AFD XLVI (2005), say II, s.

267-304

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin er-Rislet'-erefiyye'sinde Msik Matematii

FAZLI ARSLAN Dr., Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl e-mail: fazliarslan@hotmail.com abstract Mathematical Bases of the Music in al-Risla al-Sharafiyya Saf al-Dns life, his works were discussed and his well-known book al-Risla al-Sharafiyya which was written about theory of music were described in brief. Al-Risla al-Sharafiyya explains seventeen-note octave gamut. Saf al-Dn refers to ancient Greek philosophers and later authors as al-Kindus, al-Farabius, and Avicenna. Al-Risla al-Sharafiyya divided into five discourses (subdivided into chapters) including acoustic the theory of sound- intervalic ratios, establishment of intervals and their proportions, and names, consonances-disconances, addition and subtraction of intervals and constituting the genres, disposition of the genres within the range of one and two octaves, accord systems of string instruments and ud, classifications of the modes, modulation, composition and rhytmic analysis. Mathematic subjects are in the second, third and fourth discource. While Sharafiyya was studied under these subtitles I have indicated the points from the works of al-Kindus, al-Farabius and Avicenna that were benefited by Saf al-Dn. Beside, I have tried to follow the traces of Sharafiyya by showing references to it in some works written in later centuries, in order to emphasize the impact of the book on the successor studies, innovations brought by it and the differences from the previous works. key words Saf al-Dn, Sharafiyya, Interval, Musical Proportions, Genre, Mode.

Giri
Tarih ierisinde msik nazariytna dair birok eser yazlmtr. Ancak birou Trke olmad iin, gnmz insan bu eserlerden yeteri kadar yararlanamamaktadr.Bu sebeple, son yllarda, yazma msik eserleri zerinde yaplan almalar sevindiricidir. Kind ile balayan msik tarihimizin nazariyt kaynaklar ierisinde Safiyyddn Abdlmmin el-Urmevnin yazd eserlerin nemi byktr. Msik nazariyt alannda yazlm eski ve yeni btn kitaplarn ilk sayfala-

268

AFD XLVI (2005), say II

rnda Safiyyddn ismi ile karlalmaktadr. Mustansriyyede birok ilmi tahsil etmi, zamannn en iyi hattat ve edebiyats olarak bilinen Safiyyddn, ayn zamanda iyi bir fiziki ve ud icracs idi. Besteleri ile n lke dna taan Safiyyddn iki enstrman icad etmi, hat ve msik alannda renciler yetitirmitir. arkn Zarlinosu olarak adlandrlan Safiyyddnin, er-Rislet-erefiyye fin-Nisebit-Telfiyye adl eserinde sistematize ettii, 17 Perdeli Ses Sistemi baz yazarlar tarafndan en mkemmel olarak grlm ve savunulmutur. Safiyyddnin eserleri kendisinden sonraki birka yzyllk dnemde msik nazariyt zerine eser veren birok yazara kaynaklk etmitir. zellikle XV. yzylda youn olarak artan msik nazariyt almalarnda Safiyyddnin eserlerinin erhleri ve tercmeleri nemli bir yer tutmaktadr. Kutbuddn Mahmud e-iraz (. 1310), Abdlkadir Merg (. 1435), Fethullah Mmin irvn (. 1486), Ladikli Mehmet elebi (. 1494) ve Aliah b. Hac Bke (.1500) almalarnda Safiyyddni takip eden yazarlardan birkadr. erefiyye1 yaklak 730 yl nce yazlm olmasna ramen gnmzde faydalanlabilecek bir tercmesi yaplmamtr. Rauf Yektann erefiyyeyi tercme ettii bilinmekte ise de baslmam olan bu tercmeyi grme imknmz olmamtr. Murat Bardak bize, bu tercmenin baz blmlerinin kendisinde bulunduunu ancak yllardr bakmad iin bulamadn ifade etmitir. 17 perdeli eski Dou ses sisteminin sistematize edildii bu nemli eserin incelenmesinin gelecekte yaplacak aratrmalara nemli katklarda bulunaca kanaatindeyiz. Bu sebeple kendisinden sonra yazlan birok edvrn kayna ve ayn zamanda kendisinden nceki eserlerle sonrakiler arasnda bir kpr vazifesi gren Safiyyddnin erefiyyesi zerinde, yeni aratrmalara k tutmak ve mill kltrmze kazandrmak amac ile bir alma yaptk.2

1 Bundan sonra eserin ad iin ksaca erefiyye diyeceiz. 2 Fazl Arslan, Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev ve er-Rislet-erefiyyesi Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2004. (Tez Giri dnda be blmden olumaktadr. Girite, almada esas alnan kaynaklarn deerlendirilmesinin yannda, XIII. yzyldaki msik nazariyt almalarna yer verildi. erefiyyenin kaynaklar ve erefiyye zerinde yaplan almalar da bu blmde ele alnd. Birinci Blmde, Safiyyddnin hayat ve eserleri incelendi. kinci Blmde, erefiyyenin muhtevas ele alnarak nshalar tantld ve tahkkte esas alnan nshalarn deerlendirmesi yapld. nc Blmde, erefiyye, tespit edilen balklar halinde analiz edildi. Drdnc Blme erefiyyenin tahkki, Beinci Blme ise tercmesi kondu.) Bu makale ise erefiyyenin iki, ve drdnc makaleleri esas alnarak hazrlanm ve byk lde tezimizden istifade edilmitir. Gndermeleri, tezimizdeki erefiyyenin Tercmesi blmne erefiyye trc. s. ? olarak yapacaz.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

269

Safiyyddn Kimdir?
Tam ismi Safiyyddn Abdlmmin b. Ysuf b. Fhir el-Urmev3 olan mellif, 613/1216 ylnda Urmiyede domutur.4 Badata gidinceye kadar Safiyyddn bu ehirde yaad. Kendi ifadesi ile ocuk yata Badata gitti.5 Zamann en nemli ilim merkezi olan Mustansriyye Medresesinde iyi bir renim grd. Edebiyat, Riyziyt, Arap Dili, Trih, Hat, Mnzara, Mnkaa ve Fkh ilimlerini tahsil etti.6 Kendi ifadesine gre Hat sanatnda da zirveye ulam fakat daha sonra ud almakla megul olunca bu alandaki kabiliyetinin Hattan daha stn olduunu grmtr. Fakat kendisinin o dnemde sadece Hatla mehur olduunu sylemektedir.7 Bu da Safiyyddnin bir mzikolog olarak kymetinin kendisinden sonra anlaldn gstermektedir. Zira zerinde altmz erefiyyeyi mrnn sonlarna yakn yazdn ve asrlardr onun eserlerinin erh edildiini dndmzde bu husus aka ortaya kmaktadr. Fizik ve matematik ilimlerini de Halife Mustasmn Yahd olan ktibinden rendii eklinde bilgiler aktarlsa da8 Safiyyddnin ada ve yakn nl matematiki Nasruddn et-Tsnin etkisini unutmamak gerekir.9 Safiyyddn, daha sonra saraya intisap etmi ve halife Mustasmn, Abbs ve Mool devlet adamlarnn yannda nemli bir mevkiye sahip olmutur.1 0 Hilfet Mustasma geince (640/1242) Revk- Azzde karlkl iki

3 bnut-Tktak, Muhammed b. Ali b. Tabatab, (. 709h.) Kitbul-Fahri fl-dbis-Sultniyye ved-Dvelil-slmiyye, Msr, 1317, s. 298; el-Kutub, Muhammed b. kir b. Ahmed, (. 764h.) Fevtul-Vefeyt, Msr, 1951, II, 39; bnu Fadlillah el-Umer (. 749h.), MeslikulEbsr f Memlikil-Emsr, Frankfurt, 1988. X, 309; Nc Marf, Tarhu Ulemil-Mustansriyye, Khire, tarihsiz, I, 166. 4 dil el-Bekr, Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev, Mceddidl-Msikiyyil-Abbsiyyeti, Badat, 1978, s. 29; Him Muhammed er-Recep, Kitbul-Edvr Tahkki, Badat, 1980, s. 7. Doduu yer dikkate alnarak ranl olarak da zikredilmitir. Bkz. George Sarton, Introduction to The History of Science, Washington, 1931, II, 26; J. F Coakley, Urmiye, The Encyclo. paedia of Islam, Leiden 1995, X, 897. el-Hamev, ihbuddn Ebu Abdillah Yakut b. Abdillah (. 626h), Kitbu Mucemil-Buldn, Msr, 1323h. I, 202; Ayrca bkz. Evliya elebi, Seyahatname, stanbul, tarihsiz, IV 1318-1319; Coakley, Urmiye, EI, X, 897-899. , 5 el-Kutub, II, 39; Nc Marf, I, 166; dil el-Bekr, s. 33. 6 el-Kutub, II, 39; es-Safed, ihbuddn Halil b. Aybek, Kitbul-Vf bil-Vefeyt, Beyrut 1993. cz. XIX, s. 242-243; Abbas el-Azzv, Trihul-Irk, Badat 1935, I (Hkmetul-Mool) s. 362. 7 el-Kutub, II, 39; Marf, I, 166; el-Bekr, s. 38. 8 el-Umer, X, 309; Abbs el-Azzv, el-Msikl-Irkiyye fil-Ahdil-Mool vet-Trkmn, Badat, 1951, s. 26. 9 bnul-Fuvat, Kemlddn Abdrrezzk b. Ahmed, (. 723h.) Telhsu Mecmail-db f Mucemil-Elkb, (Thk. Mustafa Cevad), Dmek, 1965, IV. cz, III. Ksm, s. 556. 10 el-Kutub, II, 39-40; Nc Marf, I, 166,

270

AFD XLVI (2005), say II

ktphane1 1 ina ettirmi ve istedii kitab istinsah etmeleri iin iki ktibe grev verilmesini emretmitir. Bu ktiplerden birisi de Safiyyddndir.1 2 Hlgnun Badat igalinden (656/1258) sonra onun hizmetine girer ve daha ok maa almaya ve ltuflar grmeye balar. Daha sonra Aluddn At Melik el-Cveyn (. 681/1282) ve kardei emsuddn el-Cveynnin (. 683/1284) hizmetine devam eder ve bu devrede divn- ina ktipliine getirilir ve kendisine nedimlik rtbesi verilir. emsuddn el-Cveynnin oullar Bahuddn Muhammed (.678/1279) ve erefiyyeyi kendisine ithaf ettii erefuddn Hrunun (. 685/1286) eitimi ile ilgilenir.1 3 Safiyyddn, Aluddn At Melik lp kardei emsuddn de ldrlnce saadeti yok olur. Durumu ktleir ve geimi daralr. Mecdddn ulam b. Sabba olan 300 dinarlk bor yznden hapse girer ve 693/1294 ylnda hapiste iken vefat eder.1 4 Safiyyddn, ald eitim sayesinde devletin en st kademesinde grev yapmtr. Bugn biz kendisini msik nazariytna dair yazd iki eserle tansak da zamannda bir ok alanda byk bir ne sahipti. Bunlardan balcalar Hat sanat ve Arap Dili ve Edebiyatdr. Halife Mustasmn zel ktphanesinin banda bulunmas bu hususiyeti sebebi iledir. Ayn zamanda byk bir icrac olan Safiyyddn kendi zamannda mzisyenlerin en by kabul edilmekteydi. Ksacas Safiyyddn zamann btn ilimlerini tahsil etmi bir hattat, edebiyat, air ve esiz bir mzikolog ve mzisyendir.1 5 Safiyyddnin Kitabul-Edvr ve erefiyyesi ile gnmze ulaan birka bestesi ad geen eserlerin son blmlerinde yer almaktadr. erefiyedeki beste denemeleri szsz olsa da Edvardaki Arapa gfteli beste, msikmizin ilk beste rneidir. Bu adan tarihi bir kymeti de haizdir. Bu besteler, eserleri tahkk ve tercme edenler tarafndan gnmz notas ile gsterilmitir.1 6

11 es-Safed, XIX, 242-243. 12 bnut-Tktak, s. 297-298; el-Kutub, II, 39; es-Safed, XIX, 242-243. 13 Hondmir Hert, Habbus-Siyer f Ahbri Efrdil-Beer, Trk Tarih Kurumu Yazmalar, No:Y/ 538, v. 50b; el-Kutub, II, 40; es-Safed, XIX, 243; Farmer, Safiyeddin, A, stanbul, 1967, X, 63. 14 es-Safed, XIX, 243; Nc Marf, I, 167; er-Recep, Edvr Tahkki, s. 9; Safiyyddnin, ad geen ahsa olan borcu yznden mahbus iken ldn bir ok eser bnut-Tktaky kaynak gstererek nakletmektedirler. Ancak bnut-Tktakda bu bilgiye rastlayamadk. 15 Habbus-Siyer, vr. 51b. 16 erefiyyede bu iki beste iin bkz. Arslan, erefiyye trc. 126-127; dErlanger, Safiyu-d-dn alUrmaw, As-Sarafiyyah, La Musique Arabe, Paris, 1938. III, 181-182.; Edvarda, Nevruz Savt

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

271

Safiyyddnin talebesi arasnda hat alannda byk bir hrete sahip olan, Yakut el-Mustasm (. 698)1 7 ve emsddn Ahmed b. es-Shreverd (.741) yer almaktadr.1 8 Btn kaynaklar Safiyyddnin Nzhe ve Mun adnda iki saz tasnif ettiini belirtirler. Rauf Yekta, Ahmed olu krullahn bu sazlar hakknda verdii malumat sazlarn orijinal resimleri ile yaymlamtr.1 9

Msik Nazariyt Alannda Yazd Eserleri

Safiyyddn msik nazaryt ile ilgili iki eser yazmtr. Bunlardan birincisi; Kitbul-Edvr2 0 dieri ise erefiyyedir.2 1 erefiyyenin yazl tarihi hakknda eitli rivayetler vardr. Ulaabildiimiz kaynaklardaki bilgilerin deerlendirilmesi sonucunda erefiyyenin 1267lerde yazld sonucuna varmaktayz.2 2 Buna gre erefiyyenin, elimizdeki en eski nshas, Dil ve Tarih Coraya Fakltesi, Saib Sencer Yazmalar I. 4810 numaral nshadr. kinci eski nsha ise kullandmz btn kaynaklarn, 674/1276 istinsah kayd ile gsterdikleri Berlin Staatsbibliothek, (Cat. Berl. 5506) nolu nshadr. Berlindeki bu nsha, baz yazarlara gre dnyadaki en eski nshadr.2 3

17 18

19 20 21 22

23

iin bkz. Nuri Uygun, Safiyyddn Abdlmmin Urmevi ve Kitabul-Edvar, Kubbealt Neriyat, stanbul, 1999, s. 243, Gevet Savt, s. 244; Farmer, The Music of Islam,The New Oxford of Music, I, (Ancient and Oriental Music) s. 454-455; dil el-Bekr, s. 51,53; Ayrca bkz. Liberty Manik, Zwei Fassungen Einer Von Safi al-Din Notierten Melodie, Baessler Archiv, Band XXIII (1975) s. 145-151. Marf, I, 168; el-Bekr, s. 36. Mstakimzde Sleyman Sadddn Efendi, Tuhfe-i Hatttn, stanbul 1928, Ahmed es-Shreverd, s. 92-93, Yakut el-Mustasm s. 575. Mstakimzade, Shreverdnin Yakuttan temeuk ettiini yazmaktadr. Ayrca bkz. el-Azzv, el-Msikl-Irkiyye s. 41-42; Nc Marf, s. 168; elBekr, s. 36. lerde belirteceimiz gibi erefiyyenin elimizdeki en eski nshas Ahmed b.esShreverd hattdr. Rauf Yekta, Trk Sazlar, Mill Tetebbular Mecmas, II. S. 5. s. 236-239; Farmer, A History, s. 228 ve Onyedinci Yzylda Trk alglar, (ev. M. lhami Gken), Ankara, 1999, (Mun) s. 59. Kitbul-Edvr, bir doktora almas ile Trkeye tercme edilmi ve analizi yaplmtr. Bkz. Dipnot 16. Bkz. Habbus-Siyer, v. 51b; Ktip elebi, Kefuz-Znn, stanbul, 1971. II, 1903. Ayrca bkz. smail Paa el-Badd, Hediyyetul-rifn Esmul-Muellifn srul-Musannifn, stanbul, 1951. Brockelmann, GAL, I, 496; Farmer, Safiyeddn, A, X, 63; The Sources, s. 49; A History s.229; Karatay, III, 881-882; Libery Manik, Das Arabische, s. 53; Amnon Shiloah, The Theory of Music In Arabic Writings, (c.900-1900) Mnchen, 1979.s. 313; Neubauar, Saf alDn, EI, X, 807; zcan, s. 10. Bkz. Safiyyddn, Kitbul-Edvr fil-Msk, (thk. attas Abdlmelik Haebe, mracaa ve tasdr, Ahmed el-Hfn) Kahire, 1986, s. 11; er-Receb, Edvr Tahkki, s. 12; el-Azzv, elMsikl-Irkiyye, s. 32. Shiloah katalouna gre de tarihi belirtilenlerin en eskisi bu nshadr. Ancak bu yazarlarn hi birinin DTCF nshasndan haberdar olmadklarn belirtmek isterim.

272

AFD XLVI (2005), say II

erefiyyenin Kaynaklar
Safiyyddn, erefiyyede sk sk Frbnin ismini zikrederek onun baz grlerine yer vermekte ve onlar zaman zaman eksik ve yanl bulduunu ifade etmektedir. Frb gibi bir otoritenin etkisinin Safiyyddn zerinde ok byk olduu aka grlmektedir. Frbnin Kitbul-MsikalKebri24 ile erefiyyeyi inceleyen bunu aka grecektir. Safiyyddnin, ismini and ikinci kaynak bn-i Sndr.2 5 Frb kadar olmasa da zellikle erefiyyenin birinci makalesinde bn-i Sndan yaplan alntlar aka grlmektedir. Safiyyddn alnt yapt Frb ve bn-i Sn gibi bilginlerin isimlerini verse de bazen bazlarbazen bir grup dedii kiilerden de nakiller yapmaktadr ki bundan Safiyyddnin hem kendinden nceki bilginleri hem de adalarn iyi okumu ve tahlil etmi olduu sonucuna varmaktayz. Safiyyddne kadar olan zaman ierisinde msik nazariytna ilikin eser veren ve eserleri bize ulaan ilk mellif Kind (. 874) dir. Kindnin Msik Rislelerinde de Safiyyddnin kitabnda bahsettii konularn bazlar yer almtr. Bu da gsteriyor ki adn vermedii kaynaklardan birisi de Kinddir.2 6 Bir dier kayna ise X. Yzyl eseri olan, dn, felsefi bir topluluk tarafndan kaleme alnm hvnus-Saf Risleleridir.2 7 Zira btn bu eserler kendilerinden sonra yaplan almalara kaynaklk etmitir.2 8 Btn bunlarn dnda Safiyyddn, erefiyyenin mukaddimesinde, hamdele ve salveleden sonra; Bu eser, eski Yunan filozoflarnn ortaya koyduu metot zere, ancak onlarn ve onlardan sonrakilerin eserlerinde bulamadm faydal bilgiler ekleyerek yazdm, niseb-i telfiyyeye (mzikal oranlar) dair bir risledir. cmlesiyle slam dnyasnda msik teorisi alannda yazlan btn eserlerin kkenine iaret etmektedir. Bu kken de Grek mzik mirasdr. Grek mziinin slam dnyasndaki etkilerini yukarda ad geen Kind, Frb, hvnus-Saf ve bn-i Snnn eserlerinden balayarak, zel-

24 el-Frb, Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhn, (. 950) Kitbul-Mskal-Kebr, (Thk. ve erh, atts Abdlmelik Haebe, Mracaa ve Tasdr, Mahmd Ahmed el-Hfn) Khire, Tarihsiz. almamzda Frbnin eserinin bu basksn kullandk. 25 bn-i Sin, (. 1037) Risle fil-Msk, Mecmu Resili-eyhi-Res, Haydarbd, 1353h; eif, Cevmiu lmil-Msk, (Thk. Zekeriyya Yusuf), Khire, 1956. 26 Ahmet Hakk Turabi, el-Kindnin Msik Risleleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, M.. Sos. Bil. Enst. stanbul, 1996. (almamzda Turabinin bu almasn kullandk. Kaynak gsterirken Rislenin ad ile Turabinin almasndaki ilgili sayfaya iaret edeceiz.) 27 Resilu hvnis-Saf, er-Risletul-Hmise fil-Mska ve er-Risletus-Sdise fin-Nisbetil-Adediyye vel-Hendesiyye, (Tsh. Hayruddn ez-Zirikl) Msr, 1928. c. I. 28 M. Cihat Can, XV. Yzyl Trk Msiksi Nazariyt (Ses Sistemi), Baslmam Doktora Tezi,Marmara niv. Sos. Bil. Enst. stanbul, 2001, s. 11.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

273

likle msiknin teorik yapsnda grmek mmkndr.2 9 Safiyyddn ilk cmlesinde bu hususa aka iaret etmektedir.3 0 Sonu olarak Safiyyddn, eserinde adn verdii ve vermedii birok kayna kullanm ve yaad devrin msik ilmi ve icrasna hakim olarak o gne kadar yaayan ve gelien msik ilmini mkemmel bir ekilde sistemletirmitir.

erefiyye zerinde Yaplan almalar

erefiyyenin tek tahkki, Badatta, Him Muhammed er-Receb tarafndan yaplmtr.3 1 Tahkkte, Berlin 5506 nolu nshay3 2 , Irak Mzesi Ktphanesinde bulunan, Beyazd 4524 nolu nshadan 1923 tarihinde istinsah edilmi bir nshay ve 862/1458 tarihli Eb shak el-Kirmnnin istinsah ettii Hseyin Mahfuzun elinde bulunan bir nshay kullanmtr.3 3 Berlindeki nshay kullanm olmas nemli bir husustur. Ancak erefiyye ierisindeki cetveller, tek bir nshadan fotokopi olarak almaya konduu iin anlalmalar olduka zordur. erefiyye, Carra de Vaux tarafndan 1891de Journal Asiatiquete Franszca zet olarak yaymlanmtr.3 4 Baron Rodolphe dErlanger tarafndan metnin tamam Franszcaya tercme edilmi ve 1938 ylnda yaynlanmtr. dErlanger bu tercmeyi tek nsha (Paris Bibliotheque Nationale nr. 2479) zerinden yapmtr.3 5

erefiyyenin Nshalar
Ulaabildiimiz erefiyye nshalar unlardr. 1. Ankara niversitesi Dil ve Trih-Corafya Fakltesi, Sib Sencer Yazmalar nr: I. 4810, (vr.1b-93b)
29 Can, s. 7. 30 Grek Mziini ileyen birok eser mevcuttur. Boethiusun Fundamentals of Music, Euclidin The Euclidian Sectio Canonis, Aristoxenusun The Elements of Harmonica ve Ptolemynin The Harmonics adl eserleri bunlardan birkadr. ncelendikleri zaman mziin matematiine ilikin erefiyyede ilenen konulara benzerlik arz eden birok konuyu bulmak mmkndr. Grek Mziine ait onlarca kaynak eseri grmek ve Trk Msiksi ses sistemi ile ilikisini incelemek, zellikle mziin matematik temellerine inebilmek iin C. Cann doktora tezi mutlaka grlmesi gereken bir almadr. 31 Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev, er-Rislet-erefiyye fin-Nisebit-Telfiyye, (Thk. HaimMuhammed er-Receb) Badat, 1982. 32 Bkz. s. 8. 33 er-Receb, erefiyye Tahkki, s. 19. 34 Carra de Vaux Le Trait Des Rapports Musicaux ou L pitre Scharaf ed-dn Journal Asiatique XVIII, 279-355. 35 Baron Rodolphe dErlanger, Safiyu-d-dn al-Urmaw, As-Sarafiyyah,La Musique Arabe, Paris, 1938. III, 1-181.

274

AFD XLVI (2005), say II

stinsh Trihi:3 6 Mstensih: Ahmed b. Es-Shreverd. l: 247180 (169113) st: 13, yz: Harekeli nesih, siyah mrekkep, ct: srt ve kenarlar siyah mein, teffeleri ebrulu kat kapl mukavva cilt. Yaz alan yaldz cetvelle evrilidir. Ba

Sonu:

Blmler: Balang: 1b I. Makle: 2b II. Makle: 8a III. Makle: 19b IV. Makle: 45a V. Makle: 81b 2. Topkap Saray Mzesi Ktphnesi, III. Ahmed Yazmalar, nr: 3460. (1b-68a) 3. Topkap Saray Mzesi Ktphnesi, III. Ahmed Yazmalar, nr: 2130. (86b-141a) 4. Bibliotheque Nationale, Departement Des Manuscrits, nr: 2479. (2a56b) 5. tf Efendi Ktphnesi, nr:1598. (1b-76b) 6. Bayezid Ktphnesi, Veliyydn Yazmalar, nr. 2167. (1b-55a) 7. Bayezit Ktphnesi, nr. 4524. (1b-62a) stinsah tarihi: 1139 8. stanbul Belediyesi, Atatrk Kitapl, Belediye Koleksiyonu, nr. B.6 9. Khire, Drul-Kutub, Fnn Cemle, nr. 8. (1b-62a) 10. Nuruosmaniye Ktphnesi, nr: 3647. (2a-59b) 11. Nuruosmaniye Ktphnesi, nr: 3648. (1b-58a) erefiyyenin yurt dnda da birok nshas bulunmaktadr: 1. Wien, sterreichische Nationalbibliothek, Mxt 393, (Cat. Fl.1515) 2. Berlin, Staatsbibliothek, Stiftung Preussischer Kulturbesitz. Lbg. 11 (Cat. Berl. 5506)
36 Nshann istinsah tarihi iin bkz, Arslan, s. 24-25

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

275

3. Paris, Bibliotheque Nationale, Ar. 4867. 1055/1645. 4. Paris, Bibliotheque Nationale, Ar. 5070. 1153/1740 5. Oxford, Bodleian Library, Marsh 115. 6. Oxford, Bodleian Library, Marsh 521. 7. US. Yale Universitesi Beineke Library, L. 1253 7 Farmer, Khire, Drul-Kutubda, 349, 428, 567, 509 numaralarda Edvr ve erefiyye nshalarnn bulunduunu kaydetmektedir.3 8 Bardak, erefiyyenin bir nshasnn da Beyrut Amerikan niversitesi nr. B.14 KA da bulunduunu belirtmektedir.

erefiyyede Msik Matematii (17 Perdeli Eski Dou Ses Sistemi)

Burada ele alnacak konu, be makaleden oluan erefiyyenin iki, ve drdnc maklelerinde ele alnan konulardan mteekkildir. Zira erefiyyenin Birinci Makalesinde Safiyyddn ses teorisini ele alm ve bu konuyu genel olarak Frbden, az da olsa bn Sndan grler naklederek ilemitir. Bu makalede Safiyyddn ilk olarak Frbnin, sesin olumas hakkndaki grlerine yer vererek onun eksik noktalarn ortaya koyar. Bundan sonra namenin tarifini yapar ve sesin tizlik ve pestlik sebeplerini aklar. Bu konuda da Frbnin ve bn-i Snnn baz grlerini ele alarak onlara katlmadn ve onlarn eksik noktalarn belirtir. Daha sonra Safiyyddn, telli ve nefesli sazlarda pestlik ve tizliin sebeplerini aklar. Sonra namenin zelliklerine yer verir. Safiyyddn Beinci Makaleyi ise son iki sayfada beste yapm hakknda verdii ksa malumat hari, tamamen k konusuna ayrmtr. erefiyyenin Birinci ve Beinci Makalesinde de ele alnan konular ksaca belirttikten sonra 17 Perdeli Eski Dou Ses Sisteminin detayl bir ekilde ele alnd ve sistemletirildii erefiyyenin iki, ve drdnc makalesine geiyoruz.

erefiyyenin kinci Maklesi (Saylarn Birbirlerine Oranlar, Aralklarn Oluturulmas, Oluturulan Aralklarn Oranlar, Uyum-uyumsuzluk Mertebeleri ve simleri) Saylar Arasnda Bulunan Oranlar
Safiyyddne gre her iki say arasnda mutlaka bir oran vardr. Bunlar 12 ksm olarak tertip etmitir. lk olarak iki say birbirine eit olur. (Msvt
37 Shiloah bunu S. 73 olarak gstermitir ki doru deildir. S. 73te ayn mellifin Kitabul-Edvr bulunmaktadr.Bkz. Shiloah, s. 313-315. 38 Farmer, Safiyeddn, A, X, 63.

276

AFD XLVI (2005), say II

durumu) ki say arasnda eitlik yoksa aadaki oranlardan biribulunur. Misil ve cz: lk mertebesi 1+1/2 (3/2) sonra1+1/3 (4/3), 1+1/4 (5/4) eklinde sonsuza kadar devam eder. Bu sperpartikler (1+1/N) orandr. Misil ve ecz: Bunun da ilk mertebesi 1+2/3 (5/3), 1+3/4 (7/4), 1+4/ 5 (9/5)...olarak devam eder. Df ve cz: 2+1/2 (5/2) ile balar, 2+1/3 (7/3), 2+1/4 (9/4)... olarak devam eder. Df ve ecz: 2+2/3 (8/3) ile balar. 2+3/4 (11/4), 2+4/5 (14/5)olarak devam eder. Emsl: lk mertebesi 3, sonra 5, 6, 7, 9olarak devam eder. Emsl ve cz: lk mertebesi, 3+1/2 (7/2), 3+1/3 (10/3), 3+1/4 (13/ 4) olarak devam eder. Emsl ve ecz: ilk mertebesi 3+2/3 (11/3), 3+3/4 (15/4) olarak devam eder. Edf: lk mertebesi 4 tr. 8, 16 olarak devam eder. Safiyyddn sz ksa tutmak iin cz ve eczs bu dzenle eklenir ve sonsuza kadar devam eder. diyor. yle ki, Edf ve cz: 4+1/2 (9/2), 4+1/3 (13/3)..olarak, edf ve ecz: 4+2/3 (14/3) ile balar ve 4+3/4 (19/4)..olarak devam eder. Safiyyddn, bu arada tizlik ve pestlik, uyum-uyumsuzluk, aralk, cem, lahn terimleri hakknda burada izaha gerek kalmadan anlalabilecek aklamalar yapmtr.3 9 Sonra 12 eit ksma blm olduu bir tel zerinde iki say arasnda bulunan btn oranlar gstermitir.

imdi bu ekil zerinde saylar arasndaki oranlara gz atalm. nce misil ve cz oranlarn grelim. Hatrlanaca gibi 3/2, 4/3, 5/4, 6/5... olarak devam eden aralklar misil ve cz aralklar idi. Bunlar grld gibi YB/YA=1+1/11(12/11), YB/Y=6/5, YB/T=4/3, YB/H=3/2, YA/Y=11/10, Y/T=10/9, Y/H=5/4, T/H=9/8, T/V=3/2, H/Z=8/7, H/ V=4/3, Z/V=7/6, V/h=6/5, V/D=3/2, h/D=5/4, D/C=4/3, C/B=3/2 arasnda mevcuttur.

39 Arslan, erefiyye Trc. s. 12-15.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

277

Misil ve ecz ise;1+2/3 (5/3), 1+3/4 (7/4), 1+4/5 (9/5)...olarak devam eden oranlard. Bakyoruz bunlar da; h/C=5/3, YA/V=11/6, Z/D=7/ 4, Y/V=5/3 arasnda mevcuttur. Df oran iki kattr ve D/B=2, H/D=2, Y/h=2, V/C=2, B/A=2 arasnda bulunmaktadr. Df ve cz: 2+1/2 (5/2) ile balayp, 2+1/3 (7/3), 2+1/4 (9/4) olarak devam ediyordu. Bu oranlar da T/D=9/4, h/B=5/2, YA/h=11/5, Y/D=5/2 arasnda bulunmaktadr. Df ve ecz: 2+2/3 (8/3) ile balar. 2+3/4 (11/4), 2+4/5 (14/5)olarak devam ediyordu. Bu oranlar da H/C=8/3, YA/D=11/4 arasnda bulmaktayz. Emsl; 3 ve katlar idi ki bu oran da YB/D, T/C, V/B, C/A arasnda bulunmaktadr. Emsl ve cz: 3+1/2 (7/2) den balayp, 3+1/3 (10/3), 3+1/4 (13/ 4) olarak devam ediyordu. Bakyoruz bu oranlar da Z/B=7/2, Y/C=10/ 3 arasnda bulunmaktadr. Emsl ve ecz: lk mertebesi 3+2/3 (11/3), 3+3/4 (15/4) olarak devam ediyordu. Buna gre bu aralk, YA/C=11/3 arasnda grlmektedir. Edf: 4 ve katlar idi ki bunlar da YB/C, D/A, H/B arasndadr. Edf ve cz ise 4+1/2 (9/2), T/B arasndadr.4 0

Aralklarn simleri
Telin 12ye blnmesinden ortaya kan aralklar yukarda verildi. Safiyyddn, teli 12den fazla ksmlara blp aralklar oaltmann mmkn olduunu belirtmektedir. Safiyyddn aralklardan kullanlabilir olarak adlandrd aralklarn isimlerini verir. Bunlarn dndakilerin de oranlar ile bilindiini ifade eder. Bu aralklar unlardr: 1. Zl-kl merrateyn (iki oktav): Safiyyddnin isimlendirdii aralklarn ilkidir. YB/C, H/B, D/A arasnda bulunan bu aralk edf mertebelerinin birinci mertebesidir. Oran 2/1x2/1=4/1dir. 2. Zl-kl vel-hams (oktav ve beli): YB/D, T/C, V/B arasnda bulunan bu aralk emsl mertebelerinin ilkidir. 2/1x3/2=3.
40 Eitlik hali dnda saylar arasnda bulunan bu 11 oran Mukaddimetl-Uslde tamamen erefiyyedeki anlatm biimiyle ele alnmtr. Bkz. Ahmet akr, Aliah b. Hac Bkenin Mukaddimetl-Usl Adl Eseri, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1999, s. 19. Ayrca aralklar ve oranlar hakknda irvaninin verdii bilgiler iin bkz. Bayram Akdoan, Fethullah irvn ve Mecelletn fil-Msik Adl Eserinin XV. Yzyl Trk Msiksi Nazariytndaki Yeri , Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1996, s. 200 vd.

278

AFD XLVI (2005), say II

3. Zlkl vel-erba (oktav ve drtl): H/C aral buna rnektir ve df ve ecz mertebelerinin ilkidir. 2/1x4/3=8/3. 4. Zl-kl (oktav): YB/V Y/h, H/D, V/C, D/B, B/A arasnda bulunur ve , bu aralk df orandr. Deeri 2/1dir. 5. Zl-hams (beli): Misil ve cz mertebelerinin ilkidir ve YB/H, T/V , V/D arasnda bulunur. Oran 3/2dir. 6. Zl-erba (drtl): YB/T, H/V D/C aralklardr. Drtl de misil ve , czn ikinci mertebesidir. Oran 4/3tr. Safiyyddn, buraya kadar sralad aralklarn adlar ile, bunlarn dndakilerin ise oranlar ile bilindiini sylese de, 9/8 oranl aralntann 256/243 oranl araln da fazla-bakiyye olarak bilindiklerini belirtmektedir. simlendirdikleri arasnda bir de irh aral vardr ve bunu tannnin drtte biri olarak aklar.4 1
Kindnin Rislelerinde, oktav, beli, drtl ve tann terimlerine ska rastlanmaktadr.4 2 hvn- Safnn Msik Rislesinde saylarn birbirlerine oranlar ile ilgili olarak Safiyyddnin ortaya koyduu tarzda bir anlatm yoktur. Ancak, hvn- Safda bu konu ile alakal u cmleler nemlidir. En iyi besteler en uyumlu oranlarla yaplanlardr.4 3 Daha sonra bu uyumlu oranlarn 2/1, 3/2, 4/3, 5/4, 9/8 olduu belirtilir.4 4 hvn- Safnn saylara, saysal oranlarn insan zerindeki etkilerine ve msikye ilikin oranlara ayrlan Altnc Rislesinde u hususlara deinilmitir. Oran iki miktar arasndaki ldr. Her iki say birbirine nisbet edildiinde ikisi ya eittir veya deildir. ki say arasnda eitlik (msavat) durumu yoksa biri dierinden byk ya da kktr. Kk say bye nisbet edildiinde dokuz durum ortaya kar. Onlar 3/2, 4/3, 5/4, 6/5, 7/6, 8/7, 9/8, 10/9, 11/10 eklindeki oranlardr. Bundan baka df (iki kat), misil ve cz, misil ve ecz, df ve cz, df ve ecz ve edf oranlarna da yer verilmitir.45 irvn, oktav, beli, drtl, tann, mcennep, bakiyye, iki oktav, oktav ve beli, oktav ve drtl olarak dokuz adet uyumlu aralk saydktan sonra tatbikatta uyumlu aralklarn aslnda 12 tane olduunu belirtir ve yukarda saydklarna oktav, iki oktav ve beli, iki oktav ve drtl aralklar da ekler. 46

41 Arslan, erefiyye Trc. s. 18. 42 Bkz. Risle f Hubr Snatit-Telf, (Turabi, tez. s. 113 vd.) 43 Resilu hvnis-Saf, s. 161. 44 Resilu hvnis-Saf, s. 164. 45 Resilu hvnis-Saf, s. 181-182. 46 Bkz. Akdoan, s. 208-210.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

279

Aralklarn Ksmlar
Safiyyddn, buraya kadar anlatt aralklar byk, orta ve kk olmak zere ksma ayrr. 1. Byk Aralklar: Safiyyddne gre kullanlan byk aralklar drt tanedir. Bunlar; ki oktav, oktav ve beli, oktav ve drtl ve oktav aralklardr. 2. Orta Aralklar: Beli ve drtl aralklardr. 3. Kk Aralklar: Byk ve orta aralklarn dnda kalan, 5/4, 6/5 ve7/6olarak devam eden aralklardr. Kk aralklar da lahn (melodik) aralklar olarak adlandrr ve kendi iinde byk, orta ve kk olmak zere ksma ayrr. a. Byk lahn aralklar; 5/4, 6/5, 7/6 oranl aralklardr. Bunun tanmn Safiyyddn u ekilde yapar. Drtlden karldklarnda drtl ierisinde daha kk bir oran kalyor ise bu aralk byk lahn aralktr. Mesela; 5/4' 4/3ten karalm. 4/35/4=16/15 kalr ki bu oran karlan (yani 5/4) dan daha kktr. Dierleri de buna gre yapld zaman drtl ierisinde kalan orann karlandan daha kk olduu grlecektir. b. Orta lahn aralklar; iki katlar drtlden karld zaman drtl ierisinde kalan oran karlan orandan daha kk ise bu aralklar orta lahni aralklardr. Bunlar da 8/7, 9/8, 10/9 dur. Mesela; 9/8 i ele alalm. ki kat 9/8x9/8=81/64. 4/381/64=256/243 kalr ki bu oran karlan orandan daha kktr. c. Kk lahn aralklar ise 11/10 dan balayp devam eden aralklardr. Safiyyddn, aralklar bu ekilde snflandrdktan sonra ok nemli bir hususa burada iaret eder ki o da udur: Yaad devrin icrclarna gre lahn aralklarn ksm olduunu belirtir. En by 9/8, ortas, 14/13 en k ise 256/243 oranl fazla aralklardr. Btn gl melodilerin bu ile meydana getirildiini syler. nk dier lahn aralklar birbirlerine benzemektedirler ve ayn ses gibi duyulurlar. Bu yzden 8/7 ve 10/9 yerine 9/8in, btn orta lahn aralklar yerine 14/13'n, btn kk lahn aralklar yerine de 256/243'n kullanldn belirtir.

Uyumlu ve Uyumsuz Aralklar

Safiyyddn, bundan sonra oluturduu bu aralklarn uyumlu ve uyumsuz olanlarn belirtir. Uyumluyu dinleyene ho gelen aralklar olarak uyumsuzu da dinleyenin irkin bulduu aralklar olarak tarif eder.4 7

47 Ayn tarif iin bkz. Akdoan, s. 208.

280

AFD XLVI (2005), say II

Uyumlular; birinci derece uyumlular, ikinci derece uyumlular olmak zere iki ksma ayrr. 1. Oktav aral; Aralklarn en uyumlu ve en tabii olandr. nk bir ses, oktav ile birlikte alnd zaman ayn name imi gibi duyulur ve beste yaparken birbirinin yerine kullanlrlar. Saysal olarak farkl olsalar da nitelikleri ayndr. Pratik olarak oktav araln bir tel zerinde tatbikini gstermek iin yle der: Oktav araln bir ok ksma bler ve her bir ksm tnlatrsak grrz ki ikinci ksm birinciden, nc ksm ikinciden, drdnc ksm ncden daha tizdir. Bu ekilde telin yarsna gelindii zaman telin bu noktas btn ksmlarn en tizidir ve nitelik olarak birinci ses gibidir. Bir telin tam ortasndan (1/2) kan ses ak telden kan sesin oktavdr. Bir teldeki oktavlar ierisinde temel namelerin ilk oktav aral ierisindeki nameler olduunu syler. Dierlerinin melodiyi zenginletirmek, namelerin lezzetini artrmak iin ekleneceini ve bunun zaruri olmadn syler. 2. kinci snf uyumlu aralklar; ki oktav, oktav ve beli, oktav ve drtl aralklardr. Zra iki oktav, oktav gibi duyulur. Oktav ve beli, beli gibi, oktav ve drtl, drtl gibidir. Drtlnn iki kat (16/9) da ikinci snf uyumlu aralklardan saylr. Bundan sonra misil ve cz oranl aralklardan en uyumlusunun beli aral olduunu, ardndan drtlnn geldiini belirtir. Bunlarn dndaki 5/4, 6/5, 7/6 oranl aralklar zayf uyumludurlar. Kk aralklara (lahn) gelince onlarn en uyumlu olanlar 8/7, 9/8 dir. Sonra aralklar kldke zayfln da arttn belirtir. Safiyyddn, baz oranlarn neden daha uyumlu, bazlarnn uyumsuz olduklarn aklar. Zevk veren ve kulan kabul ettii bir bestenin, geliigzel, eitli tizlik ve pestlikteki nameleri bir araya getirerek elde edilemeyeceini belirtir. Kulak ancak uyumlu nisbetlerde olanlar kabul eder. Kt ve uyumsuz oranlardan ruha sknt verdii iin nefret eder.
bn-i Sn da aralklar, byk, orta ve kk aralklar olmak zere ksma ayrmaktadr. Oktav aral bn-i Snya gre byk aralk, drtl ve beliler orta aralk, drtlden sonra gelen aralklar ise kk aralklar (lahn) olarak tasnif edilmitir.4 8 Yine ona gre byk lahn aralklar 5/4, 6/5, 7/ 6, 8/7, 9/8, 10/9, 11/10, 12/11,13/12,14/13 oranl aralklardr. Orta lahn aralklar 15/14ten 29/28e kadar olan aralklardr. 30/29dan balayan dierleri ise kk lahn aralklardr.4 9

48 e-if, Cevmi, s. 18-19. 49 e-if, Cevmi, s. 23-25.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

281

Ladikli, aralklar; Safiyyddn gibi byk, orta ve kk aralklar olarak snflandrm ve bu tasnifin Safiyyddne ait olduunu belirtmitir. Ayn tasnif irvnde de mevcuttur.5 0 Aliah, Safiyyddn gibi, uyumlu aralklar birinci ve ikinci derece uyumlular olarak snflandrmtr. Ancak Aliah, birinci derece uyumlular; oktav, beli, drtl, tann, mcenneb ve bakiyye olarak, ikinci derece uyumlu aralklar ise; ki oktav, oktav ve beli, oktav ve drtl aralklar olarak sralamtr.5 1 Rauf Yektann uyumlu aralklar bal altnda belirttii byk ve orta aralklar Safiyyddnin kaydettikleri ile ayndr. Yekta, bunlarn dnda kullanlan btn aralklar kk aralklar olarak belirtmi ve porte zerinde gstermitir.5 2

erefiyyenin nc Makalesi (Aralklarn Toplanmas, Blnmesi, karlmas ve Cinslerin Oluturulmas) Aralklarn Toplanmas
Safiyyddn nc Makleye aralklarn toplanmas, blnmesi ve karlmas ilemleri ile balar. ki aralk birbiri ile toplanrken pay ve payda birbiri ile arplr. Paylar (byk saylar) birbiri ile arplr ve araln en byk says (uzm) elde edilir. Kk saylar da birbiri ile arplr ve kk say (sur) elde edilir. Safiyydn rnek olarak iki drtly toplamtr. 4/3 ile 4/3' toplarsak her iki orandaki byk saylar bir biri ile arparz. 4x4=16dr ki bu uzm taraftr. 3x3=9 says da surdr. Daha sonra orta (vasat) sayy bulmak iin bu ikisi eit oran olduundan birinin byk says ile dierinin kk saysn arpar ve vasat bulur. 4x3=12. u halde say ortaya km olmaktadr. 16, 12 ve 9. Grld gibi 16/12=4/3tr. 12/9=4/3tr. Bunlara bir nc drtly eklemek istersek 16/9 ile 4/3 arasnda yukardaki ilemin aynsn yapmak gerekmektedir. Buna gre 64, 48, 36, 27 saylar kar ki bu saylarn srayla birbirlerine oranlar 4/3tr. ki aralktan biri byk, dieri kk ise pay ve paydalar birbirleri ile arparz. 4/3 ile 9/8i toplayalm. 4/3x9/8=36/24 kar ve bu byk ve kk taraflardr. Bundan sonra eer drtly bata brakmak istiyorsak, Safiyyddnin ifadesiyle, toplamay tiz tarafta yapmak istiyorsak, drtlnn paydas ile dier orann payn arparz. Yani 3x9=27 bu vasat say50 Hakk Tekin, Ladikli Mehmet elebi ve er-Risletl-Fethiyyesi, Baslmam Doktora Tezi, Nide, 1999. s. 85; Ayrca bkz. Akdoan, s. 219. 51 akr, s. 19. 52 Yekta, Trk Msiksi Nazariyt, s. 94 vd.

282

AFD XLVI (2005), say II

larmzdan biridir. yle ki say 36, 27, 24 arasndaki oranlarda drtl bata tann ondan sonra gelmektedir. 36/27=4/3, 27/24=9/8 Eer toplamay pest tarafta yapmak istiyorsak yani toplamak istediimiz tannyi ba tarafta brkmak istiyorsak o zaman tannnin paydas ile drtlnn payn arparz. O zaman orta say 32 olur. yle ki 36, 32, 24 saylar arasnda grld gibi 36/32=9/8 bata 32/24=4/3 sondadr. Mesela drtl ile (4/3) beliyi (3/2) toplayalm. Pay ve paydalarn birbirleri ile arpmndan 12 ve 6 saylar kar. Drtlnn bata olmasn istiyorsak drtlnn paydas (3) ile belinin payn (3) arparz. Sonu 9dur ki 12/9=4/3 tr. Beliyi bata brakma istersek belinin paydas (2) ile drtlnn pay (4) arparz. 8 kar ki, 12/8=3/2dir. Bunu bir tel zerinde gsterelim. Beli bata

Drtl bata A 4/3 3/2 M

12

Aralklarn Blnmesi
Herhangi bir aral iki eit ksma blersek, yaplacak ilem o araln pay ve paydasn 2 ile arpmak ve kan byk say ile kk say arasndaki farkn yarsn kk olana ekleyerek orta sayy bulmaktr. Mesela; 4/3' ikiye blelim. Pay ve payday 2 ile arptmzda 8 ve 6 saylar kar bunlar byk ve kk taraflardr. Orta say iin 8 ve 6 nn fark, 2' nin yars 1i kk tarafa ekleriz. Bu say da 7 dir. 8, 7, 6 saylar bulunmu olur. Buna gre bir drtl 8/7 ve 7/6 olarak iki arala blnm olmaktadr. Yine sekizli 2/1i iki arala blelim. Pay ve payday 2 ile arpp 4 ve 2 saysn elde ederiz. Ardndan 4 ile 2 arasndaki farkn yars 1i, 2ye ekler orta sayy buluruz. Bylece 4, 3, 2 saylar bulunmu olur. biliyoruz ki sekizli 4/3 ve 3/2' den, yani drtl ve beliden olumaktadr.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

283

Belirtilmesi gereken bir husus vardr. Burada iki eit ksma blmekten maksat bir araln oranlar eit iki ksma blnmesi demek deildir. Grld gibi 2/1 in iki eit ksma ayrlmasndan 4/3 ve 3/2 olarak iki deiik oran kmaktadr ve oran deeri olarak birinci ikinciden kktr. Bir nceki ekilde grld gibi eitlik tel zerindedir. Aralklar ikiden fazla ksmlara da blnebilir. Bu durumda aralk kaa blnmek isteniyorsa o say ile pay ve paydalar arplr. Mesela 4/3 ksma blelim. 3 ile arpmlarndan 12 ve 9 saylar kar. Bundan sonra bu iki say arasndaki fark, aral blmek istediimiz say 3e blnr. Bu deerlerden birisi uzmdan karlarak veya surya eklenerek orta saylar bulunur. Buna gre 12, 11, 10, 9 saylar bulunmu olur.

Aralklarn Birbirlerinden karlmas

Byk bir aralktan kk bir aralk karlmak istendiinde eer karlacak olan orann tiz tarafta kalmas isteniyorsa, kk araln kk says ile byk araln byk says arplr. Sonra yine kk araln k ile byk araln k (paydalar) arplr. Bu iki sonu iki taraf kabul edilir. Ardndan orta sayy elde etmek iin de byk araln k ile kk araln byarplr. Diyelim ki 3/2 den 4/3 karyoruz. Kk araln k 3' byk araln by 3 ile arparz. kan 9 says uzm taraftr. Ayn orann 3'n byk araln k 2 (paydalar) ile arparz. kan 6 sur saydr. Orta say iin 2 ile 4' arpacaz. 9, 8, 6 saylar ortaya kar ki 9/8in tiz tarafta olmasn istediimiz zaman yaplacak ilemdir. Burada 9/8 tizde, 8 ile 6 arasnda var olan 4/3 oran pestte kalm olmaktadr. karlmak istenen orann pestte kalmasn istiyorsak bu sefer paylar birbiri ile arparz. Bu sonu da 12dir. Grlyor ki 12, 9, 8 saylar arasnda 9/8 oran pestte kalm olmaktadr.
Aralklarn toplanmas, blnmesi ve karlmas konular Kindnin Rislelerinde ve hvn- Safda yer almamaktadr. Frbi bu konuya, Ses aralklarnda basit saysal mnasebetler bal altnda yer vermi ve detayl olarak anlatmtr.5 3 bn-i Sn ise eserinin ikinci maklesini bu konuya ayrmtr. ki fasla ayrd ikinci maklenin birinci fasl, aralklarn birbirleri ile toplanmas ve birbirlerinden karlmas, ikinci fasl da aralklarn iki katnn alnmas ve ikiye blnmesi hakkndadr.5 4 Sonraki edvr kitaplarnda aralklarn toplanmas, karlmas, blnmesi konulara yer verilmeye devam edilmitir.5 5
53 Frb, s. 188-204. 54 e-if, Cevmi, s. 33-41 55 Ladikli, ikinci makleyi tamamen bu konulara ayrmtr. Bkz. Tekin, s. 102-110; Akdoan, s.

284

AFD XLVI (2005), say II

Aralklarn Drtl erisinde Tertibi ve Cinsler

Aralklarn toplanmas karlmas ve blnmesine ilikin matematik bilgilerini verdikten sonra Safiyyddn, lahn aralklar -5/4ten 256/243e kadar-nce ilk drtl ierisinde tertip etmitir. Bu da aral ve drt nameyi gemez ve cins olarak isimlendirilir. Drtlnn ayn oran deerine sahip arala blnmesinin mmkn olmadn belirtir. imdi Safiyyddnin cinslere verdii isimlere gelelim. Drtl ierisindeki aralklardan en bynn oran dier ikisinin toplamndan byk olur ise buna Leyyin cins denir. Bunun dndakilerin hepsi kav cins olarak adlandrlr. Bir drtl ierisinde dier iki orandan byk olan oran vardr. Bunlar 5/4, 6/5, 7/6dr. rnein 5/4' drtlden kardmz zaman 16/15 kalr ki bu 5/4ten kktr. Ayn ekilde, drtlden 6/5i kardmz zaman 10/9, 7/6y karldmz zaman da geriye 8/7 kalr ki bu oranlar karlanlardan daha kktr. Drtl ierisindeki byk aralk tiz tarafta, pest tarafta veya ortada bulunabilir. Bu durum drtl ierisindeki aralklarn nn de oran deerlerinin farkl olduu zaman mmkndr. Yani drtl deiik oranl aralktan oluuyorsa her bir oran hem baa hem ortaya hem de sona gelir ve her bir cins alt snf olarak tertip edilir. Eer bir drtl ierisindeki iki oran birbirine eit ise ancak snf olarak tertip edilebilir ki bu daha sonra gelecektir. Safiyyddn, Leyyin cinsleri taksime balamadan nce drtl ierisindeki oranlarn diziliini esas alarak baz isimler vermitir. yle ki; aralktan byk olan ortada ise gayri muntazam (dzensiz), bu aralk tiz veya pest tarafta olur, ikinci byk aralk ortada olur ise muntazam mtetl (dzenli srekli), ikinci byk aralk tiz ya da pest tarafta olur ise muntazam gayr-i mtetl (dzenli kesintili) adn alr. lk drtl taksimine 4/3ten sonra drtl ierisindeki en byk oran olan 5/4i kararak balar. lk olarak 4/3ten 5/4 karld zaman geri kalan iki eit ksma blerek aral tertip etmektedir. 4/3x5/4=16/15. 16/15 de ikiye 32/31, 31/30 olarak blnr. Buna gre ilk cins 5/4x32/ 31x31/30=4/3 olarak aralktan oluturulmutur. Leyyin cins ksma ayrlmtr. En byk aral 5/4 olan bu cins, Rsim, 6/5 olan cins, Levn, 7/6 olan, Nzm cins olarak adlandrlr. Bundan sonra 8/7 gelecek ki bu oran drtl ierisinde dier iki orandan byk olmad iin kav cinslere geilmi olacak.
215-217; ada yazarlardan Rauf Yekta Msiknin Mebd-i Riyziyesi bal altnda bu konuyu detayl bir ekilde anlatmtr. Bkz. Trk Msiksi Nazariyt, s. 35-45.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

285

I. Snf II. Snf III. Snf IV. Snf V. Snf VI. Snf

40 620 32 496 160 124

5/4 5/4 32/31 31/30 32/31 31/30

32 496 31 480 155 120

32/31 31/30 31/30 32/31 5/4 5/4

31 480 30 465 124 96

31/30 32/31 5/4 5/4 31/30 32/30

30 465 24 372 120 93

Dzenlikesintili Dzenlisrekli Dzenlisrekli Dzenlikesintili Dzensiz Dzensiz

imdi Rsim cinsi (5/4x32/31x31/30=4/3) alt snf iinde taksim edelim. Sadece bunun alt snfn gstereceiz. Dierleri ayn metot zere devam etmektedir ve tercmede her bir cins alt snf ile aka yer almtr. Safiyyddn, 4/3ten 5/4 karld zaman kalan 16/15i iki ksma blerek bu aral oluturmu idi. kinci admda 16/15i ksma bler ve ilk iki aral tek bir aralk yaparak aral oluturur. 16/15 ksma blnd zaman kan 48, 47, 46, 45 saylardr ki, 48/46y tek aralk yapar. Dier aralk ise 46/45 tir. Buna gre aralk yledir. 5/4x24/23x46/ 45=4/3. Bu iki aral tek yaparak ikinci admda tekil ettii cinsler ed olarak isimlendirilir. Birincisi zayf olarak isimlendirilmekte idi. Leyyin cinsin snflar u ekilde tertip edilmi olmaktadr. Rsim (zayf) : 5/4x32/31x31/30=4/3. Rsim (ed) : 5/4x24/23x46/45=4/3. Levn (zayf) : 6/5x19/18x20/19=4/3. Levn (ed) : 6/5x15/14x28/27=4/3. Nzm (zayf) : 7/6x16/15x15/14=4/3. Nzm (ed) : 7/6x12/11x22/21=4/3. Bundan sonra kav (kuvvetli) cinsler gelir. Birinci gayri muttasl (kesintili) (zayf) : 8/7x14/13x13/12=4/3 Birinci kesintili (ed) : 8/7x21/19x19/18=4/3. kinci kesintili (zayf) : 9/8x64/59x59/54=4/3. kinci kesintili (ed) : 9/8x48/43x86/81=4/3. nc kesintili (zayf) : 10/9x12/11x11/10=4/3. nc kesintili (ed) : 10/9x9/8x16/15=4/3. Bundan sonra birbirine eit iki oran yan yana getirerek oluturduu cinsler gelir. Bunlar zt-tadf (iki katl) cinslerdir. snf olarak tertip edilirler.

286

AFD XLVI (2005), say II

Birinci iki katl : 8/7x8/7x49/48=4/3 kinci iki katl : 9/8x9/8x256/243=4/3 nc iki katl : 10/9x10/9x27/25=4/3 Safiyyddn ikinci iki katl cinsteki 256/243 iin bakiyye aral adnn verildiini hatrlatr ve en ok kullanlan cinsin bu olduunu ve zlmddeteyn olarak adlandrldn belirtir. Bundan sonra drtlden pepee gelen iki oranla aralk tertip ediliyor ve bu cins de muttasl (srekli) olarak adlandrlyor. Birinci srekli : 8/7x9/8x28/27=4/3 kinci srekli : 9/8x10/9x16/15=4/3 nc srekli : 10/9x11/10x12/11=4/3 Ardndan drtlden art arda deil de bir oran atlayarak devam eden iki oran ile oluturulan cinslere geiliyor. Munfasl (ayr) olarak adlandrlan bu cinsler ksmdr. Zayf ayr : 8/7x10/9x21/20=4/3 Orta ayr : 9/8x11/10x320/297=4/3 ed ayr : 10/9x12/11x11/10=4/3. Safiyyddn, drtly aralk olarak tertip ettii cinsleri bitirdikten sonra drtlnn aralktan oluaca genel kuralna5 6 muhalif olarak drtlnn drt arala blnmesinin de mmkn olduunu belirtir. Bu da en uygun olarak iki trl tasnif edilir. Birincisi : 13/12x14/13x13/12x96/91=4/3. kincisi : 13/12x14/13x15/14x16/15=4/3. Bu ikincisi 24 snf olarak tertip edilmi ve en uyumlusunun birinci snf (13/12, 14/13, 15/14, 16/15) olduu belirtilmi ve birinci mfred cins olarak adlandrlmtr. Safiyyddn, drtlden 16/15i karyor ve geri kalan ikinci mfred cins olarak adlandrr. Birinci mfred cinsin aralklar ile oluturulan melodiye kendi zamannda Isfahn, ikinci mfred cinsle oluturulan melodiye de Rhev adnn verildiini ve bu iki mfred cinsin dnda be nameden oluan cins bulunmadn belirtir.5 7

Cinslerin Uyumlu ve Uyumsuzlar

Safiyyddn bu cinsleri; tam uyumlu, orta uyumlu ve zayf/eksik uyumlu olmak zere e ayrmaktadr. Leyyin cinsin 36 snf (rsim, levn, nzm snflar) zayf uyumludurlar. Kullanlmazlar.
56 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 37. 57 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 41.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

287

Kav cinslerin birincisi, alt snf ile en uyumlu olan, en ok bilineni ve en fazla kullanlandr. kincisi, ncs, drdncs, beincisi de byledir. Altncs ise leyyin cinslere oranla orta uyumludur.5 8 Srekli ve ayr cinsler de uyumlu ve ok kullanlan cinslerdir. ki katl cinsler (zt-tadf) btn snflar ile- kav cinsin dierlerine nisbetle zayf uyumlu, leyyin cinslere nisbetle orta uyumludur. Safiyyddn devamla; bu cinsler ierisinde birbirlerine ok yakn oran deerlerinde olanlarn bulunduunu ve bu yzden ayn aralk gibi duyulduunu ve bunlarn ayrt edilmesinin olduka zor olduunu belirtir. Mesela; Kesintili cinsin snf ile, srekli cinsin snf birbirlerine, birinci iki katl ile ikinci iki katl da birbirine benzemektedirler. Ancak snf ile ikinci iki katl cins insan tabiatna daha uygun gelmektedir. Bunun sebebi birinci iki katldaki bakiyye aralnn olduka kk olmasdr. Bu yzden onun yerine ikinci iki katlnn (9/8x9/8x256/243=4/3) kullanldn belirtir. nc iki katlya gelince o da -10/9 ile 9/8 birbirine yakn olduu iinikinci srekli cinse benzer. Ayn ekilde birinci srekli ile birinci ve ikinci iki katl birbirlerine yakndr.

Beli Cinsler
Safiyyddn, tertip ettii bir takm drtl d cinslerin aralklarn verir ve bazlarna verilen isimleri kaydeder. 14/13x13/12x36/35x9/8x10/9 olarak tertip ettii cinsi en kk mfred cins olarak adlandrr ve zamannda buna zrefkend-i kek dendiini belirtir. Beliden 5/4 karldnda kalan 6/5in de (14x13x13/12x36/ 35=6/5) mstakil bir cins olduunu belirtir. Bu cinsin de kulaa ho geldiini ve sanatlarn bunu zrefkend olarak isimlendirdiini belirtir. 59 Safiyyddne gre beli u ekilde de be arala blnebilir. 14/13x8/ 7x13/12x13/12x27/26=3/2. Yine beli, 14/13x8/7x13/12x14/13x117/112=3/2 olarak be aralk ve alt nameden oluturulabilir.Bu cinsi de sanat erbab Bzrk olarak Safiyyddn ise en byk mfred cins olarak isimlendiriyor.6 0 Bir cins de belinin 13/12x27/26x9/8x10/9x16/15=3/2 olarak tertibi ile meydana getirilir. Yani burada 13/12 ile 27/26=9/8dir. Bu tannye, kesintili kav cinsin (nc kesintili ed): 10/9x9/8x16/15=4/3 aralklar ile tertip edilen bir drtl eklenerek tekil edilmi olmaktadr.

58 Bunlar srayla birinci kesintili cinslerin snflardr. 59 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 43. 60 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 44.

288

AFD XLVI (2005), say II

Yine 13/12 ve 27/16dan oluan tannye, birinci ve ikinci kesintili kav cinslerle oluturulan drtller de eklenebilir. Ancak bu aralklar birbirine olduka yakndrlar. Safiyyddn bu risleyi inceleyenin kendi sayd cinsler dnda ok sayda cins tertip etmesinin mmkn olduunu belirtir.
Grld gibi Safiyyddn eserinde cinslere olduka fazla yer ayrmtr. Bu konuyu detayl olarak bir de Frb ele almtr. Ancak Kind de cinsler bal altnda tann, levn ve telf olmak zere eit cinsten bahsetmektedir. Tann cins tann-tann-fazla aralklarndan oluur. Levn, fazla-fazla- yarm tann olarak tertip edilmitir. Telf cins ise, irha-irha-iki tann olarak tertip edilir.6 1 Farb, cinslerin tertibi ve snflar bal altnda leyyin ve kav cinsleri detayl bir ekilde ele almtr. Frb ile byk bir benzerlik arz etmesine ramen Safiyyddn cinslerin tertibini anlatt nc maklede Farabnin ismine hi yer vermemitir.6 2 bn Sn, ifnn nc maklesini cinslere ayrmtr. aralk ve drt nameden olutuklarn belirttii cinsleri lahn aralklar olarak adlandrmtr. Kav cinsler maklenin nc, leyyin cinsler drdnc faslnda ele alnmtr.6 3 Safiyyddnden sonra yazlan edvrlarn bazlarnda bu konu detayl olarak ele alnmtr.6 4 ada yazarlardan Rauf Yekta bu konuyu ele alm ve Safiyyddn ile tamamen paralel ilemitir.6 5 Rauf Yekta Safiyydnin anlatt btn cinsleri ele aldktan sonra u aklamay yapar. Bu yorucu megaleden sonra birbiriyle uyum arzeden ka tane drtl elde edilmitir? diye sorulacaktr. Cevaben ve biraz da mahcubiyetle yalnz drt adet uyumluluuna hkmedilmi drtl elde edilmitir cevabn vereceiz. Dierleri nazariye kitaplarnda uyumaya mahkum edilmitir. Buna ilaveten bu kadar yzyl getikten sonra bunlar Yunan msiksinde cinslerin esrarn ortadan kaldrmak isterken onlar gerekletirmek konusunda semere vermeyen almalara teebbs etmi olan Avrupal sanatkarlarn fikirlerini bulandrmlardr.6 6

Cinsler blmn Kindnin bur cmlesini naklederek bitirmek istiyorum. Kind yle der; Filozoflarn genel adeti, ilml-evsat da denilen matematik ilmi ile pratik (egzersiz) yapmaktr.6 7

61 Detayl bilgi iin bkz.Risle f Hubr Snatit-Telf, (Turabi, tez. s. 124). 62 Frb, s. 278-317. 63 Detaylar iin bkz. e-if,Cevmi,s. 45-56. 64 Bkz. Tekin, s. 112 vd.; Ladikli eserinde cinslere nemli bir yer ayrrken irvn, Muhtasar eserinin kapasitesini aaca iin yer vermediini belirtmitir. Bkz. Akdoan, s. 222. 65 Yekta, Trk Msiksi, s. 59. 66 Yekta, a.g.e., s. 63. 67 Kind, Kitbul-Musavvittil-Veteriyye, (Turabi, tez, s. 134)

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

289

erefiyyenin Drdnc Makalesi (Byk Tabakalar erisinde Cinslerin Tertibi) Drtllerin ki Oktav erisinde Tertibi

68

Safiyyddn bu blmde ilk olarak drtlleri iki oktav ierisinde tertip etmektedir. Buna gemeden nce iki oktav kendileri ile kurduu beli, drtl ve tann aralklar ile ilgili u hatrlatmay yapar. Bilindii gibi oktav aralndan drtl karld zaman beli, beliden drtl karld zaman tann kalmaktadr. Yani; 2/14/3=3/2, 3/24/3=9/8. Safiyyddn iki oktav ierisinde tertip ettii drtllere tabaka adn verir ve srayla onlar birinci, ikinci, nc, drdnc tabaka olarak ifade eder. Tannye de bu tertip ierisinde fsla adn verir. Buna gre bir oktav iki tabaka ve bir fsladan, iki oktav da drt tabaka ve iki fsladan olumu olmaktadr. Yukarda belirtilen drtl ve tannleri iki oktav ierisinde dokuz snf olarak tertip eder. lk snfta fsla pest tarafta, drtller tiz tarafta, ikinci snfta fsla tiz tarafta, drtller pestte, nc snfta ise fslalar ortada drtller tizde ve pesttedir. kinci oktav ierisinde de ayn ekilde iki drtl ve bir tann bulunmaktadr. kinci oktavda tannler her bir snfta yer deitirmekte, pestte, tizde veya ortada bulunmaktadrlar. Safiyyddn drtllere C, tannye de B iareti koymu ve tertip ettii bu iki oktavlk dizileri; ki fsla (tann) de pest tarafta ise; Munfaslul-eskal, Fslalar tiz tarafta olursa; Munfaslul-ehad, Birinci fsla pestte, dieri tiz tarafta olur, araya drtller girerse; Muttasl, ki fsla da drtller arasnda olursa; Munfaslul-evsat veya fslatulvust olarak adlandrmtr. Drtl ve tannlerle iki oktav ierisinde tertip ettii bu dokuz snfn rumuzu, oranlar ve isimleri yledir:6 9

68 Safiyyddn Drdnc Maklenin baln byle koysa da bu makle eserde en byk makledir. Cinsleri byk tabakalar ierisinde tertip ettikten sonra, ileride grlecei gibi bir ok konuya daha bu maklede yer vermektedir. 69 Buraya sadece ilk cetveli alarak dier snflarn oranlarna yer veriyoruz. Dier cetveller iin bkz.Arslan, erefiyye Trc. s. 51-54.

290

AFD XLVI (2005), say II

I.

C-C-B B-C-C: 4/3x4/3x9/8x9/8x4/3x4/3=4: Munfaslul-ehad ki oktav

Mterek orta

2/1 3/2 4/3 4/3 9/8 3/2 4/3 3/2

2/1

4/3

9/8

12

16

18

24

32

II. C-C-B C-B-C: 4/3x4/3x9/8x4/3x9/8x4/3=4: Munfaslul-ehad el-evsat III. B-C-C B-C-C: 9/8x4/3x4/3x9/8x4/3x4/3=4: Munfaslul-eskal IV. B-C-C C-C-B: 9/8x4/3x4/3x4/3x4/3x9/8=4: Munfaslul-eskal el-ehad V. B-C-C C-B-C: 9/8x4/3x4/3x4/3x9/8x4/3=4: Munfaslul-eskal el-evsat VI. C-B-C C-B-C: 4/3x9/8x4/3x4/3x9/8x4/3=4: Munfaslul-evsat VII. C-B-C C-C-B: 4/3x9/8x4/3x4/3x4/3x9/8=4: Munfaslul-evsat el-ehad VIII. C-B-C B-C-C: 4/3x9/8x4/3x9/8x4/3x4/3=4: Munfaslul-evsat el-eskal Drtller yukardaki gibi bir araya getirilerek iki oktav dzenlenmitir.7 0

ki Oktavdaki 15 Perde
Safiyyddn iki oktav ierisindeki on be temel nameyi aadaki ekilde belirlemektedir. ki drtl ierisinde alt aralk ve yedi name bulunmaktadr. Bu da 16/ 9 (yedili) orandr. Buna noksan cem denir. Oktavn tamamlanmas iin bir 9/8 gerekmektedir. Bu da tabakalarn tertibinde fsla olarak adlandrlr. Bu fsla 16/9a eklenirse devir tamamlanr ve her cem (oktav) sekiz name ve yedi aralktan olumu olur. ki drtlye bir drtl daha ilave edersek o zaman 10 aralk ve 11 nameden mteekkil bir cem elde edilmi olur. te bu oktav ve drtl araldr.7 1 Oktav ve drtlnn de eskiler
70 Frb de tann(fsla)-drtl-drtl tertibine munfaslul-eskal, drtl-drtl-tann tertibine munfaslul-ehad, drtl-tann-drtl tertibini ise munfaslul-evsat adn vermitir. Bu tertibi iki oktav ierisinde de yapm ve tann-dtl-drtl tann-drtl-drtl tertibine munfasl cem-i tam, drtl-drtl-tann drtl-drtl-tann tertibine, muttasl cem-i tam, drtl-tann-drtl drtl-tann-drtl tertibine ise cemul-ictima adn vermitir. Frb, Safiyyddn gibi drtller iin C, tann aralklar iin B remzini koymamtr. Bkz. Frb, s. 329-332; Bu konu Ladiklide tamamen erefiyyedeki gibi ilenmitir. Bkz. Tekin, s. 88-93. 71 2/1x4/3=8/3.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

291

tarafndan tam cem (cemi kmil) olarak adlandrlmasn Safiyyddn doru bulmuyor. nk tam cemin btn sesleri iermesi gerektiinden, oktav ve iki oktav tam cem kabul etmek gerektii grndedir.7 2 Yine oktav ve drtlye bir tann eklendii zaman 12 name 11 aralktan oluan oktav ve beli ortaya km olur. Buna drdnc drtly eklersek devir tizleri ile de tamamlanr. Bylece 15 name, 14 aralktan oluan ve tam cem olarak adlandrlan iki oktavlk dizi olumu olur.7 3
ki oktavlk byk mkemmel sistem olarak adlandrlan bu dizi eski Grek mzii kaynaklarnda olduu gibi7 4 slam dnyasnda yazlan hemen btn edvrlarda ayn isimlerle yer almtr. Kind cem bal altnda isimleri biraz deiik olsa da iki oktav iinde 15 nameden bahsetmitir. Udda ak bam teline (A) mefrda ikinci zrdeki (A) y da hddetlhaddt olarak isimlendirmitir.7 5 Frb, cem-i tam dedii iki oktav ierisindeki bu 15 nameye ayn isimleri vermitir. Yunanca isimleri de cetvelde yer almtr. Ancak namelere verilen remizler Safiyyddninverdiklerinden farkldr. Frb, srasyla, A, C, D, h, Z, H, T, Y, K, L, M, N, S, A (Ayn) ve F remizlerini kullanmtr.7 6 bn-i Sn ise 15 nameden oluan cem-i tamdan bahsetmi fakat bu isim ve remizlere yer vermemitir.7 7

Safiyyddn, bu iki oktavda tertip edilen namelerin Yunanca ve Arapa isimlerini kaydetmi ve ebced harfleri ile remizlerini koymutur.7 8

Drtllerin Bir Oktav erisinde, Cinslerdeki Aralklar le Tertibi

Safiyyddn nc maklede oluturduu cinslerden bazlar ile munfaslul-ehad dzenlemektedir. Munfaslul-ehadin (C-C-B): 4/3x4/3x9/ 8=2/1 aralklarndan olumakta olduunu hatrlayalm. Yukardaki namelere verilen isimleri de kullanarak munfaslul-ehad (4/3x4/3x9/8=2/1) ierisindeki drtlleri nce birinci kesintili kav cinsin aralklar ile tertip eder. Birinci kesintili kav cinsin aralklar ise 8/7x14/13x13/12=4/3 idi. Birinci ve ikinci drtly bu aralklardan oluturur ve sonuna devrin tamlan-

72 Ayn gr iin bkz. Frb, s. 327; bn Sn, e-if, Cevmi, s. 63; Tekin, s. 82. 73 8/3x9/8=6/2=3 Bu oktav ve belidir. Buna bir drtl eklenirse 6/2x4/3=4/1=4 oran kar ki iki oktav orandr. 74 Bkz. Can, s. 41, 65. 75 Bkz. Risle f Hubr Snatit-Telf (Turabi, tez. s. 118-120). 76 Bkz. Frb, s. 336 vd. 77 Bkz. e-if, Cevmi, s. 63. 78 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 57; Ayrca bkz. Tekin, s. 93-96; Rauf Yekta, Trk Msiksi Nazariyt, s. 56.

292

AFD XLVI (2005), say II

mas iin 9/8 koyar. Safiyyddn, leyyin cinsler uyumsuz, kav cinslerin bazlar da birbirine ok yakn deerlerde olduu iin kullanlmadklarn burada ifade eder. I. Pest munfaslul-ehad, birinci kesintili kav cinsin aralklar ile edilince u aralklardan olumu olmaktadr.

Pest taraf

Tiz taraf

3/2 4/3 4/3 4/3 4/3

A
8/7

B
14/13

C
13/12

D
8/7

h
14/13

V
13/12

Z
9/8

64

56

52

48

42

39

36

32

Munfaslul-ehadin iki drtls A-D ile D-Z birinci kesintili kav cinsin aralklar ile yukardaki gibi tertip edilir. Safiyyddn bu oktav ierisindeki baz perdelerin birbirlerine oranlarn da zaman zaman vermi ve baz aralklardan da bahsetmitir. Tercmede aka yer ald iin hepsini buraya tekrar almyoruz. Mesela; yukardaki oktavda son drtl ile birleen 9/8 olmasa idi beli (3/2) orannn bu dizi ierisinde bulunmayacan hatrlatr. Yine yukardaki oktavda iki tane 7/6 oranl aralk bulunduunu belirtir. Bu oran B-D ve h-Z arasnda mevcuttur.7 9 II. Munfaslul-ehad, ikinci kesintili cinsin aralklar ile tertip edilir. Oranlar yledir. 9/8x64/59x59/49x9/8x64/59x59/54x9/8=2/1. III. nc kesintili cinsin aralklar ile tertip edilir. 10/9x12/11x11/10x10/9x12/11x11/10x9/8=2/1. IV Birinci srekli cinsin aralklar ile tertip edilir. . 8/7x9/8x28/27x8/7x9/8x28/27x9/8=2/1. V kinci srekli cinsin aralklar ile tertip edilir. . 9/8x10/9x16/15x9/8x10/9x16/15x9/8=2/1.
79 Yani; 14/13x13/12=7/6

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

293

VI. nc srekli cinsin aralklar ile tertip edilir. 10/9x11/10x12/11x10/9x11/10x12/11x9/8=2/1. VII. Birinci iki katl cinsin aralklar ile tertip edilir. 8/7x8/7x49/48x8/7x8/7x49/48x9/8=2/1. VIII. kinci iki katl cinsin aralklar ile tertip edilir. 9/8x9/8x256/243x9/8x9/8x256/243x9/8=2/1. IX. nc iki katl cinsin aralklar ile tertip edilir. 10/9x10/9x27/25x10/9x10/9x27/25x9/8=2/1. X. Birinci ayr cinsin aralklar ile tertip edilir. 8/7x10/9x21/20x8/7x10/9x21/20x9/8=2/1. XI. Orta ayr cinsin aralklar ile tertip edilir. 9/8x11/10x320/297x9/8x11/10x320/297x9/8=2/1. XII. ed ayr cinsin aralklar ile tertip edilir. 10/9x12/11x11/10x10/9x12/11x11/10x9/8=2/1.

Drtllerin ki Oktav erisinde, Cinslerdeki Aralklar le Tertibi

Safiyyddn buraya kadar munfaslul-ehad pest sekizlide kav cinslerin aralklar ile tertip etti. imdi ise ayn ilemi iki oktav ierisinde, yine munfaslul-ehad tertibiyle, yukardaki kav cinslerin eitleri ile dzenleyecektir. Bu da 12 eittir. lk cetveli alyoruz. Dierleri ayn tertip zere devam etmektedir. Munfaslul-ehadn pest oktavdaki tertibinin aynsn iki oktav ierisinde yapmaktadr. Oranlar aadadr.8 0 I. Birinci kesintili cinsin aralklar ile tertibi.
ki oktav

2/1 3/2 4/3 4/3 4/3

2/1 3/2 4/3

8/7

14/13

13/12

D 96

8/7

h 84

14/13

13/12

Z 72

9/8

H 64

8/7

T 56

14/13

13/12

8/7

L 42

14/13

13/12

9/8

S 32

128 112

104

78

52

48

39

36

80 Cetveller iin bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 66-71.

294

AFD XLVI (2005), say II

II. kinci kesintili cinsin aralklar ile tertibi ile oranlar: 9/8x64/59x59/ 54x 9/8x64/59x59/54x9/8x9/8x64/59x59/54x9/8x64/59x59/54x9/ 8=4/1=4. III. nc kesintili cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 10/9x12/ 11x 11/10x10/9x12/11x11/10x9/8x10/9x12/11x11/10x10/9x12/ 11x11/10x9/8=4. IV. Birinci srekli cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 8/7x9/8x28/ 27x8/7x 9/8x28/27x9/8x8/7x9/8x28/27x8/7x9/8x28/27x9/8=4. V. kinci srekli cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 9/8x10/9x16/ 15x9/8x10/9x16/15x9/8x9/8x10/9x16/15x9/8x10/9x16/15x9/8=4. VI. nc srekli cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 10/9x11/ 10x 12/11x10/9x11/10x12/11x9/8x10/9x11/10x12/11x10/9x11/ 10x12/11x9/8=4. VII. Birinci iki katl cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 8/7x8/7x49/ 48x 8/7x8/7x49/48x9/8x8/7x8/7x49/48x8/7x8/7x49/48x9/8=4. VIII. kinci iki katl cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 9/8x9/ 8x256/243x9/8x9/8x256/243x9/8x9/8x9/8x256/243x9/8x9/8x256/ 243x9/8=4. IX. nc iki katl cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar:10/9x 10/ 9x27/25x10/9x10/9x27/25x9/8x10/9x10/9x27/25x10/9x10/9x27/ 25x9/8=4. X. Birinci ayr cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 8/7x10/9x21/ 20x8/7x 10/9x21/20x9/8x8/7x10/9x21/20x8/7x10/9x21/20x9/8=4. XI. Orta ayr cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 9/8x11/10x 320/ 297x9/8x11/10x320/297x9/8x9/8x11/10x320/297x9/8x11/10x 320/ 297x 9/8=4. XII. ed ayr cinsin aralklar ile tertibi ve oranlar: 10/9x12/11x 11/10x10/9x12/11x11/10x9/8x10/9x12/11x11/10x10/9x12/11x11/ 10x9/8=4. Safiyyddn; bu dizilerin, incelendii zaman en uyumlu, insan tabiatna en ho gelenlerinin iki katl cinsin iki dizisi ile (9/8x9/8x256/243=4/3 ve 10/9x10/9x27/25=4/3) ikinci srekli cins (9/8x10/9x16/15=4/3) ve drt mfred cins olduunun grleceini belirtir. Ancak mfred cinslerin denkleri ile toplanmadn, birinci mfred cinsin8 1 aralklarnn birbirine ok yakn deerlerde olduu iin uyumsuz olduunu ifade eder. B81 13/12x14/13x15/14x16/15=4/3. 82 14/13x8/7x13/12x14/13x 117/112=3/2.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

295

yk mfred cinsin,82 orta ve kk mfred cinslerin oktavdan kk olduu iin8 3 burada kullanlmadn aklar. ki katl cinsin yukarda belirtilen iki snf (ikinci ve nc iki katl) ile ikinci sreklinin snflarndan da snfn en uyumlu cinsler olduunu belirtir.

Dizilerdeki Ortak Sesler

Bunlarn dnda, yani eklenen ve kendisine eklenilen cinslerin dnda baka cinslerin tertip edilebilir. Safiyyddn bir rnekle bunu yle anlatr. Pest oktavda ikinci srekli cinsin aralklar ile tertip edilmi diziyi ele alalm.

Pest taraf
2/1

Tiz taraf

3/2 4/3 4/3 4/3 4/3

A
9/8

B
10/9

C
16/15

D
9/8

h
10/9

V
16/15

Z
9/8

H
360

720

640

576

540

480

432

408

Buradaki 9/8x10/9x16/15=4/3 dizilii ikinci srekli cinsin birinci snfnn oranlardr. Ayn cinsin nc snf ise 10/9x16/15x9/8=4/3 eklinde idi.8 4 Bu nc snf da burada B-h arasnda mevcuttur. Bu da bir drtldr. Normal olarak ilk drtl (A-D) ikinci drtl (D-Z) ve bir tann (Z-h) ile yukardaki diziler oluturulmutur. Ancak bu diziler ierisinde burada anlatld gibi bir ok drtllere bu ekilde rastlamak mmkndr. te Safiyyddnin eklediimiz ve kendisine eklenen dnda baka cinsler dedii bunlardr. ekiller incelendii zaman kolaylkla anlalacaktr. Safiyyddn bunlara bahr adn vermektedir. Burada B-h arasndaki drtl ikinci bahir olarak kabul edilir. Yine C-V drtls de ikinci srekli cinsin altnc snfnn oranlardr ve bu da bu

83 Mfred cinsler iin bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 43-44. 84 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 35.

296

AFD XLVI (2005), say II

dizi ierisinde nc bahr olarak adlandrlr. D-Z drtls de drdnc bahirdir ve oranlar birinci drtlnn aynsdr. h-H drtls de ikinci drtl ile ayn deerlere sahiptir. Bir oktav ierisindeki bu bahirlerin toplamna Safiyyddn ed adn vermektedir. Safiyyddn, yukarda anlatt bahirleri (drtl) Edvrnda bir oktav ierisinde Rast dizisi perdeleri ile vermitir.8 5 erefiyyede ise arzasz seslerle verdii iki oktav ierisinde bulunan sekiz ayr oktav cetvelle gstermitir. 86

Telli Aletlerin ve Udun Akordu

Safiyyddn, btn seslerin tek bir tel zerinde mevcut olduunu ancak beste yapmak ve icr etmek iin tek bir telin yeterli olmadn ve bunun iin iki, , drt veya daha fazla telli aletler icad edildiini ifade eder. ki telli aletler eitli ekillerde akort edilebilir. En ok kullanlan akort dzeni drtl akorttur. Yani st telin 3/4'nden kan ses ile alt telin ak halinden kan sesin eit olduu akorttur. Bunu Safiyyddn iki telin hkm bal altnda Edvrda anlattn belirtir ve ksa tutar.8 7 Bundan sonra aletlerin en mkemmeli ve mehuru olarak adlandrd udun akorduna geer. Ud be tellidir. En st tel bam, ondan sonra srayla mesles, mesn, zr ve hd telleri gelir. Ud saz, hvn- Safda da aletlerin en mkemmeli8 8 Frbde, aletlerin en mehuru olarak adlandrlr.8 9 Ayn gr daha sonraki kitaplarda da zikredilir. Ud-i kmil denmesinin sebebi btn sesleri ihtiva etmesi sebebiyledir.9 0 Tellere verilenbam,mesles,mesnvezr isimleri btn edvr kitaplarnda ayndr.9 1 Ayrca Kind kendi zamannda zr telinin altna hdd ismiyle bir tel daha balayanlardan bahsetmi, bunu yaparken be unsuru, be duyuyu, be parmak ve gezegeni ve be arz dairesini dikkate aldklarn

85 Bkz. Uygun, s. 89. 86 Bkz. trc. s. 73; Aliah ise iki oktavlk Uak dizisi ierisinde gsterdii bir oktavlk yedi adet diziyi isimleri ile vermi vebu tam dizilerin env-eitler olarak adlandrldn belirtmitir. akr, s. 48; Ayrca bkz. Tekin, s. 153. 87 Bkz. Uygun, s. 91. 88 A.g.e., s.148. 89 A.g.e., s. 498. 90 Tekin, s. 178. 91 Kind hem Kitbul-Musavvittil-Veteriyyede (Bkz. Turabi, tez. s. 149-153) he de Risle f Eczi Hubriyyede (s. 163-167) udun bu tellerinden uzunca bahsederve gk cisimleri, doa hadiseleri ve insan ahlak ile duygu ve davranlar arasnda irtibatlar kurar. Ayrca bkz. hvn- Saf, s. 149, Frb, s. 502 vd., e-if, Cevmi,s. 148.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

297

belirtmitir.9 2 Frb aletlerde name retilmesi konusunu anlatrken ud aletine byk bir yer ayrm, ud aletinin yukarda ad geen drt telinin nameleri ve ok eitli akort dzenini ele alm ve sonunda tam ceme (iki oktav/hddetul-hddt) ulaabilmek iin bahsettii yoldan birisinin de ud aletine beinci bir tel eklemek olduunu belirtmitir. Beinci tel zerinde bnsr parmann bast perde ile iki oktav tamamlanm olmaktadr.9 3 Sonraki eserlerde ud aleti hdd ile birlikte be tellidir.9 4 Udun akordu ise drtl akorttur. Yani her ak teli bir sttekinin drtte ne eit klmaktr. Bu durumda en stteki bamn ak hali ile en alt telde bnsrn bast perde arasnda iki oktav vardr. A-Lh.Bu iki perdenin ortas mesn telinin 8/9 undan kan YH perdesidir ve bir oktavdr. Elimizde mevcut btn edvr kitaplarnda udun telleri arasndaki akort dzeni drtl akorttur. Frbye gre bilinen/normal akort, her telin hnsr perdesinden kan ses ile bir alt telin ak halinden kan sesin eit olduu akorttur.9 5 Bu ifadeSafiyyddnin yukardaki aklamas ile ayndr. Kind ve hvn- Safda da akort drtldr.9 6

Ud zerinde 17 Perdenin Tespiti

Safiyyddn, nce udun bam teli zerindeki ilk drtl ierisindeki yedi perdenin ne ekilde tesbit edildiini anlatr. nce A-M telini zl-mddeteyn adn verdii ikinci iki katl cinsin oranlar (9/8-9/8-256/243 tonton-limma) ile blerek bam telinin perdelerini yerletirmeye balar. Safiyyddn Edvrda destnin ksmlar bal altnda yapt gibi nce oktav, sonra drtl, daha sonra beli olarak devam eden biimde bir oktav 17 arala blmemitir. erefiyyede udun bam teli zerindeki ilk drtldeki perdeleri bularak gstermi dierlerinin bulunma ilemini yapmam sadece perde isimlerine iaret etmitir. nce A-M telini dokuza bler birinci ksmn sonuna D koyar. 1/1x9/ 8=9/8. Bu tann araldr. Yani D namesi Ann 8/9 undan kar. D-M yi dokuza bler ve bir blm D ye ekleyerek Z perdesini bulur. Bu, D ye bir tann eklemek demektir. (9/8x9/8=81/64) bu en byk l aralktr.

92 93 94 95

A.g.e., s. 142. Farab, s. 588-592. e-if, Cevmi, s. 148; akr, s. 103. Frb, s. 597. Frb, burada udun eitli akort dzenlerinden bahsetmektedir ki farkl akortlarla icra konusunda bunlara yer verilecektir. 96 Kind, er-Risletl-Kbr fit-Telf, (Turab, tez, s. 176); hvn- Saf, s. 149; e-if, Cevmi, s. 148. Detayl bilgi iin bkz. Can, s. 57 vd.

298

AFD XLVI (2005), say II

Bir drtlnn tamamlanabilmesi iin bir bakiyye (256/243) aral kalmaktadr. Drtlden ly karrsak bu sonuca ulaabiliriz. 4/381/ 64=256/243. Bylece bam telinin perdeleri, A-D-Z-H drtls ton-ton limma eklinde bulunmu oldu. Bu perdelerden D, sebbbe, Z, bnsr, H, hnsr parmaklarnn bast perdelerdir ve bu parmaklarn isimlerini almtr. Safiyyddin bu aamada drtly, 256/243-9/8-9/8 limma-ton-ton aralklarna blerek drtl ierisindeki dier sesleri(B, C, h, V) elde eder. Bunun iin; H-Myi sekiz ksma blp bir ksm kendi zerine ekler. Buhperdesidir. Bu drtlden bir tann karmak (4/39/8=32/27) veya tannye bir bakiyye eklemek (9/8x256/243=32/27) demektir. h-M ayn ilemle sekiz ksma blnm bir ksm kendi zerine eklenmi ve B perdesi bulunmutur. Bu da hden bir tann karmak (32/279/ 8=256/243) veya Aya bir bakiyye eklemek (1/1x256/243=256/243) demektir. Bu perde zyid olarak adlandrlr. A-B-h-H perdeleri drtlnn limma-ton-ton tertibidir. Sonra B-Myi drt ksma blp birinci ksmn sonundan T perdesi elde edilir. (256/243x4/3=1024/729). Bu, bakiyyeye drtl veya drtlye bakiyye eklemek demektir. Bu mesles telinin ilk perdesidir. Zid olarak adlandrlr. imdi de V perdesini bulmak iin T-M sekiz ksma blnr ve buna bir ksm eklenir. V ile T aras tann olduu iin bu ayn zamanda Tden bir tann karmak demektir. (1024/7299/8=8192/6561) Bu perde ayn zamanda hye birbakiyye eklenerek de bulunabilir. (32/27x256/243=8192/ 6561) V perdesi zelzel vustsnn bast perdedir. V-Myi sekiz ksma blp Vden peste doru bir ksm eklenir ve C perdesi bulunur. (8192/65619/8=65536/59049) Buna mcenneb perdesi ad verilir. Buraya kadar Safiyyddn bam teli zerindeki drtl ierisinde bilinen yedi perdeyi bu ekilde tesbit etmi oldu. Bundan sonra dier tellerdeki perdelere sadece iaret eder. Meslesin bo hali; H, zyidi; T, mcennebi; Y, sebbbesi; YA, kadm vusts; YB, zelzel vusts; YC, bnsr; YD, hnsr; Yh perdeleridir. Mesnnn ak hali; Yh, zyidi; YV mcennebi; YZ, sebbbesi; YHdr ve , burada pest sekizli tamamlanm olur. Zra bu perde Ann oktavdr. Ud zerindeki bu perdeler tiz oktavdakiperdeleri ile Edvr ve erefiyyede bir ud cetveli zerindeu ekilde gsterilmitir.9 7

97

Uygun, s. 92; Arslan, erefiyye Trc. s. 75.

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

299

Safiyyddn bamdan sonra dier teller zerindeki perdeleri, isimlerini vererek gstermitir. Ancak Edvrnda bir oktav 17 arala blme ilemini detayl olarak anlatm ve bu anlatm ekli sonraki edvrlarda ve yeni almalarda devam ettirilmitir.9 8 Bu 17 perde (oktav ile 18) balang sesine uzaklklar ile aadaki gibi gsterilmitir.
No 1 2 3 V 4 YC 5 6 K 7 8 KZ 9 10 LD 11 12 13 14 15 16 17 18
zelzel vusts

Bam Mesles Mesn Zr Hd

H Yh KB KT LV

Z YD KA KH Lh

Per. Ad A () B () h C ( )D D () YB YA H () V ( )YH YT Z () KV ( )Kh H T () LC Y ( )LB YA ) ( YB ) ( YC ) ( YD ) ( Yh ( ) YV ) ( YZ ) ( YH ) (

kadm vusta Sebbbe

C Y YZ KD LA

Oran 1/1 256/243 B A 65536/59049 9/8 T H 32/27 8192/6561 YV Yh 81/64 KC KB 4/3 1024/729 L KT 262144/177147 3/2 128/81 32768/19683 27/16 16/9 4096/2187 1048576/531441 2/1
mutlak Zyid

Sent 0,00 90,22 180,45 203,91 294,13 384,36 407,82 498,04 588,27 678,49 701,96 792,18 882,40 905,87 996,09 1086,31 1176,54 1200,00

98

Uygun, s. 66-67 ve 136-145; akr, s. 63; Tekin, 72-73; Ayrca bkz. Yaln Tura, Trk Msiksinin Meseleleri, stanbul, 1988, s. 182-184; Can, s. 156-157; Bardak, Meragal Abdlkadir, stanbul, 1986, s. 56-57.

mcenneb-i sebbbe

Bnsr

hnsr

300

AFD XLVI (2005), say II

Bu perdeler porte zerinde u ekilde gsterilmektedir.

Makam Dizileri
Safiyyddn, tann, mcenneb ve bakyye aralklarnn uyumlu tertiplerini anlattktan sonra bu aralklarla makam dizilerini oluturmaya balar. Yukarda sayd dizilere kendi zamanndaki icrclarn aadaki isimleri verdiklerini belirtir ve aralklarn verir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Uk Nev Ebselik Rst Nevrz Irk Isfehn Bzrk Zrefkend Rhev T-T-B T-B-T B-T-T T-C-C C-C-T C-T-C C-C-C-B C-T-C-C-B C-C-B C-C-C A-D-Z-H A-D-h-H A-B-h-H A-D-V-H A-C-h-H A-C-V-H A-C-h-Z-H A-C-V-H-Y-YA A-C-h-V A-C-h-Z

Safiyyddn cetvelde verdii on cinsten yedisinin 4/3, bir tanesinin 3/ 2, bir tanesinin 5/4 ve bir tanesinin de 6/5 deerinde olduunu belirtmektedir. Cetvelde verilen aralklarn oranlarn u ekilde sralayabiliriz. Bu ekilde Safiyyddnin tann, mcenneb ve bakiyye aralklar iin hangi oranlar kullandn tekrar hatrlam olacaz. Uk : 9/8x9/8x256/243=4/3 Nev : 9/8x256/243x9/8=4/3 Ebselik : 256/243x9/8x9/8=4/3

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

301

9/8x65536/59049x2187/2048=4/3 65536/59049x2187/2048x9/8=4/3 65536/59049x9/8x2187/2048=4/3 65536/59049x2187/2048x2187/2048x256/243=4/3 65536/59049x9/8x2187/2048x65536/ 59049x256/243=3/2 Zrefkend : 65536/59049x2187/2048x256/243=8192/65619 9 Rahev : 65536/59049x2187/2048x2187/2048=81/64100 Safiyyddn, yukardaki cinslerin tam drtl deerine sahip olan ilk yedisini denkleri ve bir tann ile, yani; bu drtllere ayn dizilerin belilerini ekleyerek tertip eder. Bunu yaparken faslay (tann-9/8) tiz tarafta (munfaslul-ehad) pest tarafta (munfaslul-eskal) ve ortada (munfaslul-evsat) brakarak dzenler ve bu dizilerin en ok kullanlanlarn belirtir. Birinci cinsi (uk) birinci ve ikinci drtller ile, munfaslul-ehad, munfaslul-eskal ve munfaslul-evsat tertibiyle u ekilde dzenlenir.101 Munfaslul-ehad: A-D-Z-H-YA-YD-Yh-YH: 4/3x4/3x9/8=2/1. Munfaslul-eskal: A-D-Z-Y-YA-YD-YZ-YH: 9/8x4/3x4/3=2/1. Munfaslul-evsat: A-D-Z-H-YA-YD-YZ-YH: 4/3x9/8x4/3=2/1. Bu nden en ok kullanlann munfaslul-ehad olarak tertip edilen dizi olduunu belirtir. Drtl-drtl-tann olarak tertip edilen bu dizi uk dizisi olduu iin drtllerin de T-T-B: 9/8x9/8x256/243=4/3 olarak dzenlendiini hatrlayalm. Yukardaki bu dizilerin aralk oranlar verildii iin tekrar buraya almyoruz. Yani buna gre bir Uk dizisi tam bir oktav ierisinde 9/8x9/ 8x256/243x 9/8x9/8x256/243x9/8=2/1 oran deerlerinden olumaktadr. Bir sonraki konu budur ve burada dzenlenen dizilerden makam dizileri oluturulacaktr. Ayn ekilde Neva, Ebselik, Rst, Nevrz, Irk, Isfehn, cinsleri de yukardaki gibi dzenlenerek toplam 63 dizi elde edilmitir. Safiyyddn, bu dizilerden msiki sanatkrlar arasnda bilinen ve en ok kullanlanlar u ekilde tesbit etmi ve perdeleri cetvellerle gstermitir.102 Uk : A-D-Z-H-YA-YD-Yh-YH Nev : A-D-h-H-YA-YB-Yh-YH
99 Safiyyddnin 5/4 oran deerine sahip olduunu belirttii bu cinstir. 5/4 oran 8192/6561 deerindeki byk lnn pratikte kullanlan yaklak deeridir. 4/3 iin bir C (2187/ 2048) gerekmektedir. 100 Safiyyddn Rahev iin6/5 orann vermitir. Ancak 6/5 oran 32/27 oranlkk lnn yerine kullanlan orandr. 101 Yedi cinsin cetvelleri iin bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 79-82. Burada sadece perdelerini veriyoruz. 102 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 90-91.

Rst Nevrz Irk Isfehn Bzrk

: : : : :

302

AFD XLVI (2005), say II

Ebselik : A-B-h-H-T-YB-Yh-YH Rst : A-D-V-H-YA-YC-Yh-YH Hicz : A-C-V-H-Y-YC-Yh-YH Nevrz : A-C-h-H-Y-YB-Yh-YH: Isfehn : A-D-V-H-YA-YC-Yh-YH Zengle : A-D-V-H-Y-YC-Yh-YH Rhev : A-C-V-H-Y-YB-Yh-T Zrefkend : A-C-h-H-Y-YB-YC-YV-YH Bzrk : A-C-V-H-Y-YA-YD-YV-YH Muhayyer-i Hseyn : A-C-h-H-YA-YC-Yh-YH Nhft : A-C-V-H-Y-YA-YC-Yh-YH Hicz(dier bir devri): A-C-h-H-Y-YC-Yh-YH Gevat : A-C-V-H-Y-YB-YC-YV-YH Gerdniye : A-D-V-H-Y-YA-YD-YV-YH Hseyn : A-C-h-H-YA-YB-Yh-YH Irk : A-C-V-H-Y-YC-Yh-YZ-YH Safiyydn bu dizilerden setii birisini (Rst) 17 perdede gstermi ve aralklarn tertibini bilen kimselerin her devri ayn metotla gsterebileceini belirtmitir.103 Safiyyddn, yukarda isimlerini ve aralklarn verdii makamlarn hepsini cetvellerle gstermemitir. Cetvellerle gsterdikleri makamlar unlardr. Uk, Ebselik, Nev, Rst, Hseyn, Rahev, Zengle, Irk, Isfehn, Zrefkend, Hicz/Hicz, Bzrk. Bu makam dizilerini 17 tabaka halinde her perdeye grerek gstermitir. Ancak her tabakada bir nceki dizinin ikinci drtlsnn balang sesinden balamtr.104 Kindnin Rislelerinde, Safiyyddnin yukardaki isimlerle bahsettii makamlara yer verilmemesine ramen, makamlar oluturan tann, levn ve telf isimleri ile eit cins ve yedi makam dizisi sunulmutur. Bunlar Kind zerine almalar yapan mellifler tarafndan gnmz notas ile gsterilmilerdir. Bu makamlarn Kindde zel bir ismi olmayp Grek mziinde bu makamlara karlk gelen eleri gsterilmitir.105 Makam konusu Safiyyddnden sonraki edvrlarn nemli konular arasndadr.106

103 Bkz. Arslan, erefiyye Trc. s. 92. 104 Bu 12 makam dizisi gsterilirken nshalar arasnda bulunan baz farkllklara tercmede iaret ettik. Bkz. erefiyye, Trc. s. 93-107. 105 Bkz. Turbi, tez. s. 83-84. 106 Bu eserlerin kayna genel olarak Safiyyddndir. Ancak makamlarn anlatmlarnda, say-

Safiyyddn Abdlmmin el-Urmev'nin erefiyye'sinde Msiki Matematii

303

Safiyyddn udun eitli akortlarna, namelerde intikal konusuna ve daha nce belirttiimiz gibi- beinci makalede de k konusuna ve beste yapmna yer vererek eserini tamamlamtr.

Sonu
Safiyyddn, milad XIII. yzylda yetien ve msik nazariyt alannda telif ettii eserleri ile Dou Msiksi tarihi ierisinde nemli bir yere sahip olan bir yazardr. Nazariytlnn yannda profesyonel bir msik icracs, bestekr ve enstrman mcididir. Safiyyddn, Dou kaynaklarnda olduu gibi Dou msiksi hakknda alan Batl aratrmaclarn eserlerinde de en nde gelen birka nazariyeciden biridir. Eserleri kendisinden sonraki birka yzyllk dnem ierisinde yazlan hemen btn msik yazmalarna kaynak olmutur. Bu yazmalar adeta Safiyyddnin erhleri mahiyetindedir ve mellifleri, bu alann stad olarak nitelendirdikleri Safiyyddnden vg ile sz ederek ona, layk olduu ve hak ettii deeri vermilerdir. Safiyyddn, erefiyyede saylar arasnda bulunan oranlar ok sistemli bir ekilde ilemi, bu oranlarla kurulan aralklar adlandrm, snflandrm ve btn ayrntlar ile uyumlu ve uyumsuz olanlarn aklamtr. Saylar arasnda bulunan oranlar gstermek iin farazi bir teli 12ye blerek gstermi, bu teli 12den daha fazla ksmlara blmenin mmkn olduunu belirtmitir. Sonra yazlan edvrlar Safiyyddnin yapt gibi teli 12 ksma blerek ayn oranlar gstermi, uyumlu uyumsuz aralklar konusunda Safiyyddnin sylediklerini nakletmilerdir. Frbden sonra drtl blnmeleri hibir edvrda bu kadar geni yer almamtr. Safiyyddn mmkn olabilecek btn blnmeleri gstermi ve bunlarn en uyumlu olanlarn belirtmitir. Drtl dnda, drt aralkl drtllere ve beli cinslere de yer vermi ve uyumlu olanlarn aklamtr. Sonraki baz yazarlar bu konunun anlatlmasndan teferruatl olduu iin kanmtr. Bu konuyu ele alanlar ise Safiyyddn ile ayn yolu takip etmilerdir. Bir oktavlk, iki oktavlk dizileri tertip ederken drtl, beli ve tann aralklarnn birok dizili biimlerinden istifade etmitir. Bir ve iki oktavlk

larnda nemli deiiklikler olmu ve edvrlar arasnda nemli farkllklar meydana gelmitir. Bkz. Oya Levendolu, XIII. Yzyldan Bugne Uzanan Makamlar ve Deiim izgileri, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2002; Ayrca makam konusu iin bkz. Uygun, s. 74 vd.; akr, s. 29 vd.; Tekin, s. 146 vd.; Akdoan, s. 220 vd.;M. Sadreddin zimi, Hzr b. Abdullah ve Kitbul-Edvr, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1989, s. 138 vd.; Can, Safiyyddn, Ladikli ve Aliaha gre dizileri oluturan btn drtl, beli ve makam dizilerini sent cinsinden deerleri ile birlikte vermitir. s. 175-198.

dizileri olutururken drtl ve belilerin aralklarn birok biimde tertip etmi ve bu ameliye sonucunda ortaya kan uyumlu diziler ile makamlar oluturmutur. Bunun dnda 17 sesli dizinin tespiti, dizilerin ortak sesleri, transpozisyon, seyir, enstrman icras, akort dzenleri, eitli akortlarla icra ve beste yapm gibi birok konuya yer vermitir. Makamlarn sistemli bir ekilde ele alnmas ve isimlendirilmesini ilk olarak SafiyyddninEdvr ve erefiyyesinde grmekteyiz. Safiyyddn, erefiyyede drtl ve belilerle 63 dizi tertip etmi, bunlardan 18 makam dizisini karm ve bunlar ierisinden de 12 tanesinin dizilerini 17 perdeye grerek cetveller halinde gstermitir. XV. yzyl sonrasna kadar Safiyyddnin yapt makam tasniflerinde ve isimlerinde ciddi deiiklik gze arpmamaktadr. Safiyyddnin verdii makam dizileri ve isimleri gnmze kadar nemli lde deiiklie urad iin o dizilerin bugn tam olarak hangi makamlarn sesleri olduunu sylemek belli bir yorumla mmkndr. Safiyyddn, kinci Maklede dizilerin genileyebileceinden, hatta drt oktava kadar karlabileceinden ancak bundan kulan holanmayacandan bahsetmektedir. Zamanndaki mzik terminolojisine derin bir vkfiyetinin olduu grlen Safiyyddn, erefiyyede msiknin hemen btn konularn sade ve anlalr bir dil ve slpla ortaya koymutur. Gelecekte yaplacak aratrmalara k tutmas amacyla ortaya koyduumuz bu alma sonucunda, erefiyyenin bugne kadar olduu gibi bugnden sonra da msik hakknda yazan herkese nemli katklar salayacak deerli bir eser olduu kanaatindeyiz.