DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜREV

4.1.Türev Kavramı

Bağımsız değişkene bir artma verildiğinde fonksiyonun alacağı bir artma olacaktır. Fonksiyonun artmasının
değişkenin artmasına oranının artma miktarı sıfıra yaklaşırken bir limiti varsa bu limit değerine fonksiyonun türevi denmektedir.
4.1.1.Tanım (Türev). Reel sayılar kümesinin bir D alt kümesinden reel sayılar kümesi içine bir fonksiyon f ,

x0 ∈ D ve x0 da D kümesinin bir yığılma noktası olsun. Eğer

f ( x) − f ( x0 )
(1) lim x→ x0
x − x0
limiti varsa f fonksiyonuna x0 noktasında türevlenebilirdir denir ve bu limite f fonksiyonunun x0 noktasında

df( x0 )
türevi adı verilir. Bu türev f ′( x0 ) , , Df( x0 ) sembollerinden biri ile gösterilir. Biz çoğunlukla ilk
dx
f ( x) − f ( x0 )
gösterimi bazen de ikinci gösterimi kullanacağız. Buna göre f ′( x0 ) = lim x→a
x − x0
dır. Eğer x = x0 + h yazarsak, x → x0 olması için gerek ve yeter koşul h→0 olması olduğundan dolayı, (1)

deki limit

f ( x 0 + h) − f ( x 0 )
(1’) lim h→0
h
f ( x0 + h) − f ( x 0 )
limitine eşittir yani f ' ( x0 ) = lim h→0 dir.
h
Örnek 1. f ( x) = x 2 , f : IR → IR fonksiyonu her bir x0 ∈ IR noktasında türevlenebilirdir. Gerçekten;

f ( x 0 + h) − f ( x 0 ) ( x0 + h) 2 − x 0 2 x0 2 + 2 x0 h + h 2 − x0 2
lim h→0 = lim h→0 = lim h→0 =
h h h
2 x0 h + h 2
lim h→0 = lim h→0 (2 x0 + h) = lim h→0 2 x0 + lim h→0 h = 2 x0 + 0 = 2 x0
h

bulunur, dolayısıyla f ' ( x0 ) = 2 x0 dır.

Örnek 2. Herhangi bir sabit sayı s olmak üzere her x ∈ IR için f ( x) = s olarak tanımlanan sabit fonksiyon her bir

x0 ∈ IR noktasında türevlenebilirdir Gerçekten;

f ( x) − f ( x0 ) s−s 0
lim x→ x0 = lim x→ x0 = lim x→ x0 = lim x→ x0 0 = 0
x − x0 x − x0 x − x0
bulunur, dolayısıyla f ' ( x0 ) = 0 dır.

Örnek 3. Herhangi bir sabit pozitif tamsayı n olmak üzere her x ∈ IR için f ( x) = x n olarak tanımlanan f

fonksiyonu her bir x ∈ IR noktasında türevlenebilirdir. Çünkü;

f ( x + h) − f ( x) ( x + h) n − x n
lim h→0 = lim h→0 =
h h
lim h→0
( )x + ( )x
n
0
n n
1
n −1
.h + ( )x
n
2
n −2
.h 2 + ... + ( )x.h
n
n −1
n −1
+ ( )h
n
n
n
− xn
=
h

= lim h→0
( )xn
1
n −1
.h + ( )x
n
2
n−2
.h 2 + ... + ( )x.h
n
n −1
n −1
+ ( )hn
n
n
=
h

= limh→0 [
( )x
n
1
n−1
.h
+
( )xn
2
n−2
.h2
+
( )xn
3
n−3
.h3
+...+
( )x.hn
n−1
n−1
+
( )hn
n
n
]=
h h h h h
n
= = limh→0 [ 1 ( )x
( )x .h + ( )x .h +...+ ( )x.h + ( )h
n−1
+ n
2
n−2 n
3
n−3 2 n
n−1
n−2 n
n
n−1
]=

= lim ( )x + lim ( )x .h +...+ lim ( )x.h + lim ( )h

n n−1
h→0 1
n
h→0 2
n−2 n
h→0 n−1
n−2 n
h→0 n
n−1
=
= ( )x + ( )x . lim h +...+ ( )x. lim h + ( )lim h =
n n−1
1
n n−2
2 h→0
n
n−1 h→0
n−2 n
n h→0
n−1

= ( )x + ( )x .0 +...+ ( )x.0 + ( )0 = ( )x = nx
n n−1
1
n n−2
2
n
n−1
n
n
n n−1
1
n−1

bulunur. O halde her x ∈ IR için f ' ( x) = nx n−1 dir.

Örnek 4. (sin x)' = cos x dir. Gerçekten;

f ( x + h) − f ( x) sin(x + h) − sin(x) (sin x) cosh+ (cos x) sinh− sin x

limh→0 = limh→0 = limh→0 =
h h h
(sin x)[(cosh) − 1] + (cos x) sinh (cosh) − 1 sinh
= lim h→0 = lim h→0 (sin x) + lim h→0 (cos x) =
h h h
(cosh) − 1 sinh
= (sin x) lim h→0 + (cos x) lim h→0 = (sin x).0 + (cos x).1 = cos x
h h
dir. Çünkü;

h h h h h
cos2 − sin2 −1 (1 − sin2 ) − sin2 −1 − 2sin2
(cosh)−1 2 2 = lim 2 2 = lim 2=
limh→0 = limh→0 h→0 h→0
h h h h

h h h h h h
sin .sin sin .sin sin sin
1 1
2 2 = lim (− h).lim 2 2 = 0.lim 2 .lim 2 = 0.1.1 = 0
= limh→0 (− h) h→0 h→0 h→0 h→0
2 hh 2 h h h h
. .
22 22 2 2
dır. O halde her x reel sayısı için (sinx)’=cosx dir.

Örnek 5. (cos x)' = − sin x dir. Gerçekten;

f ( x + h) − f ( x) cos(x + h) − cos x (cos x) cosh− (sin x).sinh− cos x

limh→0 = limh→0 = limh→0 =
h h h
(cos x)[(cosh) − 1] − (sin x) sinh (cosh) − 1 sinh
= lim h→0 = lim h→0 (cos x) − lim h→0 (sin x) =
h h h
(cosh) − 1 sinh
= (cos x) lim h→0 − (sin x) lim h→0 = (cos x).0 − (sin x).1 = − sin x
h h
O halde her x reel sayısı için (cosx)’=-sinx dir.

x
Örnek 6. f(x)=lnx f : IR + → IR fonksiyonunu gözönüne alalım. t= yazarsak h→0 olması için gerek ve
h
yeter koşul t →∞ olması olduğundan,
 x+h h h
ln ln(1+ ) ln(1+ )
f (x + h) − f (x) ln(x + h) − ln x x = lim x = lim 1 x =
limh→0 = limh→0 = limh→0 h→0 h→0
h h h h x h
x
x x
1 h 1 h 1 1 1 1 1
= lim h→0 ln(1 + ) h = . lim h→0 ln(1 + ) h = . lim t →0 ln(1 + ) t = . ln e = .1 =
x x x x x t x x x
1
bulunur. O halde (ln x)' = (log e x)' = dir.
x
4.1.2.Tanım (Soldan Türev). Reel sayılar kümesinin bir D alt kümesinden reel sayılar kümesi içine bir fonksiyon f

, x0 ∈ D ve x0 da D kümesinin bir yığılma noktası olsun. Eğer

f ( x) − f ( x0 )
(2) lim
x→ x− x − x0
0

limiti varsa ya da (2) de x = x0 + h yazmak suretiyle elde edilen

f ( x 0 + h) − f ( x 0 )
(2’) lim
h→0− h

limiti varsa f fonksiyonuna x0 noktasında soldan türevlenebilirdir denir ve bu limite f fonksiyonunun x0 noktasında

soldan türevi adı verilir. Bu türev f −' ( x0 ) sembolü ile gösterilir.

Örnek. f ( x) = x fonksiyonunun x0 = 0 noktasında soldan türevi -1 dir Çünkü;

f ( x) − f ( x0 ) x−0 x x −x
lim = lim = lim = lim = lim =
x→ x − x − x0 x →0 − x−0 −
x →0 x x → 0− x x → 0− x
0
x<0 x<0

lim (−1) = −1 dir.

x → 0−
x<0
4.1.3.Tanım (Sağdan Türev). Reel sayılar kümesinin bir D alt kümesinden reel sayılar kümesi içine bir

fonksiyon f , x0 ∈ D ve x0 da D kümesinin bir yığılma noktası olsun. Eğer

f ( x) − f ( x0 )
(3) lim
x→ x+ x − x0
0

limiti varsa ya da (2) de x = x0 + h yazmak suretiyle elde edilen

f ( x 0 + h) − f ( x 0 )
(3’) lim
h →0 + h
limiti varsa f fonksiyonuna x0 noktasında sağdan türevlenebilirdir denir ve bu limite f fonksiyonunun x0

noktasında sağdan türevi adı verilir. Bu türev f +' ( x0 ) sembolü ile gösterilir.

Örnek. f ( x) = x fonksiyonunu x0 = 0 noktasında sağdan türevi 1 dir Çünkü;

f ( x) − f ( x0 ) x−0 x x x
lim = lim = lim = lim = lim =
x→ x + x − x0 x →0 + x−0 +
x →0 x x → 0+ x x → 0+ x
0
x>0 x>0
lim 1=1 dir.
x → 0+
x>0
Bir fonksiyonun bir noktada bir limitinin var olması için gerek ve yeter koşul soldan ve sağdan limitlerinin var olması ve
biribirine eşit olması olduğundan dolayı bir fonksiyonun bir noktada türevlenebilmesi için gerek ve yeter koşul o noktada soldan
ve sağdan türevlerinin var olması ve biribirine eşit olmasıdır.

Örnek. f ( x) = x fonksiyonunun x0 = 0 noktasında soldan ve sağdan türevleri birbirinden farklı olduğündan

x0 = 0 noktasında türevlenemez.

f ( x) = x fonksiyonunun x0 = 0 noktasında türevlenemediğini gördük. Diğer taraftan f ( x) = x fonksiyonu

x0 = 0 noktasında süreklidir. O halde bir fonksiyon

bir noktada sürekli olabilir ancak türevlenemeyebilir. Bir fonksiyonun bir noktada türevlenebilirse sürekli olduğunu aşağıdaki
teoremde veriyoruz:

4.1.4. Teorem. D ⊂ IR , x0 ∈ D , f : D → IR olsun. Eğer f fonksiyonu x0 noktasında

türevlenebilirse süreklidir.

f ( x) − f ( x0 )
İspat. g : D − {x0 } → IR : fonksiyonunu g ( x) = şeklinde tanımlayalım. f fonksiyonu x0
x − x0
noktasında türevlenebilir olduğundan, g fonksiyonunun x0 noktasında limiti vardır ve lim x→ x g ( x) = f ' ( x0 )
0

dır. g(x) in eşitlik ifadesinden

f ( x) = f ( x0 ) + g ( x)( x − x0 )
elde edilir. Bu son eşitlikte limite geçilirse

lim x→ x0 f ( x) = lim x→ x0 [ f ( x0 ) + g ( x)( x − x0 )] = lim x→ x0 f ( x0 ) + lim x→ x0 g ( x)( x − x0 ) =

= f ( x0 ) + (lim x→ x0 g ( x)). lim x→ x0 ( x − x0 ) = f ( x0 ) + f ' ( x0 ).0 = f ( x0 )

bulunur. f fonksiyonunun x0 noktasında limiti f ( x0 ) olarak elde edlilir ki bu da f fonksiyonunun x0 noktasında

sürekli olması demektir. Bu da teoremin ispatını tamamlar.

Örnek 1. f ( x) = x fonksiyonunun 0 noktasında soldan türevi –1 ve sağdan türevi +1 olduğundan 0 noktasında

soldan ve sağdan türevleri farklı olmaktadır dolayısıyla da f fonksiyonunun 0 noktasında türevi yoktur, ancak

lim x→0 f ( x) = lim x→0 x = 0 = 0 = f (0) olduğundan f fonksiyonu 0 noktasında süreklidir.

Örnek 2. f ( x) = x − 1 fonksiyonu

lim x→1 f ( x) = lim x→1 x − 1 = lim x→1 ( x − 1) = 0 = 0

olduğundan, x0 = 1 noktasında süreklidir fakat türevlenemez. Çünkü;

f (x) − f (x0) x −1 − 1−1 x −1 − 0 x −1 x −1

lim = lim − = lim − = lim = lim − =
x→x−
0
x − x0 x→1 x −1 x→0 x −1 x → 1− x −1 x → 1− x −1
x <1 x<0

lim (−1) = −1
x → 1−
x<0

dir, dolayısıyla f −' (1) = −1 bulunur. Diğer taraftan,

 f (x) − f (x0 ) x −1 − 1−1 x −1 − 0 x −1 x −1
lim = lim = lim = lim = lim =
x→x+ x − x0 x→1+ x −1 x→1+ x −1 x → 1+ x −1 x → 1+ x −1
0
x>0 x>0

lim 1=1
x → 1+
x>0

dir, dolayısıyla f +' (1) = 1 bulunur. f fonksiyonunun 1 noktasında soldan ve sağdan türevleri biribirinden farklı

olduğundan türevlenemez.

4.1.5.Teorem. f ile g fonksiyonları bir x noktasında türevlenebilirse her x ∈ IR için (f+g)(x)=f(x)+g(x)

şeklinde tanımlanan f+g fonksiyonu da x noktasında türevlenebilirdir ve

(f+g)’(x)=f’(x)+g’(x)
dir. (Toplamın türevi türevler toplamına eşittir.).
İspat.

( f + g )( x + h) − ( f + g )( x) f ( x + h ) + g ( x + h) − f ( x ) − g ( x )
lim h→0 = lim h→0 =
h h
[ f ( x + h) − f ( x)] + [ g ( x + h) − g ( x)] f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
lim h→0 = lim h→0 [ + ]=
h h h
f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
= lim h→0 + lim h→0
h h
= f ' ( x) + g ' ( x)
elde edilir. Bu da ispatı tamamlar.

1
Örnek 1. f ( x) = (sin x) + ln x ise f ' ( x) = ((sin x) + ln x)' = (sin x)'+ (ln x)' = (cos x) +
x
bulunur.

Örnek 2. f ( x) = x 2 + cos x ise f ' ( x) = ( x 2 + cos x)' = ( x 2 )'+(cos x)' = 2 x − sin x

elde edilir.

4.1.6.Teorem. f ile g fonksiyonları bir x noktasında türevlenebilirse her x ∈ IR için (f.g)(x)=f(x).g(x) şeklinde
tanımlanan f.g fonksiyonu da x noktasında türevlenebilirdir ve
(f.g)’(x)=f’(x).g(x)+g’(x).f(x)
dir. (Çarpımın türevi birincinin türevi çarpı ikinci artı ikincinin türevi çarpı birincidir.).
İspat.

( f .g )( x + h) − ( f .g )( x) f ( x + h).g ( x + h) − f ( x).g ( x)
lim h→0 = lim h→0 =
h h

f ( x + h).g ( x + h) − f ( x).g ( x + h) + f ( x).g ( x + h) − f ( x).g ( x)

= lim h→0 =
h
[ f ( x + h) − f ( x)].g ( x + h) + f ( x).[ g ( x + h) − g ( x)]
= lim h→0 =
h
[ f ( x + h) − f ( x)].g ( x + h) f ( x).[ g ( x + h) − g ( x)]
= lim h→0 [ + ]=
h h
[ f ( x + h) − f ( x)].g ( x + h) f ( x).[ g ( x + h) − g ( x)]
= lim h→0 + lim h→0 =
h h
 [ f ( x + h) − f ( x)] [ g ( x + h) − g ( x)]
= [lim h→0 ]. lim h→0 g ( x + h) + [lim h→0 f ( x)]. lim h→0 =
h h
= f ' ( x).g ( x) + g ' ( x). f ( x)
elde edilir. O halde (f.g)’(x)=f’(x).g(x)+g’(x).f(x) dir. Bu da teoremin ispatını tamamlar.

Örnek 1. f ( x) = x 4 . sin x ise

f ' ( x) = ( x 4 . sin x)' = ( x 4 )'.sin x + (sin x)'.x 4 = 4 x 3 .(sin x) + (cos x).x 4

dir.

Örnek 2. f ( x) = x 3 . ln x ise

1
f ' ( x) = ( x 3 . ln x)' = ( x 3 )'.(ln x) + (ln x)'.x 3 = 3 x 2 .(ln x) + .x 3 = 3 x 2 .(ln x) + x 2 = x 2 [3(ln x) + 1]
x
dir.
4.1.7.Sonuç. Bir f fonksiyonu bir x noktasında türevlenebiliyorsa herhangi bir sabit reel sayı s olmak üzere her

x ∈ IR için (sf)(x)=s.f(x) ile tanımlanan s.f fonksiyonu da x noktasında türevlenebilirdir ve

(sf)’(x)=s.f’(x)
dir. İ
Örnek 1. f(x)=5.sinx ise f’(x)=(5.sinx)’=5.(sinx)’=5.cosx bulunur.

1 3
Örnek 2. f ( x) = 3. ln x ise f ' ( x) = ( 3. ln x)' = 3.(ln x)' = 3. = elde edilir.
x x
4.1.8.Teorem. f ile g fonksiyonları bir x noktasında türevlenebilirse ve g fonksiyonu x noktasının belli bir

f f ( x) f
komşuluğunda sıfırdan farklı değerler alıyorsa her x ∈ IR için ( )( x) = şeklinde tanımlanan
g g ( x) g
fonksiyonu da x noktasında türevlenebilirdir ve

f f ' ( x).g ( x) − g ' ( x). f ( x)

( )' ( x) =
g ( g ( x)) 2

dir. (Bölümün türevi payın türevi çarpı payda eksi paydanın türevi çarpı pay bölü paydanın karesidir.).
İspat.

f f f ( x + h) f ( x)
( )( x + h) − ( )( x) −
g g g ( x + h) g ( x )
lim h→0 = lim h→0 =
h h
f (x + h).g(x) − f (x).g(x + h) f (x + h).g(x) − f (x).g(x) + f (x).g(x) − f (x).g(x + h)
= limh→0 = limh→0 =
h.g(x + h).g(x) h.g(x + h).g(x)
[ f ( x + h) − f ( x)].g ( x) − f ( x).[ g ( x + h) − g ( x)]
= lim h→0 =
h.g ( x + h).g ( x)
f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
.g ( x) − f ( x).
= lim h→0
h h =
g ( x + h).g ( x)
f ( x + h) − f ( x ) g ( x + h) − g ( x)
lim h→0 [ .g ( x) − f ( x). ]
=
h h =
lim h→0 g ( x + h).g ( x)
 f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
lim h→0 .g ( x) − lim h→0 f ( x).
=
h h =
lim h→0 g ( x + h). lim h→0 g ( x)
f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
lim h → 0 . lim h → 0 g ( x ) − lim h → 0 f ( x ). lim h → 0 ]
= h h =
g ( x ). g ( x )
f ( x + h) − f ( x) g ( x + h) − g ( x)
(lim h → 0 ). g ( x ) − f ( x ) lim h → 0
= h h =
2
( g ( x ))
f ' ( x ). g ( x ) − g ' ( x ) f ( x )
=
( g ( x )) 2
f f ' ( x ). g ( x ) − g ' ( x ) f ( x )
bulunur. O halde ( )' ( x ) = dir.
g ( g ( x )) 2
Örnek 1. Pozitif sabit bir tamsayı n olmak üzere her x∈IR için f ( x) = x − n fonksiyonunun türevi

f ' ( x) = − nx − n −1 dir. Çünkü;

1 1'.x n − ( x n )'.1 0.x n − nx n −1 .1 − nx n −1

f ' ( x) = ( x −n )' = ( n
)' = n 2
= 2n
= 2n
= − nx n −1 x − 2 n = − nx −n −1
x (x ) x x
dir.

Her n pozitif tamsayısı için ( x n )' = nx n −1 olduğunu daha önce görmüştük. Her negatif j tamsayısı için

( x j )' = jx j −1 olduğunu da şimdi yukarıdaki örnekde gördük. Böylece n=0 için ( x 0 )' = (1)' = 0 = 0 x 0−1
olduğundan her m tamsayısı için ( x m )' = mx m−1 eşitliği sağlanır.

dir.

1
Örnek 2. (tgx )' = 2
= 1 + tg 2 x dir. Çünkü;
cos x
sin x (sin x)'.cos x − (cos x)'.sin x (cos x). cos x − (− sin x). sin x cos 2 x + sin 2 x
(tgx)' = ( )' = = = =
cos x cos 2 x cos 2 x cos 2 x
cos 2 x + sin 2 x 1
= 2
= 2
= 1 + tg 2 x
cos x cos x
dir.

1
Örnek 3. (cot gx)' = − 2
= −(1 + cot g 2 x) dir. Çünkü;
sin x
cos x (cos x)'.sin x − (sin x)'.cos x (− sin x). sin x − (cos x). cos x − sin 2 x − cos 2 x
(cot gx)' = ( )' = = = =
sin x sin 2 x sin 2 x sin 2 x
− cos 2 x − sin 2 x − (cos 2 x + sin 2 x) −1
= 2
= 2
= 2
= −(1 + cot g 2 x)
sin x sin x sin x
dir.