Professional Documents
Culture Documents
Bai Giang NLKH
Bai Giang NLKH
Bai Giang NLKH
Nng lm kt hp
Bi ging Nng lm kt hp
Nhm tc gi: Nguyn Vn S - ng Hi Phng: i Hc Nng Lm TP. H Ch Minh V Hng, Nguyn Vn Thi: i Hc Ty Nguyn L Quang Bo, Dng Vit Tnh, L Quang Vnh: i Hc Nng Lm Hu Phm Quang Vinh, Kiu Ch c: ai Hc Lm Nghip Xun Mai ng Kim Vui, Mai Quang Trng: i Hc Nng Lm Thi Nguyn Per Rubdejer, C Vn d n SIDA/ICRAF/SEANAFE
H Ni, 2002
ii
Gii thiu
Trong khong 2 thp nin cui ca th k 20, ngnh nng lm nghip v ang c nhng bin i l th v quan trng, trong phi k s ra i ca mn Nng Lm kt hp. Mn ny c hnh thnh do c s gia tng quan tm n s hin din ca con ngi vng rng ni cao m s hin din ny khng phi lc no cng l nguyn nhn ca s suy thoi ti nguyn t nhin. Ngnh Lm Nghip hin nay ang pht trin thm Lm nghip x hi hay cng ng trong cng ng ngi dn vng cao l cc tr th c lc ca chnh sch nng lm nghip ca nhiu quc gia Chu trong c Vit Nam. Cho n nay, nhiu chnh sch ca nh nc Vit Nam trong c cc chng trnh 661, nh canh nh c, giao t khon rng, v sc lut 327 h tr hng vn ha trng rng c tin hnh do s hp tc ca dn c v cc c quan nng lm nghip nh nc.
Nhm h tr cho chnh sch pht trin nng thn, cng nh p ng cc yu cu thc tin ca sn xut, mn hc Nng Lm Kt Hp c Chng trnh H tr Lm nghip X hi (SFSP), d n mng li o to nng lm kt hp (SEANAFE) cng nm trng i hc trong nc gm i Hc Nng Lm Th c, i Hc Nng Lm Thi Nguyn, i Hc Lm Nghip Xun Mai, i Hc Nng Lm Hu v i Hc Nng Lm Ty Nguyn son tho tp bi ging nng lm kt hp ny phc v cho ging dy v hc tp cho cc trng t nm 2000. Mn hc ny c t c s trn s phi hp hi ha ca cc chuyn mn chnh ca nh trng nh nng, lm v sc hc to ra mt ngnh hc pht trin vng bn v mang tnh bo v sinh thi vng i ni cao. Ngoi ra, mn hc cng da vo cc nghin cu khoa hc trn khp th gii v lnh vc s dng t vng bn t hn 30 nm tr li y.
Phn bi ging ca mn ny c xy dng nhm gii thiu mt cch khi qut v c s v k thut Nng Lm kt hp. N c chia ra lm 5 phn: Phn 1 gii thiu hnh nh thc s ca vng i ni cao hin nay vi s tp trung vo hin tng du canh ph rng lm ry v s suy thoi ti nguyn thin nhin nc ta. Phn hai tho lun v cc khi nim c bn ca nng lm kt hp. Chng th ba gii thiu cc h thng nng lm kt hp chnh Vit Nam gm cc h thng truyn thng v ci tin. Phn th t gii thiu tng qut cc k thut nng lm kt hp p dng cho cc trang tri nh gm trng trt v chn nui. V Phn th nm tng kt cc cch tip cn thit k, xy dng v pht trin cc h thng Nng Lm kt hp nhm a k thut ny vo thuc t nng thn.
c vng ca cc tc gi l phn bi ging ny khng dng mt ch m cn phi c b sung lin tc lm ti liu hng dn cho sinh vin trin khai cc cng tc pht trin nng thn ca mnh trong tng lai. Tc gi hon ton tin tng vo s quan tm v nhit tm ca ngi c v sinh vin trong vic ci tin khng ngng ni dung ca bi ging ny.
iii
iv
kin t (Young, 1989) Hnh 10: M hnh SALT canh tc sn xut hoa mu lngthc v to thu nhp trn t dc Hnh 11: c im a dng v phng h ca rng t nhin ti ng Nam B, Vit Nam Hnh 12: Cy kh cho qu Hnh 13 : Mt loi thc vt lm cy thuc mc t nhin ti rng Cn o Hnh 14 : B ho ci to phc hi t Hnh 15 : S theo thi gian ca k thut b ho ci tin ca ngi dn tc Naalad, Philipin Hnh 16 : H thng rng rung bc thang Hnh 17 : H thng vn rng Vit Nam Hnh 18 : H thng vn cy cng nghip ch, c ph xen cy n qu v cy rng Hnh 19 : H thng vn cy n qu Hnh 20 : H thng vn ao chung (VAC) Hnh 21 : H thng rng vn ao chung (RVAC) ti Vit Nam Hnh 22 : H thng canh tc theo ng ng mc trn t dc Hnh 23 : Trng xen theo bng Hnh 24 : H thng canh tc xen theo bng SALT 1 Hnh 25 : Khung ch A o ng ng mc Hnh 26 : K thut SALT 2 Hnh 27 : K thut SALT 3 Hnh 28 : S trng cy lm hng ro phn ranh gii Hnh 29: Kt cu ai chn gi kn Hnh 30: S b tr lin kt cc ai chn gi Hnh 31: H thng NLKH Taungya hnh vng trn Nigeria Hnh 32: H thng NLKH Taungya kiu hnh lang Zaiir Hnh 33: H thng rng-ng c phi hp Hnh 34: S canh tc lm ng phi hp Hnh 35: Cy che ph t Hnh 36 : Qu trnh xi mn v lng ng Hnh 37 : Canh tc theo ng ng mc
37
38
40 43 43 46
47 48 49
50 52 53 54 56 57 58 58 62 63 65 65 66 68 69 70 71 79 76 78
Hnh 38 : Canh tc bc thang Hnh 39 : Cy che ph t Hnh 40 : Lun canh hoa mu Hnh 41 : Trng c theo bng ng mc Hnh 42 : Hng ro cy xanh ng mc Hnh 43 : ai i hng nc chy Hnh 44 : Ro cn c gii Hnh 45 : B tng Hnh 46 : Cc h by t Hnh 47 : Ao tch cha nc Hnh 48 ; Canh tc ry khng t Hnh 49 : t chn la Hnh 50 : Cc kiu lip trong vn m trang tri NLKH Hnh 51 : Dn che v vt liu lm dn che Hnh 52 : p gia sc n v bo Hnh 53 : Khu vc trng cy v c lm thc n gia sc Hnh 54: S qu trnh m t, chn on v thit k Hnh 55 : S dng " Khung t duy cho thit k k thut nng lm kt hp Hnh 56: Cc giai on trong tin trnh nghin cu nng lm kt hp
vi
Mc lc
Trang Li gii thiu, danh sch bng v hnh, danh t vit tt Khung chng trnh mn hc nng lm kt hp Chng I: M u Bi 1: Cc vn thch thc trong qun l bn vng ti nguyn thin nhin Bi 2: Trin vng pht trin nng lm kt hp nh l mt phng thc qun l s dng t bn vng Chng II: Nguyn l v nng lm kt hp Bi 3: Khi nim v c im ca h thng nng lm kt hp Bi 4: Phn loi cc h thng nng lm kt hp Bi 5: Vai tr ca thnh phn cy lu nm trong cc h thng nng lm kt hp Bi 6: Rng trong cc h thng nng lm kt hp Chng III: M t v phn tch cc h thng nng lm kt hp Bi 7: Cc h thng nng lm kt hp truyn thng Bi 8: Cc h thng nng lm kt hp ci tin Chng IV: K thut nng lm kt hp Bi 9: Gii thiu cc k thut bo tn t v nc Bi 10: Cc k thut p dng trong trang tri nh nng lm kt hp Chng V: p dng v pht trin k thut nng lm kt hp Bi 11: Gii thiu chung v qu trnh p dng v pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia Bi 12: M t im, chn on v thit k k thut nng lm kt hp c s tham gia Bi 13: Thc hin cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp 119 115 108 90 106 32 39 44 45 57 73 74 13 22 23 27 7 1 6
125
vii
Bi 2: Trin vng pht trin nng lm kt hp nh l mt phng thc qun l s dng t bn vng
- Ging bi c minh ha - Tho lun nhm - Phn tch 5 nguyn nhn - Phn tch nghin cu trng hp
2 tit
- Giy trong - My chiu, ba, - Tranh minh ho - Sch tham kho Bng video Slides My chiu Cc kt qu nghin cu Bng video Slides My chiu Cc nghin cu in hnh
4 tit
5 tit
3 tit
Mc tiu M t mt s h thng nng lm kt hp bn a/ truyn thng Phn tch cc li ch/u im v hn ch ca tng h thng
Ni dung Khi nim Cc h thng nng lm kt hp truyn thng (bn a): - H thng b ha/hu canh ci tin - Cc h thng nng lm kt hp a tng truyn thng - H thng rng-rung bc thang - Cc h thng vn nh: + Vn rng. + Vn cy cng nghip + Vn cy n qu + VAC + RVAC + Rng/ hoa mu/ rung H thng canh tc xen theo bng (SALT 1) Trng cy phn ranh gii H thng ai phng h chn gi H thng Taungya Cc h thng rng v ng c phi hp H thng nng sc n gin (SALT 2) H thng canh tc nng lm bn vng (SALT 3) H thng sn xut nng nghip vi cy n qu quy m nh (SALT 4) H thng lm ng kt hp
Phng php - Trnh by - Tho lun nhm, - Trnh by c minh ha - Phn tch hai mng
M t mt s h thng nng lm kt hp cI tin Vit Nam Phn tch cc li ch/ u im v hn ch ca tng h thng
- Xem Video, phn hi - Trnh by - Phn tch hai mng - Tho lun nhm - Trnh by c minh ha
- Video, - Bi giao nhim v - Ti liu pht tay - OHP - Hnh Slide - Poster
4 tit
Chng
Bi
Mc tiu
Ni dung
Phng php
Vt liu
thi gian
Chng 4. K thut
Bi 9: K thut bo t nc tn v
Gii thch c s cn thit ca vic bo tn t v nc. Phn bit c cc nguyn tc chnh ca vic phng chng xi mn t v ca k thut bo tn t v nc. Phn bit, la chn c cc k thut bo tn t v nc c kh nng p dng trong trang tri nng lm kt hp. Gii thch c cc bc v p dng k thut nng lm kt hp trn t dc cho trang tri
S cn thit ca vic bo tn t v nc. Mt s nguyn tc chnh ca vic phng chng xi mn t. Mt s nguyn tc chnh bo tn t v nc. Mt s k thut bo tn t v nc c th p dng trong trang tri nng lm kt hp. K thut nng lm kt hp trn t dc. Khi nim v trang tri nng lm kt hp Qun l trang tri nng lm kt hp K thut gy trng mt s loi cy trong trang tri nng lm kt hp nh K thut chn nui trong trang tri nng lm kt hp nh no trnh -
- Thuyt
- Ti liu pht tay - Giy Ao, h dn - Ba mu - OHP Slides - Ko, giy bng knh - Video
3 tit
nng Lm kt hp
Ging minh ho -
Hi
Bi Cc thut tim
10: k c
Trnh by c khi nim trang tri trong nng lm kt hp Gii thch c cc cng vic v k thut qun l trang tri p dng vo cc iu kin c th Phn bit, la chn p dng nhng k thut trng trt v chn nui thch hp cho trang tri nng lm kt hp nh
- Ti liu pht tay - Giy Ao, Bng dnh, h dn - Ba mu - My n chiu, Slides - Giy bng knh - Video
4 tit
ming -
Hi
Bi Bi 11: Gii thiu chung v pht trin nng lm kt hp c s tham gia Bi 12: M t im, chn on v thit k (C&D,D)
Mc tiu Gii thch c tnh cp thit ca p dng pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia Phn tch c cc yu t bn ngoi, bn trong nh hng n pht trin k thut c s tham gia
Ni dung Tnh cp thit ca pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia. Qu trnh p dng v pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia
Vt liu - Ti liu pht tay - Giy Ao, bt, bng - OHP - Giy bng knh - Bng dnh, dao ko - ti liu pht tay - Giy Ao bt, bng - OPH - Slide - Giy bng knh - Bng dnh, dao, ko - Ti liu pht tay - Giy Ao, bt,bng - OHP, slid - Bng dnh, dao, ko
p dng c phng php C&D, D trong pht trin k thut nng lm kt hp ti mt a im c th. La chn v p dng cc cng c trong m t im chn on v thit k.
Phng php m t im, chn on v thit k (C&D,D) ca Trung tm quc t nghin cu nng lm kt hp,1998 Cc cng c khi m t im, chn on v thit k trong lp k hoch nghin cu, p dng v pht trin nng lm kt hp Pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia T chc gim st v nh gi hot ng pht trin nng lm kt hp c s tham gia Cc tiu ch v ch bo trong gim st v nh gi hot ng pht trin k tht nng lm kt hp
4 tit
Bi 13: Thc hin v pht trin cc hot ng nghin cu nng lm kt hp c s tham gia
Phn bit, la chn kin thc bn a cho nghin cu v pht trin nng lm kt hp Gii thch c s pht trin k thut k thut nng lm kt hp c s tham gia Gii thch c qu trnh t chc gim st v nh gi k thut nng lm kt hp c s tham gia Phn bit, la chn cc tiu ch trong gim st v nh gi k thut nng lm kt hp c s tham gia
5 tit
Chng I
M u
Mc ch Xc nh v phn tch cc vn thch thc v cc nhu cu ci tin trong s dng v qun l t ai min ni Nhn thy c trin vng ca pht trin nng lm kt hp cho qun l s dng bn vng t ai nng thn v min ni Mc tiu: Sau khi hc xong chng ny, sinh vin c kh nng Nu v phn tch c cc c trng ca h sinh thi nhn vn min ni v cc vn kh khn trong pht trin nng thn min ni hin nay Phn tch cc nhn t quyt nh s pht trin ca nng lm kt hp trn th gii v Vit Nam Xc nh cc li ch, tim nng, v cc tn ti cn khc phc ca pht trin nng lm kt hp nc ta.
1.2 Tnh a dng v sinh thi - nhn vn ca khu vc nng thn v min ni
a dng v a hnh-t ai-tiu kh hu: S bin i mnh v a hnh dn n bin ng ln v t ai v tiu kh hu c trn nhng phm vi nh. a dng sinh hc: H ng thc vt phong ph v a dng. Thc vt bao gm rt nhiu loi v dng sng khc nhau. a dng v dn tc v vn ha: Min ni Vit Nam l a bn sinh sng ca hn 1/3 dn s c nc thuc 54 dn tc khc nhau. Mi dn tc c cc c im vn ho c th (Jamieson v cng s, 1998). a dng v cc h thng canh tc truyn thng: S a dng v iu kin t nhin (iu kin lp a v sinh cnh) v x hi to nn s a dng v h thng canh tc truyn thng nng thn min ni. Cc kin thc k thut v qun l truyn thng trong s dng t v canh tc ca ngi dn nng thn min ni rt a dng, c th nghim, chn lc v pht trin qua nhiu th k. Nng thn min ni chu nh hng ca nhiu yu t kinh t x hi rt phc tp: Bn cnh cc c im phc tp v t nhin nh a hnh, tiu kh hu, t ai v sinh hc, trong nhng thp k gn y khu vc nng thn min ni ang gnh chu s tc ng ca nhiu nhn t kinh t x hi nh dn s gia tng, chnh sch khng c th v nh hng ca kinh t th trng, s xm nhp vn ha ngoi lai t bn ngoi, v.v. dn n cc thay i phc tp v ti nguyn v vn ho x hi to ra nhng tr ngi v thch thc ln cho qun l/s dng bn vng ngun ti nguyn. Tnh a dng v sinh thi nhn vn ca khu vc nng thn min ni l mt trong nhng c s a dng ha cc h thng s dng t, cng nh pht trin cc h thng s dng ti nguyn tng hp. Tuy nhin, y cng l thch thc ln cho cc nh qun l, nh lp chnh sch do yu cu phi hnh thnh v pht trin tng h thng qun l s dng t, cc h thng canh tc ph hp cho tng iu kin sinh thi nhn vn c th.
2 Cc thay i mang tnh thch thc cho pht trin bn vng nng thn min ni
S gia tng p lc dn s gy ra cc vn bc xc v t canh tc v an ton lng thc, v sc p ln ti nguyn thin nhin min ni cc khu vc nng thn min ni, mt dn c khng cao nh cc khu vc th vng ng bng nhng li c tc tng dn s rt nhanh. Theo nh Sm (1995), tc tng dn s min ni Vit Nam bin ng trong khong 2,5% - 3,5% trong khi tc bnh qun ca c nc di mc ny nhiu. Tnh trng ny mt phn ch yu do phong tro di dn t do t cc khu vc ng bng qu ng c ln cc vng i ni, c bit l cc tnh khu vc Ty Nguyn (ak Lak, Gia Lai, Kon Tum). Dn s tng trong iu kin khan him t c tim nng nng nghip min ni dn n bnh qun t canh tc u ngi gim. Tuy min ni Vit Nam c xem l khu vc dn c tha tht vi mt bnh qun 75 ngi/km2 nhng bnh qun din tch t canh tc u ngi rt thp (vo khong 1200 - 1500 m2/ngi) (FAO v IIRR, 1995), trong khi mc t canh tc p ng nhu cu lng thc ti thiu l 2000m2/ngi. khu
vc min ni ca 11 tnh pha Nam, din tch canh tc bnh qun u ngi di 1000m2/ngi, cn thp hn c min ni cc tnh pha bc min Trung nh Ngh An v Thanh Ha (Jamieson v cng s, 1998). Trong lc kh nng tng din tch la nc - l h thng sn xut ng cc c nng sut cao v n nh nht Vit Nam - khu vc min ni rt hn ch, ch din ra cc khu vc phn tn nh hp c th ti tiu c. V vy c th ni rng mt dn s ang tin gn n hoc thm ch vt qu kh nng chu ng ca t ai phn ln khu vc min ni (Jamieson v cng s, 1998). S gia tng dn s to ra p lc ln ln ti nguyn thin nhin min ni l rng, t v ngun nc, lm cc ngun ti nguyn qu gi ny suy gim nhanh chng. S suy thoi v ti nguyn thin nhin v mi trng - S suy gim nhanh chng ti nguyn rng: che ph rng c nc gim t 43% vo nm 1943 xung 32,1% nm 1980, 27,2% nm 1990 sau tng dn ln 28,1% nm 1995 ri t n 33,2% nm 1999 (Theo ti liu Chin lt pht trin lm nghip giai on 2001-2010 c B Nng Nghip v Pht Trin Nng Thn ph duyt theo Q s 199/Q-BNN-PTNT ngy 22/1/2002). Cch y 50 nm, rng t nhin bao ph phn ln khu vc i ni nhng trong nhng nm gn y gim xung di 20% phn ln khu vc i ni pha Bc, thm ch c ni gim cn 10% nh khu vc min ni vng Ty Bc. Cc din tch rng cn li phn ln l rng ngho kit, tr lng g thp v him c loi cy c gi tr kinh t. S suy thoi ca t ai l iu d thy khp min ni Vit Nam. Do thiu rng che ph, xi mn t v ra tri cht dinh dng din ra mnh lm gim mu m ca t. Canh tc nng ry vn l phng thc canh tc truyn thng ca cc dn tc min ni, t ra kh ph hp trong iu kin mt dn c
Hnh 1 . Rng b tn thng thp v ti nguyn rng cn phong ph. Trong nhng thp k gn y, do p lc dn s v s suy gim din tch rng, giai on canh tc ko di hn v giai on b ha b rt ngn li, dn n s suy gim lin tc ca ph t v c di pht trin mnh. Kt qu dn n gim nng sut cy trng mt cch nhanh chng. - S suy gim v a dng sinh hc: Nhiu loi ng thc vt b bin mt hoc tr nn khan him. Nn ph rng, vic pht trin trng rng thun loi v nng nghip c canh lm suy gim a dng sinh hc, trong bao gm c ba cp : a dng di truyn, a dng chng loi v a dng v h sinh thi . Tnh trng i ngho Vo nm 1994, khi GDP bnh qun ca c nc l 270 USD th min ni pha Bc ch l 150 USD v Ty Nguyn l 70 USD. Rt nhiu ni min ni c thu nhp tin
mt bnh qun u ngi di 50 USD/nm. H ngho i chim 34% min ni pha Bc v hn 60% Ty Nguyn, vi thu nhp bnh qun u ngi di 50.000/thng, rt thp so vi t l h ngho i bnh qun l 27% ca c nc. Hn 56% h gia nh min ni pha Bc v Ty Nguyn tnh trng suy dinh dng nghim trng, c tiu th nng lng di 1500kcals/ngi/ngy trong lc phi cn 2200-2500kcals/ngi/ngy (Jamieson v cng s, 1995). Tnh trng i ngho khng ch th hin thu nhp thp m cn khng m bo cc nhu cu c bn khc nh gio dc, y t, thng tin vn ha x hi, v.v. S pht trin theo cc m hnh canh tc rp khun, p t v ph thuc vo bn ngoi. Tri ngc vi iu kin a dng v sinh thi- nhn vn v s phong ph v kin thc canh tc truyn thng min ni, cc chng trnh pht trin min ni ca chnh ph thng thc hin theo cc "m hnh" qun l k thut ng b, hnh thnh theo cch ngh ca ngi vng ng bng. Cc nh nng nghip v lm nghip c o to chnh thng thng c nh kin v s lc hu ca cc phng thc sn xut truyn thng, hay ngh n vic tng cng thc hin php lut nh nc v p t cc m hnh k thut sn xut t bn ngoi hn l hnh thnh cc v pht trin cc h thng qun l k thut thch ng, phi hp gia kin thc bn a v k thut mi ph hp vi cc iu kin c th ca nng dn v thc y pht huy tnh t ch ca h trong qun l ti nguyn (Hong Hu Ci, 1999). Chnh iu ny lm gim hiu qu v tc dng ca nhiu cc chng trnh pht trin min ni mc d c u t rt ln. Xu hng giao thoa gia lm nghip, nng nghip v cc ngnh khc trong s dng ti nguyn thin nhin v pht trin kinh t
10
Khi nim t nng nghip, t lm nghip mt cch thun ty v tch bit theo quan nim trc y a tr nn khng cn ph hp nhiu khu vc dn c min ni. Pht trin s dng t thun nng hoc thun lm bc l nhiu hn ch ln, chng hn canh tc thun nng trn t dc cho nng sut thp v khng n dnh trong khi pht trin thun lm li c kh khn v nhu cu lng thc trc mt. Thc tin sn xut xut hin cc phng thc s dng t tng hp, c s an xen gia nng nghip, lm nghip v thy sn.
11
p lc dn s gia tng
Khai hoang nhiu din tch rng hn sn xut thm lng thc
Cy lu nm v hoa mu c qun l tng hp ti u ha vic bo v t v nc, trong khi vn tha mn nhu cu sn xut lng thc
Hnh3. Mu thun gia trng trt v lm nghip trong iu kin tng p lc dn s n n s pht trin k thut nng lm kt hp a dng vng cao (Theo Kuo, 1977)
12
13
Chnh v vy m cc h thng ny cha c xem xt nh l mt h thng qun l s dng t c ngha cho pht trin nng nghip (Nair, 1995).
1.1.2 Cc nhn t lm tin cho s pht trin ca nng lm kt hp trn phm vi ton cu
Cc nhn t ny bao gm: S nh gi li chnh sch pht trin ca Ngn hng Th gii (WB); S ti thm nh cc chnh sch lm nghip ca T chc Lng Nng (FAO) thuc Lin Hip Quc; S thc tnh cc mi quan tm khoa hc v xen canh v h thng canh tc; Tnh trng thiu lng thc nhiu vng trn th gii; S gia tng nn ph rng v suy thoi v mi trng sinh thi; Cuc khng hong nng lng trong thp nin 70 ca th k 20 v sau l s leo thang v gi c v thiu phn bn; Trung tm Nghin cu pht trin Quc t (IDRC) ca Canada thit lp d n xc nh cc u tin nghin cu v lm nghip nhit i. Cc thay i v chnh sch pht trin nng thn Trong vng 2 thp nin 60 v 70 ca th k 20, di s bo tr ca Nhm t vn v Nghin cu Nng nghip Quc t (CGIAR), nhiu trung tm nghin cu nng nghip quc t c thnh lp nhiu khu vc trn th gii nhm nghin cu nng cao nng sut ca cc loi cy trng v vt nui ch yu vng nhit i. Vic pht trin cc ging cy trng ng cc nng sut cao v cc k thut thm canh lin quan nh vo n lc ca mt s Trung tm v cc chng trnh quc gia c lin quan to nn mt s thay i ln v nng sut nng nghip m thng c gi l Cch mng Xanh (Green Revolution) (Borlaug v Dowswell, 1988). Tuy nhin cc nh qun l v pht trin sm nhn thy rng cc k thut thm canh mi lm tng nhu cu phn bn v cc chi ph u vo khc trong khi vn cn mt b phn ln nng dn ngho nm ngoi tm nh hng tch cc ca cuc cch mng trn. Phn ln cc Trung tm nghin cu nng nghip quc t v cc chng trnh pht trin nng nghip quc gia trong thi gian ny ch mi tp trung nghin cu cc loi cy trng ring r trong khi thc t nng dn li canh tc mt cch tng hp: trng xen cc loi cy nng nghip khc nhau, cy ngn ngy vi cy g di ngy, v.v. S thiu st ny c nhiu nh qun l v hoch nh chnh sch nhn ra. T u thp nin 70, chnh sch pht trin ca Ngn hng Th gii bt u ch hn cc vng nng thn ngho cng vi s tham gia ca nng dn vo cc chng trnh pht trin nng thn. Trong chng trnh Lm nghip x hi ca WB trong nhng nm 1980 khng ch cha ng nhiu yu t ca nng lm kt hp m cn thit k tr gip nng dn thng qua gia tng sn xut lng thc thc phm, bo v mi trng v pht huy cc li ch truyn thng ca rng. Trong thi gian ny, bn cnh pht trin nng nghip, FAO c bit ch trng nhn mnh vai tr quan trong ca lm nghip trong pht trin nng thn, khuyn co nng dn v nh nc nn ch trng c bit n cc ch li ca rng v cy thn g n sn xut nng nghip, khuyn co cc nh qun l s dng
14
t kt hp c nng nghip v lm nghip vo h thng canh tc ca h (King, 1979). Nhiu khi nim mi v lm nghip nh lm nghip cng ng, lm nghip x hi c hnh thnh v p dng nhiu nc m nng lm kt hp thng c xem l mt phng thc s dng t nhiu tim nng, em li nhng li ch trc tip cho cng ng a phng v ton x hi. Nn ph rng v tnh trng suy thoi mi trng
Cui thp nin 70 v cc nm u thp nin 80, s suy thoi ti nguyn mi trng ton cu, nht l nn ph rng, tr thnh mi quan tm lo lng ln ca ton x hi. S pht trin ca nng nghip nng ry i km vi p lc dn s, s pht trin nng nghip thm canh ha hc, c canh trn qui m ln v khai thc lm sn l nhng nguyn nhn ch yu gy ra s mt rng, suy thoi t ai v a dng sinh hc. Theo c tnh ca FAO (1982), du canh l nguyn nhn to ra hn 70% ca tng din tch rng nhit i b mt chu Phi; din tch t rng b ha sau nng ry chim 26,5% din tch rng khp tn cn li chu Phi, khong 16% chu M Latin v 22,7% khu vc nhit i ca chu . Gia tng quan tm v nghin cu cc h thng canh tc tng hp v cc h thng k thut truyn thng Thc trng ny cng nhiu n lc nghin cu gi m ra cc chin lc qun l s dng t tng hp thay th cho cc phng thc qun l hin thi khng bn vng c xc nh l mt xu hng tt yu. Chng hn nh cc nh sinh thi hc cung cp nhiu bng chng thuyt phc v vai tr ca rng v cy thn g i vi vic m bo n nh ca h sinh thi, dn n cc bin php cn thit bo v rng cn li, a cc loi cy thn g lu nm vo cc h thng s dng t cng nh lm thay i quan im canh tc. c nhiu kt qu nghin cu ban u nhiu khu vc trn th gii v tnh hiu qu cao trong vic s dng cc ti nguyn t nhin (t, nc v nh sng mt tri) cng nh tnh n nh cao ca cc h thng xen canh, cc h thng canh tc tng hp so vi h thng nng nghip c canh (Papendick v cng s, 1976). Cc nghin cu ca cc nh nhn chng hc v khoa hc x hi v h thng s dng t ch ra tm quan trng ca cc h thng canh tc tng hp bn a/truyn thng v lu cn xem xt chng trong qu trnh pht trin cc tip cn mi (Nair, 1995). S hnh thnh Trung tm Quc t v Nghin cu Nng Lm Kt Hp (ICRAF) Vo thng 7/1977, c s y nhim ca Trung tm Nghin cu Pht trin Quc t (IDRC) ca Canada, John Bene tin hnh d n nghin cu vi cc mc tiu: - Xc nh cc khong trng trong o to v nghin cu lm nghip th gii; - nh gi s ph thuc ln nhau gia nng nghip v lm nghip cc quc gia nhit i c thu nhp thp v xut nghin cu nhm ti u ha s dng t; - Xy dng cc chng trnh nghin cu lm nghip nhm to ra cc tc ng kinh t, x hi c ngha cho cc nc ang pht trin; - xut cc sp xp v t chc, th ch thc hin cc nghin cu trn mt cch c hiu qu v - Chun b k hoch hnh ng c c ng h ca cc nh ti tr quc t.
15
Mc d vi mc ch ban u l xc nh cc u tin nghin cu cho lm nghip nhit i, nhm nghin cu ca John Bene i n kt lun rng: ti u ha s dng t nhit i, u tin s mt nn l nghin cu v pht trin cc h thng kt hp gia lm nghip vi nng nghip v chn nui. Hay ni cch khc, c mt s chuyn dch trng tm t lm nghip sang nhng khi nim s dng t rng hn, ph hp hn c hai phng din trc tip (trc mt) v di hn (Bene v cng s, 1977). Bo co d n ny ca IDRC c cc c quan quc t xem xt v dn n s hnh thnh Hi ng Quc t v Nghin cu Nng Lm kt hp vo nm 1977, vo 1991 c quan ny c i tn thnh Trung tm Quc t v Nghin cu Nng Lm kt hp (International Centre for Research in Agroforestry - ICRAF). K t khi thnh lp, ICRAF l t chc lun i u trong thu thp thng tin, tin hnh cc d n nghin cu, chuyn giao kt qu trong lnh vc nng lm kt hp.
1.1.3 S pht trin phng php tip cn trong nghin cu v pht trin
Song song vi s pht trin khi nim v cc nghin cu k thut, phng php tip cn trong nghin cu v pht trin nng lm kt hp cng khng ngng c ci thin. Trong mt thp nin gn y, cc cng c chn on - thit k - pht trin c pht trin trn c s l lun ca cc tip cn c s tham gia vn c s dng ph bin trong lm nghip x hi. Cc nghin cu phn tch nh hng ca mi trng chnh sch n pht trin nng lm kt hp v cc tc ng ca pht trin nng lm kt hp ln h thng s dng t, cnh quan v mi trng kinh t x hi cng nh kh nng chp nhn ca nng dn cng ang c ch trng xem xt. Bn cnh , nhiu phng php nghin cu mi c lin quan n cc ngnh khoa hc khc nh khoa hc t, sinh l hc thc vt, sinh thi hc, khoa hc h thng v m phng, v.v. c p dng vo nghin cu nng lm kt hp to ra c cc tin b ng k trong nghin cu.
1.1.4 S ha nhp ca nng lm kt hp vo chng trnh o to nng nghip, lm nghip v pht trin nng thn
Ngy nay, cc kin thc v nng lm kt hp c a vo ging dy cc trng i hc, vin nghin cu-o to v nng nghip, lm nghip, pht trin nng thn v qun l ti nguyn thin nhin. Tim nng ca nng lm kt hp trong vic ci to t, bo tn a dng sinh hc v ngun nc ni chung c cng nhn. V thc cht th nng lm kt hp thng c xem nh l mt h thng s dng t c tim nng em li cc ch li v lm sn, lng thc thc phm trong lc vn c kh nng bo tn v khi phc h sinh thi.
16
cc khu vc dn c min ni. Cc h thng rng ngp mn- nui trng thy sn cng c pht trin mnh vng duyn hi cc tnh min Trung v min Nam. Cc d n c ti tr quc t cng gii thiu cc m hnh canh tc trn t dc theo ng ng mc (SALT) mt s khu vc min ni. Trong hai thp nin gn y, pht trin nng thn min ni theo phng thc nng lm kt hp cc khu vc c tim nng l mt ch trng ng n ca ng v Nh nc. Qu trnh thc hin chnh sch nh canh nh c, kinh t mi, mi y cc chng trnh 327, chng trnh 5 triu ha rng (661) v chnh sch khuyn khch pht trin kinh t trang tri u c lin quan n vic xy dng v pht trin cc h thng nng lm kt hp ti Vit Nam. Cc thng tin, kin thc v nng lm kt hp cng c mt s nh khoa hc, t chc tng kt di nhng gc khc nhau. in hnh l cc n phm ca L Trng Cc v cng s (1990) v vic xem xt v phn tch cc h sinh thi nng nghip vng trung du min Bc trn c s tip cn sinh thi nhn vn. Cc h thng nng lm kt hp in hnh trong nc c tng kt bi FAO v IIRR (1995), cng nh c m t trong n phm ca Cc Khuyn Nng v Khuyn lm di dng cc "m hnh" s dng t. Mittelman (1997) c mt cng trnh tng quan rt tt v hin trng nng lm kt hp v lm nghip x hi Vit Nam, c bit l cc nhn t chnh sch nh hng n s pht trin nng lm kt hp. Tuy nhin cc t liu nghin cu v tng tc gia pht trin nng lm kt hp vi mi trng t nhin, kinh t x hi xung quanh (vi m v v m) vn cn rt t.
17
Tng thu nhp nng h: Vi s phong ph v sn phm u ra v t i hi v u vo, cc h thng nng lm kt hp d c kh nng em li thu nhp cao cho h gia nh. Gim ri ro trong sn xut v tng mc an ton lng thc: Nh c cu trc phc tp, a dng c thit k nhm lm tng cc quan h tng h (c li) gia cc thnh phn trong h thng, cc h thng nng lm kt hp thng c tnh n nh cao trc cc bin ng bt li v iu kin t nhin (nh dch su bnh, hn hn, v.v.). S a dng v loi sn phm u ra cng gp phn gim ri ro v th trng v gi cho nng h.
18
thn g trn nng tri; gia tng lng cacbon trong t v gim nn ph rng (Young, 1997).
2.2 Tim nng v trin vng pht trin nng lm kt hp Vit Nam
K thut nng lm kt tuy mi c ch pht trin gn y Vit Nam t u thp nin 90, nhng n c tim nng ln c pht trin lu di v: S a dng v sinh thi mi trng Vit Nam to iu kin cho vic p dng cc h thng nng lm kt hp. Trong chng ta phi k n - a dng v iu kin lp a (t ai, a hnh v tiu kh hu) - a dng sinh hc (cnh quan v h sinh thi, loi v cc bin b di truyn di loi) gp phn vo s pht trin phong ph ca cc h thng nng lm kt hp khc nhau ti Vit Nam. S phong ph v a dng v cc kin thc k thut bn a v nng lm kt hp S kt hp gia cy rng, hoa mu v vt nui trong s dng t Vit Nam c nng dn ca cc cng ng dn tc trong nc p dng t lu v s l c s vng chc cho pht trin ci tin cc h thng nng lm kt hp. Qua mt thi k pht trin Vit Nam k thut nng lm kt hp chng t ph hp vi nhu cu pht trin ca nh nc v nhn dn nh: Nhu cu pht trin nng lm kt hp ca nhn dn Di p lc ca dn s gia tng, vic thm canh t ai ng thi s dng t mt cc tng hp ly ngn nui di, cn i gia sn xut v phng h v nng cao c mc sng l nguyn vng v nhu cu ca nng dn Vit Nam. Hn th na Chnh sch ca ng v Nh nc v vic h tr, u tin pht trin nng lm kt hp c bit l cc chnh sch giao t khon rng cho nng dn canh tc, chng trnh ph xanh t trng i ni trc, chng trnh 5 triu ha trng rng mi, chng trnh nh canh nh c, n nh canh tc v i sng ng bo dn tc min ni dn dn cng nhn v cp quyn s dng t c thi hn cho nng h, tp th to ra ng lc tch cc p dng cc k thut nng lm kt hp. Sau cng: S quan tm u t cho nghin cu v pht trin nng lm kt hp trn th gii cng to iu kin cn b k thut c nghin cu v hc tp thm v lnh vc nng lm kt hp p dng cc nc ln cn v trong nc, ng thi phn no cung cp cc thng tin cn thit v nng lm kt hp gip cc nh lp chnh sch lu pht trin.
19
Mt thc trng c ch ra v phn tch bi mt s nh nghin cu l: trong khi cc h thng bn a hot ng mt cch c hiu qu, l k sinh nhai ca nng dn t nhiu nm nay th phn ln cc "m hnh" nng lm kt hp mi du nhp trong nhng nm gn y bc l nhiu hn ch v tnh hiu qu, bn vng, tnh cng bng v s chp nhn ca ngi dn a phng. Vn ct li ca s hn ch ny l do cc "m hnh" c thit k v p dng theo li suy din ca ngi bn ngoi (thng l ngi min xui), li thng c p dng mt cch ng b nn khng ph hp vi cc tnh hung sinh thi nhn vn a dng v c th ca tng a phng. Vic s dng thut ng "m hnh nng lm kt hp" thay v "h thng nng lm kt hp" hoc "tp qun/phng thc nng lm kt hp" c th l nguyn nhn ca li suy ngh pht trin theo li suy din n gin -"sao chp v nhn rng m hnh" trong pht trin nng lm kt hp nhiu vng ca nc ta. Hn na, phng php tip cn nghin cu v pht trin nng lm kt hp thng thin lch v kinh t - k thut c lp, cha phi hp c cc k thut mi v cc yu t kin thc k thut, c im vn ha v nhn vn truyn thng ca cc cng ng a phng. Cng tc pht trin k thut nng lm kt hp nhiu ni vn tin hnh theo li p t t trn xung, cha pht huy c ni lc v tnh t ch ca nng dn v cng ng dn n tnh bn vng ca cc chng trnh pht trin cn thp. Cc nghin cu phn tch nh gi cc m hnh thng cn qu ch trng v yu t kinh t k thut v xem nh kha cnh x hi, th ch cng nh tng tc ca cc h thng nng lm kt hp vi mi trng v cnh quang. Vn cn qu t cc kt qu nghin cu so snh h thng nng lm kt hp vi cc h thng nng nghip, lm nghip trn cc phng din sinh thi, mi trng v kinh t do thiu cc d n nghin cu/im nghin cu di hn.
Li ch - Thc phm, cht t, thc n gia sc, v.v. - Chng xi mn - X hi n nh - S dng ti nguyn b tng hp - a dng sinh hc
Gii hn - H tng c s, trang thit b - Trnh , k nng - Chi ph u vo - Ngun lao ng - Cnh tranh ti nguyn - Th trng- v.v.
Hnh 4. Cc li ch tim nng v mt s gii hn ca cc h thng nng lm kt hp. Vic qui hoch pht trin nng lm kt hp thng c tin hnh mt cch c lp, tch ri vi tin trnh qui hoch s dng t nhiu ni nn thng dn n vic a cc "m hnh" nng lm kt hp thay th cc loi hnh s dng t hin c. Trong khi v mt nguyn l th vic pht trin nng lm kt hp phi c da trn c s chn on cc hn ch trong s dng t hin hnh v iu chnh chng hn l thay th
20
hon ton (Young, 1987, 1997). Chnh v th, pht trin nng lm kt hp cn phi hp v lng ghp vi tin trnh qui hoch s dng t cng nh qui hoch qun l khu vc u ngun. c th thc y qu trnh pht trin nng lm kt hp trong thc tin c hiu qu, ph hp vi nng dn, m bo tnh bn vng v cng bng, cn b k thut cn c trang b cc kin thc v k nng v thi c lin quan n nhiu lnh vc khc nhau: sinh thi hc, sinh thi nhn vn, cc khoa hc lm nghip, nng hc, chn nui, thy sn, qun l bo tn t v nc, phn tch kinh t nng tri, cc phng php nghin cu h thng v tip cn nghin cu-pht trin c s tham gia, v.v. cng nh s am hiu su sc v iu kin sinh thi v nhn vn c th ca tng a phng.
Cu hi tho lun 1. Phn tch hin trng s dng t min ni Vit Nam theo cc tiu ch: Tnh hiu qu, tnh bn vng v tnh cng bng ? 2. Xc nh v phn tch cc nguyn nhn khch quan v ch quan dn n s khng bn vng, km hiu qu v thiu cng bng trong s dng ti nguyn t min ni Vit Nam ? 3. Cc bin php chin lc tng tnh bn vng v hiu qu trong s dng t min ni ? 4. Phn tch tim nng, c hi v cc vn thch thc pht trin nng lm kt hp ?
21
CHNG 2
NGUYN L V NNG LM KT HP
Mc ch: Chng ny s trang b cho sinh vin cc l lun cn thit phn loi v phn tch cc k thut nng lm kt hp cng nh chng minh c cc vai tr cn thit ca cy lu nm v rng trong pht trin nng thn mt cch vng bn. Mc tiu 1. Lit k cc khi nim khc nhau theo qu trnh pht trin ca lnh vc nng lm kt hp xc nh cc xu hng hin nay ca k thut cng nh v tr ca n trong pht trin nng thn mt cch vng bn. 2. Phn loi cc h thng v xc nh cc vai tr mu cht ca cy lu nm v rng trong h thng k thut nng lm kt hp phn tch v nh gi cho cc k thut khc nhau trong cc chng k tip.
22
1 Khi nim
1.1 Lch s pht trin cc khi nim v Nng lm kt hp
Nng lm kt hp l mt lnh vc khoa hc mi c xut vo thp nin 1960 bi King (1969). Qua nhiu nm, nhiu khi nim khc nhau c pht trin din t hiu bit r hn v nng lm kt hp. Sau y l mt s khi nim khc nhau c pht trin cho n hin nay: Nng lm kt hp l mt h thng qun l t vng bn lm gia tng sc sn xut tng th ca t ai, phi hp sn xut cc loi hoa mu (k c cy trng lu nm), cy rng v/hay vi gia sc cng lc hay k tip nhau trn mt din tch t, v p dng cc k thut canh tc tng ng vi cc iu kin vn ha x hi ca dn c a phng (Bene v cc cng s, 1977) Nng lm kt hp l mt h thng qun l t ai trong cc sn phm ca rng v trng trt c sn xut cng lc hay k tip nhau trn cc din tch t thch hp to ra cc li ch kinh t, x hi v sinh thi cho cng ng dn c ti a phng (PCARRD, 1979). Nng lm kt hp l tn chung ca nhng h thng s dng t trong cc cy lu nm (cy g, cy bi, c, tre, hay cy n qu, cy cng nghip...) c trng c suy tnh trn cng mt n v din tch qui hoch t vi hoa mu v/hoc vi vt nui di dng xen theo khng gian hay theo thi gian. Trong cc h thng nng lm kt Hp c mi tc ng h tng qua li v c mt sinh thi ln kinh t gia cc thnh phn ca chng (Lundgren v Raintree, 1983). Xem hnh 5 trang 26 thy r s phi hp ca 3 thnh phn trn. Nng lm kt hp l mt h thng s dng t trong phi hp cy lu nm vi hoa mu v/hay vt nui mt cch thch hp vi iu kin sinh thi v x hi, theo hnh thc phi hp khng gian v thi gian, gia tng sc sn xut tng th ca thc vt trng v vt nui mt cch vng bn trn mt n v din tch t, c bit trong cc tnh hung c k thut thp v trn cc vng t kh khn (Nair, 1987). Cc khi nim trn n gin m t nng lm kt hp nh l mt lot cc hng dn cho mt s s dng t lin tc. Tuy nhin, nng lm kt hp nh l mt k thut v khoa hc c pht trin thnh mt iu g khc hn l cc hng dn. Ngy nay n c xem nh l mt ngnh ngh v mt cch tip cn v s dng t trong phi hp s a dng ca qun l ti nguyn t nhin mt cch bn vng. Trong n lc nh ngha nng lm kt hp theo ngha tng th v mang m tnh sinh thi mi trng hn, Leaky (1996) m t n nh l cc h thng qun l ti nguyn t c s trn c tnh sinh thi v nng ng nh vo s phi hp cy trng lu nm vo nng
23
tri hay ng c lm a dng v bn vng s sn xut gip gia tng cc li ch v x hi, kinh t v mi trng ca cc nng tri nh. Vo nm 1997, Trung Tm Quc T Nghin Cu v Nng Lm kt hp (gi tt l ICRAF) xem xt li khi nim nng lm kt hp v pht trin n rng hn nh l mt h thng s dng t gii hn trong cc nng tri. Ngy nay n c nh ngha nh l mt h thng qun l ti nguyn t c s trn c tnh sinh thi v nng ng nh vo s phi hp cy trng lu nm vo nng tri hay ng c lm a dng v bn vng s sn xut cho gia tng cc li ch v x hi, kinh t v mi trng ca cc mc nng tri khc nhau t kinh t h nh n "kinh t trang tri". Mt cch n gin ICRAF xem nng lm kt hp l trng cy trn nng tri v nh ngha n nh l mt h thng qun l ti nguyn t nhin nng ng v ly yu t sinh thi lm chnh, qua cy c phi hp trng trn nng tri v vo h sinh thi nng nghip lm a dng v bn vng sc sn xut gia tng cc li ch kinh t, x hi v sinh thi cho ngi canh tc cc mc khc nhau.
1.2 Cc c im ca Nng Lm Kt Hp
Vi nh ngha trn ca ICRAF, mt h canh tc s dng t c gi l nng lm kt hp c cc c im sau y: K thut nng lm thng bao gm hai hoc nhiu hn hai loi thc vt (hay thc vt v ng vt) trong t nht phi c mt loi cy trng lu nm. C t nht hai hay nhiu hn sn phm t h thng. Chu k sn xut thng di hn l mt nm . a dng hn v sinh thi (cu trc v nhim v) v v kinh t so vi canh tc c canh. Cn phi c mt mi quan h h tng c ngha gia thnh phn cy lu nm v thnh phn khc.
Trong cc h thng Nng lm kt hp s hin din ca cc mi quan h h tng bao gm v sinh thi v kinh t gia cc thnh phn ca h thng l c im c bn. Theo Nair (1987), cc c im mu cht ca h thng nng lm kt hp c a s cc nh khoa hc chp nhn nh sau: N l tn chung ch cc h thng s dng t bao gm vic trng cc cy lu nm kt hp vi hoa mu v/hay gia sc trn cng mt n v din tch. Phi hp gia s sn xut cc loi sn phm vi vic bo tn cc ngun ti nguyn c bn ca h thng. Ch trng s dng cc loi cy a phng, a dng. H thng c bit thch hp cho iu kin hon cnh d b thoi ha v u t thp. N quan tm nhiu hn v cc gi tr dn sinh x hi so vi cc h thng s dng t khc. Cu trc v chc nng ca h thng th phong ph a dng hn so vi canh tc c canh.
24
Tm li, nng lm kt hp vi s phi hp c suy tnh gia cc thnh phn khc nhau ca n mang n cho cc h thng sn sut nng nghip cc im chnh sau: To nn mt h thng qun l t ai bn vng; Gia tng nng sut v dch v trn mt n v din tch sn xut; Sp xp hoa mu canh tc ph hp gia nhiu thnh phn cy lu nm, hoa mu v/hay vt nui theo khng gian v thi gian trn cng mt din tch t; ng gp vo pht trin cho cc cng ng dn c v cc mt dn sinh, kinh t v hon cnh sinh thi m vn tng thch vi cc c im vn ha, x hi ca h; v K thut ca n mang m nt bo tn sinh thi mi trng.
2 Vai tr ca nng lm kt hp
C hi ng gp quan trng ca nng lm kt hp c t trn hai c s sau:
25
Hnh 5. Gin 3 vng trn cy lu nm, hoa mu, v vt nui trong mt h thng Nng lm kt hp
26
Cc nguyn tc phn loi trn r rng c quan h ln nhau, chng hn nh cc nguyn tc da vo cu trc tng v da vo chc nng thng c t lm c s phn chia h thng, cn cc nguyn tc khc nh l dn sinh kinh t, vng sinh thi c s dng lm nn tng chia cc nhm theo mc ch.
27
1.1.2
Da trn s sp xp ca cc thnh phn + H thng hn giao dy (th d nh h thng vn nh) +H thng hn giao tha ( nh h thng cy trn ng c) + H thng xen theo vng hay bng ( canh tc xen theo bng)
- Theo thi gian + Song hnh c i sng + Song hnh giai on u + Trng nhau mt giai on + Tch bit nhau + Trng nhau nhiu giai on Xem hnh 6 trang 30 m t phn loi theo cu to cc thnh phn.
28
t nhin, sinh thi, mt k thut nh VAC c th c phn bit khc nhau do c p dng bi tnh trng kinh t (giu, trung bnh hay ngho) ca nng h hoc do cc nhm dn khc nhau (dn tc t ngi a phng, ngi kinh ng bng, ngi di c cc vng khc vv.)
1.4 Phn tch h sinh thi nng nghip ca cc h thng nng lm kt hp nhit i
Cc loi h thng nng lm kt hp c xc nh mt vng ring bit no do cc mc ca yu t sinh thi nng nghip ti ch. Tuy nhin, nhiu yu t dn sinh kinh t, chng hn nh p lc dn s, tnh trng lc lng lao ng sn c v yu t th trng cng c tc ng to nn cc bin tng ca cc h thng phn lai nng lm kt hp nh nh hng ca yu t kh hu v sinh thi t nhin. i khi cc yu t dn sinh kinh t li c nh hng nhiu hn l cc yu t sinh thi mi trng. Ngay c trong trng hp nhiu h thng in hnh cc vng sinh thi a l c bit nh h thng canh tc nng ry v h thng taungya, vn c rt nhiu hnh thi khc nhau n nh bi mt vi yu t dn sinh kinh t no . Mt cch tng qut cc yu t sinh thi v hon cnh s xc nh phn lai chnh cc h thng nng lm kt hp khc nhau cho mt vng a l, nhng s a dng ca h thng v mc qun l khc nhau li ty thuc nhiu ca p lc dn s v sc sn xut ca t ai ti ch. Cc h thng vn h a chng loi nhiu tng tn l v d cho nhn nh k trn. Mc d cc h thng ny ch thng thy vng ng bng m, chng cng thy ri rc cc hon cnh ng dn c cc vng sinh thi khc. Trong phn tch cu to v chc nng ca cc h thng ny, Fernades v Nair (1986) pht hin rng mc d din tch trung bnh ca cc vn h ny thng nh hn 0,5 ha m chng vn bao gm mt s lng ln cy thn g v thn tho trong cu trc ca vn c thit k kho lo to thnh 3 n 5 tng tn khc nhau, chim cc v tr v gi cc chc nng khc nhau trong h thng. Cc yu t dn sinh kinh t c chi phi r rt n cc chc nng chnh ca k thut nng lm kt hp. Th d nh nhim v chnh ca k thut nng lm kt hp vng t dc l kim sot xi mn v bo tn t ai; ni c tc hi ca gi, chc nng ny phi c th hin bi ai chn gi v ai phng h; v ni c nhu cu g cht t, chc nng ca h thng c th l sn xut cy lm cht t. Cn c mt s h thng nng lm kt hp khc c mc ch ci to t thoi ha, b ha (th d, t b bo mn cn ci i hay c chn th gia sc qu mc, hay t b nhim mn hay qu kim). Do vy, s u th ca vn h v cc h thng a tng vng ng bng ph nhiu hay ni c tim nng nng nghip cao l mt bin th mt u ca h thng trong khi mt u khc ca h thng l k thut ng c phi hp vi gia sc, v v s cc bin th khc gia 2 cc oan ny chng t rng cc bin ng v hon cnh sinh thi ca mt khu vc l yu t chnh xc nh s phn b v mc tip nhn ca cc h thng nng lm kt hp c bit. S phn b v mt sinh thi v a l ca cc h thng nng lm kt hp chnh trn th gii c Nair (1989) tng kt mt cch c h thng. Tuy nhin, cn cn thn khi th hin v suy lun cc bng biu nng lm kt hp ny v n ch khi qut gii thiu cc lai h thng nng lm kt hp vng nhit i ti mt s khu vc chnh nhm phn chia c h thng trn phm vi ton th gii, mc d kh quan trng n cng khng ch r ton cnh kinh t ca h s dng t . Ngc li, mt vi k thut, nh : cy a dng trn nng tri, c pht trin khp mi iu kin a l v hon cnh,
29
nhng rt t h thng ny, th d nh k thut trng Acacia albida v Prosopis sp. cc vng kh hn, c xp lai nh l cc h thng nng lm kt hp ring bit hay trnh by trong cc gin nng lm trn th gii. Mt li im ni bt ca s phn tch cc yu t sinh thi a l, hon cnh l chng ta c th phn nhm d dng cc h thng khc nhau thnh cc nhm chnh theo iu kin sinh thi a l m khng xt n cc nh hng ca dn sinh kinh t x hi.
30
Bng 1. Cc bin php phn lai cc h thng v k thut Nng lm kt hp phm vi th gii (Nair, 1989) Phn cp cc h thng (t c s trn cu to v chc nng ca chng) Cu to(tnh cht sp xp ca cc thnh phn, c bit i vi thnh phn cy thn g) Tnh cht ca cc thnh phn Sp xp ca cc thnh phn Chc nng sn xut Lng thc Thc n gia sc G cht t Cc lai g khc Cc lai sn phm khc Chc nng phng h ai cn gi ai phng h Bo v t Bo v m Ci to t Che bng (cho hoa mu, gia sc, v con ngi) H thng ca/ v Vng ng bng nhit i m Vng cao nguyn nhit i m (cao hn 1.200 m so vi mc nc bin th d ni Andes, Nepal, Malaysia) Vng ng bng nhit i bn m (th d nh trng c Phi chu, Cerrado ca Nam M) Vng cao nguyn nhit i bn m (Cao nguyn nhit i Kenya, Ethiopia) Cn c vo mc ca u t k thut u t t (qung canh) u t trung bnh u t nhiu Cn c vo t l chi ph/li nhun Sn xut hng ha Sn xut t tc Sn xut cho c hai Chc nng (nhim v v/hay cc xut phm ca cc thnh phn) Chia nhm cc h thng (cn c vo phm vi v cch qun tr ca chng) S thch ng vi iu kin sinh thi nng nghip Mc qun l v dn sinh kinh t
H nng lm (phi Theo khng gian hp hoa mu v cy Hn giao dy (t.d. vn hay bi a nin h) Hn giao tha (t.d. cc H lm v ng c h thng cy trng (phi hp ng c trong ng c chn th) chn nui vi rng Bng (chiu rng ca bng cy lu nm) bao gm nhiu hn mt H nng, lm v cy) ng c (Phi hp hoa mu, cy lu nm Trng cy lm ranh gii v ng c chn nui) (cy trng lm ranh gii t tri hay nh) Cc h thng khc Theo thi gian (nui ong vi cy v hoa mu, kt hp thy Trng nhau Xp ln nhau sn v rng trng Chng ln ngp mn, phn) Cch an phn bit Xen vo
31
Cc kt qu nghin cu chng t rng kh nng gi nc ca t gia tng vi t c trng cy Albizzia albida so vi khng trng (Felker, 1976). Cc th nghim khc chng t rng cy A. albida Sahel v Prosopis cineraria Rajasthan, n lm gia tng hm lng st ca t di tn cc cy ny (Jung, 1966; Mann v Saxena, 1980 c trch dn bi Sanchez, 1987). c thm chng c r rng v nh hng ca cy trong cc h thng nng lm kt hp cn thm nhiu th nghim khc lm sng t c bit i vi s ci thin l tnh t ca cy. Tuy nhin, cn c vo cc chng c gin tip c trnh by trn, cng nh cc bng c
32
hin nhin ca s gia tng cht hu c trong t, nhiu tc gi a ra cc gi thuyt cho rng trong cc h thng nng lm kt hp cy lu nm ci thin c sc sn xut ca t.
33
cung cp cht dinh dng cho cy sinh trng. Lin h vi iu ny, Brunig v Sander (1984) cng cho rng nhng lp a t ngho cht dinh dng cc nhp lng cht dinh dng t nc ma tr nn rt ngha cho cy. -Lm cho chu trnh cht dinh dng tr nn hu hiu hn qua cc hin tng cng sinh ca vi khun Rhizobium vi r cy h u, bm cht dinh dng tng su ln t mt, v sn xut phn xanh. Mt gi thuyt khc v li ch ca k thut nng lm i vi s ci to t l chu trnh chuyn ha hu hiu ca cc cht dinh dng trong h thng. Cc c ch quan trng cn ch l s s dng cc cy c nh m h u, hin tng "bm" cht dinh dng tng t su ln lp t mt ca cy lu nm v vic dng phn xanh trong canh tc. Vai tr ca cc cy h u c nh m c nghin cu t luv s s dng cc cy h u lm gia tng ph nhiu ca t c chng t bi nhiu th nghim ca Young, 1987; Vergara, 1982. Nhiu tc gi cng nhn mnh n tim nng ca cc loi cy ny trong cc h thng nng lm kt hp. m t do trong khng kh c c nh thnh m hu dng nh cc loi cy h u v cc loi vi khun v nm c nh m. Cc cht m ny s cu to sinh khi ca thc vt v s tr li cho t qua vt rng v r b phn hy cung cp dinh dng li cho cc loi thc vt khc. C ch quan trng khc l hin tng bm cht dinh dng ln hay di chuyn cht dinh dng t tng t su ln lp t mt ( Avery, 1987; Young, 1987). Hin tng ny gii thch rng cy c h r su c th hp thu cht dinh dng b ra tri xung su v chuyn chng thnh hu hiu tng t mt thng qua vt rng cho cc loi hoa mu c r cn (nng). Tuy vy, cn lu rng cha c kt qu th nghim gii thch cn k hin tng ny mt cch khoa hc (1987). Mt s hoi nghi c Avery, 1987 tng kt nh sau: Khng phi tt c cc cy lu nm u c r su hn cc loi c hay cy tng thp, iu kin rng t nhin v rng trng c th khc so vi tng c th cy, Hin tng ny c th c ngha khi cy c trng sau mt thi gian di.
C ch sau cng v phn xanh c cp nhiu trong cc h thng trng xen hoa mu vi cy bi h u hay k thut SALT s c gii thiu chi tit trong cc chng sau.
34
Bng 2. Mc xi mn ca cc phng thc s dng t khc nhau ( Theo Ohigbo v Lal, 1977) MC XI MN ( tn / ha) a im dc (%) Lng ma (mm) Thng Volta Senegal B bin Ng Abidijar 0,5 1,2 4,8 7,0 850 1200 1200 2100 0,1 0,2 0,1 0,1 0,6 - 0,8 7,30 1,76 90,00 10 - 20 21,3 18,3 108 - 170 Rng Hoa mu t trng
1.3
Cy ci to tiu kh hu v t ai ca mt a im nh vo nh hng che chn ca tn cy, gim lng bc thot hi nc, cung cp cht hu c cho t, ci thin thm nc ca t, vv. V vy cy thng c trng h tr to bng che thch hp cho hoa mu v cc cy trng khc.
1.4 Cy chn gi
Vn tc gi cao c th gy ra nhiu tc hi cho hoa mu. Bn cnh cc thit hi c gii, gi mnh s dn n bc hi nhiu to nn cc khng hong thiu nc cho cy hoa mu, nht l cc vng kh. Cy c th lm gim vn tc gi do to nn cc hng ro chn gi.
1.5
Cy lm hng ro sng
vng nng thn cy hng ro sng quanh nng tri, vn nh .
35
Hnh 7. Hnh m t chu trnh hon tr cht dinh dng v kh nng kim sot chng xi mn trong mt h thng trng xen theo bng. Kang v Wilson (1987)
36
Hnh 9. Hnh gii thiu cc tin trnh m cy lu nm c th ci thin c iu kin t. Young (1989)
37
Cc sn phm ca cy c gi tr c bit quan trng i vi nng dn sng vng cao sn xut t cung t cp.
Hnh 10. M hnh SALT canh tc sn xut hoa mu lng thc v thu nhp trn t dc
38
Rng c xem nh l mt h sinh thi chim u th bi cc loi cy rng. N c ngha ch c cc loi hnh rng t nhin ln rng trng. Phn bit gia rng t nhin v rng trng c th khng c trnh by y y, tuy vy mt h sinh thi rng t nhin c mt nhim v ng nht v ring bit hn i vi h thng nng lm kt hp c cc cy ring bit c trng. Nh cc khi nim v nng lm kt hp nu, thnh phn rng khng nht thit hin din trong tt c cc h thng nng lm kt hp v thnh phn cy lu nm hin din cng mang cc vai tr tng t nh ca rng. Chng c th l rng da hay cc bng cy bi lu nm dc theo cc ng ng mc ch khng nht thit lc no cng phi l rng t nhin.
39
H thng l rng nh ca dn Ifugao Philippin (woodlot) l mt th d in hnh ca c tnh ny ni m cy g, tre, my v cy thuc v.v. c trng chung vi nhau. S a dng ca n c lc phong ph hn c rng t nhin. K thut c gng m phng theo cc c tnh ca rng t nhin c c im ni bt v mt sinh thi mi trng. Thc t, c nhiu trng hp h thng bn vng do c c h tr phi hp ln nhau, thch ng, v a dng nht l khi xen ni tip vi h sinh thi rng t nhin ti ch vi cc h canh tc nng lm (Oldeman,1983). Hn na, c ngh rng h sinh thi t nhin c th c vn dng lm c s chn lc xy dng cc k thut nng lm kt hp t cc kt qu nghin cu v kiu rng trong cc tp on thc vt sng lin kt h tr vi nhau, hoc ly h sinh thi t nhin lm kiu mu cho h thng canh tc hoa mu trong nng nghip (Hart, 1980). Lasco,1987 cng nghin cu v nhn nh rng ma nhit i c xem nh l c s ca vic xy dng h thng nng lm kt hp bn vng, c bit l cc h thng nhiu tng. Hart, 1980 cng a ra mt th d v k thut canh tc lin tip hoa mu da vo nguyn tc thay th t nhin lin tip ca rng. T tc gi ny xut hai giai on tin hnh. Giai on th nht gm trng cc loi u, bp, khoai m, v cy m trn t mi khai ph. Giai on hai sau bng trng da, cacao, v cao su xen vi cy m . Kiu b tr ny c c trn c s ca cc nghin cu kt lun rng trong qu trnh thay th t nhin ca rng, khng bao gi cc loi cy con dng bnh n (climax) xut hin giai on tin phong ca rng (Janzen,1975 c lit k bi Hart, 1980). Nhn nh ny tuy cn ang giai on phi thai nhng n chng t mt mt hng pht trin k thut nng lm kt hp l vn dng cc hiu bit v rng t nhin lm c s cho thit k c cc h thng nng nghip ln nng lm kt hp. Yu cu trc mt hin nay l cn nghin cu nhiu th nghim xem nguyn tc ny c tnh kh thi khng.
40
1.2 S ti to ph t:
1.2.1 H thng hu canh (b ha)
Nh c cp phn trc, canh tc ry c xem nh l mt hnh thc lu i ca cc h thng nng lm kt hp (Vergara, 1986) v do vy c xem nh l kh bn vng trong s dng t (Allen, 1985). Trong h thng ny, t c b ha phc hi li rng sau mt vi nm canh tc hoa mu nhm ti to li ph ca t. Vo giai on cui ca hu canh, rng li c pht v t gia tng lng phn tro trong t v gim cng lm c (Warner, 1981). Cho nn c th nh gi l tt c cc h thng hu canh, nhim v ch yu ca rng t nhin l ti to li ph v sc sn xut ca t. Thm vo , rng cn l ngun cung cp thc phm, g, ci, thuc cha bnh, vv
41
2.2 Vn ha v x hi
Nhiu ni vng ni, rng c xem l ni thing ling ni c cc v thn thin v c v h xem l ni bo v bn lng v nh ca ca h trnh s xm ln ca cc c thn. Tn ngng ca h chng t rng nu rng b cht h, n s mt gi tr thing ling cn cho tn ngng ca h. iu ny quan trng v n nh hng n s hi phc ca cc h thng hu canh do cc khu rng thing ling ny l ni cung cp ht ging pht tn n cc vng t trng lm ry (Olofson, 1983). Mt th d khc cc tnh ng Nam b, c bit ng Nai, B Ra, Vng Tu, o pht l mt ng lc quan trng ti lp rng t trng i trc mt cch thnh cng. Nh trnh by trn, rng t nhin ng vai tr nh hng n sn xut nng nghip v nng lm kt hp, tuy nhin chng ch mi c pht huy trong cc h thng truyn thng ca cc cng ng ngi dn tc, nhng cc k thut nng lm ci tin vn cn t ch tm hiu cn k n vai tr ca rng trong h thng. Chnh v vy, mt lng ln thng tin c gi tr pht trin k thut nng lm kt hp b b qun. iu ny t ra mt vn cp thit l cn phi tm hiu, thng tin v phn tch t m cc h thng truyn thng lm c s cho xy dng v pht trin cc h thng nng lm kt hp ci thin.
42
1. Ti sao k thut nng lm kt hp l cn thit cho pht trin nng thn min ni Vit Nam? 2. Cc c im nh gi mt h thng canh tc i ni l mt h thng nng lm kt hp? 3. Yu t dn sinh kinh t x hi ca mt a im chi phi n s xp loi mt h thng nng lm kt hp nh th no? 4. Vai tr ca vt rng t cy lu nm i vi vng quay dng cht kn trong mt h thng nng lm kt hp? 5. S c nh m v vai tr ca n trong cc h thng nng lm kt hp?
43
44
1 Khi nim
H thng nng lm kt hp (NLKH) truyn thng l nhng l h thng canh tc c pht trin v s dng qua nhiu th h, c chng thc qua thi gian. Chng thng ph bin cc cng ng ngi dn tc sng gn hay ngay ti rng. Mt cch n gin hn, h thng NLKH truyn thng l cc kiu canh tc nng lm kt hp c pht trin bi chnh ngi dn ti a phng. Mc d nng lm kt hp l mn hc cn mi m, nhng n thc s l mt kiu canh tc c nng dn p dng t lu. Nhiu k thut nng lm kt hp tn ti, th nghim v chp nhn bi bi nng dn a phng qua hng nghn nm. Th d chng ta c th xc nh loi cy trng, vt nui v s phi hp loi thch hp cho mt hon cnh no bi ngi dn s a phng. Cho nn, chng ta cn tng kt v phn tch cc h thng nng lm kt hp truyn thng. Cc yu t xem xt mt h thng l truyn thng/ bn a bao gm: H thng c tn ti t lu. H thng c sc sn xut cao. H thng c chp nhn bi c dn a phng v n ph hp vi tp qun, tn ngng v suy ngh ca h.
Ti cc nc chu cng nh Vit Nam, cc cng ng dn c, dn tc t ngi v ang sinh sng ti cc vng rng ni, vng su vng xa, nI giao thng lin lc kh khn, chnh h l nhng ngi tin phong trong vic hnh thnh cc k thut nng lm kt hp mang tnh truyn thng. Tng qut, c th chia lm hai loi h thng nng lm kt hp truyn thng thng thy cc nc ang pht trin chu .
45
tc ph ca t c phc hi. Thi gian b ho di ngn ph thuc vo qu t. Nu thi gian b ho qu ngn h thng canh tc s b suy thoi dn.
t phc hi
Hnh14. B ho ci to phc hi t
Nhiu cng ng dn tc t ngi Vit Nam c kiu canh tc nng ry vi giai on b ha kh di so vi giai on canh tc. V d ngi Stieng, Chil, Khor, Mnng, Jarai, Ktu ... ty nguyn thng xem ry b ha ca h nh ni d tr rau, tri cy, lng thc, thuc tr bnh ... v h thng xuyn lui ti thu lm sn phm trn t b ha. Tuy nhin, trong bi cnh t canh tc ngy cng t khi dn s cng ng c, cc cng ng dn c thng ci tin kiu canh tc ca h i ph. H thng ci tin b ha ca ngi Naalad l mt v d. H thng c thc hin hn 80 nm nay ti mt s cng ng huyn Naga, o Cebu, Philippin. khc phc tnh trng thiu t, ph ca t suy gim nhanh, b ha ngn li, ko di thi gian canh tc, nng dn a phng trng thnh cng loi cy keo du (Leucaena glauca) trong giai on b ho. H thng chia t canh tc ra nhiu l trng lun canh cy hoa mu v cy keo du ci to t. Thi gian canh tc thay i t 2 - 4 nm l thuc vo s l lun canh, tng din tch ry, v sc sinh trng ca keo du. Ht keo du c gieo thng ngay khi t b ha, thi gian b ha ko di 8 - 10 nm hoc ngn hn. Vi cch lm ny ngi dn rt ngn c thi gian b ha ngoi ra cn khai thc c keo du lm ct nh, ci un, l v cnh nhnh nh lm phn xanh v xy dng cc ro chn c gii theo ng ng mc. Chc nng ch yu ca ro cn c gii l chng xi mn v c xc nh nh l mt ch tiu thi gian canh tc (chng no hng ro ny b mc nt th dng canh tc). Kt qu ca k thut ny c th hin trn sc sinh trng v nng sut cao hn ca cc loi hoa mu nng nghip trng xen.
46
Li ch: Trng cy thn g h u c nh m vo t b ha nh rt ngn ng k thi gian b ha. Xc tin vng tun hon dinh dng khong mt cch c hiu qu (khng t). Hnh thnh dn cc b t n nh mt dc. Hn ch: Cng vic rt nng nhc, do phi xy dng v duy tr cc hng ro chn c gii
t b ha c trng cy h u rt ngn thi gian phc hi t Cht cc cy trn t b ha xy dng babag dc theo ng ng mc
Hnh 15. S theo thi gian ca k thut b ho ci tin ca ngi dn tc Naalad, Philipin G thu hoch c t cy keo du c dng lm hng ro chn c gii nhiu hn lm cht t.
47
chng st l t, ngoi ra n cn cung cp ngun lm sn ngoi g nh ci, tre, my, thuc vv. V vy m cng ng a phng quan tm v qun l bo v cc mng rng u ngun ny.
Hnh16. H thng rng - rung bc thang Li ch: To ra mt h thng s dng t bn vng Tng bc bin t dc thnh rung trng la nc v cc hoa mu khc.
Hn ch: Rt tn cng lao ng trong vic xy dng v duy tr h thng Ch p dng c nhng vng c ngun nc t nhin.
48
2.2.2.1
Vn rng
Vn rng l nhng khu t c s dng trng cy lm nghip v cy n qu theo hng thm canh cung cp nhiu loi sn phm c gi tr hng ha cao. Vn rng c din tch bin ng t 0,3 - 0,5 ha, c khi ln n vi ba ha mt h, gn vi t th c ca gia nh .
H thng vn rng
Hnh 17. H thng vn rng Vit Nam Vn rng thng c cu trc mt tng cy g chnh c trng thun loi. Ngoi ra cn c tng thp trng xen di tn hay tng thm ti t nhin c duy tr bo v gi li. Tng cy chnh: ty theo iu kin sinh thi, tp qun v kinh nghim truyn thng ca tng vng cng nh nhu cu ca th trng, ngi nng dn thng chn la mt trong nhng loi sau y trng trong vn rng ca mnh. Cc loi tre trc cung cp vt liu lm nh, dng v nguyn liu cho mt s sn phm th cng (tre din Ph Th; lung Thanh Ha, Ha Bnh; Trc cn cu Cao Bng, Bc Cn; Tre gai v Vu nhiu ni). Cc loi cy c sn c gi tr cao, cung cp tinh du, du, nha phc v cng nghip v xut khu nh Qu Yn Bi, Thanh Ha, Qung Nam; Trm Ph Th; Gi Bc Giang, Cao Bng; C v M Ph Th, Tuyn Quang; Bi Li Gia Lai; Tru, S v Bch n, Gi, Trm ; iu ng Nam B, Da Bnh nh, Cam Ranh, Bn Tre, vv. Tng cy thp: thng c trng kt hp tn dng t ai v nng lng mt tri, sn xut thm lng thc, thc phm, cy dc liu, thc n gia sc v cc sn phm c gi tr khc hay c tc dng ph tr cho cy trng chnh. V d: Cy nng nghip ngn ngy cho lng thc, thc phm nh sn, la, cc loi u ; Cy dc liu cho hoa c qu nh gng, ngh, t, sa nhn, da vv.; cy lm phn xanh v lm thc n gia sc nh ct kh, u triu, keo du
Li ch:
Vn rng bao gm cc loi cy bn a c tnh thch ng cao vi iu kin sinh thi v t ai ca a phng. Duy tr v pht trin c tng cy thp c tc dng ph tr cho tng cy chnh. Gp phn to dng mi trng sinh thi n nh cho s pht trin bn vng ca cy trng. Bo tn c ngun ti nguyn t v nc.
49
Cc h gia nh tn dng c thi gian, ngun lao ng, to ra nhiu loi sn phm hng ha c gi tr cao, tng thu nhp cho gia nh v c ngun u t tr li cho cy trng. iu ha c li ch trc mt v lu di.
Hn ch: Cng vic chun b t tn nhiu cng lao ng. Vic lm t v trng cy lm nghip d lm h hi thc b t nhin. Xi mn t d xy ra trong nhng nm u, nh hng n sinh trng v nng sut cy trng v sau. Xy dng vn rng thng t c cc h ngho chp nhn v chu k sn xut cy lm nghip di v u t vn, lao ng cao.
2.2.2.2 Vn cy cng nghip Vn c trng cc loi cy cng nghip theo hng thm canh. Vn thng c din tch 0,5 n vi ha. Phn ln din tch dnh cho cy cng nghip kt hp vi cy a mc ch che bng chn gi v tn dng cc sn phm khc. Nh hoc chung tri v vn rau qu ni thp hn, gn hoc xa vn nhng c iu kin nc v ng i li thun li cho sinh hot v giao lu hng ha. Vn cy cng nghip c to lp theo kiu nng tri hay rng n in kinh doanh nhng sn phm cy cng nghip c gi tr cao. Kt cu ca vn thng gm mt tng cy sn xut hng ha chnh v mt tng cy c ngha sinh thi ph tr.
Keo du
Su ring
C ph
Hnh 18. H thng vn cy cng nghip ch, c ph xen cy n qu v cy rng Tng cy kinh t: bao gm cc loi cy c ph, ca cao, ch, cao su, iu ... vng thp hn cn c h tiu, du tm. Cy thng c trng thnh hng hoc bng theo ung ng mc. Gia cc hng cy trong nhng nm u thng c trng cc loI nng nghip ngn ngy nh la, lc, cc loi u , t, gng ... tn dng t, hn ch c di v che ph t. Tng cy sinh thi: c trng che ph t, hn ch dng chy b mt, che bng, gi m v iu tit nc cho cy trng chnh. Cc loi cy thng c s dng l cc loi mung, keo, u chm, so a ... Nhng nm gn y mt s vn h mnh dn a cc loi cy n qu c gi tr nh su ring, chm chm ... cy c sn nh qu, bi li ...vo trng kt hp trong cc vn cy cng nghip va pht huy hiu qu sinh thi, phng h va tng cao ng k ngun thu nhp. c bit trong cc vn trng h tiu, mt s loi cy cao, thn
50
thng, tn hp, sinh trng nhanh nh cy lng mc, vng, gn gai, da, cau, trm trng, cc rng, so o thuyn, mung vng ... c trng lm gi bm sng cho h tiu. mt s ni ngi ta cn trng mung en, keo l trm, b kt ... vi mt dy hoc kt hp vi cc loi cy a mc ch khc lm hng ro xanh bo v chng gia sc v chn gi. Li ch: Vic chn loi cy v b tr kt hp cc loi vi nhau p ng c c hai nhu cu v kinh t v sinh thi mt cch hiu qu. Kt hp trng c cc loi cy lng thc, thc n gia sc trong nhng nm u to lp vn p ng nhu cu ca ngi dn, ng thi pht huy c hiu qu bo tn t v nc.
Hn ch: i hi c u t ln v vn lao ng v k thut v vy cc nng h t kh nng p dng. Tp trung vi quy m ln d gy ra dch bnh trn din rng, mc ri ro tng i cao do gi c cc mt hng xut khu thng bin ng. Vn cy n qu
2.2.2.3
Vn cy n qu l mt h thng s dng t truyn thng gn lin vi t th c. Vn cy n qu thng c kt cu 3 tng theo chiu thng ng tn dng ti a ngun nng lng mt tri trn n v din tch. Tng I: Cc cy g cao, to, a sng mnh v cho qu nh au ring, da, xoi, mt, vi, nhn vv. nhm che bng cho nhng loi cy bn di, cung cp cc sn phm c gi tr kinh t khc v ci to ph t nh vt rng ca chng. Tng II: Cc cy g c kch thc trung bnh, chu bng, tn l rm, ta cnh chm v cho qu nh Mng ct, du gia, hng xim, cam qut, na, chanh, i ... Chn loi cy trng cho cc tng trn vi nhng c im sau: a dng Khng che bng qu nhiu H r n su nhng khng pht trin ngang qu mnh Cy c nh m cng tt Tn nh, tha, nh
Tng III: Cc cy c kch thc thp, nh, lun nm tng thp, c kh nng chu bng nh bng bon, chui, me rng, ca cao, du ty, da, h tiu, sn dy vv. Dc b knh, mng cc loi cy a dng nh da, phi lao, in thanh c trng kt hp ly qu, ci un, lm nm, ly hoa lm thc n hoc kt hp nui ong. Di knh mng trng cc loi khoai nc v nui th cc loi c n tp nh c tra, c tri, r phi ... Li ch:
51
Vn cy n qu thng c to lp theo cu trc nhiu tng, rm, kn tn thng xanh. Do vy s dng mt cch c hiu qu t canh tc, bo v v ci thin mi trng sinh thi, to nn c cnh quan ti p.
Hnh 19. H thng vn cy n qu a dng ho cc loi cy trng, cung cp sn phm hng ho v hn ch cc ri ro v sinh hc v th trng.
Hn ch Nu chn v b tr cy trng khng ph hp c th dn n hiu tng canh trnh v nh sng, cht dinh dng v nc trong t cng nh cc cht km hm sinh trng (phytonxt) i hi u t ln, k c cng lao ng. K thut gy trng kh phc tp, i hi phi c kinh nghim. Hn ch vng cao. H thng vn ao chung (VAC)
2.2.2.4
Vit tt VAC theo ba ch ci u ca ting Vit l lm vn (V) trng cy kt hp vi ao (A) nui trng thy sn v (C) l chn nui gia sc, gia cm. H thng VAC thng gp c vng ng bng, trung du v vng cao Vit Nam. c im ca h thng VAC l: - t ph sa khng b ngp nc hoc c p cao trnh ng nc trong ma ma. - t bng hoc dc nh cc chn i ni, c ngun nc cho sinh hot v sn xut. - Din tch: ph bin l 500-1000 m2 cho mi h, c ni ln n 2000-5000 m2 trong din tch lm nh , chung tri v ao chim t 200-300 m2 phn t cn li lm vn. - Vn thng c nhiu tng: + Tng trn thng l cc loi cy thn g a dng sng lu nm hay cy n qu c tn l cao, rng v a sng. Cc loI cy c trng ph bin trong vn h c n 30 - 40 loi, hay gp nht l mt, vi, nhn, xoi, chm chm, cam, bi, v sa, trm ...
52
+ Tng di c cc cy ly qu, ci hoc lm dc liu, hng liu v chng thng c kh nng chu bng v a m. Tng ny c th c rt nhiu loi, ph bin nht c da, gng, ngh, t, dong ring, ... Ngoi ra, trong vn nh cng c dnh ra nhng m t nh lm vn rau xanh vi nhiu loi khc nhau phc v cho ba n v cuc sng hng ngy cho gia nh nh: rau mung, rau ngt, cc loi ci, su ho, bp ci, x lch, c chua, t, ti, hnh, rau thm, rau mi, hng, mi tu, rau ng, tha la, ta t, kinh gii, inh lng, bc h, hng nhu ... - Ao cng c s dng theo nhiu tng nh:
Hnh 20. H thng Vn - Ao - Chung (VAC) c bit xung quanh vn ao chung nh no cng c mt hng ro xanh bao bc bo v. Hng ro xanh cng thng c kt cu hai tng, gm nhng loi cy a tc dng ly g, ci v cc lm c sn khc. Thng gp cy tng trn c cc loi nh xoan, go, phi lao, bch n, b kt ... tng di l cc loi my, du ... +Di nc nui cc loi thy sn, c gn 20 loi c, ch, tm, cua c s dng, ph bin nht l cc loi c trm, tri, r phi, m ... Li ch:
53
VAC l mt h sinh thi hon chnh v thng nht. Cc thnh phn trong trong h thng ny c mi quan h qua li nh vn trng cy va ly sn phm dng cho ngi, va to thc n chn nui v thy sn di ao, ng thi bo tn t v nc; chung chn nui ly tht, ly phn bn cho cy v lm thc n cho c; v sau cng ao khng ch nui trng thy sn m cn l ni d tr ngun nc ti cho cy trong vn v lm v sinh cho vt nui. VAC l mt h thng nng lm kt hp c hiu qu v s dng khng gian v cc tng t. N khng ch gip cho mi gia nh sn xut ra lng thc, thc phm tng ngun dinh dng cho ba n hng ngy m cn cung cp ci un, cc nguyn liu pht trin cc ngh th cng truyn thng, tng ngun vui, gii tr thng qua lao ng v tip xc vi thin nhin.
Hn ch i hi nng dn phi c kinh nghim v k nng tng hp v trng trt, chn nui v thy sn. Din tch t hp l mt hn ch pht trin VAC theo hng hng ho.
- Bo v rng v ng c -Cy lng thc: la i, sn, ng, khoai -Cy rng: Keo -Cy cng nghip: ch, c ph ... -Cy n qu -ng c
Hnh 21. H thng Rng Vn Ao Chung (RVAC) ti Vit Nam H thng ny thc cht l h thng VAC ci tin v c pht trin kh lu ti mt s a phng vng i ni, trong c s kt hp gia rng, vn cy n qu, ao c v vt nui. Cc nhn t nh hng n chn loi cy trng l: iu kin t ai, kh hu ni gy trng. iu kin kinh t, nhu cu v ngun lao ng ca nng h. K nng v kin thc ca ngi dn. Th trng tiu th sn phm ti a phng.
54
Li ch Bn vng v mt sinh thi v kinh t C kh nng chng chu v gim cc ri ro v sinh hc v kinh t Gia tng mi quan tm ca ngi dn n qun l bo v rng. Gp phn duy tr v bo v c tnh a dng sinh hc. Gim sc p ca vic gia tng dn s ln vic s dng cc ngun ti nguyn thin nhin. Tng c sn phm cn dng hng ngy, ci un, thc n, sinh t ..., to thm vic lm, tn dng c mi ngun lao ng nng thn. Gi gn c cn bng sinh thi m bo cho s pht trin n nh lu bn.
Hn ch Thiu cc kin thc v k thut v ti chnh Thiu c s h tng vng su vng xa cn tr s nhn rng v pht trin ca h thng Quyn s dng t cha r rng v p ng kp thi
2.2.2.6 H thng Rng - hoa mu - la nc H thng ny thng c xy dng cc khu vc cnh quan i ni rng ln. Rng t nhin hay rng trng nh i c qun l bi lm trng hoc cng ng a phng. Thng thng, mt h thng thy li c xy dng a nc ti v trng rau mu trn rung bc thang v canh tc la nc thung lng. u im: Vic sp xp theo khng gian gia cc thnh phn rng, mu v la nc gip chng c mi quan h tng h ln nhau, nh vy c khu vc c qun l s dng t mt cch thch hp. To nn mt h thng nng lm kt hp s dng t bn vng trn ton cnh quan ca khu vc. a dng ha cc sn phm a phng v tng cng kh nng bo tn t v nc.
Hn ch: H thng cn mi lin h v hp tc tt gia nng dn, hp tc x v c quan lm nghip hoc cc nhm cng ng qun l rng vi cc nhm s thch khc.
Nhn nh v cc h thng nhiu tng truyn thng: Cc cng ng dn tc a phng thng xem v nh gi rng mt cch tng hp ch khng ch quan tm vo cy g, khc vi cc nh lm nghip ch ch vo cc loi cy c gi tr kinh t dn n c canh trong trng rng v trng trt. V th, ngi dn a phng qun l rng tng hp theo gi tr nhiu mt ca n.
55
Cc h thng ny c mc a dng sinh hc cao v l bin php nhm lm gim i s ri ro trong sn xut ng thi m bo c an ton lng thc ti ch. Tuy vy, h thng vn cha quan tm nhiu n cc loi cy a dng. iu ny cn c chng ta quan tm hn nghin cu v pht trin cc loi cy trn gii thiu cho cc c dn a phng.
Hnh 22. H thng canh tc theo ng ng mc trn t dc Cu hi tho lun: 1. Trnh by v phn tch u im/ hn ch ca cc h thng nng lm kt hp bn a c ti a phng m Anh (Ch ) bit?
56
Cc h thng nng lm kt hp ci tin thng c pht trin v gii thiu cho mt vng no bi cc nh k thut bn ngoi, v th n khc vi cc h thng truyn thng c pht trin do chnh nng dn ti a phng. Cc h thng ci tin thng n gin hn v mt s loi cy trng v mc a dng sinh hc so vi cc h thng truyn thng. Hn na, y l nhng h thng k thut s dng t mi c p dng ti mt a im no cha tri qua th nghim lu di nn s bn vng ca n cn c xem xt cn thn pht trin trn din rng. Hin nay ti Vit Nam cng nh cc nc vng N c rt nhiu h thng k thut NLKH s dng t ci tin c gii thiu p dng. Mc du cc k thut ny v ang chng t kh nng pht trin tt khi u, nhng chng ta cn nghin cu v theo di chi tit hn, c bit l cc im mnh, yu, c hi v e do ca chng c th nhn rng v p dng lu di. Mt s cc h thng ci tin s c phn tch v nh gi sau.
Canh tc theo bng ni chung v canh tc theo ng ng mc trn t dc l h thng nng lm kt hp c gii thiu v tr nn ph bin nc ta trong vng 10 tr li y. Hnh 23. Trng xen theo bng
57
mt v quan trng nht l cung cp phm vt xanh ct c cho t phc hi v gi gn ph ca t. Sau vi nm h thng s hnh thnh dn cc bc thang.
H ng ranh
Hoa mu
1.2. c im ca h thng
H thng canh tc trn t dc (SALT1) c xy dng da trn cc c im sau: - Canh tc theo ng ng mc trn t dc vi cng c o c n gin ph hp vi iu kin ca vng su vng xa l khung ch A.
- Chn cc loi cy h u c nh m trng trn hng ranh ng mc. Tiu ch chn la cy h u l d sng, sinh trng nhanh, trng c bng ht, ny chi tt sau khi ct ta v khng cnh tranh vi hoa mu. - Phi p dng trit k thut lun canh v xen canh khi canh tc hoa mu nng nghip gia hai hng ranh cy xanh. - a dng ho tng tn bng cch trng xen cy nng nghip lu nm (trng mt bng cy lu nm k tip ba bng trng hoa mu) hay cy rng bao quanh khu vc canh tc.
58
+ S dng l cy keo du lm cht t gia tng ng k mc gi nc ca t mt, gia tng lng nc hu hiu cho cy trng gp phn tng nng sut hoa mu vo cui ma ma.
+ S dng cc phm vt ct t hng ranh lm gia tng hm lng cht hu c trong t, thc y hot ng ca cc vi sinh vt t, to nn lp che t b mt chng lng bc thot hi nc, v ci to c l tnh ca t. + Vi s ng gp cc lng ct ta t hng ranh cy ranh ng mc t s c cung cp tr li cht dinh dng v cc ch tiu ho tnh t nh kh nng trao i cc cation trong t, hm lng phn trm bad trong t cao hn. Nhiu kt qu th nghim khc cng chng t li ch trn nh mt h thng canh tc xen theo bng vi cy keo du chng K - 28 trn t ct Entisol, khong cch hng ranh 4 m sn xut c 15 n 20 tn l ti (tng ng 5 n 6,5 tn cht kh) trn mt ha, vi s ln ct 5 ln/ nm. Theo Watson v Laquihon Bansalan Minanao, Philippin vt liu ct t cy keo du trong m hnh SALT 1 sn xut n 20,37 tn /ha/ nm cnh l ti, tng ng vi:
59
292Kg N, 344 Kg P2O5 v 123 Kg K2O. Visca s dng vt liu t t cy anh o gi (Gliricidia sepium) trong m hnh canh tc xen theo bng vi la gia tng pH t, hm lng cht hu c, ln v kali (Gonzal v Raros, 1987). Vic s dng vt liu ct ta cc loi cy anh o gi (Gliricidia sepium), keo du (Leucaena leucocephala), so a (Sesbania grandiflora) ... mt s khu th nghim c nh hng ci thin v cc tnh cht ca t v nng sut ca hoa mu trng xen (Lasco, 1991). Nng sut v thu nhp ca nng tri:
Mc du din tch t dnh canh tc hoa mu s gim i 20% do xy dng cc hng cy ranh nhng v lu di nng sut hoa mu s n nh v tng dn. Th d Cebu, Philipin nng sut ng c ghi nhn tng t 300 ln n 1500kg ht/ ha do ph ca t c ci thin v gim xi mn t sau 4 nm xy dng k thut ny. Cc kt qu khc t Philippin cng cho bit nng sut ng tng ln gp bn ln (t 500 ln 2000kg/ ha) vi k thut trng xen theo bng. So snh sn lng hoa mu ni s dng thun l cy keo du lm phn xanh cho thy nng sut tng gp i so vi ni khng bn phn (2,7 tn/ ha so vi 1,3 tn/ ha). Ti Jalajala, Rizal, Rodel Lasco, 1987 tin hnh nghin cu cho bit nng sut ca sn 7,95 tn/ ha v u phng 810,8 Kg/ ha ni canh tc theo bng mc d vn p dng cc k thut canh tc truyn thng ca ngi dn tc tng ng vi nng sut bnh qun ca hai loi hoa mu ny ti cc ni canh tc thm canh. Xt v thu nhp ca nng tri, khi u thu nhp gim do din tch canh tc gim, tuy nhin thu nhp s tng dn do ph ca t c ci thin theo thi gian. So vi cc h thng nng lm kt hp khc, k thut canh tc xen theo bng t gy thay i n cc cch canh tc ca nng dn, tr vic a vo gy trng cc hng ranh, nng dn vn tip tc canh tc nh c. Hn ch Tuy nhin h thng canh tc trn t dc vn cn c nhng im kh khn cn khc phc nh: -Trng cc hng ranh trn t chc chn s nh hng n sn lng hoa mu, do chng chim khong 20% din tch canh tc. - Cy trng trn ng ng mc c th cnh tranh v nh sng, nc v cht dinh dng trong t nh hng n sinh trng ca cy hoa mu. - Mt s loi cy trng (nh cy keo du) thng to ra cc cht khng ha hc khi vt rng ca chng b phn hy hay r cy tit ra cc cht cn ny mm gy nh hng ln n s pht trin ca cc loi thc vt khc k c hoa mu. - Hiu qu ca k thut ny i vi ci thin ph ca t ch c thy sau mt thi gian (t ra l 4 nm) nn t thuyt phc ngi nng dn ngho thiu t canh tc. - Ngoi ra, vn quyn canh tc trn t lu di c nh hng n s chp nhn ca nng dn vi k thut ny. - V mt k thut, h thng canh tc xen tn cng lao ng ct xn hng ranh (t nht l 4 ln trong mt nm) v lng ht cy hng ranh cn xy dng h thng cng rt ln vt qu kh nng thu hi v thu mua ca nng dn ngho. Celestion, 1985 c lng rng cn t 8 n 15 ngy cng lao ng v 2 ngy cng dng tru b cy cho mt hecta
60
xy dng h thng canh tc theo bng bng cy keo du. Nhng u t ny cn c nh gi do thi gian tin hnh xy dng vo u ma ma trng vi thi gian canh tc hoa mu. Vic tn nhiu cng lao ng thng lm nn lng nng dn p dng k thut ny. V vy h thng k thut ny ch c xem nh l mt bin php k thut khi phc li t sau nng ry hay t canh tc trn i ni ang b thoi ho, ch khng th thay th cho cc h thng rng dy t nhin hay cc h thng nng lm kt hp nhiu tng.
- u tin cho vng sn xut ng. - t canh tc c ph ngho hay gim dn, ch yu do nng dn t lng nh. - Ni c kh hu hai ma ma v kh, lng ma ti thiu 1000mm/ nm. - t c pH cao hn 5,5. - Ni thiu cy lu nm che ph t ai. Cc c im dn sinh kinh t:
- Ni c p lc ln ca dn s gia tng, kt qu l giai on b ha phi ngn dn. - Phn ln nng dn s chp nhn k thut ny nu quyn s dng t c thit lp mt cch c th v chc chn. - Nng dn c phng thc chn nui c kim sot, khng th rong. - Thu nhp chnh ca nng dn l da vo canh tc nng nghip.
61
Hn ch Nng dn c thiu hiu bit v k nng nui d nht v cho n ti ch. Thiu kin thc v s cn i gia din tch trng cy thc n gia sc v s u d c th nui.
62
1.5.2. H thng canh tc nng-lm bn vng (SALT3: Sustainable Agroforestry Land Technology)
Hnh 27. K thut SALT 3 K thut ny da trn c s kt hp trng rng quy m nh vi vic sn xut cy lng thc, thc phm. Trong h thng canh tc SALT 3 nng dn dnh phn t thp sn di v chn i trng cc bng cy lng thc xen vi cc hng ro xanh cy c nh m. Phn t cao bn trn t sn trn n nh i trng rng hoc rng t nhin phc hi. Cy lm nghip c chn trng c chu k thu hoch t 1-5; 6- 10; 11-15; 16-20 nm sao cho nng dn c sn phm thu hoch u n. Phi s dng cc cy mc nhanh v cho g nh lm ci, ct, bt giy trng xen ph tr cho cc cy lm nghip chu k di. Ngoi ra, phi chn cy c tc dng ci to t nh keo du, bn xe l phng, li th, tch ng thi c gi tr kinh t cao. B tr din tch t s dng nh sau 40% dng cho nng nghip v 60% dng cho lm nghip.
Li ch: t ai c bo v c hiu qu hn. Sn xut a dng t lng thc, thc phm, g, ci v nhiu sn phm ph khc. Tng c thu nhp. C hiu qu kinh t cao, khng ch cho trc mt m lu di nh vo tc dng h tr nhiu mt ca rng.
Hn ch: K thut ny i hi u t tng i cao c v vn cng nh hiu bit. Cn thi gian di mi thu hoch c sn phm lm nghip.
63
1.5.3. H thng sn xut nng lm nghip vi cy n qu quy m nh SALT 4 y l k thut s dng t tng hp c xy dng v pht trin t nm 1992 da trn s hon thin cc k thut SALT ni trn. Trong k thut ny, ngoi t ai trng cy lng thc, cy lm nghip, cy hng ro xanh, nng dn cn dnh ra mt phn trng cy n qu nh u , chui, cam, chanh, xoi, da, da ... v c mt s cy cng nghip c gi tr nh c ph, ca cao, ch ... Li ch Gia tng c thu nhp cho nng dn Gia tng c che ph mt t bng cc loi cy n qu.
Hn ch: u t cao v cn kin thc v bin php lm t, chn ging, bn phn, chm sc cy n qu.
64
Cnh tranh t nhiu v nh sng, dinh dng, nc vi nhng cy trng chnh cnh hng ro cy xanh.
65
3. Ngoi ra tng cng cho ai cy trung bnh, thp v dy leo bi thp cn c trng vo ai theo t l trnh by trn. 4. Nn b tr cy trng theo hng ch ng vi khong cch trng l 1m. 5. Ti ni c gi mnh thng xuyn nu xy dng mt h thng ai cn gi v khong cch gia 2 ai bin i t 30 m n 200 m tu theo tc gi mnh n bnh thng.
Sng en, l ni Diospyros spp Thao lao Keo du Anh o gi Lagerstroemia speciosa Leucoena leucocephala Gliricidia sepium Albizzia procera Casuarina rumphiana Syzygium cusini
66
4. H thng Taungya
Theo Blanford (1958), Taungya l mt t a phng ca ngn ng Myanma: Taung ngha l canh tc, ya l i ni. y l mt phng thc canh tc c pht trin da trn c s h thng Waldfeldbau ni ting ca ngi c, trong bao gm canh tc cc cy nng nghip ngay ti rng. Vo khong nhng nm 50 ca th k XIX, n s dng h thng ny ti sinh, phc hi li rng trn t khai hoang bng cnh gieo ht Tch kt hp vi trng hoa mu ca nng dn. Mt cch khi qut, Taungya l mt h thng canh tc m trong bao gm s kt hp ng thi ca hai thnh phn (cy nng nghip v cy lm nghip) trong nhng giai on u tin ca qu trnh hnh thnh rng trng. Ngi dn c php trng kt hp hoa mu trong nhng nm u ca rng trng, i li h phi gi gn rng non, sau vi nm khi rng khp tn, hoa mu khng th trng c na, h s di chuyn sang khu vc khc nu qu t cn cho php. Nh vy,sn phm g l mc tiu cui cng trong Taungya nhng ng lc thc y trc mt vi thc tin l sn xut lng thc.
4.1. c im ca h thng
H thng NLKH theo phng thc Taungya c trin khai thnh cng vi mt s c im v yu cu cn c nh sau: c p dng cho c cng ng dn c m a s h ch sng nh vo rng canh tc (ch yu l canh tc nng ry). Khong cch t ch ca cc nng h n cc mnh rng xa nht c gii hn nng dn c thi gian i b n trng v chm sc. Phi c qu t rng lin quan n dn s ca cng ng v phi quy hoch t ph hp vi chu k khai thc ca cy rng trnh mu thun trong s dng t trng trt hay trng rng. Nn gia tng s tham gia ca cng ng trong vic trng, qun l v phn chia li ch t rng trng mc du cc quy nh rng buc hai bn vn c thc hin di dng mt hp ng r rng. Cn s dng vn trng rng xy dng h tng c s nng thn, xy dng cc phc li x hi to dng mt lng lm nghip vng bn. Gio dc, dy ngh hng nghip cho dn s tr lm gim s ph thuc ca cng ng dn c i vi rng v t rng trong tng lai.
u im: Gii quyt cc hu qu ca vic canh tc nng ry. Trng rng t tn km vi s tham gia tch cc ca nng dn nn cht lng rng kh quan hn. Tn dng c t ai gia cc hng cy rng trng cy lng thc, hoa mu ... phc v cho i sng ngi dn lm ngh rng trong cc nm u ca rng non. Phc v pht trin nng thn vng su vng xa, to nn mi quan h gn b gia cn b lm nghip v nng dn.
67
Hn ch c hin tng xi mn t trong rng non nh s c mt ca lp ph cy nng nghip. Nng dn chm sc hoa mu c nh hng tt i vi sinh trng v pht trin ca rng non.
Hn ch: Nng dn khng th trng hoa mu lu di bi v h phi ri i ngay sau khi cy rng khp tn (sau 3- 5 nm). C th lm nn lng nng dn v h cng chm sc tt hn vng t canh tc (lm c, bn phn cho hoa mu v cy trng chnh), cy rng cng pht trin nhanh th h cng sm ri khi t canh tc. H thng cn mt qu t ln quy hoch nu khng s gy ra mu thun gia din tch canh tc cy nng nghip v cy rng. Dn s gia tng khin cho h thng i vo ch b tc nu b phn dn s tr khng c hng nghip lm ngnh ngh khc.
dn chng cho cc im nhn nh trn, hai v d di dy v h thng NLKH kiu Taungya p dng ti Phi chu c trnh by gii thch cho k thut ny hn l lm mt m hnh mu c p dng cho mi ni.
3 2 1 4,8km 7000 ha 35
68
: t th c cho khon 400 h vi 0,5 ha/h: tng din tch l 200 ha : t lun canh canh tc xen hoa mu v cy rng, thi gian canh tc l 2 nm
Khoai m Bp La ry B ha
B ha Khoai m Bp La ry B ha
B ha B ha Khoai m Bp La ry
Hnh 32. H thng Taunyga theo kiu hnh lang (Corridor) Zaiir
69
Li im T chc b tr nh canh nhng vn kt hp c canh tc ry truyn thng vi trng rng. C iu kin c gii ha. ph ca t c duy tr, ti to do thi gian b ha ko di 15 n 20 nm.. Gim bt tc hi ca vic lm ry ng thi c iu kin thc hin cng tc khuyn nng lm. Khng ph v tp qun canh tc truyn thng, gip giao t nh c, nh canh cho dn canh tc lu di. p dng Nhiu ni tm hiu v p dng h thng ny vi nhiu loi cy rng khc nhau v rt ra mt gii hn ca h thng nh sau: Hu ht cc h thng Taungya u kh thuyt phc nng dn v h cng chm sc tt cho cy rng mc nhanh th cng nhanh nng dn phi ri khi khu vc do tn rng khp nhanh. Do vy h thng ny ch p dng c ni n ch l mt hot ng b tc thm thu nhp cho nng dn m thi. H thng ch thnh cng nu n v qun l s dng t c phng n quy hoch tng th t lu di v kinh ph h tr pht trin vng su vng xa.
70
u im: Cung cp phn hu c cho canh tc, sn phm tht sa cho ngi dn, gip rng trng sinh trng tt nh vo chm sc v sinh l rng, quay hi vn u t nhanh v to iu kin ph hp thu ht ging cy rng (Bareron, 1983) Lp bi kh di tn rng gim nn gp phn gim nguy c chy rng trong ma kh. Hn ch: Gia sc c th gy hi n cc loi cy n qu, hoa mu v nhng thc vt khc. Gia tng him ho xi mn t nu chn nui qu mc.
Trong rng cao su, thng, rng khp vic chn nui gia sc c thun li pht trin v ngun c ti y rt phong ph. Kh nng mi ha rng chn nui cu, d cho 250 Kg tht trong thi gian 7 n 8 thng l hin thc (Penafiel, 1979) Cc m hnh khc c ngh nh: Keo du + c nui gia sc (c Guinea, stylo, c voi ...): Keo du trng vi khong cch 5x2m xen trng cc loi c lm thc n chn nui cho 6 n 10 u gia sc trn mi ha. C c trng vi khong cch 50x50cm hay 75x75cm s cung cp thc n cho gia sc nui nht khi cy cao hn 3m. Da + c hay cy h u: trng cy v c lm thc n gia sc di vn trng da s cung cp nui 3 u gia sc trn mi ha (Lastimosa, 1985).
6. H thng lm ng kt hp
H thng lm-ng rng ngp mn
B: Rng ngp mn tin phong trn bn long (Mm: Avicennia alba), b ngp nc khi thy triu ln. C: Rng ngp mn cho g v nhng gi tr khc. Ch yu l c (Rhizophora conjugata).
D: Rng ngp mn c sn, Da nc (Nipa fructicans) E: t canh tc nng nghip - t ph sa khng b nhim mn.
Hnh 34. S canh tc lm ng phi hp
71
Rng ngp mn (Mangrove) v rng trm (Melaleuca leucadendra) l cc h sinh thi t t chuyn tip gia h sinh thi t lin v h sinh thi bin. Tim nng sinh hc ca h sinh thi ny rt ln v phong ph.
C nhiu nng lm trng, ngi dn mt s vng thuc cc tnh ng bng sng Cu Long gy dng thnh cng cc h thng nng lm kt hp rng ngp mn v rng trm trn t chua phn. Ti ng bng sng Cu Long nng dn xy dng nhiu h thng NLKH ly rng sc v rng trm lm trung tm pht trin trng trt v nui trng thy sn. Ngoi cc sn phm chnh cc h thng ny cn cung cp cho ngi dn v s cc lm sn ngoi g c gi tr nh r mp t cy mp (Alstonia spathulata) dng lm m, phao cu sinh, nh c, nt chai vv., l v dy lm nguyn liu t dng x, dy choi (Stenochianena palustris), mt ct (Licuala spinosa) Nui c, tm v nuI ong l cc hot dng kt hp trong cc h thng ny trn t t v trong cc kiu rng ny c v s iu kin thun li v thc n ph du cho tm c, hoa cung cp mt hoa cho ong vv.
Li ch:
Nhng loi cy ngp mn nh trm, c, mm, s, vt, bn ...c gi tr cung cp g, ci v tc dng phng h, m mang thm din tch nh c qu trnh c nh v lng ng ph sa bi cu to c bit ca h r c kheo . Cc kiu rng ngp mn l mi trng thch hp nui trng cc loi thy sn nh tm, s, c, mt s loi b st. Cc h thng knh mng c xy dng dn nc ngt ra chua phn ci to c t sau c th s dng vo vic s la v trng cc loi cy n qu. Mt s loi cy rng ngp mn c ngun hoa phong ph, ngi dn c kinh nghim nui ong tn dng c ngun mt hoa ny.
Hn ch:
S mt cn i gia cc thnh phn trong h thng nht l thnh phn rng ngy cng thu hp dn n s thoi ho ca h thng s dng t, nh hng n iu kin sinh thi mI trng. Tn nhiu cng lao ng v u t tng i cao, c bit l nui trng cc loi thy sn xut khu.
Cu hi tho lun:
1. M t v phn tch u im/ hn ch ca cc h thng nng lm kt hp ci tin c ti a phng m anh (ch) bit? 2. Trnh by u im ca h thng canh tc xen theo bng trn t dc (SALT 1). Phn tch nhng nguyn nhn lm hn ch vic p dng h canh tc ny ca c dn vng cao Vit Nam (t nht l Ty Nguyn)?
72
Trang b cho sinh vin nhng kin thc c bn v s cn thit ca vic bo tn t v nc, cc k thut bo tn t v nc, cc kin thc c bn v trang tri cng nh k thut v cng vic qun l trong trang tri nh nng lm kt hp.
Mc tiu
Sau khi hc xong chng ny sinh vin c kh nng - Gii thch c s cn thit ca vic bo tn t v nc. - Phn bit, la chn p dng cc k thut bo tn t v nc trong trang tri nh nng lm kt hp . - Phi hp p dng cho cc trang tri nng lm kt hp. - Phn bit c cc loi trang tri nng lm kt hp, cc cng vic qun l trong trang tri. - Phn bit, la chn p dng nhng k thut trng trt v chn nui thch hp cho trang tri nh nng lm kt hp.
73
Bi 9. K thut bo tn t v nc
Mc ch
Trang b cho sinh vin nhng kin thc c bn v s cn thit ca vic bo tn t v nc, cc k thut bo tn t v nc. Mc tiu
Gii thch c s cn thit ca vic bo tn t v nc. Phn bit c cc nguyn tc chnh ca vic phng chng xi mn t v ca k thut bo tn t v nc. Phn bit, la chn c cc k thut bo tn t v nc c kh nng p dng trong trang tri nng lm kt hp.
1. S cn thit ca vic bo tn t v nc
1.1. Tnh cp bch ca vic chng xi mn bo v t
Xi mn l mt hin tng t nhin nh hng n t ai v gin tip n sc sn xut ca mt a im, t bit l trn t dc. S thnh lp ca lp t mt, ni cha ng cc qu kh, tim nng v tng lai ca con ngi, din ra rt chm c n hng trm nm do qu trnh phong ho ca lp m. Tuy nhin, hng tn t mt d dng b xi mn tri ra sng, bin trong mt thi gian ngn nu con ngi khng bit gi gn quan tm n s s dng t ca mnh. Cho nn bo tn t kim sot s xi mn cn c quan tm v: . Xi mn din ra trn hu ht cc vng t dc. t cng dc kh nng xi mn cng mnh, xi mn cn ph thuc vo ch ma, loi t, c im ca thc b che ph v cc hot ng s dng t ca con ngi. . Xi mn ang l nhn t quan trng lm suy thoi ti nguyn t, lm hoang ho cc vng t dc nhit i, lm i ngho i sng ca ngi dn nhiu vng trn th gii. . Xi mn cng mnh th kh nng phc hi ca t v ti nguyn sinh vt cng kh khn, vt liu bo mn lm cn h tch nc, gy l lt hn hn. Chng xi mn bo v vn t l mt trong nhng nhim v cp bch gip cho s tn ti lu bn ca con ngi trn hnh tinh.
2.2.2. a hnh
a hnh l c s ca xi mn t l iu kin gy ra dng chy, lm cho th nng ca nc trn mt t bin thnh ng nng. Nhng yu t a hnh lm nh hng ti xi mn t l: dc, chiu di dc v hnh dng mt dc. . t cng dc, sn dc cng di th xi mn cng mnh. . Ngoi ra hng dc khc nhau th iu kin tiu kh hu cng khc nhau v iu kin chiu sng, nhit , m , ch gi khc nhau nh hng n sinh trng, che ph ca thc vt v gin tip nh hng n xi mn.
2.2.3. a cht v t
t l i tng ca xi mn, s phong ho trn mi loi m khc nhau s hnh thnh cc loi t vi cc tnh cht khc nhau, v nh vy tnh cht v cng xi mn mi loi t l khng ging nhau. . Hnh thc xp lp ca m cng nh hng ti xi mn . Thnh phn c gii ca t c nh hng rt ln ch nc ca t v xi mn; t ct c sc thm nc tt nhng kt cu ri rc nn sc khng vi xi mn km, cn t st c sc lin kt ln nn sc khng xi mn mnh nhng thng b cht kh thm nc d to ra dng chy b mt mnh gy xi khe... . xp ca t ni ln s lng l hng trong t nhiu hay t do n nh hng ln ti tc thm nc v sc cha nc ca t v nh vy c nh hng n xi mn. . Tnh cht ho hc ca t nh hng ti xi mn t: chng hn hm lng cht hu c cao s thc y s thm nc vo t; cc ion Ca++, Mg++ c nh hng tt n cu tng t. . Lng ion Na+ lm gia tng nc chy b mt lm xi mn t.
75
t sn dc
Xi mn mt X t Trt l St t
Ch lm a hnh t dc t
Xi mn mt X t Trt l St t
Xi mn
Xi mn mt X t Trt l St t
Sng chnh
ng bng b lt
Bn ct huyn ph
Bn ct y sng
t c tch lu
t ang di ng
76
2.2.4. Thm thc b Thm thc b s ngn cn tt chng li xi mn t: tn l ngn cn lc 'xung kch' ca git ma, lm tng lng nc thm vo t, hn ch dng chy b mt... mt khc b r thc vt lm thnh mng li dy c trong t c tc dng gi t, lm tng xp ca t, lm tng kh nng gi nc ca t. 2.2.5. Cc hot ng s dng v qun l t ca con ngi. Nhp tng trng trong c hai mt dn s v pht trin kinh t x hi trong nhiu thp k qua lm cn kit cc ngun ti nguyn thin nhin, c bit l ti nguyn t. Con ngi vi cc hot ng s dng v qun l t khc nhau gp phn gy ra xi mn t v xi mn t ng vai tr ch yu trong vic lm suy thoi t. Cc hot ng s dng v qun l t dn n xi mn t nh sau: .Khai thc rng khng hp l . Ph rng lm nng ry. . Canh tc nng nghip khng bn vng . La rng . Chn th gia sc qu mc . Xy dng ng, cu cng, nh ca, ng in vng i ni khng hp l . Khai thc khong sn khng hp l . Trng rng quy m ln nhng khng ch n hn loi v chn loi cy trng hp l.
77
. t c nghin cu qu nhiu bi cc chng trnh v d n bo v t chng xi mn trong khi nng dn l ngi s dng t li t tm hiu vn ny. Do vy, mt d n c mc tiu bo tn t v nc, gii quyt s thoi ho ca t phi dng bin php trin khai "t di ln", ly nn tng t cc hiu bit ca nng dn v nng tri ti ch nh l mt h thng tng th xem xt s s dng t.Tri li bin php p t "t trn xung" thng ch ch trng gii quyt cc triu chng ca xi mn t qua vic phn chia t thnh cc bc thm canh tc xen bng hay cc k thut khc ch thnh cng nht nh do s tc ng ca cc t chc bn ngoi h thng. . cc vng i ni cao, nng sut cy trng b gim st nhiu do thiu hay tha nc, hn l t b xi mn mt i. Do vy cn quan tm hn vic qun l ngun nc ma, nht l cc k thut bo tn nc hn l ch ch tm vo bo tn t. Kt qu l, cc k thut canh tc nh cy ba, t lp mt... c tim nng v ngha cao hn so vi cc bin php c gii bo v t v nc chng xi mn. . Cc n lc bo v t v nc s thnh cng hn khi c p dng mt cch lu di hn l ch p dng trong cc hot ng ngn hn theo tng d n nc c nh. . Nng h v trang tri c th l trng tm cho cc chng trnh bo v t v nc. . Nng dn cn c thuyt phc bi cc li ch trc mt, kt qu ca cc thay i canh tc. iu quan trng l phi gii quyt ngay cc nhu cu cp thit ca nng dn qua vic gii thiu cc k thut canh tc sn xut mang c li ch kinh t nhanh ln c ngha phng h lu di.
3.1.2. Li ch
. Gim xi mn v nc chy b mt. . Gim s mt mt cht dinh dng.
3.1.3. Hn ch
. o c v nh hng cc ng ng mc sai s khin cho t b xi mn mnh hn. . i hi lao ng cho chm sc v gi gn.
78
3.2.2. Li ch
. Kim sot hiu qu xi mn t.
Hnh 38. Canh tc bc thang . Cc vt liu bo mn c gi li y cc mng tiu nc c o dc theo bc thang. . Gim chiu di dc. C mi 2 - 3m chiu di dc li c bin i thnh bc thang. Do vy vn tc nc chy xung s gim. . Ci thin c ph ca t lu di.
3.2.3. Hn ch
. C tc ng ln u tin n t nn s lm gim nng sut t ra l trong 2 - 3 nm u. . Cn lao ng v vn nhiu xy dng v bo tr bc thang. . Cn c k nng xy dng v bo tr bc thang. . Bc thang ci thin vi mt dc cch khong chim nhiu t canh tc.
79
- Thiu s an ton v quyn canh tc trn t l mt nhn t khin cc k thut canh tc bo v lu di nh h thng bc thang khng c nng dn chp nhn. - Trn cc loi t ngho, h thng bc thang cho t l thu hi vn v li nhun thp so vi kinh ph u t ban u.
3.3. Cy che ph t
3.3.1. c im
Ngi ta trng cc loi cy ph t bo v t gim xi mn v ci to t nh vo lng phn xanh ca chng (cy vi cc loi thn l cn xanh hay cc phm vt d tha hoa mu canh tc). Cc loi thc vt ny thng l cc loi c i sng ngn (t hn 2 nm) v c trng ngoi t ng rung hay di tn cc cy trong giai on b ho. Cc loi hoa mu ph t ny cng c trng xen hay trng sau khi gieo trng cc loi cy ly ht nh
Hnh 39. Cy che ph t ng hay c trng mt ln vo chu k canh tc hoa mu. K thut trng cy che ph t thng c p dng Vit Nam v cc nc khc vng chu loi tr c di di rng cao su hay da ... v nhm mc ch cung cp thc n cho gia sc. Cy che ph t cn c trng trong cc h thng b ho ci to ph ca t nhanh chng v rt ngn c giai on b ho. Phn ln cc loi hoa mu che ph t lm lp che ph v to phn xanh. Th d nh: Sn dy di (Pueraria tokinensis) u bm (Clitoria ternatea) u xanh (Vigna radiata) C kudzu (Pueraria phaseoloides) u triu (Cajanus cajan) Ct kh (Tephrosia candida) in thanh (Sesbania sp.)
3.3.2. Li ch
. Ci thin ph v l ho tnh ca t. . Gim xi mn v tht thot nc. . Cn tr c di pht trin . Gim dng phn ho hc v thuc dit c. . Cung cp lng thc cho ngi v c nui gia sc. . Tng hm lng cht hu c trong t. . Gip gi m ca t v bo v t khi b kh hn. . Mt vi hoa mu ph t c th cho thu nhp.
3.3.3. Cc gii hn
. C th cnh tranh nc v cht dinh dng vi cy lu nm. . C th pht trin thnh c di. . C th lm ni tr n cho su bnh hi. . Mt vi loi c th tit ra cc cht ho hc cn tr gy trng cho cc loi hoa mu tip sau.
80
3.4.2. Li ch
. Rt hiu qu ci thin ph ca t . Gim s tht thot cht dinh dng.
81
. Gip gi nng sut ca hoa mu. . Lm a dng cc loi canh tc. . Gip kim sot su bnh hi.
3.4.3. Hn ch
. C th kh khn ni ngun nguyn liu sn xut ngho nn. . t c p dng vi nhng cy lu nm. . i khi i hi ngi nng dn phi trng nhng loi cy khng hp vi s thch ca h.
3.5.2. Li ch
. Hn ch xi mn t v nc chy b mt. . Cung cp c cho gia sc.
82
. C c dng vt liu t.
3.5.3. Cc gii hn
. Cn cng lao ng chm sc cc bng c. . Dng vt liu c t b mt c th to nn c di pht trin. . Trng c cnh tranh din tch t dnh trng cy lng thc.
3.6.2. Li ch
. Hn ch xi mn. . Ci thin ph v m t. . Cung cp sinh khi lm phn xanh. . To bng che thch hp cho cy khc. . Ngun thc n cho gia sc, ci v cc vt liu khc. . Ci thin c cu to v thm nc ca t. . Cung cp vt liu t b mt t.
3.6. 3.Hn ch
. Mt mt phn t canh tc do trng cc bng cy ng mc (t nht l 10% t canh tc b mt).
83
. Bng cy cnh tranh vi hoa mu trng trong bng gia v nh sng, dinh dng v nc. Ct xn r v ta l v cnh nhnh c th hn ch s cnh tranh. . Cc loi cy trn cc bng c th l ni k gi v pht trin ca su bnh hi. . S gi nc hiu qu cc lng nc ma ln c th gy cho t ngp ng v l nht l cc trin dc.
. Nng dn s cc bng cy khng sn xut lng thc, thc phm. . Nng dn ngh rng cc bng s cnh tranh mnh n hoa mu v l cy ch cho dch bnh.
. Nng dn canh tc theo li truyn thng s dng phng php v dng c n gin lm vic, h khng thch bng cy v canh tc theo ng mc v bt tin.
3.7.2. Li ch
. Bo v t canh tc khi b nh hng ca nc trn chy t i ni cao xung.
84
3.7. 3. Hn ch
. Nu khng c xy dng ng v ph hp, cc ai v knh c th b nc chy trn qua vo t canh tc nht l khi c ma ln. . Cn h tr thm cho ai i hng bng cch xy dng nh h gi nc, ngn gi t. . Cn bo tr v chm sc no vt lin tc.
3.8. Ro cn c gii
3. 8.1. c im
Cc ro cn c gii xy dng trn mt t dc hn ch tc nc chy trn b mt v gi t b bo mn bi hin tng xi mn b mt. Cc kin to ny c th c lm bng g hay ; theo thi gian, chng c th to thnh hng ro cn cy sng. Philippin v Papua New Guinea cc ro cn c lm bng khc g v cnh nhnh xp dc theo ng ng mc ca t i dc. Thng ngi ta ng cc cc g gi chng li. Pha trn ca ro cn c v cc vt liu hu c khc c xp dc theo gi t b cun tri theo dng nc.
Hnh 44. Ro cn c gii Khong cnh ca gii t gia hai ro cn thay i tu theo dc ca t, nhng thng ch bin ng t 4 n 8m. Cc loi hoa mu nh ng, khoai lang v thuc l c trng trn cc gii t gia.
3.8.2. Li ch
. Gim lng nc chy trn b mt. . Gi cc phm vt bo mn li. . Nu bo v thch hp c th pht trin thnh cc bc thang trong mt thi gian.
85
. Cho php nng dn canh tc trn t dc ni m thng khng thch hp canh tc.
3.8. 3. Hn ch
. Cc ro cn bng g khng bn do b mc trong vng 2 n 5 nm. . Xy dng ro cn i hi cng lao ng.
3.9 B tng
nhng vng t c nhiu , b tng l thch hp . Dc theo ng ng mc v pha trn hng ai cy bi ng mc, ct ngang mt dc lm b mt t v gi cht cc hn ln nhau. . Nu c , cht b tng cao ngang vi im gia ca hai ng ng mc. . Trng cy bi a dng y ca b tng . chng s c nh v gi chc b tng cng nh s cung cp l cy cho gia sc. 3.9.1 iu kin p dng
Ni c ln vo t, nng dn s kt hp dn xp trn ng ng mc. u t lao ng xy dng ban u kh ln. Hnh 45. B tng
3.10. Cc by t
3.10.1. c im
Cc by t l cc kin to gi t b bo mn t u ngun li. Cc kiu thng thng nht l h v ho gi nc c thit k trong lng cc knh i hng hay ng tiu nc. Mt h nc lm gim tc ca dng chy v gip cc phn t t b bo mn lng li ti ch. Kch thc ca h tch nc tu thuc vo tm c ca ng nc chy v cc knh tiu cn c bo v. Cc ro cn chn t c th c lm bng cc thn, cnh ca cy mai (Gliricidia sepium), tre, tng, lng g hay cc vt liu c sn ti a phng. Hnh 46. Cc h by t Ho l nhng h gi nc ln v di dc theo m cn b xung thm cho cc kin to khc. Mt ho thng c kch thc chng 1m
86
di 0,5m; rng 0,8m su v b tr nm pha trn mt m t ng mc chng 1m n 2m. Mc ch ca cc kin to by t l gi t v gi nc li thi gian ngn tng kh nng thm nc. t gi li trn cc h v ho nc c no vt thng xuyn v chuyn n ng rung bn cnh.
3.10.2. Li ch
. Ngn chn s pht trin v m su rng cc khe xi. . To iu kin tt cc vt liu b bo mn giu cht dinh dng lng ng li. . Gim tc nc chy cc khe xi mn v ng nc chy. . Ni t lng t c th canh tc hoa mu.
3.10.3. Cc gii hn
. i hi no vt thng xuyn trnh nc trn vo b trong cc trn ma ln. . Cc p chn i hi bo tr v sa cha thng xuyn.
87
3.12.2. Li ch
. S dng cc cht dinh dng cha trong sinh khi ca thm thc vt. . Kim sot c di trong 3 thng u v hoa mu mc nhanh gi c m ca t. y l mt phng php n gin chuyn ho t rng thnh t canh tc.
88
. Lp thc vt khng t che ph t ngn cn lc xung kch ca git ma tng lng nc thm vo t hn ch dng chy mt. . Phi hp canh tc hoa mu c c. . Khng gy kh nng chy rng.
3.12.3. Hn ch
. D lm xi mn t v tht thot dinh dng ca h sinh thi. . Ch c th dng khi lm t c gii hn hay canh tc khng cn lm t, nht l khi lp ph thc vt nhiu.
89
Gii thch c cc cng vic v k thut qun l trang tri p dng vo cc iu kin c th Phn bit, la chn p dng nhng k thut trng trt v chn nui thch hp cho mt trang tri nng lm kt hp nh
90
a/ cc c im ca t : Do cc trang tri vng Cao thng b nh hng bi cch canh tc nng ry, t ai y thng thoi ho, ngho v thiu cc k thut bo tn thch hp nn nng sut cy trng v vt nui rt thp. b/ a hnh v a mo ca t trang trai: chi phi n s sn xut ca trang trai c bit vng Cao nh dc, hng phi, vng t thy, sn dng vv. Quan tm n cc c im ny s nh hng trc tip n cc sn xut trong trang tri nhm hn ch hin tng xi mn t ai. c/ Kh hu: bao gm nhiu yu t nhng vng Nhit i yu t m trang tri cn quan tm hn ht l v lng v s phn b ma trong nm v a s cc trang tri NLKH u da vo nc tri canh tc. Ch ma phn no xc nh loi hoa mu cng nh thi gian canh tc. d/ Ngun nc: l yu t quan trng sn xut nn ch trang tri cn: - tn dng trit cc iu kin thun li ca ngun nc c sn sn xut v sinh hot, - ra cc phng n s dng hp l v tit kim, - quan tm n c s lng v cht lng ca nc.
91
lm thay i hng lot v loi v quy m sn xut ca mt thnh phn canh tc no trong trang tri. b/ Cc yu t bn trong (ni vi):y l nhng yu t nm di s kim sot ca ch trang tri gm: t ai, lao ng v vn ling. Quyt nh v din tch s canh tc, s dng lc lng lao ng ph hp cho c nm, v ngun vn sn xut l nhng im m ch trang tri phi d kin v qun l.
92
Trang tri l ni cung cp lao ng, k thut, tin bc v cc ti nguyn khc trong h thng s dng t sn xut. Khi c quy thnh tin, gi tr ca s tiu th trong trang tri cung cp cc thng tin v s sinh sng ca cng ng v phn tch mc cng ng, ngi ta c th nhn xt mc ca cng ng chi tiu hay dnh dm. Kinh t ca mt trang tri bao gm thu nhp, cng nh cc ti sn v cc khon n. M t s lc v kinh t trang tri bao gm mt tin trnh xc nh sc lao ng, hng ho v thu nhp chia x bi mt nhm ngi sng trong cng mt gia nh v xc nh cc ti nguyn y lin h n cc nhu cu ca h. So vi cc vn khc, m t ny l mt bng cn i gia ch tiu v thu nhp ca mi thnh vin trong nng h km theo gii tnh phn tch c im ca tng u t v s quyt nh, ng gp, nh hng v chi tiu. Ba cng c n gin l bng kim k (bng cn i), thu nhp rng v ngn sch ca trang tri tm hiu v tnh hnh kinh t ti chnh ca cc hot ng sn xut. Tt c thnh vin ca nng h u nn tham gia trong qu trnh s dng cc cng c trn nhm m bo rng tt c cc suy ngh ca h u c ghi nhn. Trc khi dng cc cng c trn, xc nh s thnh vin, tui v gii tnh thng qua cc cu hi ai lm g, khi no, u? chu trch nhim g?
93
Ti sn
A. Ti sn nng tri S lng Din tch t (ha) Nh ca NT: - Kho Gia sc: - Tru - D Dng c: - Cy - Ba Hoa mu d tr: - Ng (kg) Tng s ti sn B. Ti sn nng h S Gi hin lng hnh Nh g Tin ginh Tng sn s ti 1 50.000 Tng s 50.000 12.000 1.000 63.000 Tng ti sn: 103.400
Tin n:
Tng s 10.000
1. Lp danh sch ti sn trang tri: 2 2 3 2 2 200 5.000 6.000 1.000 1.500 700 5 10.000 12.000 3.000 3.000 1.400 1.000 40.400 2. Lp danh sch ti sn trang tri -Nh ca -Xe c - g gia dng v cc ti sn khc -Tin dnh -t ai (gi tr ca t ang s dng). -Cc c s xy dng canh tc -Tng s gia sc v gia cm -Trang thit b v dng c ca trang tri -Hoa mu d tr trong kho -Cc nguyn vt liu d tr trong kho (nh phn bn, thuc...)
3. c lng gi tr hin ti ca mi ti sn
10.000 30.000 40.000 5. Tr tng n vo tng gi tr ti sn ca trang tri xc nh s tn thun vn ling ca trang tri ang c.
94
Thu nhp t hoa mu / gia sc S lng 1. Tri cy - Khoai (s c) - u (s qu) 2. Rau mu - Ng ci (kg) - ngt (kg) 3. Vt nui - Bn d Tng s: Thu nhp khc: S Gi lng n v 500 10 10 50 Tng s 5.000 4.000 500 9.500 200 1.000 1.000 1.000 1 Gi n v 5 2 4 7 1000 Tng s 1.000 2.000 4.000 7.000 1.000 15.000
1. Lng thc 2. Gaz 3. X phng 4. Hc ph 5. Ph i li 6. Thuc men 7. Thuc l 8. Ru, bia 9. C bc v gii tr 10. Chi ph khc Tng s:
14.400 600 600 1.800 240 1.500 2.400 1.200 600 500 23.840
95
96
2.5. Qun l dch bnh tng hp trong trang tri Nng lm kt hp (IPM)
Qun l dch bnh tng hp (Integrated Pest Management) l mt lnh vc khoa hc hng v sinh thi qun l qun th loi bng phng php phi hp tt c cc cch phng tr thnh mt h thng qun l su bnh hi. Trong thc t IPM l mt phng php c nhiu kha cnh nhng trong ch yu khuyn khch li dng cc nhn t phng tr t nhin, hn ch ti a bin php phng tr nhn to. IPM cn phi ch : . Phng tr su hi da trn nguyn tc cn bng sinh hc. . Khng tiu dit hon ton su hi m ch lm cho s lng su hi duy tr mc khng gy tn tht cho kinh t. . Coi trng nhn t khng ch t nhin, c bit ch n khng ch t nhin ca cc thin ch do hn ch hoc khng dng thuc ho hc. Khi p dng IPM cho trang tri nng lm kt hp cn phi xem xt quyt nh cc bin php phng tr theo th t u tin nh:
97
. Xc nh loi sinh vt gy hi c cn thit phng tr khng v quyt nh bin php phng tr. . Tng cng bin php phng tr sinh hc. . Coi trng cc bin php nng lm nghip: chn cc loi cy trng xen b tr khong cch gia cc loi, tng tnh a dng sinh hc trong trang tri nng lm kt hp. . Chn lc cc loi thuc ho hc c th phng tr su bnh khng nh hng lu di n sn phm v mi trng (v d cc ch phm sinh hc, vi sinh... c ch cn trng)
. Hnh 50. Cc kiu lip trong vn m trang tri NLKH Xc nh ngng gy hi ca su bnh. . Tnh ton cc chi ph v li ch xc nh hiu qu kinh t.
98
Nu cn nhiu cy con cho trng rng lm cht t hay lm g, sn xut cy con r trn v trng rng bng phng php cy con r trn s d dng v r tin hn so vi cc bin php v phng php trng rng khc. K thut ny thch hp nht i vi cc loi cy con kho, chu ng tt, c r cc kho nh Nhc nga hay Phi lao.Vn chuyn v trng cy con r trn n gin hn so vi cy con nui dng trong bu to sn. Ht ging cc loi c t l ny mm hay c xut x khng r rng nn, tt hn, gieo trong lung hay hc gieo, khay gieo sau cy cy m vo bu t to sn, nu cn. * Lung gieo ht cn : . Lm ti t v to lung ni c chiu rng va lm c m khng cn dm ln mt lung. . Trn u thm phn chung v ct. . Lm bng mt lung.Dng dao hay cy nhn to cc rnh cn gieo ht. . Lm bng mt lung.Dng dao hay cy nhn to cc rnh cn gieo ht. . Gieo ht (c x l nu cn) theo cc rnh gieo nui thnh cy con r trn ti lung. Nu sn xut cy con nui trong bu to sn, c th gieo ht ri u dy hn. . T rnh bng mt lp t mng bng b dy ca ht. . Ri u tro trn khp mt lip phng nga kin v c sn ph hi cy mm. . Ti nc nh cho lung gieo trnh lm ht gieo b cun tri bi dng chy b mt. Nu cn ph nn mt lung cc mnh nilon mng cch mt lung 5-10 cm ngn ma ln. *Hp gieo ht : c dng gieo ht nh nh ht Bch n v Phi lao. N l mt hp g hay chu c c l nh y c k cao cho d thot nc. Chun b hn hp gieo trong hp gm cc phn u nhau: t mt, ct v phn chung c ry sn qua l mn v phi p v cc cc t ln. Nn to mt lp si nh y hp thot nc tt. Nhiu loi cy con n qu thng thng c nui trong bu to gc cho ghp mt hay ghp ngn. Phi chun b bu t cho cy con khi ht ging bt u ny mm nh chn v bu, c l, d hn hp rut bu vo n mp ca ti, xp ti bu ngay thng v st nhau trn lip t bu. Kch thc ti bu cht do nh (kch thc 10cm x 15cm) dnh cho cy con lm nghip vi thi gian nui dng trong vn m t 4 n 6 thng. Nu cy con c nui lu hn 6 thng trong vn m nh cc loi cy n qu c sn xut lm gc ghp, nn s dng cc ti bu ln (15cm x 20cm) v bn hn. V bu lm ng tre cng thng c dng bng cch ghp hai mnh ng tre v ct li to thnh bu cy cy m. Li im ca bu ng tre l tho v bu khi trng cy v dng li c. Mt loi v bu khng y lm bng cc lon thic cng c s dng bng cch nn t y lon to y sau cho hn hp rut bu vo. V bu l chui v mt s l cy khc cng c dng to bu t nui cy con, nhng phi thay th thng xuyn v chng d b r mc. * Cy cy con : khi cy con tiu chun cy nh pht trin t nht hai l tht. Phi ti nc cho cy cy v bu t trc khi cy cy sau hai gi s cy cy con.
99
* Chm sc cy con trong vn m bng cc bin php k thut sau: ti nc va , lm c ph vng khi cn thit, xn ta r cy con hay o bu v sau cng lm cng cp cy con mt thi gian trc khi em ra trng bng gim lng nc v phn bn.
100
4. Chit cy p dng cho cc loi chanh, cam, xoi, i, bi, iu ln ht, du gia, vi, qut v nhiu loi cy rng.
5.Ghp nhnh : dng cho cc loi cam, chanh, bi, qut, vi, i, mng cu xim, b, iu, tc, vi, xoi, chm chm, me chua, vv.
101
6. Ghp mt hnh ch nht hay hnh thun c p dng cho nhiu loi cy n qu.
102
Tm li, cy a tc dng, cy bn a trong trang tri nng lm kt hp c vai tr rt quan trng v chng khng nhng c vai tr phng h m cn cung cp cc sn phm c gi tr kinh t nh g ci v sn phm ngoi g.
103
i gia sc km n k thut ny cng c p dng vi thnh phn nh sau: l keo du xay nhuyn (15-20kg) + nc (15 lt) + mui (0,1kg) hay bt khoai mi (15-20 kg) + nc (15 lt) + mui (0,1 kg) hay cm (2-3 kg) + nc (15 lt) + mui (0,1kg). Lu : khi cho gia sc n phI gi chng v tr ng bnh thng, u gia sc phI ngang bng vi lng. Nu sai v th gia sc b p n c th b tn thng hay cht.
Da di
1-2 ly cho 2-3 ln Tiu chy mi ngy Cm mu v 3 ln mt ngy st trng vt thung 4 lt tm 3 ln Kh tiu trong 1 ngy Trn 1 n 2 ln ngy 1 lt cho 3 ln mt ngy Khng gii hn Thiu sa Ho, cm lnh Tiu chy
104
Da
thc n Trn thm 5 tri da v 0,5 vi ng kg ng, cho ung 3 ln 1 ngy L, v, Nu sc li 0,5-1 lt chia lm qu kh ung 3 ln trong 1 ngy C cy D nt trn 2 n 3 ln dn vi du trong 1 ngy dn L D l v Xoa 2 ln mt trch bng ngy nc si Du ht Bi ln vt Bi mt ln mt thng ngy
Mt nc do st cao, kit Kh tiu, au d dy au bp tht, bong gn Cha vt thng Tr cc k sinh trng ngoi da
Hnh 53. Khu vc trng cy v c lm thc n cho gia sc Cu hi gi : 1. Cc nguyn tc chnh bo tn t v nc? Cc k thut bo tn t v nc c th p dng trong trang tri NLKH? 2. K thut nng lm kt hp trn t dc c thc hin vi cc bc nh th no? 3. Phn bit cc loi trang tri v cc cng vic qun l trang tri? 4. Nhng k thut trng trt v chn nui thch hp c th p dng cho trang tri nh nng lm kt hp?
105
Chng 5
p dng v pht trin k thut nng lm kt hp
Mc ch: Trang b cho sinh vin nhng phng php, cng c v k nng p dng, pht trin k thut NLKH c s tham gia. Mc tiu: Sau khi hc xong chng ny SV c kh nng: Gii thch c qu trnh p dng v pht trin k thut NLKH c s tham gia. Phn tch tnh trng ca nng h, cng ng chn on cc vn v thit k hot ng NLKH. La chn v p dng cc cng c trong m t Im, chn on v thit k. C kh nng pht trin k thut NLKH v t chc gim st, nh gi. Khung tng quan ton chng
B Bi 11: Gii thiu chung v qu trnh pht trin NLKH c s tham gia Mc tiu Gii thch c tnh cp thit ca p dng pht trin k thut NLKH c s tham gia Phn tch c cc yu t bn ngoi, bn trong nh hng n pht trin k thut c s tham gia Bi 12: M t im, chn on v thit k (C&D,D) p dng c phng php C&D, D trong pht trin k thut NLKH ti mt a im c th. La chn v p dng cc cng c trong m t im chn on v thit k. Phng php m t im, chn on v thit k ca ICRAF. 1998 ( C&D,D) Cc cng c khi m t im, chn on v thit k trong lp k hoch nghin cu, p dng v pht trin NLKH - Ging c minh ho - Hi ming - Tho lun nhm - Ti liu pht tay - Giy Ao, bt, bng - OPH, Slid - giy bng knh - Bng dnh, dao, ko 4 tit Ni dung Tnh cp thit ca pht trin k thut NLKH c s tham gia. Qu trnh p dng v pht trin k thut NLKH c s tham gia Phng php - Thuyt trnh - Ging c minh ho Vt liu - Ti lii pht tay - Giy Ao, bt, bng - OHP - Giy bng knh - Bng dnh , dao ko Thi gian 1 tit
106
Bi 13: Thc hin v pht trin cc hot ng nghin cu NLKH c s tham gia
Phn bit, la chn kin thc bn a cho nghin cu v pht trin NLKH Gii thch c s pht trin k thut k thut NLKH c s tham gia Gii thch c qu trnh t chc gim st v nh gi k thut NLKH c s tham gia Phn bit, la chn cc tiu ch trong gim st v nh gi k thut NLKH c s tham gia
Pht trin k thut NLKH c s tham gia T chc gim st v nh gi hot ng pht trin NLKH c s tham gia. Cc tiu ch v ch bo trong gim st v nh gi hot ng pht trin k tht NLKH.
- Ti liu pht tay - Giy Ao, bt,bng - OHP, slid - Bng dnh, dao, ko
5 tit
107
Bi 11. Gii thiu chung v qu trnh p dng v pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia
Mc tiu: Sau khi hc xong bi ny, sinh vin c kh nng Gii thch c tnh cp thit ca p dng pht trin k thut NLKH c s tham gia Phn tch c cc yu t bn ngoi, bn trong nh hng n pht trin k thut c s tham gia
108
P trong PTD cng c th hiu l ly con ngi lm trung tm (people-centered) trong cc chin lc v qu trnh pht trin. Cc nguyn tc chnh thc hin PTD - Quan tm ti nhu cu ca ngi nng dn, kin thc bn a, cc ngun ti nguyn hin c v mng li ca cng ng. To iu kin pht trin cc ngun lc trn. - Tng cng lin kt hiu nhng c im chnh vi/v nhng thay i trong h sinh thi nng nghip. - H tr nng dn v cc t chc ca h tng cng s nhn thc, t tin, kin thc v k nng ca h. ng thi khuyn khch h tip tc tham gia tin trnh nghin cu v khuyn nng sau khi chm dt cc h tr t bn ngoi. - Bo m cho nng dn v nhng ngi h tr bn ngoi cng xc nh c nhng vn u tin. - Cung cp nhng kinh nghim thc tin cho nhng nng dn c chn la h c th la chn pht trin cc k thut v chuyn giao chng cho nhng ngi khc. - S dng cc u vo thp, nghin cu v m rng vic s dng cc nguyn liu sn xut ti ch. Hy ngi dn v nhng t chc ca h ph bin chng. iu ny bo m rng ngi dn t tin v s dng cc u vo hp l. - Khuyn khch cc nng dn hoc nhm nng dn trnh din trn nng tri ca h. Vic trnh din c th c cc nng dn khc nhn ln. - Thc y vai tr nghin cu v khuyn nng cho nng dn. Nng dn s thc hin cc chc nng trn theo tp qun v khng b cng vic ny nhng ngi ngoi cng ng, nhng ngi thng t hiu bit v cc iu kin ca cng ng, lm. - Cung cp thng tin v thay i hin trng to s quan tm. - Th nghim ti ng rung vi cc k thut khc nhau thu c t nng dn a phng (kin thc bn a hay cc kinh nghim khc) v t khoa hc chnh thng. ngh cc la chn k thut cho nng dn h quyt nh thc hin v kim tra trn ng rung ca h v ng thi cng khuyn khch nng dn ngh cc k thut th nghim. - T chc cc din n nng dn nh gi v m rng cc kt qu nghin cu cho nhng nng dn khc.
109
Gim st v nh gi c s tham
Hnh 54: S qu trnh m t, chn on v thit k M t im, chn on v thit k y l giai on m t hin trng, chn on cc vn v thit k cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp ph hp (C,D & D).
110
Thc hin cc hot ng nghin cu v pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia ( PTD & PR) l giai on nhm to nhng k thut mi cho pht trin v chuyn giao cc k thut nng lm kt hp, c xem xt n vai tr ca cc t chc c quan, chnh sch. Gim st v nh gi c s tham gia phn nh mt qu trnh nh gi nng xut, tnh n nh v tnh bn vng ca cc hot ng nng lm kt hp, cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp.
111
Chnh sch
Vn ho - x hi
Th nghim k thut v nh gi
Gim st v
nh gi c s tham gia
i mi cng ngh
Nghin cu Lp hc ng Hi nghin
cu a phng rung ng rung
112
T chc cc bui thm ving hin trng, gp g nhau cho php nng dn gii thiu cc th nghim trnh din v kt qu tm thi ca h vi cc nng dn khc.
2.2.4 Lin kt nh gi
Cc nh nghin cu, cc nhn vin khuyn nng, v nng dn cng tham gia trong vic nh gi cc th nghim v xy dng k hoch cho nhng nghin cu mi. Cc cu hi tho lun : Kt qu ca th nghim l g? Tch cc hay tiu cc? Chng ta hc hi c g t nhng th nghim ? Cc th nghim tip theo nn c thit k nh th no? Cc th nghim tip theo nn c qun l nh th no?
113
Cc cuc gp g trong lng v gia cc lng vi nhau cng nh nhng chuyn i hc tp kinh nghim thc t v thm hin trng l nhng cch nng dn trao i kinh nghim, kin v cch lm trong sn xut. Nhng chuyn i hc tp kinh nghim thc t v thm hin trng cho php nng dn nhn thy cc kinh nghim thc t trong nhng iu kin c th. N kch thch tho lun v nhng vn m h c th p dng trong iu kin ca h. Thm ving cng tng cng mng li thng tin v h tr v k thut. Nhng iu quan tm - nhiu ni, nhng bui thm ving trong lng v gia cc lng c t chc kt hp theo lut lng hay cc l hi truyn thng. - Nhng chuyn i hc tp kinh nghim thc t cc lng khc nhau nn t chc gia nhng ngi cng dn tc d dng trao i bng mt ngn ng. - Nng dn lun lun quan tm vi vic nhn thy (khng ch nghe) nhng g din ra trn ng rung. Thm ving hin trng l mt phng tin hiu qu trao i kin thc v kin./.
114
115
1. Phng vn bn cu trc 2. Cc s 2.1 Cc bn a) Bn hin trng s dng t b) Bn v gii 2.2 Lt ct a) Lt ct v a hnh khng gian b) Lt ct v lch s s dng t 2.3 Nng lch a). Lch thi v b) Kh nng v thc phm c) Kh nng v thc n gia sc. d) Cc hot ng ma v theo gii v la tui. 2.4 Biu v lao ng v cc ngun a/ Phn chia lao ng theo gii v tui b/ Gin tuyn phn tch li ch 2.5 S nguyn l gi nh a/ Kiu h thng canh tc b/ H sinh thI nng nghip ca nng h 3. Phn cp 4. Cc cng c khc Thu thp thng tin v s liu v h thng canh tc nhm tm ra cc vn v cn tr trong canh tc h gia nh v xc nh cc gii php gi nh gii quyt cc vn . S dng phng vn bn nh hng ph hp v cc cng c chn on khc thu c nhng thng tin v s liu ph hp v h thng canh tc v tng hp thng tin. Thng tin, s liu cung cp phi r rng v thch hp vi mc tiu, chin lc, ngun, kinh doanh, qun l cc vn v nhng ri ro.
3.2
Xc nh cc gi nh v th nghim cc gi nh
a ra cc gi nh c lin quan n cc b phn then cht ca h thng canh tc nh: - Cc vn v cn tr ca nng dn - Cc chin lc qun l ca nng dn - Cc tc ng gip cho nng dn t c mc tiu ca h.
Cc gi nh v bin php tc ng v nng lm kt hp cng c th khng phi nng lm kt hp cn c xp th t u tin theo mc quan trng. Cc tiu ch xp th t u tin cho cc gi nh v cc bin php tc ng cn c tho lun cng ngi dn.
116
- Kim tra cc gi nh v cc vn v cn tr ca nng dn v nhng gii php nng lm kt hp c tim nng pht trin c a ra v thu thp cc ti liu thng tin b xung cn thit cho vic xc nh cc bin php tc ng nng lm kt hp c u tin . Vic kim tra tp trung vo phng vn, i thoi trc tip ngoi ng rung vi nng dn, trc ht l kim chng cc gi thit cng vi ngi dn sau l xp th t u tin cc vn v cn tr theo mc quan trng (s ngi dn chu nh hng v cc u tin ca ngi dn).
3.3 Thit k cc bin php tc ng v xp th t u tin cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp.
Da vo s liu v thng tin phn hi t nng dn v cc bin php tc ng nng lm kt hp. - Tm ra cc l hng v kin thc v cc vn c lin quan n nhng bin php tc ng. - Xp th t u tin cc nhu cu nghin cu p ng cc l hng v kin thc. - Xc nh v xp th t u tin cc nhu cu pht trin, xem xt tt c nhng thng tin, ti liu c th c, phn tch nhng g bit r v bin php tc ng trong bi cnh c th, xc nh cc l hng v kin thc, cc dng nghin cu ( sinh hc, kinh t - x hi, chnh sch..) cn c gii quyt vn , xy dng v xp th t u tin cc mc tiu nghin cu.
117
M t v tc ng
Lin kt khuyn nng v Cc m hnh trnh din Tp hun Cc vn pht trin Vn m K hoch khuyn nng Khuyn nng quy m
rng im nghin cu
a ra cc yu t cn iu Xp hng cc yu t theo Cc c im sinh thi Ci tin bi nng dn Kh khn cho p dng? Mi quan h gia cc yu nh hng n kinh doanh Kh nng nghin cu nh La chn cc yu t u
tin. cu c th. th no ( thi gian, ngun, tc ng ? ) ca trang tri khc t mc quan trng tra
Ph hp v nh hng
Mi quan h ca cc hp phn
Nghin cu v cnh
tranh Tng cng mu m t Chu trnh dinh dng Qun l su bnh Cht lng sinh khi Kim sot xi mn Qun l cht hu c
Tc ng ci tin
118
Gim st v nh gi
Xc nh ch nghin cu
Lp k hoch nghin cu
119
4.2 Xc nh ch nghin cu
Cc tng, cc ch nghin cu c ngi dn a phng cng cn b nghin cu, khuyn nng a ra trong giai on phn tch tnh hnh cn c phn tch k hn v cc mt sau: Mc tiu ca cc ch nghin cu Cc la chn k thut nng lm kt hp lin quan n kin thc, kinh nghim ca nng dn. Cc la chn kim tra trn ng rung Cc kt qu mong i ca ch nghin cu. Xp th t u tin cc ch nghin cu
5 T chc gim st v nh gi
5.1 H thng gim st v nh gi c s tham gia ca ngi dn (PMOE)
PMOE l mt phng php c p dng ghi nhn v phn tch thng tin nh k m nhng nh thc hin d n v ngi hng li lin kt quyt nh cho vic pht trin bn vng (SD) v nng nghip bn vng (SA). S gim st c tham gia (PM) l vic ghi nhn cc thng tin c ch nhm theo kp cc hot ng v/hay cc tin trnh hng n cc mc tiu mt cch lin tc. Mi mt cng tc vin ca d n ti a phng phi c k hoch thu thp tt c cc thng tin v hot ng ca d n xuyn sut cc giai on thc hin. PMOE thch ng vi ton b qu trnh nh gi c s tham gia, gim st v nh gi (PAME) tng ca d n mt cch xuyn sut, n ch ra cc thng tin phn hi t cc hot ng v mc tiu lin h vi nhng phng php khc ca PAME (Phn tch cc vn cng
120
ng, Participatory Baselines, v nh gi s kin). Ti mi im d n c nhiu th im nh gi s thay i. C th lc khi u khng c g l bt thng, theo k hoch, nhng sau khi c kim tra c nhng vn cn thay i.
5.2.1 Mc ch ca PMOE:
Mc ch ca PMOE rt khc nhau ty thuc vo cc hot ng ca d n. N cung cp cc thng tin gip thc hin cc quyt nh nh: Chng ta c tha mn v tin trnh hng n mc ch? Chng ta c nn thay i chin lc hay hot ng ?" Chng ta c nn nh gi li mc tiu ? PMOE c thc hin cho bt c hay tt c nhng mc ch di y: Xem xt tt c cc k hoch hot ng c tip tc dn n vic t c mc tiu pht trin bn vng v nng nghip bn vng. nh gi hng n vic t c mc tiu, k hoch lm vic v cc hot ng Xc nh thi gian c cn hon thnh cc hnh ng Bo m cc tiu chun tt c duy tr Cung cp cc thng tin v phn hi v nhng k thut mi Bo m vic s dng phng tin v nhn lc mt cch hiu qu o lng cc tc ng mi trng. Cung cp mt h thng bo ng sm c th xc nh cc vn giai on u c th thc hin cc thay i khi cn thit (c hay khng c thng tin b sung t vic nh gi s kin ) Cung cp h thng phn hi lin tc trong sut qu trnh thc hin d n. B sung v cung cp d liu cho cng ng nh gi s kin cng nh cc nh gi ca ngi ngoi.
5.2.3 Gim st nh th no
Cc ch tiu gim st rt khc nhau t a im ny n a im khc, v thm ch trong tng cng ng.
121
122
cng ng nh cc gi tr khc nhau vi cc ch tiu thay i; h dng cc ch tiu m h cho l ni bt nht lp k hach v thi kha biu ca cc hot ng sn xut cng nh gip h quyt nh vt qua cc kh khn sng cn. Mwadime (1996) ghi nhn rng mt cng ng Kenya, ngi dn phi hp cc ch tiu nh hng k hach v quyt nh ca h. Mt vi th d v cc ch tiu ca nng dn l s xut hin v tp tnh ca thc vt v ng vt (chng hn, s ra hoa hay m chi ca vi loi cy chnh v s xut hin v hot ng ca chim, cn trng, ch nhi), c im ca go v s thay i hng gi, v v tr ca vi chm sao. Chnh cc ch tiu ny gip ngi dn pht hin cc thay i theo ma, tin on ma hay chm dt ma, xc nh ph ca t, v theo di tnh trng ca mi trng (Oduol 1996). Tp tnh ca gia sc v ng vt rng c th ch th cho s hu hiu ca thc n hay cht lng ca n. Nhp phi ging ca sc vt, thnh phn v mu sc ca phn, hay tnh trng ca lng th c th phn nh cht lng ca mi trng (Kipuri). Cc ch tiu ca nng dn thng ring bit cho mt iu kin c nh hng bi cc yu t sinh thi, vn ha, x hi, kinh t v nh hng ca gii tnh v tui tc (Krugmann 1996). S xc nh cc ch tiu ca nng dn thng k tha mt qu trnh hp tc lu di. S chn la cc ch tiu ca ngi bn trong v bn ngoi s ty thuc vo mc r rng ca cc ch tiu th hin cc nh mc trong ni dng ca cu hi lm th no cc d kin c thu thp. Qu trnh thm nh c th phi hp c hai lai ch tiu ca ngi bn trong v bn ngoi.
Con ngi Cc ranh gii vn ha ca cng ng Cc hot ng gii tr ca cng ng Tnh trng t ang s dng Cng bng Ai l ngi hng li? n b n ng Con gi Con trai Gi Tr Ngho Giu Khng hc C hc Cu hi (C: nh hng dng +) K thut h thng c gai quyt cc kh khn v vng mc do dn lng vch ra khng?
123
iu kin sng (th d ch tr ng) Sc khe (th d v sinh, c hi) Ngun nng lng (ci, du vv) T xc nh v mt x hi Thnh phn cu to gia nh Cc vai tr v gii Pht trin dn s Gio dc Cc t chc ti a phng Vn ha ti ch Cc quyn hn ca cng ng Sc khe ca cng ng Kinh t ca a phng/ cc lung vn u t v ti u t ca a phng C s h tng ca a phng (ng x) Thu hach ca cng ng Kh nng tip cn ca cng ng n cc ti nguyn t nhin (nc, ng c, rng vv)
Dn lng c tham gia hon ton vo cc giai an lp k hach / pht trin ca d n khng? H thng hay k thut c lin h vi cc k thut c sn, kinh nghim v ng c ca dn khng? H thng hay k thut c pht trin da trn cc kin thc bn a v hiu bit ca dn khng? K thut hay h thng c c h tr bi cc chnh sch hay chng trnh khc khng? (th d : quyn t ai, tn dng, vv)
124
TING VIT Bi Th Dt- V Khc Nhng, 1998. K thut gieo trng ch bin ch v c ph. NBX NN H ni Ci, H.H. 1999. Lm nghip x hi Vit Nam di gc nhn ca cn b o to. Trong Chng trnh H tr Lm nghip X hi: Chuyn v o to lm nghip x hi S 1. Nh xut bn Nng nghip, H Ni. Trang 9 - 11. Cc Khuyn Nng v Khuyn Lm. 1996. S dng t tng hp v bn vng. Nh xut bn Nng nghip, H Ni. 151 trang. Cc khuyn nng v khuyn lm, 1998. Tp bi ging khuyn nng cho nhm tn dng v qu tit kim thn bn u Quc Anh, 2000. S tay lu gi kin thc bn a. NXB NN H Ni on Th Thanh Nhn- Cc tc gi, 1996. Gio trnh cy cng nghip. NXB NN H Ni FAO, 1994. Lm nghip v an ton lng thc. NXB NN H Ni Hong Trng - Cao Vnh Hi, 1998. K thut trng iu, NXB NN TP. HCM L Thc Cn, Nguyn Quang M, 1982. Quan st v xi mn t Vit Nam - Bo co khoa hc L Thanh Phong- cc tc gi, 1999. Cy su ring NXB NN, Tp HCM L Thanh Phong- V Thanh Hong, 1999. Cy Xoi. NXB NN, Tp HCM Nguyn Hu Vnh-Nguyn Xun Qut, 2000. Vn m h gia nh. NXBNN- H Ni Nguyn Quang M. nh hng ca yu t a hnh n xi mn t Vit Nam Nguyn Vn Trng, 1983. Kin to cc m hnh nng lm kt hp NXBNN H Ni Nguyn Xun Qut, 1994. S dng t dc bn vng - kinh t h gia nh min ni NXBNN Nhiu tc gi, 1999. Nng nghip v mi trng NXB gio dc H ni Nhiu tc gi, 1999. Nhng iu nng dn min ni cn bit NXB NN Tng c Khang-Nguyn Tun Anh, 1996. Mt s bin php thu li cho vng i ni NXB NN Thi Phin, Nguyn T Sim, 1998. Canh tc bn vng trn t dc Vit Nam NXBNN H Ni Trn Vn Tng- cc tc gi. Gio trnh chn nui chuyn khoa Vin quy hoch v thit k nng nghip, 1993. NN trung du v min ni hin trng v trin vng NXB NN V Cng Hu, 1996. Trng cy n qu Vit Nam NXB NN V Triu Mn-L Lng T, 1998. Gio trnh bnh cy Nng nghip NXBNN H Ni
125
ANH NG Allen, B.J. 1985. Dynamics of Fallow system and introduction of robusta coffee in shifting cultivation areas in the lowlands of Papua New Guinea. Agroforestry Systems 3: 227-238. Alan Rogers and Peter Taylor. 1999. Participatory curriculum development in agri culture education FAO Rome, 1999 Avery, M.E. 1987. Soil fertility and conservation in agroforestry systems. In, Proceedings of International Agroforestry Short Course. Colorado State University, Fort Collins, Colorado. Bass, S. and Morrison, E. 1994. Shifting cultivation in Thailand, Laos and Vietnam: regional overview and policy recommendation. IIED, London. 47 pp. Balocena, R.B. 1984. A case study of an agroforestry farm in Mt. Makiling, College, Laguna. A research problem conducted in partial fulfilment of the requirements in SFI 290 ( Special Problem). UPLBCF. Bannagen, P.L. 1983. The practice of swidden cultivation ( Philippines country report). In, Swidden cultivation in Asia, Vol. II. Bangkok: UNESCO. pp 254 -264. Bene, J.G., Beall, H.W. and Ct, A. 1977. Trees, food and people. IDRC, Ottawa, Canada. Borlaug, N.E. and Dowswell, C.R. 1988. World revolution in agriculture. 1988 Britanica Book of the Year. Encyclopedia Britanica Inc., Chicago, USA. pp. 5 - 14. Bravo, A. 1986. Economics of interplanting agricultural crops during the establishment of Benguet pine stand. Terminal Report. PCARRD. Brunig, E.F. and N. Sander. 1984. Ecosystem structure and functioning: some interactions of relevance to agroforestry. In, Plant Research in Agroforestry. ICRAF. Nairobi, Kenya. Chin K Ong and Peter Huxley. 1996. Tree-Crop interactions/ A physiological approachCAB International and ICRAF, 1996 Capistrano, A.D. and S. Fujisaka. 1984. Tenure, technology and productivity of agroforestry schemes. Paper for PIDS seminar-workshop Economics for Forest Resources Management, Feb. 8-11, 1984. Celestino, A.F. 1986. Hillyland farming systems in the Philippines : an assessment. FSSRI, UPLBCA. Cruz, R.V.O. 1982. Hydrometeorological characterization of selected upland cropping systems in Mt. Makiling. Unpublished M.S. Thesis, UPLB. Cuc, L.T., Gillogly, K., and Rambo, T.A. 1990. Agroecosystems of the Midlands of Vietnam. East-West Center, Environment and Policy Institute Occasional Paper No.12. Honolulu, Hawai. Cuevas, C.C. and B.K. Samson. 1982. The effects of biological contour strips composed of ipil-ipl (Leucaena leucocephala) and kakawate (Gliricidia sepium) in the productivity and rate of erosion of rice-based kaingin systems. Annual report of the Mt. Makiling Cropping Systems Research Team. PESAM, UPLB. Dacawi, R. 1982. The Ifugao way of forest ecosystem conservtion. Phil. Upland World 8(2): 14-15. Dalmacio, M.V. 1977. Agroforestry and reforestation. Canopy Intl 3(8): 6-7. Ditablan, E.C. and L.M. Astete. 1985. The coconut-based multistorey cropping system. Coconuts Today June 23, 1985, pp. 108-115. Dixon, R.K. 1995. Sources or sinks of greenhouse gasses? Agroforestry Systems 31, 99 116. Dixon, R.K. 1996. Agroforestry systems and greenhouse gasses. Agroforestry Today 8(1), 11-14. FAO. 1976. Forests for Research and Development. FAO, Rome, Italy. FAO and IIRR. 1995. Resourse management for upland areas in Southeast Asia. FARM field Document 2. FAO, Bangkok, Thailand and IIRR, Silang, Cavite, Philippines. 207 pp. Felker, P. 1978. State of art: Acacia albida as a complementary permanent intercrop with annual crops. Univ. of California. Riverside.
126
Ganapin, D. J. 1983. Livelihood and appropriate technology in the uplands. Integrated Research Center. DLSU. Manila. Hart, R.D. 1980. A natural ecosystem anlog approach to the Design of a Successional crop system for Tropical Forest Environment. Centro Americano, Topical de Investigacion y Ensenanza (CATIE), Turrialba, Costa Rica. Hans Ruthenberg. 1980. Farming systems in the tropics Elarendon press, Oxford, 1980 Huxley, P. and van Houten, H. 1997. Glossary for agroforestry. IRCRAF, Nairobi, Kennya. 108pp. Jansen D.H. 1975. Ecology of Plants in the Tropics. London: Edward Arnold (Publishers) Ltd.86 pp. Jamieson, N.L.; Le Trong Cuc; and Rambo, A.T. 1998. The development crisis in Vietnam's mountains. East-West Center Special Report No. 6. Honolulu, Hawai. Juo, A.S.R. and R.Lal. 1977. The effect of fallow and continuous cultivation on the chemical and physical properties of an Alfisol in Western Nigeria. Plant Soil 47: 567-584. Kang, B.T., G.F. Wilson, and T.L. Lawson. 1984. Alley cropping: a stable alternative to shifting cultication. IITA. Ibadan, Nigeria. Kang, B>T., H. Grimme and T.L. Lawson, 1985. Alley cropping sequentially cropped maize and cowpea with Leucaena on a sandy soil in Southern Nigeria. Plant and Soil 85: 267277. King, K.F.S. 1987. The history of agroforestry. In Steppler, H.A. and Nair, P.K.R. (Eds.): Agroforestry: A decade of development. ICRAF, Nairobi, Kenya. pp. 1-11 Kellman, M. 1973. Soil enrichment by neotropical savanna trees. J. Ecology 87:565-577. Lasco, R. D. 1991. Herbage decomposition of some agroforestry species and their effects as mulch on soil properties and crop yield. Unpublished PhD Dissertation. UPLB. Lundgren, B.O. and J.B. Raintree. 1982. Sustained agroforestry. In Agricultural research for development: otentials and challenges in Asia. ISNAR, The Hague. pp 37-49. MacDicken, K.G. and N.T. Vergara. 1990. Agroforestry: classification and management. New york: John Wiley and Sons. 382 pp. Mittelman, A. 1997. Agro- and community forestry in Vietnam: Recommendations for development support. The Forest and Biodiversity Program, Royal Netherlands Embassy, Hanoi, Vietnam. Nair, P.K.R. 1987. Soil productivity under agroforestry. In, Agroforestry: Realities, possibilities, and Potentials (H.L. Gholtz, ed.) Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers. Nair, P.K.R. 1985. Classification of agroforestry systems. Agroforestry Systems. 3: 97128. Nair, P.K.R. 1984. Soil productivity aspects of agroforestry. ICRAF. Nairobi, Kenya. 85 pp. Nair, P.K.R. 1993. An introduction to agroforestry. Kluver Academic Publishers in cooperatio with International Centre for Research in Agroforestry, the Netherlands. 499pp. Okigbo, B. and R. Lal. 1977. Role of cover crops in soil and water conservation. In, Soil Conservation and Management in Developing Countries. Soil Bulletin 33:97-108. FAO. Rome. Oldeman, R.A.A. 1983. The design of ecologically sound agroforest. In plant research and Agroforestry (P.A. Huxley, ed.). Nairobi: ICRAF. Pp. 173-217. Olofson, H. 1980. An ancient social forestry. Sylvatrop 5(4): 255-262. Padilla, H. 1991. The Bontoc rice terraces: high and stable yields. ILEIA Newsletter 1/2 : 4-6. Papendick, R.I., Sanchez, P.A., and Triplett, G.B. (eds.). 1976. Multiple cropping. Special Publication No. 27. American Society of Agronomy, Madision, WI, USA. Penafiel, S.R. and E.N. Bautista. 1987. Succesful establishment of bagras in open grasslands through taungya system. Canopy Intl 13(2): 1,8. Peters, W.J. and L.F. Neuenschwander. 1988. Slash and burn: farming in the third world forest. Idaho: Univ. of Idaho Press.
127
Quy, C.H. 1995. Overview of highland development in Vietnam: General Characteristics, socioeconomic situation and development challenges. In Rambo, A.T., Le Trong Cuc and Digregorio, M.R. (eds.): The challenges of highland development in Vietnam. East West Center, Honolulu, Hawai. Rambo, A.T. 1995. Perspectives on defining highland development challenges in Vietnam: New frontier or cul-de-sac? In Rambo, A.T., Le Trong Cuc and Digregorio, M.R. (eds.): The challenges of highland development in Vietnam. East - West Center, Honolulu, Hawai. Rao, Y.S. 1983. Extent of shifting cultivation in the Asia Pacific region. Unpub. Report. Rao, Y.S. 1989. Forest resources in tropical Asia. In, Environment and Agriculture: Environmental problem affecting agriculture in the Asia Pacific region. Would Food Day Symposium. 11 October 1989. FAO, Bngkok, Thailand. Pp. 1-20. Ronquillo, S.P., F.T. Tangan and S.R. Penafiel, 1987. Ifugao traditional agroforestry systems : a case of second growth rainforest-rattan-coffee assoc. The Highland Express 7(2):5t. Sanchez, P.A. 1987. Soil productivity and sustainability in agroforestry systems. In, Agroforestry: A Decade of Development (H.A. Steppler and P.K.R. Nair eds). ICRAF. Nairobi, Kenya. Do Dinh Sam.1994. Shifting cultivation in Vietnam: its social, economic and environmental values relative to alternative land use. IIED Forestry and Land Use No. 3, London. 65pp. Schroeder, P. 1994. Carbon storage benefits of agroforestry systems. Agroforestry Systems 27, 89-97. Singh, K. and R. Lal. 1969. Effect of Prosopis spicegera (or cineraria) and Acacia arabica trees on soil fertility and profile characteristics. Ann Arid Fona 8:33-36. So, N.V. 1999. Agroforestry education in Vietnam. In P. Rudebjer and R.A. del Castillo (Eds.): How agroforestry is taught in Southeast Asia: A status and needs assessment in Indonesia, Lao PDR, the Philippines, Thailand and Vietnam. Training and Education Report No. 48, International Centre for Research in Agroforestry, Bogor. pp. 117 - 129. Young, A. 1987. The potential of agroforestry for soil conservation and sustainable land use. ICRAF Reprint No. 39, Nairobi, Kenya. Young, A. 1987. Soil productivity, soil conservation and land evaluation. Agroforestry Systems 5:277-291. Young, A. 1997. Agroforestry for Soil Management [Second edition]. CAB International in association with International Centre for Research in Agroforestry, United Kingdom. 320pp. Vergara, N. 1982. New Directions in Agroforestry: the potential of tropical tree legumes. Honolulu: East-West Center. 52 p. Vergara, N. 1982. Integrated agroforestry: a potential strategy for stabilizing shifting cultivation and sustaining productivity of the natural environment Canopy Intl 8(3):10-11. Warner, K. 1991. Shifting cultivators. In Molnar, A., Warnner, K. and Raintree, J.B.: Community forestry, shifting cultivators, socioeconomic attributes of trees and tree planting practices. FAO Community Forestry Note, Rome 1991. [Vietnamese version] Watson, H. and W. Laquihon. 1985. Sloping agricultural land technology (SALT) as developed by the Mindanao Baptist Rural Life Center. Paper presented at the workshop on Site Protection and Amelioration Roles in Agroforestry. IFC, UPLBCF. Sept. 4-11, 1985.
128