens cogitantibus, et ideo resuriectionem carnis non credentibus occuriit infoiniitas. ^) {êd quemadmodum si statua cuiuslibet solubilis metalli aut igne liquesceret, aut contereretur in pulverem, aut confunderetur in massam, et eam vellet artifex rursus ex illius
Kiateriae quantitate reparare, nihil interesset ad eius integritatem, quae particula materiae cui membro statuae ledderetur, dum tamen totum, ex quo constituta fuerat, restituta resumeret: ita Deus milabiliter atque ineffabiliter artifex, de toto, quo caro nostra constiterat, eam mirabili et ineffabili celeritate restituet. Nec aliquid adtinebit ad eius redintegrationem, utrum capilli ad capillos redeant, et
ungues ad ungues, an quidquid eorum perierat, mutetur in carnem, et in partes alias corporis revocetur, curante cens fiat.
C.
sit
artificis
providentia,
iic
quid inde-
XC. Nec illud est consequens, utideo diversa statura revi\iscentium singuloium, quia fuerat diversa viventium, aut macri cum eadem macie, aut Sed pingues cum eadem pinguedine reviviscant. si hoc est in consilio creatoris, ut in effigie sua cuiusque proprietas et discernibilis similitudo servetur, in ceteris autem corporis bonis aequalia cuncta reddantur, ita modificabitur illa in unoquoque nmteries, ut nec aliquid ex ea pereat, et quod alicui defuerit, iiie suppleat, qui etiam de nihilo potuit, quod voluit,
Si autem in corporibus resurgentium raoperari. tionabilis inaequalitas erit, sicut est vocum, quibus
l)
Cf
Aiii^. (le clv. ilei
21,
]\).
ENCHIRIDIOX AD LAURENT.
cantus iiupletur, hoc
fiet
231
cuique de niaterie coj^poris sui, (]U()d et honnnen leddat [aequaleni] angelicis coetibus, et niliil inconveniens eoiuni in<i;erat sensiIndecoruni quippe aliquid ibi non erit; sed l)us. quidquid futuruni est, hoc decebit, quia nec futuruni
est, si
C.
nou decebit. XCl. Kesuiiênt igitur sanctorum corpora sine

onere, difficultate,
sine ulla deforniitate, sicut sine ulla corIn quibus tanta facili-
uUo
tas,
vitio,
i'uptioiie,
quanta felicitas eiit. 1'ropter quod et spiritalia dicta sunt, quuni procul dubio corpora sint futura, non spiritus. Sed sicut nunc corpus aniniale dicitur, quod tainen corpus, non aninia est: ita tunc spiritalo
corpus erit, corpustamen, non spiritus erit. ') Proinde quantuni adtinet ad corruptioneni quae nunc adjj^ravat aniniani, et ad Aitia, quibus caro adversus spirituni concupiscit^), tunc non erit caro, sed cor,
quia et coelestia corpora perhibentur. Propter Caro et sans^nis r2;nnm Dei non j)ossideljunt ; et tamquam exponens quid dixerit: nej)us,
quod dictum est^)
fjue corruptio, inquit, incorrupfionentpossidelnt. Quod prius dixit: caro el sanguis, hoc posterius dixit: corruptio ; et quod prius: res^nuni Dei, hoc posterius: Quantun\ autem adtinet ad subincorruptionem.
stantiain, etiam tunc caro erit. Propter quod et post resurrectionem corpus Christi caro adpellata est. ^) Sed ideo ait apostolus ''): Seminatur corpus animale, resurget corpus spirituale, quoninmtdntix eiit tunc concordia carnis et sjîritus, vivificante spiritu
nem, utnihil nobis
sine sustentaculi alicuius indiirentia sul)ditani carrepui;;net ex iiobis, sed sicut foris neniineni, ita nec intus nos ipsos patiamur inimicos. C. XCII. QuicunKjue vero ab illa perditionis niassa, quae facta est per hominem priinum, non libe1) Cf. 1 Cor. 15, 44. 2) Cf. Sap. 9, l"). ct Gal. 5, 17. 15, 50. 4) Cf. Liic. 24, 39. 5.) I Cor. 15, 44.
3)
Cor
232
AURELII AXJGUSTIM
vantur per unum niediatoreni Dei et hominuni, resurgent quideni etiam ipsi, unusquisque cuni sua carne, sed ut cum diabolo et ana;elis eius puniantur. Utrum sane ipsi cum \itiis et deformitatibus suoruni
deformia membra gestarunt, in requirendo laborare inquid opus est? Neque enim fatigare nos debet certa eorum habitudo vel pulchritudo, quorum erit certa sempiterna damnatio. Nec moveat, quo modo in eis erit corpus incorruptibile, si dolere potesi mori non poterit, aut quo modo corruptibile, N on est enim vera vita, nisi ubifelirit.i) citer vivitur; nec vera incorruptio, nisi ubi salus nullo dolore corrunipitur. Ubi autem infelix mori non sinitur, utitadicam, mors non interipsa non moritur; et ubi dolor perpetuus Haec imit, sed adfligit, ipsa corruptio non finitur.
in sanctis scripturis secunda mors dicitur. 2) Nec prima tamen [mors], qua C. XCIII.
corporum resurgant, quaecumque
in eis vitiosa et
suum
corpus animarelinquere cogitur, nec secunda, qua non permittitur, poenale corpus anima^) relinquere
homini accidisset, si nemo peccasset. Mitissinia sane omnium poena erit eorum, qui praeter peccatum, quod originale traxerunt, nullum insuper addiderunt; etin ceteris, qui addiderunt, tanto quisque tolerabiliorem ibi habebit damnationem, quanto hic minorem habuit iniquitatem. C. XCIV. Remanentibus itaque angelis et honiinibus reprobis in aeterna poena, tunc sancti scientpleTunc rebus nius, quid boni eis contulerit gratia. Psalmo scriptum ipsis evidentius adparebit, quodin est*): Misericordiam et iudicium cantaho tibi, Domine ; quia nisi perindebitam misericordiam nemo liberatur, et nisi per debitumiudicium nemo damnatur.
OCf.Aug.
(le clv. lei
iii
21,5. 2) Apoc.
2, 11. 20, G. 14.
3)Itam
1.
Mss.lcgitiir; seil
eiUl.Er.,
Lnv.etArn.:
(iiuiiuuii.
4)I*s. 101,
C.
233
nunc latet, quum de duobus parvulis unus esset adsumendus per Dei misericordiam, alius periudicium relinquendus, in quo is, qui adsumeretur, agnosceret, quid sibi per
latebit, qiiod
XCV. Tunc non
iudicium deberetur, nisi misericordia subveniret; cur ille potius, quam iste fuerit adsumptus, quum caussa una esset ambobus; cur apud quosdam non
factae sint yirtutes, quae
illi
si
factae fuissent, egîssent
homines poenitentiam, et factae sint apud eos, qui non fuerant credituri. Apertissime namque Dominus dicit '): Vaetibi, Corozaim, ct vae tihi, Bethsaida, quia si in Tijro et Sidone factac ftmsent rirliites, quac factae sunt in vobis, olini in cilicio et cinere poenitentiant egissent! Nec utique Deus iniuste noluitsalvos fteri, quum possent salvi esse, si vellet. ^) Tunc in clarissima sapientiae luce videbitur, quod nunc piorum fides habet, ante quam manifesta coj^nitione videatur, quam ceita, imnuitabilis, efticacissima sit voluntas Dei; quam nuilta possit, et non ve-
autem veiit, quod non possit; quamque sit verun, quod in Psalmo canitur^): Deus autem nostcr in coelo sursuvi, in coelo etin terra omnia quaccumque vnluit fecit. Quod utique non est verum, si aliqua voluit, et non fecit; et quod est indiijMuus, ideo non
lit, nihil
quoniam ne fieret, quod volebat omnipotens, voluntas hominis impedivit. Non ergo fit aliquid, nisi omnipotens fieri velit, vel sineudo ut fiat, vel ipse faciendo. C. XCVI. Nec dubitandum est, Deum facereJjene etiam sinendo fieri, quaecunuiue fiunt nuile. Non enim hoc nisi iusto iudicio sinit. Et profecto bonum est omne quod iustum est. Quamvis ergo ea quae
fecit,
21. 2) Sir Ipfreruliim pst seciiniliim veteres co23 Ben., Lips. C. et ielr. Loinliard. sent. I. ili. c, nti nexns ilocet; cf. c. 97. et 103 Sed in liliris .Mss. II, et editionilnis oniniltiis, exc. Arnald.: si veflen/. .'{) l*s. 115, 3. (113, U. sec I.\X.) Cf. Ang. iii l*salm. enanat. I. 1.
I) i^latlli. II,
lices
234
AURELll AUGUSTIM
nuila sunt, in quantimi nmla sunt, iion sintbona, tanu'n ut non solun bona, sed etiani sint et niala, bonum est. Nam nisi esset hoc bonum, ut essent et
nuila, nullo niodo esse sineientur ab omnipotente bono; cui procul dubio quam facile est, quod vult facere, tam facile est, quod non vult esse, non sinere.
Hoc
nisi
fessionis') initium
credamus, periclitatur ipsum nostrae conqua nos in Deum patrem

,
omnipotentem credere
confitemur.
Neque enim
ob aliud veraciter vocatur omnipotens, nisi quoniani quidquid vult potest, nec voluntate cuiuspiam crea turae voluntatis omnipotentis impeditur etfectus. C. XCVII. Quam ob rem videndum est, quemadmodum sit deDeo dictum, quia et hoc verissime apostolus dixit^): qiii omnes homines vult salvos fieri. Quum enim non omnes, sed nuilto plures non fiunt quod Deus vult fieri, .salvi, videtur utique non fieri humana scilicet voluntate impedicnte voluntatem Dei. Quando enim quaeritur caussa, cur non omnes salvi fiant, responderi solet: quia hoc ipsi nolunt. Quod quidem dici de parvulis non potest, quorum nondum est velle, seu nolle. Nam quod infantili^)
,
niotu faciunt,
si
eorum voluntati iudicaretur esse
tribuendum, quando baptizantur, quum resistunt quantum possunt, etiam nolentes eos sahos fieri diceremus. Sed apertius Dominus in evangelio compellans
sti!
impiam civitatem:
,
colligere filios tuos
luntatc, et, infirmissimis nolendo impedicntibus,
tamquam Dci
Qiiotiens, inquit*), voliti ef nolui, voluntas superata sit hominum vosicut
gaUina pullos suos
non
volebat! Et ubi potuerit facere potentissimus quod est illa omnipotentia, qua in coelo et in terra omnia, quaecumque voluit, fecit, si colligere filios Hierusa1)
(le
W. fdci confvxsiimis, Sed cnnfessio etiam aliis in locia svmliolo apostol. tlicitur. 2) 1 Tim. 2, 4. 3) Al. infantuH
4) Matth. 23, 37.
ENCHIRIDION AD LAUUENT.
235
leni voluit, et noii fecit? An potius illa quidem filios suos ab ipso colligi n( luit? Sed ea quoque nolente
filios eius collegit ipse quos voluit; quiat/i coelo et in terra non quaedam voluit et fecit, quaedam vero voluit et non fecit, sedo//i/ qnaecumque voluil fecit. C. XCVIII. Quis pono tani impie de.sipiat, ut di-
Deum malas iiominum voluntates, quas volueiit, quando voluerit, ubi voluerit, in bonum non posse converterei Sed quum facit, per misericordiam facit; quum autem non facit, per iudicium non facit: quoniam cuius vult uiiseretur, et quei/i vult ohdurat. Quod ut diceret apostolus ), gratiam commendabat; ad cuius commendati()nem de illis in Rebeccae utero geminis fuerat iam locutus^), quibus nondum 7iatis, iiec aliquid agentibus boni seu mali, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed cx vocanfe, dictum est ei: quia muior serriet minori. l^jopter quod adhibuit alterum propheticum testimoniunr^j, ubi sciiptum est: lacob dilexi, Esau autem
cat,
Seiitiens autem, quemadmodum posset hoc quod dictum est pernjovere eos, qui penetrare intelligendo non possunt hanc altitudinem gratiae* Quid ergo dicemus? ait. *) Numquid iniquitas apud Deum? Absit. Ini(jaum enim videtur, ut sine ullis bonorum malorum\e opeium meritis unum Deus di-
odio habui.
Q,ua in re si futura opera vel ligat, oderit alterum. tona huius vel mala illius, quae Deus utique praesciebat, vellet intelligi, nequaquam diceret: non ex operibus, sed diceret: e\ futuris operibus, eo({ue
modo istam solveiet quaestionem, immo nullam, quam solvi opus esset, faceiet quaestionem. Nunc vero quum respondisset: absit, id est, absit ut sit iniquitas apud Deum, mox, ut probaret, nullahociniquitate Dei
\) 4J
fieri,
inquit^):
11
l
Moysi enim
Gen.
25, 23.
dicit: misere-
Roni. y, 18. 2) V. Koin. y, 14, 5J V
ss. c1.
3) Alalacli.
1, 2. s.
j. tl.
txoil, 33, 19.
236
AURELII AUGUSTLNI
hor, cui mtsertus ero , et misericordiam praestaho , cui misericors fuero. Quis enim nisi insipiens Deum iniquum putet, sive iudicium poenale ingerat digno, sive misericordiam praestet indigno? Denique infert
etdicit^): Igitur
viiserentis est Dei.
71011
volentis,
itaque gemini natura filii irae nascebantur^), nuUis quidem operibus propriis, sed originaliter exAdam vinculo damnationis obstricti. Sedquidixit: miserehor, cuimisertus ero, lacob
dilexit per misericordiam gratuitam, Esau autem odio haljuit per iudicium debitum. Quod quumdcberetur ambobus, in altero alter agnovit, non de suis distantibus meritis sibi esse gloiiandum, quod in ea-
Ambo
neque currentis, sed
caussa idem supplicium non incurrit, sed de divinae gratiae largitate, quianon volentis, neque currentis, sed miserentis es t D ei. Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento universa facies, atque, ut ita dixerim, vultus sanctarum scripturarum bene intjentes id admonere invenitur, ut qui gloriatur, i n Domino glorietur. *)
dem
misericordiam comnon volentis, neque currentis, sed miserenfis cst Dei, deinde ut etiam iudicium commendaret, quoniam in quo non fit misericordia, non iniquitas fit, sed iudicium (non est quippe iniquitas apud Deum), continuo subiunxit atque ait*) Dicit eniin scriptura Pharaoni: quia ad lioc te excitavi, ut ostendam in te potentiam meam, et ut adnuntietur nomen meum in universa terra. Quibus dictis ad utrumque concludens, id est, ad misericordiam et ad iudicium: Ergo, inquit^), cuius vult miseretur Deus, et quem vult obdurat. Miseretur, scilicet magna bonitate, ohdurat, nulia iniquitate, ut nec liberatus de suis meritis glorietur, uec damnatus nisi
C.
XCIX.
Quum autem Dei

ait:
mendasset
in
eo quod
Is;itur
1)
V.
17. ss.
16. 2) Cf. Epli. 2, 3. 3) Cf. Cf. Exoil. 9, l(i. 5) V. 18.
Cor. 1,31.
4)
Kom.
9,
237
de suis meritis conqueratur. Sola enim gratia redenjptos discernit a perditis, quos in unani peiditionis concreaverat massani ab origine ducta caussa conjnuinis. Hoc autem qui eo modo audit, ut dicat: Quid adliuc conqueritur? }iam voluntati eius quis resistit? tamquam propterea malus non videatur esse culpandus, quia Deus cuius vult miseretur, et quem vult obdurat; absit ut pudeat nos hoc respondere, quod respondisse videnius apostolum: O homo, tu quis es, qui respondeas Deo? ISumquid dicitfigmentum ei qui sefinxit: quare mefecisti sic? An non /tnhetpotestatem figulus luli, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero iti contumeliam?^) Hoc enim loco quidam stulti putant, apostolum in
responsione defecisse, ct inopia reddendae rationis Sed magnum repressisse contradictoris audaciam. habet pondus quod dictum est O homo, tu quis es? Et in talibus quaestionibus ad suae capacitatis considerationem revocat homincm verbo quidem brevi, sed re ipsa magna est redditio rationis. Si enim haec non capit, quis est, qui respondeat Deo? Si autem capit, magis non invenit, quid respondeat. Videt enim, si capit, universum genus humanum tam
:
iusto iudicio divino in apostatica radice damnatum, ut etiam si nuUus inde liberaretur, nemo recte poset qui liberantur, sic oportuisse liberari, ut ex pluribus non liberatis, atque in daninatione iustissima derelictis, ostenderetur, quid meruisset universa conspersio; et qu-o etiam istos debitum iudicium Dei duceret, nisi eis indebita misericordia subveniret; ut volcntium de suis meritis gloriari omne os obstruatur, et qui gl)riatur,
setDei vituperare iustitiam;
in
Domino
glorietur. -)
1)
1,
Cf.
An.
(1p
civ.
lei
15,
1.
2) Cf. Rotn. 3,
l'J.
Cor.
ai.
238
C. C.
AURELII AUGUSTNII
Haec sunt mas^na opera Donmii, exqmsifa
'
in omnes vulunfafes eins ), et tani sapienter exquisita, ut quum angelica et huniana creatura peccasset, id vohiit ipsa fecisset, etest, non quod ille, sed quod
iam per eamdem creaturae voluntatem, qua factum est, quod creator noluit, impleret ipse quod voluit, bene utens et malis, tamquam summe bonus ad eorum damnationem, quos iuste praedestinavit ad poenam, et ad eorum salutem, quos benigne praedestinavit ad gratiam. ^) Quantum enim ad ipsos adtinet, vero ad omniquod Deus n(luit, fecerunt; quantum
id eificere valuerunt.
potentiam Uei, nulio modo Hoc quippe ipso, quod contra voluntatem fecerunt Propterea eius, de ipsis facta est voluntas eius. namque magna opera Domini, exquisita in omnes voluntafes eius ut miro et ineffabili modo non tiat etiam contra eius f\t praeter eius voluntatem, quod voluntatem; quia non fieret, si non sineret (nec utibonus fieri que nolens sinit, sed volens); nec sineret male, nisi omnipotens et de malo facere possetbene. C. CI. Aliquando autem bona voluntate homo vult Deus non vult, etiam ipse bona multo
,
aliquid,
illius mala amplius multoque certius voluntate (nam Toluntas esse numquam potest): tamquam si bonus filius patrem velitvivere, quem Deus bona voluntate Et rursus fieri potest, ut hoc velit homo Tult mori. voluntate mala, quod Deus vult bona: velut si malus filius velit mori patrem, velit hoc etiam Deus. Nemiste vero id vult, pe ille vult, quod non vultDeus,
quod
Dei voluntati quod vult etDeus; et tamen bonae aliud volentis, pietas illius potius consonat, quamvis Tantum interquani huius idem volentis impietas. et ad est, quid velle homini, quid Deo congruat, finem suam quisque referat voluntatem, ut aut quem Nam Deus quasdam adprobetur aut improbctur.
IJ Ps. 110, 2. sec.
LXX.
2) Cf. .liig.
de
civ. ilei 14, 27.
ENCHIRIDION AD LAUREXT.
239
voluntates suas, utique bonas, iniplet per malorum honiinuni voluntates malas: sicut per ludaeos malevolos bona voluntatc patrispro nobis Christus occisus est; quod tantum bonum factum est, ut apostolus Petrus quando id tieri nolebat, satanas ab ipso,
Quam bonae adpaqui occidi venerat, diceretur. ') rebant voluntates piorum fidelium, qui nolebant apostolum Faulum Hieiusalem pergere, ne ibi pateretur mala, quae As;abus propheta praedixerat; et tamen Deus haec illum pativolebat pro adnuntianda fide Christi, exercens martyrem Christi. ^) Xeque istam bonam voluntatem suam implevit per Christianorum voluntates bonas, sed per ludaeorum malas; et ad eum potius pertinebant qui nolebant, quod volebat, quam illi, per quos volentes factum est, quod volebat, quia id ipsum quidem, sed ipse per eos bona, illi autem mala voluntate fecerunt. C. CII. Sed quantaelibet sint voluntates vel angelorum vel hominum, vel bonorum vel malorum, velillud quod Deus, vel aliud volentes quam Deus, omnipotentis voluntas Dei semper invicta est; quae mala esse numquam potest, quia etiam quum mala
irrogat, iustaest, et profecto quae iusta est, mala
est. Deus igitur omnipotens, sive per misericordiam cuius vult misereatur, sive per iudicium quem vult obduret, nec iniquc uliquid facit, nec nisi volens quidquam facit, et omnia quaecumque vult facit. C. CIII. Ac per hoc quum audimus et in sacris
non
literis
fieri,
legimus^), quod velit omnes homines salvt>s quamvis certum sit nobis, non omnes homines salvos fieri, non tamen ideo debemus omnipotentissimae Dei oluntati alitiuid derogare, sed ita intelli\
gere quod sci"iptum est: qui oninen lioininea rnlt nalvosfieri, taniquam diceretur, nullum hominem fieri
I)Cf. Matt.h. 10,21.83. 2)Cf.Act. 21, 10.
ss.
3) V.
Tim.-2,4.
240
AURELII AUGUSTINI
salvum, nisi qiiem salvum fieri ipse voluerit; non quod nuUus sit hominum, nisi quem salvum fieri vesed quod nullus fiat, nisi quem velit, et ideo sit rogandus ut velit, quia necesse est fieri, si voluerit. De orando quippe Deo agebat apostolus, ut hoc diceret. *) Sic enim intelligimus et quod in evangelio scriptum est^): qrii illuminal omnem hominem; non quia nullus est hominun, qui non illuminetur, sed quia nisi ab ipso nullus illuminatur. Aut certe sic dictum est: qui ojunes homines vult sahos fieri ; non quod nullus hominum esset, quem salvum fieri nollet, qui virtutes miraculorum facere noluit apud eos, quos dicit acturos fuisse poenitentiam, si fecisset; sed ut omnes homines omne genus humanum intelligamus per quascumque ditierentias distributum, relit,
ges, privatos, nobiles, ijj^nobiles, sublimes, humiles, doctos, indoctos, integri corporis, debiles, ingeniosos,tardicordes, fatuos,divites,pauperes,mediocres, mares, feminas, infantes, pueros, adolescentes, iurenes, seniores, senes; in linjîiis omnibus, in moribus omnibus, in artibus omnibus, in professionibus omnibus, in voluntatum et conscientiarum varietate innumerabili constitutos, et si quid aliud differen-
tiarum est in hominibus. Quid est enim eorum, unde non Deus per unigenitum suum, Dominum nostrum, per omnes gentes salvos fieri homines velit, et ideo faciat, quia omnipotens velle inaniter non potest, quodcumque voluerit? Praeceperat enim apostolus, wt oraretur pro omnibus hominibus, et specialiter addiderat: pro regifjus, et eis quiinsuhlimitate sunt, qui putari poterant fastu et superbia saeculari a fidei Proinde diChristianae humilitate abhorrere.^) cens: Hoc enim bonum est coram salvatore nostro Deo, idest, ut etiam pro talibus oretur, statim ut despe1) Cf. Vnir. (le corrept. et Tini. 2, 1. ss.
irrat.
c. 14.
2) loh.
1,9.
3) Cf.
rationem tolleret, addidit:
qiii
241
rult
omnes hoiniues
sahosfieri, etin m^nilioneni veritatisvenire. Hoc qiiij)peDeus boiuiiu iudicavit, utorationibus humiliuni di-
gnaretur salutem praestare sublimium: quod utique iam videmus impletum. Isto locutionis modo et Doininus est usus in evangelio'), ubi ait Pharisaeis: Deci/natis mentain et rutani et onine ohis. Neque eni-m Pharisaei et quaecumque aliena, et omniuni
niabant.
per omnes terras alieniiêiiarum omnia olera deciSieut ei'g;o \\\c omne olus omne olerum geiius, ita et illic omnes homines omne hominum genus Et quocumque alio modo inintelligere possumus. telligi potest, dum tamen credere non cogamur, ali-
quid omnipotentem Deum voluisse fieri, factumque non esse; qui sine ullis ambiguitatibus, si in coelo et in terra, sicut eum veritas cantat-), omnia quaccumque voluit j ecit profecto facere noluit, quodcumque non fecit. C. CIV. Quapropter etiam primum hominem Deus
,
in
ea salute,
in
qua conditus erat, custodire
voliiisftlios
set,
eumque opportuno tempore post genitos

,
sine interpositione mortis ad meliora perducere, ubi

ian non solum peccatum non ^) committere sed nec Toluntatem posset habere peecandi, si ad permanendun sine peccato, sicut factus erat, perpetuam voluntateni habiturum esse praescisset. Quia vero eum niale usurum libero arbitrio, hoc est, peccaturum esse praesciebat, ad hoc potius praeparavit voluntatem suam, ut bene ipse faceret etiam de male faciente, ac sic hominis voluntate mala non evacuaretur, sed nihilo minus impleretur onuiipotentis bona. C. CV. Sic enim oportebat prius hominem fieii, ut et bene velle posset, et male, nec gratis, si bene, nec impune, si niale. Posteavero sic erit, ut male
!3^ \) Liic. 1 1, 42. 1) Ps. omiiilitis piope .Mss "^ Heii.
I
M.
sec.
LXX.
3) Alest
non
al
AUGUST. EVCHIKID.
242
velle
AUUELII AUGUSTIM
non possit; nec ideo libero carebit arbitrio. Multo quippe liberius erit arbitriuni, quod oninino non poterit servire peccato. Neque enini culpanda est voluntas, aut voluntas non est, aut libera dicenda non est, qua beati esse sic volunius, nt esse niiseri non soluni nolinius, sed nequaquain pi'orsus \elle possinuis. Sicut ergo anima nostra etiani nunc noiie
l infelicitatem, ita nolle iniquitatem seniper habituja
est.
Sed ordo praetermittendus non

voluit ostendere,
fuit, in
quo
Deus
quam bonum
sit
animal ratiosit n>e-
nale, quod etiam non peccare possit, quamvis lius quod peccare non possit: sicut minor fuit immortalitas, sed tamen fuit, in qua posset etiam non mori, quamvis maior futura sit, in qua non possit
mori.
C CVI. lllam natura humana perdidit per liberum arbitrium ) et hanc est acceptuia per gratiam, quam fuerat, si non peccasset, acceptnra per meii^
,
tum; quamvis sine gratia nec tunc ullum meritum esse potuisset: quia etsi peccatum in solo libero arbitrio erat constitutum, non tamen iustitiae retinendae sufficiebat liberuin arbitrium, nisi paiticipatione
immutabilis boni diînum adiutorium praeberetur. Sicut enim mori est in hominis potestate quum velit
(nemo est enim qui non se ipsum ut nihil aliud dicam, vel non vescendo possit occidere; ad vitam vero tenendam voluntas non satis est, si adiutoria sive alimentorum, sive quorumcumque tutaminum desint): sic homo in paradiso ad se occidendum re,
,
linquendo iustitiam idoneus erat per voluntatem, ut autem ab eo teneretur vita iustitiae, parum erat Sed post velle, nisi ille qui eum fecerat adiuvaret.
Petnis Loml). Sent. II. 29, c. I. sic interpi-etatiir hnnc loimmoitalitatem iii qiia poterat non moii naliira ., Iliari! luiniana, periliilit (ler liberum arbitritim; lianc vero, in qiia non poteiit mori, acceptnra est per gratiam."
1)
,
ciim:
243
illam riiinam niaior est misericordia Dei, quaudo et ipsum [liberum] arbitrium libcrandum est a servitute, cui
dominatur cum morte peccatum. Nec omnino per se ipsum, sed pcr solam Dei gratiam, quae in
tera Dei munera capiantur, per quae veniatur ad muiius aeternum. Unde et ipsam vitam aeternam, quae C. CVII. certe merces est operum bonorum, gratiam Dei adSlipendiinn enim, inquit ^), peccati peilat apostolus. mors, gratia auteni Dei vita aeterna in Christo lesir, doniino nostro. Stipendium pro opere militiae debifide Christi posita est, liberatur; ut voluntas ipsa, sicut scriptum est '), a Domino praeparetur, qua ce-
tumredditur, nondonatur; ideo dixit: stipendiunt peccatimors, utmortem peccato non immerito iilatam, sed debitam demonstraret. Gratia vero nisi gratis est, irratia non est. ^) Intelligendum est igitur etiani ipsa iiominis bona merita esse Dci munera, quibus quum vita aeterna redditur, quid nisi gratia pro gratia redditur? Sic ergo factus cst homo rectus, ut et maneie in ea rectitudine posset non sine adiutorio divino, et suo fieri perversus arbitrio. Utrumliliet horum elegisset, Dei voluntas fieret, aut etiam ab Proinde quia suam maluit illo, aut certe de illo. facere, quan> Dei, de illo factaest voluntas Dei, qui ex eadem massa perditionis, quae de illius stirpe contuprofluxit, facit aliud vas in honorem, aliud in ineliariK in honorem per miscricovdiam, in contumelian per iudicium*); ut nemo glurictur inliomine, ac per lioc nec in se. C. CVUI. Nam neijue per ipsum liberaremiir ununi mcdiatorem Dei et hominum, hominem Chiistum lesum, nisi esset ctDeus. Scd quum factus estAdan, homo scilicet rectus, mediature non opus erat. Q,uum
I
ln,v. 8,
.ir,.
scc.
L\X.
2)
Uom.
C, 23.
3) Cf.
*>
Rnm.
1,
<}.
4"i
(T.
I(o:ii. D,
21. ss.
244
AURELII AUGUSTIM
\ero g;enus hunianum peccata lonjê separaverunt a Deo, per niediatoreni, qui solus sine peccato natus cst, vixit, occisus est, i'econciliari nos opoj"tebat Deo usque ad carnis resurrectinen in vitani aeternani; ut hunmna supeibia per liuniilitateni Dei argueietur ac sanaretui-, et denionstraretur honiini, quam longe a Deo iecessei'at, quum per incarnatuni Dcum levocaretur, ct exemplum obedientiae per honiinem Deum contumaci homini praeberetur, et unijênito suscipiente formani servi, quae nihil ante meruerat, fons gratiae pandcretur, et carnis etiam
resurrectio redemptis promissa in ipso r<'demptore praemonstraretur, et per eamdem natuiam, ([uam se decepisse laetabatur, diabohis vinceretur, nec tameii homo gloriaretur, ne iterum superbia nasceretur; et si quid aliud de tanto mediatoris sacramento a proficientibus videri etdici potest, aut tantum videri,
etiam si dici non potest. C. CIX. Tempus autem, quod inter hominis mortem et ultimamresurrectionem interpositum est, ani-
mas
abditis receptaculis continet, sicut
unaquaeque
digna est vel requie vel aerumna, pro eo, quod sortita est in carne quum viveret. C. CX. Neque negandum est, defunctorum aninias pietate suorum viventium relevari, quum pro illis sacrificium mediatoris oflfertur, vel eleemosynae in ecclesia fiunt. Sed eis haec prosunt, qui quum viverent, ut haec sibi postea possent prodesse, meruerunt. Est enim quidam vivendi modus, nec tam bonus, ut non requirat ista post mortem, nec tain malus, ut non ei prosint ista post mortem: est yero talis in bono, ut ista non requirat, et est rursus talis in malo, ut nec his valeat, quum e\ hac
Tita transierit, adiuvari.
\
Quo
circa hic
omne me-
ritum comparatur, quo possit post hanc vitam relevari quispiam el gravari. Nemo se autem speret, quod hic neglexcrit, quum obierit, apud Deum pro-
K.XCHIKIDION AD LAURENT.
245
meicii. ') Non igiturista, fjuae pro defunctis commenilandis fiequentat ec"iesia, illi apostolicae sunt ad\ei'sa sententiae, (\nu dictun est-}: Omncs eiiiiu adstalji/niis aiite trihuual Cliristi, ut referat unusquisfjue secundam ea, qaac per curpus p;ssit, sive bonum, sive malum ; quia etiani hoc njerituni sibi quisque, quuni in corpore viveret, ccmiparavit, ut ei possent ista prodesse. Non enin omnibus prosunt. Et quare non omnibus prosunt, nisi proptei' diflerentiam vitae,
gessit in coipore? Quum ei"go sacrisive quarumcuinque eleemosîiarum pro baptizatis defunctis omnibus otteruntur, pro valde bonis i^ratiarum actiones sunt, pro non valde malis propitiationes sunt, pro valdemalis, etiamsi nulla sunt adiumenta mortuorum, qualescumque îvorum consolationes sunt. Quibus autem prosunt, aut ad lioc prosunt, ut sit plena remissio, aut certe tolerabilior fiat ipsa damnatio. ^) C. CXl. Post resurrectionem vero, facto universo completoque iudicio, suos fines habebunt civitates duae, una scilicet Christi, altera diaboli, una bonorum, altera malorum; utraque tamen aniêioium et
quam quisque
ficia sive altaris,
hominum. Istis voluntas, iUis facultas non potcrit ulla esse peccandi, vel ulla conditio
aeterna vita vere feliciterque viaeterna morte sine moriendi potestate durantibus, quoniam utricjue sine fine. Sed in beatitudine isti alius alio |)iaestal'.ilius, in miseria vero illi alius alio tolerabilius ^jennanebunt. Frustra ita(jue nonnulli, immo quam C. CXII.
moriendi; ventibus,
istis in
illis infeliciter in
l)lurimi
aeternam dainnatorum poenam

nniKi sc fnttcmprnej^ftrcf
,
et cruciatus
I)
Vl.:
iihicrit,
'Jj
{.'t'",
1iii'uininii ]irfni)crcri. 2) tU' lioc l(u(i I*i'tiiis lionil.

\\\
!2
Cor.
.,
tjitdd hir neghxcrlt, tîtitin 10. et Koni. 14. H. ,"1,
45. caj).: ne<iiie neaaiuliim
eet., et .illieit. .M.
1.
1.
sentent.
246
AURELII AUGUSTIM
sine intermis.sione perpetiios huniano miserantur adfectu, atque ita futurum esse non credunt; non quidem scripturis divinis adversando, sed pro suo motu dura quaeque molliendo, et in leniorem flectendo sententiam, quae putant in eis terribilius esse dicta, quam Aerius. Noti enim ohliviscetur, inquiunt, niisereri Deus, nut continehit inira sua niiserationes suas. lioc quidem in psalmo legitur sancto. ') Sed de his sine ullo scrupulo intelligitur, qui vasa misericordiae nuncupantur-), quia et ipsi non pro meritis suis, sed Deo miserante de miseria liberantur. Aut si
hoc ad omnes existimant peitinere, non ideo necesse est ut damnationem opinentui- posse finiri eorum, de quibus dictum est: Et ihunt isti in suppliciuin aeternuni, ne isto modo putetur habitura finem, quandoque felicitas etiam illorum, de quibus e contrario dictum est: iusti auteni in vitani aeternani.'^) Sed
poenas damnatorum certis temporum intervallis existiment, si hoc eis placet, aiiquatenus mitigari. Etiam sic quippe intelligi potest manere in illis ira Dei *), hoc est, ipsa damnatio (haec enim vocatur ira Dei, non divini animi perturbatio), ut in ira sua, hoc est, manenteira sua, non tamen contineat miserationes suas, non aeteino supplicio finem dando, sed levamen adhibendo, vel interponendo cruciatibus; quia nec psalmus ait: ad finiendam iram suam, vel: post iram suam, sed i7i ira sua. Q,uae si sola esset, quanta ibi minima cogitari potest, perire a regno Dei exsulare acivitate Dei, alienaii a vita Dei, carere tam magna multitudine dulcedinis Dei, quan
: ,
a])scondit timentibus se, perfecit autem sperantibus in se^), tam grandis est poena, ut ei nulia possint
tormentaquae novimus coniparari, si illa sit aeterna, ista autem sint quamlibet multis saeculis longa. *)
l)Ps.77,
10.
2jHoni.'J,2a.
5) Cf.Ps.31, 20.
G)Cf
.Viig.
3) Cf. Mat.^.'!. 4(i. 4) rf.Icli..?, 36. ileciv.D.'21, IS.2a. s. et i's. :i(i.eiiurr.
C. CXIII.
247
Manebit ergo sine fine mors illa perpetua danuiatorum, id est, alienatio a vitaDei, et omnibus eiit ipsa communis, quaelibet homines de rarietate poenarum, de dolorum revelatione vel intermissione pro suis humanis motibus suspicentur, sicut manebit communiter omnium vita aeterna
.sanctorum, qualibet honorum distantia concorditer fulgeant. C. CXIV. Ex ista fidei confessione, quae breviter symbolo continetur, et carnaliter cogitata lac est parvulorum, spiritaliter autem considerata atque tractatacibus est fortium, nascitur spes bona
fidelium, cui caritas sancta comitatur.

de
eis
Sed
tum ad spem
omnibus, quae
credenda, ea tanpertinent, quae in oratione dominica
fideliter sunt
continentur. Maledictus enim oinnis, sicut divina testantur eloquia '), fjui spein ponif in homine; ac per hoc et in se ipso qui spem ponit, huius maledicti vinculo innectitur. Ideo non nisi a Domino Deo
petere debemus, quidquid speianuis nos
vel
bene
operaturos, velpro bonis operibus adepturos. C. CXV. Proinde apud evangelistamAlatthaeum^) septem petitiones continere dominica videtur oratio, quarum tribus aeterna poscuntur, reliquis quatuor temporalia, quae tamen propter aeterna consequenda sunt necessaria. Nam quod dicimus: Sanctijice-
nomen tuum; adoeniat rei^num tuiun; fiat coluntastua, sicutin coelo et in terra (([noii non absurde
tur
,
quidam intellexerunt:
.sine fine
in spiritu et
corpore)ômnino
retinenda sunt; et hic inchoantur -), quantumque proficimus, augentur in nol)is, perfecta vero, in alia vita sperandum est, quod semper possidobuntur. Quod vero dicimus: Panem nustrum quotidia-
1)
Forem. 17,
5.
2) C.
(i,
ss.
;{)
Ita |leri4iie Mss.
al.:
ct
iiic
incftoutu, quunttnimiiiniuc priijiiiiiius.
248
AURELII AUGUSTIXI
nnvi da nohis liodie ; et dimitte nobis dehita nostra, sicut et 710S dimittimus dehitorihus jwstris; et ne nos inferas in tentationem, sed Uhera nos a vialo ; quis non videat ad praesentis vitae indigentiani peitinere? \n illaitaque vita aeterna, ubi nns sempersperanius futuros, et noniinis Dei sanctificatio, et regnum eius, et voluntas eius in nostro spiiitu et corpore perfecte atque immortaliter permanebunt. Panis vero cotidianus ideo dictus est, quia hic est necessarius, quantus animae carnique tribuendus est, sive
spiritaliter, sive carnaliter, sive
utroque intelligatur
modo. Hic est etiam quam poscimus remissio, ubi est commissio peccatorum; hic tentationes, quae nos ad peccandum vel adliciunt, vel impellunt; hic deniquemalum, unde cupimus liberari: iilic autem nihil
istorum
C.
est.
Evangelista vero Lucas^) in oratione dominica petitiones non septem, sed quinque complexus est; nec ab isto utique discrepavit, sed quo modo istae septem sint intelligendae, ipsa sua breviNomen quippc Dei sanctificatur tate commonuit. in spiritu; Dei autem regnum in carnis resurrectione renturum est. Ostendens ergo Lucas tertiam petitionem duarum superiorum esse quodam modo lepetiti(tnem, magis eam praetermittendo fecit intelligi. Deinde tres alias adiungit: de pane quotidiano, de lemissione peccatorum, de tentatione vitanda. At rero quod ilie-) in ultimo posuit: sed lihera nos a malo, iste non posuit, ut intelligeremus ad illud sude tentatione dictum est, peitinere. j:eiius, quod 3deo quippe ait: sedlihera; non ait: et libera, tamquam unam petitionem esse demonstrans: noli hoc, sed hoc, ut sciat unusquisque in eo se liberari a malo, quod non infertur in tentatiunem.
CXVI.
1) C. 11, 2. ss.
-1)
Matth.
C,
13.
EiXCHlRlDlOX AD LAURENT.
C.
249
lam pono caritas, quam duabus istis, id est, fide ac spe nuiioi-em dixit apostolus'), quaiito iii quocumque maior est, tauto luelior est, iu quo est. Quum euim quaeritur, utrum
CXVII.
quisque sit homo bouus, non quaeritur, quid credat, aut speret, sed quid amet. Nam qui recte amat, procul dubio recte credit et sperat; qui vero uou amat, inauiter credit, etiamsi siut veja quap credit; inauiter sperat, etiamsi ad veram felicita-
tem doceautur pertinere quae sperat, nisi et hoc ciedat ac speiet, quod sil)i petenti douari possit ut amet. (tuamvis enim sperare sine amore uon possit, fieii tamen polest, ut id non amet, sine quo ad id, quod sperat, non potest perveuire: tamquam si speret vitam aeternam (quam quis non amat?) et non amet iustitiam, sine qiia uemo ad illam pervenit. Ipsa est autem fides Chiisti, quam cominendat apostolus, quae per dilectiouem operatur-), et quod in
dilectione nondum habet, petit ut accipiat, quaerit ut inveuiat, pulsat ut aperiatur ei.^) Fides uan\am sine <iue impetrat, quod lex imperat. Dei dono, id est, sine spiiitu sancto per quem diffunditur caritas iii cordibus nostris*), iul)ere lex pot,
erit, praevaiicatorem insuper faceie, qui de ignorantia se excusare non possit. Reg^nat e n carna1 s c up i d tas ub i u o n est De i
i
non iuvare,
i
et
caritas. C. CXVllI. Sed quum in a1 tissimis ignorantiae tenebris, nulla resistente ratione, secundum carnem vivitur, haec sunt prima homiuis. Deinde quuni per legen cognitio fuerit facta
peccati,
divinus adiuvat spiritus, secunvolens vivere vincitur et sciens jêccat, peccatoque subditus servit (a quo enim quis devictus
si
uondum
dum legem
1}
Cor. 13,
13.
2) Gal. 5, C.
3) Matth.
7,
7.
4) Koni. 5, J.
250
esf,
hiiic et
AUREI.II
AUGUSTIM
in
servus addictus esf ), id agente scientia
manduti, ut yeccatum operetur
homine omneni
concu|)iscentiam, cumulo piaevaricationis adiecto, atqueita quod scriptum esf-) inipleatur: Lcx suhiiillaec sunt secunda travit, ut ahundaret deUctuin. hominis. Si autem respexeiit Deus, ut ad implenda, quae mandat, ipse adiuvare credatur, et ugi homo coe[)eritDei spiritu, concupiscitur adversus car-
nemfortiore robore caritatis, ut quamvis sit adhuc, quod hominiTcpugnet ex homine, nondum tota infirmitate sanata, ex fidc tamen iustus vivat, iusteque vivat, in quantum non cedit malae concupiscentiae,
vincente delectatione
^) iustitiae.
Haec sunt
tertia
bonae spei hominis, in quibus si pia perseverantia quisque proficiat, postrema pax restat, quae post hanc vitam in requie spiritus, deinde in resurrectione etiam carnis implebitur. Harum quatuor ditierentiarum prima est ante legem secunda sub Ipge,
,
tei'tia
fecta.
rum intervalla, sicut Deo placuit, qui in mensura, numero et pondeie cuncta disponit. *) Nam fuit
sub gratia, quarta in pace plcna atque perSic est et Dei populus ordinatus per tempo-
primitus ante legem; secundo sub lege, quae data est pei" jVIoysen; deinde sub giatia, quae revelata est per primum mediatoris adventum. Quae quidem gratia nec antea defuit, quibus eam oportuit impertiri,
occulta.
Tum
quamvis pro tempoiis dispensatione velata et Neque enim antiquoi-um quicumque iustopraeter Chiisti fidem salutem potuit inênire;
aut vero, nisi et illis cognitus fuisset, potuisset nobis per eorum ministerium alias apertius, alias occultius piophetari. C. CXIX. In quacunique autem quatuor istarun,
relut aetatum singulum
I)
quemque hominem
3)
gratia
4) Cf.
2 VcAv. 2, 19.
II, 21.
2)
Hom.
5, 20.
AL:
dtlectione.
Sap.
ENCIIIRIDION AD l.AUREiNT.
251
regencrationis invenerit, ibi ei lemittuntur praeterita uni\ersa peccata, et reatus ille , nascendo contiactus, renascendo dissolvitur: tanique multuni va-
quod spiritus ubi vult spirat'), ut quidam secundam illam servitutem sub lege non noverint, sed cum mandato incipiant adiutorium habere divinum. C. CXX. Ante quam possit autem homo capax esse. mandati, secundum carnem vivat necesse est. Sed si iam sacramento regenerationis imbutus est, nihil ei mors oberit, si tunc ex hac vita migraverit: quia ideo Chi'istus mortuus est et resurrexit, ut ei
let,
vivorum
moituis.
f
et nu)rtu()i'un
rc;,nuim mortis
dominetur ^); nec tenebit eum, pro quo mortuus est ille liber in
C. CXXI. Omnia igitur praecepta divinareeruntur ad caritatem, de qua dicit apostolus ^):
Finis autem praecepfi est carilas de corde pi/ro, et conscientia bona, et Jide non Jicta. Onuiis itaque praecepti finis est caritas, id est, ad caritatem refertur omiie praeceptum. Quod vero ita fit vel
nostris, nondum fit quemadmodum fieri oportet, quamvis fieri videatur. Caritas quippe ista Dei est et proximi, et utique in his duobus praeAdde evanceptis tota lex pendet et prophetae.*) gelium, adde apostolos. \on enim aliunde a ox ista est: Finis praecepti est caritas, et De-us caritas est. ex quibus
5)
timoie poenae, vel aliqua intentione carnaii, ut non referatur ad illam caritatem, quam diffundit spiritus sanctus in cordibus
unum
Quaecumque ergo mandat Deus,

est:
non moecltaheris^),
et
quae-
cumque non iubentur, sed speciali consiiio nu)nentur^), ex quibus unum est: bonum est homini mulie1) Cf. loh. 3, 8.
5, 5. et
2j
Kom.
9, 14.
1
3)
Tlm.
1.
.'5.
4)rf.Uom.
5,
Matth. 22 40.
5) Cf.
loh. 4, 16.
G) Cf. Matth.
27.
Koni.
13, 9.
7) Al.: vouentur.
252
AUR. AUGUST. ENCHIRIDION.
per fidem, tunc per spcciem, et ipsuni proxiNon enim scimus mortales fiden. corda mortalium. Tunc autem illuminabit Dominus abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes cordis; et tunc laus erit unicuique a Deo-); quia id laudabitur et diligêtur a proxinio in proxinu), quod ne lateat, ab ipso iiluminabitur Deo. Minui-
Deum
rem non fangere^), tunc recte fiunt, quun referuntur ad diligendum Deuni, et proximuni pr optcr Deum, et in hoc saeculo et in futuro; nunc
nunc per
mum
turautem cupiditas caritate crescente, doi
nec veniat hic ad tantam maj^ni tudincm, qua m ai o r e s s e n o n p o s s t. Maiorem enim caritatem nemo habet, quam ut animam suam quis ponat pro
amicis suis.^)
Ibi
autem quis explicet, quanta
nulla erit; quoniam summa tentio mortis nuUa erit! C. CXXII. Scd sit aliquando huius roluminis
tas erit, ubi cupiditas,
quam
earivel coei'cendo superet, sanitas erit, quando coufinis,
ipse videri.s, utrum enchiridi o n adpellare debeas, vel habere. Ego tamen quum spernenda tua in Christo studia non putarem, bona de te credens in adiutorio nostri redemptoris ac sperans, teque in eiusmembris plurimum dilijj;ens, librum ad te, sicut
quod
valui, ntinam
tam commodum, quam prolixum, de
fide, spe et caritate conscripsi.

I)lCor.
7, I.
2) Cf.
Cor.
*, 5.
aj loh. 15, 11.
DATE DUE
-
WELLESLEY COLLEGE LIBRARY
3 5002 03110 2556
|r4rci>

Dedoctrinachrist 00 Augu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Dedoctrinachrist 00 Augu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dedoctrinachrist 00 Augu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

\

PHIL. DR. AA. LL. M.

niaioris fuit auctorita-

mutarentur, alia omittcrcntur, alia adac vix quisquam scriptorum antiquo-

haud pauci, qui nova

plurimis purgatus est, tamen restant loci ct accuratiori perscruta-

tione critica indigcant.

suscipere opus est

sane grande et arduum,

data multi redierunt.

scriptorum antiquorum ct sacroruiii

libros suos recognoscendos accederct

emcndata*^ Basil. apud Frobenios fratrcs

emendationes ex theologi Rotero3.

dami incenio profectas. Tum Benedictinorum e congregatione

(in edit. biblioth. Lips. legitur

His subsidiis adiutus

in locis dubiis contuli trcs bi-

bliotliecae universitatis Lips. iibros Mss., quoruni

quibusdam variis lectionibus interlinearibus membranac. ct forma 4., ad quos nonnumquam

Dicta classica tjpis qui dicuntur diductis

cxprimenda curavi, scripturae sacrae verba

est textus originalis,

scriptor linguae Hcbraicae ignarus, Graecae

ex intcrprctatione antiqua Latina, c. 15. Italam vocat, de Tebus

de doctrina Christiana eiusdem

Dulcitii quaestionibus 1. 10. 2,4. ct in epist. 231.

gravissimis omnibus inspexi:

tertius (b. etc.) sunt optimi, ubivis

cum antiquissimis Benedict. Mss. convenientes, extremus (e.)

Nihil restat, nisi ut

summi omnium commendentur

tae oninesquc bonae artes

ARGUMENTUM LIBRORUM DE DOCTRINA CHRISTIANA.

jiergit ceteris rebiis

duplici operis parte, inventione et elucutione, et spe

auxilii di^inl in opere perficiendo.

eorinn tjune docenda sunt discrimine rerum et signoruni.

%\tfriii et utl leluis. i-ebus quibus fruendum est:

C. 29. Onines, quos ipsi diligimus, ad

vel qui a nobis iuvari possit,

diligere nos, sed

ipsius, seil ail

perpctua caritas. C. 39. Caritatem in aeterna vita,

spe cessantibus, non

turalia, alia data. De sigiiis datis et inter

Inter omiiia siena jirincipatum obtinere verba.

slirna csse literas.

hiimano variae sintlin?uae, scrlpturam diin varias translatam esse.

obscuritatlbiis scripturae stantia.

C. 31. De usu dialecticae. C. 32. Connexionum veritatem ab hominibus

C. 40. Recte a philosophis,

Christianum convertenda esse. Studiosum lihrorum sacrornm scientia sua

alia Innjfe per-

laiidanti, jcrande exliortaiiti.

coli lide, sj)e et cavitate.

Homines vavio modo falli, sed parviini, semper esse nialiim.

Quo sensu Deus