MANDALARIN BESLENMES

S ND R M S STEM N N ANATOM S VE FONKS YONLARI

Bykba ruminantlarda sindirim sistemi ,a z,yemek borusu,4 blml bir mide ,ince ve kal n ba rsaklardan olu ur.A z, sindirim sisteminin yemi al p i neyen ,salya ile slatan ve gevi getiren k sm d r.i neme i lemi ,tkrk bezlerini uyararak ,nemli miktarlarda salya salg lanmas na neden olur.Aral klarla yutulan kitleler ,yemek borusundan geerek rumene ula r.Sindirimin 4.i levi gevi getirmedir.Hayvan yemlenmesi bitip ,yenen yem rumende depoland ktan sonra ,hayvan gevi getirmeye ba lar.Bylece kaba materyal yeniden a za gelir.

 M DEDE S ND R M:
Rumende sindirim:Rumenin birinci grevi yemleme s ras nda al nan yemleri depolamakt r.Yemleme bittikten sonra hayvan n dinlenmesi s ras nda depo edilen yemin iyice i nenmesi iin byk paralar halinde yeniden a za getirmektir.Rumen ayn zamanda fermantasyonun oldu u yerdir.Materyal rumende kald sre iinde,bakterilerin ve mayalar n faaliyeti ile nemli de i ikliklere u rar.Rumen organizmalar 3 tr fonksiyon yaparlar;

 1.Ham sellozun sindirimine yard m ederler.nk selloz ancak bu organizmalar n salg lad enzimler vas tas yla organik asitlere paralanabilir.Rumende retilen ba l ca organik asitler asetik asit,propiyonik asit ve butirik asittir. Rasyonda fazla miktarda kaba yem bulunmas halinde asetik asit retimi artar.Rasyonun kaba yem ieri inin az olmas durumunda ise propiyonik asit retiminde art olur.Bu durum stn ya oran n n d mesine yol aar. 2.Protein olmayan azotlu maddelerden protein sentezleyebilirler. 3. B kompleks vitaminleri sentezleyebilirler.Bu nedenle rasyonda bu vitaminlerin bulunmas na gerek yoktur.

Retikulumda sindirim:Retikulumun grevi yemin rumenden omasuma ve yemek borusuna gemesini sa lamakt r. Omasumda sindirim:Omasumun gl muskuler yapraklar vard r.Bu yapraklar ile yemi s k t r r ve suyunu s zd r r.Yapraklar n pompalama hareketi ile yem abomasuma geer. Abomasumda sindirim:Abomasum duvarlar hidroklorik asit ile pepsin ve rennin enzimlerini salg lar.Alkali durumu asite de i tirmek hidroklorik asitin grevidir,Pepsin proteinlere etki ederek onlar daha kk bile iklere paralar.Rennin st p ht la t ran bir proteindir.Buza n n iti i st do rudan abomasuma gelir.

 BA IRSAKLARDA S ND R M:
Materyal ba rsak iinde pankreas suyu,safra ve ince ba rsak sular olmak zere 3 e it sindirim s v s ile temas eder.Materyal sindirim i levini srdrmek ve daha iyi absorbe edilmek iin kal n ba rsak iinde uzun sre kal r.Burada bakteriyel faaliyetlere maruz kal r.Sonunda,d k olarak ansten at l r.

YEMLER N S ND R LEB LME KAB L YETLER

Yeti tirici hayvana uygun rasyon sunabilmek iin a a da s ralanan konularda bilgiye gereksinim duyar: Hayvan n besin maddesi ihtiyalar Yemlerin besin maddesi ierikleri,lezzetleri ve fiyatlar Hayvanlar n,gereken miktarda besin maddesi alarak dengeli bir ekilde beslenebilmesi iin rasyon haz rlama.

BES N MADDES HT YALARI

Manda stnn ,besleme de eri yksek olan kuru maddeler bak m ndan ok zengin olmas nedeniyle baz lkelerde retilen stn byk blm mandadan elde edilmektedir.Ancak ,yeti tirilen st tipi mandalar n genetik kapasiteleri ne olursa olsun ,iyi bir idare ,bak m ve besleme uygun olmad taktirde ,genetik kapasiteye uygun st almak mmkn olmaz.Hayvana onu s hhatte tutacak ve verimi iin gerekli olan protein ,enerji ,mineral ve vitamin ihtiyalar n kar layacak miktar ve kalitede yem verilmelidir.izelge 1a ve b de muhtelif ya ve durumlardaki st s rlar iin ,izelge 2a ve b de ise laktasyondaki inekler iin besin maddesi ihtiyalar gsterilmi tir.

 ZELGE 1a Gnlk besin maddesi ihtiyalar Canl a . (kg) Gnlk canl Protein a .kazanc (gr) Toplam Hz(gr) (gr) Bymekte olan dveler Byk rklar 40 200 110 100 500 600 935 505 Kk rklar 20 100 65 60 Enerji NEy( NEk(Mc Mcal) al)

0.9 8.1 0.6

0.4 2.9 0.2

Byyen erkekler Byk rklar 40 200 110 Kk rklar 50 650 265 Ergin bo alar n ya ama pay ihtiyac 500 640

100 200 300

0.9 1.0 9.5

0.4 1.1

 ZELGE 1b Gnlk besin maddesi ihtiyalar

Canl a . kg

Canl a .kazanc gr

THBM kg

Ca gr

P kg

Karotin mg

Vit A Vit 1000 D

IU IU

Bymekte olan dveler Byk rklar 40 Kk rklar 50 Byk rklar 100 Kk rklar 100 500 1000 750 1.9 4.6 7.9 11 20 32 8 15 25 11 53 106 4 21 42 660 Ergin bo alar n ya ama pay ihtiyac 1000 2.2 13 10 11 4 660 500 0.9 4.9 3.8 5.3 2.1 330 Byyen erkekler 200 0.5 2.2 1.7 4.2 1.7 265

izelge 2a Laktasyondaki hayvanlar n gnlk besin maddesi ihtiyalar

canl a .(kg) 400 800 400 800

Top.prot. Sin.prot. (gr) (gr) 521 915 650 1150 245 430 355 630

Enerji (Mcal) 7.6 12.8 9.7 17

Laktasyondaki ergin ineklerin ya ama pay ihtiyac

Ya ama pay ve gebelik ihtiyac (gebeli in son 2 ay )

St verimi (her kg. st iin gereken besin maddesi ihtiyac % ya 3 5 6 70 86 94 45 56 60 0.64 0.83 0.93

izelge 2b Laktasyondaki hayvanlar n besin maddesi ihtiyalar

Canl a .(kg) 400 800

THBM (kg) 3.1 5.3

Ca (kg) 17 27

P (kg)

Karotin(mg Vit A (1000 IU) ) 42 85 17 34

Laktasyondaki ergin ineklerin ya ama pay ihtiyac 13 21

Ya ama pay ve gebelik ihtiyac (gebeli in son 2 ay ) 350 800 3.6 7.1 % ya 2.5 5 0.255 0.380 2.4 2.9 1.7 2.2 21 44 16 34 67 152 27 61

St verimi (her kg. st iin gereken besin maddesi ihtiyac )

 SU: Mandada su ihtiyac ,hava s cakl na ve nemine ,yap lan yemlemenin tipine ,hayvan n fizyolojik durumuna v.b. gre de i ir.Genel olarak mandan n gnlk su ihtiyac n n 40-110 litre oldu u sylenebilir.En iyi uygulama mandaya gnn her saatinde su ime imkan vermektir. Kuru madde:Mandan n kuru madde ihtiyac hayvan n fizyolojik durumuna ve yemlemenin tipine gre canl a rl n %2.5 inden ,%3 ne kadar de i ir. norganik maddeler: TUZ:Tuz ihtiyac rasyon kuru maddesinin % 0.45 idir.Laktasyondaki ineklerin gnlk tuz ihtiyalar canl a . ve st verimine ba l olarak 50-100gr aras ndad r.Kurudaki hayvanlar iin 30 gr kadar oldu u sylenir.100 kg canl a rl a 4-6 gr /gn tuz sa lanmal d r.

Ca ve P:
zellik

Mandan n gnlk Ca ve P ihtiyac

Ca (gr) 20-27 23-26 18-21 31-37 P(gr) 13-18 17-19 15-17 22-26

Byyen malak(200-300 kg) Bo a (ya ama pay ) nek (gebe olmayan) nek gebeli in son dneminde

1 kg st (%7 ya l )

3.2

2.1

 Organik maddeler: Protein: Laktasyondaki hayvanlar n vcut bykl ne ve st verimine ba l olarak 2-4 kg /gn proteine ihtiyalar vard r. Protein olmayan azotlu maddeler:Ruminantlar protein olmayan azotlu maddelerden de protein sentezleyebildiklerinden tm protein ihtiyac n n ,mutlaka protein beslemesi ile sa lanmas gerekmemektedir. Protein olmayan azotlu maddelerin en nemli kayna ,redir.re %42-45dzeyinde azot ierir.Ancak renin tad hayvan n ho una gitmedi i gibi,reyi protein sentezinde kullanma yetene i de ,bykba ruminantlarda pek yksek de ildir.Bu nedenle re kullan m s n rl d r.

zgi ve arkada lar Afyon mandac l k ara t rma enstitsnde yapt klar al mada 1.5-2 ya l erkek mandalarda 106 gnlk beside protein kayna olarak re kullanm lard r.Ara t rmac lar elde ettikleri sonuca gre renin manda besisinde protein kayna olarak kullan labilece i,en az ndan olumsuz etkisinin olmad n belirtmi lerdir. Protein olmayan azotlu bile ikler ,tabii protein kaynaklar na oranla olduka ucuzdurlar.Bu nedenle d k verimli hayvanlar n gnlk protein ihtiyalar n n %10-20 sinin hatta 1/3 nn bu tr bile iklerden kar lanmas mmkndr.

 Karbonhidratlar:Ruminantlar iin en nemli enerji kaynaklar d r.Vcutlar nda ya a evrilerek depolan rlar. Ya lar: Enerji kaynaklar d rlar.iftlik hayvanlar ,vcutlar nda fazla miktarda ya yapma ve depolama zelli indedirler.Bu nedenle ya rasyonda s n rl bulundurulmal d r. Vitaminler: Hayvan beslemede vitaminlerin ok byk nemi vard r.nk besleme ile ilgili hastal klar n nlenmesi ve st verimi zerine etkindirler.S r ve manda ,vitamin K ve B kompleks vitaminleri vcudunda sentezleyebilirler.A,D ve E vitaminleri rasyonla al nmal d rlar. Yaz aylar nda kaliteli yonca veya ye il yem,k n ise kaliteli kaba yem ile besleyerek vitamin ihtiyac n n kar lanmas mmkndr.

 Enerji ihtiyac :Hayvan vcudunun byme ,verim verme gibi normal fonksiyonlar n yapabilmesi iin ,enerjiye ihtiyalar vard r.Normalde enerji su d ndaki besin maddelerinin %70-80 ini kapsar.Bir st s r n n normal olarak gnde 20-30 Mcal ye ihtiyac vard r. Enerji yemle al nan ya lardan ,proteinlerden ve karbonhidratlardan sa lanabilir.Ancak st s rlar nda ,enerji kayna olarak karbonhidrat kullan l r.Bunun nedeni karbonhidratlar n st s rlar iin en ekonomik enerji kayna olmas d r. Kaba yemler:Bu hayvanlar n toplam kuru madde al m n n yksek verimli ineklerde %60-65 i d k verimli veya kurudaki ineklerde ve 10-12 ayl k ya n zerindeki dvelerde ise daha fazlas kaba yemle kar lan r.S r ve mandan n tketti i kuru maddenin en az %15 i ham selloz olmal d r.

 Kaba Yem htiyac n n ve Depolama Kapasitesinin Hesaplanmas Kaba yem ihtiyac n n hesaplanmas :Normal olarak inekler gnde ,canl a rl klar n n %3 kadar kuru madde tketirler.Hayvan n toplam kuru madde ihtiyac n n %60-70 i veya canl a rl n n % 1.8-2.1 i kaba yemle sa lanabilir. Kuru ot iin depo ihtiyac n n hesaplanmas :Kuru ot iin depolama gereken yer hacim,kuru otun gev ekli ine ,deponun derinli ine ,otun depolama zaman ndaki nem ieri ine ve otun e idine ba l d r.Balyaland zaman tamamen kuru olan,iyice s k t r lm kuru ot iin serbest depolama alan n n 1/5 i kadar depolama alan gerekir.

 Kesif Yemler:Yeterli miktarda st retimi iin ,kesif yemlere beslemede mutlaka yer verilmelidir.Kesif yemler kaba yemlere oranla d k ham selloz ve Ca ,yksek enerji ve P oranlar na sahiptir.Hububat taneleri,baklagil taneleri,endstri art klar ,de irmen art klar ,ya endstrisi art klar ,bira ve ispirto sanayii art klar ,ni asta sanayii art klar , eker endstrisi art klar ,turungil endstrisi art klar ,hayvansal orjinli yemler ,protein ek yemleri,ticari kesif yemler olarak bulunurlar.

 Yemleme Sistemleri A Sa mal hayvan n yemlenmesi 1. Bireysel yemleme:Laktasyondaki mandalar st verimi miktarlar na gre beslenmelidir. 2.Grup yemlemesi:Mandalar st verimine gre 2 gruba blnd nde ,grup yemlemesinden ok iyi sonular al nabilir.Her grup ayr bir blmeye yerle tirilir. 1.grup:Bu gruba 1.laktasyondaki dveler ve daha ya l mandalar konulur.Hayvanlar bu grupta en az 10 hafta tutulur ve belirlenen ya ama pay ve gerek st verimi ihtiyalar n n %10-20 si ile beslenirler. 2.grup:Bu gruba ortalama seviyede st reten mandalar konur.Bu gruptaki hayvanlar ya ama pay ve st verim paylar na gre beslenirler.

3.grup:D k verimli olan veya laktasyonunun son dneminde olan mandalar konur.Bunlar ya ama pay ve st verim pay na gre beslenirler. B Bo a besleme:Bo alar n yem ihtiyac hesaplan rken di ilerin ortalama canl a rl ndan 100 kg daha a r kabul edilir.Ya ama pay ihtiyac n n iftle tirme mevsiminde 2-3 kg konsantre art r lmas gerekir. C Malak besleme:Manda buza lar na gnde canl a rl n n 1/10 i oran nda st verilmelidir.Yeni do mu malaklara kolostrum verilmeli ve en az 40 gn st emmesi sa lanmal d r.1 ayl ktan sonra st veya ya s z st yan nda iyi kaliteli kaba yem verilmelidir.5. haftadan ba layarak 250 gr/gn %16-18 ham proteinli konsantre yem verilmelidir.Bu miktar her hafta 100 gr art r lmal d r.46 ayl k olanlarda bu miktar 1-1.5 kg a kar lmal d r.

 Kesif yem karmas yan nda yiyebildikleri kadar da kaba yem verilmelidir.Manda buza lar n n ,canl a rl lar n n %2 si kadar TKM tketebildiklerinde stten kesilmeleri ,ok etkin ve ekonomik bir sistemdir. 6 ayl k gen malaklara 100 kg canl a rl k iin 2 kg hesab yla iyi kaliteli kaba yem verilmelidir.8-9 ayl ktan sonra kesif yem yava yava azalt larak ilk iftle me ya na kadar sadece kaliteli kaba yem verilmelidir.

 Besleme Etkinli i A s ndan Manda ve S r n Kar la t r lmas 1 .Sindirim ve kaba yem de erlendirme:Manda ,yksek oranda kaba yem ieren rasyonu ,s ra oranla ok etkin bir ekilde de erlendirir.D k kaliteli yemlerin manda beslenmesinde kullan lmak suretiyle de erlendirilmesi mmkndr.Manda 1 kg saman veya kuru otu ,s ra oranla daha uzun sre gevi getirerek tketir. Mandan n kaba yemlerdeki lifi kullan m n n,s rlardan daha iyi oldu una dair birok kan t bulunmakla birlikte ,iki tr aras nda kalitesiz yemlerin sindirilebilirli i aras ndaki farkl l n nemli olmad n bildiren ara t rma sonular na da rastlanmaktad r.

 Manda extra ruminasyonu ve retikulorumeninin yksek konsantrasyonu nedeniyle s ra oranla daha fazla rasyon tketme kapasitesindedir.S r ve manda buza lar n n (12 ayl k) rumenindeki fermantasyon i lemi zerine m s r silaj n n etkisi ara t r lm t r.Yap lan ara t rma sonucunda ,manda buza lar n n s r buza lar na oranla rumende daha yksek amonyak konsantrasyonuna ,toplam protozoa say s na,sellotik aktiviteye ve kan resine sahip oldu u anla lm t r.Mandan n s ra oranla ,daha fazla yksek aktiviteli sellotik bakteri say s na sahip oldu u ,daha ba ka ara t rmalarda da gsterilmi tir. Yap lan ara t rmalar ,d k kaliteli kaba yemle besleme durumunda mandan n s ra oranla daha yksek yap sal karbonhidrat sindirim kapasitesine sahip oldu unu gstermi tir.

 Rasyon de i ikli ine reaksiyon:Ara t r c lar rasyon de i ikli ini,stres faktr olarak nemli bulduklar n ,rasyon de i ikli inin her iki trde de yeme indeksini ve yem aktivitesini art r rken ,ruminasyon indeksini ve ruminasyon katsay s n d rd n ,ancak yem yeme davran zerine rasyon de i ikli i etkisinin s r buza lar nda ,manda buza lar na oranla ok daha fazla oldu unu bildirmektedir. Rasyona ait zelliklerin yeme davran na etkisi:Mandan n genel yeme iin s ra oranla daha az zamana ,daha uzun gevi getirme sresine ihtiya duydu u ve bu nedenle rasyonun ,rumen dzeyinde daha iyi kullan ld kabul edilmektedir.

 Trkiyede Manda Yemleme Besi nitelerinde:Tm Trkiyede entansif beside kullan lan yem maddeleri u ekilde s ralan r;bu day kepe i,d k kaliteli un,konsantreler,arpa k rmas ,ay ie i ve pamuk tohumu kspeleri, eker pancas posas ve muhtelif kuru ot.Bu yem maddelerinin 3 veya 4 kar t r larak ,kar m ndan gnde 10-15 kg 2-3 nde verilmektedir.Hayvanlar n nnde srekli olarak ime suyu bulundurulmaktad r. ncelikle eker fabrikalar n n bulundu u yrelerde manda besisi iin kesimden nce yksek dzeyde ya pancar posas ieren rasyonlar kullan lmakta ve 3-4 ayl k bir besiden sonra hayvanlar kesime gnderilmektedir.Ya pancar posas hayvanlara ,bir miktar tlm m s r eklenerek verilmektedir.

 Rasyonlar n kesif yem k sm ,genellikle sulu olarak haz rlanmakta ,iine arpa ,m s r,yulaf veya kepek eklenmektedir.Kaba yem olarak e itli hububat samanlar ve kuru otlar ile pancar posas ve ayr ca melas kullan lmaktad r.Besideki mandalar ,besi sresince ah rda tutulmakta ,sadece sulamak iin d ar kar lmaktad r. Trkiyede ,gen manda ve ergin manda besisi olmak zere 2 ayr e itte besi sz konusudur.Bunlardan hangisinin seilece i ;manda etine olan talebe ,pazarlama imkanlar na ve besicilikten elde edilen gelire ba l d r. Yem e idi ne olursa olsun en fazla yem tketimi toz formda olmaktad r.Tane yem olarak en ok karma yem tketilmekte olup ,en fazla tketilen yem e idi arpad r.Hemen hibir yem e idinde k rma form istekle tketilmemektedir.

 St retim nitelerinde:Trkiyede mandalar n beslenmesi toprak,iklim ve ya artlar na gre blgeden blgeye farkl l k gstermektedir.Mutedil iklime sahip olan blgelerde k yemlemesi ve yaz n mera durumu nispeten iyidir.Manda yeti tiricili i iin uygun artlara sahip olan Bat ve Kuzey Anadoluda mandalar y l boyu otlat lmaktad r. lkbahar ve yaz boyunca ,hatta sonbahar n ilk yar s nda mandalar rahatl kla otlaklardan yararlanabilmektedir.Bu yerlerde k n so uk zamanlarda otlatmaya ek olarak hayvanlar ak am ah ra al nd nda bir miktar kuru ot,m s r sap ve saman verilmektedir.K mevsiminin uzun srd Orta ve Do u Anadoluda ise k n besleme sorun olmakta ,ah ra kapat lan mandalara az miktarda saman,m s r sap ve bazen biraz kuru ot verilmektedir.Sadece sa lan mandalara az miktarda kepek ,arpa k rmas ,yahut fi gibi kesif yemler yedirilmektedir.Bu nedenle bu blgelerde mandalar k sonuna ok zay f olarak ula maktad rlar.

 Kullan lan yemler blgeden blgeye de i ir.Genel olarak kullan lan e itleri;arpa ,bu day,m s r samanlar ;muhtelif e it kurutulmu ot;yulaf,m s r sap ; eker pancar posas ;konsantreler;muhtelif hububat eklinde s ralamak mmkndr.Bunlar n 2 si 3 veya 4 kar t r l p ,bu kar mdan hayvan ba na gnde 2-3 nde toplam 10-15 kg verilir. Trkiyede hayvanlar merada iken mevcut nehir ve gllerden su ihtiyalar n kar larlar.Bar nakta olduklar periyotta ise gnde 2-3 defa su imek iin bar nak d na gtrlrler.

 Trkiyede yeti tiricinin o u do umdan sonraki ilk 40 gnde yavruya 2 meme ba b rak lmaktad r.40 gnden sonra ise ,1-1.5 ay sre ile yavruya sadece 1 meme ba b rak larak di erleri sa lmaktad r.Yavrular analar n 6 ayl k oluncaya kadar emmektedirler.Stten kesilen malaklara genellikle taze ye il ot ,kuru ot ve m s r sap ve yapraklar yedirilir.Bat Anadoluda baz yeti tiricilerin malaklara gnde 1-1.5 kg kesif yem (arpa, bakla,m s r kar m ) verdikleri belirlenmi tir.Malaklar biraz bydkten sonra sr ile birlikte mera mevsimi boyunca otlatmaya yollanmaktad r. lk k a giren malaklara kuru ot ve buna ek olarak arpa ,m s r ve bakla kar m verilir.

BEN D NLED TE EKKRLER

NZ N

HAZIRLAYAN: SEYD MEHMET ARSLAN 010801027

KAYNAK: MANDA YET T R C L PROF.DR.ZEL EKERDEN