POLITECHNIKA POZNASKA Instytut Technologii Mechanicznej

Maszyny technologiczne
laboratorium

Walcowe koa zbate

wiadomoci podstawowe

Opracowa: dr in. Krzysztof Netter www.netter.strefa.pl

Pozna 2008 KN ver. 6.10.2008

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

1. Wiadomoci wstpne 1.1. Uwagi oglne Koo zbate jest to cz mechanizmu lub maszyny suca do przenoszenia ruchu obrotowego lub posuwowego bez polizgu za pomoc zbw rozmieszczonych na obwodach dwch k lub koa i listwy zbatej zwanej zbatk. Para lub wiksza liczba zazbiajcych si ze sob k zbatych tworzy przekadni zbat. Koo zbate (rys. 1 i 2) skada si z: wieca, zbw i czci czcej wieniec z waem lub piast.

Rys. 1. Podstawowe wielkoci koa zbatego

Rys. 2. Czci skadowe walcowego koa zbatego

Koa walcowe mog mie: a) uzbienie zewntrzne (rys. 1, 2 i 3) gdy zby wystaj na zewntrz, b) uzbienie wewntrzne (rys. 4) gdy zby s zwrcone wierzchokami ku rodkowi koa. Ze wzgldu na tzw. lini zba, tj. lini przecicia walca z bokiem zba (powierzchni robocz zba rys. 1) rozrniamy: a) zby proste przebiegajce wzdu tworzcych walca (rys. 3a). Uzbienie jest nacite rwnolegle do osi koa. b) zby rubowe ktrych linia przebiega wzdu linii rubowej (rys. 3b). Uzbienie jest nacite pod ktem do osi koa. c) zby daszkowe (strzakowe) ktrych linia jest lini dwurubow o przeciwnych kierunkach (rys. 3c). Na szerokoci koa uzbienie skada si z odcinkw z zbami rubowymi lewymi i prawymi.

Rys. 3. Walcowe koo zbate o uzbieniu zewntrznym: a) o zbach prostych, b) o zbach rubowych, c) o zbach strzakowych (daszkowych)

Rys.. 4. Walcowe koo zbate o uzbieniu wewntrznym

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

1.2. Klasyfikacja walcowych k zbatych Koa zbate pracuj co najmniej parami, tworzc przekadni zbat (rys. 5, 6 i 7). Wsppraca nastpuje przez zazbienie si k, ktre moe by: a) czoowe gdy osie k s rwnolege, a wic zazbienie odbywa si na, powierzchni czoowej i prostopadej do osi obrotu koa (rys. 5 i 6), b) rubowe gdy osie k s wzajemnie wichrowate (rys. 7). Osie k nie przecinaj si (nie le w jednej paszczynie). Zby koa napdzajcego wrubowujc si midzy zby koa napdzanego powoduj jego obrt. Zazbienie moe by: a) zewntrzne gdy oba koa przekadni maj uzbienie zewntrzne (rys. 5), b) wewntrzne gdy jedno z k ma uzbienie wewntrzne (rys. 6), c) zazbienie koa zbatego z zbatk (rys. 8).

Rys. 5. Walcowe przekadnie czoowe zewntrzne o zbach: a) prostych, b) rubowych, c) strzakowych (daszkowych)

Rys. 6. Walcowa przekadnia czoowa o zazbieniu wewntrznym

Rys. 7. Walcowa przekadnia rubowa

Rys. 8. Walcowa przekadnia czoowa zoona z walcowego koa zbatego z uzbieniem zewntrznym i zbatki prostej o zbach: a) prostych, b) rubowych

1.3. Zastosowanie. Zalety i wady przekadni zbatych Przekadnie zbate znajduj szerokie zastosowanie we wszystkich dziedzinach techniki i stanowi obecnie najliczniejsz i najbardziej rozpowszechnion grup przekadni mechanicznych. Gwn zalet tych przekadni jest moliwo ich stosowania zarwno do przenoszenia wielkich mocy, jaki i do przekazywania ruchu obrotowego w mechanizmach precyzyjnych, gdzie warto przenoszonego momentu obrotowego jest czsto znikoma.

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

W stosunku do innych przekadni mechanicznych przekadnie zbate maj nastpujce zalety: stao przeoenia, wysok sprawno (98% dla przekadni pojedynczych), zwarto konstrukcji, mniejsze naciski na way i oyska, niezawodno dziaania. Do wad przekadni zbatych (w porwnaniu z innymi przekadniami) naley zaliczy: wyszy koszt wykonania (konieczno duej dokadnoci wykonania), mniejsza odporno na przecienia, haaliwo, konieczno obfitego smarowania. 2. Podstawowe wymiary k i uzbienia 2.1. Podstawowe okrelenia Koa zbate wsppracuj ze sob przez zazbienie, tj. wchodzenie zbw jednego koa we wrby (luki midzyzbne) koa wsppracujcego. Zb koa mona podzieli na dwie czci (rys. 1 i 9): a) na gow zba wystajc ponad wyobraalne koo podziaowe, b) na stop zba znajdujc si poniej koa podziaowego. W oglnym zarysie mona powiedzie, e gowa zba jednego koa wchodzi w t cz wrbu koa wsppracujcego, ktra znajduje si w obrbie stopy zba tego koa wsppracujcego. Na rysunku 1 przedstawiono fragment uzbienia koa walcowego o zbach prostych. W kole takim uzbienie jest zawarte midzy okrgiem podstaw i okrgiem wierzchokw. Uzbienie moe by wykonane bezporednio w korpusie koa lub na osobnym elemencie nasadzonym na korpus. Powierzchni ograniczajc szeroko b uzbienia nazywa si czoem uzbienia.

Rys. 9. Okrelenie gowy i stopy zba

Rys. 10. Podstawowe wymiary koa zbatego

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

Podstaw do okrelenia elementw zba i ich wymiarw jest wyobraalny okrg zwany okrgiem podziaowym (oraz odpowiednio powierzchnia podziaowa). Analogicznie do okrgw: podziaowego, wierzchokowego i podstaw rozrnia si rednice (rys. 10): podziaow d, wierzchokow da podstaw (dna wrbw) df. W kadym zbie wyrnia si: gow wysokoci ha cz zba zawarta midzy powierzchni podziaow i powierzchni wierzchokw koa zbatego, stop wysokoci hf cz zba zawarta midzy powierzchni podziaow i powierzchni podstaw koa zbatego, wierzchoek zba cz powierzchni wierzchokw koa zbatego, przynalen do zba, podstaw zba cz powierzchni podstaw przynalen do zba, powierzchni boczn zba, ograniczajc zb od strony wrbu, wrb, tj. przestrze midzy dwoma ssiednimi zbami, dno wrbu cz powierzchni podstaw koa zbatego zawart pomidzy podstawami ssiednich zbw, lini zba, tj. lini przecicia powierzchni bocznej zba z powierzchni podziaow, zarys normalny zba lini przecicia powierzchni bocznej zba paszczyzn normaln (prostopad) do linii zba. 2.2. Wymiary k walcowych o zbach prostych i rubowych Podstawowe wymiary koa walcowego o zbach prostych okrela si w przekroju czoowym, tj. w paszczynie prostopadej do osi koa zbatego (rys. 10). Okrg podziaowy dzieli si na tyle odcinkw, ile zbw z jest w danym kole. Podziak p nazywa si dugo kadego odcinka, mierzon po uku okrgu podziaowego. Podziaka zawiera szeroko (grubo) zba s i szeroko wrbu e. Teoretycznie wymiary te s sobie rwne: s = e = 0,5p. W praktyce wystpuje niewielki luz midzyzbny j, konieczny dla prawidowej wsppracy uzbie i wwczas s = 0,5pj oraz e = 0,5p+j. Iloraz podziaki p i liczby nazywa si moduem m. Modu jest podstawow wielkoci, suc do okrelenia wymiarw zbw i k zbatych. Zalenoci podstawowe w walcowych koach zbatych o zbach prostych[mm]: p rednica podziaowa: d = mz gdzie: m = modu normalny rednica wierzchokowa: d a = m ( z + 2 ) = d + 2ha rednica dna wrbw: d f = m ( z 2,5) = d 2h f
Wysoko gowy zba: Wysoko stopy zba: Wysoko zba: Luz wierzchokowy: Luz midzyzbny: ha = m h f = 1,25 m h = ha + h f = 2,25 m c = h f ha = 0,25 m
j = 0,04 m

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

Walcowe koo zbate o zbach rubowych (rys. 11) mona sobie wyobrazi jako zoone z cienkich blaszek uzbionych, o zbach prostych, przestawionych wzgldem siebie (rys. 12). Naley rwnie pamita, e do obrbki walcowego koa o zbach rubowych stosuje si te same narzdzia co do obrbki walcowych k zbatych o zbach prostych. Za podstaw wykonania uzbie k rubowych (skonych) przyjmuje si przekrj zba w paszczynie normalnej (prostopadej do linii zba). rednice k rubowych (skonych) mierzymy w paszczynie czoowej walca, na ktrym nacinamy zby. Zalenoci podstawowe w walcowych koach zbatych o zbach rubowych (rys. 14.6 )[mm]: p m gdzie: m = Modu czoowy: mt = modu normalny cos kt pochylenia linii zba rednica podziaowa: d = mt z

rednica wierzchokowa: rednica dna wrbw:

Wysoko gowy zba: Wysoko stopy zba: Wysoko zba: Luz wierzchokowy: Luz midzyzbny:

z da = m cos + 2 z df = m cos 2,5 ha = m

h f = 1,25 m h = ha + h f = 2,25 m c = h f ha = 0,25 m j = 0,04 m

Rys. 11. Koo zbate o zbach rubowych

Rys. 12. Walcowe koo zbate o zbach rubowych zoone z cienkich blaszek uzbionych o zbach prostych przestawionych wzgldem siebie

3. Wsppraca uzbie. Zarys bokw zba

Podczas pracy zby koa czynnego naciskaj na zby koa biernego, powodujc jego ruch obrotowy. Stopa zba koa czynnego styka si pocztkowo z wierzchokiem zba koa biernego, nastpnie punkt styku przemieszcza si wzdu zarysu zba i zakoczenie 6

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

wsppracy pary zbw nastpuje wwczas, gdy wierzchoek zba koa czynnego przestaje styka si z zbem koa biernego. Miejsce chwilowego styku zbw (przyporu) nazywa si punktem przyporu. Kolejne punkty przyporu tworz tworz lini, zwan lini przyporu. Wsppraca pary zbw odbywa si na okrelonym odcinku tej linii, ktry okrela si jako czynn lini przyporu. Prawidowa wsppraca uzbie k jest zapewniona, gdy: ruch z koa czynnego na bierne jest przenoszony rwnomiernie, czyli gdy przez cay czas trwania cyklu wsppracy pary zbw wystpuje nieprzerwany styk zbw (przypr), przed wyzbieniem si jednej pary zbw nastpna para jest w przyporze, przeoenie jest niezmienne w czasie wsppracy kadej pary zbw, a zatem gdy stosunek prdkoci ktowych jest stay. Jeli koa zbate maj pracowa w sposb prawidowy, musz mie odpowiednie zarysy zbw speniajce w/w warunki. Zarysy te w zasadzie mog by dowolne pod warunkiem odpowiedniego sprzenia krzywizn zarysw bokw zbw k wsppracujcych. W praktyce przyjto zarysy zbw oparte na wybranych krzywych: ewolwencie i cykloidzie. W przekadniach stosowanych w budowie maszyn stosuje si prawie wycznie zby o zarysie ewolwentowym.

4. Metody obrbki ksztatujcej walcowych k zbatych

Uzbienia k zbatych walcowych mog by wykonywane nastpujcymi metodami: obrbka skrawaniem, odlewanie, spiekanie z proszkw, odlewanie pod cinieniem z termoplastycznych tworzyw sztucznych lub wykrawane z blachy. Podstawowym sposobem wykonywania uzbie jest obrbka skrawaniem. Za pomoc obrbki skrawaniem uzbienie nacina si metodami: ksztatow lub obwiedniow. Metoda ksztatowa polega na nacinaniu zbw narzdziem ksztatowym (najczciej frezem krkowym moduowym), ktrego zarys odpowiada zarysowi wrbu (rys. 13).

Rys. 13. Nacinanie koa metod ksztatow

Ze wzgldu na to, e ksztat zba zaley od moduu i liczby zbw, w celu uzyskania waciwego zarysu zbw naleaoby dla kadego moduu i kadej liczby zbw stosowa osobne narzdzie. W praktyce dla danego moduu stosuje si komplet narzdzi skadajcy si z 8, 15 lub 26 frezw (w zalenoci od danej dokadnoci zarysu wykonywanych zbw w porwnaniu z zarysem teoretycznym). Konieczna dua liczba narzdzi (frezw) oraz trudnoci wykonania uzbie przy maej liczbie zbw w kole nacinanym powoduj, e metoda ta jest obecnie rzadko stosowana.

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

Rys. 14. Obwiedniowe nacinanie uzbie: a) struganie metod Maaga, b) dutowanie metod Fellowsa, c) frezowanie frezem limakowym, d) frez limakowy stosowany do obrbki obwiedniowej

Rys. 15. Obwiedniowe pooenie krawdzi tncej narzdzia

Metody obwiedniowe polegaj na nacinaniu zbw narzdziem w ksztacie zbatki (rys. 14a), koa zbatego (rys. 14b) lub frezu limakowego (rys. 14c i d). Przy tych metodach narzdzie wykonuje ruchy robocze skrawajce, a jednoczenie zesp: narzdzie i przedmiot obrabiany wykonuj ruchy odpowiadajce wsppracy dwch k zbatych, co zapewnia

KN ver. 6.10.2008

Walcowe koa zbate. Wiadomoci podstawowe

uzyskanie waciwego ksztatu zbw. Ruchy narzdzia i nacinanego koa, pokazane strzakami na rysunku 14a, b, i c, wyjaniaj zasad i przebieg nacinania uzbie przy stosowaniu podanych metod. Nazwa metoda obwiedniowa pochodzi std, e ksztat zba powstaje jako obwiednia kolejnych pooe krawdzi tncej narzdzia skrawajcego (rys. 15). Podane sposoby nacinania zbw wymagaj stosowania rnych obrabiarek: a) struganie zbatk wykonuje si na dutownicy Maaga lub strugarce Sunderlanda, b) dutowanie narzdziem w ksztacie koa zbatego wykonuje si na dutownicy Fellowsa, c) frezowanie frezem limakowym wykonuje si na frezarkach obwiedniowych (poziomych lub pionowych, dyferencjaowych lub bezdyferencjaowych). Stosowanie metod obwiedniowych umoliwia wykonanie k zbatych o rnej liczbie zbw jednym narzdziem (dla danego moduu), zapewniajc przy tym du dokadno ksztatu oraz do dobr gadko powierzchni.

Literatura: 1. Dzierkowski A., Frezowanie obwiedniowe walcowych k zbatych, WN-T, Warszawa 1972. 2. Ochduszko K., Koa zbate, tom I konstrukcja, WN-T, Warszawa 1973. 3. Ochduszko K., Koa zbate, tom II technologia, WN-T, Warszawa 1973. 4. Ochduszko K., Koa zbate, tom III sprawdzanie, WN-T, Warszawa 1973. 5. Zapiski wasne.