POM AL V. MBROTJA ORGANIKE E PEMVE FRUTORE 5.

1 Parimet dhe synimet e mbrojtjes organike t bimve Pr t kuptuar parimet dhe rregullat e mbrojtjes organike t bimve dhe ndryshimet midis sistemeve t ndryshme t mbrojtjes s bimve, fillimisht sht e nevojshme t shohim disa parime t prgjithshme t ekologjis.

5.1.1 Prse nevojitet mbrojtja e bimve? N do mjedis natyror (ekosistem natyror), do organizm ka nj funksion t caktuar, pasi do organizm individual sht i lidhur me nj zinxhir t gjat (zinxhiri ushqimor). Ekosistemi mund t mbijetoj n periudhn afatgjat vetm nse funksioni prmbushet. Kto funksione t ndrlidhura jan mundsuar me an t ekuilibrit biologjik i cili ekziston ndrmjet organizmave individual (biocenoza = bashksi e gjall) dhe t cilat, si rezultat i shum ndrveprimeve, prcaktojn dinamikat e popullatave t ndryshme. Prandaj, nj organizm sht n t njjtn koh nj gjah dhe nj gjahtar dhe luan nj rol ekologjik si kontrollues ashtu edhe si i kontrolluar. Nga ana tjetr, nj parcel toke q kultivohet (ekosistem bujqsor), bashksia e gjall sht tepr e thjeshtsuar dhe shpesh prbhet prej vetm nj kultivari i cili po kultivohet, dhe q pr shkak t pranis s tyre n sasi shum t mdha ofrojn kushte t favorshme pr grabitqart e tij: organizma fitofag (bimngrnse) dhe fitopatogjen (smundje-shkaktuese). Kto mund t prhapen t pakontrolluar sepse nuk kan armiq natyror; biotipi i ktij t fundit sht zvogluar nga specializimi bujqsor. Kjo nnkupton se, nse n ekosistemet natyrore t gjith organizmat jan t dobishm, n ekosistemet bujqsore disa organizma kan nj ndikim shqetsues. N ekosistemin bujqsor, tr organizmat e njjt q kontribuojn n ekuilibrin biologjik n ekosistemin natyror mund t jet nj element ekuilibrues i cili duhet t eliminohet nga njeriu ose t paktn t kontrollohet nga masat mbrojtse.
Tabela 5.1. Biocoenoza i prbr nga bim spontane kafsh t egra Biocenoza Ekosistem natyror organizma dekompozues shum specie me pak individ biodiversitet i gjer bashksi e gjall komplekse bim t kultivuara kafsh ferme qenie njerzore Ekosistem bujqsor

t karakterizuara nga

pak specie me shum individ

biodiversitet i ngusht

bashksi e gjall e thjesht

121

Mbrojtja e pemve frutore 5.1.2 Prbrsit e ekosistemit bujqsor Pema e mbjell sht pika kryesore e shum faktorve q luajn nj rol vendimtar n prcaktimin e gjendjes s ngarkess s pemve frutore dhe cilsin dhe sasin e produktit. Kontrolli i dmtuesve sht vetm nj prej shum faktorve t prfshir. N kontekstin e prgjithshm t prodhimit t integruar t pemve frutore dhe veanrisht n kontekstin e prodhimit organik t pemve frutore, kontrolli i dmtuesve duhet t menaxhohet n nj mnyr t till q t respektoj dhe prmirsoj faktort pozitiv n ekosistemin bujqsor.

Fig. 5.1. Faktort mjedisor q ndikojn pemn e molls.

5.1.3 Ndrhyrja njerzore me an t metodave t ndryshme t mbrojtjes s bimve N prodhimin organik t pemve frutore, nj rndsi m e madhe ka t bj me metodat parandaluese t mbrojtjes s bimve. Duke qen se zgjedhja e pesticideve sht shum e kufizuar n prodhimin organik, ato jan shpesh m pak efektive se sa n prodhimin e integruar, prdorimi m i mir i mundshm duhet br pr t gjith metodat e mbrojtjes s bimve me qllim q t arrihen rezultate efektive. Kontrolli biologjik i dmtuesve shfrytzon avantazhin e marrdhnieve antagoniste t panumrta q gjenden n mjedisin natyror me qllim kontrollin e popullats s organizmave t dmshm. Kjo arrihet n dy mnyra: duke kontrolluar mjedisin, me qllim mbrojtjen dhe permirsimin e efektit t antagonistve natyror ekzistues; duke shtuar dhe futur antagonist natyror.

122

Kthimi n natyr prfshin jo vetm marrjen n prparsi t kapacitetit mbrojts kompleks t bimve (kultivart rezistent) por duke prdorur gjithashtu praktika q i rikthejn nj larmi t caktuar t specieve (qarkullim bujqsor, kultivim i przier,

bim tokmbuluese, gardhe t gjalla), duke rivendosur kshtu marrdhniet antagoniste t humbura dhe inkurajimin e mekanizmave vet-rregullues natyror. Ato pak pesticide q lejohen n pemtarin organike jan t gjitha me origjin bimore ose minerale.
Tabela 5.2. Metodat e mbrojtjes s bimve zgjedhja e vendmbjelljes Agroteknike zgjedhja e kultivarit futja e grabitqarve dhe parazitve brenda ekosistemit bujqsor Biologjike prdorimi i hormoneve Bioteknologjike prdorimi i stimujve optik Fizike prdorimi i produkteve kimike pr mbrojtjen e bimve Kimike

POM AL

plehrimet krasitjet

mbrojtja dhe prmirsimi i performancs s parazitve dhe grabitqarve ekzistues kontrolli mikrobiologjik

prdorimi i feromoneve prdorimi (substanca i stimujve mesazhe t tajitura akustik nga insektet) rrezatimi prdorimi i termik deterrentve dhe substancave q agjentt induktojn t mekanik ushqyerin

prdorimi i produkteve biologjike pr mbrojtjen e bimve

N pemtarin organike, fokusi kryesor i vmendjes nuk duhet t jen trajtimet individuale kundrejt dmtuesve dhe smundjeve t ndryshme por formimi i nj faune dhe flore t larmishme dhe t vet-rregullueshme n nj mas t gjer. Me qllim q t arrihet nj biodiversitet i flors dhe fauns, n pemtore duhet t merren masat e mposhtme: Inkurajimi i zogjve: Varja e kutive fole pr trishtilat. Vendosja e purtekave pr zogjt grabitqar.
5.2 Inkurajimi i biodiversitetit n pemtore

Inkurajimi i grabitqarve dhe parazitve: Krijimi i brezave me lule spontane n skajet e pemtores. Mulrimi i kmbyer dhe kostija e rrugkalimeve.

Shum mundsi t tjera, t tilla si rreshtat e infektuar me bim t padshirueshme, livadhet e gjera ose zonat e paprdorura apo brezat me lule spontane n rrugkalime, duhet t refuzohen pr shkak t rrezikut t shtuar t miut t fushs ose pr shkak t shpenzimeve t puns. 123

Mbrojtja e pemve frutore 5.2.1 Monitorimi n pemtore Me qllim q t kryhet mbrojtja e bimve n nj mnyr sa m ekonomike dhe me dmin m t pakt t mundshm pr organizmat e dobishm, sht e rndsishme t monitorojm me saktsi rastisjen e dmtuesve dhe smundjeve n pemtore. Masat e drejtprdrejta t kontrollit duhet t kryhen vetm pasi sht tejkaluar pragu i dmit. Metodat e mposhtme jan n dispozicion pr prcaktimin e prbrjes s specieve dhe pragjet e dmit: Shqyrtimi i mostrave t marra nga degt n dimr: N dimr, degt m t vjetra kqyren kryesisht pr t par nse ka ndonj stad dimrues t breshkzs San Joze ose kpushs s kuqe t pemve frutore. Nuk sht e nevojshme t numrohen vezt individuale. Rregulli n lidhje me breshkzn San Joze sht zero toleranc. N rastin e kpushs s kuqe t pemve frutore, trajtimi sht i nevojshm kur, nse i fshijm gishtat n bazn e degs, ato ngjyrosen me t kuqe nga vezt dimruese. Megjithat, vezt dimruese t kpushs s kuqe kan pak gjasa t hasen n nj pemtore me nj ekuilibr t qndrueshm ndrmjet kpushs s kuqe t pemve frutore dhe kpushave grabitqare. Testi nokdaun: Kafsht e pranishme rrzohen (nokdaun) nga degt me nj hink nokdaun. Ky lloj testi sht veanrisht i rndsishm n rastin e turigjatit t luleve dhe duhet t kryhet rreth mesdits, kur temperatura sht e lart (>12C). Kjo jep nj ide pr faunn e prgjithshme t pemtores.

Inspektim pamor: N kt metod, 100 organe bimore (tufa lulore, gjethe rozet, lastar t gjat, fruta, etj.) przgjidhen n mnyr rastsore dhe inspektohen me ndihmn e nj xhami zmadhues t mir (zmadhim 10 15x). Kontrollet kryhen pr t prcaktuar nivelin e infektimit dhe hartimin e nj strategjie kontrolli. Grackat me ngjyr: Kto gracka ngjitse mund t prdoren pr dmtuesit n Tabeln 5.4. Grackat me feromone: N kto gracka, feromoni seksual femror emetohet nga nj kapsul kundrmuese dhe josh mashkullin lepidopter n nj karton me mbshtjellje ngjitse prreth. Feromoni ose gracka seksuale prdoret pr monitorimin e fluturimit t dmtuesve t mposhtm: krimbi i molls, tenja prdredhse m e vogl e frytit, tenja prdredhse e frutzave, tenjat prdredhse Capua reticulana, Archips podana, Pandemis heperana, tenjat noktuide, tenja dimrore, tenja drubrejtsi i bardh,

124

drubrejtsi i kuq, tenjat minuese t gjetheve, tenjat krahkthjellta t pems s molls, etj. Feromoni seksual i fluturave m t rndsishme q shkaktojn dmtim t frutave t kultivuara n mnyr komerciale, sht analizuar dhe sintetizuar dhe sht n dispozicion nga shitsit e pesticideve.
Tabela 5.3. Koh monitorimi t rndsishme Koha (periudha) prpara lulzimit stadi sythi i kuqtullumbac Korrik vjelje Kontrolle infektimi gjetheprdredhsit, tenjat dimrore, tenjat noktuide, sythprdredhsit, afidet, grerza, kpusha e kuqe e pemve frutore Kontrolle efikasiteti kpusha e kuqe e pemve frutore gjetheprdredhsit, kpusha e kuqe e pemve frutore, afidet, turigjati i luleve, grerza

POM AL

pas lulzimit rrzimi petaleve rrzimi i frutave i Qershorit

gjetheprdredhsit, kpusha e kuqe e pemve frutore, kpushat e ndryshkut, afidet, grerza e molls, drubiruesit, kroma kpusha e kuqe e pemve frutore, kpushat e ndryshkut, kroma gjetheprdredhsit, tenja gjetheprdredhse e frytit m t vogl, krimbi i molls, kroma

krimbi i molls, gjetheprdredhsit e frytit

t gjith dmtuesit e frytit, kroma

Tabela 5.4. Tipat e grackave grack e bardh grack e verdh grack e kuqe Tipi i gracks Dmtuesit

5.3 Organizmat e dobishm ose prdorimi n avantazh i rregullimit natyror

Prodhimi organik i frutave mbshtetet para se gjithash n marrdhniet antagoniste natyrore (marrdhnia ndrmjet dmtuesit dhe organizmit t dobishm) dhe pesticidet, etj. prdoren nse nuk ka ndonj mundsi tjetr pr rregullim natyror. Disa organizma t dobishm dhe ndikimet e tyre jan prshkruar shkurtimisht. 5.3.1 Parazitoidt (parazit grabitqar) 5.3.1.1 Hymenoptera Himenoptert jan grerza t vogla me nj mes grerze. Larvat jan t ngjashme me vemjet dhe jan ose endoparazite (q jetojn n trupin e strehuesit) ose ektoparazite (t bashkngjitura n pjesn e jashtme t kafshs strehuese). Vezt vendosen brenda ose mbi kafshn strehuese me an t vezvendossit. Larvat ushqehen fillimisht mbi organet m pak t rndsishme t kafshs s

grerza e molls, grerza monitorim i fluturimeve e kumbulls pr monitorim n pemtore t mdha miza e frytit t qershis grackim dhe monitorim t fluturimeve Prdorimi

125

strehuese, kshtu q kjo e fundit mund t qndroj e gjall deri sa larva parazituese t pupzohet. Suksesi i parazitizmit prcaktohet vetm n breznin e ardhshme. Hymenoptera sht e ndar n tre grupime: mizat ikneumone grerzat brakonide grerzat kalcidide

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.2 Miz ikneumone e rritur, femra ka nj vezvendoss t gjat.

Figura 5.3 Grerz brakonide e rritur.

Figura 5.4 Prospaltella duke ln mbshtjelln e breshkzs San Joze

Mizat ikneumone (Ichneumonidae) Tipari dallues i grerzave ikneumone sht nj shenj n krah. Ato nuk gjenden shum shpesh n pemtore. Mizat ikneumone parazitojn: vemjet gjetheprdredhse. Grerzat brakonide (Bracconidae) Kto jan m t vogla se sa mizat ikneumone (1 10 mm m madhsi) dhe jo t ngjyrosura n mnyr t spikatur.

Figura 5.5 Larva himenoptere duke u larguar nga nj vemje dmtuese e parazituar.

126

Grerzat brakonide parazitojn: vemjet gjetheprdredhse, vemjet e krimbit t molls, vemjet e gjetheminueseve, morrin miellor t molls, morrin e gjelbr t molls.

POM AL

Grerzat kalcide (Chalcididae) Kto mund t identifikohen nga lustra e tyre metalike. Kraht e tyre pothuajse nuk kan nervatura. Grerzat kalcidide prazitojn: vezt e gjetheprdredhseve dhe vemjeve, vemjet e krimbit t molls, vemjet e gjetheprdredhses s kumbulls, vemjet tortricide t frytit, breshkzn San Joze, morrin e prgjakshm dhe tenjat e vogla hermine. 5.3.1.2 Takinidet (Tachinidae) Takinidet jan t ngjashme me mizat e shtpis, por jan parazit insektesh tepr t prshtatur. Vezt vendosen n trupin e dmtuesit. Vemjet shpojn shpejt brenda trupit t kafshs strehuese. Disa prej vezve glltiten gjat t ushqyerit. Takinidet parazitojn: vemjet e tenjs dimrore, vemjet e krimbit t molls, tenjat noktuide, tenjat e vogla heroine, larvat e buburrecave. 5.3.2 Grabitqart m t rndsishm 5.3.2.1 Mizat krcyese (Syrphidae) Mizat krcyese t rritura jan pjalmues t pastr dhe dallohen nga ngjyrimi i tyre tipik i zi me t verdh dhe sjellja fluturuese karakteristike. Ato mund t pezullojn pa lvizur n ajr dhe m pas t fluturojn si nj predh nse alarmohen. Larvat i vendosin vezt e tyre individualisht n koloni afidesh dhe

Figura 5.6 Miz krcyese e rritur: ky insekt duket si nj grerz dhe sht nj pjalmues aktiv.

Figura 5.7 Larva e mizs krcyese: t tejdukshme e me maj n krye, pa kmb. 127

gjethethithsish. Larvat jan pa kok dhe jan t gjelbreme, t kuqrreme dhe me ngjyr t kafreme. Ato jan grykse dhe jan nj prej grabitqarve t rndsishm t afideve. Larvat e mizave krcyese ushqehen me larvat e afideve dhe gjethethithsve. Mbrojtja e pemve frutore 5.3.2.2 Harrjet gungore (Cecidomyiidae) Prve specieve t cilat shkaktojn dmtim t bimve, ekzistojn gjithashtu pak specie t dobishme larvat e t cilave ushqehen mbi afide.

5.3.2.3 Buburrect (Coleoptera) Ekzistojn afro 5000 specie buburrecash n Evrop, disa prej t cilave jan t dobishm ndrsa t tjerat t dmshm. Specia e dobishme m e rndsishme sht mollkuqja, por buburrecat e toks, buburrecat e but, buburrecat grabitqar dhe buburrecat endacak jan gjithashtu armiq t njohur t dmtuesve.

5.3.2.4 Mollkuqet (Coccinellidae) Kto ushqehen kryesisht me afide, morrat e prgjakshm e insekte breshkza dhe gjithashtu mbi disa specie t kpushave t zakonshme dhe krpudhs s hirit. Mollkuqet kan nj trup i cili sht tepr i myst n maj por i shesht n pjesn e poshtme. Ato kan nj ngjyrim t lacaruar me mbules krahsh t kuqe ose t verdh dhe njolla t errta ose mbulesa krashsh t errt me njolla ose pika me ngjyr t elur. Mollkuqet fillojn t ushqehen me afidet sapo fillojn t shfaqen n pranver. Vezt disi t gjata e t verdha vendosen n koloni afide. Larvat kan nyja t vogla n maj dhe kmb m t forta por pjes gojore m t dobta se sa larvat e krahrrjetorve t gjelbr. Mollkuqet me rndsi jan: mollkuqja shtat-pikshe (grabitqare e afideve) mollkuqja dy-pikshe (grabitqare e afideve) mollkuqja dhjet-pikshe (grabitqare e afideve) mollkuqja katrmbdhjet-njollshe (grabitqare e afideve) mollkuqja katr-njollshe (ushqehet me afidet, insektet breshkza dhe morrat e prgjakshm) mollkuqja katrmbdhjet-pikshe (grabitqare e afideve) mollkuqja njzet e dy-pikshe (ushqehet mbi krpudhn e hirit dhe tymthit t pemve) mollkuqja xhuxhe (ushqehet kryesisht me kpushat e zakonshme). 5.3.2.5 Krahrrjetort e gjelbr (Chrysopidae) Pemrritsit prballen shum shpesh me kto dmtues, pasi ato e kalojn dimrin n papafingo dhe dhomat e ndjenjes. T rriturit e krahrrjetorve t gjelbr kan krah t shtresuar me ngjyr t

128

POM AL

Figura 5.8 Larva e harrjeve gungore (pa kmb, portokalli) ushqehet me afide.

Figura 5.9 Mollkullqja xhuxhe (e zez) q ushqehet kryesisht me kpushat e zakonshme.

Figura 5.10 Vezt e mollkuqes, me ngjyr t verdh, vendosen pran kolonive t afideve.

Figura 5.11 Larva e mollkuqes: ka kmb gjoksore t forta dhe lviz shum shpejt.

129

gjelbr n t kuqrreme - kafenjt. Larvat kan aparat gojor m t fort dhe kmb m t dobta se sa larvat e mollkuqes dhe ushqehen me afide, kpushat e zakonshme, harrjet gungore, tripsat dhe insektet breshkza. Mbrojtja e pemve frutore

5.3.2.6 imkat (Heteroptera) imkat kan nj trup t shesht dhe nj stilet si nok. Kan nj parzmore trekndore t vogl prapa parzmores s madhe t qafs t spikatur. imkat mund t jen si t dobishme ashtu edhe t dmshme (duke shkaktuar deformime n fruta) dhe vija ndarse nuk sht gjithnj e prer. Tre familjet m t rndsishme jan: imkat antokoride imkat miride imkat nabide

imkat antokoride (Anthocoridae) Kto prfshijn gjinit Anthocoris dhe Orius. Ndrkoh q imkat e gjinis Anthocoris, t cilat jan m t mdhat n madhsi, jan armiqt m t rndsishm t gjethethithsve t dardhs, speciet m t vogla t Orius ushqehen mbi kpushat e zakonshme. imkat Anthocoris ushqehen gjithashtu me afide.

imkat miride (Miridae) Kto jan delikate, t buta dhe zakonisht me ngjyr t elur. Ndrkoh q disa specie jan t specializuara me afidet, t tjerat ushqehen me kpushat e zakonshme. Sidoqoft, kto imka mund t shkaktojn gjithashtu dm, n formn e frytit t xhuxhzuar. imkat nabide (Nabidae) Kto jan shum t mdha dhe mund edhe t kalojn vemjet gjetheprdredhse. Nj tipar karakteristik i ktij lloji imke sht noka e prkulur, e cila mbahet pran trupit kur nuk sht n prdorim. Ushqimi i paraplqyer i tyre jan afidet dhe insektet e vogla. 5.3.2.7 Kpushat grabitqare (Phytoseiidae) Kpushat grabitqare jan organizmat e dobishm m t rndsishm n pemtoret e molls. Ato kan madhsi afro 0.4 mm, trup t gjat, n form pike dhe me ngjyr t bardh qumsht deri n portokalli-e kuqe. Ato priren t bashkohen prreth nj nervature qendrore n pjesn e poshtme t gjethes. Kpushat grabitqare mund t jen gjithashtu vegjetariane, duke u ushqyer mbi sporet krpudhore, hifet ose pjalmin. Femrat dimruese bhen aktive menjher pas eljes s sythave dhe mund t gjenden fillimisht prreth nyjs s kups gjat lulzimit. Pas lulzimit ato migrojn n pjesn e poshtme t gjethes. Kpushat grabitqare jan shum grykse dhe nj kpush grabitqare pr

130

POM AL

Figura 5.12 Krahrrjetort i gjelbr i rritur: nj insekt i bukur me krah dantell dhe sy t prbr.

Figura 5.13 Vezt e krahrrjetorve t gjelbr mbi shtyllzn karakteristike.

Figura 5.14 Anthocoris nemoralis i rritur.

Figura 5.15 Kpusha grabitqare q ushqehen me kpushn e kuqe.

Figura 5.16 Larva e krahrrjetorve t gjelbr sht e pajisur me dy thimbtha dhe ka kmb m t dobta se sa larva e mollkuqes.

131

gjethe mund t kontrolloj 8 10 kpusha t zakonshme pr gjethe. Prve kpushs s kuqe t pemve frutore, ato ushqehen gjithashtu me kpushat e ndryshkut. Kpushat grabitqare jan shum t ndjeshme ndaj pesticideve. Kpushat grabitqare mund t sillen n pemtore qoft nprmjet rripave t shajakut ose nprmjet lastarve. Mbrojtja e pemve frutore 5.3.2.8 Nematodat Nematodat jan krijesa t vogla t cilat ndodhen kryesisht si dmtuese. Sidoqoft, disa prej specieve q jetojn n tok, jan gjithashtu t dobishme dhe parazitojn larvat e gjetheprdredhsve dhe buburrecave. Ato deprtojn nprmjet t hapurave trupore t dmtuesve dhe tajitin baktere t cilat ojn n ngordhjen e strehuesit.

5.3.2.9 Bakteret Bakteri m i rndsishm sht Bacillus thuringiensis. Ai glltitet nga vemjet bashk me ushqimin dhe nj endotoksin, q sht aktive kundr insektit, prodhohet gjat rrjedhs s zhvillimit t mtejshm. Vemjet t cilat kan glltitur bakterin ndrpresin t ushqyerin 1 dit m von por ngordhin vetm pas pak ditsh. Ekzistojn tre patotipe t ndryshm (raca); por vetm raca A sht domethnse si mjet kontrolli i vemjeve n pemtore. Bacillus thuringiensis sht veanrisht efektiv kundr vemjeve t tenjs dimrore. 5.3.2.10 Viruset Viruset granuloz njihen pr ndikimin e tyre t dobishm n kultivimin e frutave. Ato glltiten nga vemjet (krimbi i molls dhe gjetheprdredhset) me ushqimin e tyre duke uar n ngordhjen e dmtuesve.

5.3.2.11 Krpudhat Krpudhat mund t sulmojn dhe ngordhin pothuajse t gjith bimt dhe kafsht. Krpudhat m t rndsishme q jan t dobishme n kultivimin e pemve frutore jan: speciet Beauveria (parazitojn larvat e zhuzhakut) speciet Coniothyrium (kundr breshkzs San Jose) speciet Beauveria (kundr krimbit t molls) Athelia bombacina (kundr kroms s molls). 5.3.2.12 Gjitart Gjitari m i rndsishm sht nuselala. sht nj grabitqar shum efektiv, q ndihmon n kontrollin e minjve t fushs, por sht i vetmi i gjetur n vendndodhje t largta e t qeta me uj aty pran. Gjitar t tjer, t till si iriqi, grifsha, lakuriqt e nats, macet dhe qent, kontribuojn gjithashtu pr ekosistemin.

132

5.3.2.13 Zogjt Zogjt kngtar (trishtilat) japin nj kontribut t vlefshm pr kontrollin biologjik t vemjeve gjetheprdredhse duke u ushqyer me kto dmtues. Zogjt e gjahut ndihmojn pr t kontrolluar minjt.

POM AL

5.3.3 Karakteristikat thelbsore t organizmave t dobishm Pr t qen sa m efektiv q t jet e mundur, organizmat e dobishm duhet t ken karakteristikat e mposhtme: jetgjatsi e njjt sa dmtuesi potencial i lart riprodhues aftsi pr t sulmuar m shum se nj specie dhe pr t konsumuar nj numr t madh individsh aftsia pr t gjetur gjahun e tyre, e n kt mnyr, pr t mbijetuar edhe kur dendsia e gjahut sht e ult ato duhet t jen po aq rezistent ndaj kushteve klimatike t pafavorshme
Tabela 5.5. Sa dmtues mund t eliminoj nj organizm i dobishm? Organizma t dobishm Kpusha grabitqare Buburrecat glob Mollkuqet Mizat krcyese Dmtues t eliminuar n dit Numri gjithsej i dmtuesve t eliminuar

imka grabitqare (speciet Orius) 30 kpusha t zakonshme Krahrrjetor t gjelbr 30 kpusha t zakonshme 10-50 afide 10-40 afide 30-50 kpusha t zakonshme

5 kpusha t zakonshme

30-50 kpusha t zakonshme 200 kpusha t zakonshme 250 kpusha t zakonshme 400 afide 200-500 afide 150-160 afide

Grerza grabitqare e morrit t prgjakshm Grerza grabitqare e breshks San Jose Grerz grabitqare e afideve

deri 90% parazitim n vjesht 70-90% parazitim n vjesht 200-1000 afide

133

Mbrojtja e pemve frutore 5.4 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t pemve frutore farore 5.4.1 Smundjet 5.4.1.1 Kroma e molls (Venturia inaequalis) Natyra e dmit Fillimisht, n gjethet e reja mund t vrojtohen njolla t vogla vajore. Degzimet tipike mund t shihen n kto njolla me nj xham zmadhues. Njollat kthehen m pas n ngjyr t gjelbr ulliri n t zez. N ver, qendra e njolls mund t thahet dhe t bjer, duke dhn pamjen e nj shoshe nga goditje t vogla. Gjethet e prekura rnd rrzohen. Njollat e kafenjta n t zez gjenden n fruta. Nse infeksioni sht vetm i leht, kto njolla bhen tapore, por nse infeksioni sht i rnd, n fruta shfaqen plasaritje, t cilat fillojn t kalbzohen. Nse fryti preket n nj stad shum t hershm, ai mund t shfaq deformime. Sa m von t ndodh infeksioni, aq m t pakta jan plasaritjet dhe m t vogla njollat e formuara. Nse infeksioni ndodh pak prpara vjeljes, simptomat nuk zhvillohen deri sa mollt t jen n ruajtje (kroma n ruajtje), n formn e njollave t zeza t vogla. Nse pemt me rritje t fuqishme jan t prekura rnd nga kroma n vjesht, e ashtuquajtura krom n bazn e lastarit mund t ndodh n pranvern e ardhshme. N kt kusht, miceli i kroms rritet me lastarin e ri dhe sulmon lastarin n rrzn e tij (veanrisht tek Golden Delicious). Miceli rritet deri n nj gjatsi prej 3 10 cm. Ndjeshmria varietore Varietetet e mposhtme jan shum t ndjeshme ndaj kroms: Arlet, Gala, Golden Delicious, McIntosh, Gloster,

134

Figura 5.17 Kroma e gjethes: njolla t errta t cilat ojn n prodhimin e sporeve.

Figura 5.18 Krom fryti shum e rnd

Rubinette, Summerred, Jonagold dhe Braeburn. N kushtet organike sht e paraplqyeshme pr t rritur varietetet q jan robuste ose rezistente ndaj kroms (shih pjesa n Kapitullin 3 n Kultivart e Molls). Sidoqoft, duke qen se nj form e rezistencs sht thyer, duhet t zbatohet nj program mbrojtje bimsh minimal kundr kroms, si nj mas parandaluese edhe me kto varietete rezistente.

POM AL

Cikli i smundjes Krpudha e kroms ka dy mundsi pr dimrim. Zakonisht, dimron n gjethet e rrzuara, por nse infektimi sht i rnd, rritja e pems sht e fuqishme dhe kushtet ideale t infektimit jan t pranishme n fundin e vers dhe vjesht, mund t dimroj gjithashtu n sytha dhe lastar.

infektimet parsore N fazn saprofite (riprodhim seksual) zhvillimi i krpudhs fillon me rrzimin e gjetheve n vjesht. Hifet fillojn t shtohen n tr gjethen dhe rriten n drejtim t njri-tjetrit. Organet seksuale zhvillohen dhe formohen peritece rudimentare. Pas nj faze prgjumje t dimrit, peritecet dhe askosporet, t cilat prmbajn fillimin pr maturim n pranver. Maturimi prshpejtohet nga moti i ngroht e i lagsht dhe ngadalsohet nga moti i that dhe i ftoht. Disa askospore jan tashm t maturuara n eljen e sythit dhe brenda 6 10 javve t ardhshme, t gjith bhen t maturuara dhe nxirren n ajr. Numri maksimal i sporeve t maturuara arrihet zakonisht n kohn e lulzimit. Q askosporet t nxirren, duhet t plotsohen kushtet e mposhtme: askosporet nxirren vetm kur sht duke rn shi (sidoqoft, jan t mjaftueshme edhe 0.2 mm). askosporet kan nevoj pr drit me qllim q t nxirren. Jo m shum se 5% e sporeve t maturuara nxirren n ajr gjat nats. temperaturat nn 4C mund t mposhtin prhapjen e askosporeve. reshjet e shkurtra nuk jan t mjaftueshme pr t nxjerr sporet pas periudhave t thatsirs s zgjatur. numri i sporeve t nxjerra varet nga kushtet specifike t pemtores dhe prpjesa e sporeve t maturuara dhe t nxjerrshme n nj koh t vetme Askosporet e nxjerra barten n gjethe me an t ers. Kur gjethja sht e njom, sporet fillojn t mbijn dhe, nse qndron e njom pr shum koh, mund t deprtojn n gjethe. Deprtimi brenda gjetheve ndodh shum leht nse gjethja sht re, por gjethet m t vjetra bhen rezistente ndaj sporeve krpudhore (rezistenca e moshs). Ashtu si me maturimin e sporeve, jo t gjith sporet jan n t njjtin stad t zhvillimi kur ato mbijn dhe deprtojn n gjethe; disa individ jan m t shpejt ndrsa t tjert m t ngadalt. Mbirja e sporeve ndrpritet nse gjethet thahen pr nj koh, dhe nse faza e that zgjatet, sporet e para fillojn t ngordhin. Nse gjethet njomen prsri prpara se t gjith sporet jan thar, sporet mund t mbijn dhe shkaktojn

135

infeksion. Sapo q sporet kan deprtuar brenda gjethes, ato nuk jan m t varura nga njomja e gjethes. Miceli tani prhapet nn siprfaqen e gjethes pa deprtuar m thell n gjethe. Mbrojtja e pemve frutore shkalla e infeksionit parsor Shkalla e infeksionit parsor varet nga faktort e mposhtm: niveli fillestar i infeksionit (infektimi n vjeshtn e mparshme) kalbzimi i gjetheve t rna prpjesa e sporeve t maturuara, q mund t nxirren prpjesa e gjetheve t reja, t ndjeshme ndjeshmria e kultivarit kushtet e motit.

mills apo rimpro? Pr dekada, tabela e kroms s Mills sht konsideruar si mjeti m i rndsishm pr llogaritjen e infektimeve. Sidoqoft, nj numr i madh orvatjesh t pasuksseshme pr kontrollin e kroms, kan hedhur dyshime mbi saktsin e ksaj tabele, e cila merr pr baz vetm faktort fizik q kan rndsi pr infeksionin. Ajo shprfill faktort biologjik (p.sh. potenciali i sporit, maturimi i sporit, rritja e gjethes) dhe sht e dyshimt nse llogaritjet jan t sakta. Marc Trapman (Holland) ka ndrtuar nj program simulimi t kroms t quajtur RIMpro, e cila merr pr baz edhe faktort biologjik prve atyre fizik. Mbi bazn e t dhnave meteorologjike pr do moment kohor t caktuar, RIMpro llogarit prqindjen e sporeve q jan t pamaturuara, t maturuara, t nxjerrshme, t nxjerra ose t mbira, apo q kan deprtuar n gjethe, duke na dhn nj panoram t azhurnuar t ecuris s infeksioneve parsore. Programi sht me rndsi t veant pr pemtoret organike t mollve, pasi sht i vetmi program q mund t prdoret gjithashtu pr prdorimin parandalues t fungicideve.
Tabela 5.6. Faktort q ndikojn n infeksionin nga kroma infeksion fillestar i lart n vjesht kalbzim i leht ose i ngadalt i gjetheve t rna n pranver numr i madh i sporeve t maturuara dhe t nxjerrshme periudh me mot t ngroht dhe t lagsht (temp. 10-15C) rritje e fuqishme gjethore si rezultat i kultivarve t ndjeshm ndaj temperaturave t larta Shkalla e infeksionit nga kroma rritet nga Shkalla e infeksionit nga kroma ulet nga kalbzim i shpejt ose thuajse i plot i pak spore t nxjerrshme mot i ftoht ose i that rritje e pakt gjethore kultivar rezistent gjetheve n pranver infeksion fillestar i ult n vjesht

136

POM AL

infeksionet dytsore Menjher pas shfaqjes s simptomave t para (afro 2 3 jav pas infeksionit), konidioforet ajn kutikuln dhe formojn spore verore me form dardhe (konide). Nse kushtet e motit jan optimale, kto prodhohen n nj numr t madh, mund t ojn n nj eksplodim t infektimit t kroms. Konidet lirohen dhe prhapen nprmjet pikave t shiut dhe gjithashtu nga era. Kjo nnkupton q infeksioni prparon me lvizjen e pikave t shiut (d.m.th. nga pema n pem). Prandaj, ndryshe nga askosporet, infeksionet dytsore nuk kan nevoj pr shi ose drit pr tu prhapur, kshtu q edhe gjat periudhave t gjata t vess. Gjat netve mund t ojn n infeksione dytsore me an t konideve. Tek kultivart e ndjeshm ndaj kroms, zhvillimi i infeksionit dytsor sht shum m i shpejt dhe m shprthyes se sa tek kultivart e fuqishm. Kur jan zhvilluar infeksionet parsore, infeksionet dytsore mund t ndodhin deri n prfundim t prodhimit t lastarve. Krpudha dimron n gjethet e rna.

dimrimi n pem Nse ka nj infeksion dytsor t rnd dhe infeksionet mund t zhvillohen n lastar, infeksionet mund t zhvillohen n sytha dhe lastar. Kto forma dimruese n pem, jan prodhuar tashm n numr t madh t konideve nprmjet eljes s sythit dhe kshtu mund t japin infeksione t hershme t nnpetlave. Kto infeksione mund t shihen m von n formn e njollave t kroms, q rrezojn nga kupa. zvoglimi i potencialit baz Potenciali baz (niveli i infeksionit n vjesht) sht faktori kritik i cili prcakton ecurin e smundjes n pranvern e ardhshme. Numri i sporeve n pranvern e ardhshme mund t deduktohet leht shum leht nga prqindja e lastarve t infektuar n vjesht. Nse jan t infektuar m pak se 10% e lastarve n vjesht, potenciali baz sht shum i ult dhe sht e mundur t arrihet nj kontroll efektiv i kroms n pranvern e ardhshme duke prdorur fungicidet n dispozicion. Nse jan t infektuar m shum se 50% e lastarve, potenciali baz do

137

t jet shum i lart dhe n pemtarin organike sht m pas e kshillueshme t zvoglohet niveli i sporeve pr vitin e ardhshm. Edhe masat individuale kan nj ndikim pozitiv n kt rast. Nse m shum se 50% e lastarve jan t infektuar n vjesht, t gjith masat e mundshme pr t zvogluar numrin e sporeve duhet t prdoren me qllim q t mbahet kroma nn kontroll. Masat individuale pr t zvogluar potencialin e sporeve nuk jan m t mjaftueshme. Mbrojtja e pemve frutore
Tabela 5.7. Ndryshimet ndrmjet infeksioneve parsore dhe infeksioneve dytsore. i shkaktuar nga si prhapen sporet Tipi i infeksionit askosporet nxjerrje jasht e sporeve Infeksionit parsore konidet lirim i sporeve shum vatra Infeksionet dytsore

kushtet e krkuara pr nxjerrjen ose lirimin e sporeve

numri i vatrave/gjetheve nse ndodh infeksioni

Masat e mposhtme jan n dispozicion pr zvoglimin e potencialit baz: grirja e gjetheve t rrzuara Gjethet e rrzuara mund t grihen n vjesht ose n pranver. Zbrthimi mikrobik prshpejtohet duke i coptuar gjethet. N situata t skajshme, grirja duhet t kryhet si n vjesht ashtu edhe n pranver. Efektiviteti: 90% zvoglim t numrit t sporeve, 50% reduktim t infeksionit. qarkullimi i gjetheve t rna n tok Rreshti i pemve qarkullohet n vjesht pr t zvogluar problemin e minjve t fushs. Gjethet q vendosen nn pem qarkullohen gjithashtu n tok n kt operacion. Sidoqoft, gjethet n rrugkalime shprfillen. Efektiviteti: 50% zvoglim n numrin e sporeve.

ndikimi i orve gjithsej t njomjes s gjethes mbi infeksionin

shi, drit (jo m shum se 5% e sporeve nxirren gjat nats), temperatur e lart n kohn e nxjerrjes zakonisht 1 2 vatra (njolla) i moderuar

era ose shiu (por jo e domosdoshme) shum i madh

138

ruajtja e krimbave t toks pr t arritur nj zbrthim m t shpejt t gjetheve Krimbat e toks jan grmuesit m t rndsishm t gjetheve t rna, dhe n kt mnyr, aleati m i rndsishm n luftn kundr krpudhs s kroms. Dendsia e krimbave t toks sht zakonisht shum e lart n pemtoret organike. Sidoqoft, sprkatjet me bakr dhe punimi mekanik i toks, mund t ket ndikime negative mbi popullatat. Duhet treguar kujdes pr t garantuar q masa e sprkatjeve me

bakr t prdoret sa m pak q t jet e mundur. Efektiviteti: 90% zvoglim n prodhimin e sporeve.

POM AL

prdorimi i krpudhave antagoniste Disa krpudha, t tilla si Athelia bombacina, jan hiperparazit t krpudhs s kroms, d.m.th. ato ngordhin krpudhn e kroms n gjethet e rna. Kto krpudha kultivohen me shum lehtsi n krundet e grurit dhe mund t sprkaten mbi gjethet prpara se t bien n vjesht. Sidoqoft, kjo metod nuk sht zhvilluar ende sa duhet pr prdorim komercial. Sidoqoft, t gjith kto masa pr shndetin e bimve nuk kan prdorim n praktik, nse lastart e pemve e ndrpresin rritjen hert n vjesht. Kshtu mund t parandalohet dimrimi i krpudhs n pem e prodhimi i konideve.

Kontrolli parandalues nuk duhet t mbillen kultivar q jan t ndjeshm ndaj kroms. t zgjidhen vendmbjellje t prshtatshme. N ver, infeksioni dytsor zhvillohet shum m shpejt n vendmbjelljet ku gjethet qndrojn t njoma pr t nj koh t gjat (pr shkak t vess). prdorimi i shrbimeve agroteknike t prshtatshme pr t garantuar q lastart e ndrpresin rritjen hert. mbjellja e przier mund t ngadalsoj ndjeshm zhvillimin e infeksionit n sezonin dytsor (shih pjesn n Kapitullin 3 pr Zgjedhjen e Kultivarve). marrjen e masave pr ruajtjen e shndetit t bims.

t drejtprdrejta Kroma sht smundja m e rndsishme n prodhimin e pemve frutore dhe m shum se gjysma e masave t krkuara kan pr qllim kontrollin e kroms. Ndryshe nga kafsht dmtuese, kroma sht nj armik i padukshm, i cili nuk bhet i dukshm deri sa pemt t jen tashm t infektuara. Pr kt arsye, t gjith trajtimet duhet t kryhen prpara nj infektimi. Prandaj, pr t qen n gjendje t zbatohet kontrolli q nuk e dmton mjedisin dhe sht specifik pr pemtoren (dhe jo pr infeksionin), potenciali baz duhet prcaktuar fillimisht n vjesht. M pas mund t zgjidhet nj strategji mbi bazn e trysnis s infeksionit q sht specifike pr pemtoren. Kontrolli i suksesshm i kroms nuk mund t arrihet pr sa koh q njerzit e prfshir (kultivuesit, punonjsit e shrbimit kshillimor, etj.) veprojn me fleksbilitetin maksimal. Pr kultivuesin, kjo do t thot sprkatje m efektive (dy her n jav nse sht e nevojshme) n koht kur ekziston rreziku i kroms dhe zvoglimin e shpeshtsis s sprkatjes n koht kur nuk ka rrezik pr kromn. Puna e shrbimit kshillimor sht sigurimi i kultivuesit me informacionin lidhur me maturimin e sporeve, nxjerrjen e sporeve dhe deprtimin e sporeve sa m shpejt q t jet e mundur, n mnyr q kultivuesi t reagoj menjher. 139

Mbrojtja e pemve frutore

Tabela 5.8. Strategjit pr kromn. Masa/koha Pemtore me potencial baz t ult (<10% t lastarve t infektuar) ose kultivar rezistent e panevojshme e panevojshme Pemtore me potencial baz t lart (10 15% t lastarve t infektuar) e nevojshme Pemtore me potencial baz t tepr t lart (>50% t lastarve t infektuar) e nevojshme sprkatje parandaluese me bakr

grirja e gjetheve t rrzuara n vjesht grirja e gjetheve t rrzuara n pranver n stadin e majs s gjelbr, nse parashikohet periudh me mot t keq nse jan nxjerr shum spore

e panevojshme nse e nevojshme gjethet grihen n vjesht sprkatje parandaluese me bakr sprkatje parandaluese me bakr ose me squfur apo sulfit kalciumi

stadi i veshit t miut fundi i lulzimit: nse parashikohet periudh me mot t keq dhe nse sprkatja parandaluese sht br br 3 4 dit m par dhe nj gjethe e re sht rritur tashm sezoni i dyt: nse infeksioni i kroms haset n pemtore

sprkatje parandaluese me bakr ose me squfur apo sulfit kalciumi sprkatje n gjethen e lagur vetm nse nuk ka patur sprkatje parandaluese

sprkatje n gjethen sprkatje e lagur mbi sporet parandaluese me mbirse bakr ose me squfur apo sulfit kalciumi sprkatje n sporet mbirse sprkatje parandaluese: shpeshtsia varet nga rritja e gjethes dhe se pr sa koh jan t njoma gjethet sprkatje n sporet mbirse sprkatje parandaluese: shpeshtsia varet nga rritja e gjethes dhe se pr sa koh jan t njoma gjethet

sprkatje parandaluese me bakr ose me squfur apo sulfit kalciumi

sprkatje parandaluese: shpeshtsia varet nga rritja e gjethes dhe se pr sa koh gjethet jan t lagura

140

POM AL 5.4.1.2 Hiri i molls (Podosphaera leucotricha) Natyra e dmit n dimr: mbyllje e dobt e luspave sythore, sythat jan shpesh t rrudhur dhe thahen; lastart e infektuar jan t bardhrem (mbulesa e hirit). n pranver: sythat e infektuar hapen von, gjethet e reja mbulohen me nj depozit hiri t bardh. Ato rriten n drejtim t prpjet n nj knd t thikt dhe prkulen nga maja e gjethes, duke qndruar shum ngusht dhe duke u br t forta e t thyeshme (jo elastike). Pjesa e poshtme e gjethes tregon fillimisht nj ngjyrosje t kuqrreme, e cila ndryshon m von n nj ngjyr t kafenjt. gjat sezonit t rritjes: nse infeksioni prparon, gjethet rrzohen vazhdimisht, duke ln shpesh vetm pa gjethe t thara n majn e lastarve t zhveshur dhe t xhuxhzuar. Lastart e infektuar kan ngjyr t bardh t shklqyer. Lulet e infektuara nga hiri vyshken dhe jan gjithashtu t mbuluara me hi. Frutat e infektuara qndroj shum t vogla n madhsi dhe paraqesin nj ndryshkje tipike t kryqzuar. ndjeshmria Jonagold, Idared dhe McIntosh jan kultivar shum t ndjeshm. Cikli i smundjes infeksionet parsore Krpudha e hirit dimron si micel n sytha. Nse ka nj ngric dimrore shum t rnd, disa prej sythave t infektuar mund t thahen, pasi luspat sythore nuk jan t mbyllura plotsisht. N sythat e mbyllur, miceli prodhon konide, t cilt infektojn gjethet e reja, lulet dhe frutat kur sythat hapen. Nse kushtet e motit jan t favorshme, infeksioni mund t ndodh n stadin e sythit t gjelbr ose sythit t kuq. Simptomat e para t infeksioneve mund t shihen n gjethe dhe petale gjat lulzimit. Prve kushteve klimatike, q infeksioni i hirit t zhvillohet, pema duhet t ket gjithashtu ind t ndjeshm (gjethe shum t reja) n dispozicion. Gjethet fitojn rezistenc moshe ndaj hirit n nj stad m t hershm se sa ndaj kroms. Kulmi i infeksioneve t hirit sht gjat periudhs s rritjes lastarore m t madhe (rreth lulzimit). N kt periudh, kemi shpesh Figura 5.20 Lastar me hi n dimr: zakonisht ka nj infektim (dhe rrjedhimisht shtres hiri me sytha kulmor t pambshtjell. ndryshkje) t frutave.

141

infeksionet dytsore Gjethet e infektuara prodhojn konide t cilat mund t infektojn nga ana e tyre gjethet e reja, t ndjeshme. Krpudha zhvillohet fillimisht n ann e poshtme t gjethes. N vjesht, krpudha rritet n drejtim posht t krcellit dhe deprton brenda sythave t cilat jan n formim e sipr, prpara se luspat sythore t bhen tapore. Kjo sht gjithashtu kritike pr infeksionet e hirit, pasi mund t infektohen si sythat ansor dhe fundor. Mbrojtja e pemve frutore kushtet e motit pr nj infeksion t hirit Kushtet optimale t motit jan nj temperatur ajri prej 15 25C dhe lagshti relative mbi 70%. N temperatura prej 4 10C, mbirja e sporeve t hirit sht shum e ngadalt. Moti mbyts, i ngroht e i lagsht, shpesh pas shiut, jan kushti optimal pr infeksionin. Infeksionet e hirit nuk mund t ndodhin kur gjethja sht e lagur.

Kontrolli parandalues Heqja e lastarve t infektuar me hi gjat krasitjes dimrore dhe krasitjes s von verore. Kjo zvoglon mjaft potencialin e sporeve. Sidoqoft, nse ka nj infeksion t rnd, krasitja nuk duhet br n nj koh kur ka rritje t fuqishme lastarore, duke qen se lastart fillojn t mugllojn prsri, dhe formohen gjethe t reja, e si t tilla t ndjeshme. Krasitja kundra hirit n kohn e gabuar mund t rris infeksionin. Periudha e infeksionit zvoglohet nse pemt prfundojn prodhimin lastaror sa m shpejt q t jet e mundur. Varietetet bimore q jan rezistente ose kan ndjeshmri t ult ndaj hirit.

i drejtprdrejt Sprkatja anti-myk sht e nevojshme vetm kur kultivart jan t ndjeshm dhe ka nj trysni infeksioni t moderuar. N rastet e tjera, masat parandaluese jan t mjaftueshme. Kimikatet e squfurit (3 kg/ha) prdoren pr kontrollin e hirit. Kontrolli duhet t filloj n stadin e sythit t gjelbr t kuq dhe vazhdojn deri n fundin e prodhimit t lastarve. Squfuri ka nj ndikim parandalues mbi mbirjen e sporeve. Shpeshtsia e sprkatjes varet nga rritja e gjetheve. N periudhat e rritjes lastarore m t fuqishme, kur prodhohen 2 3 gjethe t reja do jav, shpeshtsia e sprkatjes duhet t rritet n nj her do 4 7 dit. Kur ka pak rritje, shpeshtsia mund t zvoglohet nj her do 10 14 dit. Squfuri nuk duhet t sprkatet n temperatura mbi 30C, pasi kjo mund t shkaktoj przhitje. 142

POM AL 5.4.1.3 Kanceri i molls (Nectria galligena) Natyra e dmit Gropzime t vogla, t kuqrreme n t kafenjt, gjenden mbi lastar, zakonisht prreth nj syri. Kur vatra e infeksionit bhet m e madhe, lvorja qrohet dhe zhvillohen lezione kanceroze (kancer i hapur). Lastart mbi vatrn e infeksionit thahen gradualisht. Vatrat m t mdha t kancerit, t cilat pema mundohet ti mbyll me nyje t groposura bllokuese, formojn deg m t vjetra dhe mbi trung (kancer i mbyllur). N lastart e infektuar mund t hasen si depozitat konidiale t bardha dhe peritecet e kuqe. ndjeshmria Varietetet Gala, Coxs Orange Pippin, Gloster, Idared, Summerred dhe McIntosh jan shum t ndjeshm ndaj kancerit t molls. cikli i smundjes Prhapja e askosporeve t krpudhs fillon prpara vjeshts. Sporet jan t prhapur nga shiu dhe mund t deprtojn n pem prmes plagve. Pikat kryesore hyrse n vjesht jan dregzat e frytit dhe gjethes. Prhapja e askosporeve fillon n pranver dhe kemi gjithashtu nj prodhim t shtuar t konideve mbi lastart e infektuar n gjysmn e dyt t vitit. Prodhimi i konideve vazhdon deri von n vjesht. Kshtu, kushtet m t mira pr infeksionin jan vjeshta, ku ka shum plag dhe prodhimi i sporeve kulmon. Infeksionet mund t ndodhin gjithashtu n pranver dhe ver nprmjet plagve t hapura t shkaktuar nga krasitja, breshri, ngricat, etj., por nuk mund t ndodh pr sa koh q nuk ka nj form plage.

Figura 5.21 Rritje kanceri n krcell.

Figura 5.22 Lastar n ver: gjethe me nj shtres mbuluese hiri t bardh. 143

Mbrojtja e pemve frutore Kontrolli parandalues t shmanget mbjellja e kultivarve t ndjeshm. pema duhet t prfundoj prodhimin e lastarve sa m shpejt q t jet e mundur, pr t garantuar q periudha e rrzimit t gjetheve sht uniforme dhe e shkurtr. Sa m shum t zgjas kjo periudh, aq m e madhe mundsia e infeksionit. t inspektohen me kujdes pemt e reja kur t mbillen, pr tu siguruar q t mos mbillen bim t infektuara me kancer. t sigurohet se pemt kan nj vitalitet t mir. Pemt e shndetshme kan m pak gjasa t infektohen. t shmanget prmbytja e toks. Pemt n toka t lagta jan m t prirura pr t zhvilluar kancerin. t bhen kontrolle t shpeshta pr infeksionin e kancerit, veanrisht n pemtoret e reja. pemt e smura duhet t hiqen menjher nga pemtorja n 2 vitet e para pas mbjelljes. krasitjet e infektuara duhet t hiqen nga pemtorja dhe t digjen. i drejtprdrejt zonat me kancer duhet t priten gjat dimrit dhe t mbulohen me shrues plagsh. nse ka infektim, pema duhet t trajtohet me bakr pas vjeljes, n fillim t rrzimit t gjetheve, gjat rrzimit t gjetheve dhe pas krasitjes, kur parashikohet nj periudh shiu. 5.4.1.4 Schizothyrium pomi dhe tymthi
Tabela 5-9. Shkaqet dhe dmi Organizmi shkaktues Dmi Schizothyrium pomi Schizothyrium pomi shpesh n grupe njolla t zeza mbi lkurn e frytit Tymthi i pemve pulla n lkurn e frytit Gloeodes pomigena

Cikli i smundjes T dy smundjet ndodhin shpesh s bashku. Organizmat shkaktar dimrojn mbi pemt e molls dhe pemt e tjera gjethe-gjera. Infeksionet ndodhin nga fundi i Majit e m tej, n mot t ftoht e t lagt. Ekziston rreziku i infeksionit deri n Shtator. Mollt e prekura rnd fillojn t tkurren gjat ruajtjes. 144

t cilat mund t shplahen

Kontrolli N pemtoret e vjetra, kto dy smundje krpudhore jan smundja krpudhore

m e rndsishme pas kroms. N disa vite, infeksioni mund t ndikoj mbi tr prodhimin n pemtore t mbjella dendur.

POM AL

parandalues T merren masa q kurora t mbahet e hapur. Krasitja dhe prdorimi i plehrave duhet t optimizohet. Infeksioni sht shum m i rnd tek pemt e vjetra dhe tek pemt me kurora t dendura se sa n pemt e reja. Heqja e bimve strehuese (frashri, panja, bliri dhe shelgu) n skajin e pemtores. i drejtprdrejt Sprkatje e prsritur me sapun arre kokosi nga Qershori e tutje mund t zvogloj shum infeksionin. Sulfidi i kalciumit sht raportuar gjithashtu se ka nj ndikim t leht mbi t dy kto smundje.

5.4.1.5 Kalbzimi i frytit dhe i rrnjve (Monilia, kalbzimi Gloeosporium, etj.) Oganizmat q shkaktojn kto kalbzime deprtojn n fryt nprmjet plagve (Monilia, etc.) ose nprmjet lenticeleve (kalbzimi Gloeosporium, Phoma, etj.). Ato dimrojn n frutat e mumifikuara, frutat e rrzuara, gjethet e rna dhe bim drunore t tjera. N smundjet krpudhore, i tr fryti kalbzohet nse organizmi shkaktar hyn nprmjet plagve. Nse hyn prmes lenticeleve, ai prodhon njolla 2 5 cm n madhsi. Kontrolli i kalbzimit t frutave dhe parandalimi i kalbzimit n ruajtje parandalues heqja e frutave t mumifikuar dhe burimeve t tjera t sporeve nga pema. t sigurohet q t ket jet toksore t mir, kshtu q gjethet e rna, krasitjet dhe frutat q bien prdhe t zbrthehen (n veanti, kujdesi pr t mos dmtuar krimbat e toks). heqja e bimve strehuese n skajin e pemtores (veanrisht pemt e frashrit dhe gjethegjerat). t mos vilen fruta t lagur pr ruajtje. t optimizohet koha e vjeljes. t vendosen mollt e vjela n ruajtje menjher dhe t prcaktohet prbrja e duhur e ajrit dhe temperatura e ruajtjes. i drejtprdrejt Nuk ka masa t drejtprdrejta.

5.4.1.6 Ndryshku i dardhs (Gymnosporangium fuscum) Natyra e dmit Njolla portokalli n t kuqe, deri n 1 cm n madhsi, zhvillohen n majn e gjetheve n praver nga Qershori). Puprri t kuqe, bloje formohen n pjesn e poshtme t gjethes n rrjedhn e vers.

145

Cikli i smundjes Organizmi shkaktar i ndryshkut t dardhs sht nj krpudh e cila ndryshon strehues, d.m.th. kalon pjes t ktij zhvillimi n bimt e tjera (dllinja). N pranver, krpudha sulmon fillimisht shkurret e dllinjs. N mot t lagsht, sporet depozitohen n pemt e dllinjs mund t njten dhe t kaloj n gjethet e pems s dardhs, ku ato deprtojn dhe prodhojn njolla portokalli n t kuqe n maj pas 3 4 javsh. Depozitat e sporit formohen n pjesn e poshtme t gjethes. Kto spore kthehen n pemt e dllinjs, ku patogjeni dimron. Rreziku m i madh i infeksionit sht brenda nj rreze prej 30 50 metra nga shkurret e dllinjs. Infeksioni i rnd do dit zvoglon performancn e asimilateve dhe on n nj rnie n prodhimtari dhe eventualisht n tharjen e pems. Kontrolli parandalues masa e vetme e kontrollit e cila sht par si efektive sht heqja e shkurreve t dllinjs n nj rreze prej 30 50 metra nga pemt e dardhs. pemtoret e reja nuk duhet t mbillen pran shkurreve t dllinjs ekzistuese. i drejtprdrejt Nuk ka masa kontrolli t drejtprdrejta.

Mbrojtja e pemve frutore

146

5.4.2 Dmtuesit 5.4.2.1 Kpusha e kuqe e pemve frutore (Panonychus ulmi) Pamja i rrituri: Femrat afro 0.4 mm t gjata, trupi vezak, tepr konveks dhe me ngjyr t kuqe me qime t gjata; kmb t shkurtra, me ngjyr t elur. Meshkujt e verdhreme t gjelbr deri n t kuqe t ndezur jan disi m t vegjl dhe pak a shum me form dardhe. veza: diametr 0.17 mm, e kuqe e errt, me form qepe. stadet evolutive: larvat kan gjasht kmb dhe nimfat tet kmb, t verdhreme t gjelbr n t kuqe t ndezur. Kpusha e kuqe e pemve frutore dimron si nj vez dimrore e kuqe kryesisht mbi bigzimet e degve 2- dhe 3-vjeare. Nse infektimi nga kpusha e kuqe sht shum e rnd, vezt dimrore mund t gjenden gjithashtu n degt njvjeare. Vezt fillojn t elin afrsisht n stadin e sythit t kuq. Larva e re migron menjher n gjethet rozet dhe fillon ti thith ato. elja vazhdon n Maj, kur larva e cila el e para e ka plotsuar tashm zhvillimin e tyre. Me rritjen e temperaturs, zhvillimi bhet shum i shpejt, me 5 7 brezni t mbivendosura. Vezt verore disi m t zbehta vendosen n pjesn e poshtme t gjethes. Femrat fillojn t vendosin vezt dimore dhe e ndrpresin riprodhimin kur temperaturat e nats bien dhe ditt bhen m t shkurtra. Rritja masive e kpushave t kuqe t pemve frutore ndodh ose n verrat e nxehta (kur kushtet pr riprodhimin e kpushs s kuqe jan ideale) ose ndonjher pas periudhave t lagshta (kur kpushat grabitqare dmtohen nga sprkatja e shpesht me fungicideve me baz squfuri pr t kontrolluar kromn).

Natyra e dmit Shenja e par e piklimit t leht t gjetheve pr shkak t thithjes nga kpushat. Nse infektimi sht i rnd, gjethet marrin ngjyr t gjelbr t zbeht, t kafenjt dhe eventualisht ngjyr bronxi dhe t brishta. Disa gjethe rrzohen. Kjo ka nj ndikim negativ mbi cilsin e frytit dhe prodhimin e sythave lulor. Fryti nuk arrin t zhvilloj ngjyrn e mjaftueshme (Golden Delicious, pr shembull, qndron i gjelbr) dhe prodhimi i sythit lulor pengohet. Kapaciteti prodhues pr vitin e ardhshm sht kshtu m i ult. Armiqt N kushte natyrore, kpusha e kuqe e pemve frutore ka shum armiq dhe pr kt arsye nuk prbn nj problem madhor n prodhimin organik. Armiku m i rndsishm nga t gjith, sht kpusha grabitqare, por buburrecat glob, green lacewings dhe imka antokoride Orius minutus mund t ofrojn gjithashtu ndihmes t vlefshme. N varsi t kushteve t motit, n disa vite, kto grabitqar mund t arrijn nj kontroll t kpushave t kuqe edhe pa ndihmn e kpushave grabitqare. Ashtu si organizmat e dobishm, kpushat grabitqare kan avantazhin e madh se qndrojn n pem gjat gjith vitit dhe jan kshtu gjithnj aty kur kpushat e zakonshme jan t pranishme (grabitqar mbrojts). Kto organizma t dobishm kan trup me form pike dhe me ngjyr t

POM AL

Figura 5.23 Cikli i jets s kpushs s kuqe t pemve frutore (Panonychus ulmi).

147

bardh qumsht deri n portokalli n t kuqe (nse sapo jan konsumuar nga kpusha e kuqe e pemve frutore). Ato dimrojn si femra t rritura n plasaritjet e trungjeve dhe dalin n pranver prpara lulzimit. Ato mund t gjenden fillimisht n pjesn e poshtme t nnpetlave dhe n nyjn e kups, por m von ato bashkohen n pjesn e poshtme t gjetheve, kur paraplqejn zonn prreth nervaturs qendrore. Kpushat grabitqare plqejn kultivart me gjethe shum piloze (p.sh. Jonagold dhe Idared) m t mira nga t gjitha. N gjethet m pak piloze, si tek Golden Delicious, sht shum m e vshtir q t prdoren me efektivitet kpushat grabitqare. Nuk sht gjithnj e mundur t arrihet nj ekuilibr i qndrueshm ndrmjet kpushs s kuqe t pemve frutore dhe kpushave grabitqare menjher. Nj kpush grabitqare pr gjethe mund t kontrolloj 8 10 kpusha t zakonshme/gjethe. Megjithat, kpushat grabitqare jan tepr t ndjeshme, dhe pengohen ose vriten nga pesticide t ndryshme. Kjo nuk duhet t prbj nj problem t vrtet n kushtet organike, por squfuri sprkatet shpesh n pemtoret organike, ku sht i rndsishm pr kontrollin e dmtuesve. Sidoqoft, sprkatja e shpesht e dozave t larta t squfurit mund t shkaktoj dm t rnd t kpushave grabitqare. Vetm me kpushat grabitqare sht e mundur t arrihet nj kontroll i zgjatur dhe pa probleme i kpushs s kuqe t pemve frutore. Ve kpushave grabitqare, buburreci glob, imka antokoride Orius minutus, krahrrjetorve t gjelbr dhe larvat e mollinks jan gjithashtu aleat shum efektiv kundr kpushs s kuqe t pemve frutore. Disavantazhi i tyre sht se ato jan grmues dhe nuk vijn n pemtore deri sa t jet e infektuar me kpushn e kuqe. Sidoqoft, deri n at koh, popullata e kpushs s kuqe sht rritur zakonisht tashm deri n at mas sa q organizmat e dobishm nuk mund ta mbajn m at nn kontroll. Mbrojtja e pemve frutore Kontrolli parandalues Gjja m e rndsishme pr t br sht ruajtja e organizmave t dobishm, veanrisht e kpushs grabitqare. N kontrollin e kroms dhe hirit, duhet br kujdes pr t garantuar q numri i herve q pemt jan sprkatur me fungicide me baz squfuri dhe sasit mesatare pr hektar jan mbajtur n minimum.

148

i drejprdrejt Kpushat grabitqare duhet t futen nse nuk jan t pranishme. Kjo mund t bhet n dy mnyra: Futja e kpushave grabitqare me an t rripave t shajakut: Rripat e shajakut ose spangot lidhen prreth trungjeve t pemve dhuruese n fund t vers, pr t induktuar migrimin e femrave dhe prdorimin e tyre si streha dimrore. Kto rripa ose spango hiqen nga pemt dhuruese dhe varen n pemt pritse n dimr ose n fillim t pranvers. Pemt dhuruese duhet t ken sigurisht nj popullat t lart t mjaftueshme

t kpushave grabitqare n ver. Kjo metod sht shum e thjesht dhe mund t kryhet n nj koh kur ka pak pun pr t br. Pr m tepr, me kt metod, kpushat grabitqare jan t gatshme pr tu sjell n pemtore n kohn e eljes s sythave.

POM AL

Futja e kpushave grabitqare me an t lastarve ujor n ver: Lastart e zn nga kpushat grabitqare priten nga pemt dhuruese dhe transportohen n nj kuti palet n pemtoren pritse, ku lastart vendosen n pemt pritse. Ditn tjetr, kpushat grabitqare do t migrojn n pemn pritse. Duhet br kujdes q t merren masa q s paku nj lastar t caktohet n do pem dhe q lastart t vihen n prputhje me drejtimin e ers. N kt metod, e cila prdoret n ver, kpushat grabitqare mund t prodhojn ende nj brezni n vjesht. Kjo nnkupton se popullata fillestare n pranvern e ardhshme sht shum e ult dhe n vitin e ardhshm sht shpesh shum koh prpara se kpushat grabitqare bhen t dukshme. N kushtet e kultivimit organik, kontrolli kimik i kpushs s kuqe sht i mundur vetm n lidhje me vezt dimruese. Produkte e vajit mineral dhe vajit t fars s kolzs jan t lejuar pr kt qllim. Megjithat, vaji mineral sht shum m efektiv se sa vaji i kolzs. Pragu zyrtar i dmit n dimr sht 2000 vez dimrore/m2 dru frytifikues. Sidoqoft, pr kultivuesin sht pothuajse e pamundur q t prcaktoj kt prag. Nj metod m e thjesht sht kalimi i gishtit prgjat degve ku bigzohen. Nse gishti ngjyroset me t kuqe, kjo nnkupton se nj numr i madh vezsh sht vendosur dhe sprkatja me vaj sht e nevojshme. N lidhje me sprkatjen pr t kontrolluar kpushn e kuqe, duhet t mbajm parasysh pikat e mposhtme: sprkatja mund t kryhet deri n stadin e sythit t kuq. sprkatja sht m efektive kur kryhet sa m pran eljes s larvave nga vezt dimrore. kur sprkatet, duhet br kujdes q kndet bigzuese t jen plotsisht t mbuluar nga vaji. Pr kt arsye, sprkatsi duhet t lvizet prgjat do rreshti me pem, fillimisht n njrin drejtim e pastaj n tjetrin. Sprkatja e imt sht m efektive se sa sprkatja normale pr mbulimin e kndeve bigzuese me vaj. Nuk duhet t ket asnj ngric n 2 3 ditt pasi pema sht sprkatur me vaj, n t kundrt mund t kete efekte negative (q luhaten nga djegia e gjetheve n rrzimin e luleve). Kultivart e ndjeshm, t till si Gala, Coxs Orange Pippin, Boskoop, Braeburn dhe Rubinette, duhet t trajtohen n stadin e veshit t miut. Masa e vajit t prdorur varet nga zhvillimi fenologjik: deri n stadin e veshit t miut: 30 l/ha n stadin e sythit t gjelbr: 20 l/ha n stadin e sythit t kuq: 10 l/ha.

149

Mbrojtja e pemve frutore 5.4.2.2 Kpusha e ndryshkut t molls (Aculus schlechtendali) Pamja femrat verore (protoginet): 0.16-0.18 mm gjatsi, trup t verdhrem n kafe me nyja t imta. femrat dimror (deutoginet): t ngjashme, por me m pak nyja. Deutoginet (femrat dimrore) dimrojn nn luspat sythore, n plasaritjet e lvores pran luspave t sythit, ose nn myshkun dhe algat n lvore. Sapo q sythat jan hapur, kpushat dimruese migrojn n gjethet rozet dhe menjher fillojn t thithin mbi to dhe tek lulet. Aty nga stadi i veshit t miut, t gjith kpushat kan migruar nga strehat dimrore. N Maj, meshkujt dhe protoginet (format verore) t breznis s par elin, t ndjekura nga nj numr i breznive t mbivendosura. Formimi i formave dimrore, t cilat lvizin n strehat e tyre dimrore nga Gushti e tutje, fillojn n fund t Qershorit. Ekziston shpesh nj rritje e madhe n infektimin nga kpusha e ndryshkut nga mesi i Majit n mesin e Qershorit, kur moti sht shum i ngroht dhe i that, deri n nj shtrirje sa prpjesa e gjetheve t zna nga kpushat e ndryshkut mund t rritet nga 10% deri 100% brenda nj jave.

Natyra e dmit Pjesa e siprme e gjethes ka nj pamje t pikluar, t zbeht si rezultat i thithjes nga kpushat. Pjesa e poshtme e gjethes ka nj ngjyrosje t kafrreme. Gjethet e prekura m shum bhen t argjendta dhe eventualisht mund t bhen t kafenjta. Ato m pas prkulen nga lart duke filluar prej cepave. Dmi i gjetheve rezulton n nj zhvillim ngjyre t paprshtatshm tek

150

Figura 5.24 Cikli i jets i kpushs s ndryshkut t molls (Aculus schlechtendali)

nga kjo kpush. Ekziston rrezi-ku i nj ndryshkje pr shkak t kpushave t ndryshkut nse ka nj infektim t rnd nga kpusha e ndryshkut pas lulzimit.

frutat. Kultivart me nj ngjyr maje t kuqe (p.sh. Jonagold) jan veanrisht t prekur. Ky ndikim negativ sht m i zakonshm se sa ndryshkja e shkaktuar

Figura 5.25 Kpusha e ndryshkut t molls: kpusha t vogla, me form presje, portokall n ann e poshtme t gjethes.

POM AL

Armiqt Armiku m i rndsishm i ndry-shkut t molls sht kpusha grabitqare. Por, nse pr kontrollin e kpushs s kuqe t pemve frutore arrihej shum shpejt me kt kpu-sh grabitqare, n rastin e kpushs s ndryshkut t molls mund t krkoj 1 2 vjet m shum pr t arritur nj gjendje t qndrueshme. Pragu i dmit Pragjet e dmit zakonisht jan t lidhur me numrin e kpushave t ndryshkut pr do gjethe. Sidoqoft, pr kultivuesin, kjo shifr sht e pamundur pr tu prcaktuar. Prandaj, sht m e thjesht q t prdoret metoda e treguesit t infektimit. Sipas Marc Trapman (Holland), ekziston nj gjendje e qndrueshme nse jo m shum se 20% e gjetheve jan t infektuara me kpushat e ndryshkut (6 nga 30 gjethe). Nse infektimi i kpushs s ndryshkut sht m i madh se sa kaq, shpesh nuk sht e mundur m pr kpushat grabitqare q t rivendosin kt ekuilibr. Kontrolli parandalues Mbrojtja e kpushave grabitqare.

i drejprdrejt Futja e kpushave grabitqare (shih shtjen pr Kontrollin e kpushs s kuqe t pemve frutore). Kontrolli kimik: Sprkatja me squfur nga stadi i veshit t miut/stadi i sythi t gjelbr e m tej ka

151

nj ndikim mposhts t mir mbi kpushn e ndryshkut. Megjithat, sprkatja me squfur sht m pak efektive kur infeksioni sht tashm i rnd. Sasit e prdorura nuk duhet t jen m t mdha se sa 3 kg/ha, kshtu q nuk shkaktojn dm pr kpushat grabitqare. N pemtoret me probleme t kpushs s ndryshkut, sprkatja me squfur duhet t vazhdoj deri n mesin ose fundin e Korrikut. Mbrojtja e pemve frutore 5.4.2.3 Morri i miellzimit t molls (Dysaphis plantaginea) Pamja afidi: fillimisht me ngjyr t gjelbr t errt, m pas t gjelbr me nj mbules t prhimt, e m pas i gjelbr me nj manushaqe t vogl n fund t trupit, e m pas gri n manushaqe n fund t trupit dhe s fundi i zi me mbshtjell t prhimt.

veza: 0.6 mm, t zeza, shum t vshtira pr tu dalluar nga vezt e afideve t tjera. Morri i miellzimit t molls dimron si vez dimrore t zeza, t vetmuara ose n grupe, n degt e vjetra. Themelueset e para elin nga vezt e tyre n eljen e sythit dhe bjn nj gung themeluese, d.m.th. ato e kthejn majn ose cepin e gjethes posht dhe e prdredhin at lart. Gto gunga mund t vihen re me shum vshtirsi n stadin e veshit t miut/sythit t gjelbr. Pas afro 2 3 javsh, themelueset jan t rritura dhe fillojn t prodhojn bijrin e tyre partenogjenetike. Pas lulzimit, vet afidet e breznis s par fillojn t prodhojn bijri. Infektimi mund t rritet shum shpejt n kt koh. Norma e riprodhimit t morrit t miellzimit t molls sht jashtzakonisht e lart dhe kshtu q mund t shkaktoj dme shum t mdha. Prve prdredhjes dalluese t gjetheve, frutat dmtohen gjithashtu nprmjet thithjes s afideve. Frutat qndrojn t vegjl dhe t deformuar dhe nuk rrzohen. Ky dm i frytit mund t ndodh gjat ose shum shpejt pas lulzimit. Lastart prdridhen. Las-tart e prekur nga morrat miellor t molls nuk zhvillojn zakonisht sytha lulor. Nga fillimi i Qer-shorit e m tej (kur embrioni sht afro 15 mm i madh) disa prej afideve bhen me krah dhe migrojn tek gjethedelli i madh (strehuesi veror). Megjithat, nse bimsia sht shum e bujshme, disa prej morrave miellor t molls qndrojn n pemn e molls. Afidet pa krah jan t prhapur nga milingonat dhe era n pem molle t tjera dhe aty prodhojn koloni t reja. Afidet me krah migrojn menjher tek gjethedielli i madh. Kolonit e reja mund t formohen n kt mnyr deri n fundin e vers, por ato nuk jan aq t rrezikshme sa ato t prodhuara n pranver. N vjesht, zhvillohen format seksuale me krah. Nse nuk kan qendruar aty gjat gjith kohs, kto kthehen n pemt e molls. Femrat e pllenuara mund t vendosin vezt e tyre dimrore. 152 Armiqt Afidet kan shum armiq, por n rastin e morrit t miellzimit t molls ato nuk

POM AL

Figura 5.26 Cikli i jets s morri t miellzimit t molls (Dysaphis plantaginea).

jan aq efektive sa duhet, veanrisht n pranver. Armiqt m t rndsishm jan: krahrrjetort e gjelbr imkat antokoride mollkuqet harrje gungore 8 hoverflies. grerzat ikneumone dhe kalcide mizat krcyese

Kto organizma t dobishm kan nj prparsi n raport me morrin e miellzimit t molls: ato mund t riprodhohen shum ngadal n motin e pranvers s ftoht. K u r morri i miellzimit t molls fillon m pas t prodhoj fole, nga Qershori e tutje, kushtet pr zhvillimin e organizmave t dobishm jan m t mira dhe ato jan n gjendje t mbajn nn kontroll Figura 5.27 Morri trndafilor i molls: lastar t popullatat e afideve. prekur rnd.

153

Organizmat e dobishm luajn kshtu nj rol kryesisht n ver, por pr arsyet e sapo shpjeguara, ato jan m pak t rndsishm n pranver. Mbrojtja e pemve frutore

Inspektimi dhe pragu i dmit Pr shkak t norms s shpejt t riprodhimit dhe dmit t jashtzakonshm q morri i miellzimit t molls mund t shkaktoj, pragu i dmit sht shum i ult. 1. Inspektime pamore t gjetheve rosette pr fundatrices prpara lulzimit (stadi i syth t gjelbr-t kuq): pragu i dmit: 1 % infektim. 2. Inspektime pamore pas lulzimit (gjethet rozet) dhe gjat vers (lastart e gjat): pragu i dmit: 1-3%.

Kontrolli parandalues t shmanget rritja shum e bujshme e pemve mbrojtja e organizmave t dobishm fashimi me graso pr t parandaluar milingonat q t ngjiten n pemt e molls. Zhvillimi i afideve me rrjedha t ndryshme kur nuk jan t pranishme milingonat. i drejtprdrejt Kontrolli me an t armiqve natyror sht thuajse i pamundur prpara dhe rreth lulzimit. Prandaj, trajtimet kimike duhet t kryhen n kt stad t hershm. Trajtimi para-lulzimit me formulimet neem (sipas direktivs s fundit t BE, kto mund t prdoren vetm n fidanishte), kto sprkatje duhet t prdoren prpara lulzimit, pasi neem vepron shum ngadal. Kur neem nuk lejohet, lnd shtuese mund t prdoren (agjent njoms ose formulime sapuni). Megjithat, kto nuk kan t njjtin efektivitet. Formulimet piretrum-rotenone jan gjithashtu jo efektive. N rastin e infektimeve nga morri i miellzimit t molls q ndodhin gjat pranvers ose vers, lastart duhet t priten dhe t hiqen nga pemtorja nse m shum se 5 % e lastarve sht e prekur. Sprkatja duhet kryhet pas ksaj. Nj zvoglim n vendosjen e vezve dimrore nga morri i miellzimit t molls mund t vrojtohet n pemtoret, t cilat i humbasin gjethet e tyre shpejt, pr shkak t prfundimit t hershm t rritjes s lastarve n vjesht.

5.4.2.4 Morri gjetheprdredhs trndafilor (Dysaphis spp.) Pamja morri: gri n gri kaltrosh i errt, sifon i zi i shkurtr. Nimfat: roz n gri kaltroshe. Veza: e zez. Cikli i jets Afidi dimron si nj vez q vendoset n trung ose n deg. Shpejt, pasi jan hapur sythat, larvat elin, migrojn deri n gjethet rozet, fillojn t thithin dhe n t njtn koh formojn klonit e para t tyre aty. M von, afidet gjenden gjithashtu n lastart e rinj.

154

POM AL

Ato riprodhohen me an t partenogjenezs (riprodhimit virgjror). Nga afro mesi i Majit e tutje, prodhohen format me krah t cilat migrojn n bim spontane. N fundin e vers, femrat kthehen n pemt e molls, ku vendosin vezt e tyre. Natyra e dmit Para s gjithash shfaqen njolla t kuqe t ndezura ose t verdha dhe gunga n gjethe, m pas zhvillohen palosje dhe gjethet prdridhen lart. Frutat tregojn njolla t kuqe dhe pulla, por kto zhduken prsri nse nuk kan mbetur m afide. Figura 5.29 Morri gjetheprdredhs: dmtimi i gjethes.

5.28. Cikli i jets i morrit gjetheprdredhs trndafilor (Dysaphis spp.).

Armiqt Morri gjetheprdredhs trndafilor ka t njjtit armiq si edhe morri i 155

miellzimit t molls. Sidoqoft, n rastin e morrit gjetheprdredhs trndafilor, armiqt jan m efektive, pasi morri gjetheprdredhs trndafilor nuk kan t njjtin potencial riprodhues. Mbrojtja e pemve frutore Inspektimi dhe pragjet e dmit lulzimi i par: 15-20 koloni/100 tufa lulore (lulet dhe gjethet rozet). lulzimi i dyt: 30 koloni/100 lastar (lule dhe gjethe).

Kontrolli Morri gjetheprdredhs trndafilor nuk sht aq i rrezikshm sa edhe morri i miellzimit t molls, por rastisja e tij mund t rritet n vendndodhje kodrinore. Brenda mundsive, masat e kontrollit nuk duhet t zbatohen menjher, me qllim q ti jepet mundsia organizmave t dobishm (grabitqarve dhe parazitve) mundsia pr vet-rregullim. Duke qene se morri gjetheprdredhs trndafilor ka nj numr t madh armiqsh, kjo sht m e leht se sa n rastin e morrit t miellzimit t molls. Nse nuk ekziston asnj mundsi pr rregullimin natyror, mund t prdoret qoft formulimi piretrum-rotenone ose nj formulim sapuni (agjent njoms). 5.4.2.5 Morri barishtor i molls (Rhopalosiphum insertum) Pamja morri: trup i gjelbr i ndezur me dy rripa gjatsor n shpin; skajet jan me ngjyr t gjelbr n gri. vezt: e zeza, t vendosura ve e ve ose n grupe n degt e vjetra. Morri trndafilor i molls el nga vezt dimrore sapo jan hapur sythat. Nimfat thithin mbi gjethet rozet ose sythat lulor. N fillim deri n mesin e Majit, ato migrojn n bim t padshirueshme (me paraplqim barishtoret livadhore

156

5.30. Cikli i jets i morrit barishtor t molls (Rhopalosiphum insertum).

njvjeare). M pas infektimi bie menjher. N vjesht, ato kthehen prsri n pemt e molls, ku kopulohen dhe femrat vendosin vezt e tyre dimrore n degt e vjetra. Natyra e dmit Pothuajse nuk ka shenja t dukshme t dmit t morrit trndafilor t molls. Mund t ket prdredhje gjetheje t leht, por vetm kur infeksioni sht shum i rnd. Sidoqoft, n fillim t pranvers, afidi mund t vrojtohet fillimisht n numr t madh n sythat lulor. Armiqt Shih pjesn pr morrin e miellzimit t molls.

POM AL

Pragu i dmit Morri barishtor i molls sht nj burim i rndsishm ushqimi pr t gjith armiqt e afideve dhe nuk bn ndonj dm. Kontrolli Morri barishtor i molls nuk duhet t dmtohet pr asnj arsye, pasi shfaqja e hershme e tij trheq nj numr t madh organizmash t dobishm. Nse nj numr i madh armiqsh t afidit shfaqet shum hert, rregullimi natyror i specieve t tjera afide duhet t jet shum m i leht. 5.4.2.6 Morri i blert i molls (Aphis pomi) Pamja morri: e gjelbr intensive deri n t gjelbr t verdhreme; gypat barkor jan t zinj. vezt: t zeza, t strzgjatura. Morri i blert i molls dimron si nj vez n kolonit e lastarve 1-vjear.

5.31. Cikli i jets i morrit t blert (Aphis pomi).

157

Themelueset (e popullats) elin m von se sa afidet e tjera. Ato formojn kolonit e tyre pran gjetheve kulmore t lastarit. N kushtet optimale t motit mund t ket nj riprodhim masiv nga fundi i Majit/fillimi i Qershorit e tutje. N fillim t Qershorit, krijohen format me krah, t cilat migrojn me shpejtsi n pem t tjera. Morri i blert i molls sht specia e vetme e cila nuk e ndryshon strehuesin e saj. N vjesht, shfaqen format seksuale, t cilat kopulohen me njra-tjetrn. Vezt vendosen m pas n numra t mdhenj n lvoren e lastarve t rinj. Mbrojtja e pemve frutore

Natyra e dmit Prkulja e rnd e gjetheve ndodh, veanrisht n ver, nse ka infeksione t rnda. Kjo shoqrohet zakonisht nga nj ndotje me tymthin e pemve, i cili zhvillohet n tajitjet e nektarit t afideve. Figura 5.32 Morri i blert n nj lastar. Armiqt E njjt si pr morrin miellzor t molls. Pragu i dmit Morri i blert i molls shrben kryesisht si nj ushqim pr organizmat e dobishm dhe shum rrall sht dmtues. Dmi i rnd mund t ndodh vetm nse ka nj riprodhim shprthyes n fidanishte dhe pemtoret e reja. Kontrolli parandalues Mbrojtja e t dobishmve. Shmangia e prodhimit lastaror t tepr nga pik (krasitje e sakt, prdorim i plehrave).

i drejtprdrejt Kontrolli kimik i morrit t blert t molls rrallher sht i nevojshm nse ka nj mbrojtje optimale t t dobishmve. Sidoqoft, nse nevojitet trajtim, mund t prdoret nj formulim piretrum-rotenone ose formulim sapuni. Neem nuk ka ndikim mbi morrin e gjelbr t molls. 158

POM AL 5.4.2.7 Morri i prgjakshm (Eriosoma lanigerum) Pamja morri: morra t kuqrrem n t kafenjt, me madhsi afro 2 mm, me tajitje dyllore e bardh, e lesht; nj lng i kuq tajitet kur morrat shtypen.

Cikli i jets Nimfat e zhveshura, t cilat nuk jan t mbuluara me dyll, dimrojn n bazn e trungut, Figura 5.34 Koloni e morrit t prgjakshm me n qafn e rrnjs ose n mbules dyllore tipike. plasaritjet e lvores. N fund t Marsit ose n Prill ato bhen prsri aktive dhe migrojn lart n plagt e krasitjes, lidhjet e shartimit ose plag t tjera dhe formojn koloni aty nn leskra dyllore ngjitse. Ato prodhojn 8 10 brezni aseksualisht. Q nga Qershori e tutje, format me krah t cilat prhapen n pem t tjera, N ver ato migrojn lart n lastart e rinj dhe bashkohen kryesisht n sqetullat e gjethes. Megjithat, lastart e rinj mund t preken gjithashtu nga morri i prgjakshm gjat tr gjatsis. Norma e riprodhimit ulet gjat vers pr shkak t temperaturave m t larta dhe prbrjes s ndryshme t limfs, por rriten prsri befas nga fundi i Gushtit e tutje. Plagt (p.sh. pr shkak t breshrit) mund t ojn n nj rritje t ndjeshme n infektimin nga morri i prgjakshm. N Evrop, format seksuale pjellore nuk mund t zhvillohen n vjesht. Afidet gjysm t rritura migrojn posht prsri n streh.

Figura 5.33 Cikli i jets i morrit t prgjakshm (Eriosoma lanigerum)

159

Natyra e dmit Kolonit e morrit t prgjakshm mund t dallohen nga tajitjet dyllore te forta t tyre. Nse infeksioni sht i rnd, ekzistojn grryerje dhe lezione n lvore (gungat e morrit t prgjakshm). Ekziston njollosje pr shkak t thithjes dhe nj tajitje t nektarit t morrave. Armiqt Armiku m i rndsishm sht insekti grerz-ngjashm Aphelinus mali. Ky parazitoid ka nj krkes m t lart pr temperatura se sa morri i prgjakshm dhe pr kt arsye nuk sht aq i zakonshm n pranver. Me rritjen e temperaturave, zhvillimi i parazitoidit prparon m shpejt dhe aty nga vjeshta mund t arrihen nivelet e parazitimit deri n 90%. Afidet e parazituar nuk kan mbulesn dyllore tipike dhe hapjet ku parazitoidi ka elur mund t shihen tek afidet e ngrodhura. Sidoqoft, Aphelinus mali sht i ndjeshm ndaj niveleve t larta t squfurit. Armiq t tjer t rndsishm jan krahrrjetorve dhe bishtgrshrve. Pragu i dmit Pragu i dmit sht 8 12 koloni pr do 100 lastar. Kontrolli parandalues T mos mbillen kultivar dhe nnshartesa t ndjeshme. Boskoop dhe Coxs Orange Pippin konsiderohen t ndjeshm, si edhe nnshartesa M9, n lidhje me nnshartesn, sidoqoft, pr arsye teknike shpesh nuk ka zgjidhje tjetr. T mbrohen pemt e molls nga plagt (t ngrihen rrjeta breshri, etj.). T zvoglohet rritja e lastarit: rritje e fuqishme lastarore inkurajon morrat e prgjakshm. T mbrohen dhe inkurajohen organizmat e dobishm (Aphelinus mali dhe bishtgrshrt). i drejtprdrejt Kontrolli kimik sht i nevojshm vetm n raste ekstreme. Pa pak durim dhe nj program sprkatje konservator, sht e mundur t arrithet nj shkall shum e lart parazitimi nga Aphelinus mali n vjesht. Sidoqoft, nse infeksioni sht shum i rnd, duhet t bhen prpjekje pr ta sjell nn kontroll me formulime piretrum-rotenone ose me sapune apo agjent njoms, pasi infeksionet e rnda gjat nj sr vitesh e dobsojn pemn.

Mbrojtja e pemve frutore

5.4.2.8 Breshkza San Joze (Quadraspidiotus perniciosus) Pamja femra: lusp afro 1.5 mm, gri. mashkulli: me krah, lusp e zez e zgjatur. larvat: 0.2 mm, i verdh, pas formimit t kolonis, luspa sht fillimisht e bardh (11), e m pas e zez (12) dhe s fundi gri. 160

Cikli i jets Larvat n stadin e dyt larvar dimrojn nn nj lusp (parzmore) t vogl t zez. Zhvillimi i mtejshm n forma m t maturuara seksualisht ndodh n pranver. Meshkujt me krah kopulohen me femrat, t cilat prodhojn n mnyr vivipare deri n 400 nimfa t verdhreme. N Qershor, larva e re (ende pa nj parzmore, por me gjasht kmb) l parzmoren amsore dhe formon koloni n trung, zakonisht shum pran. Pas pak ditsh, ato fillojn t prodhojn luspat e tyre, e cila sht fillimisht e bardh (stadi i lusps s bardh, e m pas e zez (stadi i lusps s zez) dhe s fundi gri. Nj brezni tjetr vijon n Gusht. Larvat e breznis s dyt jan shum m t prirura t migrojn dhe t sulmojn mollt m shpesh. Kto larva dimrojn n stadin e 1r ose t 2t. Natyra e dmit Grisklat q prbhen nga luspat me ngjyr gri, gjenden n pjest e prekura. Nse griskla shkputet me nj thik, shtresa e lvores ose lkurs nn t sht me ngjyr t kuqe, pasi pshtyma e tajitur gjat thithjes reagon me limfn dhe on n skuqje. Kjo skuqje mund t shihet shum qart, veanrisht n fruta. Nse sulmi sht shum i rnd, pjest e bims nn griskl mund t ngordhin.

POM AL

Figura 5.35 Cikli i jets i breshkzs San Joze (Quadraspidiotus perniciosus)

161

Armiqt Armiqt m t rndsishm jan grerza ikneumone t gjinis Encarsia (Prospaltella perniciosi) dhe Aphytis. Kto grerza kalcide t vogla jan nxjerr n numr t madh n vitet 1970 dhe gjenden ende rndom n pemtore. Shkalla e parazitimit nga Prospaltella mund t arrij 90%. Inspektimi dhe pragu i dmit Duke qen se breshkza San Jose sht nj dmtues i nnshtruar ndaj karantins, zbatohet toleranca zero, d.m.th. pragu i dmit sht tejkaluar kurdo nse jan t pranishme. Inspektimi n vjelje sht me rndsi t madhe, sepse simptomat e dmit jan m t lehta pr tu par n fruta. Sidoqoft, duhet t bhen kontrolle gjat krasitjes n dimr pr t par nse pema sht e prekur nga ky dmtues, kshtu q, trajtimi mund t kryhet ende n eljen e sythit nse sht e nevojshme. Kontrolli parandalues Bni kujdes t mos dmton grerzat kalcide, pasi ato arrijn nj shkall shum t lart parazitimi. i drejtprdrejt Nse ka nj sulm nga breshkza San Jose, sprkatja mund t kryhet si n dimr ashtu edhe n eljen e sythit. sprkatja dimro-re: pr kt prdoret sulfid kalciumi (200 - 250 kg/ha). Sprkatja duhet t kryhet gjat prgjumjes s plot dimrore (d.m.th. prpara se t shfaqen gjethet e para t gjelbra). N kt prqendrim t lart, tretsira e sulfidit t kalciumit shkatrron breshkzat. Ajo kontrollon gjithashtu kpushat e zakonshme dhe stadet e tjera dimruese. sprkatja n eljen e sythit: prdoret vaji i parafins (30 l/ha). N kt operacion, insektet e breshkzs jan t mbytura nga filmi i vajit. kur duhet prdorur: afrsisht nga stadi i veshit t miut/sythit t gjelbr (shih gjithashtu Kontrollin e kpushs s kuqe t pemve frutore).

Mbrojtja e pemve frutore

5.4.2.9 Krimbi i molls (Cydia pomonella) Pamja tenja: 20 mm m madhsi, me krah t prparm ngjyr gri dhe t errt, me vija trthore t valzuara; ka nj shenj n krah n zonn kulmore, si nj pasqyr e errt me tre vija ngjyr ari n t. veza: afro 1 mm madhsi, e rrumbullakt dhe shum e shesht, e bardhreme n t gjelbr t elur. Veza vendoset tek e tek pran frutave n gjethet m vjetra ose drejtprdrejt n fruta. larva: afro 15-18 mm e gjat kur sht e rritur plotsisht, trupi i bardh me mbingjyrim t kuqrremt, koka e kuqrreme n t kafenjt. Cikli i jets Krimbi i molls dimron si nj vemje e rritur plotsisht n nj fshikz n plasaritjet e lvores ose vendet e ngjashme t fshehta. Tenjat e para elin ndrmjet mesit dhe

162

fundit t Majit. Ato jan aktive vetm n dusk, d.m.th. t gjith aktivitetet (fluturimi, t ushqyerit, iftimi, vendosja e vezve) kryhen vetm n muzg. Femrat e iftuara vendosin vezt e tyre (80 100 pr do femr) kur temperaturat n muzg jan t paktn 13C, ose m mir 15C, pr disa dit me rradh, fillimisht n gjethe dhe m pas n frutat pa qime. Temperaturat e ngrohta dhe mungesa e krahve inkurajon kt zhvillim, por moti i ftoht dhe i lagsht mund t ket nj ndikim shum t rnd mbi vendosjen e vezve. Vezt jan fillimisht me ngjyr t bardh t shklqyeshme, pastaj kthehen n t kuqe (stadi i unazs s kuqe); m von mund t shihet koka e zez e larvs (stadi i koks s zez) dhe s fundi, elin vemjet. Kjo ndodh afro 7-10 dit pasi jan vendosur vezt. Larvat e reja qndrojn pr afro 1-2 dit n siprfaqen e frytit dhe m pas fillojn t grryejn n t. Ato bjn fillimisht nj tunel t vogl t prdredhur (jo aq t dallueshm sa n rastin e Grapholita lobarzewskii) dhe m pas vazhdojn t grmojn drejt zemrs s frytit. Larva e krimbit t molls ka nevoj t ushqehet me farrat e molls pr t qen n gjendje t plotsoj ciklin e saj. Pjesa drrmuese e tajitjeve hiqet vazhdimisht nga tuneli. Pas m shum se nj muaj, zhvillimi i larvs s frytit plotsohet dhe vemjet largohen nga molla, zakonisht nprmjet t njjtit tunel, megjithse me raste krijojn nj tunel dalje. Ato migrojn m pas posht trungut n plasaritjet e lvores. Nse dita sht ende shum e gjat, vemjet pupzohen dhe nj brezni e dyt vijon n Gusht. Nse kohzgjatja ditore sht shum e shkurtr,

POM AL

Figura 5.36. Cikli i jets i krimbit t molls (Cydia pomonella).

163

Mbrojtja e pemve frutore

Natyra e dmit N frytin e molls mund t shihet nj tunel i cili sht lehtsisht i prdredhur n pikn e hyrjen e q m pas on n nj zgavr qendrore. Skaji i hapjes hyrse kthehet n t kuqe. Ekskrementet e krimbit t molls jan Figura 5.37 Vemje e krimbit t molls e cila ka plotsuar t qullta. zhvillimin e saj: largohet nga fryti pasi ka ngrn farrat.

vemjet shkojn strehat e tyre.

Armiqt Krimbi i molls nuk ka faktikisht ndonj armik efektiv, pasi vemja sht e mbrojtur shum mir brenda frytit. Armiqt m t rndsishm t krimbit t molls jan grerzat brakonide dhe ikneumone n pupa dhe vemjet e rritura plotsisht. Ato nuk jan po aq efektive kundrejt gjetheprdredhzve, sidoqoft, pasi larva e krimbit t molls brenda frytit sht e mbrojtur shum mir kundrejt ktyre parazitve. Zogjt jan gjithashtu m pak domethns n kt rast, pasi vemjet e reja jan n siprfaqe vetm pr nj koh t shkurtr. Larvat e reja t krimbit t molls jan mjaft t ndjeshme ndaj infeksionit prej viruseve dhe baktereve. Jo m pak i rndsishm si armik i gjall sht nj tjetr armik, moti. Vemjet e reja, veanrisht ato t breznis s par, jan shum t ndjeshme ndaj luhatjeve klimatike. Shiu, nj rnie n temperatur ose nj er e fort pas eljes s vemjeve sht thuajse vdekjeprurs pr to. Pranverat ose verat e freskta dhe t lagshta e zvoglojn rrezikun e krimbit t molls. Ndikimi i klims sht kshtu shum m i madh se sa i armiqve natyror. Inspektimi dhe pragu i dmit Mnyra m e thjesht e monitorimit t krimbit t molls sht gracka me feromone. Gracka duhet t kontrollohet do dit. N kt mnyr, sht e mundur t prcaktohet fillimi, kulmi dhe fundi i fluturimit t krimbit t molls. Sidoqoft, numri i individve t kapur nuk jep nj tregues t magnituds s vrtet t dmit. Duke qen se n kultivimin organik t pemve frutore masat e kontrollit jan t drejtuara qoft kundrejt tenjave (metoda e konfuzionit) ashtu edhe larvave (virusi granulozis), gracka feromone nuk prodhon nj informacion t mjaftueshm. Data e eljes nuk mund t deduktohet nga kurba e fluturimit e prcaktuar nprmjet

164

gracks me feromone. Pr kt arsye, sht gjithashtu esenciale q t vrojtohet elja e larvave dhe/ose zgavrimi i larvave brenda frytit. Sidoqoft, kjo sht nj pun shum e vshtir dhe duhet t bhet nga profesionist me prvoj, prandaj sht mir pr ta shfrytzuar informacionin n dispozicion nga shrbimi i njoftimit vendor lidhur me eljen e larvave.

POM AL

Kontrolli Krimbi i molls sht nj prej dmtuesve m t mdhenj n t gjith botn, veanrisht n pemtoret organike. N vitet e ngroht e t that, n veanti, mund t ket nj riprodhim masiv t krimbit t molls dhe rrjedhimisht infektime shum t rnda. Pr kt arsye sht e rndsishme t zbatohen masa kontrolli kundr krimbit t molls me kujdesin m t madh.

parandaluese Nse frutat e infektuara nga krimbi i molls lihen n kuti ose zbrazen pirg s bashku, n kt rast, frutat duhet t hiqen. Infektimet e rnda nga krimbi i molls mund t shihen shpesh n afrsi t zonave t ruajtjes me paleta ose kavaletave t kompostimit t magazins. t drejtprdrejta Metoda m e pastr e kontrollit t krimbit t molls sht metoda e konfuzionit. N kt metod, n pemtore lirohet nj re me trheqs (atraktant) seksual t femrs s krimbit t molls. N kt re sht e pamundur pr meshkujt q t gjejn tenjat femra dhe t iftohen me to. N kt mnyr parandalohet prodhimi i pasaardhsve. Sidoqoft, pikat e mposhtme duhet t mbahen parasysh, nse duam t arrijm sukses me metodn e kontrollit t krimbit t molls. zgjedhja e parcelave t paktn 3 ha ose m shum. parcela nuk duhet t jet shum e gjat ose shum e rregullt (m t mirat jan parcelat katrore) vllim peme i rregullt pemt nuk duhet t jen shum t larta.

izolimi i pemtores 100 m nga burimet fqinje t infektimit me dmtues (pem standarde t patrajtuara) zona e buferizuar prej 20 - 40 m n pemtoret e mdha.

Kto pika jan shum t rndsishme pr shkak se femrat e pllenuara t krimbit t molls mund t fluturojn n pemtore duke prdorur metodn e konfuzionit, dhe shkaktojn dm t konsiderueshm. 165

popullata fillestare M pak se 1 2 % t dmit n vitin e kaluar Nse popullata fillestare sht qoft edhe pakz m i lart, duhet t kryhet nj trajtim shtes n vitin e par. koha e prdorimit t grackave Isomate-C Plus: fillimi i fluturimit Ecopom: fillimi i fluturimit dhe fillimi i Korrikut. shprndarja e grackave Isomate-C Plus: 1000 gracka/ha Ecopom: 300 gracka/ha.

Mbrojtja e pemve frutore

Gracka vendosen kryesisht n nj t tretn e siprme t pems dhe pran skajit. N rastin e Isomate-C Plus, numri i grackave mund t zvoglohet n vitin pasardhs, pasi lnda aktive nuk prdoret plotsisht. Metoda e konfuzionit sht metoda organike m e mir pr kontrollin e krimbit t molls , por n shum pemtore mund t prdoret pr shkak se parcela sht shum e vogl. Edhe nse sht trajtuar nj rajon i tr me metodn e konfuzionit, pemt e vjetra standarde mbeten nj burim potencial i infektimit. T gjith metodat e tjera t kontrollit jan shnjestruar n stadin larvar.

166

Prdorimi i virusit granulosis (carpovirusine, madex, granupom, etj.) Virusi granulosis sht tepr selektiv dhe nj formulim tepr efektiv pr kontrollin e krimbit t molls, me nj koh veprimi shum t shkurtr. Veorit e virusit granulosis jan si vijon. Formulimet e virusit granulosis kan aftsi infektuese shum t lart, edhe pse larvat ushqehen shum pak n lkurn e frytit. N laborator, efekti i ktyre formulimeve (LC50) sht 50-100 her m i madh se sa ai i agjentve kimik kontrollues m t mir, por n fush ato veprojn shum ngadal. Ato jan shum t ndjeshm ndaj drits UV dhe zbrthehen shum shpejt. Efekti mund t prmirsohet me aditiv (qumsh pluhur pa yndyr, ekstrakt rrshire pishe (Nu-Film-17)) ose nprmjet formulimit t prmirsuar. Mund t ket dregza t vogla, thuajse t padukshme, pasi larvat ushqehen me pak lkur prpara se t ngordhin. Duke qen se virusi granulosis ka aftsi infektuese shum t lart dhe jetgjatsi shum t shkurtr, planifikimi optimal i sprkatjes sht me rndsi t madhe. Sprkatja e par duhet t bhet kur larvat elin. N varsi t motit, trajtimet e mtejshme duhet t vijojn 5 7 dit (nse moti sht i nxeht dhe me diell) ose pas 8 12 ditsh (nse moti sht i freskt dhe i lagt). elja e larvave mund t prcaktohet qoft nprmjet inspektimit pamor n pemtore ose duke prdorur nj model pr llogaritjen e eljes s larvave t para.

Efekti larvicidal i ryania (aktualisht i palejuar pr prdorim n BE) Ky alkaloid sht gjithashtu shum efektiv kundrejt larvave t krimbit t molls. Prparsia e Ryania sht spektri i gjer i veprimit, i cili lejon kontrollin kundr vemjeve (tenjat prdredhse, etj.) si edhe krimbit t molls. Disavantazhi i Ryania sht toksiciteti i lart i saj.

POM AL

5.4.2.10 Tenja prdredhse t tjera n fruta Tenja prdredhse minuese e frutzave (Pammene rhediella) Pamja tenja: afro 10 mm; kraht e prparm t kafenjt t errt n t kuqrrem t kafenjt n drejtim t majs; kraht e pasm me ngjyr t gjelbr t errt. Ndryshe nga krimbi i molls, tenjat prdredhse minuese t frutzave fluturojn tashm n kohn e lulzimit. Vezt vendosen tek n faqen e poshtme t gjetheve ose pran luleve ose tufave t frutave. Vemjet e sapoelura fluturojn q n kohn e lulzimit. Vezt vendosen tek n faqen e poshtme t gjetheve ose pran luleve apo tufave frutore. Vemjet e sapoelura bashkojn shpesh thekt dhe pistilt e luleve s bashku me rrjetn e mndafshit. Nse sulmohet nj fryt i vetm, vemja shpesh formon nj rrjet prreth nj gjetheje n siprfaqen e frytit pr ti siguruar mbrojtje pr veten. N fund t Qershorit, vemja end nj fshikz nn lvoren e shkrifr, ku ato dimrojn.

Figura 5.38 Cikli i jets i tenjs prdredhse minuese t frutzave.

167

Natyra e dmit Dmi mund t shihet m hert se sa ai i tenjs dhe ka karakteristika t ndryshme. Tenjat prdredhse minuese t frutzave shpesh bn m shum se nj vrim, me dmtim siprfaqsor dhe gjithnj bn rrjet. Tunelet nuk ojn n zemrn e frytit n drejtimin e bazs s bishtit, dhe jan pak a shum t pastra nga jashtqitjet. Tenjat prdredhse minuese t frutzave nuk ushqehet me zemrn e frytit. Armiqt Insektet e dobishme m t rndsishme jan grerzat brakonide dhe klacide. Inspektimi dhe pragu i dmit Kontrollet gjat periudhs s vjeljes jan t rndsishme. Kontrolli parandalues Nuk ekzistojn masa parandaluese.

Mbrojtja e pemve frutore

i drejtprdrejt Kontrolli i tenjs prdredhse minuese t frutzave sht shum i vshtir, pasi nuk ka insekticide me nivel t lart t efikasiteti kundrejt ktij dmtuesi. Ryania sht raportuar si efektive kundr vemjeve, por prdorimi i saj n pemtarin organike sht aktualisht i ndaluar. Sprkatjet me piretrum-rotenone ose Bacillus thuringiensis kan nj far efekti.

Tenja prdredhse e frutave m t vegjl (Grapholita lobarzewski) Pamja tenja: afro 12 mm n madhsi, me ngjyr t kafenjt t errt me nj siprfaqe m t elur sht sht me ngjy t art ose t kuqrreme n kafe.

Cikli i jets Tenja prdredhse e frutave m t vegjl dimron si nj lart prfundimtare dhe tenja fillon t fluturoj nga fundi i Majit dhe fillimi i Qershorit. Femrat vendosin 60 - 85 vet afro 5 dit pas fillimit t fluturimit. Vemjet e reja bjn nj shteg prdredhs shum t dallueshm n fryt dhe m pas bjn fole brenda frytit n drejtim t zemrs, por pa deprtuar zemrn. Tuneli kalon zakonisht mbi zemrn e frytit. Vemjet jan aktive gjat mesit t Gushtit dhe stadi prfundimtar i vemjes lviz n strehn dimrore nga Gushti e tutje. Natyra e dmit Tenja prdredhse e frutave m t vegjl bn nj tunel prdredhs t dallueshm n pikn e hyrjes brenda frytit (n rastin e krimbit t molls, shtegu prdredhur sht shum m pak i dallueshm (tuneli kalon nga zemra, kshtu q farrat nuk

168

POM AL

Figura 5.39 Cikli i jets i tenjs prdredhse t frutave m t vegjl

konsumohen. Tuneli nuk prmban jashtqitje dhe jashtqitja e thar varet si fije jasht vrims s hyrjes. N fundin e vers mund t shihen shpesh vijat e t ushqyerit n deg prreth piks s hyrjes.

Armiqt Ashtu si me tenjat e tjera prdredhse t drufrutorve, grerzat kalcide dhe brakonide jan armiq natyror. Sidoqoft, ato nuk jan shum t rndsishm. Inspektimi dhe pragu i dmit sht e rndsishme t kontrollohet n periudhn e vjeljes s vitit t mparshm. Nse infektimi e tejkalon 3 5%, ka t ngjar t ket nj problem madhor me tenjn prdredhse t frutave m t vegjl n vitin e ardhshm. Fluturimi i tenjs mund t monitorohet me gracka feromonesh. Kontrolli parandalues Nuk ka masa parandaluese t njohura. I drejtprdrejt Tenja prdredhse e frutave m t vegjl sht shum aktive n kultivarin Gloster n veanti. Kontrolli me metodn e konfuzionit mund t jet shum efektiv. 169

Mbrojtja e pemve frutore 5.4.2.11 Tenjat prdredhse q ushqehen mbi fryt Tenja prdredhse verore e drufrutorve (Adoxophyes orana = Capua reticulana) Gjetheprdredhsi i molls (Pandemis heperana) Arkipsi i drufrutorve (Archips podana) Pamja (shih tabeln 5-10)

Cikli i jets Kto tenja kan cikle jete t ndryshme. Ndrkoh q tenja prdredhse verore e drufrutorve (Capua reticulana) ka dy brezni, n rajonet m t ftohta t Evrops, gjetheprdredhsi i molls (Pandemis heperana) dhe arkipsi i drufrutorve (Archips podana) prodhojn shpesh vetm nj brezni.

Zhvillimi i tenjs prdredhse verore t drufrutorve Tenjat prdredhse verore t drufrutorve dimrojn si larva t reja n nj fshikz n pem, zakonisht nn mbetjet e gjetheve t ngordhura. Prpara lulzimit, vemjet e para lvizin nga vendet e feshjes gjat dimrit n sythat lulor ose gjethet rozet dhe endin disa gjethe s bashku me qllim q t ushqehen dhe rriten aty. Ato mund t ushqehen gjithashtu n frytin e ri. Vendet ku vemjet jan ushqyer mund t shihen m von n fryt si dregza t thellsive t ndryshme. N fund t Majit, tenjat e breznis s par fillojn t fluturojn. Femrat vendosin tufa me nga 80 100 vez, t mbuluara me nj shtres dylli n gjethe. Vezt e tenjs prdredhse verore t drufrutorve mund t vendosen gjithashtu n pjesn e poshtme t gjethes. Vemjet e breznis s par elin n Qershor. Ndonjher ato jetojn n fshikza t vjetra t breznis dimrore, e ndonjher migrojn n lastart e rinj dhe endin maja e lastarve s bashku. Pas 7 10 ditsh ato zbresin posht n moll. Shenjat e para t ushqimit mund t shihen n fryt. Dmti i shkaktuar nga breznia e par e tenjs prdredhse verore t drufrutorve mund t jet shum i rnd. Tenjat e breznis s dyt fluturojn n fund t Korrikut/fillimit t Gushtit. Tenjat prdredhse verore t drufrutorve vendosin vezt e tyre si n gjethe ashtu edhe n fryt. Larvat e breznis s dyt t tenjs prdredhse verore t drufrutorve mund t shkaktojn ende nj dm t konsiderueshm. Vemjet endin zakonisht gjethet me molln dhe ushqehen nn kt gjethe. Kto zona t vogla t dmit nuk bhen tapore dhe frutat e prekura kalbzohen shum leht. N fund t Shtatorit, vemjet n stadin e dyt dhe t tret larvar, lvizin n strehat e fshehjes t dimrit. zhvillimi i prdredhses s drufrutorve dhe arkipsit t molls N rajonet m t ftohta t Evrops, t dy kto tenja prodhojn zakonisht vetm nj brezni. Nj brezni e dyt mund t prodhohet nse kushtet jan t mira, por kjo nuk shkakton po aq dm sa breznia e dyt e tenjs prdredhse verore t drufrutorve.

170

POM AL
Tabela 5.10. Krahasim i tenjs prdredhse verore, gjetheprdredhsit t molls dhe arkipsi i drufrutorve. Stadi i zhvillimit Tenja Tenja prdredhse verore e drufrutorve (Capua reticulana) Gjetheprdredhsi i molls (Pandemis heperana) Arkipsi i drufrutorve (Archips podana)

Veza

7 - 10 mm, e verdh okr deri n e verdhreme kafe, shirita diagonal t kafenjt t rregullt nga nj model i kryqzuar me shirita gjatsor t kafenjt t imt vezt e sapo vendosura jan t verdha dhe me form t shesht; ato vendosen n grupe prej 80 - 100 n gjethe dhe ndonjher n fruta vemja aktive me ngjyr t gjelbr t zbeht, me nj kok t verdh-mjalt dhe mburoj qafe

e kafreme n t verdh (ngjyr lkure) n t kafenjt t kuqe t errt, me nj thumb me maj n drejtim t bazs s krahut; nj pull e errt gjysmrrethore n skajin e prparm vezt e sapo vendosura jan t gjelbra, ato vendosen n tufa n degz

ngjyra baz e kafenjt, nj e treta e siprme e krahut ngjyr kafe e elur, dallohet nga shiriti i pjerrt i gjer ngjyr kafe e errt. sht e ngjashme me P. heperana, por tek Archips shirit i pjerrt ndrpritet. vezt e sapo vendosura jan t gjelbra, ato vendosen n tufa nn nj shtres tajitje n degz dhe deg

Vemja

T dy tenjat dalin disi m von n pranver se sa tenja prdredhse verore e drufrutorve. Ashtu si kjo e fundit, ato migrojn lart n lulet dhe gjethet rozet pr tu ushqyer atje. Dmi i shkaktuar sht i ngjashm me at t shkaktuar nga C. reticulana. Kto tenja vendosin vezt e tyre n faqen e siprme t gjethes; tufat e vezve jan me ngjyr t gjelbreme, ndrsa ato t C. reticulana jan t verdhreme. dmi i shkaktuar nga tenjat prdredhse Dmi pr shkak t t ushqyerit mund t shihet n tufat lulore dhe gjethet rozet rreth periudhs s lulzimit. Zakonisht gjendet nj fshikz shum pran. Dmi i par q vihet re n frut sht nj dmtim i cekt n nj siprfaqe t gjer. Gjethet e mbshtjella bashk me frytin mund t shihen nse kan infektim

vemja aktive me ngjyr t gjelbr t elur, me nj kapsul n kok t gjelbr dhe parzmore t gjelbr n qaf

vemje shulake, me ngjyr t gjelbr t errt me nj kapsul kafe t errt n kok dhe nj parzmore t zez n qaf

171

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.40 reticulana).

Cikli i jetsi i tenjs prdredhse verore t drufrutorve (Capua

172

Figura 5.41. Cikli i jets i arkipsit t drufrutorve (Archips podana) dhe gjetheprdredhses s molls (Pandemis heperana).

nga breznia vjeshtore.

POM AL

Figura 5.42 Vemje e tenjs prdredhse n pranver: vemje dimruese ngjiten n lule.

Armiqt Armiqt m t rndsishm t tenjave prdredhse jan grerzat ikneumone, kalcide dhe brakonide. N shum pemtore, shkalla e parazitizmit sht kaq e lart sa trajtimet pr kontrollin e ktyre dmtuesve jan t padobishme. Kto parazit t vegjl jan kryesisht aktiv nga Korriku deri n Shtator dhe ksaj here ato jan n gjendje ta mbajn infektimin nn pragu e dmit. Performanca e tyre sht e prcaktuar nga kushtet klimatike dhe gjithashtu nga numri dhe natyra e ndrhyrjeve kimike. N pranver, kur vemjet dalin nga vendet e tyre t fshehjes, armiqt m t rndsishm jan zogjt (trishtilat). Inspektimi dhe pragu i dmit Fluturimi i tenjave t specieve t ndryshme tenjash prdredhse mund t prcaktohet me an t grackave me feronome. Sidoqoft, kto gracka nuk japin informacion pr shtrirjen e mundshme t dmit. Tenjat prdredhse q ushqehen mbi frytin jan tepr polifage dhe mund t jetojn gjithashtu jasht pemtores. Grackat me feromone mund t prdoren vetm pr t prcaktuar prbrjen e specieve t popullats s tenjave prdredhse. Madhsia e popullats s tenjave prdredhse mund t prcaktohet vetm nprmjet inspektimit pamor. Procedura sht si vijon. lulzimi i par. Inspektimi i 100 tufave lulore; ky inspektim nuk sht kaq i rndsishm, pasi jo t gjith vemjet (veanrisht Pandemis dhe Archips) do t ken dal nga vendet e fshehjes t dimrit.

Figura 5.43 Dmtim i freskt n kohn e vjeljes, shkaktuar nga breznia e 2t e vemjeve t Adoxophyes orana.

173

lulzimi i dyt Ky inspektim sht shum i rndsishm, pasi lejon prcaktimin e madhsis s popullats s tenjs prdredhse n pemtore. Ashtu si m lart, inspektimi kryhet n tufat lulore dhe lastart shoqrues (lastart e shkurtr). Pragu i dmit n kt pik sht 8 10 % e tufave lulore t prekura. N kt stad, infektimi nga tenjat prdredhse duhet t mbahet shum i ult, pasi n t kundrt breznit verore dhe dimrore mund t shkaktojn nj dm t konsiderueshm. N provat laboratorike dhe fushore n Changins Research Institute, Zvicr, sht gjetur q 10% infektim i lastarve korrespondon me 1 % infektim t frutave. Mbrojtja e pemve frutore inspektimet verore N inspektimet verore, vrojtohen vendet kryesore ku jetojn vemjet e reja (gjethet e harrjeve gungore, gjethet t cilat jan hapur ende n majat e lastarve, vendet dimrore t fshehje dhe nervaturat kryesore n pjesn e poshtme t gjethes) . Pragu i dmit tani sht 10 15% e lastarve t infektuar.

kontrollet pr infektimin e frytit n ver sht me rndsi t njohim popullatat n fruta dhe n gjethe, pasi disa vemje nuk ushqehen me frytin por mund t plotsojn zhvillimin e tyre n gjethe. Duhet t kontrollohen nga 500 1000 moll. Pragu i dmit sht 2 % e mollve t infektuara. Nse ky prag kalohet, sht shum e rrezikshme, pasi vemja jeton zakonisht n fshikza t vjetra, ku jan t vshtira t kontrollohen me produkte pr mbrojtjen e bimve.

Kontrolli Tenjat prdredhse q ushqehen n fruta jan br m pak problem n prodhimin e integruar dhe veanrisht prodhimin organik t pemve frutore. Norma shum t larta t parazitizmit nga grerzat kalcide dhe brakonide mund t arrihen nga shndrrimi i insekteve t dobishme. parandalues Krijimi i kutive fole pr kt. Ruajta e grerzave kalcide dhe brakonide. Pushimi i hershm i rritjes s lastarve (tenjat prdredhse sulmojn majn e lastarit).

174

i drejtprdrejt Nse ka nj infektim t rnd n vjesht (>3% e frutave t prekur), sprkatja me virusin granulosis (Capex) duhet t kryhet n pranvern e ardhshme n stadin e sythit t gjelbr-t kuq. Capex sht shum efektiv kundr tenjave prdredhse drufrutore verore. Duhet br kujdes q t sigurohemi q t ket nj stabilizim UV t prshtatshm t sprkatjes. Capex mund t prdoret kundr breznis verore. Capex sht m shum efektiv kundr vemjeve t reja, kshtu q sprkatja duhet t kryhet menjher pas

eljes.

Sprkatjet piretrum-rotenone kan gjithashtu disa efekte mbi tenja prdredhse t tjera. 5.4.2.12 Tenjat noktuide Orthosia spp. Cosmia trapezina Amphipyra pyramidea

POM AL

Pamja tenja: 30-40 mm n madhsi, zakonisht gri e kafenjt deri t kuqrreme n kafe, me ndryshim n ngjyr dhe model. vezt: zakonisht t vendosura n grupe me nga 20-100 n degt frytifikuese. larvat: larvat e tenjave noktuide kan t njjtin numr t kmbve kraharore dhe kmbve barkore si edhe vemjet prdredhse, por koka e tyre sht e rrumbullakt dhe pjest gojore me maj nga posht. Kur vemja sht e shqetsuar ajo prkulet n form C. Tenjat noktuide dimrojn si pupa n tok. Tenjat fluturojn prpara dhe gjat lulzimit n muzg dhe vendosin vezt e tyre n degt frytifikuese. Vemjet e reja ushqehen n gjethe, duke br vrima tipike dhe dmtuar skajet e gjetheve dhe dmtojn frytin. Ndryshe nga vemjet e tenjave prdredhse, ato nuk jetojn n nj fshikz, por sht shum e vshtir ti gjesh ato, duke qen se ushqehen vetm gjat nats. Vetm vemjet m t reja ndonjher formojn fshikza n majat e lastarve, vemjet m t vjetra nuk e bjn kurr kt. Vemjet arrijn moshn e rritur ndrmjet mesit dhe fundit t Qershorit dhe m pas zbresin n tok, ku pupzohen.

Figura 5.44. Cikli i jets i tenjave noktuide

175

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.45 Molla n kohn e vjeljes Figura 5.46 Vemje e tenjs dimrore q lviz me dm karakteristik nga tenjat me veprim lakues tipik. noktuide. Tenjat noktuide jan polifage, d.m.th. zhvillohen n shum tipa t ndryshm t pemve gjethe-gjera (lisi, bli, plep, etj.), nga t cilat mund t fluturojn n pemtore n pranver.

Natyra e dmit Vrimat tipike ose dmet n skaje mund t vihen re n gjethe. Tufat lulore sulmohen po ashtu, por n t nuk gjendet asnj fshikz. Dmi shum i thell, i cili bhet tapor nga vjeshta, gjendet shpesh n fruta, ashtu si n rastin e tenjs dimrore. Gjat periudhs s vjeljes, nuk sht m e mundur t dallohet dmi nga ai i shkaktuar nga vemjet e tjera.

Armiqt Armiqt prfshijn trishtilat, mizat takinide dhe grerzat brakonide. Trishtilat, n veanti, mund t jen armiq shum efektiv n pranver.

176

Inspektimi dhe pragu i dmit Pragu i dmit sht arrihet zakonisht prpara lulzimit. Masat e kontrollit duhet t prdoren prpara lulzimit, sidoqoft, pr shkak se dmtimi i frytit shkaktohet prpara ose gjat lulzimit; kjo nnkupton q shtrirja e infektimit gjat periudhs s vjeljes sht prdorur si baz pr vlersimin e pragut t dmit pr trajtimin para-lulzues. Nse m shum se 2% e frytit sht infektuar n periudhn e vjeljes, trajtimi para-lulzues n vitin e mparshm sht i kshillueshm. Pas lulzimit, pragu i dmit sht 5% e tufave lulore t infektuara. Fluturimi i tenjs mund t monitorohet me gracka feromone, por pr seciln specie sht prdorur nj trheqs i posam.

POM AL

Figura 5.47. Cikli e jets i tenjs dimrore (Operophtera brumata).

Kontrolli Tenjat noktuide ndodhen shpesh n prqendrime prreth piks fokale dhe dmtimi i rnd mund t shkaktohet brenda nj prqendrimi t till. Pemtoret pran pyjeve jan m t krcnuara. parandaluese Nuk sht e njohur ndonj masa parandaluese. t drejtprdrejta Sprkatjet piretrum-rotenone kan nj far efekti mbi tenjat noktuide. N temperatura t larta, formulimet e Bacillus thuringiensis kan gjithashtu ndikim mbi tenjat noktuide (50% efekt).

5.4.2.13 Tenja dimrore (Operophtera brumata) Pamja tenja femrore: kraht zvoglohet n nj cung; trupi sht 5 6 mm i gjat dhe ka nj ngjyr me njolla t errta n kafe deri n ngjyr gri t verdhreme. Tenja mashkullore: hapja e krahve 22 28 mm, kraht e prparm gri n kafe dhe vija kryqore t dallgzuara. veza: 0.4 0.5 mm e gjat, vezake, e gjelbr n t verdhreme fillimisht, dhe me ngjyr portokalli m von. vemja: deri n 25 mm e gjat, e ashpr, gjelbr e elur me nj vij t gjelbr t errt n shpin. Vemja ka vetm dy kmb barkore dhe lviz me nj veprim lakues. Tenjat elin nga Tetori e tutje. Fluturimi i meshkujve fillon menjher, ndrsa femrat nuk jan n gjendje t fluturojn. Pas eljes, tenjat femrore lvizin lart n trung dhe vendosin deri n 300 vez n t arat e lvores. Vemjet e reja elin nga elja e sythit deri n lulzim. Ato kan tre ifte t kmbve kraharore por vetm dy ifte t kmbve barkore dhe fillojn t ushqehen menjher n gjethet e reja

177

rozet dhe sythat lulor. Ato endin gjethet e reja lirshm s bashku dhe jetojn n to. Lulet e infektuara konsumohen thuajse trsisht. Stadet m t vjetra t vemjeve ushqehen gjithashtu n fryt. Megjithat, ky dm nuk sht aq i thell si n rastin e tenjave noktuide. Kur vemjet jan rritur plotsisht ato ln pemn dhe pupzohen n tok n nj fshikz. Mbrojtja e pemve frutore Natyra e dmit N gjethet dhe fruta ekziston dmi pr shkak t t ushqyerit me nj fshikz t vogl. N fryt mund t konsumohet nj zgavr lug-ngjashme. Vemjet m t vjetra skeletizojn gjethet dhe bjn vrima n tok.

Armiqt Zogjt, veanrisht trishtilat, jan armiq t rndsishm t vemjeve t tenjave dimrore. Krkesat pr t ushqyer t ktyre zogjve n kohn e ngrohjes s vezve jan shum t larta (300 vemje/dit pr zog). Trishtilat jan n gjendje t mbajn infektimet e tenjs dimrore nn pragun e dmit. Parazitimi i vemjeve nga grerza ikneumone sht gjithashtu shum i rndsishm. Inspektimi dhe pragu i dmit Vemjet e tenjs dimrore zbulohen me an t inspektimit pamor, me 100 tufa lulore t shqyrtuara. Pragu i dmit sht 10-15% t tufave lulore t infektuara.

Kontrolli parandalues Formimi i kutive fole pr tits (veanrisht coal-tits). Pr shkak t shpenzimeve t puns s prfshira, n pemtoret intensive me nj dendsi peme t lart sht tashm pothuajse e pamundur t vendosen fasho graso prreth pems pr t parandaluar kacavjerrjen e femrave lart n trung gjat vjeshts. Sidoqoft, n pemtoret e vjetra ose n pemtoret me dendsi pemsh t ult, kjo mund t jet e dobishme. i drejtprdrejt N kushte optimale, insekticidet me Bacillus thuringiensis jan shum efektive kundr vemjeve t tenjs dimrore. Sidoqoft, temperatura duhet t jet 15 20C pr disa dit, pasi n t kundrt vemjet nuk ushqehen sa duhet dhe nuk glltisin sasi t mjaftueshme t lnds aktive. 5.4.2.14 Tenjat e sythave Tenja e sythit t molls (Spilonota ocellana) Tenja e sythit t gjelbr (Hedya nubiferana) Pamja

178

POM AL
Tabela 5.11. Krahasim i tenjs s sythit t molls (Spilonota ocellana) dhe tenja e sythit t gjelbr (Hedya nubiferana) Tenja Stadi i zhvillimit 14 - 18 mm, krah t prparm e pasm t kafenjt, kraht e prparm jan t bardhrem n mes Spilonota ocellana 17 - 21 mm, krah t prparm me ngjyr t kafenjt dhe kaltrosh gri, maja sht e bardh me nj model t errt, krah t pasm ngjyr gri n t kafenjt Hedya nubiferana

Ato dimrojn si vemje gjysm t rritura n plasaritjet e lvores ose nn luspat sythore. Ato dalin n eljen e sythit dhe ushqehen n gjethet rozet dhe tufat lulore, t cilat shpesh enden bashk n rrjet. Zakonisht, nj gjethet e that brendsohet n kt rrjet. Vemja e Spilonota ocellana zhvillohet disi m ngadal se sa ajo e Hedya nubiferana dhe zakonisht ushqehet n frytin e ri nn nj gjethe q endet n t. Kto plag formojn tap dhe mund t shihen m von si keqformime t frytit. Tenjat fluturojn n Qershor dhe Korrik dhe vendosin vezt e tyre tek mbi gjethe.

Vemja

9 - 12 mm i gjat, e kafenjt e kafenjt e purpurt me nyja t elura

18 - 20 mm e gjat, e gjelbr ulli n t gjelbr t errt me nyja t zeza

Figura 5.48. Cikli i jets s tenjave t sythave.

179

Vemjet t cilat elin jasht vezve jetojn deri n vjesht n gjethe t endura s bashku dhe mund t sulmojn gjithashtu frytin. Mbrojtja e pemve frutore Natyra e dmit Dmi mund t shihet tashm n nj stad t hershm. Sythat e zgavruar gjenden, zakonisht s bashku me nj rrjet. Armiqt Grerzat brakonide dhe ikneumonide dhe zogjt. Inspektimi dhe pragu i dmit Zakonisht nj dmtues oportunist. Inspektimi duhet t kryhet prpara lulzimit, pasi pas lulzimit sht shum von. Pragu i dmit sht 5 8% e tufave lulore t infektuara n rastin e Spilonota ocellana dhe 10 15% e tufave lulore t infektuara n rastin e Hedya nubiferana. Kontrolli parandalues Nuk ekzistojn masa parandaluese t njohura. i drejtprdrejt Masat e kontrollit duhet t prdoren prpara lulzimit, pasi sht tejkaluar pragu i dmit. Sidoqoft, Bacillus thuringiensis dhe formulimet piretrumrotenone kan vetm nj ndikim t kufizuar n pemtoret organike. 5.4.2.15 Tenjat gjetheminuese Tenja e fshikzave gjethore t dardhs (Leucoptera scitella) Tenja e galerive t prdredhura (Phyllonorycter blancardella) Gjetheminuesja e pemve (Lyonetia clerkella) Gjetheminuesja e molls (Nepticula malella) Gjetheminuesja e lajthis (Lithocolletis corylifoliella)

Pamja dhe dmi i shkaktuar Nga tenjat gjetheminuese, vetm Leucoptera scitella sht vrtet e rrezikshme. Pr kt arsye, kjo tenj vlen t trajtohet me hollsi.

180

Cikli i jets Leucoptera scitella dimron si pup n nj cocoon t bardhrem. Fluturimet e tenjs fillojn rreth lulzimit. Femrat vendosin vezt n fletn e poshtme t gjetheve, veanrisht pran trungut. Vemja e segmentuar n mnyr t spikatur deprton n gjethe dhe jeton ndrmjet shtress dyllore dhe epiderms. Pas afro 3 javsh shpimet e para, t cilat gradualisht bhen m t mdha, mund t shihen n siprfaqen gjethore. Pupzimi i vemjeve ndodh n Qershor pran shpimeve. Fluturimi i breznis s dyt fillon n fund t Qershorit/fillim t Korrikut. Infektimi nga breznia e dyt sht shum m i rnd dhe nj brezni e tret mund t formohet nse kushtet e motit jan t mira.

POM AL
Tabela 5.12 Krahasimi i tenjave gjetheminuese: tenja e fshikzave gjethore t dardh (Leucoptera scitella), tenja e galerive t prdredhura (Phyllonorycter blancardella), gjetheminuesja e pjeshks (Lyonetia clerkella), gjetheminuesja e molls (Nepticula malella) dhe gjetheminuesja e lajthis (Lithocolletis corylifoliella). Pamja e tenjave Breznit Natyra e dmit Leucoptera scitella 3 - 4 mm, e argjent me modele t zeza e t verdha n kraht e prparm pup n fshikz t bardh 2-3 Phyllonorycter blancardella 3 - 4 mm, krah t kafenjt bakr, me modele t bardha n skajet e errta pup n t shpurara 2-4 Lyonetia clerkella 3 - 4 mm, 2 mm, t erkrah t rta, me nj prparm shirit kryqor t t bardh, shndritshm me njolla n pjesn t kafenjta e pasme t krahut tenja n streh natyrore 3 pup n fshikz t kafenjt (gjethe t rna) 3 Nepticula malella Lithocolletis corylifoliella 4 mm, kafe gshtenj, pjesrisht i shprhapur me t zez larva t rritura plotsisht 2-3

Dimrimi

Niveli i rrezikut muaji 1r

Koha kur ndodh dmi

Maj - Shtator

shum i rrezikshm fundi Prillit fillimi Majit

t shpuara njolla t monedh- lehta me palosje ngjashme gjatsore n rrumbullake faqen e poshtn majn e me t gjethes, gjethes model kryqor n majn e gjethes jo shum i rrezikshm Prill

t shpuara gjarprore, afro 5 cm t gjat, q gradualisht bhen m t gjer jo shum i rrezikshm fundi i Prillit

t shpuara t ngushta t cilat bhen m t gjera, t shkurtra, gjurm jashtqitjesh t kuqrreme n kafe prmes siprfaqes s gjethes jo shum i rrezikshm fundi i Marsit - Maj Maj - Shtator

Maj - Shtator

Maj - Shtator

jo shum i rrezikshm Prill - Maj Maj deri mesi Qershorit mesi Korrikut deri Shtator

njolla t zbehta, 1 - 2 cm, me madhsi t vogl dhe me njolla ndryshku n majn e gjethes

181

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.49. Cikli i fshikzave gjethore t dardhs.

Armiqt Armiqt m t rndsishm t tenjave gjetheminuese jan grerzat brakonide dhe kalcide. Kto jan n gjendje t mbajn t gjith speciet e tenjave gjetheminuese me prjashtim t Leucoptera scitella nn pragun e dmit tregtar. Nivelet e parazitimit prej 80 90% mund t arrihen nga vjeshta. Vetm nse kushtet e motit jan t dobta n pranver (mot i ftoht, i lagsht) zhvillimi i parazitve vonohet. Inspektimi dhe pragu i dmit Rastisja e dmtuesit monitorohet nga inspektimi pamor i gjetheve. Inspektimi n kohn e vjeljes sht veanrisht i rndsishm, por inspektimet duhet t bhen gjithashtu n pranver dhe ver. Nse niveli i infektimit nga Leucoptera scitella sht 3 5 gjetheminuese/ pem n breznin e par, ka t ngjar t ket nj rritje t madhe n infektim n breznin e dyt. Fluturimi i tenjs mund t monitorohet me an t grackave me feromone. N kt mnyr, sht e mundur t prftohet nj panoram e prgjithshme e pranis dhe prbrjes s specieve t tenjave gjetheminuese. Kontrolli parandalues Ruajtja e insekteve t dobishme (grerzat kalcide dhe brakonide).

182

i drejtprdrejt Kontrolli i drejtprdrejt sht i pamundur n pemtoret organike pasi nuk ka n dispozicion agjent kontrolli. Gjithsesi, sht vetm e nevojshme n raste shum t rralla, pasi infektimi zakonisht qndron nn pragun e dmit duke prdorur prparsin e faktorve kufizues natyror (parazit, luhatje t menjhershme temperature, dimra t ftoht). 5.4.2.16 Vemjet q jetojn n dru dhe lvore Drubrejtsi i bardh (Zeuzera pyrina) Drubrejtsi i kuq (Cossus cossus) Pamja dhe dmi i shkaktuar
Tabela 5.13. Krahasim i drubrejtsit t bardh (Zeuzera pyrina) dhe drubrejtsi i kuq (Cossus cossus) Stadi i zhvillimit Tenja afro 4.5 - 6.5 cm madhsi; krah t bardh me njolla t kaltra zeza natn, Qershor/Korrik afro 800 Drubrejtsi i bardh (Zeuzera pyrina) afro 7 - 10 cm madhsi, gri n kafe me modele t zeza t rregullta natn, Qershor deri fillimi i Gushtit > 1000 Drubrejtsi i kuq (Cossus cossus)

POM AL

Vemja

Fluturimi i tenjave Vezvendosja Vez t prodhuara nga ferma Zhvillimi i vemjes

5 - 6 cm e gjat, fillimisht roz, 8 - 10 cm i gjat, fillimisht roz, m von t verdhreme n t m von me an t verdhreme bardh me njolla t vogla t zeza dhe shpina e kuqe e zez; koka e zez tek n degzat m t reja, veanrisht n bishtat dhe sythat e gjethes

Natyra e dmit

vemjet jetojn fillimisht n palcn e degzave, ushqehen duke formuar nj hapsir nn lvoren e drurit t fort dhe m pas formojn tunel n drejtim t palcs gjethet ose lastart vyshken dhe thahen petza frass dhe grimca druri zgjaten prpara nga vrimat e hyrjes

n tufa deri n 20, n plasaritjet e lvores ose plasaritje n trung fillimisht, vemjet ushqehen s bashku ndrmjet lvores dhe drurit, e m pas n pranvern e ardhshme (Prill) do vemje formon tunelin e saj pr tu ushqyer n dru, zakonisht mbi 1 metr gjatsi.

tunelet e t ushqyerit jan t shtrira dhe mjaft t gjera nga ato t tenjs leopard, infektimi kryhet zakonisht pran trungut. Vemja lshon nj kundrmim t pakndshm

183

Cikli i jets T dyja tenjat kan nj cikl zhvillimi q zgjat disa vite.

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.50. Cikli i jets i drubrejtsit t bardh (Zeuzera pyrina) dhe drubrejtsit t kuq (Cossus cossus). Armiqt Nuk njihen armiq t aft. Inspektimi dhe pragu i dmit Nuk ka prag dmi pr kto dmtues, por edhe pak vemje mund t shkaktojn nj dm t madh. Bhet inspektim pamor i pemve pr gjurm pluhuri t hapjes s galerive. Fluturimi i tenjs mund t monitorohet me gracka feromone. Sidoqoft, vetm kto japin nj ide t prafrt t pranis s tenjave n pemtore.

184

Kontrolli parandalues T shmanget dmtimi i trungut (me mjete prashitse dhe Figura 5.51 Vemja e drubrejtsit t bardh mulrues). brenda nj dege.

i drejtprdrejt: Masa e vetme e drejtprdrejt e kontrollit sht futja e nj teli brenda vrims pr shkatrrimin mekanik t vemjeve. Sidoqoft, pr kontrollin e tenjs leopard, rezultate pozitive jan arritur gjithashtu me gracka masive (12 gracka feromone/ha). 5.4.2.17 Tenja krahkthjellt e molls (Synanthedon myopaeformis) Pamja tenja: 20 25 mm madhsi, krah transparent, trup i zi me shirit t kuq t gjer prreth tij. vemja: 15 17 mm e gjat, e bardh krem. Cikli i jets Tenja krahkthjellt e molls ka nj cikl zhvillimi q shtrihet gjat disa viteve. Vezt vendosen n Qershor/Korrik n t arat e lvores n trung ose n bazn e degve kryesore, shpesh pran plagve ose n vatrat e vjetra t infeksionit. Sapo q ato kan elur, vemjet bore brenda degve dhe bjn tunele gjarpruese t rregullta ose nn lvore. Duke qen se vemjet krkojn 20 muaj t zhvillohen, vemjet e vjetra dhe t reja gjenden shpesh n t njjtn pem. Kur zhvillimi i tyre sht plotsuar, ato endin fshikza gri t fort nn siprfaqen e lvores nn drurin dekompozues dhe jashtqitjet e vemjeve.

POM AL

Natyra e dmit Tunele t rregullta n bazn e trungut; lvorja qrohet m leht n vatra e infektimit. Nse kemi t bjm me nj infektim t rnd, limfa ngjitse pikon jasht lvores dhe n vatrat e infektimit tregojn njolla t zeza. Armiqt Armiqt kryesor jan zogjt. Inspektimi dhe pragu i dmit Prdorimi i grackave me feromone pr t vlersuar shkalln e infektimit Inspektimet pamore pr vrima hyrje prreth trungut.

Figura 5.52 Tenja krahkthjellt e molls: nj tipar karakteristik sht shiriti portokalli prmes trupit.

Kontrolli parandalues Shmangia e dmtimeve. i drejtprdrejt Tenja krahkthjellt e molls mund t kontrollohet shum efektivisht me metodn e konfuzionit. 185

Mbrojtja e pemve frutore 5.4.2.18 Lulengrnsi i molls (Anthopomus pomorum) Pamja buburreci: 3.5 6 mm i gjat, kafe e errt n t zez; n mbulesat e krahve ka nj shenj t bardh n form V, e hapur n drejtim t pjess ballore. veza: 0.5 0.7 mm e gjat, vezake, e bardh dhe gjysm e tejdukshme. Sulme t rnda vrima t hapura n sythat lulor mund t gjenden m von n moll si dhmbzime pran kups. Vezt vendosen n sytha afrsisht n stadin e veshit t miut. Buburreci vendos nj vez n do lule. Pas 7 10 dit vemjet elin dhe menjher konsumojn shtyllzn dhe pjalmoret e lules. Petalet konsumohen n baz pr t parandaluar hapjen e lules dhe pr t garantuar q nj larv pr lule t jet e mbrojtur nga dielli. Kjo on n formimin e nj dmtimi karakteristik n formn e luleve t kafenjta, si tullumbace t cilat nuk arrijn t hapen. Pas afro 1 muaji, larvat jan t rritura plotsisht dhe pupzohen n lulri. Pas afro 2 3 javsh, buburrecat e rinj elin. Pas nj periudhe t shkurtr pr t lejuar forcimin e zhguajve t tyre ato ln lulet dhe fillojn t ushqehen n gjethe dhe frutat e rinj. Pas afro 2- 3 javsh buburrecat lvizin n vendet e tyre t fshehjes. Natyra e dmit Vrimat e hapura nga buburrect jan t dukshme n sythat lulor gjat eljes s sythave. Nse nj vez sht vendosur n lule, lulet tullumbace-ngjashme t kafenjta tipike t cilat dshtojn t hapen mund t duken m von. Dy tipat e dmit mund t shihen m von n fruta: fillimisht, dhmbzimet pran kups, pr shkak t vrimave q jan hapur n nj stad t hershm, dhe s

186

Figura 5.53. Cikli i jets i lulengrnsit t molls (Anthonomus pomorum).

dyti, vrimat e hapura nga buburrect e rinj si n fryt ashtu edhe n gjethe. Ky tip dmi i fundit sht i dukshm vetm nse kemi t bjm me nj dendsi popullate shum t lart.

POM AL

Armiqt Lulengrnsi i molls nuk ka ndonj armik q ta kontrolloj me efektivitet. Veza, larva Figura 5-54. Vrimat e hapura nga buburreci n sythat dhe pupa jan t lulor q po hapen. mbrojtura shum mir n lule. Armiqt t cilt prmenden shpesh jan krpudhat, grerzat kalcide dhe nematodat, t cilat sulmojn dhe parazitojn buburrect n vendet e strehimit gjat dimrit. Zogjt, t cilt ushqehen me buburrecat n pranver, kan vetm nj efekt t kufizuar. Inspektimi dhe pragu i dmit Lulengrnsi i molls monitorohet kryesisht me an t testit nokdaun. Ky test duhet t kryhet n mot t ngroht me pak er (paraplqehet n mesdit, kur temperatura sht mbi 10C), pasi n t kundrt rezultati nuk ofron nj informacion t besueshm. Pragu i dmit sht 10 40 buburrec/100 deg t testuara (10 buburrec nse lulzimi sht i dobt, 50 buburrec nse lulzimi sht i mir). Opinioni i pranuar gjersisht se lulengrnsi i molls sht nj rrallues lulesh i mirpritur nuk sht i prdorshm n prodhimin organik t pemve frutore. Lulengrnsi nuk mund t kontrollohet, dhe n kt mnyr shkakton dm edhe kur ka nj prodhim me bollk t sythave lulor. Vendosja e vezve mund t monitorohet me an t inspektimit pamor. Kjo bhet nprmjet mbledhjes s sythave individual t cilt jan pickuar dhe hapur me kujdes me nj gjilpr. Kontrolli parandalues Nuk njihet ndonj mas e veant. i drejtprdrejt Pasi pragu i dmit sht tejkaluar, nj sprkatje me formulim piretrum-rotenone duhet t prdoret n temperatura mbi 12C. Nse trajtimi

187

shum i hershm sht i nevojshm pr shkak t dendsis s madhe t popullats, ndonjher mund t nevojitet nj sprkatje e dyt, pasi buburrecat lvizin vazhdimisht nga vend-strehimet dimrore n pemt e molls deri sa vezt vendosen. Testi nokdaun duhet t vazhdohet edhe pas sprkatjes. Mbrojtja e pemve frutore 5.4.2.19 Turigjat t tjer q sulmojn farort Turigjati i murrm lulengrns (Phyllobius oblongus) Turigjati i frytit t molls (Orchestes fagi = Rhynchaenus fagi) dhe specie t tjera Phyllobius

Pamja Turigjat q kan madhsi 3 6 mm me ngjyra t ndryshme (hundgjati i kafenjt i gjetheve sht i kafenjt me nj kok te zez dhe parzmore qafe, turigjati gjetheminues i ahut sht i zi ose n kafe t errt dhe turigjati i gjelbr sht i gjelbr). Kto buburrec dimrojn si larva n tok. Afrsisht nga periudha e lulzimit t molls, buburrecat dalin nga vendet e tyre t fshehjes s dimrit dhe ushqehen me gjethe dhe petale. Gjethet konsumohen nga skajet n drejtim t brendshm. Kto buburrec mund t shkaktojn dm t konsiderueshm, veanrisht n fidanishte dhe pemtoret e reja. Buburrecat vendosin vezt e tyre n tok nga fundi i Majit e n vazhdim. Larvat e reja ushqehen n rrnjza, por pa shkaktuar ndonj dm t vrtet.

188

Figura 5.55. Cikli i jets i turigjatit t murrm lulengrns (Phyllobius oblongus).

Turigjati gjetheminues i ahut ka nj cikl jete disi t ndryshm. N kt rast, turigjati dimron si nj buburrec. Vezt e turigjatit gjetheminues t ahut vendosen n gjethet e pemve t ahut. Vetm rastsisht mund t gjenden n pemtore. Natyra e dmit Vrimat dhe skeletizimi i gjetheve. Turigjati gjetheminues i ahut mund t bjn gjitashtu vrima t zbrazta, rrumbullake n fryt. Armiqt Armiqt kryesor t njohur jan zogjt.

POM AL

Inspektimi dhe pragu i dmit Infektimi monitorohet me an t testit nokdaun. Turigjati i kafenjt i gjetheve sht hasur n numr t madh n vitet e fundit. Testet nokdaun me 200 300 turigjat t buburrecve gjethekafenjt/100 deg jan mjaft t rndomt. Pragu i dmit sht 100-150 buburrec prpara lulzimit dhe 200-250 buburrec pas lulzimit. Pemtoret e reja dhe fidanishtet duhet t monitorohen me kujdes t veant. N rastin e turigjatit gjethe-minues t ahut, sht veanrisht e rndsishme t monitorohen pemtoret q ndodhen pran pyjeve. Kontrolli parandalues Nuk ka masa kontrolli parandalues t njohura. i drejtprdrejt Prdorimi i sprkatjeve me piretrum-rotenone pas dmit sht tejkaluar pragu i dmit. 5.4.2.20 Turigjati i frytit t molls (Rhynchites aequatus) Pamja Buburreci ka madhsi 3-5 mm, me krah t prpar t kuq ose kuqrremt dhe nj form shulaku (trupngjeshur). Cikli i jets (shih Figura 5.56)

Turigjati i frytit t molls ka nj cikl jete 2-vjear. Buburrecat shfaqen n Maj dhe ushqehen fillimisht n gjethet ose sythat dhe m von preferencialisht n frutat e reja, duke br nj numr t madh vrimash n tul. Vezt vendosen n fryt nga Qershori e tutje (vrima hyrje teke). Larvat ushqehen duke i hapur rrug vetes pr n zemr dhe frutat e rrudhosur bien n vjesht ose m hert. Larvat dimrojn n kt fryt t rrzuar dhe pupzohen n tok Qershorin e ardhshm. Buburrecat e rinj lvizin menjher n vendet e fshehjes gjat dimrit n tok. 189

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.56. Cikli i jets i turigjatit t frytit t molls (Rhynchites aequatus).

Natyra e dmit Nga Maji e tutje, dmi pr shkak t t ushqyerit mund t shihet n nj sr vendesh n fryt ose ekzistojn vrima hyrje teke (pr vendosjen e vezve) t cilat jan t mbuluara m von nga indi dregz. Armiqt Zogjt. Inspektimi dhe pragu i dmit Pragu i dmit sht i prcakuar nga inspektimi pamor. sht afrsisht 2-3 buburrec/100 fruta. Kontrolli Sprkatjet me piretrum-rotenone t prdorura kundr lulengrnsit t mollve jan gjithashtu efektive kundr turigjatit t frytit t molls. Sidoqoft, afati i kontrollit sht shum m von, (Maj-Qershor).

190

5.4.2.21 Lulengrnsi i dardhs (Anthonomus piri) Pamja buburreci: 4.5-6 mm i gjat, i kafrrem me nj shirit kryq t ndritshm. Larva: 5-7 mm e gjat, krem e bardh me kok t errt-kafenjt, m t spikatur form C se sa larfa e lulengrnsit t molls.

Cikli i jets Buburrecat elin n Maj dhe ushqehen n majat e lastarve dhe n bishtat e gjetheve. Megjithat, ato fillojn hert t krkojn pr nj vend pr tu fshehur dhe jan t prgjumura gjat gjith vers. Vetm n fillim t Shtatorit buburrecat fillojn t shfaqen prsri nga vendet ku ishin fshehur dhe fillojn t konsumojn zgavrat n bazn e sythave, t cilat m pas thahen. Femrat e iftuara vendosin vezt e tyre tek n sythat lulor, t cilat i kan pickuar tashm. Vezvendosja mund t vazhdoj deri n Dhjetor dhe n shum vite deri n pranvern e ardhshme. Larvat elin n fund t Tetorit (ose nuk elin deri n pranvern e ardhshme), han pjesn e jashtme t sythave lulor dhe pupzojn n fund t Prillit/fillim t Majit.

POM AL

Figura 5.57. Cikli i jets i lulengrnsit t dardhs (Anthonomus piri).

Natyra e dmit Sythat gjethor dhe lulor nuk hapen deri n pranver. Kto sytha jan ende t mbyllur ndrkoh q sythat e tjer lulzojn. Luspat sythore nuk mbyllen plotsisht por disi t dhmbzuar. Armiqt Nuk njihet asnj armik natyror. Inspektimi dhe pragu i dmit Monitorimi sht shum i vshtir, pasi buburrecat kacavirren n deg n mnyr

191

shum t sigurt dhe jan shum t vshtir pr tu zbuluar me testin nokdaun. Infektimi n vitin e mparshm sht shum i rndsishm. Infektimi mund t rritet shum rnd n 2-3 vjet dhe fillon vetm n pak pem dhe prhapet n tr pemtoren. Mbrojtja e pemve frutore Kontrolli parandalues Nuk njihet ndonj mas kontrolli parandaluese. i drejtprdrejt Nse ka patur infeksione n vitin e mparshm, sprkatja e par duhet t bhet n Shtator, menjher pas vjeljes, duke prdorur sprkatje piretrum-rotenone. Sprkatja duhet t prsritet nse sht e nevojshme. sht e rndsishme q moti t jet i ngroht dhe i mir. sht shum von pr t marr masa kontrolli pasi jan vendosur vezt. 5.4.2.22 Buburreci ksilograf (Xyleborus dispar) Pamja femrat: 3.0-3.5 mm t gjata, me krah, kafe e zez n t zez, qime t verdhreme n trup. meshkujt: 1.5-2.0 mm t gjat, nuk jan n gjendje t fluturojn, abdomen i shkurtr dhe kraharor i vogl. Cikli i jets Nga Prilli deri Qershor, buburrecat mund t shihen n pemt e tyre strehuese (molla,

192

Figura 5.58. Cikli i jets i buburrecit ksilograf (Xyleborus dispar).

dardha, qershia dhe kumbulla), veanrisht n ditt e nxehta me diell (temperatura mbi 18C). Pas iftimit, femrat birojn brenda lvores s pems strehuese deri n drurin limfatik dhe bjn tunele kryqore n seciln an. Nga ky tunel kryqor, bhen tunele cilindrike q shkojn n drejtim lart ose posht dhe vezt vendosen n hyrje t ktyre tuneleve. Larvat jetojn nga Maji n Qershor n tunele n simbioz me krpudhn ambrosia. Zhvillimi n nj buburrec plotsohet n t njjtin vit. Si buburrect dhe larvat e moshave t ndryshme mund t gjenden n tunele gjat gjith vitit. Natyra e dmit Nga mesi i Majit deri n Qershor, vrimat me pluhur druri mund t gjenden n degt e vjetra. Vrimat jan t vazhduara n nj rrjet rrezor gjersisht t degzuar kalimesh. Larvat e verdhreme, me kok t kafenjt ose buburrecat e kafrrem n t zez mund t gjenden brenda kalimeve. Armiqt Asnj. Inspektimi dhe pragu i dmit Trungu duhet t inspektohet pr vrimat e hyrjes. Fluturimi i buburrecave mund t monitorohet me ann e grackave t kuqe.

POM AL

Kontrolli parandalues Buburreci ksilograf prek kryesisht pemt e dmtuara nga ngricat. Buburreci mund t nuhas pemt e dmtuara nga ngricat q n largsi t madhe dhe nj vij ndarse shum e qart e infektimit sht shpesh e dukshme n pemtore (pemt e dmtuara nga ngricat preken ndrkoh q pemt fqinje t shndetshme nuk preken). Prandaj, masa parandaluese m e rndsishme sht heqja e pemve t dmtuara nga ngricat dhe ato t smura. Kujdes i veant duhet br me pemtoret e reja. Edhe n vjesht, ngricat e hershme mund t dmtojn shpesh pemt, veanrisht nse toka sht e prmbytur. N pranvern e ardhshme, Figura 5.59. Xyleborus dispar duke hapur nj tunel.

193

kto pem jan t prekura me paraplqim, nse kushtet e motit jan t mira. Mbrojtja e pemve frutore

i drejtprdrejt Sprkatja kundr buburrecit ksilograf nuk sht e mundur, por shum prej buburrecave mund t kapen duke ngritur tet gracka kartoni t kuq t lyera me etanol pr hektar. Kundrmimi i pemve t dmtuara nga ngricat (pr shkak t procesit t fermentimit t kambiumit) sht gjithnj m trheqs se sa kundrmimi i gracks me etanol. Megjithat prdorimi i ksaj metode nuk ka vler derisa pemt e dmtuara t hiqen. 5.4.2.23 Grerza e molls (Hoplocampa testudinea) Pamja grerza: 6-7 mm e gjat, kafe ose e zez me kmb t verdha-portokalli. veza: 0.8 mm e gjat, e bardh, e zgjatur dhe lehtsisht e prkulur.

Varietetet sulmohen m rnd, varietetet me lulzim t vonuar m leht. Pas kopulimit t femrave vendosin vezt e tyre n nj t ar n bazn e kups.

Vendoset vetm nj vez pr lule. E ara mund t shihet si nj njoll e kafenjt n 194 Figura 5.60. Cikli i jets i grerzs s molls (Hoplocampa testudinea).

t kuqrremte n zonn e kups. Pas afro 2 javsh, larva el dhe fillimisht bn fole menjher nn siprfaqe. M von, larva lviz n frytin e dyt, ku bn nj tunel nga i cili eliminohet jashtqitja e lagt. Larva zakonisht largohet nga fryti nprmjet vrims hyrse t zgjeruar dhe bn fole n frutat e tjera n t njjtn tuf lulore. Frutat n t cilat tuneli sht br bien. Larvat e grerzs s molls mund t dallohet nga larva e krimbit t molls dhe tenjat prdredhse minuese t frutzave (e cila haset m von) nga numri i kmbve barkore (tet ifte) dhe nga kundrmimi i ngjashm me t imkave. Pas 3-4 javsh, zhvillimi larvar sht i plot dhe larvat bjn nj fshikz pergamen-ngjashm, me ngjyr dheu n nj thellsi 10-15 cm n tok, ku dimron.

POM AL

Natyra e dmit Dmi i shkaktuar mund t shihet si nj pik e vogl e kuqe ku e ara sht br pr vezvendosje n rajonin e kups s luleve. Dmi i par i par n fruta sht nj shpim i prkulur. Frutat e mtejshm q preken shfaqin nj tunel me jashtqitje e lagt me er t ndryr. Prerjet e hershme t bra nga grerzat sharr n rajonin e kups mund t shihen m von si dhmbzime n kup.

armiqt Duke qen se veza dhe larva jan relativisht t mbrojtura mir n fryt, armiqt kryesor jan organizma q jetojn n tok. Nematodat dhe krpudhat, t cilat parazitojn larvat q dimrojn n tok, jan t rndsishm. Shkalla e parazitimit luhatet nga viti n vit. Inspektimi dhe pragu i dmit Fluturimi i grerzs s molls mund t vrojtohet shum qart me gracka t bardha t tipit Rebell. Duke qen se kto gracka funksionojn nprmjet pasqyrimit t drits, ato duhet t ken nj ekspozim maksimal ndaj drits (kshtu q ato duhet t varen n nj pozicion t lart t papenguar). Grackat duhet t jen t ngritura deri n stadin e sythit t kuq. Pragu i dmit sht 2050 grerza/grack. sht absolutisht thelbsore q grackat t prdoren n varietetet me lulzim t hershm pasi kto Figura 5.61. Grerza e molls.

195

preken t parat. Me qllim q t monitorohet elja e larvave, sythat q jan sulmuar duhet t priten me kujdes me nj gjilpr dhe t inspektohen vezt. Kur vezt mbrrijn stadin e koks s zez, larvat mund t priten t elin brenda 1-3 ditve t ardhshme. Koha sht kritike nse masat e kontrollit duhet t zbatohen pr larvat kur ato elin. Mbrojtja e pemve frutore Kontrolli parandalues Nuk njihen masa parandaluese. i drejtprdrejt Nse pragu i dmit tejkalohet, larva e elur duhet t sprkatet me Quassia. Sidoqoft, pr ta br kt sht thelbsore t monitorohet koha e eljes n mnyr shum t sakt (koincidon zakonisht me rrzimin e petaleve n varietetet individuale). Duke qen se grerza prek varietet t ndryshme sipas radhs s lulzimit t tyre, ato duhet t ken trajtime t ndryshme, Varietetet me lulzim t hershm trajtohen t parat dhe m pas varietetet me lulzim t ndrmjetm. Shkalla e prekjes sht zakonisht shum e leht n varietetet me lulzim t vonuar. Nj sprkatje piretrum-rotenone duhet t prdoret kundrejt grerzave t rritura prpara lulzimit (kur fluturimi rritet dhe prpara lulzimit (kur fluturimi rritet dhe gjenden t arat e para) nse ka patur infektime shum t rnda t grerzs vitin e mparshm dhe numrin e madh t dhmbzimeve t gjendura n rajonin e kups. 5.4.2.24 Psillat e dardhs Psylla pyri Psylla pirisuga Psylla piricola

Pamja i rrituri: insekti i errt, 2-4 mm madhsi, me krah t palosur mbi trup. larva: 1-2 mm, imk-ngjashm, i verdhrem i kuq ose i gjelbrem gri, me vija trthore t elura. veza: 0.6 mm i gjat, vezake, fillimisht e verdh limon, e pastaj portokalle prpara eljes.

196

Speciet e psillave t dardhs dimron si brenda ashtu edhe jasht pemtores. N ditn e para t ngrohta t Marsit ato dalin nga vendet e strehimit dhe iftohen. N fund t Marsit, ato fillojn t vendosin vezt e tyre t verdha vezake, fillimisht n shporet frutore dhe m von n lulri dhe gjethe. Larva e par q shfaqet prpara lulzimit dhe fillojn menjher t thith n gjethet dhe lule. Nga stadi i tret larvar e tutje, ato fillojn t tajitin nektar. Zhvillohen dy ose tre brezni. Veanrisht ndrmjet fundit t Majit dhe mesit t Qershorit, popullata e psillave mund t rritet n mnyre dramatike ose t bjer trsisht pr shkak t faktorve natyror

POM AL

Figura 5.62. Cikli i jets i psillave t dardhs (Psylla spp.).

(grabitqart dhe/ose moti). Psillat e dardhs t sapo elur jan shum t ndjeshm ndaj motit t freskt e t lagsht. Kur dardht jan kaq t mdha sa q ato drejtohen posht se sa lart, psillat e dardhs plqejn t hyjn ndrmjet frutave dhe t thithin brenda ksaj hapsire t mbrojtur. Krpudha e tymthit, e cila e nxin frytin, lastart dhe gjethet, rritet n nektarin q ajo tajit. Psylla pirisuga nuk shkakton ndonj dm. Ajo vetm shkakton deformime dhe lviz pas lulzimit. Natyra e dmit Vezt e verdha-portokalli shihen n lastar n Mars dhe Prill. Larvat imkngjashme mund t shihen n gjethe, lastar dhe sqetulla, t rrethuara nga nektari ngjits. M von vihen re njolla t zeza n fruta, gjethe dhe lastar.

Armiqt Armiku m i rndsishm i psillave t dardhs sht imka antokoride, Anthocoris nemoralis. Kjo imk grabitqare dimron si nj i rritur n vend-strehime t ndryshme. Rreth kohs s lulzimit, ai i vendos vezn n pem me koloni afidesh ose psilla e dardhs. N Qershor, t rriturit e breznis s dyt, krkojn pr pem t prshtatshme me koloni dmtuesisht pr t vendosur vezt e tyre. Kjo sht

197

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.63. Psillat e dardhs t rritura.

zakonisht periudha kritike n kontrollin e psills s dardhs. Rregullimi natyror i psillave t dardhs sht shum i vshtir nse jan t pranishm shum psilla dardhe ose nse prodhojn shum nektar si rezultat i motit t lagsht, mbyts. Sidoqoft, nse gjenden vez t bardhreme t imks antokoride me nj ksul t zhytyr n gjethe, rregullimi mund t ndodh pas pak ditsh. N vitet e fundit, ka patur nj rregullim natyror t psillave t dardhs nga larva e mizs krcyese n Qershor. Mizat krcyese duket se zhvillohet m mir n periudhat e ftohta e t lagta se sa imka antokoride. N testin nokdaun dhe inspektimet pamore, 80% e grabitqarve ishin mizat krcyese. Inspektimi dhe pragu i dmit lulzimi i par: inspektimet e tufave lulore pr psillat e gjetheve dhe imka antokoride n cilindo stad t zhvillimit. lulzimi i dyt: inspektimi i lastarve (veanrisht sqetullat gjethore) pr psillat e gjetheve dhe imka antokoride n cilindo stad t zhvillimit. Pragu i dmit sht shum i vshtir pr tu prcaktuar pasi varet nga popullata e imks antokoride. Pragu i dmit sht tejkaluar padyshim kur larvat e psills s dardhs ndodhen n fryt. 198

Figura 5.64. Larvat e psills s dardhs: ato tajitin nektarin, e cila i mbron ato.

POM AL Kontrolli parandalues Masa e kontrollit m e rndsishme sht ruajtja e imks antokoride. Psilla e dardhs sht nj dmtues i cili prek majat e lastarve. do mas e cila mund t pengoj rritjen e pemve t dardhs ka nj efekt pozitiv mbi infektimit nga psillat e dardhs n breznin e dyt dhe t tret. i drejtprdrejt Psilla e dardhs sht nj dmtues i cili mund t mbahet efektivisht nn kontroll me an t masave organike t kontrollit. N vitet me kushte moti t dobta n Qershor dhe Korrik, sidoqoft, zhvillimi i imks antokoride mund t jet shum i ngadalt. Kshtu q mund t ket nj rritje eksplozive n popullatn e psills s dardhs. Masat e mposhtme duhet t zbatohen nse psillat e dardhs jan futur ndrmjet frutave ose nse inspektimet japin nj prshtypje q imkat antokoride nuk jan m n gjendje t krijojn nj situat t qndrueshme: N pemtoret me ujitje nga sipr kjo duhet t aktivizohet, me qllim q t tres nj sasi t nektari. Formulimet e sapuneve ose agjentve njoms tresin nektarin dhe kan gjithashtu nj efekt toksik t kufizuar mbi larvat e psillat e dardhs. Sprkatjet me piretrum kan gjithashtu nj efekt t kufizuar mbi larvat. Prisni pr shiun ose ujin n pemtore prpara se pr prdoren sprkatjet me piretrum q t tretet nektari.

5.4.2.25 Kpusha e fshikzave gjethore t dardhs (Phytoptus pyri) Pamja femra e rritur: 0.2-0.24 mm e gjat, e bardhreme deri n kafe t elur, trupi i ngusht dhe i zgjatur. Cikli i jets Meshkujt dhe femrat dimrojn nn luspat sythore t jashtme. Kur sythat fryhen n pranver ato bhen aktiv, deprtojn m thell brenda sythave dhe fillojn t thithin n luspat sythore t brendshme, ku ato vendosin vezt e tyre. M von kpushat ushqehen n gjethe dhe sythat lulor n zhvillim. Fillimisht, kpushat prodhojn flluska n siprfaqen e poshtme t gjethes. Pasi q indi nn flluskat siprfaqsore sht thar, kpushat mund t deprtojn n gjethe. Aty kpushat krijojn gunga t ngjashme me xhepat, ku ato jetojn n ver dhe ku ndodh riprodhimi. Kpushat e reja prhapen mbi lastart e rinj dhe shkaktojn flluska t reja aty. N vjesht, t rejat e sapo rritura lvizin n strehn dimrore n sytha.

Natyra e dmit Petalet kthehen fillimisht t kuqe si rezultat i t thithurit nga kpusha e fshikzav gjethore t dardhs. Fshikzat e verdhreme n t kuqe mund t dallohen qart kur shfaqen gjethet e para rozet. Fryti dmtohet gjithashtu nse infeksioni sht i rnd, me zona tapore t gjera dhe ndonjher keqformime t frytit. 199

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.65. Cikli i jets i s kpushave t fshikzave gjethore t dardhs (Phytoptus pyri). Armiqt Nuk njihen armiq efektiv t kpushs s fshikzave gjethore t dardhs. Pragu i dmit Nuk njihen pragje dmi. Niveli i infektimit n vitin e mparshm sht kriteri i vetm q mund t prdoret. Kpusha e fshikzave gjethore t dardhs mund t shfaq nj zhvillim shprthyer nga njri vit n tjetrin. Kontrolli Nse infektimi nga kpusha e e fshikzave gjethore t dardhs sht zbuluar n vitin e mparshm, duhet t prdoren dy sprkatje me squfur kur sythat fryhen: Sprkatja e par kur sythat fillojn t fryhen (7 kg/ha); Sprkatja e dyt afro 1 jav m von. 5.4.2.26 Mushkonja e dardhs (Contarinia pyrivora) Pamja mushkonja: mushkonj 2.5-3.5 mm n madhsi, me dy rripa gjatsor. larva: 3-5 mm gjatsi, verdhreme e bardh.

200

Cikli i jets Mushkonja e dardhs dimron si larv n nj fshikz n tok. Pas pupzimit n pranver, mushkonjat fillojn t fluturojn nga stadi i veshit t miut e tutje dhe vendosin vezt e tyre n thek dhe pistil. Larva e re grmon brenda vezores n pjesn e brendshme t dardhs. Frutzat e infektuara fillimisht rriten shpesh dhe

POM AL

Figura 5.66. Cikli i jets i mushkonjs s dardhs (Contarinia pyrivora).

fryhen. Pas afro 6 javsh, larvat largohen nga frutzat, t cilat varen ende n pem ose kan rn tashm dhe lvizin n strehat e tyre dimrore n tok.

Natyra e dmit Frutat e infektuara rriten m shpejt pas lulzimit dhe ndonjher jan t keqformuara dhe t ngjyrosura me t kuqrreme. M von, rritja ndrpritet, frutzat bhen t zeza, ndonjher ahen dhe rrzohen. Armiqt Grerzat kalcide jan armiqt m t rndsishm. Inspektimi dhe pragu i dmit Fluturimi dhe vezvendosja duhet t monitorohet n tufat lulore. Nuk sht i njohur ndonj prag i dmit. Kontrolli parandalues Mblidhen frutzat e infektuara dhe hiqen nga pemtorja. Mbahen pula n pemtore (pulat han larvat).

i drejtprdrejt Vlera e masave t kontrollit varet nga niveli i infektimit n vitin e mparshm. Trajtimet duhet t kryhen nse ka patur infektim t rnd n vitin e mparshm dhe prodhimi i luleve sht i pakt.

201

Mbrojtja e pemve frutore

5.4.2.27 Miu i ujit (Arvicola amphibius) N shum vende t Evrops kontinentale konsiderohet nj dmtues bujqsor.

Sprkatjet piretrum-rotenone kan nj far efekti.

Pamja Miu i ujit sht disi m e vogl se nj mi (por nuk sht nj mi, edhe pse quhet n zhargon kshtu) dhe ka nj bisht m t shkurtr dhe nj hund pa maj. Ai mund t rritet deri n nj gjatsi prej deri 25 cm (prfshi bishtin).

Cikli i jets Miu i ujit jeton nntok, sht ekskluzivisht bimngrnse dhe ushqehet kryesisht n rrnjt e freskta (ndryshe nga miu i fushs, i cili ushqehet n pjest m pak tulore, veanrisht n rrnjt e nnshartess M9 dhe m t vjetra). Ai bn nj sistem kompleks tunelesh n tok, duke mbrritur deri n 80 m dhe zakonisht rritet posht nj thellsie prej 50 cm. Prerja trthore e tuneleve sht nj form ovale e zgjatur, ndryshe nga tunelet e bra nga uritht, t cilat kan nj form ovale t zgjatur horizontalisht. Kodrat e formura nga dheu q grmohet jan zakonisht t sheshta dhe lokalizohen n ann e vrims, ndrsa pirgjet e urithit jan m t mdha dhe t lokalizuara mbi vrim. Pjest bimore jan gjithashtu t gjendura shpesh n materialin e grryer. Miu i ujit l shum rrall tunele. Rrnjt tulore, tuberat dhe bulbet e paraplqyera nga miu i ujit depozitohen zakonisht n sasi t mdha n dhoma ruajtje. N nj fole t that, t prvijuar mir femrat ojn n lindjen e 2-6 t vegjlve, 3-4 her n vit nga Marsi n Tetor. Duke qen se miu i ujit sht seksualisht e maturuar pas vetm 2 muajsh, mund t ket lehtsisht nj shprthim popullate. Moti i that, n veanti, inkurajon riprodhimin e miut t ujit, ndrsa n mot t ftoht e t lagur, folet bhen shum t lagura dhe shum minj uji t rinj zhduken. Natyra e dmit N pranver, pemt prodhojn pak ose aspak lastar. Pemt e prekura mund t shkunden me lehtsi dhe nse rrnjt jan konsumuar tashm, pema mund t bjer n tok. Gjat sezonit t rritjes, pemt fillimisht nisin t vyshken, dhe m pas thahen. Armiqt Megjithse miu i ujit ka shum armiq natyror, ai mund t shkaktoj gjithsesi nj dm t madh. Midis zogjve grabitqar, armiku m efektiv sht qifti. Popullata e ktij grabitqari, gjithsesi, sht shum e vogl dhe duke qen se miu i ujit haset shum rrall mbi tok, efekti i dobishm i prgjithshm i qiftit sht shum i pakt. Hutat jan nj tjetr armik natyror i miut t ujit. Midis kafshve shtpiake, macet dhe

202

qent jan grabitqar t rndsishm t miut t ujit, ku disa lloje qensh jan po aq efikas sa edhe macet. Nj tjetr armik, nuselala, gjendet kryesisht n vende t qeta, pran ujit. N Britanin e Madhe, nj armik kryesor sht vizoni, i cili mendohet t ket shkaktuar nj rnie serioze n popullatn e miut t ujit. Inspektimi dhe pragu i dmit N Evropn kontinentale, pragu i dmit pr miun e ujit sht zero. Sapo q miu i ujit t zbulohet n pemtore, ai duhet t kapet.

POM AL

Kontrolli Miu i ujit sht nj dmtues kryesor n molln organike dhe kultivimin e shtogut n disa zona t Evrops kontinentale (p.sh. rajoni Istria i Austris). Prodhimi organik n kto zona nuk mund t jet i suksesshm nse miu i ujit nuk mbahet nn kontroll.

parandalues Inkurajimi i grabitqarve t dobishm duke krijuar purteka pr zogjt grabitqar dhe pirgje gursh pr nuselalat. T pritet bari rregullisht. Punim mekanik i mir i rreshtave t pemve, veanrisht n vjesht, kur sht i tejmbushur me bim t padshirueshme. Nuk duhen ln bim spontane t rriten lirisht (brezat me lule spontane dhe lndinat e gjera) n pemtore q prbjn rrezik sulmi nga minjt e ujit. Rrnjt rrethohen shpesh nga nj rrjetzim teli kur pema mbillet. Ky tel siguron mbrojtje vetm n vitin par dhe ndoshta n vitin e dyt. Pas ksaj rrnjt jan rritur tashm jasht rrjets. i drejtprdrejt Metoda e vetme vrtet efektive e kontrollit t minjve t ujit sht kapja e tyre n gracka. Para s gjithash, duhet t gjendet tuneli dhe t bhet nj test foleje. N kt test, tuneli hapet n nj gjatsi prej afro 50 cm, n mnyr t till q t ndjek nj vij t drejt. Nse tuneli mbyllet prsri brenda ors s ardhshme, kjo do t thot se foleja sht ende e pabanuar. Tuneli i cili sht mbyllur hapet prsri dhe gracka, maskohet duke frkuar dh mbi t, vendoset n tunel. Tuneli mbyllet m pas n mnyr t till q gracka t mos jet e dukshme. Nj mjet i vogl q qllon fishek, afro 20 cm i gjat, mund t futet gjithashtu n tunel n vend t gracks s miut t ujit. N krahasim me grackn, ky mjet ka avantazhin q i vret minjt e ujit t cilt shtyjn nj sasi t vogl dheu prpara tyre, pasi fisheku deprton prmes dheut dhe e vret miun, ndrsa gracka duhet t bllokohet nga toka prpara miut t ujit. N ditn e ardhshme, t paktn, tuneli duhet t hapet prsri me kujdes dhe t shihet rezultati.

203

Mbrojtja e pemve frutore 5.5 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t brthamorve 5.5.1 Smundjet virusale Smundjet virusale nuk mund t kontrollohen. Prparsia m e madhe i duhet dhn sigurimit q blloku i mbjelljes t jet i pastr. Edhe kshtu, n rastin e shum smundjeve virusale, p.sh. lija (sharka) tek kumbullat dhe kajsit ri-infektimi shpesh nuk mund t kontrollohet.

5.5.2 Smundjet krpudhore Agjett me ndikim fungicid q jan aktualisht n dispozicion jan bakri dhe squfuri i lagshm, si edhe tonik bimor t ndryshm, mbshtetur n lnd me origjin bimore (p.sh. leticina) ose origjin minerale (p.sh. pluhuri i gurit). Nj rndsi e madhe i sht kushtuar parandalimit duke prdorur nj hapsir m t gjer se n pemtoret konvencionale, s bashku me nj furnizim t moderuar t N dhe strukturave t shkrifta t pems. Pragu i dmit ekonomik tregon nivelin e infeksionit i cili sht shum pak i tolerueshm. Kjo tejkalohet kur patogjeni krpudhor n fjal shkakton humbje financiare m t mdha se sa do t kushtonte t parandalohej dmi. Nga kjo e ka edhe prejardhjen pragu i dmit. Ky sht niveli i infeksionit n t cilin masat e kontrollit duhet t zbatohen pr t parandaluar ndikime ekonomike negative.
Tabela 5.14 Smundjet virusale t kumbullave, pjeshkve dhe kajsive Plum pox virus Agjenti shkaktar Smundja/simptomat lija (sharka) kloroza gjethore dregza n fryt plasaritje n lvore afidet Vektori Dmi ekonomik humbje t mdha n prodhimtari nse fryti nuk tregtohet dshtim shartimi, shkurtim i jets s pems dshtim shartimi, zvoglim i rritjess s lastarve t rinj dshtim shartimi, rritje xhuxhe rnie n rendiment simptoma tharje tek disa kultivar/nnshartesa

Virusi i njolloses pseudoshakra klorotike gjethore t simptoma frutash t ngjashme molls me plasaritjet e lis n lvore Mozaiku i molls/ shkaqe t tjera Virusi unazor nekrotik i brthamoreve Virusi xhuxhzues i brthamoreve dru i zhveshur kumbulla xhuxhe ndrnyja t shkurtra

mozaiku i zverdhjes s sythit njolla t lehta t ngjashme me mozaikun njollat unazore nekrotike t Prunus simpoma gjethore: njolla unazore nekrotike model gjethore vije ose dushku

pjalmi dhe farrat pjalmi dhe farrat

204

sht pothuajse e pamundur t parandalohet fryti nga infektimi prej krimbave. Megjithse sprkatjet me Bacillus thuringiensis jan efektive n teori, tenja e frytit

t kumbulls mbetet n krah pr nj periudh kohore shum t gjat dhe larvat t cilat supozohet t tresin insekticidin, bjn fole shum shpejt n fryt. Prandaj, kontrollet e kujdesshme pr prcaktimin e kulmeve t fluturimit dhe eljet e vezve jan t nevojshme. Ashtu si n rastin e qershive, varietetet e hershme jan m pak t rrezikuara. 5.6 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t luleshtrydhes 5.6.1 Smundjet 5.6.1.1 Myku gri (Botrytis cinerea)

POM AL

Natyra e dmit Fillimisht shfaqen njolla t kafenjta n vatrat e infeksionit t frutave t papjekur; frutat e pjekur mbulohen me myk ngjyr gri-miu.

Biologjia Pjesa drrmuese e shkaqeve t dmit tek prodhimi organik; infektimi mund t oj n humbje shum t mdha. Myku dimron n mbeturinat bimore (bishtat gjethore, frutat e mumifikuar). Lagshti relaive e lart dhe temperaturat prej 15-20C gjat lulzimit jan favorizuese pr infeksionin parsor. Fryti bhet m i ndjeshm me rritjen e pjekjes. Smundja mund t prhapet me shpejtsi n mot t lagsht.
Tabela 5.15 Smundjet virusale t qershive Virusi xhuxhzues i brthamoreve Agjenti shkaktar Virusi unazor nekrotik i brthamoreve Smundja/simptomat smundja e njollave unazore klorotike kloroza gjethore dregza n fryt plasaritje n lvore Vektori pjalmi dhe farrat pjalmi dhe farrat nematodat shpesh rritje latente (qershia) dhe rnie prodhimi; shtim i simptomave PNVR Dmi ekonomik rritje lastarore e zvogluar, zvoglim i formimit t gjetheve, fillim i vonuar i lulzimit, pjekje e vonuar, humbje e prodhimtaris (40 - 90%) tek qershia: fryti mbetet i vogl, rrzohet hert, simptoma t tharjes

Smundja Stecklenberg enacione simptomash n gjethe, lule dhe fruta

Virusi i njollave unazore t mjedrs

Smundja Pfeffing gjethe t ngushta enations njolla t zbuluara

205

Mbrojtja e pemve frutore

Smundja e qershis s vogl Agjenti shkaktar fruta t vogla frutat mbeten t vegjl dhe me ngjyrim t ndezur simptoma gjethore t rralla Smundja/simptomat Vektori imka humbje n rendimiellore ment dhe cilsi Dmi ekonomik

Kontrolli parandalues T sigurohet ajrosje e mir (hapsira t gjera, rresht tek n vend t sistemit me rreshta ift). Prdorim i kursyer i plehrave azotik. Nuk kultivohen m shum se nj sezon. N pranver, hiqen gjethet e thara dhe frutat q jan infektuar gjat vjeljes. Prdoret mul kashte n kohn e Figura 5.67. Kumbulla t prekura nga lija. duhur. Nse luleshtrydhet ujiten, kjo duhet br n mngjes se sa n mbrmje. Ajrosja e shpesht nse luleshtrydhet kultivohen n tunele. T mos prdoren varietete t ndjeshme. Infeksioni sht zvogluar ndjeshm nse bimt mbulohen me nj streh shiu (tunel i vogl) gjat vjeljes. i drejtprdrejt Aktualisht nuk njihen fungicide efektive.
Tabela 5.16 Smundjet virusale t qershive Patogjeni/ simptomat kryesore Kalbzimi i kafenjt monilia Krpudha rritet pas hapjes s luleve, prmes bishtit t lules brenda drurit dhe q jep kalbzimin e kafenjt t njohur Fakte t infeksionit Kur duhet kontrolluar Tipi i Pragu i kontrollit kontrollit i paprcaktuar

Vrejtje rrezik i infektimit n mot t ftoht e t lagsht. Priten dhe hiqen lastart e smur. T mbahen parasysh ndryshimet varietore. Schattenmorelle jan vecanrisht t ndjeshme.

shfaqja e petaleve t para

206

POM AL
Patogjeni/ simptomat kryesore Njollosja e gjetheve t qershis Fakte t infeksionit Kur duhet kontrolluar Tipi i Pragu i kontrollit kontrollit t kontrollohet temperatura, lagshtia relative dhe njomjes s gjethes > 12 h numrim pamore kushtet e infeksionit t paprcaktuara: temp. > 17C, lagshtira relative > 60% i paprcaktuar i paprcaktuar Vrejtje

mesi i Majit deri mesin e Qershorit kohzgjatja e lagies s gjetheve

Djegia gjethore gnomonia

Smundje t drurit gomoz, dhe lvores lvore e zhytur, etj.

tufa gjethore t thara n dimr

nse infeksioni sht i rnd: trajtim n celjen e sythit dhe n Prill e mesin e Majit t priten vatrat e infeksionit. Kontroll n celjen e sythit ose n rrzimin e gjethes

Figura 5.68. Tunel i br nga larva e tenjs s frytit t kumbulls n fryt.

Figura 5.69. Miza e rritur duke vendosur vez n fryt.

207

Mbrojtja e pemve frutore 5.6.1.2 Hiri i luleshtrydhes (Sphaerotheca macularis) Natyra e dmit gjethet: hiri i bardh vesh pjesn e poshtme t gjetheve, t cilat kthehen n t kuqerreme vjollc m pas dhe prkulen me drejtim lart. lulet dhe frutat: zhvillimi i luleve dhe frutave vonohet; nj hi i bardh vesh kokrrat e fars, e m pas tr frytin. Biologjia Krpudha dimron kryesisht tek bimt e luleshtrydhes. Temperaturat prej 20-25C jan nxitse pr krpudhn.

Kontrolli parandalues Garanton ajrosje t mir (hapsir e gjer, rresht tek n vend t sistemeve me rreshta dysh). T mos prdoren varietete t ndjeshme. Hapsira e pamjaftueshme e plehrave azotik. T mos rriten m shum se sa nj sezon.

i drejtprdrejt Sprkatja me squfur t lagshm; nse infeksioni sht i rnd, duke br trajtim parandalues prpara lulzimit; pr luleshtrydhet e rritura gjat dy sezoneve, duke dhn 0.3% trajtim n rritje t reja, nse infektohet, pas krasitjes (prqendrim 0.2%) dhe prsritje pas nj jave.
Tabela 5.17 Smundjet krpudhore t kumbullave Patogjeni/ simptomat kryesore Kalbzimi i kafenjt monilia Kumbulla xhep Fakte t infeksionit Kur duhet kontrolluar Tipi i Pragu i kontrollit kontrollit shih qershin shih qershin i paprcaktuar Vrejtje shih qershin

shih qershin fruta t keqformuar n pranver

numrim

Auerbacher, Bluefre, Ortenauer, President dhe Hauszwetschke jan vecanrisht n rrezik. Kontrolli ne celjen e sythit dhe n lulzimin e par t shkurtr

208

POM AL
Patogjeni/ simptomat kryesore Ndryshku i kumbullave Fakte t infeksionit Kur duhet kontrolluar Tipi i Pragu i kontrollit kontrollit numrim i paprcaktuar Vrejtje kontrolli nga fundi i Qershorit. Rritja e shkalls s prekjes zakonisht vetm e lokalizuar. Vecanrisht t ndjeshm jan Auerbacher, Ersinger, Cacaks, Schne dhe RuthGerstetter shih qershin

5.6.1.3 Njollosja e gjetheve t luleshtrydhes (Mycosphaerella fragariae dhe Diplocarpon earliana) Natyra e dmit njolla gjethore: njolla t rrumbullakta, t vogla me nj kontur t kafenjta dhe qendra t bardha (gjethet). djegie: njolla t vogla, me form t rregullt t kafenjt, me nj qendr t bardh (gjethet). Njolla t tjera n gjethe mund t shkaktohen nga krpudha t tilla si Gnomonia comari, Colletotrichum acutatum ose Alternaria alternata. Biologjia Rrallher nj problem tek luleshtrydhet e kultivuara n nj sezon t vetm. Krpudhat dimrojn n bimt e luleshtrydhes. Lagshtia relative e lart sht favorizuese pr smundjen.

Smundje t drurit shih qershin dhe lvores

nga mesi i Qershorit deri n mesin e Korrikut, njolla t verdha fillimisht n faqen e siprme t gjethes

shih qershin

shih qershin

Kontrolli parandalues T mos kultivohen m shum se nj sezon. T mos prdoren kultivar t ndjeshm. T garantohet ajrosje e mir (hapsira t gjera, sisteme me rresht tek n vend t atij dysh). i drejtprdrejt Sprkatje me bakr n varsi t prekjes, 3 dhe 6 jav pas mbjelljes, n eljen e sythave n pranver, pr luleshtrydhet e kultivuara gjat dy sezoneve, trajtimi i rritjes s re pas krasitjes (prqendrim me 50% bakr t pastr: 0.05 - 0.1 %).

209

Mbrojtja e pemve frutore

Figura 5.70. Kalbzimi i mykut gri tek luleshtrydhja: fillimisht njolla kafe, t mbuluara m von me myk gri.

5.6.1.4 Njollosja kndore e gjetheve (Xanthomonas fragariae) Natyra e dmit Njolla kndore ujore, me ngjyr t gjelbr t leht n pjesn e poshtme t gjethes. M von, njollat bhen gjithashtu t dukshme n majn e gjethes dhe kthehen t zeza. Mukusi bakterial tajitet n pjesn e poshtme t gjethes. Preken gjithashtu nnpetlat, lulet, krcejt zvarrits, bishtat gjethor dhe bishtat e frutave. Zvoglim i rritjes n bimt e reja t infektuara n mnyr latente. Biologjia Po bhet m e rndsishme. Shkakton pak dm n disa vite por dm t konsiderueshm n t tjera. Bakteret mbijetojn deri n 2 vjet n materialin bimor t ngordhur. Temperaturat e dits afro 20C, nett e freskta dhe lagshtia relative e lart jan favorizuese pr infeksionin. Trajtim me uj t ngroht i bimve t reja inkurajon prhapjen e smundjes.

Figura 5.71. Kalbzimi i kurors: kur pritet e hapet, rizoma paraqet zona t kafenjta n t kuqrreme t prekura nga kalbzimi.

Kontrolli parandalues Prdorimi i materialit bimor t shndetshm. T mos shkmbehet nprmjet makinerive me plantacionet e infektuara; puntort duhet t ndrrojn rrobat tyre dhe t lajn duart pas puns n parcelat e infektuara. Prdorim i kursyer i plehrave azotik. Ajrosje e shpesht nse luleshtrydhet rriten n tunele. 210 i drejtprdrejt Nuk njihen aktualisht formulime efektive.

POM AL 5.6.1.5 Kalbzimi i kuqrrem (Phytophthora fragariae) Natyra e dmit Simptomat shihen m leht n pranver dhe ndonjher edhe n vjesht. elje sythash e dobt dhe rritje e penguar n pranver, ndonjher tharje e tr bims, pak ose aspak fruta t formuara. Gjethet m t vjetra t zbehta ose me ngjyr kafe n t kuqrremt me bishta t shkurtuara. Kur nj rrnj pritet n gjatsi, nga indi i shndetshm n indin e smur, dallohet nj qendr e kuqe me nj lvore rrnjore m t elur. Rrnjt kryesore pa rrnj ansore (bishta miu). Biologjia Mund t oj n humbje t rnda. Zhvillimi dhe prhapja e krpudhs rritet nse toka ngjeshet, prmbytet ose ndryshon n prbrjen e lagshtis. Materiali i smur mund t rikuperohet pjesrisht gjat vers. Prhapje nprmjet materialit bimor t smur, pajisjeve pr punimin e toks, izmeve a kpucve dhe ujit t toks (veanrisht domethns n shpate). Patogjeni qndron n tok pr t paktn 15 vjet.

Kontrolli parandalues T mos kultivohet n toka q jan t ngjeshura, t prmbytura ose me prmbajtje lagshtie t ndryshueshme. T prdoret material bimor i shndetshm. T pritet t paktn 15 vjet prpara rimbjelljes s parcelave t infektuara me luleshtrydhe. T mos shkmbehet ose prdorim i prbashkt i makineris me plantacionet e prekura. T mos kultivohet m shum se nj sezon. T mos prdoren kultivar t ndjeshm. i drejtprdrejt: Aktualisht, nuk njihen fungicide efektive dhe kto rallher do t nevojiten nse mbahen parasysh masat parandaluese. 5.6.1.6 Kalbzimi unazor i trungut t mollve dhe rrnjve t trfilit (Phytophthora cactorum) Natyra e dmit kalbzimi i rizomave: simptomat e dmit zakonisht shfaqen pak jav pas mbjelljes ose menjher pas lulzimit. Bima vyshket nga brenda, gjethet m pas bhen t kafenjta dhe bima thahet. Kur pritet pr s gjati, rizoma paraqet zona t kafenjta t kuqrremta t prekura nga kalbzimi, t cilat jan qartsisht t diferencuara nga indi i shndetshm. kalbzimi lkuror: nj ngjyrim i kafenjt vihet re n frutat e papjekura; frutat

211

kan nj prmbajtje lkurore. Simptomat e dmit (zona t bardha ujore, t kafenjta, tul i hidhur) hasen m rrall n frutat e pjekura. Mbrojtja e pemve frutore Biologjia kalbzimi i rizomave: tokat e prmbytura dhe temperaturat mbi 25C jan favorizuese pr infeksionin, ku luleshtrydhet e vjela jan veanrisht t rezikuara. kalbzmi lkuror: infeksioni ndodh nprmjet toks s infektuar q hyn n fryt nprmjet ujitjeve. Kontrolli parandalues T mos kultivohen n toka q jan t ngjeshura, t prmbytura ose me prmbajtje lagshtie t ndryshueshme. T prdoret material bimor i shndetshm. T prdoret mul kashte n kohn e duhur. T mos prdoren kultivar t ndjeshm. T mos kultivohet pas bimve facelie ose papilionace (Fabaceae). T hiqen bimt e smura n nj stad t hershm. i drejtprdrejt Aktualisht nuk njihen fungicide efektive.

5.6.2 Dmtuesit 5.6.2.1 Lulengrnsi i luleshtrydhes (Anthonomus rubi) Natyra e dmit Sythat lulor t prekur, t cilt thahen dhe m pas bien. buburreci: kafe n t zez, 2.0-3.5 mm i gjat; antena t segmentuara; krah me pika n drejtim gjatsor. Biologjia Buburrect dimrojn posht gjetheve (ndonjher t fryr nga pylli) dhe n kasht ose tok. Nj femr shkatrron deri n 20 sytha lulor duke vendosur vez n secilin prej tyre. Buburrect e rinj ushqehen me gjethrin pas eljes, pa shkaktuar shum dm. Infektimi i rnd n kultivart me lulzim t fort kan nj ndikim rrallues t dshirueshm. Mundsia e ngatrrimit me turigjatin e krcellit t luleshtrydhes (Coenorhinus germanicus) q haset m rrall; sidoqoft, ky i fundit, nuk ka antena t segmentuara dhe dmton tr krcejt lulor.

212

POM AL
Tabela 5.18 Dmtuesit kryesor t qershive Dmtuesi/ simptomat kryesore Fakte t prekjes Kur duhet kontrolluar Tipi i Pragu i kontrollit kontrollit shih mostra degsh 2-3 vez/1m shpore frutore Vrejtje vendosen shirita ngjits n Tetor pr t kapur femrat. Riprtrihen ngjitsi n Shkurt/Mars. Sprkatje me Bacillus thuringiensis

Tenja dimrore prgjumja e Vemjet celin zarritjes konisht nga vezt e dimrit para lulzimit dhe konsumojn gjethet dhe sythat lulor. Stadet e mtejshme t vemjes dmtojn gjithashtu frutat.

Morri i zi i qershlulzimi i dyt kontrolle is Cel nga vezt pamore dimrore n kohn e lulzimit, formon koloni n majat e lastarve. Gjithashtu prkulje gjethesh tek qershia. Miza e qershis Larvat zgavrojn n tulin e frytit dhe ushqehen pran brthams. Pupzimi n tok ndodh pas 3-4 javsh. ngjyrim i verdh ose verdhrem i frutave (nga mesi i Qershorit e m tej)

Kontrolli parandalues T mos kultivohen parcela pran pyjeve. Nse ka infektim, t kultivohen vetm varietete me lulzim t bollshm. Mbulimi me lesh bagtie (luleshtrydhet me vjelje t hershme) ofron mbrojtje kundr gjetheve t fryra nga pylli. i drejtprdrejt Aktualisht nuk njihen insekticide efektive. 5.6.2.2 Kpusha e luleshtrydhes (Tarsonemus pallidus) Natyra e dmit Kpusha rrallher shihen me sy t lir (afro 0.2 mm t gjata).

monitorohet fluturimi me gracka n ann jugore ose jugperndimore t pemve

3-4 vemje Auerbacher, Bluefre, pr 100 Ortenauer, President tufa lulore dhe Hauszwetschke jan vecanrisht n rrezik. Kontrolli ne celjen e sythit dhe n lulzimin e par t shkurtr 1-2 miza/ grack t verdh n dit varietetet jan vecanrisht n rrezik nga java e 4rt e maturimit e m tej. Vezt vendosen vetm n frutat q po ndryshojn ngjyr

213

 Nga Korriku e tutje, gjethet shum t reja qndrojn t vogla, prkulen dhe bhen t kafenjta. Prekja prhapet me shpejtsi nga pika fokale. Mund t ngatrrohet me simptomat e dmit nga nematodat e gjethes, por kjo e fundit sht tashm e dukshme n pranver. Rrallher prbn problem n varietetet me nj prodhim. Mbrojtja e pemve frutore
Tabela 5.19 Dmtuesit kryesor t kumbullave Dmtuesi/ simptomat kryesore Fakte t prekjes Kur duhet kontrolluar Tipi i kontrollit Pragu i kontrollit Vrejtje

Tenja dimrore lulzim deri kontroll Vemjet celin zan lulzimin e pamor konisht nga vezt e dyt dimrit para lulzimit dhe konsumojn gjethet dhe sythat lulor. Stadet e mtejshme t vemjes dmtojn gjithashtu frutat. Tenja e frytit t Maj - Qeshor kumbulls Larvat (breznia e zgavrojn brenda tu- 1r) lit t frytit (larva e kuqe e kumbulls). Frutat e infektuar piqen para kohe. afro 1 jav para fillimit t lulzimit deri n fund t luleve n lulzim

kontrolle pamore

10-15 vemje vendosen shirita pr 100 tufa ngjits n Tetor pr lulore t kapur femrat. Prdoret letr ngjitse e gjelbr pasi kjo kap m pak insekte t dobishme. Riprtrihen ngjitsi n Shkurt/ Mars. 1-3 fruta me vez mbi to (gjithnj n faqen e poshtme t frytit) pr cdo 100 fruta e paprcaktuar 4-8 pika hyrje pr 100 kupa frutash t prcaktohet kulmi i fluturimit me grack feromonesh. E kshillueshme t kontrollohen vezt me qllim prcaktimin e kohs pr masat e kontrollit. Breznia e par rrallher krkon kontroll. niveli i pragut t kontrollit varet nga formimi i luleve. Rrallimi sht i dshirueshm nse ngarkesa e frutave sht e rnd

Grerza e kumbulls Hyn drejtprdrejt posht nnpetlave; frutat e prekur rrzohen.

gracka e bardh pr t parashikuar fluturimin kontrolle pamore

214

POM AL
Dmtuesi/ simptomat kryesore Morri gjetheprdredhs i kumbulls Rritja e lastarve zvoglohet, prkulje e rnd gjethesh, fryti sht nn madhsin e duhur Fakte t prekjes Kur duhet kontrolluar Tipi i kontrollit Pragu i kontrollit 1 koloni/ 100 lastar 2-3% e sythave t infektuar me afide 1 koloni/100 lastar Vrejtje vektor i rndsishm i virusit t lis. Migron tek astert, krizantemat dhe trfili nga Maji e m tej. Afidet me krah rikthehen n pemt e kumbulls n vjesht pr t vendosur vez haset sidomos n vitet e ngrohta, n ver migron n hops

lulzimi i par kontrolle deri lulzimin pamore e dyt (Prill/ Maj) kontrolle pamore

Morri i kumbullave nga lulzimi damson deri n lulzSasi t mdha nekimin e dyt tari t prodhuara, duke rezultuar n rritjen e myqeve bloz - fryt i ndotur; afide n pjesn e poshtme t gjethes; pa prkulje gjethesh Breshkza e kumbulls Sasi t mdha nektari t prodhuara, duke rezultuar n rritjen e myqeve t zinj. Fryti i prekur m i vogl dhe piqet para kohe. celje e sythit deri n lulzimin e dyt

kontrolle pamore

> 100 larva breshkze t gjalla/ 2 m deg frutifikuese. Llogaritet edhe infeksioni i vitit t kaluar

breshkzat kan vetm nj brezni n vit. Kontrolli sht i mundur me vajra bimor, p.sh. vaji i kolzs

215

Mbrojtja e pemve frutore

Dmtuesi/ simptomat kryesore Kpusha e zakonshme Njolla t verdhreme fillimisht mbi gjethet, duke filluar nga baza e gjethes, duke u prhapur mbi gjethe n nj model rrjete, cngjyrim gri n t kafenjt, gjethet prkulen nga thatsira, gjatsia lastarve dhe madhsia frytit zvoglohet nse infeksioni sht i rnd Fakte t prekjes Kur duhet kontrolluar Tipi i kontrollit Pragu i kontrollit 800 vez/ 2m deg frytifikuese Vrejtje n pemtore organike kontrolli sht i mundur n stadin e vezs me sprkatje vaji

prgjumje kontrollodimrore, hen specilulzimi i par mente degsh lulzim, lulzim i dyt kontrolle pamore

ver deri afro kontrolle 3 jav para fil- pamore limit t vjeljes

celin 50% e larvave (stadet e para t lvizshme) 40-50% e gjetheve t prektura (=2-4 kpusha/ gjethe)

Kontrolli parandalues Prdorimi i materialit bimor q sht i pastr nga infektimet (i trajtur me uj t ngroht nse nevojitet). T mos kultivohet m shum se nj sezon. i drejtprdrejt T shkatrrohen bimt e infektuara. 5.7 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t mjedrave 5.7.1 Smundjet 5.7.1.1 Kalbzimi i kuqrrem i rrnjve t luleshtydhes (Phytophthora fragariae var. rubi) Natyra e dmit krcejt e rinj: Majat e lastarve vyshken, gjethet bhen m t zbehta dhe m pas thahen, lastart thahen n fillim t vers. degt frytifikuese: prodhimi i lastarve frutor t xhuxhzuar, gjethet bhen m t zbehta dhe m pas thahen, lastart thahen aty nga periudha e vjeljes ose m hert. rrnjt: lvore e errt me ngjyrim, m pak rrnjza. Biologjia on n humbje t cilat rrezikojn prodhimin. Zhvillimi dhe prhapja e smundjes shtohet nse toka ngjeshet, prmbytet ose

216

prmbajtja e lagshtis luhatet. Rrezik m i lart nse infektimi ndodh n pranver dhe vjesht n temperaturat e toks prej 12-16C. Prhapja nga materiali bimor i smur, pajisjet pr punimin e toks, kpuct e izmet dhe ujit i toks (veanrisht domethns n shpate). Bimt e luleshtrydhet nuk preken.

POM AL

Kontrolli parandalues Nuk rritet n toka q jan t ngjeshura, t prmbytura ose me prmbajtje lagshtie t luhateshme. Prdorim i materialit bimor t shndetshm (prdorimi i gjetheve n vend t degve ose bimve n vazo). Komposto e kalbzuar mir hidhet rregullisht. Uji me kursim n pranver dhe vjesht. T mos shkmbehen ose prdoren t prbashkta makinerit me plantacionet e prekura. T mos prdoren kultivar t ndjeshm. T pritet t paktn 15 vjet prpara rimbjelljes s parcelave t infektuara me luleshtrydhe. T prdoret streh shiu nga fillimi i Marsit deri n fund t Nntorit. 5.7.1.2 Smundjet e shermendave t mjedrs (Didymella applanata, Leptosphaeria coniothyrium, Botrytis cinerea, Elsinoe venta) Natyra e dmit Didymella applanata Njolla vjollc n kafe, madhsia e t cilave rritet me shpejtsi, prreth sythave t degve t reja. ngjyrime t argjenda n gri me peritece t vogla t zeza n dimr, ndonjher ngjyrim t tr degve. Sythat hapen dobt ose nuk hapen fare. Leptosphaeria coniothyrium Njolla vjollc n kafe n bazn e degve t reja. Shermendat e infektuara thahen vitin e ardhshm.

Botrytis cinerea Njolla t zbehta e t kafenjta, t cilat rriten me shpejtsi n madhsi, prreth sythave t degve t reja. ngjyrime t argjendta n gri me pulla myku t zeza t mdha n dimr. Sythat hapen pak ose nuk hapen fare.

Elsinoe venta Fillimisht njolla t kuqe t thell, pastaj njolla gri t bardha t zhytura n deg,

217

Mbrojtja e pemve frutore

bishtat e gjetheve dhe llapat e tyre.

Kontrolli parandalues T shmanget dmtimi i degve, p.sh. nprmjet mposhtjes Figura 5.72. Smundja e shermendave t mjedrs. s harrjes gungore t shermendave t mjedrs ose duke hequr degt shum t forta me lvore t zhvoshkur. T hiqen shartmentat frutifikuese menjher pas vjeljes. T prdoret azoti me kursim. T ket hapsira t mjaftueshme ndrmjet degve, pr shmbull, duke hequr degt e reja dhe bimt e padshirueshme. 5.7.1.3 Kalbzimi i prhim (Botrytis cinerea) Natyra e dmit Frutat e mbuluara nga rritja krpudhore me ngjyr gri-miu; frutat bhen t but dhe t kalbur e m pas tkurren dhe bhen t fort.

Biologjia Ndryshe nga kalbzimi rrnjor, smundjet e degve nuk ojn n tharjen e tr bims.

Biologjia Shkakton dm t konsiderueshm nse ka mot t lagt gjat vjeljes. Frutat n dukje t shndetshm mund t kalbzohen pas nj periudhe t shkurtr n ruajtje, veanrisht nse ato jan t njom kur vilen. Krpudha dimron n deg (smundjet e degve t mjedrs). Infeksioni kryesor ndodh gjat lulzimit. Kontrolli parandalues T prdoret nj streh shiu. T prdoren plehra azotik me kursim. T hiqen degt e infektuara n dimr.

218

5.7.2 Dmtuesit 5.7.2.1 Sythngrnsi i mjedrs (Byturus tomentosus) Pamja dhe natyra e dmit buburreci: 3.5 4.5 mm n gjatsi; i kafenjt n gri t kafenjt, e mbuluar me qime

q shtrihen sheshazi. Ai zgavron sythat lulor dhe ushqehet me lulet dhe gjethet e reja. larva: 6 8 mm n gjatsi; e verdhreme n t kafenjt; ushqehet n brthokla bazale.

POM AL

Biologji Dmi kryesor shkaktohet nga larva (frutat e infektuara). e tr ngarkesa mund t bhet e paprdorshme pr shkak t infeksionit. prania e buburrecve mund t zbulohet nprmjet grackave t bardha ngjitse (t cilat duhet t vendosen n vend n mesin e Prillit). Kontrolli parandalues Zgjidhen kultivar vjeshtor n vend t kultivarve veror (kultivart e vjeshts jan t gjith t prekur rnd). Nuk duhet t bhen mbjellje n parcela pran pyjeve. 5.8 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t manaferrave 5.8.1 Smundjet 5.8.1.1 Smundja e lozeve t manaferrs (Rhabdospora ramealis) Natyra e dmit sharmendat e reja: njolla t gjelbra t errta, me madhsin e majs s gjilprs n bazn e lastarve; njollat m pas kthehen n kuqrreme dhe m von t kafreme me nj kontur t kuq. Kur njollat bhen m t mdha, disa prej tyre shkrihen dhe prhapen n pjest e siprme t lozeve. sharmendat frytifikuese: gjethet dhe lulet vyshken dhe thahen deri n fund t lozeve n drejtim t bazs s lastarit. Lozet mbi zonat e prekura thahen. Piknidet, jasht t cilave rriten indi krpudhor i bardhreme n mot t lagsht, zakonisht zhvillohen n rreshta n pranver. Njollat m pas zbehen nga qendra n drejtim jasht. Smundja ngatrrohet ndonjher me dmtimin prej ngrics, por ky i fundit nuk dmton sharmendat e reja dhe nuk vihen re piknide n pranver. Kontrolli parandalimi T mos prdoren kultivar t ndjeshm (Theodor Reimers sht e ndjeshme). . T hiqen dhe digjen lozet e infektuara rnd. 5.8.2 Dmtuesit 5.8.2.1 Kpusha e manaferrs (Acalitus essigi) Natyra e dmit Kokrrat n pjekje me drupelets t kuqe q qndrojn t forta dhe tharta.

219

Biologjia Kpushat bhen aktive nga Marsi e tutje. Niveli i infeksionit rritet gjat ecuris s vjeljes. Kpushat nuk jan t dukshme me sy t lir (0.16 - 00.2 mm n gjatsi).

Mbrojtja e pemve frutore

Kontrolli parandalues Nse sht e mundur, hiqen sharmendat frutifikuese n t njjtin vit (Kujdes: kjo e rrit rrezikun e dmtimit nga ngricat).

i drejtprdrejt Trajtimi me 2% squfur t lagshm nse lastart ansor t sharmendave frytifikuese jan 10 cm n gjatsi. Trajtimi me 1 % squfur t lngshm nse lastart ansor t sharmendave frytifikuese jan 20 cm n gjatsi. 5.9 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t rrushit t serezit 5.9.1 Smundjet 5.9.1.1 Hiri i rrushfrengut (Sphaerotheca mors-uvae) Natyra e dmit tek rrushi i frengut: Majat e lastarve dhe gjetheve t reja mbulohen nga nj micel krpudhor i bardh; Majat e lastarve thahen. Fillon prodhimi i lastarve t rinj fshes-ngjashm. Fruta t mbuluara fillimisht nga nj micel i bardh, e m pas nga nj veshje e kafenjt e ashpr krom-ngjashme; tek ribes: ashtu si tek rrushi i frengut, por rrallher ka infektim t frytit.

Biologjia Krpudha dimron n majat e lastarit dhe sythat e infektuara. Mund t ngatrrohet me hiri i rrushit t pats (Microsphaera grossulariae), por kjo e fundit shkakton shum pak dm dhe zakonisht shfaqet pas vjeljes, kryesisht n pjesn e poshtme t gjethes. Kontrolli parandalues T mos prdoren kultivarve m t ndjeshme. Prdoren plehra azotik me pakic. Hiqen dhe shkatrrohen majat e lastarve t infektuara.

220

I drejtprdrejt Prpara eljes s sythit: trajtimet me 0.5% squfur t lagshm ose 0.4.% vaj kopre.

 Pas eljes s sythit: trajtimi me 0.4% vaj kopre do 2 3 jav, n varsi t shkalls s infektimit. Kujdes: t mos sprkatet n lulet e hapura (rreziku i dshtimit pr t frytifikuar); shum kultivar jan t ndjeshm ndaj squfurit pas eljes s sythit.

POM AL

5.9.1.2 Ndryshku i ribesit (Cronartium ribicola) Natyra e dmit tek ribes: gjithnj e m shum koloni sporesh portokalli n ann e poshtme t gjethes nga Qershori e tutje. Nga Korriku e tutje, ecuri n kollona, 1 1.5 mm n gjat. Rrzim i parakohshm i gjetheve. tek pisha e bardh: njtje formshkrir e pjesve t degve ose trungut. Ind krpudhor verdhrem t bardh e m pas del nga lvorja.

Biologjia Krpudh q ndryshon strehuesin: shkon prmes stadave zhvillimore t ndryshme n speciet e pishs pes-gjethshe, ku m e rndsishmja prej t cilave n Evropn qendrore duket se sht pisha e bardh (Pinus strobus). Krpudha mund t mbijetoj gjithashtu pa nj strehues ndrmjets (Pinus sp.). Krpudha ndryshku t tjera nga C. ribicola ndodhin gjithashtu n speciet e Pinus n fjal. Smundja sht m e rnd tek ribes i zi por ndodh gjithashtu tek kultivart e ribes t kuq me prejardhje nga Ribes petraeum dhe tek R. alpinum dhe R. grossularia. Kontrolli parandalues T mos prdoren kultivar t ndjeshm. T hiqen speciet e infektuara Pinus n afrsin e menjhershme.

i drejtprdrejt Nga elja e sythit e tutje, trajtimi do 2 3 jav me 0.4% vaj kopre, n varsi t shkalls s infeksionit. Kujdes: Mos sprkasni mbi lulet e hapura, sepse ekziston rreziku i dshtimit t frytifikimit.

5.9.2 Dmtuesit 5.9.2.1 Specie afide t ndryshme Natyra e dmit Kolonit zhvillohen kryesisht n majat e lastarve. Keqformime lastarsh dhe gjethesh. Flluska t purpurta tek ribes i kuq dhe i bardh, flluska t gjelbra n t verdhreme tek ribes i zi (morri i fshikzave t ribesit: Cryptomyzus ribis).

221

Biologjia Afidet shkaktojn shpesh dm jo vetm nprmjet thithjes por gjithashtu nprmjet bartjes s smundjeve virusale.

Mbrojtja e pemve frutore

Kontrolli parandalues T prdoren me pakic prdoren plehrat azotike Krijohen kushte t favorshme pr organizmat e dobishm (p.sh. nprmjet mbjelljes s shiritave me lule spontane pran pems). I drejtprdrejt Prdoren piretrina, rotenone, acide yndyrore ose sprkatje kompozite prpara se t ndodhin keqformime t lastarit ose gjethes. 5.9.2.2 Kpusha e gungave t ribesit t zi (Cecidophyopsis ribis) Natyra e dmit Tek ribes i zi, sythat e infektuar jan t rrumbullakt dhe t njtur (sytha me gunga), nuk arrijn t hapen normalisht dhe thahen. Tek ribes i kuq dhe rrushi i frengut, dmi sht si tek ribes i zi, me prjashtim t faktit se sythat nuk njten por jan por jan disi t shkrift. Aspekte t prgjithshme Kpushat transmetojn prmbysjen dhe rrisin rrezikun e dshtimit pr t formuar fruta. Kto jan ndryshimet n ndjeshmrin ndrmjet kultivarve. Kontrolli parandalues T mos prdoren kultivar t ndjeshm. T hiqen dhe shkatrrohen sythat e infektuara ose lastart prpara se t filloj lulzimi.

5.9.2.3 Tenja krahkthjellt e rrushit t serezit (Synanthedon tipuliformis) Pamja tenja: Hapja e krahve afro 20 mm, trupi kaltrosh i zi, abdomeni me katr shirita (mashkulli) ose tre (femra) t verdh t ndezur. vemja: 23-30 mm i gjat; t verdhreme n t bardh me nj koh t kafenjt.

Natyra e dmit Vemjet grmojn brenda lastarve n Qershor-Korrik dhe hapin nj tunel t zi n palc. Rezultati sht se gjethet vyshken, lastart nuk hapen sa duhet dhe disa prej tyre thahen.

222

Kontrolli parandalues riprtritje e vazhdueshme e shkurreve; krasitjet verore nuk duhet t kryhen deri

sa tenjat t marrin krah, nga Gushti e tutje. T hiqen dhe shkatrrohen lastart e infektuar. T prdoren gracka pr t zvogluar infeksionin (p.sh. shishe vere ose gracka zhvoshkjesh brumbulli, t disponueshme n rrug tregtare). Grackat duhet t ngjyhen me 90% sidr, 5% tonik ribesi i zi dhe 5 % uthull dhe duhet t mbahen n hapsira n intervale prej afro 20 m. Nse ndoten, ngjyerja duhet t riprtrihet.

POM AL

5.10 Smundjet dhe dmtuesit kryesor t boronics N disa zona t bots, nj sr smundjesh dhe dmtuesisht mund t shkaktojn dmtim t boronicave. Antraknoza hamendsohet se shkaktohet nga Colletotrichum acutatum duket se luan nj rol qendror. Aktualisht, pak dihet pr smundjen, por ekzistojn disa fakte se mikroklima, shrbimet agroteknike dhe faktort kritik prcaktojn nse ndodh infektimit.

5.11 Pesticidet Pesticidet m t rndsishme t prdorura nga kultivuesit e pemve frutore jan trajtuar shkurtimisht n kt pjes. Pesticidet organike jan substanca natyrore q kan pak toksicitet. 5.11.1 Fungicidet 5.11.1.1 Bakri
Fusha prdorimit Avantazhet Disavantazhet Tabela 5.20 Bakri Kroma, kanceri i pemve frutore

Figura 5.73. Tenja krahkthjellt e rrushit t serezit.

Mnyra e veprimit Parandaluese, vret sporet e mbira

Shum rezistent ndaj shiut, ka nj rishprndarje shum t mir n pem, tepr efikase kundr kroms Shkakton ndryshkje t rnd; bakri shkakton ndryshkje t rnd t frutave nse prdoren nga lulzimi deri n rrzimin e frutave t Qershorit. Shkalla e ndryshkjes s frytit varet nga sasia e bakrit dhe i ujit. Sprkatja e imt shkakton m pak dm fitotoksik se sa sprkatja normale. Sidoqoft, bakri mund t shkaktoj gjithashtu dm fitotoksik t gjetheve. Bakri nuk zbrthehet n tok. Bakri sht toksik ndaj krimbave t toks.

223

Mbrojtja e pemve frutore

Sasia e prdorur

Sasia e prdorur nuk duhet t tejkaloj 1.5 kg bakr t pastr/ha n vit, d.m.th. afro 2.5 - 3 kg produkt prfundimtar N periudha shum kritike: 0.5 kg/ha N periudha m pak kritike: 0.3 kg/ha

5.11.1.2 Squfuri
Tabela 5.21 Squfuri Fusha prdorimit Avantazhet Disavantazhet Mnyra e veprimit Hiri, kroma, kpushave t ndryshkut, kpushave t lis s dardhs Parandalues kundra krpudhave, vret sporet n mbirje Squfuri ka gjithashtu nj ndikim akaricid. Kontrolli i hirit n pranver kontrollon gjithashtu kpushat e ndryshkut. Tepr efikas kundr hirit. I varur nga temperatura (t paktn 15-18C) N doza m t larta (mbi 3kg/ha) dhe temperatura m t larta, squfuri dmton kpushat grabitqare Ndikim shum i dobt kundra kroms Nuk tolerohet nga t gjith kultivart e molls dhe dardhs

Sasia e prdorur

Aq sa t mos dmtoj kpushat grabitqare, jo m shum se 3kg/ha 7kg/ha kundr kpushs s lis s dardhs

5.11.1.3 Polisulfidi i kalciumit

Tabela 5.22 Polisulfidi i kalciumit Fushat prdorimit Avantazhet Mnyra e veprimit Disavantazhet Kundr stadeve dimruese t breshkzave n pem gjat prgjumjes dhe kundra kroms Parandalues kundra krpudhave, vret sporet n mbirje

Squfuri ka gjithashtu nj ndikim akaricid. Kontrolli i hirit n pranver kontrollon gjithashtu kpushat e ndryshkut. Tepr efikas kundr hirit. I varur nga temperatura (t paktn 15-18C) N doza m t larta (mbi 3kg/ha) dhe temperatura m t larta, squfuri dmton kpushat grabitqare Ndikim shum i dobt kundra kroms Nuk tolerohet nga t gjith kultivart e molls dhe dardhs Aq sa t mos dmtoj kpushat grabitqare, jo m shum se 3kg/ha 7kg/ha kundr kpushs s lis s dardhs

Sasia e prdorur

224

POM AL 5.11.2 Akaricidet dhe insekticidet 5.11.2.1 Vaji i parafins

Tabela 5.23 Vaji parafins Fushat prdorimit Avantazhet Disavantazhet Mnyra e veprimit Breshkza San Joze, kpusha e kuqe e pemve frutore Dmtuesit mbyten nga shtesa e holl e vajit

Shum efikas ndaj breshkzs San Joze dhe kpushs s kuqe t pemve frutore, nuk dmton organizmat e dobishm.

Sasia e prdorur

E pabiodegradueshme. Nuk duhet t ket ndonj ngric pr 2 - 3 dit pas sprkatjes (n t kundrt ka dm fitotoksik ose n kultivar t ndjeshm, si Gala dhe Braeburn, lulet mblidhen tuf dhe gjethet bien) Koha optimale pr prdorim sht stadi i veshit t miut/sythit t kuq Absolutisht thelbsore pr sprkatje cdo rresht dy her (p.sh. 2 x 15 l nse sasia e prdorur sht 30 l/ha) Sprkatja e imt siguron nj mbulim m t mir Vaji i kolzs sht shum m pak efikas se sa vaji i parafins por degradohet leht

5.11.2.2 Virusi granuloz

Tabela 5.24 Virusi granuloz Fushat prdorimit Avantazhet Mnyra e veprimit Disavantazhet Krimbi i molls (Carpovirusine, Madex, Granupom) Tenjat prdredhse, Adoxophyes orana (Capex) Insekticid me glltitje Tepr infektues dhe toksik Ndikim tepr specifik Nuk dmton kpushat grabitqare Zbrthehet leht nga rrezatimi UV, prandaj sht efikas pr pak dit n kushte natyrore

Sasia e prdorur

Koha e sprkatjes duhet t jet shum fleksibl, n varsi t motit Dm i leht mund t shkaktohet pr shkak t vemjeve nuk vriten menjher

225

Mbrojtja e pemve frutore 5.11.2.3 Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki (Bactopeine, Dipel, Thuricide)
Tabela 5.25 Thuricide) Bacillus thuringiensis ssp. kurstaki (Bactopeine, Dipel, Fushat prdorimit Vrejtje Tenja dimrore, tenja prdredhse minuese e frutzave, tenjat noktuide Insekticid me glltitje

Mnyra e veprimit

Funksionon mir n temperatura mbi 15C, pasi nuk glltitet sasi e mjaftueshme n temperatura t ulta sepse larva nuk ushqehet aktivisht Shtimi i 1% sheqer prmirson ndikimin I padmshm pr t dobishmit

5.11.2.4 Azadiraktina
Tabela 5.26 Azadiraktina (neem) Si prftohet Vrejtje Fushat prdorimit Mnyra e veprimit Morri i prgjakshm i molls, tenja e dimrit Repelent dhe insekticid me glltitje Ekstrakt i vajit t fars s neem (alkaloid)

Veprim shum i ngadalt, prandaj sprkatja pr t kontrolluar morrin e prgjakshm duhet t bartet prpara lulzimit Aktualisht lejohet vetm n fidanishte I rrezikshm pr blett Efikas gjithashtu kundr tenjave prdredhse n prqendrime shum t larta

5.11.2.5 Quassia
Tabela 5.27 Quassia Fushat prdorimit Avantazhet Vrejtje Mnyra e veprimit Grerza e molls dhe kumbulls, gjithashtu efikase kundr afideve, larvave t tenjave prdredhse dhe mizs s qershis Repelent, insekticid me kontakt dhe glltitje kundr grerzs Nuk dmton organizmat e dobishm T prdoret kundr grerzs n fund t lulzimit

226

Tabela 5.28 Sperkatje piretrum-rotenone (Parexan)

POM AL

5.11.2.6 Sperkatje piretrum-rotenone (Parexan)

Fushat prdorimit Si prftohet Vrejtje

Mnyra e veprimit

Afidet, turigjatt e luleve dhe t tjer, tenja prdredhse, tenja dimrore, cimka, tenja noktuide Insekticid me kontakt, glltitje dhe thithje

Piretrum prodhohet nga krizantemat dhe prmban piperonil butoksid si lnd shtuese e cila rrit stabilitetin UV

Tabela 5.29 Ryania

5.11.2.7 Ryania

Spektr veprimi shum i gjer Jo trsisht i padmshm pr organizmat e dobishm Piretrum sht helmues pr peshqit Sprkatjet konsistojn n vet piretrum gjenden gjithashtu n treg (p.sh. Spruzit) Krimbi i molls, tenjat prdredhse, afidet, gjetheminueset Insekticid me kontakt Ryania sigurohet nga druri i Ryania speciosa Spektr veprimi i gjer M i qndrueshm se sa sprkatjet piretrum-rotenone Helmues pr peshqit Nuk sht ende i regjistruar n BE Afidet, psillat e dardhs

Fushat prdorimit Si prftohet Vrejtje

Mnyra e veprimit

5.11.2.8 Insekticidet prej sapuneve t buta, acidet yndyrore

Fushat prdorimit Vrejtje Mnyra e veprimit

Tabela 5.30 Insekticidet prej sapuneve t buta, acidet yndyrore Veprimi insekticid i drejtprdrejt sht mesatar, tret nektarin N kushtet e motit t that, mund t ndodh ndryshkje Sprkatja n kohn lulzimit t molls ka ndikim rrallues

227

Mbrojtja e pemve frutore

228