SADRAJ

1.Uvod..................................................................................... ... 1
2.Nastanak i.karakteristike X-zraka............................................ 2
2.1.Kontinuirani rend.spektar............................................ 3
2.2.Diskretni rend.spektar................................................. 4
3.Difrakcija X-zraka na kristalima............................................ 5
4.refleksija i refrakcija............................................................... 8
5.Prolaenje X-zraka kroz materiju........................................... 9
6.Apsorpcija X-zraka................................................................. 10
7.Rasprivanje X-zraka.............................................................. 11
8.Comptonov efekat.................................................................. 12
9.Upotreba X-zraka................................................................... 13
10.Zakljuak.............................................................................. 14
11.Literatura.............................................................................. 15















1. UVOD


Njemaki fiziar Wilhelm Konrad Rontgen (Rendgen) je 1895
god.prouavajui pranjenja u katodnoj cijevi otkrio do tada
nepoznato zraenje koje je nazvao x-zraenje ili x-zrake.
Ve u prvoj fazi prouavanja, rendgenovih, X- zraka uoeno je da
skreu u magnetnom i elektrinom polju, izazivaju jonizaciju gasova
te imaju veliku prodornu mo i jako fizioloko dejstvo naroito na
kou i kotanu sr ovjeka.
Od svog otkrivanja pa sve do danas X-zraci predstavljaju
nezamjenljivo zraenje koje ovjek koristi kako u nauci i naunim
disciplinama tako i u praksi uopte.
Razlog obrade ove zanimljive teme je upravo u nedovoljnom
poznavanju nastanka, funkcioniranja i upotrebe X-zraka. Mnogi su
povrinski upoznati sa X- zracima a ne znaju dovoljno o njima.
Upravo iz tog razloga X-zraci su tematski obraeni i predstavljeni u
ovom radu.

X-zraci su u ast njihovog pronalazaa nazvan Rendgenski zraci ili
uopte zraenje Rendgenovo zraenje.



















2. NASTANAK I KARAKTERISTIKE X-ZRAKA


Kada se elektroni koji se kretaju velikim brzinama naglo zaustave sudarom sa
vrstim tijelom stvara se veoma prodorna radijacija. Tu radijaciju 1895. g.
Otkrio je Wilhelm Konrad Rontgen (Rendgen) izuavajui pojave pranjenja u
Katodnoj cijevi i nazvao je X-zraenje koje se danas takoer zove i Rendgenovo
zraenje.
X-zraci se proizvode u visokovakumiranoj vakum cijevi tzv. Rendgenskoj cijevi
i akceleratorima naelektrisanih estica npr. elektrona u betatronima.
U rendgenskoj cijevi (Slika 1) stvara se snop brzih elektrona. Ovi elektroni se
oslobaaju arenjem iz katode (K) i ubrzavaju se prema anodi (A) razlikom
potencijala od nekoliko desetina hiljada volti. Udarom elektrona na antikatodu
stvara se radijacija. Izvor zraenja je povrina antikatode, a veina kinetike
energije elektrona troi se na grijanje antikatode dok samo mali dio na stvaranje
X-zraka.






Intenzitet zraenja zavisi od koliine osloboenih elektrona na katodi, a
kvalitet zraenja od razlike napona na elektrodama. Po svojoj prirodi x-zraci
su elektromagnetni talasi identini sa svjetlou, ali manjih talasnih duina od
ultra ljubiastih zraka. Interval talasne duine im je od 0,1 10
-10
do 200 10
-10

cm. X- zraci se opaaju po jonizaciji sredine kroz koju prolaze npr. dejstvom na
fotografsku plou, florescentne zastore itd. Imaju veliku prodornu mo kroz sva
tijela i jako fizioloko dejstvo. X-zraci duih talasnih duina se nazivaju mekim
jer se lake apsorbuju u materiji, dok se x-zraci kraih talasnih duina nazivaju
tvrdim i tee se apsorbuju u materiju.


Zraenje rasporeeno u spektar po talasnim duinama pokazuje da postoje 2
spektra x-zraka:
- kontinuiran
- diskontinuiran ili diskretan

2.1.Kontinuiran rendgenski spektar
Kontinuiran spektar, koji se jo naziva i zakono zraenje, protee se na jednom
dosta velikom podruju talasnih duina. Karakter tog spektra ne zavisi od
prirode antikatode, a odreen je samo razlikom potencijala koja se koristi da bi
se ubrzali elektroni. to je razlika vea kriva raspodjele intenzivnosti bit e
strmija i vie pomaknuta kraim talasnim duinama (slika 2).





Najkraa talasna duina za datu razliku potencijala (V) iznosi:

min
=
V
10
10 345 , 12

(V je u jedinicama KV)

Dok napon ne pree neku odreenu veliinu javlja se samo zraenje sa
neprekidnim x-spektrom, a kada pree tu granicu javlja se tzv. karakteristina
radijacija jer karakterie antikatodu ureaja koji ju je proizveo. Ova
karakteristina radijacija se naziva jo diskretnim rentgenskim spektrom.
Kinetika energija koju je elektron u rentgenskoj cijevi dobio prelaskom kroz
razliku potencijala (V) bit e jednaka:

T=
2
2
mv
= e V



Frekvencija zraenja kvanta sa max. energijom bit e:


h v
0
= T =
300
eV
(V mjereno u voltima)


Talasna duina iznosi:

0
=
0
v
c
=
V
10
10 345 , 12

(V mjereno u kilovoltima)

Tabela 1 pokazuje vezu izmeu energije elektrona max. frekvencije odnosno
najkrae talasne duine kontinuiranog rentgenskog spektra.


Energija
elektrona (eV)
V
0
(sk
-1
)
0

10
3
2,4 10
17
12,345 10
-10

10
4
2,4 10
18
1,2345 10
-10

10
5
2,4 10
19
0,12345 10
-10



2.2.Diskretni rendgski spektar
Diskretni rentgenski spektar naziva se jo i karakteristinim rentgenskim
spektrom. Za razliku od zakonog zraenja koje je indiferentno u odnosu na
materijal antikatode, direktno x-zraenje sastoji se od odjeljenih linija
elektromagnetskog zraenja sa tano odreenim vrijednostima frekvencija koje
ovise od atomskog broja materijala antikatode i time karakteriu anodu.
Eksperimentalno je dokazano da talasne duine linija karakteristinog spektra
rastu kad atomski broj materijala anode opada. To je prvi konstatovao 1913.
god. H. Moseley. Dok je razlika potencijala izmeu elektroda niska, pojavljuje
se samo zakono zraenje. Kad naponom naraste do odreenih vrijednosti, osim
zakonog zraenja pojavljuje se i karakteristino zraenje tj. diskretni rentgenski
spektar.











3. DIFRAKCIJA X-ZRAKA NA KRISTALIMA


Kako je indeks prelamanja x-zraka blizu jedinice, spektrometrima sa prizmama
nisu pogodni za izuavanje talasa x-zraenja.
Drugi metod je pomou difrakcije na otvorima koji sa jednakih dimenzija kao i
talasna duina svjetlosti (Slika 3).
Fiziar M. Lave 1912. god. je predloio da se kao difrakciona reetka za
izuavanje talasa x-zraenja upotrebi kristal sa dimenzijom atoma tj. takvim
dimenzijama kakve su i talasne duine x-zraka.



Mehanizmi rasprivanja kada x-zraci padaju na povrini kristala su razliiti.
Rasprivanje koje ne dovodi do promjene talasne duine, a ni do promjene faze
je najbitnije. Rasprivanje je najintenzivnije u smjeru u kome snop pada na
kristal, te se rasprivanje odvija u centru atoma. Centri rasprivanja su atomi ili
centri atoma koji ine reetku kristala. Kristal je trodimenzionalna difrakciona
reetka (Slika 4a).
Ako promatramo reetku na slici 4b gdje su atomi centri rasprenja, a razmaci
atoma su d,




uoavamo da na takvu reetku pada paralelni snop zraka pod uglom
0
, gdje je
ugao
0
ugao koji zatvaraju pravu AB na kojoj lee centri rasijanja 1, 2, 3...
Razlika dviju zraka koje izlaze iz susjednih centara je:

d(cos - cos
0
) = n

n cio broj
talasna duina

cos =
d
n
+ cos
0

Talasna duina kao funkcija veliina dobijenih iz eksperimentalnih uslova je:

= -2d
2
3
2
2
2
1
3 2 0 1
cos cos cos
n n n
n n n
+ +
+ + _ | o


Pored Lanerove metode postoji i Bregova metoda koja se zasniva na refleksiji x-
zraka po povrini kristala. Breg je matematikim putem utvrdio uslov za
dobijanje max. pojaavanje reflektovanih x-zraka sa kristalne reetke
odreenom jednainom tj. Breg Vulfovom jednainom:

z = 2d sin gdje je z = 1,2,3... svaki cio broj

talasna duina x-zraka
d - konstanta

Iz ove jednaine proizilazi da pojaavanje interferencijom x-zraka poslije
odbijanja kristalne reetke moe nastati samo pod odreenim selektivnim uglom
, koji zadovoljava tu jednainu samo u sluaju kada su x-zraci odbijeni sa svih
nizova mrenih ravni kristala bie u jednakim fazama, jer e putna razlika
izmeu njih iznositi cio broj (z) talasne duine ().

Ako ugao ne zadovoljava ove uslove koji odgovaraju zraci odreene talasne
duine , onda odbijeni x-zraci nee biti u fazi pa stoga interferencijom e ili
oslabiti ili se ponititi.
Difrakcija x-zraka (rendgenovih zraka) dobijanje difrakcionih likova i dijagrama
kristala vri se pomou specijalnih ureaja, prvenstveno spektografa za x-
zrake,koji su u praksi poznatiji pod imenom rendgenospektografa.





Kroz uzak prorez na olovnom zaklonu (Z) proputeni x-zraci iz rendgenske
cijevi nailaze na kristal (C) koji je smjeten u sredini okrugle kutije (D) na ijem
se unutranjem bonom zidu nalazi fotografski film (Slika 6).
Vei dio x-zraka prolazi direktno kroz kristal (bez odbijanja) i na fotografskom
filmu doe lik proreza P
0
.
Ako je kristal postavljen da zrak AB zaklapa ugao koji zadovoljava Bregovu
jednainu tj. ako odgovara selekcionom uglu , onda e uslijed difrakcije
odbijenog dijela x-zraka nastati lik proreza P. Na negativu filma dobija se crna
interferentna pruga P pored crne pruge P
0
.
Uglova, koji zadovoljavaju Bregovu jednainu ima mnogo.
Njiihove veliine dobiemo ako u jednaini:

z = 2d sin (1)

stavljamo z = 1, 2, 3... Tada dobijamo:

sin =
d 2

; sin
1
=
d 2
2
; sin
2
=
d 2
3
itd. (2)

Ako polako okreemo kristal C njegova povrina gradit e sa upadnim x-zrakom
redom uglove ,
1
,
2
,
3
... ije su vrijednosti odreene jednainom (2) koje
odgovaraju jednaini (1).

Da bismo dobili ostale pruge na filmu treba polako obrtati kristal. Ovaj metod
dobijanja difrakcije x-zraka se naziva metod pomou kristala koji rotira.
Postoji i trea metoda difrakcije x-zraka poznata pod imenom metoda kristalnih
prakova. To je savrenija Bregova metoda pri kojoj se umjesto kristala koristi
kristalni praak.
Otkrivanje i dokazivanje difrakcije x-zraka na kristalu bilo je veoma vano jer se
difrakcijom x-zraka nije samo ispitivalo x-zraenje ve i struktura kristala tj. tip
kristalne reetke.


4. REFLEKSIJA I REFRAKCIJA


Efekat refleksije kod x-zraka je veoma mali (Slika 6).



Prema klasinoj teoriji disperzije, pretpostavlja se da je prelamanje svjetlosti i
atomskih oscilatora koji pobueni na oscilovanje emituju karakteristinu
radijaciju. Ako ima N
i
oscilatora frekvencije v
i
u jedininom volumenu sredine
kojoj pripadaju, klasina teorija daje odnos izmeu indeksa prelamanja () i
frekvencije svjetlosti (v) :

2
1 =
e
m
e
t 2
2

( )
0
2 2
c v v
N
i
i

gdje su e naelektrisanje; m masa oscilatora; indeks prelamanja, dok je v
frekvencija svjetlosti koji upada. Ovaj obrazac dosta dobro opisuje indeks
prelamanja, ako se frekvencija v nalazi blizu frekvencije ultra ljubiaste
svjetlosti. Za x zrake frekvencija v je vrlo velika pa se v
1
moe zanemariti. U
tom sluaju dobijamo obrazac:

2
1 =
0
2
2
2 c t v m
N e
e

Obrazac pokazuje da je ( 1), x zraka mala ali negativna veliina, je manji
od 1. To znai da e prilikom prelaska x zraka iz optiki rjee u optiki guu

sredinu, ugao skretanja biti vei od ugla upadanja i da e postojati granini ugao
upadanja od kojeg dalje dolazi do totalne refleksije. Efekat refrakcije x zraka
nije velik i mora se uzeti u obzir samo pri finijim mjerenjima, a u rutinskom
radu moe da se zanemari.





5. PROLAENJE X ZRAKA KROZ MATERIJU


X zraci pokazuju specifino ponaanje prilikom prolaska kroz materiju.
Apsorpcija x zraka razlikuje se od apsorpcije optike svjetlosti.
Prolaskom kroz neku sredinu intenzivnost snopa x zraka slabi, jer jedan dio
biva raspren, a drugi apsorbovan. Taj efekat je posljedica interakcije zraenja
sa sredinom kroz koju prolazi. Apsorpcija x zraka nastaje uglavnom zbog
jonizacije, odnosno zbog fotoefekta kojim se izbacuju elektroni iz atoma.
Rasprivanjem zraci mijenjaju smjer, a talasna duina moe da ostane
nepromjenjena, kao to je to bio sluaj kod difrakcije zraenja na reetki ili pak
moe da se promjeni, kao to je to sluaj kod nekoherentnog rasijanja.
Ako snop x zraka intenzivnosti I prolazi kroz sloj debljine d
x
oslabie za dI
(Slika 7).





Taj gubitak je proporcionalan intenzivnosti zraenja debljine sloja kroz koji je
prola.

dI = -Id
x
koef. slabljenja

U sluaju kada snop prolazi kroz supstancu debljine l integriranjem prethodne
jednaine dobijamo zakon slabljenja intenzivnosti snopa:


I = I
o
e
- l

I
o
intenzivnost upadnog snopa za l = 0, a
I intenzivnost snopa kad je prolo kroz sloj supstance

Koef. je sastavljen od dva koeficijenta:

= +
koef. apsorpcije koef. rasprivanja

U izraunavanjima korisno je raditi s tzv. atomskim koef.:
a,

a,

a,
koji se
dobijaju iz masenih koeficijenata ako se oni pomnoe sa masom atoma.
(A / N je masa atoma gdje je A atomska teina, N Avogardov broj).
Na taj nain
a
karakterie slabljenje snopa x zraka u sloju koji ima samo jedan
atom na cm
2
. Vana je osobina koef.
a,

a,

a,
u tome to oni zavise od svojih
atoma. Molekularno slabljenje bit e zbir slabljenja koja proizvedu atomi od
kojih je moleklul sastavljen. Prema tome moemo da odredimo koef . slabljenja
za supstancu iji hem. sastav poznajemo, ako poznajemo odgovarajue atomske
koeficijente.


6. APSORPCIJA X ZRAKA


Eksperimentalno je naeno da postoji sljedei odnos izmeu atomskog koef.
apsorpcije i karakteristika zraenja koje se apsorbuje, te supstance kroz koju
prolazi.

a
= aZ
4

3
+ b

gdje su: a i b neke konstante, Z redni broj elementa, a talasna duina x zraka.
Odatle se moe izraunati maseni koef. apsorpcije:

A
Z c
A
aNZ
A
N
a
3 4 3 4
' t

t
= = = (c' = aN)

( Konstanta b moe se zanemariti ako se radi s elementima veeg Z). Vidimo da
apsorpcija x zraka vrlo brzo raste za Z, tj. da rednim brojem elementa a.
Budui da redni broj elemenata pokazuje koliko ima elektrona u atomu, izlazi da
apsorpcija x zraka zavisi od broja elektrona u atomu supstance kroz koju
prolazi.

injenica da apsorpcija x zraka raste za Z, supstanca kroz koju prolazi i da se
koeficijent apsorpcije molekula moe da izrauna iz atomskih koeficijenata
apsorpcije, koristi se prilikom primjene x zraka, npr. u metalurgiji, medicini
itd.
Dvije pojave koje prate apsorpciju x zraka su:
- fluoroscentna radijacija i
- Augerov efekat
Deekscitacijom atom zrai, a kvanti energije tog zraenja odgovaraju razlikama
za prelaz elektrona iz viih u nia energetska stanja.
Ta emitovana radijacija je karakteristina radijacija za atome apsorbera. To
zraenje prolazei kroz sredinu moe da izazove nova zraenja, tako da e se pri
odreenoj talasnoj duini x zraenja pojaviti nove serije karakteristinog
spektra. Ovaj proces nastanka karakteristinog spektra se naziva fluoroscentna
radijacija.
Drugi efekat koji prati apsorpciju x zraka se naziva Augerov efekat. U tom
efektu pobueni atomi pri deekscitaciji ne emituje kvant elektromagnetnog
zraenja, ve se deekscitira emisijom elektrona. Elektron emitovan iz atoma
Augerovim efektom nije nastao fotoelektrinom apsorpcijom kvanta energije to
ga emituje atom pri deekscitaciji ve je nastao direktno u procesu reorganizacije
pobuenog atoma i pri vraanju u njegovo normalno stanje. Pri deekscitaciji
Augenovim prelazima atom moe da emituje i nekoliko Augenovih elektrona,
prema tome kako se deekscitira.
Ovaj efekat u spektroskopiji svjetlosti naziva se autojonizacijom.




7. RASPRIVANJE X ZRAENJA


X zraci prolaskom kroz materiju mogu da se raspruju na dva potpuno razliita
naina. Oni mogu da se raspruju koherentno, kada zraenje ne mjenja svoje
talasne duine, i nekoherentno, kada zraenje rasprivanjem mijenja talasnu
duinu. Ona postaje vea.
Koherentno rasijanje sretali smo npr. pri izuavanju difrakcije x zraka na
kristalnoj reetci.





8. COMPTONOV EFEKAT


Ispitujui rasprivanje x zraka kraih talasnih duina, A. Compton je 1923.
godine opazio da se osim koherentnog zraenja pojavljuje i raspreno zraenje,
ije su talasne duine postale due, a kvant energije manji. Ispitivanja je vrio sa
K

linijom Mo (talasna duina 0,7 10

-8
cm), a kao raspriva sluio je ugljenik
(Z = 6). ema eksperimenta data je na sl. 9. Paralelan snop X - zraka
odreene talasne duine
0
pada na kristal K. Raspreni X zraci detektuju se
brojaen (B) koji moe da se okree oko vertikalne ose koja prolazi kroz metu
(K). Meu rasprenim zraenjem, osim zraenja kome se promjenila talasna
duina, Compton je naao i zraenje sa promjenjenom talasnom duinom.
Spektar rasprenog zraenja na pojedinim uglovima pokazuje da u rasprenom
zraenju postoji zraenje ija se talasna duina nije promjenila u odnosu na
upadno X zraenje, ali i zraenje ije su talasne duine vee od talasne duine
upadnog zraenja. Ova promjena talasne duine zavisi od ugla, i promjena je
utoliko vea ukoliko je ugao rasprenja vei. Kad ugao raste, intenzivnost
zraenja koje nije promjenilo talasnu duinu opada, a intenzivnost zraenja koje
mijenja talasnu duinu raste.
Osim toga, pokazano je da veliina pomaka linija ne zavisi od talasne duine
svjetlosti koja upada. Kad raste atomski broj atoma kristala, intenzivnost
pomaknute linije opada, a intenzivnost nepomaknute linije raste.










9. UPOTREBA X ZRAKA


Upotreba X zraka je ogromna.
Jedna od nama najpoznatijih upotreba X zraka jeste u medicini. Prolaskom X
zraka kroz organizam na fluoroscentnim zastorima ili fotografskoj ploi
dobijamo potpunu sliku svih kostiju tj. cjelokupni skelet.
Ovaj proces se naziva rentgensko slikanje, a zasniva se na razlici koeficijenata
apsorpcije izmeu tkiva i kostiju. Kosti imaju mnogo vei (63 puta) koeficijent
apsorpcije od tkiva i zbog toga na fotografsku plou prolaskom X zraka kroz
organizam oslikavaju se kosti, a ne tkiva organizma.
Primjenom difrakcije X zrakova je omogueno mjerenje atomskih veliina, a
to je bilo od dalekosenog znaaja u razvitku atomske fizike pa istovremeno i
potvrda realne egzistencije atoma. Na osnovu dijagrama dobijenih difrakcijom X
zrakova uspjeno je vreno utvrivanje poloaja i rasporeda atoma i jona, kao i
njihovih meusobnih rastojanja pa i sama struktura kristala.
Istraivanjem strukture kristala zapoela je da se razvija jo jedna nova oblast
fizike, koja je poznata pod imenom fizika vrstog tijela.
Otkrie difrakcije X zrakova naroito je znaajno zbog toga to je omogueno
da se tim putem dobije spektar X zrakova, odnosno rentgenski spektar.
Spektroskopija X zrakova imala je vanu ulogu u utvrivanju rednog broja
elemenata u periodnom sistemu, a takoer i u otkrivanju unutranje strukture
atoma.
X Zraci dali su povod otkriu radioaktivnog zraenja.



















10. ZAKLJUAK

Tematska cjelina koja je obraena daje nam jasno saznanje i odgovore
na pitanja nastanka , funkcioniranja i upotrebe X- zraka.
Ova tri pitanja koja se proimaju kroz rad upoznaju itaoca sa X-
zracima i daju mu veoma dobro i jasno saznanje o njima.
itaoci kroz rad saznaju ta su to X-zraci, kako funkcioniraju i ono
najbitnije gdje se koriste odnosno pomau ovjeku.
Kada sve rezimiramo zakljuujemo da ova tematski obraena cjelina
itaoca upoznaje sa X-zracima te mu daje dovoljno saznanje o zracima
koji su toliko vani za ovjeka a o kojima se toliko malo zna.