Muharrem BLAKAJ u lind m 6 janar 1959 n

fshatin Vrell, komuna e Burimit. Shkolln fllore

mbaroi n vendlindje, ndrsa t mesmen ekonomike,
tri vite n Pej, e vitin e katrt, maturn, e prfundoi
n Burim n pranvern e vitit 1979. Po n at vit
regjistroi Shkolln e Lart Pedagogjike n Prishtin,
degn gjuh dhe letrsi shqipe, mirpo ai, pr shkak t
veprimtaris patriotike m, 14 dhjetor 1979 burgoset
dhe kshtu i ndrpriten studimet.
N nntor t vitit 1986, n burg, me tortura, UDB-
ja ia vret vllain Xhemailin, t cilin e kishin burgosur
edhe ate pr veprimtari politike.
M 5 shkurt 1987, M. Blakajn prsri e burgosin,
por n munges t provave e lirojn pas tre muajsh.
Nga ndjekjet edhe persekutimet e vazhdueshme, n
tetor t atij viti detyrohet ta lshoj Kosovn dhe t
krkoj strehim politik n Zvicr, ku edhe sot jeton
bashk me familjen e tij.
M. Blakaj, shkruan proz. Sa ishte n Kosov
mblodhi tregimet e tij n nj dorshkrim me titull
Monolog i nj komiti, si dhe dy novela, gjithashtu
n dorshkrim Balta me gjak dhe Besa me
qllim botimi. Mirpo, gjat bastisjeve t policis n
shtpin e tij, t gjitha dorshkrimet i merren dhe
nuk i kthehen kurr m.
N shtypin shqiptar t diaspors n Zvicr, ka
publikuar disa tegime, ndrsa n vitin 2004, botoi
romanin Misioni seket, n shtpin botuese
Rozafa, Prishtin.
Tesaret e humbura sht romani i tij i dyt.
M
u
h
a
r
r
e
m

B
l
a
k
a
j

-

t
h
e
s
a
r
e
t

e

h
u
M
B
u
r
a
Prishtin, 2005
Muharrem Blakaj
roman
thesaret
e humbura

Muharrem BLAKAJ
THESARET E HUMBURA
Roman
Prishtin,
005

Muharrem BLAKAJ
THESARET E HUMBURA
Roman
Redaktor
Mustaf Xhemaili
Ballina dhe faqosja
Infograph Visual Solutions
www.info-graph.com
Botues
MKRSDJ
- Departamenti i shtjeve Jorezidente i Kosovs
Prishtin
Copyright 005
Autori
5
I
N qytezn e huaj vazhdonte t binte shi. Ky mot i lig
i kishte prcjell gjat gjith rrugs. Vende-vende kishte
pasur mjegull t dendur q i kishte fshehur konturet e
kullave bashk me frngjit e tyre t rrezikshme. Pr
kullat e shqiptarve kishte lexuar. Ishte hera e par q
ndodhej prball tyre. Ndoshta nga moti i lig, kullat i
dukeshin edhe m t rrezikshme! N pamje t jashtme
dukeshin t qeta, madhshtore dhe krenare, kurse n
brendi, prapa frngjive t errta sigurisht se fshiheshin
tytat e pushkve.
Makina lvizte ngadal duke u tundur, pasi rrotat
futeshin npr pellgjet e mbushura me uj. Edhe
pse e dinte se edhe kjo qytez e humbur ishte pjes e
Mbretris Serbo Kroate- Sllovene, prap se prap, Van
Joviq e kishte t vshtir ta emronte ndryshe, prvese

e huaj. Pas emrimit t tij n kt qytez provinciale,

kishte qen i shtrnguar q t ndiqte nj seminar
paraprgatitor n lidhje me vendasit, dhe kulturn
e tyre. Gjat asaj kohe, jo njher, kishte dgjuar se
kta njerz kishin karakteristika t tjera. Veshjet e
larmishme, plisat e bardh, gjuha e tyre q nuk
prngjante me asnj nga gjuht e buta e t kapshme
evropiane, gjuh e egr, e vrazhd dhe e frikshme,
disi si gjuht e demoduara nomade t fseve mongole,
kineze apo dreqi e di se far! Zakonet e tyre, t lidhura
me vese e karakteristika t veanta, jasht do rregulle
regjionale q nuk kishin asnj ngjashmri me rregulla
kodike t popujve t civilizuar. Pr mikun, edhe i huaj
qof ai, mjafonte t ishte paqsor, shqiptart ishin
zemrgjer dhe t sinqert, kurse pr armiqt e tyre
ishin t ashpr e kmbnguls. Edhe pse jetojn n
bashksi fsnore, t ndar n tri religjione, kur t vij
puna pr atdheun e tyre, jan gati t shuhen me gjith
far kan! Zakonet e tyre sikur kan ngjashmri me
fset Glenfruine, t cilt ngatrresat ndrmjet tyre i
zgjedhin me dylufim, kurse shqiptart, ngatrresat
n mes tyre i zgjedhin me ligjet e tyre t gjakmarrjes,
duke br vrasje mizore. Kto parime t trashguara
nga t part, ata ua msojn brezave; gjak pr gjak, dhe
gjakmarrja vazhdon me vite e decenie. Viktima ruhet
me xhelozi deri sa t bije n kurthe, dhe ekzekutohet.
Vrasjet bhen me paramendim e gjakfohtsi t
jashtzakonshme!... prandaj, larg do kontakti me ta!
Kshtu i kishin thn!
Stili i ndrtimit t shtpive t tyre prej guri, t tipit
,kull karakterizohet me nj lloj fortifkate familjare,
q shrben jo vetm pr tu mbrojtur, por edhe pr

,ngujim pr ata q kishin radhn pr t dhn gjak.

Pastaj armt? Edhe pse pushteti i kishte armatosur,
do dit vriteshin me arm zjarri dhe kapeshin n
kontraband me to. Tuhej se armt i prodhonin
vet duke flluar nga baroti e deri t fshekt. Ishte e
pabesueshme por, gjithsesi e rrezikshme.
Misioni i tij nuk kishte karakter lufarak por, thjesht
hulumtues. N fllim kishte menduar se duhej t
ishte sa m kooperativ me vendasit, me ndihmn e t
cilve do t binte n gjurmt e lashtsis, por kjo gj
ishte e pamundur. Prandaj, duhej t prdoreshin skicat
e punuara m par nga ekspertt e arkeologjis. N
ndihm do tu vinin nj grup njerzish t besuar q do
ti caktonte naallniku, si dhe skuadra ushtarsh, t
cilt do ti mbronin nga do e papritur.
Tuhej se qeveria kishte br shpenzime marramendse
pr ti shprngulur shqiptart nga tokat e Serbis s
Vjetr. Kjo taktik e shprnguljes s shqiptarve zinte
fll para dy shekujsh, gjat nj marrveshje sekrete n
mes arqipeshkvit Visk Zmajeviqit dhe Venedikut, pr
tu zvarritur e shprndar m marrveshje e elaborate
tinzare edhe me shum shtete t tjera, deri n ditt
e sotme. Pr pastrimin e ktyre zonave merreshin
shum dijetar. Po thuaj se t gjith ishin n nj
mendje se vetm terrori, vrasjet, dhuna dhe przniet e
vazhdueshme do t bnin t mundur pastrimin e tokave
serbe nga elementt jo serb. Kishte pasur edhe nga ata
dijetar q kishin preferuar q popullsin jo sllave ta
fusnin n qendr t tokave serbe dhe ti shprndanin
n mes popullsis vendase. Kshtu do ti vihej kapak
njher e prgjithmon elementit jo sllav n Ballkan.
Edhe t huajt, jo q nuk do t kundrshtonin kt plan-

projekt ambicioz por, ata do t ishin aleatt besnik, dhe

do t merrnin pjes drejt pr s drejti n zbatimin e tij.
Kundrshtart e ksaj ideje ishin kategorik q nj gj
e till nuk duhej t ndodhte kurrsesi. Ata kishin frik
se kjo metod do t ishte surrogat, q do ta dmtonte
rnd pastrtin e popullit hyjnor serb.
*
Makina ndaloj para ndrtess s porsandrtuar t
komuns. Van Joviq zbriti i pari. Pas tij zbriti eksperti
francez i arkeologjis, Fransua Roger. Nga dera tjetr e
makins zbriti specialisti i gjeologjis Dushko Jevtiq i
shoqruar nga eksperti rus i gjeologjis Sergej Ivanov.
Dhe krejt i fundit zbriti, etnograf Dragomir Marjanoviq.
Dan Mujani, si dukej i porositur nga naallniku lvizi
n drejtim t makins. Pasi mori nj ark druri u nis
drejt hyrjes. Para hyrjes s ndrtess kishin dal pr ti
pritur ve naallnikut edhe patriku, komandanti i zons
operative t Metohis majori Dushan Miqiq, vojvoda
Miliq Krrstiq, si dhe komandanti i xhandarmris
bashk me drejtorin e shkolls dhe drejtorin e posts.
Pas prshndetjeve t rndomta ata u drejtuan nga
dera e hyrjes. N korridorin e gjer naallniku ju dha
shenj mysafrve t hynin n kantin. Dera e kantins
ishte e hapur. Pas tyre hyri patriku, pastaj majori,
naallniku e t tjert me radh, ashtu si kishin qen
t radhitur gjat pritjes. Pasi zun vend, kantinjeri ju
solli pije.
Pasi ju uroj mir se ardhje, e posarisht t
huajve, majori n pika t shkurtra dha nj raport pr
gjendjen aktuale n provinc. Me pak fal tregoj se

malet ishin mbushur plot kaak. Ata, her pas here i

sulmonin postat e xhandarmris. Ushtria prdorej
pr ndshkimin e banditve dhe pr t vn qetsin
dhe rendin, aty ku plaste sherri n mes t organizats
etnike Dora e zez dhe kaakve. Pastaj, i prsriti t
njjtat fal q me dhjeta her i kishte dgjua Van Joviqi:
sa m larg kontakteve me vendsit. Jan t rrezikshm!
Lvizjet ti ken t kufzuara. Ju ndalohej dalja jasht
vendbanimeve t kolonve.
N pika t shkurtra ai u tregoj t porsa ardhurve se
edhe vet, edhe pse ishte ushtarak, merrej me krkime
arkeologjike dhe gjeologjike. Kishte marr shnime me
vlera t muara pr shum zona t pasura arkeologjike
dhe gjeologjike t pazbuluara m par, dhe ishte i
gatshm q n kt drejtim t jepte nj kontribut t
vlefshm si n mbrojtjen e ktyre gjetjeve, ashtu edhe n
krkimet q do t pasonin. T gjitha kto do tua afronte
kur do ti krkonin zotrinjt e nderuar, gjithsesi n nj
faz t dyt!
Van Joviqi i prshndeti t pranishmit pr pritjen e
ngroht dhe pr gatishmrin e tyre pr ta ndihmuar
projektin. Pastaj, i falnderoj ekspertt e huaj pr
ndihmesn q kishin dhn n prpilimin e skicave
planimetrike n degn e arkeologjis dhe t gjeologjis.
N pika t shkurtra ai prmendi disa vende ku duhej t
fllonin grmimet.
Gospodine Joviq, kemi informacione t sakta s
gjat lufrave ballkanike kto an i ka vizituar nj grup
arkeologsh, dhe n shum vende kan br grmime
dhe matje. Se far kan shnuar ata n defert e tyre
askush nuk e di!... ndrhyri vojvoda Miliq Krrstiq.
E dim ne! ia ndrpreu faln Van Joviqi, dhe
10
pikrisht shnimet e tyre mbi qendra arkeologjike
t zbuluara, si dhe nj mori gjetjesh t rastit na kan
detyruar t merremi me rishikimin e atyre gjetjeve
dhe shnimeve t tyre. S pari ne duhet t merremi
me qendrat arkeologjike q jan siprfaqsore, ti
bjm matjet e nevojshme dhe prpilimin e skicave
planimetrike, pastaj t fllojm nga grmimet. Edhe
pr gjetjet arkeologjike t rastit q i kan ln t
shnuara ekspeditat e huaja, ne duhet ti bjm skicat
planimetrike dhe paraprgatitjet e tjera. Si faz e par,
nevojitn emrtimet topografke t vendeve, qofshin
edhe shqip ato, si dhe plotsimi i t dhnave gojore
dhe mitike nga vendsit pr objektet n fal. Un, kaq
kisha! Nse ka dikush ndonj pyetje, le t urdhroj!
Pasi i shikoj me radh t gjith t pranishmit, Van
Joviqi u ul n karrigen e tij. Ndjehej i lodhur. Syt
ju kishin skuqur nga pagjumsia. Qysh n rini t
hershme kishte pasur probleme me gjumin, sidomos
kur ndrronte vend. Gjat gjith rrugs nuk kishte br
me tepr se dy or gjum, dhe at, jo gjum t mirfllt
por, vetm dremitje. Nga t pranishmit askush nuk foli.
Heshtja kishte flluar t trashej. Van Joviqi e ndjeu se
koha ishte e prshtatshme pr tu larguar, sa pa flluar
nj bised e re. U ngrit n kmb duke i kujtuar edhe
t tjert se biseda kishte marr fund. Naallniku disi i
lehtsuar e prcolli deri n dhomn e tij. Sergej Ivanov
i shoqruar nga majori doln jasht, ndrsa Fransua
Roger i shoqruar nga gjeologu Dushko Jevtiq, t
patrazuar vazhduan bisedn.
Me prcjellje t naallnikut, Van Joviqi u gjend n
dhomn e tij. Naallniku, pasi i uroj ditn e mir, doli.
Pasi u lirua nga pesha e palltos t ciln gjat gjith kohs
11
e kishte mbajtur veshur, Van Joviqi u ul mbi shtrat. Tani
uditrisht e ndjente vetn t lodhur. Akoma i uturinin
vesht nga zhurma e hekurt e monotone e motorit t
makins. Qet, u shtri mbi shtrat. E ndjeu vetn t
lodhur, t kputur. Pr nj ast ju duk e pabesueshme
q kishte hyr n ditn e katrt q nga koha kur ishte
larguar nga shtpia.
Ju b se pa t shoqen, t friksuar dhe me sy t
prlotur kur e kishte prcjell n stacionin e trenit me
dorn lart duke e tundur deri sa ishte zhdukur. Assesi
nuk kishte mundur tia mbushte mendjen, se puna q
e kishte marr prsipr nuk sillte ndonj rrezik, sepse
nuk kishte t bnte fare me kaakt apo me bandat e
tjera q vrtiteshin maleve kundr shtetit. Pamjen
krcnuese t atyre maleve q i kishte kaluar gjat
rrugs ishte prpjekur ta zbuste sado pak me krenarin
e detyrs s tij. Kurse kullat q i gjeti n kt provinc t
humbur ju dukn t frikshme dhe krcnuese. Mirpo
prania e majorit, e naallnikut, e komandantit t
xhandarmris, e vojvods, rojet n do skaj t qytezs
sikur e kishin qetsuar pak. Pastaj ju kujtua takimi
i fundit q kishte pasur me ministrin e kulturs dhe
me njrin nga kshilltart e tij. Takimin me puntort
e konsullatave t huaja t akredituara n Mitrovic.
Bisedat dhe prpilimi i skicave planimetrike paraprake,
si dhe ndihma e pakursyer, sidomos e konsullit francez
dhe atij rus t cilt kishin prgatitur edhe ekspert q
do t merrnin pjes gjat ekspedits s tij n rrafshin
e Dukagjinit e veanrisht n Podgur. Ju solln npr
mend copa bisedash pr grmime, emra vendesh,
harta topografke, skica, themele t vjetra kalash,
manastiresh e kishash, pastaj veshjet karakteristike t
1
shqiptarve me larmi ngjyrash, e n fund edhe kngt e
tyre t uditshme!...
*
Zilja e telefonit binte me ngulm. E piklluar e mori
dgjuesen, duke shpresuar se ksaj radhe do t dgjonte
nj lajm q do ta bnte t gzuar bile pr ort e pasdites
q nuk i kalonte dot. Si gjithnj, edhe ksaj radhe nga
dgjuesja erdhi zri i mrzitshm e zhgnjyes i t shoqit.
Fjalt e tij tani m i dinte prmendsh, si je, far bn,
far kemi andej, me prgatit sot pr drek kt apo at
lloj ushqimi, prgatite rakin dhe mezet se do t vij me
kt apo me at... dhe asgj e jashtzakonshme. Vetm
kah fundi i biseds ai e njofonte se sot sa kishin arritur
pes ekspert. Tre vendas, dhe dy t huaj. Njri sht
francez kurse tjetri rus.
Ekspert? far krkojn ata ktu?... pshpriti e
hutuar si t ishte duke folur vet me vete. Nuk u prmbajt
dot, dhe pyeti pr t dytn her? Ekspert the?
Po, po ekspert thash! u dgjua zri nervoz i t
shoqit nga ana tjetr e telefonit. Pse uditsh?
Sa mir! tha m n fund pa e prmbajtur vetn
dhe vazhdoj: t ne do t vijn ata?
Jo te ne! do t krkojn ata t ne?... ata do t bjn
grmime arkeologjike, dhe krkime gjeologjike n
mbar krahinn!
Ashtu!?... bri si me vete, krejt e hutuar nga lajmi.
I shoqi foli edhe dika tjetr por ajo as q e dgjoi.
Ishte e tretur n mendimet e saj fantastike. Sa her q
dgjonte ndonj lajm interesant, pr nj koh t gjat
humbte nn peshn e kujtimeve t mbla... dhe krejt si
1
papritur dgjoj zrin e t shoqit kur i uroj ditn e mir!
Nga dgjuesja e telefonit u dgjua toni i ndrprer i
sinjalit: tit-tit-tit...
Edhe kt mngjes, Mila ishte zgjuar nga gjumi e
piklluar. Pikat e shiut vazhdonin ritmin e njjt sikurse
edhe ditve t tjera. Jasht asgj nuk kishte ndryshuar.
Pjeshkat n kopsht me gjethe t rna, lulishtja e thar
krejt n fundin e oborrit, pjergulla e zhveshur si dhe
drithijet e prhirta t kullave matan lumit, dukeshin
t fohta akull, e t frikshme, sikur i ndillnin kob. O
zot, ja edhe sot nj dit e tmerrshme, kishte menduar
me dshprim duke e larguar vshtrimin nga dritarja.
Sa mir! pshpriti me vete Mila, pes ekspert!
Njri sht francez, me tha! Do t bjn grmime! Ah,
si nuk e pyeta se ku do ti bjn ato grmime? Pastaj pse
duhet t grmojn? Ani, ska gj. Do ta pyes pastaj!
Para se t martohej kishte qen e dashuruar marrzisht
pas Dushanit. E kishte njohur gjat nj ekspedite
ushtarake ku kishte qndruar pr disa dit n shtpin
e saj! Pas martess kishin vendosur q muajin e mjaltit
ta kalonin n brigjet e bukura t bregdetit dalmat. Sa
shpejt kishte kaluar ai muaj. Kishte qen muaji m i
shkurtr dhe m i bukur n jetn e saj. Ah, t kisha
pasur mundsi q kt muaj ta shndrroja n nj vit t
mjaltit dhe t knaqesha pr nj koh t gjat n hotelet
luksoze, m mbrmje vallzimi, e me plot muzik. Por
ja q edhe ai muaj kishte kaluar pa u ndje duke ln
prapa vetm kujtime t kndshme.
Pasi ishin kthyer n kryeqytet, n kutin e posts
kishin gjetur fetemrimin e tij n nj provinc t
humbur diku n Kosov, q as emrin nuk ia kishte
dgjuar ndonjher. Fill pas leximit t njofimit,
1
Dushani kishte marr hartn e perandoris si i
plqente ta quante Mbretrin Serbo-Kroate-Sllovene,
dhe duke e lvizur gishtin mbi t e kishte gjetur vendin
ku e kishin emruar. Nga ky sihariq ai ndjehej krenar.
Vetm ofcert e zot i drgojn atje, kurse ata q jan t
dobt i mbajn afr sepse ktu nuk ka hajdut, as kaak,
ndaj nuk ka karrier, nuk ka as lavdi! Mila e kishte
ndjer mbi shpatulla zhgnjimin e par pas muajit t
mjaltit. Asnjher nuk kishte pasur dshir t largohej
nga kryeqyteti. E zbritur nga nj fshat malor, vetm sa
kishte flluar ta thithte nektarin plot luks t kryeqytetit.
Gjat muajit t mjaltit kishte arritur q t msohej me
sjelljet e shoqris moderne. Assesi nuk kishte dshiruar
t shkputej nga ai mondanitet, edhe pse Dushi i saj e
kishte bindur se n provinc ku e kishin emruar, nuk
do t qndronin gjat, dhe prap do ti ktheheshin
luksit dhe jets mondane. Pas arritjes n provinc i
kishin vendosur n nj kull dy katshe me frngji t
nj kaaku. Kishte pasuar zhgnjimi i dyt por, tani ky
zhgnjim ishte i mbshtjell me nj frik tinzare nga
kaaku, q n gjuhn e saj ishte hajduti i tmerrshm,
q zbret natn nga malet dhe, si hije e zez nate, futt
n shtpin-kull dhe dashurohet marrzisht n tiparet
e saj dhe pastaj, pason vrasja e Dushit dhe rrmbimi i
saj brr ishte rrqethur tr frik, dhe n memorien
e saj e kishte skicuar nj burr kaak fokgjat, i
veshur me tirq e xhamadan, shok shumngjyrshe,
ku i vareshin jatagani dhe koburja disi n pamjen
e Dan Mujanit por m i bukur, m i fuqishm!... O
Zot, si n legjend!... Zhgnjimi tjetr kishte ndodhur
shpejt dhe shum m tragjik pr zemrn e saj, por tani
i mbshtjell jo si m par me frik nga kaaku, por me
15
dhembje shpirti. Kishte qen e stepur kur n shtratin
bashkshortor t rregulluar bukur e kishte gjetur
Dushin e saj lakuriq duke br dashuri me shrbyesen
e tyre, vajzn e nj koloni serb. Koh t gjat pas ktij
skandali, ajo kishte pasur depresion psikik. Nj koh
t gjat shrbyesja nuk ishte dukur. Pastaj, porsa kishte
flluar t kndellej pak dhe ti afrohej prap Dushit t
saj, pas krkim falje dhe miklimit t pambarim me fal
t mdha t dashuris, kishte ndodhur skandali tjetr
sikurse i pari por, ksaj radhe me gruan e re e t bukur
t drejtorit t posts.
Kupa ishte mbushur. Kishte vendosur t hakmerrej
kundr tij. N shum raste kishte pasur krkesa nga
burra t pashm dhe me pozit. Kishte pasur krkesa
nga ushtar t ri dhe t bukur q vetm shikimet
e zjarrta t tyre e kishin br t mbushej me epsh.
Por qe do, ju kishte larguar t gjithve n mnyr t
prer duke mos ln asnj shteg pr nj prov t dyt.
Pavarsisht nga kjo, e ndjente se shum prej tyre
vazhdonin ta lakmonin. Ndaj, gjat netve t gjata t
festave shtetrore, Mila, ndonjrit me qllim ia hidhte
ndonj vshtrim t prusht dhe pastaj trhiqej duke e
ln tjetrin t shastisur pas saj. Kurse sot? Ja nj dit q
t bn t mendosh. Nj dit q t jap shpres dhe zemr
bashk, dhe n ast, n trurin e saj e skicoj vetn duke
u afruar drejt shtratit me pelerinn hedhur krahve,
q pa dashur i zbuloheshin fladitshem kofsht e saj t
plota e t bardha, kurse ai me pamjen e Dan Mujanit,
e shikonte plot epsh!... Cili sht ai vall? Pyeti vetn,
dhe si n rastsi pa vetn lakuriq pran dushit q assesi
nuk i kujtohej se kur dhe si kishte arritur deri aty. M
kt mendim nuk u zgjat shum, sepse nuk dshironte
1
tia largonte vets ato mendime q e bnin t lumtur n
kt dit t mugt shiu, e plot trishtim.
Duke e frkuar trupin me sapun, ju kujtua doktori
q e kishte kontrolluar kur kishte qen e fohur.
Kishte pasur nj koll t rnd dhe t gjat sa pr nj
koh kishte menduar se e kishte kafshuar smundja e
rnd e tuberkulozit. Mendjen e kishte top, se vetm
ajo smundje vinte n kt mnyr dhe, pas pes apo
gjasht muajve do gj do t mbaronte. Ja kshtu, deri
ktu e kishte pasur jeta e saj! Pastaj do t vdiste dhe...
o zot! Ofshani! Deri sa doktori i kishte br t gjitha
analizat dhe ia kishte kumtuar lajmin e gzuar se nuk
ishte e infektuar por vetm e fohur keq, ajo kishte
psuar shum. Kishte humbur n pesh, syt ju kishin
futur thell n kocka. Ju kishte larguar oreksi. Dushi
nuk largohej assesi nga puna. Ikte n mngjes dhe
kthehej von n mbrmje, apo nuk kthehej fare pr disa
dit me radh, pa e qar fare kokn pr smundjen e saj!
Nga ilaet q ia kishte caktuar doktori, kishte flluar
ngadal t kndellej. Kur kishte ardhur koha t shkonte
pr vizitn e dyt, kishte ndryshuar krejt. Doktorit i
kishin mbetur syt si dy thngjij t ndezur, t ngulitur
n fytyrn e saj t freskt dhe t bukur. Pastaj i kishte
thn t zhvishej. E kishte pikasur se ai e shikonte me
zjarr, dhe pr pak sa nuk ju kishte lshuar n dor e le t
bnte ai t donte me trupin e saj tani m lakuriq. Por,
n momentet e fundit kishte ndrruar mendje. Nuk i
plqente aspak fytyra mbrehuce e tij, me at hund t
gjat dhe me syzet n majn e saj q e bnin edhe m t
oroditur dhe m mir t pres nj rast tjetr! Pastaj,
disi me naze ju kishte larguar doktorit, dhe pa lejen e tij
kishte flluar t vishej.
1
Doli nga dushi dhe u mbshtoll me peshqir. Qet
ju afrua pasqyrs dhe, pr nj cop her mbeti duke
vshtruar me ngulm fytyrn e vet t freskt. Tani,
pas lajmit t kndshm q ia kishte kumtuar i shoqi,
fytyra ju duke edhe m e ferskt se nga hera. Mori t
kuqt dhe flloj ti lyente buzt, pastaj vuri rimelin e
kaltr rrotull syve dhe krejt n fund, i leu faqet me
kremin e bardh t marks Francuska. Nj cop her
ndenji pran dollapit duke krkuar se cili fustan do ti
prshtatej ksaj dite t trisht, e me plot mistere. Vall a
ka ndonj fustan q do tju shkonte pr shtat mistereve?
Pyeti vetn. Pasi u vesh, i krehu fokt butsisht duke i
lidhur valvitshm me nj fongo ngjyr kafeje. Veshi
pallton dhe doli. Cak ishte gruaja e komandantit t
xhandarmris, t cils do tia jepte t pars sihariqin
pr ardhjen e ekspertve.
1
II
Frfllaza i prplasi furishm pikat e shiut mbi xham.
Kek Ymeri ktheu kokn pritueshm. Pa nga xhami q
ishte mbuluar me avull, dhe prap u kthye nga pasqyra
e varur n mur. Pa hetueshm fytyrn e vet. Ju duk edhe
m brengosse. Veshi pallton qejfprishur dhe flloj ti
mbrthente kopsat njrn pas tjetrs. N fund, me t
dy duart ngriti jakn duke e ngjeshur plqyeshm pas
shallit. Pas kaq shum muajsh q kishte ardhur nga
qyteti ku kishte prfunduar gjimnazin, ishte hera e par
q dilte nga shtpia me nj breng t madhe n shpirt.
Krenaria pr t vetmin shkollar t ktyre anve ju
kishte fashitur me koh. As veshja allafrnga, q dikur
e kishte br t dukej i leht si pendl, sot nuk i bnte
ndonj prshtypje, bile prkundrazi e kishte brengosur
edhe m keq. Po t kishte mundsi ta ndrronte me
dik tjetr shkollimin dhe veshjen e tij allafrnga, n
1
kto momente krize, do ta kishte br me gjith dshir
por, ishte gj e pamundur.
Mugtira e atij mngjesi pranveror ju duk e
pazakont, e rnd dhe e mrzitshme. Era e przier me
bor ju prplas fohtsisht n fytyr. Ishte nj dimr i
zgjatur dhe i rnd, disi dimr gnjeshtar. Sa dukej
se do t bnte mot i mir e me diell, zogjt t gzuar
fllonin t kndonin, pa pritur ia fllonte er e fort e
przier me bor e me sqot, sa q, dukej se koha ecte
prapa duke u futur n ditt e acarta t janarit. Ja, edhe
sot nj dit e till e mistershme dhe e foht, dhe me
ngjarje t ngatrruara! Me kujdes flloj ti hidhte hapat
mbi pellgjet me uj q ishin ngrir krejt. Gjat gjith
rrugs, deri t kulla e Jashar efendiut nuk takoj njeri.
Kur Jashar efendiu po kthehej nga xhamia, q po sa e
kishte fal sabahun, aty t brryli i rrugs, vetm sa nuk
u prplas fytyr pr fytyre me t. Phu, i paudh, mi
shtin etht n bark, kishte shfryer ai duke krcyer i
trembur n ann tjetr.
N at motin e rnd, kur baba mbret ishte larguar me
gjith ushtri dhe n vendin e tyre kishte ardhur ushtria
serbe e malazeze, Jashar efendiu kishte marr shum
reforma t reja n zbatimin e kuranit t Allahut. Njerzit
ishin penduar rnd q nuk ishin knaqur duke u falur
e duke ju lutur allahut q tu vinte n ndihm sa e kishin
pasur pran hijen e babs mbret. Kishin gabuar! Ja tani
shkau! Allahu ju ka mallkuar edepsz, i thoshte Jashar
efendiu xhematit t tij! Kurse ky i paudhi shkon edhe n
shkollat e tyre! Phu, edepszi! Jazk! Edhe katundart
kishin mbajtur ann e Jashar efendiut. Pa dyshim
kishte edhe prej atyre q e adhuronin fshehurazi Kek
Ymerin. Por, kishte edhe nga ata q ia kishin nevojn,
0
dhe porsa binte terri, fshehurazi i trokisnin n der.
Kndoma kt letr q ma drgoj djali nga ushtria!
Jashar efendiu nuk dshiron ti kndoj shkrolat e
kaurit. Disa i kishin thn q t hiqte dor sa m par
nga ato libra t mallkuara e t kthehej n udhn e zotit.
T merrej me Kuranin e Allahut. T kthehej n xhami
e mos t merrej me ato shkarravina t sllavit! Dhe se
voni, nga Jashar efendiu kishte ardhur edhe nj sihariq
tjetr. Keni dgjuar moj loke, kishin thn plakat! Vakt
i keq ka ardhur! Ku ka br vaki q grat malsore t
mbulohen me ferexhe? Hoxha ka thn moj! Jazk i
qof edhe atij, sht trenuar n pleqri! Po ku ke par
moj, ku ke par? T prishen veshjet malsore me ato
beze t zeza e t dukemi si sorra? Mos, o Zot m keq!
Vakt i vshtir ka ardhur!... Un nuk i veshi ato beze
t zez pr t gjall. Me kt veshjen time dua t vdes.
Gjynahet me mbesin mua. Zoti e marrof Cen Drenin
q i pari e futi gruan e tij nn at araf t zi. Kur kalon
rrugs duket si kallukanxh e shkreta Pfu, Pfu, pfu
larg meje! Edhe Deli Turileshin e marrof zoti, ia
fshehu bukurin Dinors! Dikur, kur shkonte t Gurra
e Sofes me testi n dor, rrezatonte drit nga bukuria,
kurse sot? Zi!...
Q larg dalloj oxhakun e ndrtess s re t komuns.
Ai tymonte. Tymi przihej me er e pjalm bore, e
pastaj zhdukej tutje. Kmbt edhe pse me prtes, vet e
shpinin drejt asaj ndrtese q sa m shum i afrohej, aq
m e mistershme dhe e frikshme i dukej.
Pa dashur ju kujtuan t lehurat e qenve gjat nats.
Llava ujqish kishin mbushur malet dhe katundet si
kurr m par. Ata endeshin duke ulrir sa n nj
katund n tjetrin. Sulmonin tufat e deleve, suleshin
1
turravrap prgjat Drinit dhe futeshin n qytet. Gjat
gjith vjeshts kishin shprthyer tufa thish t egjr, t
cilt si nj ushtri barbare gjat nats sulmonin arat me
misr. Tonin se Tahir Rama ishte br mburoj e gjall
e arave, duke u kacafytur me egrsirat. Pleqt thonin se
kiameti nuk ishte larg. N mos kiameti, lufn e kemi
n prag, kishin thn disa t tjer.
Kur po kalonte pran hanit t Babit, pa nga jasht se
n brendi kishte pak njerz. Koha e foht dhe dshira
pr llafe i ndillte t tuboheshin aty. I ndillte edhe
Babi, pronari i porsa kthyer. M par hanin ia kishte
konfskuar hyqymeti pr shkak t Misin kapedanit, dhe
ia kishin dhuruar Radulit, kolon serb. Babin e kishin
przn. Ishte sorollatur posht e lart npr Stamboll
pa mundur t gjente streh. Duke mos gjetur derman,
befas nj dit ishte dukur n katund. E kishin vendosur
n nj t ndar t mejtepit dhe pr udin e t gjithve,
e kishin lejuar t punonte si m par n hanin e tij, por
tani bashk me Radulin.
Bjeshkt e Nemuna ishin mbushur plot kaak. T
veshur n tirq me gajtan, xhamadan e japanxhe,
t armatosur me mauzer e kobure, bridhnin sa n
nj mal n tjetrin duke i prcjell ushtrit serbe q
lviznin ngadal me armatime t lehta e topa malor,
nn komandn e majorit Dushan Miqiq. Andej nga
Rugova bridhte pa pra Kera me malsor. N malet e
Podgurit endej Misin kapedani, Bardhi i Jusuft, Naku
i Prkiqit e shum t tjer. Bajraktari i Podgurit, i porsa
liruar nga burgu, me Jashar efendiun e me kryeplakun,
nuk ishin przier as me kaakt e as me pushtetin. Ata
thoshin se ishin njerz t zgjedhur dhe duhej q njrn
dor ta mbajn n milet e tjetrn n pushtet. Flitej

gjithandej, se naallniku i ri nuk e kishte ndrmend

me hy n luf me kaakt. Kishte qit kushte pajtimi.
Edhe etnikt e tyre t veshur komit i kishte pajtuar.
Ju kishte thn se, askush nuk do t guxonte t zbrazte
pushk kundr kaakve q bridhnin npr male.
Vojvod Miliqi bashk me shokt e tij, i zhgnjyer
me urdhrat e Naallnikut, kishte sulmuar kullat e
kaakve. Kishte vrar gra e fmij, ua kishte djegur
shtpit dhe pr ti larguar sherret, kishte ndrhyr
ushtria pr t vn drejtsin n vend. Ata q i kishin
shptuar vdekjes nga sulmet e etnikve, nuk i kishin
shptuar dot internimit nga ushtart e majorit Dushan
Miqiq. I kishin shpallur fajtor dhe i kishin drguar n
burgun e Nishit. T vrarit e t masakruarit, prve
vajtojcave, i kishte vajtuar edhe Uk Xhemalbashi. Ai
kishte thn se ska sevap m t madh n kt dynja e n
ahiret se me i vajtu dshmort. Pastaj, pasi i vendosnin
kufomat mbi tabut, me ta merrej Jashar efendiu i cili
duke ju knduar sure nga Kurani i prcillte deri n varr.
Toshin se Naallniku e kishte zbutur edhe vojvod
Miliq Krrstiqin, i cili e mbante pran vets Selman
Kadrin. Donte q i gjith mileti t jet dshmitar se
ishte penduar pr t gjitha t kqijat q ua kishte br,
dhe krkonte pajtim me shqiptart!... inshalla, inshalla,
kishin thn shum burra me dyshim.
Fjala kishte marr dhen, kur nj nat t errt vjeshte,
si hije t zeza nate ishin par dy veta t veshur me
japanxhe t zeza e t gjata, me kapolet t vna n
kok q nuk ju shihej fytyra. Ata kishin shtegtuar nga
nj katund n tjetrin. Sa ishin par, si hije nate ishin
zhdukur, edhe nj t premte, kur sekti i rufainjve kishte
dhn nj shfaqje ngjethse pran teqes s madhe, ku

dervish t rreckosur e nn tringllimn e teneqeve

dhe dam-dumeve t daulleve ishin shpuar me biza e
gjilpra. Ishin njofuar xhandart. Edhe kaakve ju
kishte shkuar fala. Kishin vn njerz n ndjekjen dhe
zbulimin e tyre por, nuk kishte qen e mundur. Ata sa
shfaqeshin n nj katund e sa n tjetrin e pastaj, si hije
nate zhdukeshin. Ishin par pran varreve t vjetra,
pran rrass s mermerit, ku edhe kishin grmuar.
far krkonin aty vall!? Tuhej se me t aguar t
ditve t kthjellta, disa her ishin par nga barinjt
duke br matje rrz Shkmbit t Kuq. Kishin br
edhe disa grmime ku kishin mbetur disa gropa t
hapura. Askush nuk dinte saktsisht se kush ishin dhe
far krkonin n kto an. Tuhej se ishin dervish
tebdil nn urdhrin e Sheh Rexhepit, q bredhin sa n
nj katund n tjetrin, duke shprndar magji kundr
atyre q nuk i besonin fals dhe fuqis s Shehut t
tyre udibrs. Kurse disa t tjer kishin thn se ishin
njerz t shenjt q kishin zbritur nga Allahu pr tu
treguar njerzimit se kiameti nuk ishte larg. Keni
kujdes e mos i ngini, kishte thn Jashar efendiu nj
dit kur xhemati kishte falur xhuman. Ata jan njerz
t mbrrim, t porositur nga Hasreti Muhameti! Mjer
ai q i lndon me fal t kqija, apo i prgjon n udhn
e tyre t shenjt! Allah, n dorn tnde jarabi! Amin!
Me tu par xhubletzinjt ishte prhapur fala se m
n fund kishin dal n sken banditt, t cilt kishin
br nj krim t padgjuar n kto an, kur njerz t
panjohur kishin br hapjen e varrezave t freskta
serbe dhe zhdukjen e kufomave. Pas dy dit krkimesh,
ushtria i kishte gjetur kufomat e masakruara buz lumi.
Trishtuese, dhe tepr e dhembshme kishte qen se n

mesin e kufomave t varrosura ishin gjetur t vrar

e t masakruar edhe katr antar t familjes Gali.
Miomiri i vrar me arm zjarri, pastaj i masakruar.
Nna e tij plak e masakruar me thik. Nusja e tij
me t birin e vetm n gji, q kishte qen me t meta
fzike po ashtu, t coptuar. Tuhej se Miomiri kishte
qen nj bujk i mir q kishte jetuar n tokat e tij t
trashguara nga t part. Ai nuk i kishte br askujt
ndonj t keqe q t psonte n at mnyr. Pastaj kishin
shkruar gazetat dhe fajet ua kishin hedhur kaakve q
bridhnin maleve. Ishin organizuar ekspedita ushtarake
pr ti zn dhe pr tu hakmarr kundr tyre. Kaakt,
kto t pabra i kishin hedh posht me prbuzje. Ne
nuk lufojm kundr grave e fmijve por, i mbrojm
familjet tona nga xhandart dhe ushtart serb, ishin
deklaruar ata prmes nj komunikate. Pastaj, patriku
n shenj pabesie e tradhtie i kishte larguar nga puna
rojet tradicionale shqiptare, q brez pas brezi e kishin
ruajtur me besnikri Manastirin. Njri nga rojet, q
at nat tmerri kishte qen n detyr, kishte deklaruar
se gjat nats n Manastir ishte par t futej Miomiri
me fmijn e smur. Pastaj kishte dal i vetmuar dhe
pas pak ishte kthyer me t shoqen. Ajo ishte futur n
Manastir duke qar me kuje. Kishte dgjuar t shtna,
brenda mureve t Manastirit. Von, pas mesit t nats,
Patriku i kishte thn t shkonte n shtpi. Se far
kishte ndodhur at nat t errt, me shi e vettima,
brenda mureve t Manastirit nuk dihej. Por, dihej se
brenda jave, t gjitha rojet shqiptare t Manastirit, ishin
gjetur t vrar!
Dy t bijt e Dautit Shaipi e Naipi, edhe kt dimr
e kishin kaluar t fshehur diku n nj shpell sekrete
5
n bjeshkt e Podgurit. Tuhej se ata, nuk e ndjenin
vetn fajtor, prandaj nuk donin ti paguanin gjobat q
i kishte paditur n gjyq rojtari i malit. Ngulnin kmb
se drut i kishin prer n zabelet e tyre. Rrinin t pa
armatosur dhe nuk prziheshin me kaakt. Tuhej se
ishin t shkatht si dhit e egra. Ngjiteshin nga shkmbi
n shkmb, dhe xhandart nuk i kapnin dot. Duke u
endur nga mali n mal, kishin zbuluar shum shpella
ku pr shkaqe t erozionit grykat e tyre ishin mbyllur
me koh. Pasi i grmonin dhe i hapnin hyrjet, me urt
e ndezura pishe futeshin n brendi duke nxjerr gjra
t mome. Gjat dimrit i prgatisnin pykat dru bredhi
dhe gozhdt katrkndshe e dredhore t punuara t
farktari, q kur t vinte vera, t futeshin n ndonj
shpell tjetr. Vern e kaluar ata ishin par t futeshin
n shpelln e Hutit. Nuk dihej se far kishin nxjerr
q andej. Tuhej se Van Joviqi i kishte garantuar se nuk
do ti ndshkonte askush nse ata do ti sillnin gjrat e
gjetura, bile edhe do t shprbleheshin. Edhe francezi
ju kishte garantuar pafajsin, dhe i kishte shprblyer
n punn e tyre. Akoma nuk ishte marr vesh se far
prgjigje kishin dhn ata.
N kohn e Austris, kur ushtrija serbe kishte qen e
detyruar t largohej nga kto an, kishin ndodhur disa
grmime interesante. N shum vende kishin grmuar
duke nxjerr n siprfaqe mure kalash t vjetra. Kishin
grmuar edhe rrz mureve t nj kishe t vjetr, pastaj
i kishin hapur disa varreza. Njerzit kishin qen t
irrituar nga kto grmime. Nuk ka ndodhur ndr ne
q t hapen varret e vjetra. Ata kishin br matje duke
prsritur gjith ditn numra e shifra me gjuhn e tyre
t shkurtr dhe me c et e bollshme, zweihundert

zweiundzwanzig und zehn meter!... Kur kishin ikur

ata, t gjith kishin thn se shnimet e grmimeve
i kishin ln t fshehura n nj t ndar t kulls se
kryeplakut.
Me tu dhn lajmi se po kthehej ushtria serbe,
Misin Kapedani nga grat dhe fmijt ishte ndar aty
buzmbrmjes n oborrin e madh t kulls, pa lot e pa
t qara. Kush t doj, le t qaj pastaj kishte thn ai i
mrzitur. Kur kishin kaluar pran kulls s kryeplakut,
ishin ndalur pr ta fuar edhe at n luf kundr ushtris
serbe q po avitej. Misin Kapedani kishte trokitur fort
n dern e tij. Ai kishte dal me dyshim e frik bashk.
Ishte tmerruar kur i kishte par t armatosur. Ku
dreqin po e thyeni qafn? Kishte thirr gjith frik. Jam
ngop me lufra e me gjak! Nuk dua m luf. Jeni qu
pesh para taksirati N luf po shkojm, a po e sheh
se po vijn ushtrit serbe! ia kishte prer falt Misin
Kapedani. Nuk vi kurr mbas jush! Qafen e thefshi!
Ather bjeri armt edhe municionin! Nuk ua jap
asnj kokrr!... Misin kapedani e kishte nxjerr alltin
dhe ia kishte rras n fyt. I verdh dyll, nga frika ua
kishte dhn krejt ka kishte pasur. Mos ua mbrritt
ymri me u kthye t gjall jarabi o zot! Kishte murmurit
kryeplaku i molisur dhe, duke ju dridhur kmbt nga
frika, ishte ulur mbi nj gur buz rruge. Pastaj, si me
vete ishte dgjuar t thoshte: Keni me ma pa sherrin
qe besa! Se kush ia kishte futur n tru Naallnikut
nuk dihej por, dihej se marrja e armve t kryeplaku,
ishte thn gabim: marrja e shnimeve t arkivuara.
Krkesa e par dhe e fundit e Naallnikut kishte qen:
shnimet e arkivuara i dua nga Misin Kapedani, edhe
pse e dinte se n kulln e kryeplakut nuk kishte pasur

kurrfar shnimeve, prve armve dhe municionit q

vet e kishte fshehur dikur nga ushtart austriak! Pasi
nuk ju kishte prgjigjur thirrjes, Naallniku ia kishte
syrgjynosur vllain, nnn plak dhe gruan me fmij!
Tuhej se nj koh t gjat i kishte mbajtur t mbyllur
n burgun e Nishit, pastaj, kur i kishte liruar, i kishte
przn matan kufrit!
Dan Mujani, korrieri i katundit q t gjith e quanin
polic befas nj dit kishte hapur lajmin se me makina
t ngarkuara rnd, kishin ardhur pes ekspert me
arka e hallate. N mesin e tyre nj rus dhe nj francez.
Ai kishte thn se ata kishin ardhur pr grmime,
tamam si n kohn e Austris por, n dallim prej tyre
kta me vete kishin sjell edhe disa qyngje hekuri.
Q kur ndodhej n at detyr, naallniku i kishte
dhn pushk q ta mbronte vetn, bashk me letrat
e lajmet q ia sillte. Kur kalonte shtigjet e gjerdheve,
hidhej lehtas duke thirr: hop he polic! Ai kishte br
be se ekspertt mund t ken ardhur pr fardo pune
tjetr por vetm pr grmime jo! I njeh mir baca ata
t grmimeve. Ata me vete sjellin disa arka me karta,
qysqi, kazma, lopata fshesa e brusha! Pastaj, punt i
fllojn me beharin e par!... Po qyngjet? ju duhen
qyngjet pra? Allah, Allah!
Me kto mendime, me sy t trishtuar Kek Ymeri
vuri kmbn n shkalln e par t ndrtess. Shkallt
kishin zn nj shtres t holl akulli. Me kujdes flloj
ti ngjiste njrn pas tjetrs. Ishte hera e par q shkelte
n kt ndrtes. Korridoret ju dukn t gjra dhe t
lmuara q shklqenin n at pak drit q deprtonte
nga jasht. Pr nj ast mbeti n mes t korridorit pa
ditur se n ciln der duhej t trokiste. Tamam n

kohn kur bhej gati t trokiste nga krahu i djatht

u hap nj der dhe, q andej bashk me dritn q e
mbushi korridorin doli nj burr.
Paskeni ardhur? pyeti ai dhe u nis drejt tij. Keni
pritur gjat gospodine Keko?
Jo, tani sa erdha! u prgjigj Kek Ymeri i uditur.
Erdha pr fesn q m keni br t paraqitem
vazhdoj Kek Ymeri duke e ndjekur pas zyrtarin dhe
duke e nxjerr letrn nga xhepi.
Pa e kuptuar as vet, e pa vetn n nj zyre t gjer.
Prball ishte nj tryez e madhe dhe pas saj pa nj
burr ulur me shikimin e hedhur mbi letra. Ai nuk e
shikoi fare. Vetm kur dgjoi dern t mbyllej ngriti
kokn pritueshm duke hedhur nj shikim t rrept
dhe pastaj, uli prap kokn duke mbrthyer shikimin
mbi letrat q i kishte mbi tavolin. Me nj vshtrim t
shpejt Kek Ymeri prlau kndet e zyrs, duke e ndal
vshtrimin n mesin e zyrs, ku ishte tangari i mbushur
me prush. Mbi prush, pa nj kusi t vogl q ziente.
Letrn q akoma e mbante n dor, ia mori zyrtari q e
kishte prcjell deri aty. Me nj lvizje, q Kek Ymerit
ju duk si lvizje e nj t ali, ia hodhi letrn prpara
zyrtarit q vazhdonte t lexonte i pa trazuar. Ai vuri
dorn mbi letr por nuk e trhoqi, prkundrazi dora e
tij mbeti e shtrir mbi t. Pastaj ngriti syt dhe shikoi
n drejtim t tij.
Zyrtari q e prcolli Kek Ymerin doli. Tani kishte
mbetur vetm pr vetm me naallnikun. Fill, pasi u
mbyll dera, naallniku u ngrit n kmb. Letrn nuk e
mori me vete edhe pse nj cop her e kishte mbajtur
dorn t shtrir mbi t, sikur e kishte ruajtur se mos
ia merrte era. Ku ka er ktu? pyeti vetn Kek Ymeri.

Naallniku lvizi ngadal drejt tij duke e shikuar ngultas

n sy. Kek Ymeri e ndjeu peshn e atij shikimi, dhe
pr nj ast ju duk i paprballueshm, por megjithat
vazhdoj ti qndronte. Tamam n kohn kur ishte duke
menduar se nuk e prballon dot, naallniku e theu
vshtrimin duke e hedhur drejt tangarit me prush. Nuk
i kujtohej ti ket ndodhur ndonjher n jetn e tij t
kishte pasur vshtrim kaq t gjat me nj zyrtar, e aq
m tepr me nj naallnik. Kot jam friksuar, mendoj
me vete, i trimruar.
Ju keni ardhur... foli Naallniku por nuk vazhdoj
m tutje. Pastaj ngriti kokn ngadal duke ia mbrthyer
syt me vshtrim t rnd dhe tinzar. Pa e trhequr
vshtrimin, u trhoq vet mbrapsht deri t vendi i tij.
Dorn e majt e vuri mbi mbshtetsen e karriges dhe
n vend q ta vazhdonte shikimin me ngulm, gj q
Kek Ymeri e priste, ai vshtrimin e hodhi mbi prushin
plak q kishte flluar t shtresohej me hi dhe ta humbte
xixllimn.
Kek Ymeri kishte mbetur keq. Nuk dinte si t sillej, si
ti prgjigjej. Ti thoshte po zotri apo, si urdhro zotri...
por falt: ju keni ardhur... ashtu t prgjysmuara nuk
kishin ndonj kuptim. T rrinte akoma aty, t krkonte
falje dhe t dilte jasht apo t pyeste?!... m mir t pres
edhe pak, mendoj n fund!
Pra, ju porsa e keni prfunduar gjimnazin? tha
befas naallniku.
Po gospodine!
N gjuhn ton apo jo?
Si urdhro gospodine!
Ne i duam dhe i nderojm njerzit e shkolluar.
Perandoria ka nevoj pr njerz t till. Besoj se edhe
0
ju keni dshir q pas kaq shum vitesh t studimeve,
mundi i juaj t kurorzohet me nj vend t mir pune...
pr shembull n njrin nga sektort e komuns! Si
thua?
Si urdhro gospodine!
Shum mir! Ne kemi mjaf nga njerzit tan t
shkolluar, q jan t prgatitur pr kryerjen e fardo
pune por, n shum raste ata kan probleme me gjuhn.
Kurse ti, pr bukuri e njeh gjuhn e shqiptarve?!...
Si urdhro gospodine! Edhe un jam shqiptar!...
Po, por me shkoll dhe kultur serbe!... ne jemi t
lumtur q n mesin e shqiptarve ka njerz t till. Keni
stilin e t folurit t mrekullueshm!... E shoh se je pak i
hutuar. Tani do t sqaroj se prse ju kemi fuar!
Naallniku u ul n karrigen e tij. Pasi shpupurishi
npr disa shkresa mori nj letr n dor. Me sy t
picrruar pr disa aste ndenji pa lvizur. Pasi lexoi
dika n letr ngriti vshtrimin dhe si n kujtim syt i
mbrtheu jo n fytyrn e tij por, diku n mes t gjoksit.
Pastaj u ngrit n kmb duke ln letrn mbi siprfaqen
e tryezs. N kohn kur Kek Ymeri e priste tia fllonte
biseds, ai vetm u kollit, sikur donte ta pastronte zrin
para se t mbante ndonj falim festiv.
Sigurisht se keni dgjuar pr grmimet q jan
br n kto an nga disa t huaj. Ato grmime kan
ndodhur pa pranin ton por, edhe pa pranin tuaj,
mendoj t ju shqiptarve. Mbretria jon ka pru vendim
q ato grmime t rishqyrtohen nga ekspertt tan, dhe
nga ekspertet e miqve tan. Besoj se nntoka do t fas
pr pranin tuaj mijvjeare n kto an, ndrsa mbi
toka do t tregon t kundrtn... Ju shqiptart jeni njri
nga popujt m t vjetr t Ballkanit. Pra, jeni popull
1
i plakur. Dhe njeriu kur plakt, nuk sheh dot nga
ardhmria. Nuk dshiron ta njoh t ardhmen sepse ajo
sht e venitur, e shkurtr dhe tragjike. Pra, ardhmria
e plakut sht vdekja! Ka me qindra popuj q kan
jetuar, jan zhvilluar, kan ln gjurm, jan plakur
dhe tak, nj dit kan vdekur. Jan zhdukur! Vendet
e tyre, varret e tyre, toponimet e tyre dhe grmadhat
e tyre jetojn. Ato n fshehtsi t plot i ruan nntoka.
Pikrisht pr kt, qeveria ka sajuar ekipe ekspertsh,
q do t merren m zbardhjen e ktyre mistereve q i
fsheh nntoka. Edhe ti pra, do t jesh njri prej tyre!
Naallniku nuk foli m. N zyr ra heshtje. Ai e
shikonte ngultas me nj buzqeshje t ngrir mbi
buz. Kurse Kek Ymeri nuk kishte arrir t kuptonte
hi nga t gjitha ato q naallniku i kishte folur. Bot
e vjetr. Popull plak. Popuj t shuar, t zhdukur, t
vdekur. Ekspert. Tronditja dhe drithrima q ia kishte
prshkuar gjith trupin, nuk e lejonte t prqendrohej
n ato q i thoshte naallniku. Porsa e kishte hapur
gojn t thoshte si urdhron Zotri, apo e kam t
qart Zotri, ju kujtuan falt e profesorit n gjimnaz
kur thoshte se, pa e kuptuar esencn kurr mos thuaj e
mora vesh! Por tani nuk ishte para profesorit pr ti thn
e mora apo nuk e mora vesh por, ishte para naallnikut.
U vu t kujtonte ndonj rregullore q kishte msuar
n shkoll, apo e kishte dgjuar nga dikush tjetr pr
raste t tilla, se si t sillej para naallnikut por, nuk ju
kujtua asgj. Naallniku vazhdonte t rrinte me at
buzqeshjen e ngrir. Kek Ymeri hodhi vshtrimin
nga ai. Pr her t par pa se naallniku kishte fytyr
rrumbullake, cullufe t gjata dhe mustaqe t kthyera
spic prpjet.

Tani sht fllimi i stins s pranvers, vazhdoj

Naallniku si me prtes pr momentin nuk sht
aspak koh e prshtatshme pr grmime. Detyr
parsore e juaja dhe e shum ndihmsve t tjer q do t
merreni me kt pun sht, q nga populli t mblidhen
mbeturinat antike si, arm t vjetra, veshje kombtare,
qilima, hasra, en t ndryshme, mjete pune, mjete t
paprdorshme artizanati e t tjera t ksaj natyre. Ne
do ti blejm antikat! Kto sqarime jan sa pr fllim,
kurse t tjerat do ti msosh gjat ditve t ardhshme!
Bashkpuntor do ta kesh etnografn Dragomir
Marjanoviq. Si thua?
Pyetja e Naallnikut Si thua? u shoqrua me nj
shikim t holl, disi deprtues, q krkonte prgjigje t
menjhershme, sikur e hutoi edhe m tepr. Pa dashur
nga goja e tij doln falt:
Si urdhro gospodine!...
estitam!... tha ai duke ia vn nj letr prpara.
ja ktu duhet ta nnshkruash! Ashtu!... kur t dalsh
nga ktu, shko n t djatht, sht zyra tjetr dhe trokit
aty. Atje t gjitha jan gati.
Kek Ymeri doli. Ishte krejtsisht i trullosur. Copa
falsh i vrviteshin n kok. far sht vall kshtu?
Pyeti pr t satn her vetn pa gjetur prgjigje. Qetsia
e trishtueshme dhe e foht n korridor nuk ia kthjelloj
aspak mendjen e trullosur bile prkundrazi e ndjente
vetn edhe m t trullosur se sa gjat kohs sa kishte
qen n zyrn e naallnikut. Dyert e zyrave ishin t
renditura njra pas tjetrs dhe t mbyllura. Tani nuk
i kujtohej m se n ciln der duhej t trokiste. Pr nj
cop her mbeti duke u sjell kuturu sa t njra der
e zyrs, t dera tjetr. M n fund u ndal n mes t

korridorit. Nuk e prcaktonte dot se n far gjendje

shpirtrore ishte. Vendosi t trokiste n nj der. Le t
dal ku t dal! Ashtu bri. Trokiti n nj der q ju
gjend m pran. Edhe pse e rna e tij ju duk e leht,
ndjeu se nga trokitja ushtoi korridori. I trembur, i
erdhi q ta trhiqte trokitjen dhe ta bnte m t leht
duke e prmirsuar gabimin por, ishte e pamundur.
Pasi qndroj nj grim, pa se nga zyra nuk lajmrohej
askush. Trokiti pr t dytn her. Ksaj radhe i ra m
me forc ders. Prap qetsi. Provoj ta hapte por, dera
ishte e mbyllur. N momentin kur po bhej gati t
largohej nga ajo der, dhe t trokiste n nj der tjetr,
dgjoj cijatjen e nj dere q u hap. Nj burr doli q
andej. Sigurisht e ka dgjuar trokitjen time, mendoj
vettimthi. Ai pa nga Kek Ymeri dhe buza i shkoj n
gaz. Tamam n kohn kur u mat ta pyeste se ku duhej
t paraqitej, burri q shikonte ngultas pyeti.
K po e krkoni?
Me falni por... tani sa dola nga zyra e naallnikut
dhe po e krkoj zyrn!... zyrn e arkeologut!
Ja kjo sht... bri ai me dor nga dera e zyrs q
posa kishte dal vet. Urdhroni!
Kjo zyre n krahasim me zyrn e Naallnikut ishte
shum m e madhe. N brendi pa nj tavolin t madhe
dhe tre burra t krrusur mbi t duke shikuar disa letra
t mdha t hapura mbi tavolin. Porsa Kek Ymeri
u gjend n zyr, ata kthyen kokat drejt tij, duke u
ngritur n kmb. Pr nj ast ju duk vetja madhshtor.
Ata ishin ngritur n kmb sigurisht nga ardhja e tij.
Zyrtari q e solli nga korridori, ju afrua pran njrit nga
tre burrat dhe dika i pshpriti t veshi. Tjetri luhati
kokn n shenj pohimi. Pasi u largua, ai q e kishte

luhatur kokn doli nj hap para dhe ia zgjati dorn:

Mir se erdhe! Un quhem Van Joviq, jam arkeolog,
kurse ky q ta hapi dern sht etnologu Dragomir
Marjanoviq, e ky ktu sht francez. Quhet Fransua
Roger. Urdhro ktu ju lutm!... ndoshta naallniku ju
ka njofuar pr punn ton. Ti, n fllim do t punosh
me Dragomirin. Sbashku do t merreni me mbledhjen
e antikave, t tapive t vjetra dhe t dorshkrimeve
kishtare apo t imamve.
Tani Kek Ymeri, m tepr ishte i hutuar me fytyrn
e zyrtarit se sa edhe me falt e tij q, pr momentin,
nuk e dinte saktsisht se pr ka po fiste. Ishte
fytyrvrenjtur, me pamje kuqaloshe e me pikla. Kishte
nj mjekr t shkurtr e me qime t rralla. Flokt i kishte
t kuqrremta dhe t buta por uditrisht, t ngritura
ngatrrueshm e frikshm prpjet. Nga karrigia ku
ishte i ulur, zyrtari ju duk i gjat dhe i frikshm. Pas
nj buzqeshje si t prhumbur ia kthej kurrizin. Nga
tryeza matan mori nj letr dhe u nis drejt tij. E lshoi
leht mbi siprfaqen e tryezs. Pastaj vrviti gishtin
tregues mbi disa rrath e vija t lakuara q ishin t
skicuar mbi letr n form t rregullt, si dhe disa emra
t shkruar n kndin e djatht t letrs. Kek Ymeri
shikoi mbi letr, duke e prcjell lvizjen e gishtit t tij
q rrshqiste ngadal mbi ato emrtime. Nuk ishte n
gjendje asgj t lexonte apo t kuptonte se pr far n
t vrtet ishte fala. Megjithat, vazhdonte ta prcillte
do lvizje t gishtit t tij. Pr nj ast, uditrisht gishti
i tij ju duk tepr i gjat dhe i holl. U befasua kur ai
e mblodhi gishtin bashk me gishtrinjt e tjer duke
formuar nj grusht t dobt e t that!
I sheh pra! Ktu jan t skicuara disa nga vendet
5
arkeologjike q duhet t grmohen. Jan kala t
shkatrruara nga lufrat, kisha t rrnuara nga ushtrit
barbare, vendbanime t vjetra e t tjera t ksaj natyre!
foli ai me nj z t that, disi t zhvendosur kurse
ktu, jan disa emrtime topografke q jan marr nga
vendsit n origjinal. N mesin e tyre ka edhe toponime
q deshifrohen prmes gjuhs ton!
Van Joviqi u largua nga tryeza e tij dhe u afrua pran
tangarit duke trazuar leht prushin me mash. Kek
Ymeri nuk dinte ende se far duhej t bnte, si t sillej?
Pasi i shikoj t gjith zyrtart me radh, vshtrimin e
ndali mbi fytyrn e pashme t francezit, i cili pa t keq
vuri buzn n gaz. Ashtu bri edhe Kek Ymeri. Me nj
buzqeshje t hutuar, rrshqitas trhoqi vshtrimin nga
fytyra e tij dhe e hodhi mbi letr. N hart pa dy XX
me ngjyr t zez dhe fare pran germa N. Me lart
pa nj X me ngjyr t kuqe e t shnuar: Manastiri i
Sveti Bogorodics!...

KAPITULL PA NUMR
Sef Beli rrinte i ulur kmbkryq n hasr, pran ballit
t oxhakut. Her pas here thithte duhan me ibukun e
tij t qelibarit. Pasi u kollit, flloj t fiste me zrin e tij
t mekur. Kek Ymeri mbante shnim:
N ato kohrat e vjetra ne, i kemi pasur trojet n
Krye, aty ku sot ndodhet Gurra e Sofes. Si kan thn
pleqt tan, Galant ishin fs m i madh se fsi yn. Ata
kishin jetuar rrz ktyre bjeshkve. Tuhet se n ato
kohrat e mome e kishin ndrtuar kalan e Golins.
Ata kan qen kryezot i ktyre anve derisa jan sulmuar
nga ushtrit serbe. Pas nj rezistence t madhe, thyhen.
Serbt, n shenj hakmarrje e shkatrrojn kalan.
Ktu fllon dobsimi i Galanve dhe, dalngadal bie
edhe lavdia e tyre.
Edhe n Krye, rrz Shkmbit t Kuq ka mure t
vjetra. Kush ka jetuar atje? pyeti Kek Ymeri.

T thash m par, fsi yn dhe fsi i Galanve!

Ata ve kalas, kan ndrtuar edhe kishn n ann
perndimore t Shkmbit t Kuq n vendin e quajtur
Breg. Pran shkmbit t kuq edhe sot ndodht fku
shekullor. Tuhet se ka qen pron e familjes s
Galanit.
Pas Galanve, kush e mori kishn dhe kalan n
vartsi?
Ushtria serbe n krye me Nemanjit
1
. Ata e kthyen
manastirin n pronsi t tyre duke e rinovuar dhe
duke ia dhn emrin Manastiri i Sveti Bogorodics.
Manastirin e kishte mbrojtur njfar Gjenevizi, i cili
njihej edhe si udhheqsi kryesor i saj. N manastir
kishin shrbyer pop dhe kallogjer

.
far thot gojdhna pr shpelln n Shkmbin e
Kuq?
Tuhet se nga ana verilindore e kishs ishte i
ndrtuar tuneli i nndheshm q shpinte n Shpelln
e Shkmbit t Kuq. Kallogjert kishin mundsi t
fshiheshin n rast t ndonj sulmi q do ti bhej
manastirit dhe, t pushonin e t knaqeshin n nimfn
e saj gjat ditve t paqes.
Po pr qumshtsjellsin far thot gojdhna?
Qumshtsjellsi ishte i ndrtuar me lugje druri me
gjatsi katr-pes kilometra dhe ngjitej gjer lart n
bjeshk. Atje hidhej qumshti dhe pastaj derdhej n
kazant e manastirit.
1 Shteti serb i Rashes u krijua aty nga fundi i shek. XII dhe fllimisht
perfshiu krahinen e Rashes, ne veri te ^ovipazarit, qe ishte njekohesisht
atdheu i pare i serbeve. Por, ne dy dhjetevjearet e fundit te shek. XII,
zhupani i madh serb Stefan ^emanja mundi t i shtrinte kufjte e shtetit
te tij ne drejtim te jugut dhe te jugperendimit.
2 Murg ortodoks

Kush e shkatrroj manastirin?

Ushtria e Kermtatarhanit, ose e mongolve si i
quajn sot.
A pati rezistenc nga ana e Gjenevizit?
Po, por Gjenevizi e humbi lufn. Manastiri ra n
duart e ushtris s Kermtatarhanit. Ata n shenj
hakmarrje, pr shkak t rezistencs, e shkatrruan
manastirin dhe nj pjes t kallogjerve i shkuan n
shpat, n der dhe prreth manastirit. Kurse nj pjes
tjetr e kallogjerve arriti q prmes kanalit sekret t
nndheshm t fshiheshin n shpelln e Shkmbit t
Kuq.
A arritn t mbijetojn kallogjert q i shptuan
sulmit t par?
Jo, nuk mbijetuan. Pr nj koh i mbajti nn mbrojtje
n shpelln e Shkmbit t Kuq fsi i Galanit. Pas kapjes
nga ushtart e Kermtatarhanit t njrit nga Galant,
kur ishte duke ua drguar ushqimet kallogjerve, nga
torturat ishte detyruar t tregonte ku ishin fshehur
kallogjert, t cilt n befasi i zn t gjall. Para se ti
vrisnin ju tregojn se kush i ka spiunuar. Kallogjert, t
zhgnjyer e mallkojn fsin e Galanit: O Galan, q na
dhe buk e na preve n bes, qofshi e rrofshi, kurr mos
u shtofshi!... pastaj i vrasin t gjith n nj prrua faqe
mali, q edhe sot quhet: Lugu i kallogjerve!
Kek Ymeri pasi shnoj datn n fundin e fets, i
kredhur n mendime u ngrit. E prshndeti plakun
duke e ln t qet n kujtimet e tij dhe doli. Deri sa
ishte duke i zbritur shkallt e drunjta t kulls, mendjen
e kishte akoma t plaku dhe padashur ju kujtuan falt
e Naallnikut q dit m par i kishte thn n zyrn e
tij: Popull plak!

Ishte buz mbrmje. N rrug nuk kishte njeri. Sa po

kishte kaluar nj dit plot diell, por e foht. Shikimin e
ngriti lart dhe pr nj cop her e mbajti t ngrir mbi
zgavrn e errt q dukej si nj sy i shterur e plot mistere
n mes t faqes shkmbore t Shkmbit t Kuq. A thua
o Zot, far fsheht n brendi t asaj shpelle!?...
0
III
Pas rregullimit t salls s madhe q ndodhej n
ann e pasme t ndrtess komunale, ishte njofuar
populli prmes tellallit, pr fllimin e grumbullimit t
gjrave antike. Pas njofimit t par njerzit me thas
apo duqe n krah ishin lshuar drejt ndrtess s re.
Ata kishin pru lloj-lloj veshjesh e stolish t vjetra si
japanxhe, xhubleta, jelek, tirq me gajtan e shok lahuri,
xhamadan, xhybe, pshtjellak vajzash, pshtjellak
nusesh, dolloma, kanac, kmisha e shamia mndafshi
t prodhuara motit nga mndafshpunuesit e Pejs,
kalli e opinga gogishte, plhura kambriku, arka druri,
takme aji e kafeje, kutia tunxhi apo bakri pr duhan,
eshk, uror, llull, kamish pastaj stoli si; vath e
gjerdan t mome nusesh, pafa brezi, qostek sahati,
perishane, duvak t vjetr t gjysheve apo strgjysheve
q kishin mbetur n fundin e arkave t hedhura diku
1
n ndonj skaj t tavanit.
Pas seleksionimit nga ana e etnologut Dragomir
Milivojeviqit, nj pjes e madhe e fshatarve ishin
kthyer mbrapsht ashtu si kishin ardhur, por t
zhgnjyer. Miliqi i kishte sqaruar fshatart se veshjet q
ata donin ti shisnin duhej t ishin shum m t vjetra,
t ishin aso modelesh q tani nuk prdoreshin m.
M t preferuarat do t ishin armt e vjetra, heshtat,
shigjetat, topuzt, mzdrakt, mburojat, shpatat, thikat,
jatagant, pastaj ndonj monedh e gjetur rastsisht
pran mureve t vjetra.
N fllim fshatart kishin hezituar ti jepnin armt
e vjetra. Ata i konsideronin ato si pjes nga e kaluara
e tyre fsnike, si pjes e shpirtit t parve t tyre. N
tavanet e kullave gjendeshin jatagan, mzdrak e topuz
t ndryshkur, shpata t pluhurosura, kobure t vjetra,
martina e pushk karajfle. Kishte edhe kryqe druri
apo tunxhi t fshehura nn dyshemet e koshave apo
t hambarve, t ruajtura me xhelozi q nga kohrat
e konvertimit. Gjendshin edhe qypa e kupa t vjetra
qeramike. N kulln e Galanve thuhej se ndodhej nj
Nakun tunxhi. Ata e kishin ruajtur brez pas brezi dhe
her pas here e kishin prdorur n raste festash apo
dasmash pr zbukurimin e atllarve. Nakuna ishte e
qndisur rreth e qark me telatin t kuq e shklqyes dhe
anve i vareshin mansheta, sedefe e perishane ngjyr
ari. N mes ndodhej nj emblem si dhe rreth saj shum
skalitje n form t shkronjave latine, t padeshifruara.
Tuhej se ajo kishte qen pron e Galanit Kryezot.
Van Joviqi, i shoqruar nga Roger, kishte flluar t
trokiste n dyert e fshatarve. S pari ai kishte shkuar
n kulln e kryeplakut, pastaj t bajraktarit e fll pas

tyre kishte shkuar n kulln e Mar Rexhs. Ishte par

edhe n kulln e Latift, t Deli Turileshit e kshtu me
radh. Ai kishte vizituar her pas here edhe kullat
e Dak Lamit, Cam Manit, Mak Sutit e t Keq Sykut.
Rezultatet e para kishin flluar t dukeshin menjher
pas vizitave t tij.
T yshtur nga nevoja e madhe fshatart kishin flluar
t dukeshin edhe m shpesh pran salls. N fllim
kishin flluar t sillnin qilima, sixhade, hasra t vjetra,
dolloma, xhamadan, xhublet, apo ndonj mjet pune si
um apo rrogz parmende, shul vegje apo drang dere,
kerhan e grshr, furka e shtiza.
Dorzimi i armve t vjetra hala shikohej me
dyshim.
Kt imazh e theu befas nj dit xhumaje kryeplaku.
Tamam n kohn kur xhemati po dilte nga xhamia, ai
ishte par, si nga hera, me plisin n cep t syrit, shok
lahuri shumngjyrshe dhe jelek t zi, duke zbritur
sokakut me parzmore e prkrenare t vjetra bronzi.
Fshatart e pan t uditur! Ai, duke buzqeshur
ishte afruar me nge pran turms kureshtare duke ju
sqaruar se pasi ti shiste kto gjra q hidheshin nga
njri skaj i tavanit n tjetrin, do t kishte mundsi t
blinte ndoshta jo nj pen qe, por nj ka sigurisht se
do t blinte. Ai nuk kishte harruar t sqaronte se gjrat
e vjetra q mbanin shnime, emblema t ndryshme,
pafa bronzi apo hekuri ishin shum t muara. Edhe
ndonj tapi e vjetr e mbetur diku n skaje t dollapve
q tani m nuk do ti hynte n pun askujt, pse mos
t shndrrohet n para, kishte thn pastaj kryeplaku!
Parzmorja q mbante n duar ishte shum e vjetr. N
shqyt kishte t skalitur nj emblem n form zemre,

ku n njrn an ishte e skalitur n mnyr t pjerrt

nj hesht, e n t djatht kishte nj shpat dhe n mes
kishte nj kok gjarpri ku i dukej goja e hapur dhe gjuha
e nxjerr jasht, kurse bishti i dilte n fundin e emblems
i lshuar pingul dhe i mpreht si maje shigjete. N mes
t saj ishin t shnuara disa shkronja q askush nuk i
kishte deshifruar. Kryeplaku ishte larguar duke i bartur
ato n dorn e djatht, pak i krrusur nga e majta, duke
krijuar prshtypjen se nga asti n ast trupi i tij i holl
dhe i that do t thyhej n mes.
Jashar efendiu kishte pru nj temjanic

t vjetr
tunxhi. Tuhej se ajo kishte qen pron e Manastirit
t Shn Bogorodics t ciln e kishte ruajtur n shekuj
nga fsi i Galanit. Kur e kishin ndrruar fen duke u
konvertuar n mysliman, temjanicn ia kishin dhuruar
xhamis. Temjanica kishte qndruar e varur n kupoln
e xhamis po thuaj tre shekuj. Vlera e temjanics kishte
qndruar n faktin se rreth e qark ve skalitjeve t
bukura foreale kishte edhe shkronja nga alfabeti cirilik.
At temjanic e kishte krkuar majori pr tia dorzuar
si dhurat kryepeshkopit t Manastirit t Pejs. Van
Joviqi nuk kishte pranuar. Ai donte q ky relikt i rrall
t vendost n muzeun qendror n kryeqytet.
Van Joviqi kishte dhn urdhr q do gj e gjetur e
q mbante mbishkrime t vjetra, qofshin ato edhe n
alfabetin latin apo arab, t paguheshin me mime t
veanta.
Tuhej se bajraktari e kishte dorzuar shpatn, q
brez pas brezi e kishin mbajtur t varur n mur, n
3 Ene e vogel e metalt ne forme kupe, me tre zingjire te holle te bashkuar
siper ne nje dorez, qe sherben per te djegur temjanin gjat riteve kishtare

ball t oxhakut n odn e burrave. Ajo shpat kishte

qen dhurat nga veziri i madh q ia kishte dhuruar
strgjyshit t tij pr meritat q i kishte treguar gjat
shrbimit t tij n ushtrin turke, ku edhe e kishte
marr gradn e bimbashit. Shpata kishte qen e skalitur
me argjend. Dorza e saj kishte qen e praruar n ar
dhe n t kishte qen e shnuar nj sure e shkurtr nga
kurani. Tuhej se me t kishte ftuar shum beteja sheh
Drguti, deri sa kishte rn dshmor. Pastaj veziri ia
kishte dhuruar shpatn bimbashit. Edhe pse bimbashi
nuk kishte ditur ta prdorte sikurse sheh Drguti,
shpata magjike kishte qndruar e varur n od. Tuhej
se fal asaj shpate familja e gjer e bajraktarit kishte
qen gjithmon e mbrojtur nga syri i keq dhe magjit.
Duke e par se gjrat me mbishkrime jan shum t
muara, nj koh t gjat ishte biseduar edhe pr rrasat
e mermerit q ndodheshin t Gurra e Sofes, t mulliri
i Mar Rexhs, t avdeshanja e madhe pran mejtepit
t xhamis, dhe n kullat e disa fshatarve t bartur
nga kalaja e Golins dhe t murosur nn qemer, duke
pretenduar se ata gur mermeri t shkruar do tju sillnin
fat.
Pran mejtepit ndodhej nj pille

e vjetr q mbushej
prore me uj nga dy lfyte tunxhi t gurrs. T katr
faqet ansore dukeshin si korniza dekorative t
ndrtuara me motive foreale dhe n brendi t tyre
kishte shkronja t alfabetit latin t skalitura brenda
medaljoneve. Dikush kishte thn s kta gur duhej t
shiteshin dhe nga ato para t meremetohej ura e Delis,
q kishte zn t shembej, apo t meremetohej nj pjes
4 Korite guri katerkendeshe dhe e thelle
5
e murit t xhamis q ishte prishur. Iden e fundit e
kishte plqyer Jashar efendiu e kryeplaku. Bajraktari
kishte mbajtur qndrim neutral.
Keq Syku i shoqruar nga Miliqi, ishte par nj dit t
futej n zyrn e majorit. Se pr far ishte biseduar nuk
dihej. Keq Syku nuk fiste asgj rreth shkuarjes s tij n
at zyre. Pastaj kishin shprthyer thashethemet rreth
tij. Pjesa m e madhe e fshatarve ishin t nj mendje se
ai kishte zbuluar ndonj qyp me lira diku n themelet
e kalas s Golins dhe donte tia shiste direkt majorit
i cili mendej pas gjrave t vjetra antike, bile edhe m
shum se Van Joviqi. Disa t tjer kishin thn se ai
ishte br ndrmjets n mes t majorit dhe dy t bijve
t Dautit, t cilt thuhej se kishin zbuluar nj shpell
tjetr plot me xhevahir!
N mngjesin e dits s premte, kur Bel Feka ishte
nisur pr t shkuar n xhami pr faljen e sabahut,
ishte tronditur kur kishte par Gurrn e Sofes t
shkatrruar. N fllim nuk e kishte vrejtur se rrasa
e mermerit mungonte. Gurt e piedestalit t gurrs
ishin shprndar sa andej e kndej, nj pjes e tyre
kishin sosur n ujin e lumit t rrmbyer q ndodhej
fare pran, kurse lfyti i tunxhit, q kishte nxjerr
ujin prore, ishte shkatrruar krejt dhe ishte i hedhur
buz bregut t lumit. Bel Feka kishte shkuar me vrap
dhe e kishte lajmruar kryeplakun. Ndrkoh ishin
mbledhur plot burra, pr ta par katrahurn. Ata
kishin vrejtur se mungonte rrasa me mbishkrim e
mermerit. Nuk kishte vonuar dhe kishte arrir Van
Joviqi bashk me vartsit e tij. Ai kishte thn se rrasa
do t gjendej shpejt sepse dikush e ka rrmbyer pr ta
shitur. N mesin e t ardhurve ishte edhe Kek Ymeri.

Ishte jashtzakonisht i tronditur. Me tu hapur lajmi se

rrasat kan vler t madhe arkeologjike sht dashur q
ne, t organizonim ruajtjen e tyre n mnyr sekrete,
kishte menduar vettimthi Kek Ymeri dhe mendja i
kishte shkuar t Misin Kapedani. Ah sikur ai t ishte
lajmruar m par!... kishte ofsha i dshpruar. M
von kishin ardhur xhandart. Pasi e kishin siguruar
vendin kishin flluar nga matjet. Naallniku dukej i
dshpruar. Me sy t zgurdulluar shikonte nga turma.
Pastaj, duke shikuar me ngulm fytyrat e heshtura u
nis drejt turms. Pasi shikoj nj cop her, ngriti dorn
duke br me gisht nga Mak Suti.
Ti, eja ktu! ju drejtua ai Mak Sutit! Edhe ti! ju
drejtua nj t riu q ndodhej pran tij. Pasi u mendua
pr nj cop her, ai zgjati prap dorn, ksaj radhe
duke shnuar drejt Lulit t Deli Turileshit dhe Mal
Dakat. Kek Ymerin sa nuk e lshuan kmbt. Pr nj
ast ju b se pa Dinorn me ato vetullat e saj kaleshe q
e shikonte qortueshm dhe e bnte at me faj. Ju b se
e pa at si dikur pa ferexhe kur kalonte pran shtpis
s tij me bucele n dor, duke shikuar vjedhurazi drejt
dyshekllakut ku ai tr ditn e priste aty me padurim,
her me libr n dor, e her duke i rn ifelis. Befas,
e ndjeu n shpirt se sa e kishte marr malli pr t.
Ashtu i tronditur, bri nj lvizje drejt naallnikut duke
dashur t garantonte n pafajsin e tyre, por ai nuk i
dha koh! Duke e zgjatur dorn e majt, bri shenjim
t ri duke i fuar edhe katr t tjer. Merrini! tha
Naallniku.
Tre xhandar ua lidhen duart dhe i shtyn prpara. T
gjith mbetn t nemitur. Askush nuk e kishte pritur
nj gj t till. Ata i nisn drejt qytezs. Pas tyre u nis

edhe Van Joviqi me vartsit e tij. Kek Ymerit nga dora

i ra penda. Me prtes u krrus dhe e mori dhe, me
fytyr t verdh dyll u nis pas tyre.
Ndoshta do ti drgojn n burg! u dgjua nj z
nga mesi i turms.
Hej medet hej, ma morn t vetmin djal! u dgjua
zri i prvajshm i Deli Turileshit.
Kek Ymerin e theri shikimi i tij dshprues. Ju b se
ata sy t fshehur nn vetullat e trasha krkonin mshir
prej tij. Prap ju kujtua Dinorja!
N heshtje varri turma flloj t shprndahej.
Ushtima e ujit q vazhdonte t binte e shkumzuar
duke u prplasur shkmbinjve t shtratit t thepisur
t lumit, duke krijuar nj ujvar t vogl e t bukur,
u duk se u dgjua m e fort se kurr. Askush nuk e
kishte mendjen t ujvara e as t shkumzimi i ujit
t saj. Kek Ymeri ktheu kokn dhe shikoj ngultas
ujvarn dhe pr nj ast ju b se ushtima e ujit kishte
nj gjmim t padgjuar ndonjher. Ndjeu se n gjoks
ju kishte hapur nj grop.
Rreth mesdits kishin ndodhur arrestime tjera.
Kishin arrestuar knd e kishin gjetur n ar, n livadh,
n rrug apo n hanin e babit. Tuhej se at dit ishin
arrestuar tridhjet e dy burra. I kishin ngujuar n
nj mulli. Sipas kryeplakut, i vetmi q ishte m afr
ngjarjes, nga t arrestuarit nuk krkohej se kush e ka
vjedhur rrasn e mermerit, gj q fala kishte marr
dhen se ajo rras ishte br shkak pr kto arrestime
por, krkohej dorzimi i armve.

*
Pas dhembjeve, lotve dhe dnesave t dits, nata
si nj perde e trash, e rnd dhe e foht e kishte
pshtjellur mbar katundin e shqetsuar. Njerzit t
zhgnjyer dhe t friksuar me mundim ishin mbledhur
pran vatrave dhe, n dritn e zbeht t pishs apo t
kandilit, me shpresa t humbura, kishin bluar ato q
i kishte ngrysur dita. T arrestuarit i kishin mbyllur
n nj mulli t mom, kjo ishte e sigurt! Pr fatin e
tyre nuk dihej. Disi, si mnjan kishin qndruar elita
udhheqse e fshatit pr arsyen e thjesht; t mos
przierjes n punt e shtetit. Shpjegimin e arsyes s
arrestimeve ata n fllim e kishin lidhur me dmtimin
dhe vjedhjen e rrass s mermerit mbi piedestalin e
Gurrs s Sofes. Pastaj si dukej, kishte ardhur lajmi
nga naallniku se arrestimet ishin br pr shkak t
armmbajtjes pa leje. Kjo e fundit tani prtypej dhe
tundej sa n njrin knd t katundit n kndin tjetr
duke marr forma dhe trajta t ndryshme. Kryeplaku,
bajraktari dhe Jashar efendiu, buz mbrmjes i kishin
lajmruar fshatart prmes tellallit t tubohshin
pran mejtepit. Ata i kishin sqaruar n vija t trasha se
t arrestuarit duhej ti dorzonin t paktn nga nj arm
e pastaj do t liroheshin pa therr n kmb! N fund,
Jashar efendiu kishte knduar sure nga kurani pr ta.
Pas mesit t nats, kur gjumi kishte hyr n fazn e
gjysm vdekjes, errsirn e kishte shqyer nj e shtn
pushke e vetmuar dhe disi e pabes, t paktn kshtu
ju kishte dukur t gjith atyre q gjumin e bnin me
ndrprerje pr shkak t arrestimeve t nj dite m par.
Pas nj heshtje t shkurtr ishte dgjuar e shtna e dyt.

Ajo, n krahasim me t parn, ndoshta pr shkak se e

para tani m ua kishte prishur gjumin, ishte dgjuar
m e fuqishme, m e afrt dhe, shum m e pabes. T
lehurat e qeneve ishin shpeshtuar, kurse krismat kishin
marr nj ritm kronik duke mos ia lshuar assesi
vendin lirshm jehonave.
Errsira ishte e trash, e lagsht dhe e mjegullt.
Prmes pamjes ishte e pamundur t prcaktoje se nga
vinin t shtnat. Prmes t dgjuarit dukej se ato vinin
diku rreth mullirit t Mar Rexhs. Ishte e pamundur t
gjendej nj cifl sado e vogl q t shtnat kishin flluar
pikrisht aty. Kek Ymerit, mendja i kishte shkuar t
rrasat e mermerit. Cili mund t jet dmtuesi vall?
Tamam n kohn kur ishte duke ia heq drangun ders
pr t dal t shihte se po ndodhte jasht, ishte takuar
me t atin n fundin e shkallve. Duke e qortuar, ai e
kishte kthye prapa. N raste t tilla, n errsir, e vetmja
gj q mund t marrsh vesh sht ndonj plumb qorr.
Dita sht ajo q i sqaron sherret e nats, i kishte thn
i ati.
Pasi ishte dukur se t shtnat kishin pushuar, befas
kishin flluar t dgjoheshin edhe m dendur. Ksaj
radhe kishin ndrruar vendin dhe ishin dgjuar pran
mejtepit. Ashtu t shpeshta dhe t frikshme, ngadal
ishin trhequr drejt Lugut t Madh, derisa kishin
pushuar fare. Kek Ymeri kishte ndezur zjarrin. Burrat
ishin zgjuar nga gjumi dhe ishin bashkuar n od.
Plaku i kulls Ymer Ahmeti, q t gjith e thirrshin
babush, ishte zgjuar nga gjumi. Ashtu i ulur n shtratin
e tij, kur njri nga t bijt ia kishte vn gzofn mbi
shpatulla, kishte pyetur:
Nga vin t shtnat? dhe, pa pritur t merrte
50
prgjigje kishte vazhduar: prap ia paskan nis
me grackat. Mjer ata q do t bien pre e tyre! dhe
vshtrimin e kishte ndalur mbi fytyrn e verdh dhe t
hequr t Kek Ymerit.
*
Kur errsira si araf i zi kishte mbuluar katundin,
Misin Kapedani, me etn e tij kishte zbrite nga malet.
Fillimisht ishin vendosur n shpelln e vogl pran
Ams s ujit. Nj lukuni qenesh endacak sju kishte
shqitur gjat gjith rrugs, tani ishin ndalur n distanc
dhe ulrinin si t trbuar. Kaakt kishin urdhr mos
t shtinin mbi ta, sepse do tua trhiqnin vrejtjen
xhandarve. Rrugn e mbetur nga Ama e ujit, deri n
kulln e Cam Manit, pr t mos ln gjurm mbi barin
e njom plot ves, e kishin kaluar mes pr mes jazit.
Q n fllim, ishte dhn urdhri, q rojet t
vendoseshin tre nga tre pran mullirit t Mar Rexhs
dhe pran mejtepit. Pastaj t ruhej kulla e Cam Manit
dhe nga nj roje t vendosej n afrsi t kulls s Keq
Sykut, Jashar Efendiut dhe t kryeplakut. Kta t
fundit, t prgjoheshin se mos bnin ndonj lvizje t
dyshimt gjat aksionit. Kurse pjesa tjetr e kaakve,
me Misin Kapedanin n krye ishte vendosur n livadhin
e Beut, matan lumit. Pjesa tjetr nn komandn e
Nak Prkiqit ishte vendosur n t hyr t lagjeve t
Vremit e t Tdelit, dhe n krye t lagjes s Marit duke
bllokuar rrugn e mejtepit. Misin Kapedani kishte
dhn urdhr q askush mos t pinte duhan bile as me
llull. Mos t qllonin me arm zjarri pa nevoj, por
vetm n rast se kundrshtart do ti sulmonin. T
51
prcillet me vmendjen m t madhe do lvizje q do
t paraqitej gjat nats dhe pastaj, nse hetohn lvizje,
t kapet viktima n befasi. do njri q do t kapet n
kto rrethana, pa dallim, t lidhet mir dhe t sillet n
shtab.
N pjesn e par t nats nuk ishte hetuar ndonj
lvizje e dyshimt, prve lvizjet e qenve, q endeshin
sa n njrin skaj t katundit n tjetrin. Von, pas
mesnate n rrugn q vinte nga hani i Babit, pr t hyr
n lagjen e Marit, ishin par disa xhandar duke kaluar
me hapat e tyre t rnd. Fill pas tyre ishin dukur si hije
nate dy silueta. Pas tyre kishin ardhur edhe dy hije t
tjera duke ecur leht mbi rrugn e lagur nga shiu i imt
q kishte flluar t binte. Kurse tutje t hani i Babit ishin
dgjuar zra. Pran mullirit t Mar Rexhs, dy t part
kishin ndaluar pran rrass s madhe t mermerit,
kurse t tjert kishin vazhduar rrugn n drejtim t
mejtepit. Tamam n kohn kur rojet i kishin sulmuar
dhe e kishin lidhur nj xhandar, japanxhezinjt kishin
arritur t zhdukeshin. Kaakt kishin qlluar n drejtim
t tyre. N ndrkoh, kishte ndrhy Misin Kapedani
duke ua pre rrugn xhandarve. Rojeve u kishin shkuar
n ndihm edhe tre kaak t tjer. Pas nj prleshje t
shkurtr xhandart kishin arrir t largoheshin duke
e ln nj kaak t plagosur. Pasi kaakt e kishin
kaluar lumin, se nga kishin mbir edhe nj hordhi
tjetr xhandarsh nuk dihej, por sulmi kishte marr
prmasa t paparashikueshme. Misin kapedani kishte
dhn urdhr t trhiqeshin. Me t shpejt kishin kaluar
livadhin e Beut dhe kishin dal n ann e pasme t
lagjes s Tdelit. Aty, me urdhr t Misin Kapedanit
kaakt ishin ndar n dy grupe. Njri bashk me
5
xhandarin e lidhur dhe me t plagosurin kishte marr
drejtimin e Ams s ujit dhe ishin vendosur n shpell,
kurse Misin Kapedani kishte marr rrugn prmes
ngushtics s Tdelit pr ti ardhur n ndihm Nak
Prkiqit. Duke lvizur ngadal n drejtim t mejtepit,
Misin Kapedani kishte vrejtur se para tij, krejt ngadal,
po lviznin nj hordhi xhandarsh. Ata lviznin
n distanc pran njri tjetrit pr tua marr kraht
kaakve, dhe pr ta futur n qark mejtepin, xhamin
dhe kulln e Jashar efendiut. Ishte befasuar kur kishte
dgjuar urdhrin e Nak Prkiit dhn kaakve, q t
trhiqeshin drejt lagjes s Vremit. Shpejt, shpejt se
na rrethoj xhandarmria. Pa e prfunduar mir faln,
xhandart kishin shtn n drejtim t tyre. Misin
Kapedani rrufeshm i kishte sulmuar xhandart prapa
shpine duke ua hapur shtegun kaakve. Ishte zhvilluar
nj luf e rrept. Pas trheqjes, kaakt ishin takuar n
shpelln e Nezirit. Aty, pasi kishin ndez zjarrin i kishin
numruar luftart. Ndrkoh kishte arrir edhe
praparoja. N raportin dhn Misin Kapedanit thuhej;
Gjat mbikqyrjes s kullave, nuk kemi vrejtur asnj
lvizje t dyshimt, prve se n kulln e Keq Sykut.
Aty, pak para trheqjes, sht vrejtur nj hije e zez t
hynte fshehurazi n oborrin e tij, duke u hedhur mbi
mur! Nuk kemi arritur t identifkojm se kush ishte,
dhe pr far qllimesh kishte vepruar ashtu. I zn rob
sht nj xhandar. I plagosur me thik Tafl Shkoza.
Tamam n kohn kur Misin Kapedani po prgatitej
ta merrte n pyetje xhandarin e zn rob, heshtjen e
theu nj shprthim i fuqishm. Misin Kapedanit me
shpatulla t tkurrura nga e papritura kishte drejtuar
shikimin nga Nak Prkiqi sikur kishte dashur ta pyeste
5
se far ishte gjith kjo gjm, por hala pa e marr vetn
kishte ndodhur shprthimi i dyt. Pr nj cop her
jehona ishte vrvit shkmbinjve deri sa ishte zhdukur
n drejtim t Lugut t But. Me vrap kishte dal tek
hyrja e shpells dhe ishte prpjekur t shikonte se nga
kishin ardhur shprthimet.
O burra, shpejt n strehimoren tjetr! kishte
thirrur me z t jerr Misin Kapedani, xhandarit
lidhjani syt me shami!
*
Tingujt e nj muzike t padgjuar ndonjher,
kalonin dritaret e vogla e t mbrthyera me hekura dhe,
si ogur i zi futeshin n mes t burrave t ngujuar n at
ngushtim t mullirit t vjetr. Dallgt e ujit q rridhnin
me zhurm nga butia, e bnin muzikn t zbeht, t
largt, t huaj dhe t frikshme. Mak Suti i rrinte t koka
Lulit t Deli Turileshit. At e kishin torturuar keq. Po
thuaj se krejt pasditen kishte qen n agoni. Her pas
here kishte krkuar uj. Po ku ta gjenin ujin? Edhe pse
disa pllmb posht kmbve t tyre kishte uj me
bollk, pr ta nuk kishte. Si ta merrnin!? Kur kishte
ndodh tortura e dyt, Luli nuk e kishte dgjuar fare.
Von pas mesit t nats ishte prmendur. Edhe t birin
e Ymerit, Mahn e kishin torturuar shum. Ai ishte m
i riu nga t ngujuarit. T gjith kishin menduar se ai
do t irrej dhe do t qante sikur kalama por, kishte
ndodhur e kundrta. Edhe kur e kishin torturuar pr
vdekje nuk ju kishte dgjuar zri. Pasi kishte ardhur
pak n vete, i kishte mbledhur t gjitha forcat dhe me
gjysm zri ju kishte thn t bashk ngujuarve q,
5
kur t vinin hern tjetr xhandart pr ti torturuar
t hidheshin n sulm. Pasi tua thyenin llambn, t
kacafyteshin me ta. Dikush do t vritej por, sigurisht se
dikush do t shptoj. M mir t vdesim duke lufuar
se sa t vdesim nga torturat. Mos fol apraz o i biri i
Ymer Ahmetit, je i ri e buzt t qesin tambl, i kishte
thn Sejdi ekii. Ndrsa, Mal Daka, her pas here
largohej dhe n heshtje t plot i fuste gishtat n nj t
ar t dyshemes dhe prpiqej ta largonte nj drras,
bile sa pr t pir uj. M von, kur Luli ishte kndell
pak, ishte afruar pran tij dhe me forcat e fundit kishte
flluar ti ndihmonte n trheqjen e drrass. Tamam,
kur shpresat kishin flluar t shuheshin, e kishin trheq
drrasn prfundimisht. N fllim kishin flluar t
nxirrnin uj. Mal Daka, her pas here e mbushte me uj
plisin e tij t bardh dhe ua shprndante t tjerve. Kur
pran ders s jashtme t mullirit ishin dgjuar zra, ai
prmes t ars ishte lshuar n jazin e ujit fare pran
butis s mullirit. Fill pas tij ishte lshuar Luli me dy
t tjer.
Oh!... ohuni o burra se na pren!.... e kishte ar
errsirn misterioze nj britm tmerri, sa q i kishte
vn n lvizje edhe m t torturuarit, t cilt me forcat
e fundit ishin ngritur n kmb dhe kishin flluar t
krkonin npr errsir ndonj vrim se ku t futeshin.
Pasi nga dera e hapur si hije t zeza nate, hynin njri pas
tjetrit njerz t armatosur me spata e thika, duke prer
e therur at q e gjenin prpara. Dukej se n errsir
ishin ngatrruar dhe kishin sulmuar njri tjetrin.
Pastaj kishin ndezur nj llamb q t shihnin e mos
t thereshin ndr vete. Era e gjakut t derdhur kishte
flluar t kundrmonte. Nga t arat e dyshemes gjaku
55
kishte rrjedhur mbi kokat e t strehuarve nn dysheme,
duke ua futur tmerrin n palc! Pastaj, gjaku ishte
przier me ujin e jazit. Ata q i kishin shptuar sulmit t
par, pasi ishte ndezur llamba, t plagosur e t mbytur
n gjak, duke ulurit t egrsuar kishin sulmuar. Dikush
kishte arrir q nga njri i vrar gabimisht nga shokt
e tij, t merrte nj hanxhar e t sulej si i mendur duke
ar drejt ders. Me goditje t shpejta kishte arrir q
tre prej sulmueseve ti shtrinte pr dysheme. Mu n
prag, kur njrn kmb e kishte hedhur jasht, ishte
goditur me spat n kok, nga njri q kishte qen
duke ruajtur jasht ders. Muzika kishte vazhduar me
ritme t njjta duke i shuar rnkimet e t plagosurve.
Pasi kishte prfunduar zallahia dhe n mulli nuk
dgjohej asnj britm apo sharje, prve ndonj rnkimi
t venitur nga ndonjri q ishte n grahmat e fundit
t jets, dhe ushtims s ujit q rridhte vrullshm nga
butia, xhandart kishin marr urdhr nga naallniku, i
cili gjat gjith kohs kishte qndruar pran ders hipur
mbi kal duke shikuar katrahurn dhe her pas here
duke ngritur faqoren e rakis, q ti ngarkonin t vrart
n qerre dhe ti drgonin n moalet e verrishts.
Nga tant pes xhandar kan mbetur t vrar! Kurse
nga t ngujuarit jan vrar t gjith! ishte dgjuar
nj z i that dhe gjith frik kur ju kishte drejtuar
naallnikut pr raport.
Hiqmu sysh i poshtr! Sju vjen turp, ata t
shkallmuar, t ngujuar dhe pa asnj arm n dor
tju vrasin? Ikni tutje sa sju thera si thit me duart e
mia!...
Mal Daka kishte pri i pari. Pas tij duke e mbajtur nga
kraht Lulin, kishin lvizur Mah Ymeri dhe Lif Leteci.
5
T krrusur nn drrasat e dyshemes dhe t zhytur
n uj deri n supe, kishin marr drejtimin andej
nga qemeri, ku shihej nj drit e venitur. Kur kishin
pushuar zrat, t shtrir n ujin e jazit kishin flluar t
lviznin ngadal drejt daljes. As vet nuk e dinin se sa
koh ju kishte dashur q t largoheshin nga ai vend i
tmerrit. Kur kishin flluar t kndonin gjelat e par ata
kishin sosur n katund.
*
Me t gdhir, ishte par gjeologu Dushko Jevtiq i
shoqruar nga Fransua Roger dhe Miliqi, duke zbritur
nga vetura e majorit, e tipit: Hispano Suiza. Pasi kishin
kaluar prmes Kanicave, trup fushave kishin dal n
Kryelluga. Pas tyre kishin shkuar edhe nj skuadr
ushtarsh. Vetura e majorit, me zhurm ishte futur n
katund. Katr skuadra ushtarsh ishin futur nga lagja
e Shkozs duke marr kraht n drejtim t qendrs.
Nuk ishte lejuar asnj lvizje. Bastisja kishte flluar si
gjithmon e vrazhd e me britma. Kishin arrestuar at
q e kishin takuar n shtpi apo n rrug. Pastaj, duke
shikuar frenxhit gjith tut nga ndonj tyt pushke,
ushtart me robrit e zn ishin tubuar t hani i Babit
ku i priste majori. T lidhur ishin shtatmbdhjet
burra, n mesin e tyre ishin dy tbijt e Dautit, Shaipi
e Naipi. Tuhej se ata nj nat m par kishin zbritur
nga mali pr t marr buk. Po kt dit ishte arrestuar
edhe Keq Syku!
Tamam n kohn kur majori bhej gati t jepte
urdhrin pr rreshtimin e tyre, nga lagjja e Marit ishte
par t zbriste xhandari q nj nat m par ishte
5
zn rob nga Misin Kapedani. Kok ulur, ishte nis
drejt veturs ku ishte majori. Pas prshndetjes, me z
pshprime i kishte folur majorit pran veshit. Majori
kishte krcyer nga vetura i zemruar. Kishte dhn
urdhr pr rreshtimin e t arrestuarve para skuadrs s
pushkatimit. Xhandari shikonte majorin, dhe uditej
me reagimin e tij. Skuadra e pushkatimit ishte br gati
n distanc dhe priste urdhrin pr t marr nishan.
Jashar efendiu me ndrojtje i q afruar majorit. E kishte
lutur q t rreshtuarve pr pushkatim, tu lejohet t
paktn edhe nj lutje e fundit drejtuar Allahut. Me
t ishte pajtuar edhe Fransua Roger. Paksa i zbutur
majori kishte pranuar. Nn prcjelljen e ushtarve, t
arrestuarit i kishin afruar pran lumit pr t marr
avdes. Pasi i kishte rrethuar ushtria nga t gjitha ant,
ua kishin zgjidhur duart.
Derisa robrit ishin duke ju lutur allahut mbi barin e
njom q sa kishte flluar t gufonte n diellin e ngroht
pranveror, nga xhadeja ishin dgjuar trokllima e
kuajve dhe zhurma mbytse e rrotave t karrocs. Ende
pa u ndalur mir kuajt, nga dera e karrocs kishte zbrit
me rrmbim naallniku.
E bt arrestimin e atyre q kan ikur mbrm nga
burgu? pyeti naallniku.
Jo. ia kthej shkurt majori.
Ku jan t ikurit nga burgu? pyeti naallniku
kryeplakun.
Nuk ka ktu t ikur nga burgu! ia kthej me gjysm
zri kryeplaku.
Duket se jan bashkuar me etn e Misin Kapedanit,
kshtu thot xhandari i porsa liruar nga ai! tha majori.
Xhandari shikoi i habitur majorin. Pasi hapi gojn
5
t kundrshtonte, shikimi i rrept i majorit e bri q i
tulatur t ulte kokn.
Majori u afrua pran kryeplakut. Me nj shikim t
rrept u shkarkua edhe ksaj radhe urdhri i fsheht i tij.
Kryeplaku e ndjeu vetn ngusht. Si do t prgjigjej n
pyetjen akoma t pashtruar, q e dinte prmendsh.
Deri kur duhet t pres zhdukjen e atyre, ? pyeti
majori duke br me kok nga malet.
Farn e kam hedhur gospodine! tha kryeplaku
duke shikuar drejt Keq Sykut. Pastaj, vshtrimin pr
nj cop her e ndali mbi fytyrn vrejtur t Naipit.
E di q e ke hedhur farn por, nuk e di se kur mbin
ajo fara jote? pyeti majori me z t ult.
E ka zor t mbij gospodine!...
Si?!... don me thn e paska zor t mbij? E pse?
Sepse kaakt jan t armatosur gospodine, kurse ne!...
dhe kryeplaku rrudhi kraht duke treguar duart bosh!
h!... ksaj radhe po! tha majori buzagaz, duke
hedh nj vshtrim drejt Kek Ymerit q kishte zn
vend pran bajraktarit. Pas nj heshtje t shkurtr,
majori vazhdoi: Edhe ai t futt n loj i pari!
Kryeplaku pohoj me kok, pastaj, pr t dytn her
vshtrimin plot nnkuptim e hodhi drejt Keq Sykut,
i cili shikonte drejt tij me nj urrejtje t paprmbajtur.
Pastaj, me nj nnqeshje cinike, vshtroi drejt Naipit, i
cili, si t ishte fajtor uli kokn posht.
Pr lirimin e t arrestuarve i dua njqind dukat!
tha papritur majori!
Jan shum para gospodine, nuk kemi ku i gjejm!
tha me ndrojtje kryeplaku.
Brenda dy orsh i dua parat! Nse nuk i tuboni, kta
do ti pushkatoj gjithsesi! Pastaj do t jap urdhr q
5
nga nj burr pr shtpi t pushkatohet. Nse ushtart
e mi nuk gjejn burra n kullat tuaja, sigurisht se do t
gjejn gra, nuse e vajza... mua me plqejn shum nuset
e bukura shqiptare dhe... e merr vesh ti se do t beht
pastaj?! tha buzagaz majori.
Si urdhro gospodine majore! tha me gjysm zri
kryeplaku.
Mar Rexha nuk ishte n shtpi. Plaka e tij, e krrusur,
me dorn e majt n ije, dhe n dorn e djatht duke
mbajtur strajcn me dukat doli n oborr. Tonin se
vuante nga reumatizma. Duke trhequr kmbn e
djatht zvarr u afrua pran ders s oborrit ku ishte
kryeplaku me Jashar efendiun dhe me bajraktarin.
Pa dijen e tij ua dhash dukatet!... t shptojn nj
her djemt nga plumbi, pastaj... tha plaka me zrin
e saj t mekur.
Do tia kthejm Mar Rexhs t gjitha, nj pr nj!
e ndrpreu bajraktari me zrin e tij si bubullim!
*
Robrit rrinin t rreshtuar para skuadrs s
pushkatimit. Dukeshin si t mpir, me fytyra t zymta
e gjith frik. Vetm Keq Syku mbante kokn lart dhe
vr nuk i bnte syri. Prreth tyre n distanc qanin
nnat dhe fmijt. Uk Xhemalbashi rrinte mnjan
duke shikuar kureshtar me sy t prlotur. Her pas here
kollitej. Sigurisht se e prgatiste zrin sepse llogaritej
se pas pak do t ndodhte hataja, e pastaj ai duhej tia
fllonte vajtimit. Qielli ishte i kthjellt. Dielli dukej se
prvlonte. Lulet dukeshin se kishin mbir t vyshkura,
disi t mjera. Tutje dgjohej cicrima e lirshme e zogjve.
0
Andej nga selishta u dgjua blegrima e nj qengji.
Majori, n brendi t veturs s tij numronte dukatet.
Her pas here vshtrimin e hidhte nga Kek Ymeri i
cili dukej se ishte nn ethe. Atij nuk i pritej derisa
majori t jepte urdhrin pr lirimin e t arrestuarve. Por
ai urdhr nuk po vinte. Si nj re e zez mbi kokat e t
gjithve vrtitej hija e dyshimit dhe e friks. Po sikur ti
pushkatoj edhe pse i ka marr dukett? Jashar efendiu
u kthye nga Kibla. Pasi ngriti kokn drejt qiellit pr tju
lutur Allahut, n vend q nga goja e tij t dilnin lutjet
tani m t msuara prmendsh nga xhemati i tij, ai me
z t ngjirur thirri:
Allah! Allah! N dorn tnde jarabi!... kiameti
erdhi... shikoni tutje nga Kibla... Allah mbrona nga e
keqja!... si n kohn e Noas, bota po beht uj!
T gjith kthyen kokat andej nga tregonte me
dor Jashar efendiu. Vrtet ishte nj hata, e pa par
ndonjher. Nj vrushkull i holl uji, zgjatej nga prapa
verrave dhe si nj thik e mpreht dhe e pabes, e therte
kupn e qiellit. T gjith pr nj ast harruan se ku
ndodheshin. Harruan edhe t arrestuarit duar lidhur
q rrinin t trishtuar dhe gjith frik para skuadrs s
pushkatimit. Majori ndrpreu numrimin e dukateve.
Me t shpejt zbriti nga vetura dhe vshtrimin e hodhi
nga vrushkulli i ujit q nuk kishte t sosur.
Nafa!... jes tako mi boga!... tha si vet m vete,
dhe kmbt e shpien drejt t arrestuarve. N heshtje
dhe me ngut bri shnim drejt Syl Kraqs, Tal Shulit,
Naip Dautit, Cen Mllunganit dhe Nek Mekut. Pastaj
me z urdhrues thirri: Kta merrini! Kurse ju t
tjert, shporruni!
Dukatet i more pr ti liruar t gjith gospodine!
1
foli me ndrojtje kryeplaku.
Kur t mbin ajo fara jote, do ti liroj edhe kta!...
ju drejtua majori kryeplakut me z t ult. Pastaj si i
mendur brtiti: Tako mi boga... nafa!
Ndoshta ka vetm uj! u dgjua n mes t asaj
zhurme t thoshte Fransua Roger.
Ha, ha, ha!... idemo tamo!... ha, ha, ha!... tako mi
boga nafa! thirri majori dhe harroj se duhej t hipte
n vetur, por ashtu i oroditur flloj t vraponte n
drejtim t verrave duke e mbajtur n njrn dor strajcn
me dukat, dhe n dorn tjetr kapeln ushtarake.
Mbaje vetn e mos u b qesharak para ktyre
leckamanve, gospodine majore!... thirri me t
madhe Dragomir Marianoviqi duke e mbajt nga krahu.
Ai me forc u shkput nga dora e tij dhe si i marr
flloj t vraponte. Karroca bashk me Van Joviqin, me
Fransuan e me naallnikun u nis pas tij. Ndrkoh,
majorit ju kishte kujtuar se ndodhej me vetur, ndaj
me vrap vinte drejt saj.
Derisa kryeplaku, ia zgjidhte duart Keq Sykut, i
thoshte dika m z t ult, dhe her pas here e hidhte
shikimin drejt Kek Ymerit. I nevrikosur, tani m, me
duar t liruara, brtiti me z t lart:
Dasht zoti e nuk e gjn gj Naipin se dikush nga
ju ka me e pagu me krye! tha krcnueshm duke br
me dor nga elita udhheqse e fshatit por, vshtrimin
plot urrejtje e kishte drejtuar nga Kek Ymeri. Me hapa t
qet u nis drejt kulls s tij. Qllimisht, kaloj fare pran
Kek Ymerit. Me shikim t vrazhd e prlau t trin,
pastaj sikur ishte duke folur me vetn e tij shfryu:
Dikush ka me ma pa sherrin!...

KAPITULL PA NUMR
T ndalt sa m par uji!... sht rrezik t shembt
dheu! tha me dyshim e gjith frik gjeologu.
Prit edhe pak! Ndoshta m von do t dal vrtet
naf! tha majori.
Nuk ia vlen!... t gjitha moalet qndrojn pezull
mbi uj. Nse uji del jasht, toka do t shembt dhe
kshtu do t krijohet nj liqe i madh, q do ti prmbyt
me mijra hektar tok! foli gjeologu mosprflls.
Majori dukej i paknaqur. Pasi bri me dor n shenj
nervoze, ia ktheu kraht gjeologut. Me dukt se e ka me
hile, mendoj deri sa po largohej n drejtim t karrocs
ku qndronte Van Joviqi me Fransuan. Ata shikonin
indiferent.
T mbyllen sa m par grykat e qyngjeve! T hidhen
sferat! u dgjua t jepte urdhr gjeologu.
Keq u mashtrova!... tha majori i zhgnjyer sikur t

ishte duke folur m veten e tij, dhe u nis drejt veturs.

Van Joviqi e shikoj me habi! Pastaj e ndoqi pas.
Megjithat, krkimet duhet t vazhdojn n zona
tjera. N baz t shnimeve q i posedojm, ktu duhet
t ket naf!... mos u dshpro gospodine majore! foli
Fransua.
Ikim! tha majori dhe i pari hipi n vetur.
Skemi t bjm tjetr! u prgjigj si npr dhmb
Van Joviqi dhe u nis pas tyre. Gjeologu me skuadrn e
ushtarve vazhduan prpjekjet pr ta ndalur ujin!

IV
Rreth ors shtat t mbrmjes arriti Patriku i
shoqruar nga naallniku. Mila u doli para. U prul me
nderim dhe ia mori dorn patrikut. Pastaj i shoqroi n
dhomn e miqve. Majori, i dha shenj patrikut, t ulej
n fronin e tij t preferuar. Tamam n kohn kur majori
po bhej gati tju uronte miqve mirseardhjen, n der
ia behn edhe miqt e tij t prditshm si: drejtori
i posts me t shoqen e cila shklqente nga hareja,
komandanti i xhandarmris bashk me t shoqen.
Pak m von erdhi drejtori i shkolls bashk me t
shoqen dhe vajzn, e cila studionte n kryeqytet dhe
fll pas tyre ia behu gjeodezisti bashk me agronomin
dhe drejtorin e kadastrs. T gjith s bashku u vun
n pritje t ekspertve q dit m par kishin arritur
nga kryeqyteti. Mila i prshndeti t gjith ve e ve
5
duke prjashtuar vetm gruan e drejtorit t posts.
Majori, n shenj mospajtimi me sjelljet e saj, tutje
nga kndi, tundi kokn n shenj qortimi. Mila as q
u merakos pr qortimin e tij t heshtura. Krejt n fund
ajo u afrua pran vajzs s drejtorit t shkolls, dhe pr
nj cop her bisedoi me t, me z pshprime. Her
pas here, e hidhte vshtrimin prmues drejt gruas
s drejtorit t posts, por pa e ndrpre bisedn q n
nj mnyr, krijonte prshtypjen se e gjith biseda
zhvillohej kundr saj. Ajo dukej krejt e qet. Her pas
here ngrinte vshtrimin drejt majorit. Ishte hera e par
q Mila nuk bhej xheloze edhe pse e kishte pikasur se
ajo m tepr ishte e dhn pas vshtrimeve plot epsh t
majorit se sa pas biseds vesh me vesh t saj me vajzn
e drejtorit t shkolls.
Edhe pse kishin kaluar plot nj muaj qysh nga ardhja
e ekspertve, ishte hera e par q Mila do t takohej
me ta. Kjo ishte ngjarja m e bukur q ia sillte stina e
pranvers. Parafytyrimin pr pamjet e tyre, me koh i
kishte plotsuar nga gruaja e naallnikut, e cila jo vetm
q i kishte takuar por, edhe kishte biseduar me ta pr
shum tema. Ajo i kishte thn se ekspertt do t bnin
nj pun t pastr, pa u futur n krime si ishte futur
burri i saj duke vrar e masakruar njerz!... edhe Mila
nga ana e saj, ishte prpjekur q sado pak ta shfajsonte
majorin a saj, se puna e tij ishte t vente qetsin pa
br arrestime dhe pa vrar njerz!
E shprqendruar Mila, sa shkonte n kuzhin duke
dhn udhzimet e nevojshme kuzhinierve dhe dy
shrbtoreve t cilat kishin flluar ti prgatisnin pjatat,
sa futej n dhomn e miqve, duke dgjuar copa bisedash
t politiks ditore q Mils i dukeshin t vjetruara.

Jan nxituar duke dhn lajme t pabaza se gjoja n

rrethin ton qenkan kryer masakra! fiste si me vete
naallniku.
Ne nuk kemi dgjuar pr ndonj vrasje t ket
ndodhur ktej pari, kurse ata pa asnj argument na
qortojn pr masakra!... ia priste komandanti i
xhandarmris duke tundur kokn.
Mila ndjeu neveri nga kto biseda. Ishte dshmitare
e prditshme e ngjarjeve rrqethse t shkaktuara
pikrisht prej tyre, kurse ktu me cinizm i mohonin,
duke u prpjekur ta bindin njri tjetrin se ishin engjj.
E veshur me fustanin e mndafsht, ngjyr vjollce
q i rrinte freskt n trup, t porositur enkas pr kt
mbrmje, pa u vrejtur nga t tjert doli n sallonin
prball. Flokt i kishte rregulluar bukur dhe i kishte
lidhur lart me fongo, duke zbuluar qafn e but q
mbulohej vende-vende nga krelat e lshuar enkas. E
dinte se kt stil t rregullimit t fokve e dshironte
majori por, sonte nuk i kishte rregulluar fokt sipas
dshirs s tij. Pa dashur kthej kokn prapa pr t par
nga gruaja e drejtorit t posts. U tmerrua kur e pa se
edhe ajo kishte rregulluar fokt n t njjtin stil. E
hetoj vetn se nuk do t prmbahej dot nga xhelozia,
ndaj doli n korridorin e gjer. N qetsin e thell q
mbretronte n korridor copat e rregullta t bisedave,
vinin deri aty. Bisedonin pr dshtimin n zbulimin
e nxjerrjes s nafs gj q majorin e kishte br si t
mendur. Pr nj ast ju b se ato biseda ishin aq banale
sa nuk ia vlente as t dgjoheshin. Si me naze hyri n
dhomn e saj. U afrua pran pasqyrs. Duke menduar
se krehja e fokve n nj stil tjetr do ti merrte shum
koh, pr t dytn her mori n dor t kuqt dhe flloj

ti lyente buzt. Pastaj vuri rimelin rrotull syve dhe

n fund kur ishte duke e shprndar kremin e bardh
n faqe u dgjua trokitja n der. Erdhn, mendoj me
vete dhe sakaq u pa pran ders ku njra shrbtore
kishte arritur para saj dhe ua kishte hapur dern. Me
nj shikim t rrept i prlau t porsa ardhurit. Pr
pak sa nuk klithi nga zhgnjimi. N dritn e zbeht t
llambs, fytyrat e t porsa ardhurve ju dukn disi t
shm... (dhe n ast ju largua fals shmtuara nga
frika se kjo fal ishte vulgare, dhe si fje e holl tymi
do t shprndahej gjithandej duke ia shmtuar vrtet
gostin aq t pritur). Asnjri nuk ishte si i kishte
imagjinuar. Megjithat, vshtrimi i mbeti i mbrthyer
n fytyrn e bardh t Fransuas, q n dritn e zbeht
t llambs dukej e zbeht. Pastaj, vettimthi e shikoi
Sergej Ivanovin. Ndrkoh n korridor doln pr ti
pritur ve majorit, edhe patriku me naallnikun. U
prpoq ta merrte vetn pr t mos e vrejtur t tjert
trazimin e saj. Vrtet nuk e dinte se cili ishte francezi
apo rusi por, n baz t prshkrimit q ia kishte br
m par gruaja e naallnikut, ai duhej t ishte francezi.
Kurse rusi duhej t ishte ai fytyrrrumbullaku q i
rrinte pr bri Van Joviqi, i cili kishte nj pamje edhe
m t uditshme se t rusit; me fytyr t gjat, me qime
t rralla e t gjata, e me pikla n faqe (disi ia kujtoj
pamjen e miut). Trazimi q ju shkaktua n shpirt
ndodhi menjher pas vshtrimeve t rrepta dhe plot
mirkuptim t Fransuas. Ishin shikime epshore q
nuk i kujtohej n i kishte prjetuar ndonjher n jetn
e saj. Sakaq, mendja i shkoj t majori dhe dashuria e
dikurshme ndaj tij! Vall, si e kam dashuruar majorin
dikur?... N imagjinatn e saj tani flloj ti plotsonte

zbraztirat e imagjinuese me ato reale duke nxjerr nj

ndrmjetsim q n moment i erdhi aq i kndshm sa
n mes t gjoksit ndjeu nj drithrim knaqsie. Pritej
q pr shkak t ktij trazimi ti kalonte edhe disa net t
tjera pa gjum.
Me kto mendime ia zgjati dorn s pari Fransuas.
Milica, tha me nj prulje t leht.
Enchant de vous connatre, Madame, Fransua
Roger!
5
tha ai me nj vshtrim epshor. T paktn
kshtu ju duk Mils.
Sqenkam gabuar! Ky qenka francezi! mendoj pas
pak, derisa ata vazhdonin t prshndeteshin me t
tjert. Ky qenka pra ai, q i shtrir n shtrat duhej t me
priste duke me shikuar plot epsh!... oh, sa budallaqe q
bhem! mendoj duke u skuqur leht, sikur mendimin
e saj ta kishin kuptuar edhe t tjert.
Ndrkoh, t porsa ardhurit kishin prfunduar
prshndetjet e zakonshme dhe kishin zn vend rreth
tryezs. Befas ra heshtje. Ishin aste momentale q
t porsaardhurit si edhe ata q kishin qen n pritje,
po kalonin minutat e vshtira, ato t humbjes s fllit
t biseds. do njri mendonte n vetn e tij se cila
bised do ti prshtatej thyerjes s heshtjes mbytse
dhe, rrethit t miqve me ngritje ekspertesh. Van Joviqi
shikoi nga Mila, dhe si pa t keq vuri buzn n gaz.
Pastaj rrotulloj vshtrimin edhe nga t tjert pa e
ndrruar aspak buzqeshjen q t pranishmve ju b
se ajo buzqeshje ngadal e humbiste freskin. Sikur
ta kishte pikasur i zoti i shtpis se akoma pa flluar
darka festive q e kishte prgatitur enkas pr miqt
5 Frengjisht. Gezohem qe ju njoha, zonje, Fransua Roger

e tij t zgjedhur, disi kishte flluar ta merrte kahen e

prfundimit t saj dhe, t pranishmve nuk u mbetej
gj tjetr vese t ngritshin dhe njri pas tjetrit t
zhdukeshin n errsirn e asaj mbrmje pranvere, q sa
kishte flluar t trashej. N ndrkoh shrbtort kishin
flluar ti sillnin pjatat e mbushura me thela mishi t
pjekur. Majori u ngrit n kmb.
far dshironi t pini patr? pyeti majori
patrikun.
Ver, ju lutm!... foli patriku duke e frkuar
mjekrn leht me pllmbn e dors s majt, kurse n
t djathtn mbante gotn derisa majori ia mbushte.
Po ju, ver dshironi? pyeti Fransuan q kishte
zn vend pran patrikut.
Ju lutm!... u prgjigj Fransua.
sht ver katrvjeare, e prodhuar nga gjyshi im!
foli majori kur ishte duke ia hedhur vern n got
Van Joviqit.
Biseda pr pijet sikur i liroi t pranishmit. Patriku
foli pr prodhimin e vers. Me nj mjeshtri t rrall
te t folurit ai pohonte se vern e kishin pru sllavt e
ndritur kur kishin zbritur n gadishull, duke ua dhn
si dhurat vendasve t paditur e kanibal. Van Joviqi
e kundrshtoj butsisht duke thn se sipas gjetjeve
arkeologjike dhe sipas shnimeve t autorve t lasht
grek vera kishte ekzistuar tek ilirt qysh n kohn e
Homerit, bile edhe para tij. Derisa ishte duke folur Van
Joviqi pr Homerin dhe pr vern, befas syri i zuri nj
vshtrim t rrufeshm q majori ia hodhi Patrikut, i
cili ishte i vetmi q e dinte qllimin e ksaj darke. Pas
prfundimit t fals askush nuk e kundrshtoj por, as
nuk e miratoj at q Van Joviqi e tha, por nga heshtja
0
kuptohej se ata nuk ishin t knaqur me faln e tij.
Kt m se miri e shprehnin fytyrat e tyre t thartuara.
Heshtja flloj t trashej. Sikur mos t ishin shrbtort
q tani m e kishin mbushur tryezn me pjata dhe gotat
me ver, t pranishmit edhe pr nj koh t gjat nuk
do t gjenin fllin e vazhdimit t biseds.
E prmendt Homerin gospodine Joviq? Koh t
gjat jam marr edhe un me studimin e veprave t tij.
Jan t mrekullueshme, apo jo? e theu befas heshtjen
vajza e drejtorit t shkolls.
Ato jan kryevepra n letrsin e vjetr botrore!...
Pr shndetin tuaj! ju drejtua majori Patrikut,
duke ua ndrpre bisedn, pastaj me gotn n dor u
ngrit n kmb. Pas tij u ngritn edhe t tjert.
Ziveli! u prgjigjen t pranishmit duke cakrruar
gotat s pari me Patrikun e pastaj me njri-tjetrin.
Si shkojn punt me grumbullimin e antikave?
pyeti pa t keq drejtori i shkolls Van Joviqin.
T them t drejtn kur flluam nga mbledhjet
pata prshtypjen se ky plan do t shpallej i dshtuar
q n fllim por, pasi u hodha vet n aksion duke
prdorur autoritetin e prijsve t tyre, kam arritur t
grumbulloj antik me vlera t paprshkrueshme, dhe
me domethnie t madhe pr historin!...
Po me grmimet kur do t flloni? pyeti prap
drejtori i shkolls.
S shpejti. I kemi edhe ca prgatitje ansore q do
ti kalojm shpejt.
Kam informacione se manastiret tan n prgjithsi
po dmtohen shum nga shqiptart kohve t fundit!
mendoni ju pr kt fenomen? pyeti drejtori i
shkolls hetueshm.
1
Po, si t them! Pr kt m s miri mund t
prgjigjet patriku. A po jo patr?
Un i kam vizituar po thuaj t gjitha manastiret.
Duke vrejtur banort shqiptar prreth tyre un
kam mendimin se shum mir jan ruajtur! N Serbi,
manastiret dhe kishat tona jan n gjendje edhe m t
mjer se ktu, kur dihet se atje nuk ka shqiptar! Kjo
tregon se ndjenja fetare t ne nuk sht as e thell e as
e ngroht. Kishat tona, n prgjithsi, jan t zbrazta,
me prjashtim t kremteve t mdha fetare, apo
kremtimeve politike! foli patriku me gotn e vers
n dor, pastaj vazhdoi: Ne e konsiderojm kishn si
nj institucion politik, n nj far mnyre misterioz, q
lidhet me ekzistencn e kombit ton. Tani, kishat nuk
sulmohen nga askush. Besimtart megjithat, nuk i
vizitojn! disi jan t harruara!...
Ashtu sht vrtet! Besimtart nuk i vizitojn! i
prsriti falt e patrikut drejtori i posts.
sht e vrtet se besimtart nuk i vizitojn kishat,
por megjithat shkatrrimet jan evidente... dhe ky
shkatrrim e ka zanaflln q nga kohrat e lashta!...
Do ta sjell si shembull dmtimin e syve t afresks s
Simonids n Manastirin e Graanics. Nuk e di sa e
ke vrejtur ti kt dmtim t tmerrshm! foli me ironi
drejtori i shkolls.
Ky dmtim nuk i prket ksaj kohe! Kam lexuar
edhe studime arkeologjike dhe variantet e pranuara
shkencrisht mbi dmtimin e syve t afresks. Njri
variant thot se... ndrhyri ksaj radhe Van Joviqi.
E di se far dshiron t thuash! Ato jan gjepura!
Variantin m t besueshm e jep poeti yn i mirnjohur
Rakiq, kur thot:

T i nxoren syte e bukura, pikture

^je nate shqiptari, i mbrojtur nga terri
^e kishen e vjeter, aty mbi mur,
Me maje te thikes te dy syte t i theri.
Mos u nxito o i uruari i perndis! Edhe gospodin
Joviq ka t drejt kur thot se...
Pr t dytn her pa majorin q me nj vshtrim t
rrufeshm e prlau drejtorin e shkolls i cili n heshtje
uli kokn. Pastaj ju drejtua patrikut duke ia ndrpre
bisedn:
Nuk dua biseda politike patr!
Si urdhro gospodine majore! foli patriku me z
nnshtrues.
Midis ktyre vshtrimeve edhe ksaj radhe u shkarkua
urdhri i fsheht e plot nnkuptim i majorit. Hm, bri
me vete patriku. Ky sht msuar vetm t jap urdhra e
t tjert ti zbatojn!
T njjtin vshtrim majori ia hodhi edhe naallnikut,
i cili ishte br gati t fiste dika. Ai uli kokn i bindur,
edhe pse akoma nuk ishte n rrjedhn e ngjarjes. Tek ai
nuk kishte shoshitje dhe kthjellim t gjrave. I merrte
t trasha dhe ashtu i zbatonte. Dredhit, pusit, grackat
pr t ishin tabu, jo q nuk i dshironte por, se n kt
pik ishte tejet i dobt. Grackat dhe pusit q i prgatiste
majori kundr atyre q i kishte vn m par n loj,
ishin aq bukur t kombinuara me njra-tjetrn sa q
ishte e pamundur t zbuloheshin paraprakisht. Bile
kishte nga ata q edhe pasi kishte prfunduar do gj,
akoma nuk e kishin t qart s far ju kishte ngjar n
t vrtet!
Mila akoma nuk kishte pasur nj moment t
prshtatshm t inkuadrohej n bised me t huajt,

vemas me Fransuan. Kishte vrejtur se bisedat e t

fuarve kishin pasur nj doz t tepruar nervoze. Pr
nj ast e kishte ndjer vetn t lumtur q Fransua nuk
kishte folur. Kishte nj parandjenj t mrekullueshme
pr burrat e heshtur. Ata vrtet nuk fasin n raste t
tubimeve apo festave por, n raste t veanta intimiteti
ata veprojn pa hezitim. N rrethe t ngushta ata quhen
dinak! Dhe pikrisht kjo dinakri, e kishte joshur drejt
majorit dikur, kurse sot e trhiqte drejt francezit t
heshtur!
Patriku, m n fund e pa t nevojshme ndrhyrjen e
tij. N raste t tilla kur gjat bisedave fllonin grindjet,
ai ndrhynte qet dhe, me zrin e tij t but, me falt e
matura q n to kishte dika hyjnore ua fladiste zemrat
t pranishmve. Ai n asnj rast nuk gabonte t mbante
ann e ndonjrit por, duke grmuar n t kaluarn e
lidhte bisedn m t tanishmen duke ruajtur gjithmon
neutralitetin. Pasi q, prmes mimiks mori miratimin
e majorit flloi t fiste:
Arritja e arkeologve n kto treva sht e
mirseardhur pr ne! Edhe ardhja e ekspertve nga
shtetet mike kan nj domethnie t madhe. Vet
puna e tyre pr grumbullimin e antikave n masn e
gjer t popullit sht nj pun e madhe. Se pr far
fet antika, pr far fet arkeologjia nuk ka ndonj
rndsi t madhe. Rndsi t madhe ka se far do t
fas gjeologjia. Kt e thash pr tju sqaruar se dy t
parat i takojn t kaluars, kurse kjo e fundit i takon
ardhmris, pra, atyre q po lindin n kto troje. H, si
thua ti? ju drejtua drejtorit t shkolls!
Ashtu sht Patr! u prgjigj ai.
Sikurse njeriu q lind, rritt, zhvillohet dhe vdes,

ashtu jan edhe popujt t cilt lindin, zhvillohen dhe

n fund vdesin! Ja pr shembull, Van Joviqi bn
gjurmime mbi civilizimin e nj populli t lasht i cili
me shekuj ka jetuar n kto treva, kurse tani ndodht
n shtratin e vdekjes. Ktu nuk ka asgj t keqe,
prkundrazi, ka vetm dobi. Popullit t vjetr do ti
ofrohet me zemrgjeri nga ana jon e kaluara e tij, pr
t ciln ai nuk di asgj! Gjat shekujve t ekzistimit
t tyre si etnitet ata nuk kan treguar as m t voglin
interesim pr shkrim e lexim, sepse raca e tyre nuk
sht inteligjente. sht nj rac me ca tipare t ciganit,
me trup t shkurtr e t that q ti kujtojn fenikasit
apo njerzit primitiv q finin npr lisa duke u mbajtur
pr bishti! Ju jeni dshmitar t prditshm! I takoni
n rrug, n ar, n mal!... Ashtu si thash edhe m
par, t rreckosur e trup that, t veshur me rroba t
gjata q i prdorin pr ta mbuluar prapanicn, t bjn
prshtypjen se nuk i takojn racs njerzore! Gjat
shekujve ata zbritn nga malet duke pushtuar fushat
tona t buta. Kulmin e barbaris ata e arritn me ftoret
e tyre n luf, ku si shprblim ftuan jo vetm pushtetin
por edhe shtpi dhe pasuri! Prandaj, problemi i tyre
n shtetin serb nuk sht i tanishm dhe i rastit. Ky
sht problem q vazhdon q nga mesjeta kur ata t
rreckosur e barkthat arritn ti shprngulin me qindra
e mijra familje serbe drejt veriut! Tani ka ardhur koha
e rikthimit t identitetit ton! Rikthimin e pasuris
dhe tokave tona. E gjith kjo arrihet me prpjekje dhe
luf t pandrprer kundr tyre. sht e udhs q ne
t jemi t bashkuar, e jo t ndar n grupe e mdyshje
politike! Nuk dua t zgjatm m shum n kt tem,
por dua ti falnderoj przemrsisht miqt tan rus e
5
francez, si dhe ekspertt tan q kan ardhur ktu pr
zbulime t reja, pr t cilat ka shum nevoj shteti yn.
N mnyr t veant e falnderoj Van Joviqin i cili
me punn e tij fsnike pr nj koh kaq t shkurtr ka
arritur, q t vrtetoj prezencn ton shekullore n kto
troje! tha patriku dhe me nderim u ngrit n kmb
duke ia zgjatur dorn n shenj prgzimi Van Joviq.
T pranishmit duartrokitn.
Fill pas tij e mori faln majori. Vshtrimin e mbante
t mbrthyer mbi fytyrn e shprqendruar t Van
Joviqit.
Shteti po merret me ri kolonizimin e tokave tona
t vjetra, t uzurpuara arbitrarisht nga shqiptart.
Ashtu si tha m par patriku, ne duhet ti rikthehemi
identitetit ton. Kam prshtypjen se aparati i
kolonizimit sht i shtrenjt dhe i fryr tej mase. Ky
aparat sht i mbushur me njerz t pa ndrgjegjshm, t
paprgatitur nga ana profesionale, mendje mdhenj e t
paaf. Kur i them kto kam parasysh rritjen e theksuar
demografke t shqiptarve, dhe konditat gjithnj e m
t vshtira t kolonizimit serb sipas metodave t vjetra,
t Karagjorgjit e Jovan Ristiqit. N vitet e ardhshme ky
proporcion do t zmadhohet duke i vn n pikpyetje
edhe ato pak suksese t gjertanishme. Rrjedhimisht
lind pyetja: far duhet br prve propagands
fetare dhe shtytjes efkase nga organet kompetente pr
shprnguljen e shqiptarve nga tokat tona? E para nga
t gjitha sht puna e akademikve t nderuar, puna
e historianve, e arkeologve... dhe vshtrimin
urdhrues e plot nnkuptim e ndali mbi fytyrn e hequr
t Van Joviq, dhe vazhdoj: ...t cilt kan pr detyr q
shqiptarve tua shpien prejardhjen andej tutje nga Azia,

dhe aziatikt, dua t them, sllavt, ti fusin n djepin

iliro-dardan si vezt e qyqes n fole t huaj. Edhe n
qof se kto t arritura shkencore nuk jan bindse
pr momentin, mjafon t sjellin huti e polemika n
instancat m t larta evropiane t shkencs, gjersa ne
ti sjellim gjrat n aktin e kryer. Dhe n ann tjetr,
puna e atyre q veprojn n terren sht q, pa humbur
koh t riorganizohen dhe ti vazhdojn aksionet e
vjetra etnike dhe t njjtat t ndihmohen fshehurazi.
T lshohen val malazezsh t tipit haramash t
cilt do t nxisin konfikte e turbullira, dhe t njjtat t
shuhen pastaj me mjetet m efkase, e vemas prmes
kolonizuesve, fseve malazeze, grupeve etnike dhe
bandave t komitve hajdut!...
Majori vazhdoi edhe pr nj cop her t fiste
duke treguar numra dhe shifra t kolonve dhe t
shprngulurve. Ishte i paknaqur me punn e ministris
s ndar q merrej vetm me kolonizimin. Shifrat
dhe numrat q i jepte majori favorizonin eprsin
e shqiptarve n krahasim me serbt t cilt akoma
kishin mbetur pakic absolute!
Pas prfundimit t fals nuk pati duartrokitje.
Heshtja q ra pas falve pesimiste t majorit dukej se
grryente edhe at pak drit t venitur q lkundej
trishtueshm n faqet e mureve t heshtura.
Me gotn e vers n dor u ngrit n kmb gruaja
e drejtorit t posts duke ju drejtuar s pari patrikut,
dhe pastaj t tjerve. Vshtrimin e ndali pikrisht mbi
fytyrn e Fransuas duke e shikuar me buzqeshje.
Pr shndetin tuaj, e mir se na keni urdhruar!
Sant!... ia ktheu Fransua me buzn n gaz, dhe
vazhdoj: Ju jeni e Zonja e shtpis?

Ah, jo zotri! Edhe un jam e fuar! tha ajo pak e

skuqur dhe padashur vshtrimin e hodhi drejt Mils, t
cils i buzqeshn syt!
As kjo replik e shkurtr nuk i shptoj majorit. Pasi
gruaja e drejtorit t posts u ul n vendin e saj, majori
hodhi vshtrimin drejt Mils e cila akoma e kishte at
shikimin e paprqendruar dhe indiferent ndaj atyre
q e rrethonin, e sidomos ndaj tij. Duke qndruar n
kmb pas krahve t Van Joviq fare rastsisht, hodhi
nj shikim t prusht drejt Fransuas. Majorit i plqej
ky stil i saj dhe, u udit me veten q nuk po bhej
xheloz! Ato shikime t saj do ta mbanin edhe pr nj
cop her t mbrthyer francezin, mendoj vettimthi.
Ajo vepronte tamam sikur ta kishte porositur vet dhe,
befas ju kujtua nusja e bukur e atij fshatarit q e kishte
detyruar ti shrbente deri rreth mngjesit. Hm! Nuk
pranoj n asnj mnyr i poshtri t ma lshonte n dor
at perri! Do ta gjej rastin nj her tjetr dhe... Hm!
Pastaj si pa dashur shikoj nga ora e madhe e varur n
mur. U udit kur pa se koha kishte ecur aq shpejt. Ora
kishte arritur n njmbdhjet e tridhjet.
Majori afrohej sa t njri e sa t tjetri duke shprndar
fal t mbla dhe buzqeshje dashamirsie. Dhe kishte
t drejt, kur mendonte se planet e tij do t zbatoheshin
nj pr nj nga dy spiunt e tij t regjur. Kishte vite q
ata vepronin n vende e rrethe t ndryshme. Kryenin
pun shantazhi e prgjimi, duke i vn t dyshuarit n
loj, pa marr parasysh se cilit etnitet, apo funksion
i takonin. T veshur me rroba shqiptarsh dhe t
mbuluar me japanxhe t zeza vepronin nn urdhrat
e tij. N raste t veanta merrnin dhe zbatonin urdhra
edhe nga patriku. N rast rreziku, ishin t mbrojtur

nga nj skuadr besnike ushtarsh. N nett e errta e

pa hn, shfaqeshin aty ku nuk pritej duke ln lloj-lloj
prshtypjesh. Shqiptart pranin e tyre e lidhnin me
besimet e tyre bestyte, kurse serbet i kishin trajtuar
si metod e re lufe kundr shqiptarve. Serbt kishin
ndrruar mendje kur ishin goditur edhe njerz me
pozit n sektor t ndryshm si naallniku i Gjakovs,
komandanti i xhandarmris n Pej, hapja e varrezave
t freskta, nxjerrja e kufomave dhe przierja me
kufomat e masakruara t familjes Galiq! Pastaj,
plakitja e karrocierit kur sillte postn bashk me
rrogat e npunsve. Pr t gjitha kto kishin dyshuar
se kto grupe vepronin t pavarura dhe qllim kishin
hajdutrin!
Un mendoi se tokat e prmbytura, knetat e
moalet nuk kan ndonj vler pr ne! Prandaj, dalja e
ujit n siprfaqe nuk do t kishte gj t keqe, nse vrtet
aty ka puse nafe! u inkuadrua n bised gjeodezisti.
Ai nuk e kishte zakon t ndrhynte n biseda politike.
M tepr do ti plqente t bisedonte pr tokn dhe
reformat agrare q ishin n zbatim e sipr. E ndjente
pun t vshtir jo matjet apo ndarjet n parcela t
tokave pr kolont por, sajimin e arsyes s shpronsimit
t pronarve legjitim. Kjo i kishte sjell kokarje deri sa
ishte detyruar q kompetencat tia jepte agronomit dhe
drejtorit t kadastrs.
T them t drejtn un nuk kam kompetenca t
nxjerr ndonj pus uji, apo nafe n siprfaqe. Detyr
imja sht t hulumtoj n ato vende q jan t skicuara
n hartat q i disponoj, dhe pastaj vlersimi: ka apo nuk
ka naf! A po jo Fransua? tha gjeologu duke vn
buzn n gaz.

Oui! u prgjigj Fransua shkurt.

Si!? Ju do t ikni q ktej? ndrhyri Mila, duke
menduar se ata do t largoheshin!
Po zonj! Bashk me Van Joviqin pr grmime
arkeologjike! u prgjigj Fransua ngroht. Pr nj
cop her ai lbyri syt knaqshm mbi gushn e saj
t bardh! Mils i plqej shikimi i tij. Nj drithrim
e leht ia prshkoj tr trupin. Nga falt e tij i erdhi
zemra n vend. Duke e larguar nga vetulla ballukun
e fokut, ashtu si me naze, u krrus pak drejt tij duke
larguar flxhanin e kafes. Pa e larguar shikimin nga
fytyra e tij, ajo u trhoq prapa. Pati prshtypjen s kt
veprim t saj e kishin pikasur edhe t tjert, ndaj largoi
vshtrimin nga fytyra e tij duke u skuqur leht. U lirua
kur papandehur foli eksperti rus.
N cilat vende mendohet t ket naf? pyeti
eksperti rus.
Naf!? Mendohet se ka n shum rrethe. Shenjat e
para jan inkurajuese!...
Mila, pasi e kishte marr flxhanin e kafes n dor,
me prtes u nis drejt kuzhins. Porsa doli n korridor
vrejti patrikun q nuk ishte vrejtur se kur ishte
ngritur nga tryeza, dhe kishte dal n korridor pran
majorit. Rastsisht ia kapi veshi falt:
si shum jan vonuar. Kam frik mos u ka
ndodh gj e papritur!...
Nuk e besoj! Sigurisht se skan flluar fala i
mbeti n gryk majorit. Nj krism pushke e bri t
tkurrej. N saje t shikimit drejtuar patrikut u shkarkua
ndjenja e gzimit dhe buza i shkoj n gaz. Edhe patrikut
i ndriti fytyra. T shtnat sa vinin e shtoheshin.
Mils i ra flxhani nga dora! Vrapoj n dhomn e
0
pritjes duke vn perdet e trasha n dritare. Pastaj,
ashtu e friksuar ia uli ftilin llambs duke krijuar nj
drit t venitur sa t pranishmit mezi e dallonin njri-
tjetrin.
Do t mbetemi sonte ktu! tha ankueshm gruaja
e drejtorit t posts.
Mila e shikoj me urrejtje. Pasi drita ishte e dobt,
shikimi i saj nuk u vrejt prej askujt, bile as prej asaj
q ju drejtua. T shtnat sa vinin e shtoheshin. Biseda
ishte ndrprer.
Mila qndronte n kmb pas shpins s Fransuas.
Vrtet kishte pasur frik nga t shtnat por, jo edhe n
at mas sa ishte dukur nga t pranishmit. Kt e kishte
br me qllim q t gjente nj shkak sado t vogl dhe
,krejt rastsisht t ishte e mbrojtur nga Fransua. Edhe
Fransua sikur ta kishte kuptuar se far e mundonte
Miln, ishte ngritur n kmb dhe porsa ishte kthyer
n ann tjetr rastsisht ishte ndeshur trup me trup me
t.
Duket se kaakt kan zbritur pr t plakitur dhe,
jan hetuar nga rojet tona. tha majori.
Ju mos u shqetsoni aspak. Ata jan pak dhe n
raste t tilla ata trhiqen menjher n male. Ne do ti
intensifkojm operacionet tona t ndjekjes derisa ti
zhdukim! tha komandanti i xhandarmris.
Pas nj heshtje t gjat trokiti dera. Majori u ngrit dhe
doli. Fransua u kthye, dhe u ul n vendin e vet. Q posht
nga fundi i shkallve dgjohej nj lloj raporti. Fjal t
ndrprera arrinin gjer n dhomn e pritjes. Mils ju b
se ishte zri i Miliqit. Shum her e kishte pikasur kur
ai bashk me Keq Sykun sorollateshin rreth shtpis s
tyre. Pr kt e kishte njofuar majorin. Ai kishte qeshur
1
me t madhe, dhe pastaj i kishte thn: Fmij do t
mbetesh gjith jetn!... akoma si kupton fshehtsit
ushtarake!... dhe me gishtat e dors s majt e kishte
trhequr leht nga hunda me dashamirsi!
... pastaj kan sulmuar zyrat e ekspertve!... kan
dmtuar... e salls, pas t shtnave, jan trheq drejt
burimit jan vrar civil serb... nj sht zhdukur!...
Si!?... civil serb t vrar? u dgjua zri hakrrues
i majorit.
Po, gospodine majore, ndrsa njri nga ata, arriti
t zhdukt!... ksaj radhe erdhi zri m kumbues i
raportuesit.
Si?... nj sht zhdukur? sht e mundur kjo? T
vazhdojn ndjekjet... edhe ushtria t vihet n ndjekje!
tha majori i shqetsuar tej mase. Buzqeshja, q pak
koh m par ia kishte ndrit fytyrn ju zhduk sakaq
dhe, vendin e saj e zuri nj zymtsi e przier m nervoz
q, as nga t pranishmit nuk e fshehte dot. Kishte frik
se mos kishte ndodhur ndonj e pa pritur dhe planet e
tij do t viheshin n dyshim.
T sigurohet vendi i ngjarjes nga ana e xhandarve,
kurse pjesa tjetr t vihet n krkim t arratisurit!
ndrhyri me zrin e tij t vrazhd komandanti i
xhandarmris, edhe pse nuk e kishte akoma t qart
se prse duhet t krkohet dhe t arrestohet civili serb
q i kishte shptuar uditrisht vrasjes! Ai pa e br t
gjat, me pallton nn sqetull dhe me kapeln n dor,
zbriti shkallt. Pas e ndoqi majori me patrikun.
T pranishmit, n dhomn e pritjes mbetn si t
nemitur. Ata nuk dinin si t silleshin. T rrinin e t
prisnin majorin, t vazhdonin me pijet q ju kishin
mbetur t prgjysmuara apo, t oheshin dhe njri

pas tjetrit t zhdukeshin n errsirn e frikshme e

misterioze t nats. Fjalt, n kto momente frike
misterioze ishin t teprta. Pas nj shikimi pyets, Van
Joviqi u ngrit i pari. Pas tij u ngrit drejtori i shkolls
dhe fll pas tij, t gjith t pranishmit! Ashtu t heshtur,
njri pas tjetrit doln n korridorin e gjer. Pasi i uroj
natn e mir zonjs s shtpis, drejtori i shkolls flloi
ti zbriste shkallt e drunjta. T tjert e ndoqn pas,
duke u radhitur njri pas tjetrit. N fundin e shkallve
u dgjua cijatja e ders q njri nga shrbtort ua kishte
hapur. Krejt i fundit, bile pak i vonuar nga t tjert
doli Fransua. Van Joviqi e priste n krye t shkallve.
Fransua ia bri me shenj q ai t ecte para tij. Pasi i
uroj Mils natn e mir, e ndoqi Van Joviqin pas. Pa i
kaluar dy hapa, ndaloj dhe u kthye drejt Mils. Me nj
shikim t zjarrt e mbshtolli gjith qenien e saj.
Mir u pafshim zonj e nderuar! tha si npr
dhmb pr t dytn her, dhe pr nj cop her mbeti
si i shtangur, pa luajtur nga vendi, duke e shikuar Miln
ngultas n sy! Edhe ajo vazhdonte ta shikonte me po
at epsh. U prmend pasi dgjoi cijatjen e ders q po
mbyllej. Fransua ju dha kmbve teposht shkallve.
Shrbtori plak, i befasuar q e kishte mbyllur dern
pa dal t gjith mysafrt, e hapi prap. Jasht ders e
priste i vetm Van Joviqi.
*
Mila e ndjente vetn t lodhur. E shprqendruar u
shtri n shtrat. Her pas here si npr ndrr i hapeshin
pamjet e t fuarve n sallon, ku kishin qndruar me or
t tra miqt dhe kolegt e majorit, t ulur grmuq rreth

tryezs. Nj, si re e frikshme i rrinte pezull mbi kok

dhe, kishte prshtypjen se pas gjith atyre t shtnave
kishte dika misterioze! Civil serb t vrar?... ishte
e mundur vall? Q nga koha e ardhjes s saj n kt
provinc t humbur, nuk kishte dgjuar ndonjher t
kishte pasur civil serb t vrar! Megjithat!... nga fundi
i darks, edhe pse pati t shtna t frikshme, e kishte
ndjer vetn mir, disi si n prrall!...
Errsira e plot, dhe qetsia absolute q mbretronte
n at kull t uzurpuar shqiptare, i dha shkak t
kridhej ne kujtime t mbla t dashuris. Ju b se zemra
ju gudulis nga knaqsia, tamam si n kohn kur ishte
vajz. Pasi u rrotullua n krahun tjetr, si pa dashur
pyeti vetn: Vall, bn ai tani? Ku ndodht? A me
kujton?!... Je vous aime, Madame!

V
Kodra n krye t katundit ju duk e lart, disi e pa
arritshme. Rruga q shpinte atje, ishte me gur t imt
dhe e veshur me nj shtres t holl pluhuri t lagsht
nga vesa. Gjurmt e opingave t mihsve, q tani m
kishin pushtuar kodrn, ishin t dukshme. Padashur
shikoj nga patriku. Edhe ai ishte mbush frym. Sikur
shikimi i tij ta kishte urdhruar q t ndalej, patriku
pr nj ast ndaloj hapat. Pas tij u ndal edhe vet. Pasi
u kthye nga fshati, shikimin e hodhi posht. Kullat me
frngji ju dukn edhe m t frikshme, disi t pabesa.
Posht pran ports s xhamis, pa nj grumbull
burrash. Ata qndronin n kmb duke shikuar drejt
tij. Ju dukn t shkret me ato fytyrat t rreshkura, disi
t patrajt. Si me zor hoqi vshtrimin prej tyre, duke
lshuar butsisht drejt prroit q gurgullonte leht,
sa mezi dgjohej. Pasi e largoj vshtrimin, ju b s
5
dgjoj nj z. Ishte tingulli i shurdhr i kazms q
kishte goditur tokn. Me mendime t mbledhura, buza
i shkoj n gaz. Pr t dytn her pa nga patriku, i cili
si i prhumbur bri kryq. Tell n shpirt ndjeu gzim.
Filloi m n fund, mendoi buzagaz.
Plisat e par t dheut t przier me gur e rr u
hodhn n ann e djatht, n drejtim t prroit.
Grmimet kishin flluar n fundin e bregut, ku
mendohej se kishte qen rruga e shtruar me kalldrm
q shpinte n portn kryesore t manastirit. Mihsit, t
mbuluar n djers vazhdonin t godisnin me forc. Tutje,
prtej telave rrethues shikonin fshatart kureshtar. N
ann tjetr t prroit kullosnin tufa delesh.
Van Joviqi shikonte ethshm puntorin q tani m
ishte futur gjer n bel n gropn e hapur prej tij. Ai doli
nga gropa pr tia lshuar vendin tjetrit q priste n
breg me lopat n dor, pr ta larguar dheun e mihur.
Dheu tani dilte i shkrift, i przier me gur t gdhendur
e horasan, t mureve t rrnuara t manastirit. Van
Joviqi me fetat e skicave n dor u afrua pran bregut.
Pasi e mati thellsin e grops shikoj shifrat e shnuara
n skic. Ju afrua puntorit q pushonte n breg,
mbshtetur n bishtin e kazms.
Tani e tutje t jesh i kujdesshm! Jemi shum afr!
Si urdhro! u prgjigj puntori duke heq plisin
pr ti fshi djerst.
far mendojn kta pr kto grmime? Pyeti vetn
Van Joviqi, deri sa shikonte puntort q mihnin t
heshtur. Dukn t qet por, sigurisht se fshehurazi
na urrejn. N fytyrat e tyre nuk mund t dallosh
gj. Dukt se kan karakter t fort. Po t pranuan si
mik, jan n gjendje t fijohen me gjith far kan

pr t mbrojtur. Kshtu thot kanuni i tyre! Njerz t

uditshm!
Von pas mesdits u pan shenjat e para. Rrasa guri
t radhitura pran njra-tjetrs n mnyr t rregullt
prbnin kalldrmin e rrugs q shpinte n portn
kryesore. Vende-vende kalldrmi ishte i dmtuar.
Van Joviqit i ndritn syt. Patriku akoma kishte at
qndrimin e prhumbur, e plot dyshim.
Sa m shum q i afroheshin vendit ku duhej t ishte
porta, aq m shum ndesheshin n skelete dhe kafa
njerzish. Nuk kishte mbetur ndonj gj e frikshme
nga ato skelete. Ishin aq t vjetruara sa q dukeshin
si copa druri q kishin flluar t kalbeshin. Njri nga
puntort, gjeti nj prkrenare tunxhi me kafn brenda
saj. Dukej se ushtari kur kishte vdekur kishte rn
prmbys. Fragmentet metalike t armve dhe sendeve
tjera t gjetura si fbula, pafa brezi t skalitura, kryqe
tunxhi q i kishin pasur t varur n qaf kallogjert,
maje shtizash n form gjethi, maje shigjetash t
shkaprderdhura n brendi t skeleteve, tregonin se t
vrarit pas betejs kishin mbetur t pavarrosur, por t
mbuluar me mbeturinat e mureve t shkatrruara t
manastirit.
Gjat javs s dyt t grmimeve u ndeshn n
qyngjet e ujsjellsit. Shenja pr ekzistimin e qumsht
sjellsit nuk i kishin hasur akoma. Sipas gojdhns
thuhej se qumsht sjellsi kishte qen i ndrtuar nga
lugje druri. Vrimat e gjetura n mur nga ana veriore i
prligjnin kto thne. Nga ana verilindore, ngjitur pr
muret e jashtme t manastirit, ishin gjetur fragmente
muresh t punuara me tekniken opus mixtum n
formn e nj korridori me gjersi rreth tetdhjet

centimetra. N brendi t manastirit, n ann e majt

t absids, n drejtim t verilindjes ishte nj e ar n
mur, q n pamje t par dukej si e ndar dollapi. Kjo
e ndar kishte nj dalje t jashtme q i bashkngjitej
fragmenteve t mureve q kishin zgjatje deri t prroi.
Aty muret treteshin. Dukej t kishte qen nj jasht
dalje sekrete, ndaj krkimet duhej t vazhdonin edhe
n ann tjetr t prroit.
Grmimet vazhduan edhe pr disa dit me radh.
N fundin e kodrins ku dyshohej se do t gjendej
vazhdimi i murit t ndrprer, nuk u gjend asnj shenj
dyshuese. Kishin vazhduar me matjet dhe me skicat,
por pa asnj rezultat. Sipas matjeve q i kishin br,
duhej t ekzistonte nj bashkngjitje e murit n nj pik
matan prroit, sepse muri q zgjatej nga manastiri n
drejtim t prroit ashtu i pa mbshtetje nuk do t kishte
ndonj kuptim.
Bnte vap. Zhurma e kazmave vinte si e mbytur.
Posht n prrua rridhte uji i pakt. Matan prroit,
bregorja dukej e blert dhe me bar t shkurtr. Tek
tuk shiheshin disa shkurre shkoze. Nj tuf delesh
kullosnin t qeta faqe shpatit. Krejt n krye t kodrs
ishte nj qarr i madh. Tuhej se ishte shum i mom.
Van Joviqi kishte koh q rrinte para adrs. Shikimin
si gjithmon e mbante drejt kullave t katundit t
vogl q shtrihej para pamjes s tij. Posht, n rrug
pa malsor q shkonin diku. Rrugica e ngusht n
t majt, ishte mbushur uditrisht me nj grumbull
njerzish. N mesin e tyre kishte gra dhe fmij. Kishte
edhe vajza t reja me grshetin hedhur prapa shpine,
dhe me ato veshjet e tyre t larmishme. Ju b se pa
edhe nuse. Her pas her, t heshtur, disi t akullt,

vshtrimin e hidhnin drejt tij. Deshi ta ngrinte dorn

pr ti prshndetur, por n astin e fundit ndrroj
mendje. Ndoshta nj prshndetje e paprcaktuar
nga larg do t binte ndesh me zakonet e tyre dhe do
t merrej si provokim. Turma flloj t lvizte e qet
tatpjet, derisa u zhduk prapa mgjeve. Nga larg, t
venitura u dgjuan ritmet e tupanve.
Padashur buzqeshi me vete. Tani kishte flluar
t delte jasht prcaktimeve t tij. Ato q i kishte
planifkuar dhe q i kishte menduar dikur, kishin qen
thjesht iluzione. Edhe pse vetja ju kishte dukur se
mund t rrshqiste si gjarpr dhe t futej n mes t
themeleve t vjetra, n varreza t harruara nga motet,
n themele manastiresh e kalash, n rrug t vjetra t
mbuluara me plot mister, n shpella t mbyllura nga
erozioni, n shtrat t shterura lumenjsh, n burime
uji, n shkmbej e kullota bjeshke t pashkelura prej
kohsh nga kmba njerzore... dhe q andej, tani i bhej
se rrokullisej n trajt gurore, dhe pritej t binte aty nga
ishte nisur dikur, pa gjetur asnjrn nga ato, pr t cilat
ishte prcaktuar. Ndrsa gjmimet e tupanve vinin si
t ndrprera!
Ndrkoh, Van Joviqin e lajmruan se kishin hasur
n nj stel

. Dy puntor prpiqeshin ta nxirrnin nga

dheu. Ata nuk punonin me kazma e lopata por duke e
grryer dheun me mistri, e pastaj duke e pastruar me
brush, q t mos dmtohej rrasa e mermerit t bardh
t tipit oniks. Van Joviqi ju erdhi n ndihm.
Kujdes ann tjetr! foli njri nga puntort q e
kishte trhequr rrasn nga dheu, dhe me gjith forc
Gure varri

e mbante me t dy duart. Ndrkoh puntori tjetr e

kapi n ann e kundrt dhe prfundimisht e nxorn n
siprfaqe. Pr nj koh, Van Joviqi u mor me pastrimin
e saj. Arriti t deshifronte shkronjat CIL q nuk ishte i
sigurt, n ishin vetm shkronja apo ndonj numr nga
koha e lasht romake. Ndrkoh, puntort e tjer e
thirrn pr t par nj pllak tjetr t posa nxjerr n
siprfaqe. Ajo ishte m e pastr, ndaj nuk q i vshtir
deshifrimi: M. Ulpius, duket t ishte municipium

i
panjohur, q lidhet me vendbanimet e Pejs, mendoi
Van Joviqi. Ndoshta edhe kto do t kishin nj lidhje
me rrasn tani m t zhdukur q me shekuj kishte
qndruar mbi piedestalin e gurrs s Sofes, e cila i
kishte takuar nj pjese t nj prmendoreje t madhe
me mbishkrimin: Kursus Honorum. Ndrsa pllakat
pran mejtepit, dhe pran mullirit t Mar Rexhs,
tani m t shkatrruar me dinamit, q kishin qen me
ornamente zbukurimi, dukej se kishin nj lidhshmri,
dhe i takonin kohs romake.
I zbrazur nga do mendim u kthye srish n adr.
Pasi u ul n stolin e tij t drunjt, i shikoi skicat
mendueshm. Kishte koh q i mbante t hapura mbi
siprfaqen e tavolins. Hm! Bri, si t ishte duke u
prgatitur t fiste me dike. Pasi i rrotulloj disa faqe,
nxori listat e emrtimeve arkeologjike! Ishin t njjtat
lista q me dhjetra her i kishte lexuar e rilexuar. N
krye t listave lexonte kalimthi titujt e shnuara me
germa t mdha: Fortesa e Gegjs. Fortesa e Pejs,
Kshtjella e Gjytetit, Kalaja e Durmanit, Kshtjella
7 Vendbanime me banor vendas qe i gezonin te drejtat nen perandorine
romake.
0
e Jerinins, Bazilika e Bajs, Kalaja Gjenovizit,
Manastiri i Stupenit ktu u ndal pr disa aste.
Pastaj e trhoqi fetn nga dosja. Rrotulloj n ann
tjetr dhe pa nga skicat. Vijat e lakuara me ngjyr t
zez q paraqisnin vijat kryesore t ngritjes s kodrs
ju dukn t vrazhda. Pastaj vija e trash dhe e zez q
paraqiste muret rrethuese dhe shenjat e tjera dalluese
brenda mureve disi ju duk kryenee, e ngurt e me
plot domethnie. Pr nj ast ju b se ajo vi e trash
dhe e zez u shndrrua n fortifkat gjigante dhe si
me tallje i thoshte: edhe ty t erdhi radha t grmosh
mbi shpatullat e mia? Nuk me shkul dot nga kto troje,
sepse rrnjt i kam thell, thell! Nuk me shkuln as
ushtrit barbare q erdhn me zjarr e hekur... dhe ja ku
jam!... dhe pa dashur nga goja i doln falt: ... shum
e lodhur!... Tani bushk me tupant dgjoheshin edhe
tingujt e thekshm t zurles!
N vende t caktuara shiheshin kryqe t vogla me
ngjyr t kuqe q tregonin vendet ku dyshohej se ka
prbrje arkeologjike. Jasht vijave rrethore n skic
ishin t shnuara edhe katr kryqe me ngjyr t kaltr
q tregonin varre t vjetra. Pa dashur ngriti vshtrimin
nga e ara e adrs dhe u prpoq t shihte jasht,
pikrisht n at drejtim ku ndodhej kodra matan
prroit. Dyshohej se aty kishte varreza. Hm, bri me
vete. Pr nj cop her vshtrimi i mbeti i mbrthyer
mbi nj kryq t kuq q ishte larg nga muret e skicuara
t manastirit. Me fetn n dor doli jasht. Vshtrimin
e mbrtheu n shpatin prball ku puntort grmonin.
Pastaj rrshqitazi ngriti vshtrimin duke e ndalur n
mesin e Shkmbit t Kuq. Vetm ajo zgavr e zbulon
misterin e tunelit sekret. Kot prpiqemi me matjet dhe
1
skicat e tanishme, mendoi.
Jasht u dgjuan hapa. Pas pak n adr ia behu Kek
Ymeri.
Gospodine!... kemi zbuluar nj varr. Dukt t jet
shum i vjetr! tha duke i treguar me gisht mbi skicn
q e mbante n dor.
Varr? pyeti Van Joviqi, dhe vazhdoj: sikur e
prisja!...
Po! Varr. Duket t jet shum i vjetr. Fransua po
merret me t!
Shkojm!... Hm! Se kisha nj parandjenj! Do me
thn, varr!...
Si the gospodine? pyeti i habitur Kek Ymeri.
Asgj. Se si e kisha nj parandjenj, thash. Ka dit
q me shqetsojn kto dreq grmimesh. As n gjum
nuk me ln t qet!
Ndoshta e ke nga lodhja... nga puna e gjat q
bni!
Edhe ajo mund t jet!
Varri kishte pamjen e nj arke t ndrtuar me rrasa
guri. Skeleti kishte orientim veri jug. I befasuar Van
Joviqi dha urdhr t vazhdonin grmimet. Dyshohej se
krejt kodra duhej t ishte nekropol

tipik dardan.
Tamam n kohn kur deshi t kthehej n adr, pa
Fransuan duke biseduar me nj fshatar tutje matan
telave rrethues. Ai ia bri me dor t afrohej.
Shiko! Ky fshatar ka gjetur stoli t vjetra! tha
Fransua.
Ku i more kto stoli? pyeti Van Joviqi fshatarin.
Dje isha me pun angari n Baj. Gjat nxjerrjes
8 Varreze antike

s gurve nga muret e vjetra t kishs, gjeta disa stoli,

thash ndoshta do t hyjn n pun! tha fshatari shqip,
duke lshuar nga krahu nj thes.
? bri Van Joviqi, duke shikuar n drejtim t
Kek Ymerit.
Kek Ymeri i prkthej falt n gjuhn frnge, duke e
shikuar fshatarin qortueshm!
Van Joviqi futi dorn n thes dhe q andej nxori
nj prkrenare tunxhi. Pastaj nxori nj diadem

t
zbukuruar me gur xhevahiri. Dukej se i kishte takuar
ndonj pushtetari t lart! Kishte edhe maje shigjetash,
gjerdan argjendi, rruaza qelqi, vath, byzylyk... e shum
t tjera. T dy dukeshin t mahnitur, kurse Kek Ymeri
shtrngonte grushtet me nervoz.
Gabim br!... i foli me z t ult dhe qortueshm
fshatarit, Kek Ymeri.
Un i solla pr ti shitur!... u prpoq t shfajsohej
fshatari.
Kto gjra nuk shitn! Kto jan t shenjta pr...
deshi t vazhdonte edhe m tutje me qortimet e tij, por
e ndrpreu Van Joviqi:
Ku i gjete kto?
N Baj, pran mureve t kishs s vjetr. u
prgjigj fshatari.
Kush t ka thn t grmosh atje? pyeti Van
Joviqi.
T thash! angari kam punuar! Sot n vendin tim e
drgova vllain, kurse vet erdha...
Kush t ka thn t punosh angari atje? pyeti
9 Kurore e zbukuruar me gure te muar, te cilen e mbanin perandoret,
mbreterit etj, shenje e pushtetit te larte!

ksaj radhe i nxehur Van Joviqi.

... kryeplaku... tellalli! foli fshatari i skuqur, duke
i rrudh kraht dhe duke shikuar si me dyshim drejt
Kek Ymerit.
Kek Ymeri n vend t prgjegjs e shikoi
qortueshm.
Pran mureve t kishs s vjetr the?
Po.
E muret a jan dmtuar?
Jo! Po, po... muret duhet t shkatrrohen! Gurt
duht t drgohn n Lumbor pr ndrtimin e kishs
s re? u prgjigj fshatari i hutuar.
Kek Ymeri vazhdoj ta shikonte me inate. Fshatari
dukej edhe m i hutuar.
Gurt e baziliks s vjetr?! sht e mundur kjo?
Kush i drejton punimet atje? pyeti ksaj radhe
Fransua!
... naallnikun e kam par!... nuk e di kush!
Shkojm Fransua! tha Van Joviqi dhe u nis n
drejtim t adrs, me thesin n dor. Fshatari mbeti si
i ngrir! Nuk ishte n gjendje as t krkonte para, as
t largohej pa i marr ato! Hej, eja e merri parat!
thirri nga larg Van Joviqi. Fshatari vrapoi drejt tij.
Derisa karrocieri po i mbrehte kuajt, nga rruga
matan u dgjua rrapllima e rrotave t nj karroce q
po vinte. Pas pak, karroca e patrikut e tipit Landauer
10
,
u ndal. Zbriti patriku i shoqruar nga nj prif i ri. Ai u
nis drejt adrs. Van Joviqi u doli para.
Mir se erdhe, patr!
Mir se ju gjej! Si ju shkojn punt? pyeti
10 Karroce luksoze qe terhiqej nga kuajt

patriku.
Mir, mir... mora vesh se n Baj po merreshin
gurt e mureve t baziliks s vjetr!
Pse, nuk keni qen n dijeni ju? pyeti patriku i
habitur.
Jo! Un nuk di asgj! u prgjigj Van Joviqi, derisa
ishte duke i pastruar duart t gurra.
Po, por!... mendoj se do t ishte mir t vazhdosh
m kto grmime q i ke flluar... t zbulohet kultura
jon!... Un nuk erdha pr kt por, pr erdha t
njofuar se sht marr vendim, q para se t drgohen
n kryeqytet gjetjet antike dhe arkeologjike do t beht
nj seleksionim paraprak. Data sht caktuar me 1
korrik. Ne kemi prpiluar nj list t atyre q do t
marrin pjes n kt seleksionim. N mesin e t fuarve
do t ket njerz t kulturs, ushtarak, gazetar... me nj
fal njerz t besuar!
Ashtu?! pyeti i habitur Van Joviqi.
Po! sht mir ti ndrpressh grmimet dhe t
merresh me prgatitjen e referatit mbi zbulimet e
deritashme!
sht vshtir t fitet pr referate, pa caktimin e
vjetrsis s objekteve!
Mund t beht me prcaktime t prafrta! Tash,
sht vetm seleksionim!
Mir! Me prcaktime t prafrta mund ta
prgadisish edhe ti nj referat! Un nuk kam asgj
kundr!
Ashtu? Do t bisedojm edhe nj her tjetr pra!
foli patriku pa e fshehur gzimin.
Me fal patr, por me duht t ju l vetm. Ne jemi
prgaditur t shkojm n Baj!
5
Mir, mir! Si t dshironi! foli qejfprishur
patriku, dhe pastaj ia ktheu shpinn.
Patriku hyri n adr. Prifi q e shoqronte, zuri
vend n karrigen e Van Joviqit. N dor mori bllokun
e tij t shnimeve q pak m par e kishte ln t hapur
mbi tryez Van Joviqi. Filloi ti lexonte me z t lart.
Patriku ju afrua edhe m afr!
Stela e Stupenit, municipium kushtuar jupiterit,
municipiumi anonim, stele me ornamente zbukurimi...
i takojne periudhes ilire... qendra ilire, fortifkate ilire,
kala ilire, banese ilire me peristil, orakull
11
pagano-ilir,
bazilike para krishtere ilire, nekropol ilir, veshje ilire,
zbukurime ilire...
T gjitha ilire? Nga kultura serbe nuk ka shnuar
asgj, edhe pse manastiri i kishte takuar periudhs m
t ndritur t kulturs serbe?...
Kam informata se Van Joviqi, ka lidhje gjaku me
arbresht e Zars. Ata kan pas hapur edhe shkolla
shqipe dikur!... foli qet patriku.
Ky njeri e paska mbush kupn! E paska hak...
e ndrpreu prifi i nxehur, duke prekur me meje t
gishtave fytin e vet, n shenj prerje!
Mos e humb durimin o shrbtori i perndis! Zoti
sht i madh e na shikon! ktu jemi n vendin ton,
n tokn ton t shenjt! Lutu t zoti e mos i merr mbi
vete mkatet e kaakve t mallkuar, e atyre
N adr hyri Dragomiri. Patriku e ndrpreu
bisedn.
11 Prif pagan qe parashikonte te ardhmen

Patr, dy fshatar e krkojn arkeologun, far tju

them?
Le t vijn! I pres un!
Ata kan ardhur me nj karroc! Kan t ngarkuar
dika q duan tia tregoin atij!
Ashtu? pyeti i befasuar patriku. Pasi i dha shenj
prifit ta ndiqte pas, patriku u nis drejt daljes.
N fundin e rrugs pa dy fshatar serb. Njri, ai m
i riu qndronte prpara qeve, kurse tjetri rrinte i ulur
mbi qerre. Jo larg tyre puntort grmonin me kujdes.
Fare pran gardhit Kek Ymeri bnte disa matje pran
nj kenotoaf
1
t porsahapur. Pr nj koh t shkurtr
patriku lbyri syt mbi nj prkrenare tunxhi pastaj,
spat dytehshe, thik, kalli tunxhi e disa maje
shtizash t porsa nxjerra.
Vmendjen ia trhoqi fshatari serb q kishte qndruar
ulur mbi qerre. Me tu shfaqur patriku, me nj krcim
t bef, ai u hodh para kmbve t tij duke u prulur
me nderim.
Patr, kemi gjetur dy rrasa guri t shkruara, duken
t jen t vjetra, shum t vjetra! foli fshatari.
Rrasa? pyeti patriku i habitur.
Si urdhro patr, jan t shkruara. Vendosm ti
sjellim...
Ku jan rrasat biri im? e ndrpreu patriku
Ja, ktu! tha fshatari duke larguar me dor disa
tufa gemash e gjethesh shkoze.
Aha! Dale nj her ti shoh! foli patriku i uditur
tej mase.
12 Varr i zbrazet i ngritur per te vdekurit larg vendit apo per te
zhdukurit!...

Rrasa e par nuk ishte aq e madhe. N t kishte t

gdhendur nj fgur auguri
1
, me duart pak t ngritura,
duke treguar shenjat e natyrs. N pjesn e poshtme
t saj ishin t shnuar dy shkronja: M.L. pastaj rreth
e qark kishte ornamente forale t lakuara, me gjethe
hardhie, t gdhendura brenda kornizave, ndrsa n t
katr skajet ishin t gdhendura nga nj kalavesh rrushi.
Kurse rrasa tjetr ishte m e bukur. Dukej se ajo ishte nj
stel varri, e cila n pjesn e siprme brenda kornizs,
kishte t skalitura portrete qifi bashkshortor. N
brendin e kornizs s mesme ishin t skalitur si
dukej emrat e tyre. Shkronjat ishin t alfabetit latin.
Kurse n kornizn e fundit ishin t skalitura dy fgura
t pllumbave me sqepa t bashkuar!
Patriku u kthye nga fshatart. Pas nj shikimi t
shkurtr, por t akullt foli:
Keni br shum mir q kto gjra mi sollt mua.
Kto nuk i takojn kulturs ton t lavdishme... dhe
me z t ulur vazhdoi: jan t atyre! dhe bri me
kok drejt shtpive shqiptare. Zhdukni, Shkatrroni,
Coptoni... sa m par q t jet e mundur... dhe shshsh,
askujt asnj fal! Pagesn e merrni nga prifi, por jo
ktu, atje! dhe bri me kok n drejtim t patriarkanes
shkoni tani! Rrug t mbar bijt e mi!
Hooo! i thirri fshatari kafshs dhe u kthyen nga
kishin ardhur.
*
Deri n rrugn kryesore dgjoheshin goditjet ritmike
13 Prif qe parashikonte shenjat e natyres.

t kazmave mbi tokn e fort. Dy qerre t ngarkuar me

gur doln n rrug. Dy burra prpiqeshin t ngarkonin
mbi qerre nj gur t madh. Pran tyre ca t tjer
grmonin pa asnj kujdese. Van Joviqi e ndjeu vetn
keq. O zot, far paskan br! E paskan shkatrruar
krejt! N mesin e dheut pa copa qeramike t olpave
1

apo kupave t thyera. Sigurisht se kishte pasur edhe
gjra t bukura dhe me vlera t mdha arkeologjike por,
q kishin prfunduar n xhepat e mihsve. Me vrap u
fut n mesin e puntorve. Pasi shikoi majtas e djathtas
sikur ishte duke krkuar dik, ju drejtua nj burri q
rrinte n kmb, nn hije, mbshtetur pr lis.
far beht ktu?! pyeti Van Joviqi pa e
prshndetur.
Nxjerrim gur! ju prgjigj burri mosprflls.
far gursh... ju po i shkatrroni themelet e
Baziliks s vjetr...
Po! Kshtu e kemi urdhrin! tha ai i uditur.
Kush t ka dhn urdhr t till? pyeti Van Joviqi
hetueshem.
Naallniku! Po ju kush jeni q me pyesni kaq
shum? pyeti burri hetueshem.
Un? Un jam arkeolog! Un merrem me gjurmimin
e lashtsis, bj grmime t kalave... t kishave t vjetra.
Kurse ky sht eksperti francez!...
Aha! Ti qenke arkeologu. Kam dgjuar pr ty, edhe
pr kt francezin... Bonjuor Monsieur! ju drejtua
Fransuas dhe vazhdoj: Un merrem me mbikqyrjen
e punimeve ktu. Kta gur q po nxirn do t prdorn
pr ndrtimin e kishs s re ortodokse n Lumbor!
14 Ene qeramike.

Kurse ktu do t ndrtohet nj spital.

Ku sht naallniku? pyeti pas pak Van Joviqi.
Nuk e di! u prgjigj ai duke e nxjerr nga xhepi
dorn e majt. Van Joviqi lbyri syt. Ju b se ai nga
xhepi po nxjerrt ndonj letr pr tia treguar atij se
vrtet kishte urdhr nga dikush q t nxirreshin gurt
e vjetr. Por nga xhepi ai nuk nxori asgj, prve dors
boshe q e zgjati nga e majte dhe e mori kukzn. Vetm
ather, Van Joviqi e vrejti se atij i mungonte njra
kmb. Pasi u mbshtet n kukzn, i dha trupit duke
lvizur n drejtim t tij. Van Joviqi ia lshoi rrugn.
Fransua e ndoqi pas.
Prap qenkan ndeshur me ndonj gj interesante!
Ejani edhe ju! tha i ali pa ju drejtua askujt, duke
shikuar puntort t grumbulluar n nj vend. Duke u
mbshtetur mbi kukza bri hapin e dyt.
Van Joviqi u fut n mes t puntorve. Fransua u
hodh n grop. Nn kmbt e tyre ndodhej nj rras.
Edhe pse gropa ishte e madhe akoma nuk ishin zbuluar
kndet e saj. Kryepuntori dha urdhr, mos t dmtohej
rrasa, por t zbulohej e plot. N ndrkoh Van Joviqi
bashk me Fransuan flluan nga matjet dhe prpilimin
e skicave:
Bazilika i takon periudhes paleokristiane, e ndertuar
me planimetri qendrore, me mbizoterim te boshtit
vertikal, e mbuluar me kupole. Pronaosi
15
i ndare ne tri
nefe
1
me sistem arkadash mbi kolona. Ptera
17
mesatare
15 Paradhome e tempullit
1 Salla
17 Korridori
100
midis kolonades dhe mureve. Tepidariumi
18
i banjes ne
anen veriore. Kapela
19
e vogel e ngjitur per mur. Hyrja
nga ana perendimore e paraprire nga nje narteks
20
. ^e
anen lindore eshte absida
21
ku kishte qene i vendosur
temenosi
22
i rrethuar, dhe altari
23
. Peristili
24
qe qarkon
oborrin e bazilikes. Tuma
25
jashte mureve, dhe ne fund
dalja sekrete...
Van Joviqi ishte i mahnitur. Ishte hera e par q
kishte para vets nj banj elegante romake. Edhe pse
e dmtuar, pas matjeve arriti n prfundim se banja
ishte e prbr nga tre dhoma q duhet t kishin pasur
temperatura t ndryshme. Ishin zbuluar kalidariumi

me qyngjet e ujsjellsit q zbrisnin nga kodra ku
ishte burimi i ujit t ngroht. Kishte nj pishin, q
furnizohej nga i njjti burim. Frigidariumi

me n nj
lfyt qeramike, si dukej, pr sjelljen ujit t foht, kurse
paradhoma ishte prdorur si pushimore para, apo pas
banjs.
Pak m tutje, ishin gjetur themelet e nj orakulli. Gjat
matjeve t ngutshme kishte arritur n prfundim se ky
tempull nuk kishte qen asgj tjetr vese nj e ndar
e baziliks ku prifrinjt pagan n emr t hyjnive
kishin parapar zhvillimet e rrjedhave t ardhmris!
18 Ambient i banjes romake me temperature normale
19 Kishe e vogel qe i bashkengjitej kishes kryesore kryesisht per varrosje
20 Parasalle
21 Pjesa fundore e harkuar e kishes e orientuar nga lindja
22 Hapesire e rrethuar ku gjendej tempulli kryesor dhe altari
23 Rrase mbi te cilen ne koherat e lashta u beheshin fijime perendive
24 Kolonade qe qarkon nje oborr apo nje tempull
25 Varreze ne formen e nje kodrine, e krijuar nga mbi vendosja e varreve
2 Ambient i ngrohet i banjes romake
27 Ambient i fohet ne banjat romake
101
Ishte i sigurt se ktu, nse nuk do t ishin dmtuar
themelet e baziliks, t banjs romake, t orakullit
pagan, t varrezave princrore e shum prbrjeve
t tjera arkeologjike q nuk dihen, do t zbuloheshin
depo epokale arkeologjike! Ktu do t fllonte fama e
tij, karriera... pa dashur mendja i shkoi n Vjen ku i
kishte mbaruar studimet. Aty pr her t par ishte
ndeshur me nj pasuri t rrall arkeologjike gjetur n
Janjev t Kosovs. Q nga ajo koh, kishte ndrruar
q nj dit t shkonte n ato vise t pasura, pr krkimin
dhe gjetjen e relikteve t rrall arkeologjik. Pastaj ju
kujtuan studiues t huaj e vendas, si Bue, Hahn, Arpad,
Karapangjiq, Boshkoviq, Gjeovi e shum t tjer, t
cilt, kishin dhn vlera monumentale epigrafe

, deri
sa ishte arrit kulmi i t gjitha zbulimeve t deritashme,
me nxjerrjen n drit t thesarit t Janjevs t cilin e
kishte marr Knez Pavli pr muzeun e tij.

Duke i kaluar npr mend t gjitha kto, ju b

se m tepr e rnduan mendimet, se sa prpjekjet
pr nxjerrjen e nj prkrenareje ilire nga nj varr
princror. Ndrkoh vendosi t mos mendonte asgj.
Filloi ti lvizte duart m shkathtsi, sepse vetm tani e
vrejti se dielli kishte pernduar.
Von n mbrmje, kur muzgu kishte flluar t
mbshtillte do gj n gjirin e saj t freskt, Van Joviqi
la punn. Pas prfundimit t skicave planimetrike dhe
caktimin e tekniks poligonale, letrat q i mbante n
dor i futi n dosje. Fransua i fuste n thes njrn pas
tjetrs gjetjet e asaj dite si fgura antropomorfe, fbula,
28 Shkence qe merret me studimin e mbishkrimeve te vjetra
29 Tesar arkeologjik i grabitur nga Knez Pavli ne vitin 1934
10
vath ari dhe argjendi, rruaza qelqi, pafa tunxhi, urna
guri, fgura bronzi, skulptura mermeri, terakot gruaje
me veshje ilire etj. Kishte hasur edhe n fosilet e nj
mozaiku n hyrje t pronaosit por t dmtuar rnd.
Tamam n kohn kur po bhej gati t hipte n
karroc, si n vegime pa majorin t shoqruar nga
patriku. Pran tyre qndronte naallniku, i cili fiste
dika dhe shikonte n drejtim t tij. Van Joviqi ngriti
dorn pr ti prshndetur. Nuk kishte aspak dshir t
takohej me ta, por majori ia bri me dor t priste.
H, si shkojn punt? pyeti majori pasi ishte
afruar pran tij.
Disi!... ia ktheu Van Joviqi qejfprishur, dhe vazhdoj
sht shkatrruar nj relikt i rrall arkeologjik!...
Po si t them? sht koh urbanizimi! Pastaj, ktu
nuk shoh ndonj vler pr kulturn e popullit ton!...
Kurse un, ktu i shoh vlerat t prkryera
arkeologjike ia priti me inat Van Joviqi.
Un mendoj se tani pr tani, nuk sht koha pr
hulumtime t tilla, e ndrpreu majori. Pas nj heshtje
t shkurtr ai vazhdoi: Arkeologt si Patch, Vuliq,
Karapandiq, Gjeovi e shum t tjer, i kan kaluar
kufjt e hulumtimeve t tyre n kt drejtim. Ne, jo
njher ua kemi trhequr vmendjen q t jen t
ndrgjegjshm dhe t punojn n hulumtimin e vlerave
t trashgimis kulturore serbe. T hidhet drit mbi
qendra t pasura arkeologjike q nga mesjeta e hershme
q fasin pr kulturn ton. T nxirren n pah themelet
e manastireve t shkatrruara nga barbart, t gjenden
themelet e kalave t mbretrve, dhe carve serb. T
hulumtohen vendbanimet topografke serbe q fasin
vet pr ekzistimin dhe banimin e popullit ton n kto
10
troje... pra me nj fal, t gjendn edhe aty ku nuk jan
gjurmt e lashtsis kulturore serbe! Kurse grmimet e
ktushme, nuk fasin pr nj kultur t till prandaj, n
mos t shkatrrohen, duht t ndrpriten!
Van Joviqi nuk foli. Nuk dshironte t kujtonte asgj.
Fjalt e majorit ju vrtitn si shtllunga tymi rreth
kres. Bri nj lvizje sikur donte ti shprndante ato
shtllunga, por nuk i shprndante dot. Ju b se gjith
ato lvizje rreth e qark, ato klithje njerzore, t prziera
me krrokatie korbash, hingllima kuajsh e lehje qenesh
ishin ngritur mbi dshirimin e tij. Edhe skeletet e
porsa nxjerra nga nekropoli tumular u suln drejt tij.
E shanin, e quanin gnjeshtar, e grvishtin, e godisnin
pa mshir, dhe porsa ua kthente shpinn t ikte, ata
i suleshin me shpata duke ia vrgllyer mbi kok, e
gjuanin me shtiza dhe n fund, t lidhur me litar nga
kmbt, e trhiqnin zvarr dhe pastaj... ju shptonte nga
dora... duke u kthyer n kohn e tashme q ishte edhe
m tragjike... dhe binte n prit... krisma e pushks
dhe rrokullisja npr bokrima t thepisura... sikurse
Gjeovi!... o zot!
Ndodhemi n nj vend ku jeta e njeriut matet me
vlern e nj plumbi! tha pa pritur majori.
Ashtu duhet t jet! foli ksaj radhe patriku.
Van Joviqi uli kokn si fmija fajtor! Goja e majorit,
deri sa fiste, bashk me falt krcnuese, nxjerrt
jasht edhe nj er t rnd przier me hudhr e raki.
Ishte e mundur vall, q nga nj goj e till q nxjerr
jasht vetm ndyrsira, t prlyhej emri i nj kulture
t rrall, pavarsisht se cilit popull i takon? Ishte e kot
t prpiqej ti mbante t fshehura prcaktimet e tij, e
aq m tepr duke e gnjyer vetn. Edhe pse kishte br
10
prpjekje q ato prcaktime t mbeteshin t ndryr
thell n brendin e qenies s tij, befas, kur nuk e kishte
pritur fare, kishin flluar t qartsoheshin, nga nj
goj q t mirat e huaja i kaprdin me shije, pastaj t
konvertuara i vjell me er t rnd krme!... duke e
ndyr pastrtin, ndern dhe fsnikrin e nj populli
t tr!...
Largimi q andej i erdhi si shkarkim i nj pjese t
shikimeve t rnduara t majorit. Ju b se ato shikime
t tij krkonin nnshtrim, prulje. Vetja ju duk i pa
bindur, kryengrits! U prpoq t sillte ndrmend
format e ndshkimeve kundr atyre q nuk ju bindn
urdhrave. Npr mend ju solln pranga t ndryshkura
dhe zinxhir t rnd, fytyra t mavijosura, t ara e me
vija t lakuara gjaku. Njerz t krrusur nga pesha e
gurit, nga pesha e fajeve, q silleshin vrdall rreth tij,
me ato veshjet e tyre t zhgunit t bardh me shiritat e
zi pshtjellur si gjarpinj, n gjoks, rreth duarve, rreth
kmbve, rreth qafe... q nuk i linin t lviznin, t ecnin,
t shfajsoheshin... sikur zoti ti kishte krijuar, kto
qenie t mjera, pr tua lehtsuar t tjerve shkarkimin
e fajeve, hedhjen e akuzave, denoncimin... Ujku mishin
e vet e lpin, por t huajin e han!
Karroca, mori t prpjetn pasi kishte kaluar prroin
e katundit t vogl Lumbor. Porsa ishin futur n
nj rrug malore. E prpjeta ishte e madhe. Kuajt i
ngadalsuan hapat. Trokllimat e patkonjve flluan
t rralloheshin, derisa u shndrruan n ecje normale.
E prpjeta vazhdonte duke kaluar kthesat njrn pas
tjetrs. Muzgu kishte rn me koh, kurse rruga as q
dallohej m nga errsira q krijohej n mes t lisave.
Van Joviqit ju b se jasht trokllims s hekurt t
105
rrotave, dhe dihatjes s kuajve, her-her dgjohej
nj z q vinte tutje nga mali. Assesi nuk e kishte
prcaktuar se far zri ishte. Ishte ndonj bari q tutje
n thellsi t malit ju thrriste bagtis, apo ndonj
z i mekur shpendi. Sido q t jet, n mesin e atyre
njerzve e ndjente vetn t sigurt. Mendja i vajti te
kaakt kryengrits, q nuk e pranonin fajin, q nuk
donin t ndshkoheshin. Ata sigurisht se tani e kishin
prfunduar kohn e gjumit ditor, dhe tani sa ishin
zgjuar dhe bheshin gati t dilnin nga ato bokrima
t errta t malit dhe ti sulmonin ata q i kishin br
me faj. Nj drithrim frike ia prshkoj trupin. Ju b
se edhe vet ishte nj antar i asaj orkestre q i bnte
malsort shqiptar me faj!
Karroca doli nga errsira malore. Ishte nj hapsir
e rrethuar me ara t mbjella me t lashta, dhe livadhe.
Kuajt kishin zn t vraponin. Hna kishte nxjerr
faqen e ndritshme prapa malit. Van Joviqi lvizi pak
nga vendi pr t zn vend m mir. Mendja i shkoj
t stolit dhe t disa gjetje t tjera t rastit q tani ashtu
t grumbulluara dhe n errsir t plot kishin zn
vend n thesin e tij, q e mbante t shtrnguar n dor,
sikur t kishte frik se nga lkundjet e karrocs mund
ti humbiste.
E kujt i takonin vall kto stoli? pyeti befas
Fransua.
Van Joviqi shikoi vngr fytyrn e tij q nuk shquhej
dot n dritn e zbeht t hns, se far shprehje kishte!
Nuk ishte n gjendje t prcaktonte as shprehjen
e fytyrs s vet s n cilin an ndodhej! N ann e
nnshtrimit servil, apo t kundrshtarit kryengrits!
Pr t dytn her imagjinoi siluetn kryengritse t
10
arkeologut t shquar shqiptar Shtjefen Gjeqovit.
Ndonj familje mbretrore dardane. tha pas pak,
dhe ju duk se vetvetiu mori an e kryengritsit.
Karroca ndaloj pran ndrtess s bashkis. Van
Joviqi zbriti i pari, duke u mbajtur pas krahut t
Fransuas. Hna derdhte rrezet e argjendta mbi kullat
e heshtura t katundit t vogl. Q nga larg, si t
venitura vinin dam-dumet e tupanit. Dasma vazhdon,
mendoi. Dita e dasms nuk shtyhet, thot kanuni i tyre.
Krushqit nuk kthehen pa nuse, edhe nse ajo ndodht
ne shtratin e vdekjes! Krushqve su ndalt udha, por as
nuk lshojn udh!...
Si e hutuar u dgjua e lehura e nj qeni. Para ju doli
kantinjeri. Tesin e mori dhe e drgoi n salln e madhe
prapa ndrtess, pastaj ju priu drejt kantins. Aroma
e kndshme e fasules ia gudulisi hundt. E ndjeu se
kishte uri. Zuri vend n ball, aty ku ishte vendi i tij i
preferuar.
Doni ver gospodine? pyeti kantinjeri me
ndrojtje.
Van Joviqi pohoj me kok. Derisa ai u largua pr
ta sjell kungullin me ver, Van Joviqi e shikoj nga
mbrapa. Kishte koh se i bhej se n strukturn e trupit
t tij kishte dika hileqare. Sa her vinte pr t marr
ndonj porosi, kurr nuk e shikonte n sy, por shikimin
e vrtiste diku anash. Ndoshta edhe ky i takon orkestrs
servile.
Pasi kishte prfunduar s ngrni, kantinjeri i mori
ent nga tryeza dhe u largua. Para se t largohej si
zakonisht pyeti:
Doni edhe gjsendi zotrinj?
Jo, jo! tani mund t shkosh. ju prgjigj Van
10
Joviqi.
Stolit duhet t ken trajta ilire dhe trako-kimere,
flloi t shkruante n bllokun e tij Van Joviqi. Tuma
duhet t jet princrore dhe shum luksoze pr kohn.
Pr kt m se miri fet diadema! Dukej se i takonte
shekujve t shtat apo gjasht para ers s re! Kjo duhet
t restaurohet dhe t konservohet n laboratort e
specializuara t Zagrebit. Edhe stolit e tjera si vath ari
me koka negroide, byzylyk me mbrtheck ari, shish
parfumi... kokat amfore antropomorfe, urn, en,
fbul gjyslykore, prkrenare nga bronzi, vath ari, olp,
kup, spata dytehshe, drahm t Dyrrahut, apo e
Apolonis... t gjitha duhet t drgohen atje! Nj thesar
i pakrahasueshm pr arkeologjin!...
*
Koha u prish. Van Joviqi arriti n qytez. Shiu sa
kishte pushuar. Pasi zbriti nga karroca, hyri n zyrn e
posts dhe krkoi nj lidhje pr bised telefonike. Pastaj
iku n dhomn e tij.
Pas nj dushi t ngutshm, u gjend n ndrtesn e
posts. Mori telefonin q ia zgjati telefonisti. Q andej,
t shprndara vinin copa falsh.
Pas prfundimit t biseds, doli buzvarur. I trishtuar
u nis drejt kafenes. Dita e vrejtur dhe e pa trajt, q
nuk dallohej dot se far kohe ishte, ia zymtoi, jo vetm
pamjen, por edhe mendimet. T rrahurat e tupanit, i
erdhn si bubullima nga qielli. Dikush kishte dasm.
Edhe n koh lufash martohen njerzit, mendoi.
Martohen edhe n koh smundjesh apo zie! Ju kujtua
dasma e tij. Edhe ajo kishte ndodh n koh trazirash.
10
Nusen ia kishin sjell nj grusht njerzish fytyrngrysur
si rresht kortezhi. N oborrin e vogl t shtpis, nj
tuf vajzash ishin hedh n valle... dhe asgj m tepr!
Me shpirt t vrar, e hapi dern e kafenes. N at
gjysmerrsir dalloj silueta njerzish. Para se ti shihte
njerzit, ndjeu ern e rnd t tymit t duhanit. Pastaj
i pa edhe ata vet, q rrinin n kmb pran banakut
t vjetr e plot zdral. Kurse t tjert rrinin t ulur
kruspull n ndenjse druri. N at gjysm errsir ju
dukn si trungje t kalbura mali. Nj cop her vrtiti
shikimet sa majtas e djathtas, duke krkuar nj vend
t lir pr tu ulur. Befas, n qoshe pran dritares, pa
Fransuan i shoqruar nga etnograf. Pasi u afrua, pa se
pran tij kishte zn vend Miliqi. Pas nj prshndetje
t vrar, zuri vend pran tyre. Kamerieri, nj i ri thatak,
ju gjend pran. Porositi raki. T pranishmit, pasi ishin
ngopur s shikuari n drejtim t tij, ia krisn muhabetit
me z t lart. Tani e vrejti s aty ishte tollovi. Kthehu
kokn andej pr tu siguruar se tollovia kishte qen e
pranishme aty para se t hynte vet n kafene, apo ishte
krijuar pas arritjes s tij!? Duke i shikuar ato fytyra
t vrazhda, mendja i shkoi t programet e qeveris
pr kolonizimin e tokave shqiptare. Kta njerz ishin
pjes e atyre programeve, kurse vet ishte pjes e ktyre
njerzve! Dallimi ishte se loja me ta, kishte flluar pa
arritur ata ktu, kurse loja me t po fllonte tani! Ende
pa e prfunduar mendimin, n kndin tjetr ia zuri syri
ekspertin rus t gjeologjis, Sergej Ivanovin. Ai ngriti
dorn n shenj prshndetje. Van Joviqi i dha shenj
t ulej n tryezn e tyre. Ai erdhi menjher. Dukej i
gzuar. Pas prshndetjeve t zakonshme ra heshtje.
Ndrkoh, kamerieri e solli rakin.
10
Si shkojn punt e grmimeve? pyeti Sergej Ivanov
sa pr ta thyer heshtjen.
Mir! u prgjigj shkurt Van Joviqi.
I keni rn n gjurm shtatores s Shn
Bogorodics?
Jo! Nuk kemi gjetur asgj, prve disa thyerjeve.
Nishea
0
dhe krepisi
1
jan zbuluar. Gjurmt tregojn
se shtatorja sht zhdukur gjat kohs s shkatrrimit
t manastirit nga ushtrit mongole! Po nga ana e juaj,
si shkojn punt?
Jo sa kemi pritur! Jemi duke u prgatitur pr nj
shpim t dyt. Shpresat jan t vogla n krahasim me
kmbnguljen e majorit!
Majori mendon t bhet i pasur me zbulim nafe!
tha buzagaz Fransua.
Ka t drejt, kur nj pjes t fnancimeve e bn vet!
Ashtu!?... shqeu syt i habitur Van Joviqi.
Ra heshtje. Rreth tyre dgjoheshin copa bisedash.
Van Joviqi e ndjeu vetn t huaj n kt qytez gri,
po ashtu t huaj. Edhe n mesin e atyre njerzve
kolonizator, ndjehej i huaj! Edhe ata sigurisht se
ndjeheshin t zhgnjyer dhe t huaj! Ktu do gj ishte
e huaj, e largt, dhe e pakapshme prve gnjeshtrave.
Ato nuk ishin t huaja. Ishin pjes e atyre q i kishin
pjell me koh, dhe tani uditrisht t rritura, t
strholluara n mnyr shkencore dhe t sjellura nga
larg pr tua servu vendasve, kolonve, npunsve e
xhandarve... dhe n fund edhe vetvetes! Pr tu br t
besueshme gnjeshtrat, ishin falsifkuar dokumente t
30 Pjese e harkuar e nje muri per vendosjen e skulptures.
31 Bazament i nje monumenti.
110
vjetra duke flluar nga sundimi i Millutinit, Regnum
Rassia, deri t perandoria Nemanjiqe. Edhe miti serb
i Kosovs ishte zier n kazant e gnjeshtrave ruse.
Pr ti detyruar shqiptart ti besojn kto gnjeshtra,
prdoret kamxhiku, shkopi, burgu dhe plumbi... dhe
pastaj t gjitha besohen! Besohen edhe gnjeshtrat
e xhandarve, gnjeshtrat e vojvodve, gnjeshtrat e
msueseve dhe t akademikve... kurse t vrtetat rrin
t fshehura n epikn e tyre legjendare, n dokumentet
e huaja, n depot e shumta arkeologjike t mbuluara
nn dh n tokn e tyre, t fshehura pas veshjeve t tyre
mijvjeare, dhe t struktura nn plisat e tyre t bardh
si n kullat e ngujimit... gnjeshtrat e kan radhn pr
t marr gjak!
Tani e kuptonte se misioni i tij ishte i vendosur
n dy shtylla, t kundrta me njra tjetrn. Duhej t
grmonte e t hidhte drit mbi gjurmimet arkeologjike
si e krkon kultura arkeologjike, apo t grmonte, e
pastaj ti zhdukte ato gjurm si e diktonin? Ishte e kot
t gnjente vetn me iluzione. Ktu ndryshonte do
gj. Ardhja e tij, dhe fllimi i par i grmimeve kishte
qen vetm pjesa fllestare e atyre rregull-gnjeshtrave
t heshtura. T tjerat, dhe ato m kryesort, kishin
flluar ti shfaqeshin gjat qndrimit t tij n zonat e
grmimeve. Kurse e vrteta, zakonshmja, e paprlyera
kishte mbetur e ndryr n kasafortn e tij bashk me
shnimet, dhe skicat planimetrike. Tamam si n kulln
e ngujimit! Athua vall, kush e ka radhn tani!
Dallimi n mes t kolonve, ushtris dhe
xhandarmeris kundrejt ekspertve nuk ishte i madh.
Q t gjith ishin t lidhur ngusht me njri-tjetrn, sa
q askush nuk e dinte se ku fllonte pjesa e t parve
111
dhe ku mbaronte pjesa e ktyre t fundit. Q t gjith
kishin ardhur pr t njjtin qllim: pr tua hedhur
fajin vendasve, pr ti gnjyer, pr ti vrar dhe pr ti
degdisur tutje n Azi e gjetiu!
Van Joviqi ktheu me fund gotn e rakis.
Pas prfundimit t grmimeve n Manastirin e
Shn Bogorodics, ku do t grmoni pastaj? pyeti
Sergei Ivanov.
S pari do t bjm konservimin e mureve t
manastirit, e pastaj... n plan kan qen varrezat
tumulare dhe bazilika para krishtere n Baj, por...
Ah, po! Me ka folur patriku pr t. sht manastir
i vjetr serb!
Un nuk kam br hulumtime pr ta prcaktuar
se e kujt ishte bazilika para krishtere. Kam br ca
matje siprfaqsore dhe kujtoj se teknika e ndrtimit
t mureve i takon shekujve t gjasht e t katrt para
ers s re.
Kshtu mendohej edhe pr manastirin e Sveti
Bogorodics. Po, ja q doli nj monument origjinal
serb, i shkatrruar nga vendasit barbar gjat dyndjeve
t mdha serbe! foli etnograf duke ngritur gotn e
rakis.
Kto jan zbulime gazetarsh!... un nuk kam thn
asgj n kt drejtim! u prgjigj Van Joviqi duke
tundur dorn n shenj nervoze.
Si? pyeti i habitur Sergej Ivanov.
Kto sjan asgj! Temelet e nj manastiri mesjetar
n krahasim me qendra arkeologjike t shekujve gjasht
para ers s re, jan hi! Sikur t nxirreshin n siprfaqe
prbrjet arkeologjike n Baj, ather po! Ather do
t mburresha edhe un!
11
Edhe ato do t nxirren n siprfaqe! tha Miliqi
dhe vazhdoj: por jo tani. Duhet t presim nj koh
tjetr, mendoi nj koh q do t na prshtatet ne!
Nuk ju kuptoj zotri! Me duket se nuk jeni t
knaqur me punn tuaj? foli ksaj radhe si me qortim
etnograf.
Aspak! ia kthej prer Van Joviqi.
Si aspak?... Pak t dukt ty, q sa koh mbushn
faqe t tra t gazetave me tituj sensacional!?: U
zbuluan themelet e manastirit t Sveti Bogorodics! U
hodh drit mbi shkatrrimet barbare gjat dyndjeve
t mdha serbe! Manastirin e Sveti Bogorodics e
shkatrruan shqiptart... pak t duken kto ty? Un do
t krenohesha po t isha n vendin tuaj!
Kto q ju i thoni zotri, jan zbulime gazetarsh!
Manastiri sht ndrtuar shum shekuj para se t
zbrisnin sllavt n Ballkan! Pas okupimit t Kosovs
s sotme nga ushtrit e Zhupanit t Rashs, vllaho-
ilirit Nemanja, sht br edhe adoptimi i kishave e
manastireve nga ana e kishs s Shn Savs. Ndryshimet
e dallueshme jan shfaqur pasi besimi roman-katolik
ishte shpallur herezi nga ana e Car Dushanit. Me nj
fal, nuk ka pasur ndrtime t reja t kishave apo t
kalave, si pretendohet t fitet sot, por ka pasur vetm
renovime dhe prshtatje t kishave e manastireve
shqiptare, n ato serbe! Kto gjenden t shkruara edhe
n krisobulat e kryepeshkopit serb Gulielm Adam!
Edhe zbulimet e mia n Manastirin e Sveti Bogorodics
i prligjin kto thnie! foli krejt qet Van Joviqi, duke
e kthyer me fund gotn e rakis.
Pr disa aste mbajti shikimin t mbrthyer n nj
pik t pacaktuar. Mendja i sillej vrdall. Shikimet
11
vngr t kolonve i bhej se e shponin me ato pyetjet
e tyre t heshtura: Le q ne na solln ktu me lajka e
gnjeshtra, po ty kush t solli? i bhej se e pyeste nj
z nga brenda tij. Pastaj nj z tjetr, po ashtu brenda
tij sikur i prgjigjej zrit t par: Gnjeshtrat m solln
edhe mua! sht koh e gnjeshtrave! Ndaj, gnjeni
edhe ju! m shikoni ashtu? Gnjeni... far prisni?
ju b sikur ju thoshte me z t lart kolonve serb q
e rrethonin! Pastaj, sikur t ishte qetsuar, vuri dorn
mbi faqe duke e shtrembruar pak kokn.
Pas pak, vshtrimin gjysm t fetur e hodhi jasht
dritares. N rrugn matan, dalloi dy malsor t
veshur me rrobat e tyre karakteristike. N dor mbanin
instrumente muzikore. Deri sa i shikonte malsort,
prap ju kujtua dasma e tij, me at grup njerzish t
zymt q e kishin pru nusen! Kjo kishte ndodhur
n dhjetorin e foht t vitit 11, pak pas krijimit t
Mbretris Serbo-Kroate-Sllovene. Njerzit kishin qen
t paknaqur me nj aleanc t till, e cila ua vente n
pikpyetje lirin! Kishin kaluar pesmbdhjet vjet q
nga ajo koh. Populli i tij kishte rn n gjum! Flinte!
Kurse ktu? Q nga ajo koh lufa vazhdon! Pasi lvizi
pak kokn t rnduar nga rakia, si npr ndrr bri nj
krahasim n mes t popullit t tij q e kishte dhuruar
lirin dhe, popullit shqiptar q e kishte humbur at n
fush t betejs. Ju duk i pamundur rikthimit i liris s
dhuruar, n krahasim me rikthimin e liris s rrmbyer,
pr t ciln, me pushk n dor, ky popull, edhe sot e
ksaj dite, e vazhdon lufn pr liri!
Jan rapsod shqiptar, shkojn n Dasm! i sqaroj
Miliqi.
Guslla dukt sikur... foli si m vete Van Joviqi.
11
sht lahuta! Me t prcjelln kngt e tyre epike!
sqaroi Miliqi.
Ku ka dasm? pyeti Sergej Ivanov.
N katundin e par... jo larg nga ktu! u prgjigj
Miliqi.
Kjo do t ishte n interes pr studimet e mia! foli
Fransua Roger.
Si do t reagonin ata, sikur edhe ne t shkonim n
dasmn e tyre? pyeti Van Joviqi.
Do t na presin si miq! Do t na e lshojn kryet e
vendit!... shtpia e shqiptarit, sht e zotit dhe e mikut!
kshtu thot kanuni i tyre! tha Miliqi, dhe pas nj
heshtje t shkurtr pyeti: Dshironi t shkoni?
Me gjith qejf! u prgjigj Van Joviqi.
Mua t me ndjeni se nuk vi dot! Nuk ndjehem mir!
foli si me ankim etnograf.
Miliqi nuk foli, por vetm e miratoj me kok. Pastaj
vshtrimin e hodhi nga etnograf duke ia shkel syrin
tinzisht Miliqit. Me buzn n gaz, u ngrit dhe priu i
par drejt daljes.
*
Rruga ishte e ngusht, me lisa e gjerdhe anash.
Tutje shiheshin ara t mbjella me misr. Pa livadhe
t kositura. Gjat rrugs takoj fshatar, t cilt porsa i
diktonin, kokulur ua lironin udhn.
Asnjri nuk fiste. Dgjoheshin vetm zhurma e
guralecve q krijohej nn peshn e izmeve t tyre.
Rruga, pas nj brryli, mori kah n t djatht, duke u
futur npr disa bokrima t shkreta, e pastaj n nj
mal t dendur e plot dushk. Ju b se tutje, n thellsi
115
t malit, diku prapa ndonj shkmbi kishin zn pusi
kaakt, t cilt t heshtur prisnin shfaqjen e tyre,
dhe...
... Jan varre krushqish, ia ndrpreu mendimet
Miliqi dhe vazhdoi; ktu n kohra t vjetra q askush
nuk i mban mend, thuhet se kur jan takuar dy pal
krushq, asnjra nuk kan pranuar tia lshojn rrugn
tjetrs, dhe jan vrar t gjith!
Ishin shqiptar apo serb? pyeti Van Joviqi.
Jo, jo! shqiptar ishin! u prgjigj Miliqi.
Van Joviqi kthej kokn andej. N nj shesh t mbushur
me fliza t rinj shkoze, pa varre t vithisura. Ju b se i
pa ata krushq-kalors, t veshur me tirq e xhamadan,
kur shkonin kaluar pr ta drguar n shtpi nusen e
re dhe pikrisht ktu, ishin takuar me krushqit e nj
krahine, apo katundi tjetr dhe, asnjra pal nuk kishte
pranuar t skajohej n ann e poshtme pr t hapur
rrug! Pastaj kishin kris pushkt. Krushqit malsor
kishin zbrit nga kuajt pr t zn pozita m t mira
duke shti pa ndrprerje, deri sa ishin vrar t gjith!
Prball ju shfaq nj kodr e vogl. N fundin e
saj u pan shtpit e para t katundit. Tupant tani
dgjoheshin shum afr, t shoqruar me zrin grryes
t zurnave. Nj turm t rinjsh rrinin n kmb buz
rrugs. Ata kthyen kokat drejt tyre. Pastaj, t heshtur
ua lshuan rrugn pr t kaluar. N fytyrat e tyre nuk
kishte ndonj shenj urrejtje edhe pse dukeshin t
foht. Akoma pa u afruar, njri nga t rinjt iku me
vrap dhe u zhduk pas nj dere t vogl, e cila u mbyll
me krkllim. Ndrkoh pushuan tupant. Vendin e
mbrtheu nj heshtje hutaqe. Po nga ajo der u pa t
dilte nj plak. Pasi ndaloj n prag t ports, vshtrimin
11
e hodhi drejt tyre.
A pret miq, o i zoti i shtpis! thirri me z t lart
Miliqi.
Mir se ju pruni Zoti!... u prgjigj plaku po me at
shikim t akullt.
A je burr i fort?! pyeti Miliqi duke ia zgjat
dorn, n shenj miqsie.
I fort e me faqe t bardh! ia ktheu plaku duke ua
shtrnguar dorn me radh.
Deri sa e ndiqnin pas plakun, Miliqi u prpoq tua
prkthente faln a je burr i fort, e vemas faln
burrri.
Kjo fal e thjesht, vazhdoi ai, t shqiptart ka
domethnie t madhe, q nnkupton besn, guximin,
qndresn, mikpritjen, mbrojtjen e mikut nse ai
rrezikohet si dhe, faljen e armikut kur ai e kupton
fajin dhe mbett i dobt nn mshirn e tij. Kjo fal t
shqiptart sht e shenjt, e cila e shtyn shqiptarin t
fket me rob e pasuri vetm pr mos shkeljen e virtyteve
t saj!...
N oborrin e gjer, kishte shum t rijn t cilt kthyen
shikimet drejt tyre. Ashtu si i kishte prshndetur
plaku m par, edhe ata, me dorn n gjoks, me nj
prulje t leht i prshndetn. Plaku si ishte duke ju
pri, ndaloi pr nj ast dhe u kthye nga Miliqi, i cili e
kuptoi mimikn e tij, ndaj hoqi pushkn nga supi dhe
ia zgjati plakut. Ai me pushk n dor, priu i pari drejt
ders s madhe t kulls.
armatosjen aq t leht t Miliqit nga ana e nj plaku,
nuk e kishte menduar askush. Frika nga ndonj grack
tani lvizte lirshm n fytyrn e donjrit. Miliqi,
prkundrazi, e ndjente vetn shum m t fuqishm se
11
sa m par kur e kishte pushkn n krah.
Pra, vazhdoi Miliqi me t njjtin ton tani ne,
jemi n besn e t zotit t shtpis dhe fsit t tij. Pr
besn, apo faln e dhn, shqiptari e v n shrbim t
saj jetn, plngun dhe gjith ka ka! Pr shembull, nse
ne do t sulmoheshim nga dikush, kta do t vriten deri
n shfarosje pr t na mbrojtur ne, dhe faln e dhn!
Shtpia e shqiptarit sht e Zotit dhe e mikut, kshtu
thot kanuni i tyre!
N divahane kishte shum burra. Me tu shfaqur
para tyre, u ngritn t gjith n kmb, dhe u kthyen
drejt tyre. Me dor n gjoks, dhe me prulje t leht i
prshndetn. Plaku u priu deri n od. Edhe aty kishte
shum burra. Edhe ata i pritn n kmb, me gjestet t
njjta. N at gjysmerrsir, nuk ju dalloheshin fytyrat.
Zun vend n ball, aty ku ua liruan t tjert.
U trashgofshin! foli Miliqi, duke ju drejtuar
plakut.
Tu rrit ndera! ia ktheu plaku.
Nder e bes paq! ia ktheu Miliqi.
Miliqi foli edhe pr nj cop her me plakun. Plaku
nuk fiste, por her pas here luhaste kokn n shenj
miratimi. Pas pak, plaku bri me shenj tutje nga
burrat. Njri ju afrua pran. Pasi i pshpriti dika
pran veshi, ai iku n drejtim t ders.
Miliqi u kthye nga ata dhe me z t ult flloi t
fiste:
Ndera, t shqiptart ka kuptimin e ruajtjes s
moralit, zakoneve, traditave dhe gjuhs s t parve.
Kto jan virtyte t shenjta pr ta, po i preke n kto
virtyte, do ti kish armiq t prbetuar! Dy gisht nder
n lule t ballit, na i dha i Madhi Zot! sht thne
11
nga kanuni i tyre.
Malsori plak ju dha shenj valltarve. Fare pran
tyre zuri vend nj burr, i cili n supe mbante t varur
tupanin. Prkrah i rrinin dy burra me zurna n duar.
Derisa ishte duke shikuar drejt tyre, pa dy valltar q
kishin zn vend n mes. U befasua kur pa s n shokat
e tyre shumngjyrshe ju vareshin jatagant!
sht valle epike dylufimi, q karakterizon forcn
e burrrin. Kjo valle luhet kryesisht nga burrat! Ka
ndonj rast t rrall q, n kto valle inkuadrohen
edhe...! u dgjua t shpjegonte Miliqi.
E goditura e tupanit sikur i treti falt e fundit
t Miliqit. Lvizjet e valltarve n fllim u dukn
t ngathta, t ngadalshme, t hareshme dhe sipas
ritmit t rnave t tupanit, lvizjet sikur u gjallruan.
Pothuajse n t njjtn koh ata nxorn jatagant nga
brezi, duke ndryshuar stilin e krcimit miqsor, n at
lufarak. Lvizjet e gjymtyrve dhe t trupit, mimika,
shprehjet prmes lvizjeve, shprehja e mlleft kundr
kundrshtarit, refekset, t gjitha kto ju dukeshin
Van Joviqi sikur ishte duke ndodhur nj gjakderdhje e
vrtet. Ishte drama e tyre tragjike e vn n loj!...
Ritmet e shpejtuara sikur flluan t ngadalsoheshin.
Valltart lviznin ngadal, duke i ndeshur n t
rrall jatagant q i mbanin n duar. Dukej se ishin
t lodhur nga dylufimi, dhe nga asti n ast do t
rrzoheshin. Tamam n kohn kur Van Joviqi priste q
njri nga valltart t mundej, t rrzohej, t jepej apo
t prfundonte vallja pa t mundur, u dgjua nj z i
tmerrshm femre! Muzika pushoj. Qetsja dominonte,
ngrirja e valltarve n pozita kryengritse e bri Van
Joviqin t mendonte vettimthi s vrtet po ndodhte
11
dika e tmerrshme rrotull tyre. Akoma pa u tmerruar
nga ndonj e papritur, flluan gjmimet e tupanve dhe
zri kumbues i zurnave. N arenn ku ishte zhvilluar
dylufimi, u pa t futej triumfalisht nj vajz! N t
njjtn koh burbulluan t goditurat e tupanit t prcjella
me zrin grryes t zurnave. Vallja mori hov. Valltart
sikur prpiqeshin t gjenin nj rast t prshtatshm pr
t goditur kundrshtarin por, po n at drejtim hidhej
vajza duke ia kursyer valltarit t goditurn. Pastaj, po
me t njjtin ritm kthehej nga valltari tjetr duke e
penguar edhe at, dhe n fund pasi mori dy shamia q
i kishte t lidhura n tojat e pshtjellakut, dhe me duart
lart, njrn ia dhuroi valltarit q e kishte prball, dhe
pastaj ajo u kthye nga ana tjetr dhe, gjithnj duke
krcyer sipas ritmit t tupanve, ia dhuroj shamin
tjetrit valltar. Ritmi i t rnave t tupanit u ngadalsua
dukshm duke i ngadalsuar edhe lvizjet e valltarve.
Pasi i futn shpatat n brez u prqafuan me njri tjetrin
n shenj pajtimi! Ndrkoh, edhe muzika pushoi.
Van Joviqi i shikonte i mahnitur malsort valltar,
t cilt kishin zn t largoheshin. Pastaj e krkoi me
sy vajzn q kishte krcyer pak m par, por nuk e pa
gjkundi! Ndrkoh, dgjoi zrin e Miliqi!
Po u fut gruaja n mes t dy burrave t cilt jan
n kacafytje e sipr, ata nuk guxojn t vazhdojn
prleshjen por duhet t ndahen menjher! Gruaja nuk
bie n gjak, thuhet n kanun.
N arenn e krijuar m par pr valltart, ia behn dy
malsor t tjer. Zun vend n mes t sheshit rrethuar
me burra. Njri, mbi gju e vendosi lahutn. Pasi
pshpritn dika n mes tyre, vshtrimin e hodhn
nga plaku. Ai kishte nj pamje t ngurt. Si dukej
10
nuk donte assesi t miratonte at q rapsodt e kishin
ndrmend t kndonin.
Do t kndojn pr Betejn e Kosovs! sqaroi
Miliqi, me z t ult.
Van Joviqi pa nga afr guslln e rapsodve shqiptar.
Ishte shum e ngjashme, pr t mos thn identike
me guslln sllave. Befas, ju kujtua libri i Aleksandr
Gilferdingut, ku shkruante se serbt nuk ishin n
dijeni jo vetm pr mitin e Kosovs, por as pr Lazarin
e Jugoviqt.
T shqiptart akoma sht i gjall miti pr Lufn e
Kosovs. N nett e gjata t dimrit, t ulur buz vatre,
pleqt me krenari, ua rrfejn t rinjve legjendn e
betejs s Kosovs dhe vrasjen e Sulltanit nga ana e
Millosh Kopiliqit. Kt gojdhn edhe un, shum
her e kam dgjuar nga malsort shqiptar. Nuk ka
shqiptar q nuk e di kt legjend! fiste Miliqi me
z t ult, deri sa rapsodt prgatiteshin pr tia nis
kngs.
Rapsodt, uditrisht vazhdonin t rrinin kmbkryq.
Vshtrimet e tyre t qelqta, her-her i hidhnin n
drejtim t mysafrve t pafuar. Pamjet e tyre t
dyzuara, jepnin nj tablo mosprfllse ndaj grupeve
q e rrethonin. Kto vinin si shkarkim i dyshimit ndaj
t pafuarve dhe zhgnjimit ndaj t zotit t dasms, i
cili dukej t ishte i pasigurt nga prania e t pafuarve,
ndaj vazhdonte ta shtynte sa m larg urdhrin pr tia
flluar kngs.
Mund tia flloni! ndrhyri Miliqi me nj z t
but, pasi i kishte vrejtur dyshimet e tyre.
Rapsodt, sikur ta kishin br me fal, t dy hodhn
vshtrimet e tyre drejt t zotit t dasms, i cili miratoi
11
me luhatje koke.
Ai q e mbante lahutn n prehr, lvizi pak pr t zn
vend m mir. Ngriti dorn. Pasi e tundi leht harkun,
e vuri mbi fllin e lahuts. Tingulli doli kumbues, me
nj zik-zake t zgjatur sikur vinte nga nj koh e vjetr,
e humbur nga lashtsia. Van Joviqit ju b se ai ton i
zgavruar i lahuts, e mori nga kjo koh dhe e degdisi n
nj koh t lasht, ku nga asti n ast pritej t fllonte
beteja. Pas pak, lahutari hapi gojn t kndonte. Van
Joviqi ndjeu nj lehtsim, pasi zri i tij, i njjtsuar me
tingullin e lahuts, sikur e solli prap nga ajo koh e
lasht! Zri flloi t shkoqitej vetm ather kur falt
flluan t ndahen n rrokje.
M ish kene Sulltan Murati...
...dhe akoma pa prfunduar zri i rapsodit t par,
nj me zrin e zgjatur t lahuts u ngjit zri i rapsodit
t dyt.
Mire avdes kish pas marre,
Miliqi arriti prmes pshprims ti prkthente ato
q rapsodt i thoshin njri pas tjetrit.
Knga epike vazhdonte. Van Joviqi, ia kishte ngul
vshtrimin kapakut t lkurt t lahuts, q mbulonte
at zgavr druri, sikur ishte duke u prpjekur ti ndrynte
brenda asaj zgavre rnkimet mijvjeare t nj populli,
q nga larg i vinte, si pjes e shpirtit t tij!
Ishte e mundur vall q ajo cop druri e vogl e
mbshtjell m lkur, t mbante mbi vete shekuj t
gjakosur, ushtar dhe kalors t molisur, shpata e shtiza
1
t skuqura nga gjaku. Ju b se nga goja e rapsodve
tani nuk vinin ritme muzikore por klithje e britma
t dhimbshme ushtarsh, hingllima kuajsh, copa
urdhrash, gjm dhe dnesa t padgjuara ndonjher
n jetn e tij. Ashtu sikurse edhe valltart m par, edhe
lahutart, kndonin tragjedin e tyre t prmotshme t
vn n epos!
Millosh Kopiliqit [ale i ka ua,
E teslim ti me mu ba!...
Van Joviqi ju afrua Miliqit. Ai ishte duke ia prkthye
Fransuas pikrisht at varg. Prshtypje i bri se edhe
Miliqi sikurse edhe rapsodt shqiptar, mbiemrin
e Milloshit e thoshin Kopiliqi. Ishte hera a par q e
dgjonte kt, dhe jo nga shkrimet e emisarve serb
t Naertanies, por nga goja e rapsodve analfabet
shqiptar!
Nj burr ju afrua pran Miliqit dhe i pshpriti dika
t veshi. Miliqi e miratoji me kok, pastaj vshtrimin
e hodhi nga i zoti i shtpis. Pa u vn re u ngrit dhe u
zhduk n mesin e burrave.
ojke kamen Sulltani me ja dhane,
Ky Milloshi, ne dore hanxharin e kish pas,
Me hanxhar Sulltanit i ka ra...
I humbur pas falve t eposit, i bhej se ato zra nuk
ishin t ksaj bote, por ishin zra t ardhur nga nj
koh e largt, e harruar nga populli sllav. Ishin t kota
prpjekjet e naertanistve pr sajimin e tyre! Ato i kishte
shkelur koha, i kishte mbuluar pluhuri i errt e harress
1
shekullore. Ju b se e pa Millosh Kopiliqin, i veshur n
tirq me gajtan, me prkrenare e parzmore tunxhi, me
hanxharin e tij t gjakosur q e godiste Sulltan Muratin,
pasi ai ia kishte zgjatur kmbn n shenj nnshtrimi,
e jo dorn pr pajtim! Pastaj, pa njerzit rrotull tij,
pasardhs t po atij populli kryengrits q kishin
jetuar npr male e shpella duke prer sulltan e vezir,
pr ti ruajtur virtytet e t parve t tyre, pa i kmbyer
me liri e pasuri nnshtruese, sikur t populli sllav,
q pas humbjes s betejs s Kosovs kishin pranuar
nnshtrimin e sulltanit. Ndrsa sot, prifrinjt dhe
naertanistt vajtojn si mllenjat disfatat e t parve
t tyre!... Kto virtyte t shqiptarve, t ruajtura me
xhelozi ndr shekuj, krijuan eposet e famshme, dhe ja
tani, nga dy malsor rapsod, riktheheshin me shekuj
prapa, duke u takuar n fushn e betejs me Millosh
Kopiliqin! I bhej se i dgjonte vringllimat e shpatave
mbi kokn e mbrojtur t Milloshit, dhe aty fllonte ikja,
zhgnjimi, tradhtia... por tani nuk e ndante dot, ishte
ikja e Millosh Kopiliqit t tradhtuar nga shkina plak,
apo ishte ikja e tij nga rapsodt shqiptar, t armatosur
me epin e tyre plot gjak!
1
VI
Shiu kishte pushuar. Ret ishin shprndar. Qielli
kishte marr nj pamje t kristalt. Tutje nga kopshti
vinin t gzuar cicrimat e zogjve. Dielli, sa nuk ishte
fshehur prapa maleve t Rugovs. Avulli i nxeht q
vinte nga toka e ngroht dhe e lagur nga shiu, t przier
me aromn e trndaflave, jepte er t kndshme. Mila
zbriti shkallt e drunjta dhe doli n oborr. Ashtu e
vetmuar, u ul n stolin e drunjt prapa kulls. Shikimin
e hodhi nga kopshti, q kishte marr nj pamje t
freskt pas shiut. T rnat e tupanve vazhdoni! Si nuk
u lodhn vall?
Sikurse do mbrmje, edhe ksaj radhe mendja i
shkoi t arkeologt. Qysh nga ajo nat, kur kishin qen
mysafr n shtpin e tyre, nuk i kishte par m. Tuhej
se ishin prqendruar n themelet e nj kishe t vjetr,
dhe nuk shqiteshin dot. Kishte pasur nj parandjenj
15
se ditt me shi vetvetiu do ti sillnin drejt qytezs, do
ti afronin shum afr saj por... sikurse edhe herve t
tjera, do ti kaprdinte kafeneja e madhe n qendr t
qytezs, dhe prap do t ktheheshin prapa pa i par,
mendoi e trishtuar!
Disa her e kishte dgjuar t shoqin t fiste i zmruar
kundr tyre, e vemas kundr Van Joviqit. Si dukej ai
nuk i prmbushte urdhrat e tij, ose nuk ju prmbahej
rregullave ushtarake pr zbulimin e atyre vjetrsirave
t prlloura. Mos vall, kishte nuhatur dika nga ajo
mbrmje, kishte menduar sa e sa her me vete Mila, dhe
tani nga xhelozia, gjith inatin e shfrynte kundr Van
Joviqit, duke e kursyer me qllim fajtorin! Ky mendim
e pickonte si gjarpr i pabes, duke ia helmuar kujtimet
e kndshme!
Pastaj, n imtsi i kujtonte ato aste t pa prsritshme
n jetn e saj: Largimin n korridorin e errsuar
pikrisht prej saj, dhe shtrngimin nga duart e tij.
Shum her i kishte kujtuar ato aste duke i ngatrruar
me imagjinatn e saj. I bhej se at nat, pas t shtnave
t gjith kishin ikur t friksuar dhe, aty kishte mbetur
vetm pr vetm me Fransuan pastaj, pr tju ikur
shikimeve kureshtare t shrbtorve, ishin futur n
kthinn gjysm t errt n fundin e hajatit dhe aty...
N ditt pasuese e kishte vizituar kthinn. Ishte nj
kthin q e shtynte drejt imagjinats. M pas, i kishte
urdhruar shrbtort ta rinovonin dhe t vendosnin aty
tryezn dhe minderin, pr t pushuar n freskun e saj,
n ditt e vers plot vap. Edhe pse nuk donte assesi tia
pohonte vets gjith veprimet e gjertanishme n lidhje
me kthinn, e ndjente se motivi pr rregullimin e saj
lidhej pikrisht me kujtime t kndshme pr t huajt...
1
n fund t fundit, mendonte ajo, nse do t hetohej,
mbrojtjen e kishte t siguruar. Mjafonte t thoshte se
dikush kishte br prpjekje pr dhunim, dhe nga ana
e saj do gj do t mbyllej. Do t vazhdonin hakmarrjet
e heshtura t majorit kundr atyre q kishin guxuar
tia prlyenin nderin! Kaq!
Sikur tia kishte pikasur mendimet i shoqi, disa
her e kishte fuar drejt kthins, por Mila nuk kishte
pranuar. Nj frik tinzare kishte flluar ti deprtonte
n do pjes t trupi. Aq shum kishte qen e dhn pas
t huajve sa q kishte pasur raste q nuk e ndante dot
nse vetm i kishte menduar, apo kishte folur me z t
lart pr ta gjat dremitjeve, duke e zbuluar sekretin.
Pastaj, si me zor e shqiste at mendim t frikshm,
duke e lidh me dshirat tekanjoze t majorit.
Ndrkoh, ju b se dgjoi hapjen e ports s oborrit.
Pastaj dgjoi krkllimn q u mbyll, dhe hapat e dikujt
q po ecte drejt hyrjes. Dgjoi zra. Eci ngadal deri t
kndi i kulls sa pr t par se kush ishte. N mesin e
luleve t trndaflit, pa si t thyera siluetn e Miliqit,
dhe fare pran ders s hyrjes mezi e dalloi majorin.
Tamam n kohn kur po bhej gati t shfaqej pr tju
uruar mirseardhje, dgjoi Miliqin:
Van Joviqin me dy t huajt i lash vetm n
kull... atje ku po bhet dasma! Jan n besn e t zotit
t shtpis!
Ide e mrekullueshme, apo jo? Jan vetm ata t tre,
apo ka edhe t tjer me ta? pyeti pas pak majori.
Vetm ata! Me nj gur do ti vrasim dy zogj! u
prgjigj Miliqi me z t ult!
Shum mir! Nesr do t arrijn edhe gazetart
rast i mrekullueshm! tha majori, pa e fshehur
1
entuziazmin. Pastaj me z serioz pyeti: n far kohe
kthehen?
Krejt varet nga ne! T zotin e shtpis e urdhrova
mos ti lshon t dalin nga kulla derisa un tju oi
fal! tha Miliqi.
Mir! Ku ndodhet eta e Ag Batushs, sht afr?
pyeti majori.
Jo, ai ndodht shum larg! Afr e kam Naipin e
Dautit me dy t tjer!
Mir, ather t lajmrohet ai. Kurse ti rri n
distanc me njerzit tuaj! Mbaje nn kontroll situatn.
Pritat t zihen t Varret e Krushqve! Ndrsa un do t
kujdesm pr thesarin arkeologjik!... Ke kujdese, nuk
dua t vrar!
Mos ke fare merak!... ujk i vjetr jam un! tha
Miliqi duke qeshur, dhe u nis drejt ports n fundin e
oborrit. Majori hyri n kull. Deri jasht dgjoheshin
hapat e tij duke i ngjitur shkallt e drunjta.
Pr nj cop her Mila mbeti e shtangur. Mizri
mendimesh i shkonin npr kok! Ishte e mundur
vall? Nga biseda e tyre e kuptoi se dika e tmerrshme
po prgatitej kundr t huajve. Pritat t zihen t Varret
e Krushqve... pastaj thesari!... o zot! Ndoshta i ka rn
n er puns ton!... ndoshta i di t gjitha... ndoshta ai
ka biseduar pr mua n rrethe t ndryshme dhe ato
fal i ka dgjuar majori tani do t hakmerret kundr
tij!... Nuk dua t vrar tha! Medoemos, i do t gjall,
pr ti marr n pyetje! Ata do t kthehen natn von, t
shkujdesur dhe, n drit t hns diku n mes t varreve
do t ndodh prleshja! Do ti zn si lepujt n qark,
dhe me duar t lidhura do ti fusin n burg! Aty, pastaj
duke i marr n pyetje naallniku do t m prmendin
1
mua... jo, jo! nuk bn t rri kshtu! Do t ndrmarr
dika pr tju dal n ndihm atyre edhe vets! Te
fundi i fundit, vetm emri im mos t prmendt. Po
thesaret?... gazetart... lidhje kan kto me mua? Pyeti
vetn e hutuar!
*
Mila hyri leht n studion e majorit. Ai, si gjithmon
rrinte ulur n krrign e tij pran shkresave t
shprndara n mnyr t rregullt mbi siprfaqen e
tavolins.
Ishte Miliqi ktu? pyeti Mila derisa ulej n
kolltuk.
Po, pse? foli majori pa interes.
Sikur biseduat rreth nj pusie me njerzit e tij! tha
Mila me nj vshtrim zhbirues.
Pse e lodh vetn kot me kto gjra? pyeti majori
i habitur duke u kthye i tri drejt saj, dhe vazhdoi:
fshehtsi ushtarake... pun shteti!... ende su msove me
to? tha me buzqeshje. Pastaj u ngrit nga karrigia e
tij dhe zuri vend pran saj, duke zgjatur dorn pr tia
ledhatuar faqen! Mila largoi kokn n ann tjetr me
neveri. Ashtu e inatosur, u ngrit n kmb dhe doli
jasht.
Koha ecte shpejt. E vetme, nuk bnte dot gj! Disa
her i shkoi mendja t gruaja e naallnikut. Sikur t
shkonte deri t ajo. Tia tregonte hallin, dhe s bashku
t gjenin ndonj zgjidhje. Por, ja q shkova! far ti
them? far ti tregoi e far ti fsheh?... ata ndodhn
n kulln e nj malsori shqiptar! Si t futemi n at
kull ku ka dasm, n mes t atyre njerzve? Pr far
1
do t na marrin? O zot... e pamundur! E trishtuar u ul
n minderin e madh n dhomn e miqve. Tani u b e
kishte ndrmend t bhej! Ata, sigurisht tanim i kan
zn pritat! Le t dal ku t dal!
Mendimet ia treti kuisja e ders s zyrs s majorit.
Ai, si hije e zez nate doli. Si gjithmon, n raste t
aksioneve t tilla nuk fiste fare. Edhe ksaj radhe doli
i heshtur si prej varri dhe me nxitim i zbriti shkallt.
Pas tij u dgjua vetm krkllima e ders q po mbyllej!
Mila me t shpejt doli n dritare. Nga lart, n at
gjysmerrsir, pa trupin e tij t shkurtr q me hapa
gjysm ushtarak doli nga porta e oborrit.
Errsira kishte mbuluar drithijet e kullave. Nj er e
freskt, por e ashpr tundi gjethet e pemve n kopsht.
Nga dritarja e hapur, hyri nj vrushkull i ajrit t freskt,
duke i prplasur kanatat. Mila mbylli dritaren. Pastaj
hyri n dhomn e saj dhe flloi t gjvishej. Me ngut
donte ti ndrronte rrobat dhe t dilet nga kjo kull
misterioze q her-her, i bhej se ishte varri i saj pr
t gjall! Cak ishte gruaja e naallnikut, t cils do tia
tregonte hallin. Edhe ajo, jo n her, i kishte treguar
aventurat e saj! Gjithsesi ishte m mir! Tamam n
kohn kur ishte fare lakuriq, dgjoi nj trokitje t
njohur dere.
Prit pak! thirri Mila, pastaj mori pelerinn dhe
e hodhi krahve! Me nxitim e hapi dern dhe me inat
pyeti: H, far do tani?!
Darkn zonj... ua solla darkn! foli me ndrojtje
shrbtori duke mbajtur n dor tabakun.
E hutuar, vshtrimin e hodhi mbi tabak. Era e
kndshme e mishit t pjekur ia gudulisi leht hundt
por nga hutimi ajo nuk e pa mishin, por vetm copn
10
e prer t djathit, q dit m par ua kishte sjell nga
bjeshka Keq Syku.
Keq Syku!... ah... ai!... mrmriti si me vete, sa
mezi u dgjua. Pastaj me nj shpejtsi marramendse
n trurin e saj skicoi Keq Sykun, i veshur me rroba
t zeza q qante me shpejtsi drejt atyre bokrimave
pr tu futur n at kull t rrezikshme, n mes t asaj
zallahie, n mes t zhurms e klithjeve, n mes vallesh
e kngsh, pr ti lajmruar...
Te gj zonj? ia ndrpreu mendimet shrbtori!
Mund ta gjesh... tani menjher m duhet? pyeti
Mila krejt e hutuar, pasi instinktivisht nga dora ia
kishte marr tabakun me ushqime.
Cilin zonj? pyeti i hutuar shrbtori.
Keq Sykun thash...
Tani sa e lash n kafene! Pse, t ka ndodhur gj
zonj? e ndrpreu shrbtori plak.
Shko e gjeje! Urgjentisht sillma ktu!... dhe shshsh,
askujt asnj fal! Kur t vini, hyni nga dera e kopshtit,
a more vesh!
Si urdhro zonj! tha shrbtori dhe flloi ti
zbriste shkallt me nxitim.
Koha deri sa u dgjua dera e kopshtit t hapej, ju
duk tmerrsisht e gjat. Disa her doli n dritare duke
shikuar jasht. Nata kishte mbshtjell do gj n gjirin
e saj. Xixllonjat endeshin t qeta n kopshtin e saj me
barkun e tyre t prusht. Ju b se edhe barku i saj po
digjej nga i njjti prush. Qindra mendime t tmerrshme
i shkuan npr kok. Nj njeri i huaj, krejt i huaj pr t,
por, tepr i afrt me burrin e saj, nj nat t bukur vere
hynte fshehurazi nga dera e kopshtit, kalonte prmes
xixllonjave dhe i shoqruar nga shrbtori plak, futej
11
n shtpi pa dijen e t shoqit, por me urdhrin e saj! Dhe
pikrisht atij njeriu duhej tia tregonte nj sekret q nuk
ia kishte treguar askujt, bile ndonjher ishte prpjekur
tia fshihte edhe vetvetes... duhej ti tregonte lidhjet e
fshehta t saj me nj t huaj... lidhje q sa kishin flluar
por... tani nuk ishte koha t merrej me ndrra t kota,
duhej ti shptonte ata nga m e keqja pastaj... pastaj!
E far pastaj? Un nuk kam ndonj lidhje me t! Ishte
vetm nj simpati asti e asgj m tepr! Megjithat, tani
duhej ti shptonte nga tmerri q ua kishte prgatitur
burri i saj me shokt e tij t pist!
Trokitja n der e tmerroi edhe m tepr. do ti
thoshte shrbtorit pr kt fes? do ti thoshte Keq
Sykut kur t hynte n dhomn e saj?
Urdhro! tha me nj z t dridhur sikur nuk ishte
zri i saj.
Dern u hap ngadal, nga nj dor e ndrojtur. Kur
e pa shrbtorin t vetmuar n der, sa nuk klithi nga
zhgnjimi.
Ai t pret n fundin e shkallve zonj! foli
shrbtori me zrin gjysm t mekur nga lodhja.
T faleminderit. Je i mrekullueshm! tha Mila e
lehtsuar. Nga komodina mori nj banknot dhe ia
zgjati shrbtorit. Tani shko e lodhu n dhomn
tuaj, Natn e mir!
Natn e mir! tha shrbtori i gzuar duke shikuar
banknotn, dhe u nis drejt dhoms s tij.
Mila zbriti shkallt me nxitim. Posht e priste Keq
Syku. N dritn e zbeht t llambs, pa rrobat e tij t
zeza. Kishte dgjuar se ai sa her q udhtonte natn
vishej me rroba t zeza. Kt e bnte me qllim t mos
dallohej nga errsira.
1
Me keni fuar zonj? pyeti ai, porsa Mila i kishte
zbrit shkallt.
Po!... t thirra pr nj pun urgjente! Do ta them nj
fshehtsi, nse me premton se do gj do t mbett mes
nesh! tha Mila e ndrojtur, por e vendosur.
Si urdhro zonj. Jam i tri nn urdhrat tuaja! foli
Keq Syku duke e shikuar n sy.
Arkeologt ndodhn n kulln e dasms... jan n
rrezik! tha me ndrojtje Mila.
N rrezik? pyeti Keq Syku i hutuar.
Krkoi nga ju q ti njofosh...
Zonj!... ata jan n besn e...
Tani duhet lajmruar... e ndrpreu Mila.
Do ti lajmroi zonj... por...
Mila ndjeu peshn e vshtrimit t tij n gushn e
saj gjysmlakuriqe. Fjalt e tij nuk i dgjoi pr nj
ast. Ngriti dorn dhe trhoqi jakn duke e mbuluar
m mir gjoksin. U prqendrua t dgjonte se far
thoshte, por ai nuk po fiste m. Vshtrimit t tij nuk
i iku as ksaj radhe. Ai me syt t ndezur prush, me
kmbngulje krkonte syt e saj. Mila disa her ngriti
kokn n prpjekje pr tia sqaruar rrethanat, por
gjithmon ndeshej n ata sy si thngjij t ndezur q e
bnin t ulte kokn pa mund ti thoshte asnjrn nga
ato q i mendonte.
Jeni shum e bukur zonj! foli me z t dridhur
Keq Syku.
O zot, mendoi Mila me vete, edhe kjo me duhej tani.
Nj drithrim e leht, e przier me frik ia prshkoi
tr trupin. do gj mund t kishte menduar! do gj
mund t kishte planifkuar por, q nj cop fshatar i
leckosur, i tulatur, e plot nnshtrim para burrit t saj, ti
1
thoshte fal t tilla, kurr nuk i kishte shkuar mendja.
Si guxon t fassh kshtu? pyeti Mila, por dukej
se m tepr kt pyetje ia kishte shtruar vets s sa atij.
N ast, nj drithrim tjetr ia prshkoi tr trupin
tani m t drobitur. N katin sipr, ishte shrbtori
plak. Ajo dyshoi se ai e prgjonte do bised apo
lvizje t saj! Kt, ai e kishte br edhe her t tjera! E
shqetsuar, vuri gishtin t hunda q tjetri mos t fiste,
dhe n heshtje t plot ia kthej shpinn. Edhe pse nuk
e foi, Keq Syku e ndoqi pas. Para kthins ndaloi. Ajo
u kthye vrullshm, duke i dhn pushtet vets para tij,
por Keq Syku, edhe ksaj radhe ia mori falt nga goja!
Koh t gjat t kam ndrruar zonj... kam qen i
bindur se do t vij ky ast nj dit, dhe ja erdhi!
Si guxon?!... tha pr t dytn her Mila, por ksaj
radhe me z t ashpr. N vend t prgjegjs, ndjeu
dorn q ia mbshtolli belin. N at gjysmerrsir nuk
ia vrente dot pamjen e fytyrs se far shprehje kishte,
por frymmarrjen e shpejtuar dhe drithrimn e
trupit, e ndjente me trupin e saj. Pastaj, ndjeu frkimet
e ashpra t tirqve, n mes t kofshve. N vend q t
largohej, t kundrshtonte, apo t klithte e tmerruar,
si e kishte menduar me par, ajo e la t lir trupin e
saj t mbshtillej n prqafmin e tij t zhgunt. Pastaj
ngadal, pa e shkputur nga duart e tij, ai e trhoqi
drejt kthins s errt. Ndjeu peshn e duarve t tij q e
shtynin drejt shtrirjes. As ksaj radhe nuk e kundrshtoi
vullnetin e tij. Pasi ishte shtrir e bindur mbi minder,
ndjeu peshn e trupit t tij krleshan... Assesi nuk i
kujtohej koha sa kishte qndruar e shkalaftur nn at
pesh, prve gulimeve epshore t dala nga goja e saj,
dhe prvlimi n fundoin e barkut! Pastaj, si npr
1
ndrr i kishte ndjer lvizjet e tij gjat veshjes dhe
cijatjen e ders.
Pr nj cop her Mila qndroi pa lvizur. Ju b se
prvlimi i prushit, n fundin e barkut t saj, tani
ishte shuar. U ngrit ngadal. Me pelerinn krahve
ngjiti shkallt. I vinte vap. Hapi kanatat e dritares.
Vshtrimin e hodhi jasht. Hna, sa kishte nxjerr faqen
e plot tutje nga mali. N oborr, xixllonjat lviznin
gzueshm. Bashk me freskun e nats dgjohej knga
e bulkthit. Mori frym thell. Disi e ndjeu vetn t
freskt, t leht, tamam si ato xixllonjat me barkun e
prusht, q endeshin n oborrin e saj. Pa dashur, vuri
dorn mbi bark. U shtri n shtrat dhe u prpoq t finte.
Nga larg, t venitura, u dgjuan t shtna pushksh!
Pas disa rrotullimeve npr rroba, e kuptoi se do
t kishte nj nat t mundimshme e pa gjum. Ishte
hera e par q e tradhtonte t shoqin. Por, e ndjente
se kjo pagjumsi nuk i vinte si vrasje e ndrgjegjes,
por ishte dika krejt tjetr. Ishte zhgnjimi q e kishte
parafytyruar me muaj t tr duke ndrruar aventura
dashurie me nj ekspert francez, dhe kur nuk e kishte
pritur fare, kishte rn n duar t ashpra... e t kujt? T
nj cop malsori marroq!
Ju b s dgjoi zra n korridor. Hapi syt e tronditur.
Ishte zri i majorit q fiste me dik. Zri i erdhi i njohur!
O zot, u ul n shtrat e tmerruar! Ai! far paska
ndodhur? E paska zn! far ti thoshte tani Dushit?
Sigurisht se ai ia ka treguar t gjitha! Jo, jo. Kurr nuk
do t pranonte se e kishte fuar vet. Do t thoshte se ai
kishte ardhur pr punt e majorit... ma mbylli gojn...
me zor... me dhunoi dhe iku! Ju b sikur ishte duke u
arsyetuar para tij!
15
Nga shtrati u hodh me vrull. Zrat vinin t ult
dhe nuk ishte e mundur t dgjohej se far fitej.
Nganjher merrnin formn e nj rnkimi, pastaj
dgjoheshin si urdhra... dhe pr disa aste, do gj e
kaplonte nj qetsi e tmerrshme si vdekja. N korridor
u dgjuan hapa t leht. Zrat vinin m t qart, disi
si fal t prera, krcnuese, qortuese! Gjithmon ishte
zri i majorit! Tani nuk ishte aspak udi t dgjoheshin
t goditura druri apo prerje thikash... t dgjoheshin
t shtna armsh... pastaj t vinin britma t jerra,
rnkime t tmerrshme nga dhembjet, kuisje t prziera
me dnesa mshire! Mila rrinte si e shtangur pran
ders. Tani e kuptonte fajin q e kishte br, dhe ashtu,
e pshtjellur me po at pelerin t ndyr nga frkimet
e zhgunta, q e kishte pasur t veshur sa kishte zgjatur
faji, sikur e priste dnimin e hakrryer t majorit.
Nga jasht, zri erdhi m i theksuar, disi i shkoqur.
Mila mbshteti veshin pran ders.
...sot t veprosh! Nse nuk e vret sot... do ta paguash
me kok! Qart? arriti t dgjonte zrin urdhrues t
majorit.
Si urdhro gospodine... dgjoi zrin e tulatur t
Keq Sykut.
Shko tani! dgjoi urdhrin e majorit. Pastaj ndjeu
hapat e tij q po i zbriste shkallt.
Nuk qenka pr mua, ofshani e lehtsuar! Tani nuk i
bri asnj prshtypje urdhri pr vrasjen e dikujt. Disi
e ndjente vetn larg atyre ngjarjeve, sikur ishte diku
n nj bot tjetr. E leht si pendl, u shtri n shtrat.
Lvizi edhe nj her duke zn vend m mir dhe u b
sikur finte. Ndjeu dern e zyrs s majorit q u mbyll.
Pr disa aste mbajti vesh, por pasi nuk i dgjoi m
1
hapa n korridor, e kuptoi se ai ende kishte pun, dhe
do t qndronte n zyrn e tij. Edhe m mir, mendoi
me vete duke e mbuluar edhe kokn me batanije. Nga
jasht erdhi zri i gjelit. Po gdhin, mendoi derisa ishte
duke u prpjekur t finte!
*
Van Joviqi i hidhte hapat me kujdes n rrugn e
prgjumur e plot guralec. Nata kishte koh q kishte
rn. Tutje nga lindja sa kishte nxjerr faqen e ndritshme
hna e plot. Yjt n qiell regtinin. Instinktivisht
ngriti kokn dhe shikoi nga qielli. U prmirsua moti,
mendoi. Mendja i shkoi t relikt dhe eksponatet antike,
t radhitur bukur npr rafe. Nj thesar i rrall! Nesr
do t hapet ekspozita, mendoi me bezdi! Ekspozit
seleksionimi! Ide e marr e patrikut. menduri, tha me
vete.
Pr nj ast vetja ju duk i lir, sikur kishte dal nga
nj kull e ngujimit. Me gjith kmbnguljen e t zotit
t kulls, nuk kishte pranuar t priste deri sa ti onte
fal Miliqi. Pastaj pr mbrojtjen e tyre, i zoti i dasms,
ua kishte dhn tre burra pr ti prcjell deri t kufri i
fshatit. ka sht e vrteta, Van Joviqi nuk e dinte se ku
ndahej kufri, por kishin rreth pesmbdhjet minuta
q po udhtonin t shoqruar prej tyre. Her pas here,
n kok i vlonin mijra mendime t tmerrshme. Tani
sa e kishin ln kodrn prapa krahve dhe po futeshin
n bokrimat, ku fll pas tyre ishte mali i dendur, me
Varret e Krushqve n mes. Nj drithrim e leht ia
prshkoi tr trupin. Po sikur ktu t jet kufri dhe
malsort t kthehen prapa? Si do ta bnin udhn t
1
vetmuar deri n qytez? Pr nj ast sikur u pendua pr
rrugn q e kishte marr.
Epos i mrekullueshm, apo jo? pyeti Fransua pa
ju drejtuar askujt.
Vrtet ishte i mrekullueshm! foli me z t ult
Van Joviqi, pa e pas mendjen aty.
Rrugn e vazhduan n heshtje. Asgj nuk dgjohej
ve hapave t tyre dhe kngs s bulkthit. Rreth tyre
pshtilleshin futurimthi xixllonjat. Rruga sa kishte
hyr npr nj bokrim. Pastaj zgjatej drejt malit t
lart, q dukej si hije e nj kodre misterioze. Van Joviqi
u drodh i tri. Sa m shum q i afroheshin malit, aq
m tepr ndjente frik. Mendja i shkonte t kaakt,
t cilt tani sa kishin dal nga ndonj shpell e errt,
dhe n dritn e rrezeve t arta t hns kishin msy
fushave pr tu futur vjedhurazi npr katunde, pr
t zn ndonj prit karvanve t vonuara apo, pr ti
sulmuar patrullat e xhandarmris. A nuk i prngjante
nj karvani t till, udhtimi yn? Pyeti vetn gjith
frik! A nuk ngjajm edhe ne sikur t ishim tregtar t
vonuar? Kurse malsort, a nuk ngjajn sikur shoqrues
t karvanve? Pastaj prpiqej tia largonte vets kto
mendime ogurzeza. Jo, jo! Askujt nuk do ti shkonte n
mendje se njfar Van Joviqi i shoqruar nga dy shtetas
t huaj dhe tre malsor shqiptar, po kthehej nga nj
dasm shqiptare prmes nj rruge gjysm malore e
gjysm fushore pr t arrir n qytez! Edhe nse do
t na sulmonte dikush, menjher do t merrej vesh se
cilt ishim dhe do t na linin t qet n rrugn ton. T
paktn, kshtu i kishte thn i zoti i dasms! Ai i kishte
thn se kaakt nuk e kishin inatin me ta, prkundrazi,
sikur t dinin se ata do t udhtonin n nj koh kaq t
1
von, do ti merrnin nn mbrojtjen e vet.
Kishte koh q ishin futur n mes t malit. Nga
errsira q krijohej nga hijet e rnda t lisave, mzi
dallohej rruga. Tutje para tyre ndodhej nj bokrim,
t paktn ashtu i dukej nga errsira. Kur u afrua
edhe m afr, pa se ishin duke kaluar pran Varreve
t Krushqve. N ast ju b s dgjoi nj lvizje tutje
nga lndina e varreve. Drita e zbeht e hns, krijonte
nuanca t pa qarta duke u shfaqur si fgura njerzish
mbshtetur pr rrasat e varreve. Pastaj ju b se nj
rras e till lvizi pak nga vendi. Pastaj lvizi edhe
nj tjetr. Kto lvizje nuk ju kishin shptuar as
bashkudhtarve. Sikur ti kishte urdhruar dikush,
t gjith ndaluan nj hersh. Lvizja e rrasave vazhdoi
edhe pr disa aste. Ende pa u tmerruar nga lugetrit,
lvizjet e ngadalta t rrasave sikur u gjallruan duke
u shndrruar n nj sulm t bef e me britma. Van
Joviqi, dalloi rrobat e tyre malsore q u kacafyt me
malsort prcjells. Gjat prleshjeve dgjoi t shara
n t dy gjuht. Mu n kohn kur ishte duke u trhequr
pr tu fsheh prapa nj lisi, pa malsort prcjells q e
rrmbyen nj malsor tjetr dhe duke e trheq zvarr
u tretn prapa lisave. Ndrkoh, vrejti nj malsor
me nj hu n dor duke ardhur drejt tij pr ta goditur.
Instinktivisht u ul dhe mori nj gur. Me gjith fuqin
q e pati, gjuajti drejt tij. Guri e goditi sulmuesin n
lule t ballit. Ai duke u rrzuar brtiti dhembshm O
majko moja... kuku lele! Pastaj shkputi nj t shar,
q nuk e dgjoi t trn por vetm falt e fundit! ...
shifarsku majku! Akoma pa arrir t uditej se si
nj malsor shqiptar rnkonte dhe shante n gjuhn
serbe, prapa krahve ndjeu nj dhembje t tmerrshme
1
sa e bn t klithte trishtueshm. Pastaj, ndjeu goditjen
e dyt n kok, diku mbi vetulln e majt, sa q drita e
hns u shua menjher nga dritat q i doln nga syt.
E ndjeu se nuk qndronte dot n kmb. Pa mundur t
kontrollonte vendin se ku mund t rrzohej, ndjeu se
u prplas mu n mesin e atyre bokrimave. T rnat e
tjera nuk i numronte dot. N agoni t thell q nuk e
prcaktonte n ishte i gjall apo kishte vdekur, ndjeu t
shtna pushksh. Fill pas tyre dgjoi zrin e hakrryer
t Miliqit. Sulmuesit u zhdukn sakaq. U prpoq t
ngrihej, por qe e pamundur. Disi, edhe qepallat ju
kishin rnduar. Mbylli syt dhe sikur t ishte duke
dremitur, ju b se e zuri gjumi!
Kishte koh q rrotull tij dgjonte zra. Biseda
zhvillohej rreth tij, dhe shokve t tij. Flisnin me urrejtje
t paprmbajtur kundr malsorve shqiptar. Si n
agoni dgjoi zrin e Miliqit t thoshte se gjith thesaret
antike dhe arkeologjike ishin zhdukur. Pastaj dgjoi
mjekun t thoshte se plagt nuk ishin t rrezikshme,
por ishte mir q t plagosurit, pas ndihms s par, t
drgoheshin n spital.
Si n ndrr dgjoi zrin e patrikut. Me mundim hapi
syt. Pa fytyrn e tij plot lesh, n at drit t fort qielli.
Disi ju duk e deformuar, por nuk e caktonte dot ishte
e deformuar fytyra e patrikut, apo e deformonin syt e
tij me at pamje t mjegullt.
Si e ndjen vetn tani? pyeti patriku me z t
mbl.
Pak me mir! u prgjigj Van Joviqi me z t
mekur.
Kan arritur gazetart, mund t fassh me ta? Ja
ku jan! foli patriku.
10
Si ndodhi? pyeti nj burr, po ashtu me fytyr t
deformuar.
Van Joviqi vetm e vshtroi me dyshim.
Jam gazetar i gazets Novosti, a mund t m thuash
si ndodhi? pyeti nj burr tjetr, nga a majta.
Van Joviqi e shikoi hetueshm fytyrn e tij. Pas nj
heshtje t shkurtr, me z t mekur tha:
E tra duket t jet e kurdisur!...
Nga shqiptaret? pyeti gazetari.
Jo, nuk besoi t ket kurdisje nga shqiptart!
Nga kush pra? pyeti gazetari i hutuar.
Nga ata q historia e njerzimit, fllon n mesjetn
e hershme!
Po zhdukja e eksponateve antike? pyeti prap i
njjti z.
Pikrisht, zhdukja e eksponateve antike i prligj
sulmet kundr nesh!...
N ast ndjeu marramendje. Objektet flluan t
lviznin n mnyr rrethore, duke e marr edhe at me
vet n at vorbull. I mbylli syt me shpres se do t
pushonin edhe ato lvizje q i sillnin pr t vjell, por
edhe ashtu, vorbulla vazhdoi. Prapa krahve t tij ndjeu
zrin e majorit duke pyetur pr gjendjen e tij. Pastaj
dgjoi t thoshte se edhe dy t huajt kishin marr plag
t lehta.
Si n ndrr t tmerrshme, ndjeu trupin e tij q u
shkput nga toka dhe flloi t ngjitej drejt lartsive
kaltroshe t qiellit. Nuk e prcaktonte dot, n ishte
gjall, apo kishte vdekur dhe tani shpirti i tij, mbi fatrat
e engjjve, ngjitej lart drejt amshimit. Me mundim
hapi syt. N astet e para nuk dalloi asgj prve
qiellit t kaltrt dhe trupit t tij q rrinte pezull mbi
11
ajr. Me mundim lvizi kokn nga e majta. Pa se ishin
duke e mbartur trupin e tij mbi vig. Tutje pa veturn
e bardh t majorit. Pak m tej pa nj tog malsorsh
t armatosur t rrethuar nga xhandart. N mesin e
tyre dalloi Miliqin, i veshur me kmish t bardh. Ju
b se fladi i leht ia mnjanoi kravatn q i frgllonte
me triumf. N at gjysm agoni, arriti t befasohej kur
e pa para tyre t vendosur fotoaparatin. N astet e
fundit, dalloi se n mesin e malsorve kishte t vrar,
t hedhur pran kmbve t Miliqit. Ishin shoqruesit
e tyre. Kurse sulmuesit, nuk i pa gjkundi. Pr nj ast
ndjeu dhembje pr ta. Jan fajtort, shkaktart e ksaj
gjme... t gjith t vriten... t masakrohen me thika...
n litar, n litar... dgjoi rreth tij zra t hakrryer!
*
Karroca hyri n Baj. Gjersa ngjitej kodrs prpjet,
Van Joviqi pa grumbujt e dheut dhe gropat e hapura
q kishin mbetur nga shkatrrimet e baziliks s vjetr
dhe banjs romake. Gropat kishin mbetur t hapura
si kenotoaft dardan. Ju b se ato gropa, tani prisnin
varrosjen e tij bashk me thesaret e humbura. Tutje,
prtej kaubave pa gur t thyer, t hedhur pa kujdes,
pasi nuk ju kishin hyr n pun. Ju b sikur ata gur
shprndanin hije t errta harrese mbi at peizazh gri.
Braktisja, dukej n do grop. Edhe vetja ju duk se
ishte nj grop e hapur dhe e xhveshur nga thesaret e
bukura, q mi mijra vjet i kishte ruajtur n gji, dhe n
fund e braktisur.
Po at dit, pas kontrollit mjeksor, korrieri Dan
Mujani ia kishte sjell vendimin e naallnikut, pr
1
lirimin e objekteve komunale q i kishte pasur n
dispozicion gjat hulumtimeve t tij arkeologjike. Kishte
br prpjekje pr nj takim me t, por kishte qen e
pamundur. Ishte prpjekur t takohej me patrikun
pr ti krkuar ndihm, por as ai nuk e kishte pritur.
Nj prif i ri, i kishte thn se ai nuk ka kompetenca
pr t marr ndonj vendim. Nuk i kishte mbetur gj
tjetr vetm ti merrte valixhet e tij, nse kishte mbetur
dika prej tyre, dhe t ikte nga kishte ardhur. Ndrsa,
ekspertt e huaj, nn kujdesen e rrept t ushtris,
dhe nn mbikqyrjen e majorit i kishin drguar n
konsullatat e tyre.
Tani e ndjente se humbja ishte shum m e
dhembshme se sa e kishte menduar n fllim. Kishte
qen aq afr zbrthimit t enigms dardane, sa q,
ky zbrthim do ti kishte shembur t gjitha teorit e
shum historianve mediokr, dhe befas, kur nuk ishte
pritur nga askush, kishte ndodhur shamata duke ia
rrmbyer nga duart gjith at thesar. Disa her, pr ti
dhn zemr vets, kishte menduar se pas nj klime t
prshtatshme politike do t vinte prap pr t vazhduar
krkimet, edhe pse e dinte se nj gj e till nuk do t
ndodhte kurr. Ishin t pamundura krkimet shkencore
mbi shkatrrimet e tmerrshme politike e teologjike q i
behn brumit arkeologjik.
Karroca kalonte mes pr mes katundit t vogl
Lumbor. Van Joviqi pa muret e larta t kishs q po
ndrtohej nga gurt e baziliks parakrishtiane. Rreth
saj punonin puntort. Pr nj ast ndjeu neveri.
Edhe nj iban po ngulet n tok t huaj! Testament i
gjakderdhjes s ardhshme, mendoi me prbuzje deri sa
karroca po ikte me vrap drejt prroit.
1
Nga zyrtart komunal nuk e priti askush. Rreth
gjysm ore ndenji i ulur n nj stol druri pran kapis
indiferente t ushtarve q ruanin para ders, n pritje
pr ti marr valixhet. Ushtart bisedonin t shkujdesur.
Edhe pse nuk shifeshin fytyrat e tyre, zrin ua dgjonte.
Njri kishte z t vrazhd, kurse tjetri kishte nj z t ri,
si t ndonj t riu mitar.
ishin pes t burgosur shqiptar. Katr prej tyre i
veshm me rroba civile serbe, dhe i pushkatuam. Njri
q punonte pr ne, sht gjetur i vrar dje gjat sulmit
kundr ekspertve t huaj! pas nj heshtje t shkurtr
vazhdoi i njjti z: more vesh ti, kush i sulmoi
ekspertet e huaj, e bn kaakt vrtet si po fitet, apo
jan br fshehurazi nga tant? u dgjua t fiste me
z t ult sikur kishte frik se e dgjonte dikush!
Jan br nga tant! Un kam qen i veshur si
malsor shqiptar. Njri nga t huajt me ka goditur me
gur n kok! e sheh? u dgjua ai me z t holl
dhe vazhdoi: Pasi ndrhyri Miliqi, arritm ti vrasim
tre, sepse ata e kishin vrar bashkpuntorin ton!
Naip e quanin! E kam njohur mir. E vran malsort
shqiptar q pr habin ton kishin qen n prcjellje t
ekspertve. Pr t krijuar huti, arrestuam edhe gjasht
fshatar t tjer t pafajshm! Pasi bm fotograf n
mesin e tyre, me urdhrin e Miliqit i pushkatuam t
gjith. Pr kt kam marr mirnjohje nga majori. Edhe
dy dit, un po udhtoi!... sitno! u dgjua t thrriste
me gzim.
Van Joviqi u irritua nga bisedat e tyre. Kurr nuk
i kishte shkuar mendja se dhuna e terrori mund t
ushtroheshin n mnyrat kaq barbare, me vrasje e
kurthe, dhunime e tortura, nderime e plakitje, t
1
bra pikrisht prej atyre q fasin pr liri dhe t drejta!
Ndrkoh n der u shfaq Dan Mujani. Pas nj
vshtrimi t vrazhd, hyri n nj kthin, dhe q andej
doli me elsa n dor. Van Joviqi e ndoqi pas. Pasi e
hapi dern, u gjend n ish dhomn e tij. Sa nuk klithi
nga mnxyra. do gj ishte e hallakatur. Rrobat e
shtratit ishin t hedhura n dysheme. Arka e drunjt
q n t i kishte mbajtur t mbyllura thesaret me vlera
t larta artistike dhe shkencore, ishte shkatrruar
e tra. Tesaret ishin zhdukur. Skicat dhe hartat
planimetrike, ishin t shqyera dhe t shprndara npr
dhom. Blloku i tij i shnimeve ishte coptuar. Disa faqe
ishin shprnda n dysheme, kurse pjesa m e madhe,
dhe pikrisht ajo m e vlefshmja ishte zhdukur fare.
Rrobat e tij ishin hedh an e knd dhoms. Parat q i
kishte pasur n xhepin e xhakets nuk ishin m. Filloi
ti mblidhte rrobat dhe ti fuste n valixhe. N fllim,
ashtu i nevrikosur si ishte, i hidhte rrobat dhe far
gjente tjetr n valixhe pa kujdes. Pastaj, sikur ju kujtua
dika, i la t gjitha mnjan dhe u ngrit n kmb. Pr
disa aste qndroi i pa lvizur, duke shikuar n nj pik
t pacaktuar. Pastaj, si i mpir u nis drejt ders. Pa fol
asnj fal zbriti shkallt dhe u nis drejt karrocs. Dan
Mujani, pasi e kishte mbyll disi valixhen, e hodhi n
karroc duke thn me mburrje: hop he polic! Van
Joviqi e shikoi i befasuar, pastaj i dha shenj karrocierit
q t nisej n drejtim t qytetit, pr ta arrir trenin e
ors pes.
15
VII
Kek Ymeri u zgjua i llahtarisur nga gjumi. I
mbuluar n djers, u ul n shtrat. Ofshani i liruar,
nga ajo ndrr e mallkuar q nuk ju kishte shqitur gjat
gjith nats, duke e tmerruar me ato mjekra t zeza
e sy t zgurdulluar prifrinjsh, q krkonin zhbrje,
shkatrrim!...
Copat e ndrrs, si thyerje xhami, i vrtiteshin npr
tru. Nga jasht erdhi zri i nj gjeli, dhe fll pas tij, si
prgjigje, u dgjua e lehura e ngadalt e nj qeni plak.
Qenka gdhir, mendoi dhe u shtriq. Pastaj u ngrit n
kmb dhe hapi kanatat e dritares. Tutje nga lindja
qielli kishte marr nj ngjyr t kuqrremt. Rrezet e
para t diellit posa kishin rn mbi majat m t larta t
Shkmbit t Kuq. Pr disa aste e ndjeu vetn t hutuar.
Ju b se gjat gjith nats kishte qen rob i zn nga
kallukanxhat, dhe tani i molisur e ndjente se e kishte
1
humbur krejt orientimin. Pasi u vesh doli nga dhoma.
U afrua pran gurrs, q gurgullonte qet n fundin e
oborrit, dhe flloj t lante fytyrn.
Uji i foht, ve fytyrs, ju b se ia kthjelloi edhe
trurin nga ai gjum dinak! Tani ju kujtua se gjat nats,
sikur kishte dgjuar t shtna t largta pushksh. U vu
ti kujtonte m shkoqur, kishin qen vrtet t shtna,
apo ju kishin ngatrruar n ndrr bashk me xhybet
e zeza t prifrinjve hutaq! Pasi nuk ju kujtua se cila
ishte e vrteta, u nis drejt hyrjes. Q kur kishte flluar
t punonte n krkim t lashtsis, i bhej se edhe vet
ishte br pjes e saj, q nuk mbahej mend nga askush
se kur, dhe si kishte vdekur por q nga ajo koh
vrtitej si hije pr ta gjetur varrin e vet t vithisur... dhe
pastaj t futet aty, pran armve t tij t vjetra
Nna e priste t pragu i ders me kmishn e lar n
dor. Kek Ymeri e shikoi me dhembshuri. Pastaj, duke
e vesh kmishn, hyri n shtpin e zjarrit. Bashk
me krkllimn e ders q po mbyllej, ndjeu aromn e
kndshme t buks s val, t porsa nxjerr nga erepi.
Nna, q m par e kishte shtruar sofrn, e priste n
kmb.
Mirmngjes! e prshndeti gjyshja duke u ngrit
n kmb! A fete mir?
Mir, po ju? foli m z t ult, sa q gjyshja nuk e
dgjoi fare se far tha!
Kek Ymeri hngri buk ngadal! Pastaj, bashk me
stolin e drunjt, shkoi afr vatrs, duke shikuar vorbn
q ziente. E ma largoi vorbn nga zjarri, dhe ia mbushi
nj kup me qumsht t val. Pasi ia dha, pr nj cop
her e shikoi me dhembshuri nga distanca.
Si nuk u gjet ndonj tjetr t futej n at shpell t
1
nemun! tha ankueshm e ma, sikur ishte duke fol
me vetn e saj!
*
Pr t dytn her ngriti kokn lart. Shikimin e
prgjumur e prqendroi nga masivet e maleve t larta.
Pa nga shkmbinjt e thepisur glqeror, q fllonin
n grykn e Lugut t Madh, duke vazhduar tutje me
majat e thepisura t maleve, lugina dhe prroje me uj
t kulluar, duke trupuar nga Lama e Dakaj pr tju
bashkangjitur rrafshnalts s blert t Lugut t But.
Ashtu, i kredhur n mendime, vshtrimin e prqendroj
n mesin e Shkmbit t Kuq, tamam aty ku bnte hije
zgavra e errt dhe misterioze. Ju b s e panjohura
e shpells e glltiti drejt brendis s saj me galeri t
shumta, me puse shkallzore dhe t rrezikshme, me
liqene e sifone nntoksore t mbushura me uj t dlir,
pr ta nxjerr pastaj n burimet mitologjike q i ruanin
me xhelozi Zanat e Malit!
A je gati? ia ndrpreu mendimet zri kumbues i
Shaipit.
Po, gati jemi! u prgjigj si npr dhmb Kek
Ymeri.
I pari u nis Shaipi, dhe fll pas tij, u nis Kek Ymeri.
N rrugicn e par morn nga e djathta. Diku, n njrin
nga oborret e fqinjve kakariste nj pul. Tutje nga
selishta erdhn disa blegrima delesh, t cilat, pas pak
u pan t brryli i rrugs. Pasi kaluan lumin, pikrisht
aty ku m par kishte qen Gurra e Sofjes, u takuan me
Keq Sykun. Si me zor i prshndeti! Fytyrn e kishte t
prgjumur e t bardh si plhur. Ballukt, t dal jasht
1
plisit, i rrinin hijshm. Ndrsa marama e zez e lidhur
rreth plisit t bardh krkonte shpagim. Tuhej se q
nga ajo dit q kishte qen i rreshtuar para skuadrs s
pushkatimit, ve qndrimit burrror, e kishte ndjer
vetn shum t fyer. Ai kishte u fal se hert a von,
kan me ma pa sherrin ata q ma kan korit, por nuk
dihej cilt ishin koritsit e tij!
Ashtu si jemi marr vesh, ?!... foli Keq Syku
duke e shikuar nga Kek Ymeri, me at vshtrimin e
tij dinak.
Po, po!... tha Shaipi me z t ult dhe vazhdoi
udhn duke e ln prapa Keq Sykun.
Pas nj pushimi t kroi i Lisvidhit, ata morn t
prpjetn duke i dal nga prapa Shkmbit t Kuq.
Rrugica zik-zake malore sikur nuk kishte t sosur.
Lisat e mdhenj bnin hije. Tell n mal dgjoheshin
cicrimat e hareshme t zogjve. Kek Ymeri, me duqit
e tij n krah, i mbytur n djers, kishte ngelur shum
prapa. Shaipi, shum larg tij, ishte ulur buz rrugics
dhe e priste. Befas, ju b s dgjoj nj shushurim n
mal. Ju b sikur ishin hapa t dikujt q po nxitonte.
Kthej kokn andej. Si n vegime, n mes shkurreve e
lisave, ju b s pa nj siluet njeriu, t thyer si copat e
pasqyrs, q u zhduk sakaq n thellsi t malit. Mendja
i shkoj t Keq Syku, dhe ato falt e marrveshjes q
i kishte ndrruar pak m par me Shaipin. Po kush i
merr vesh punt e tyre se, tha me vete, dhe u nis.
Nga rrafshnalta mbi Shkmbin e Kuq, fusha tutje
dukej si nj tepsi e blert. Nga lart shiheshin njerzit si
milingona n rrugt zik-zake.
Lshimi i litarve u b sipas planit q dit t tra e
kishin prgatitur s bashku. I pari zbriti Shaipi. Gjat
1
zbritjes, n t arat e shkmbit i vendoste pykat dru
bredhi, pastaj me forc i ngulte gozhdt dredhore, n t
cilat pastaj i lidhte litart.
Kishte koh q Shaipi ishte zhdukur n brendi t
Shkmbit t Kuq. Dgjoheshin vetm t goditurat e
ekanit. Pastaj u dgjua edhe thirrja e tij. Zri vinte i
zgavruar e me jehon. Ishte vshtir t shkoqitej se far
thoshte. Mirpo, Kek Ymeri e njihte at gjuh, ndaj
u lidh me litar dhe flloi zbritjen. Duke u mbajtur pas
pykave, kmbt i vente n gozhdt dredhore q pak m
par i kishte ngulitur Shaipi, i cili pasi e kishte siguruar
vendin n hyrje t shpells e priste. Pas lshimit pezull
para hyrjes s shpells, Shaipi e trhoqi fllin e litarit q
e mbante n dor, dhe Kek Ymeri u gjend n brendi t
hyrjes s shpells.
*
Hyrja e shpells ishte e vogl. Salloni ishte i gjer,
dhe fll pas tij, korridori q zgjatej derisa humbiste n
errsir. Sikur t vinte nga thellsit e errt t nntoks,
dgjohej nj si gurgullim e mbytur uji, e shoqruar
me er t freskt q vinte tutje nga galerit. N qendr
dalloheshin mbeturinat e zjarrit. Muret prreth ishin t
tymosura. N dysheme, pas nj grmimi n mes glasash,
u gjetn copa vorbash, qypash, amforash e olpash, t
cilat dukej s i takonin kohrave t ndryshme. N murin
nga e djathta ishin t mbshtetura disa pjes druri si
lloj vegje primitive. N t majt, fare pran murit, sa
mezi shquhej n at gjysm errsir, kishte eshtra dhe
skelete njerzish. Pak m tutje, ku znt fll korridori,
pa shpata t hedhura, hanxhar, dhe shigjeta. N tavan
150
shifshin folet e dallndysheve t punuara nga balta.
Befas, tutje nga errsira, furishm futuroj nj shpend
i madh, dhe me nj zhurm mbytse, vettimthi doli
jasht. Nuk u dallua se far qe! Pr nj cop her u
dgjuan t rrahura fatrash npr shpell. U pan t
dilnin jasht tufa zogjsh, t cilt me cicrimat e tyre t
frikshme e mbushn shpelln.
Rrezet e diellit deprtonin lirshm n pjesn e majt
t hyrjes s shpells. Kek Ymeri iu afrua murit prball.
N nj lartsi disa pllmbshe, mbi nj piedestal guri,
qndronte e vendosur nj shtatore gruaje prej guri
stalagmiti rreth gjysm metri, n at mnyr q n
periudha t solsticit t diellit, mbi t duhej t binin tufa
rrezesh. U gjetn edhe copa poesh, qypash, amforash,
sikur i kushtoheshin Afrdits. Dukej se aty, dikur
moti, ishin kryer rituale, ndoshta edhe orgji. Tutje n
thellsi, ishte nj gur i madh i vendosur si lloj altari.
N pjest ansore kishte eshtra shtazsh.
E mahnitshme! foli Shaipi si m vete.
Kek Ymeri e ktheu kokn andej. Shaipi e mbante n
dor nj shpat. Forma e saj ishte e drejt. Dorza ishte
e qndisur me fligran, n trajt dantelle, dhe fund tre
thepash.
Vrtet e mahnitshme! foli Kek Ymeri pasi e
kishte marr shpatn n dor.
Ti deponojm t gjitha gjetjet n nj vend dhe
n fund, pasi tI lidhim me litar ti lshojm ngadal
posht!
Jo, jo! T gjitha duhet t mbesin ktu! foli Kek
Ymeri prer.
Si?! Nuk do ti marrim?! pyeti i habitur Shaipi.
Jo! u prgjigj shkurt Kek Ymeri.
151
Prse u futm ktu pra? pyeti Shaipi, duke e
shikuar Kek Ymerin n sy.
Pr t krkuar kanalin sekret!... ndez urt se u bm
von! tha me ton urdhrues Kek Ymeri.
Me urt n dor u nisn. Korridori mori t tatpjetn.
N nj vend korridori ngushtohej, pr t dal pastaj n
nj sallon edhe m t gjer se sa ai i hyrjes. Ushtima
e ujit sa vinte e shtohej bashk me ern e freskt. N
tavanin e lart u pan lakuriqt e nats. E tatpjeta
ishte edhe m e shkallzuar. Shaipi, q ishte duke prir
u ndal. Mori nj gur nga dyshemeja e shpells dhe e
hodhi posht. T prplasurat e gurit npr faqet e gurta
t shpells vazhduan gjat, derisa u zhdukn. Urt
kishin flluar t fakronin n t venitur. Kek Ymeri,
duke u prpjekur t shihte m mir i rrshqiti kmba.
Pr disa metra rrshqiti posht dhe n fund u kap n
nj thep t mpreht guri. Flakadani i ra nga dora dhe u
rrokullis tatpjet shpells. Pr nj koh, u pan xixat
q dilnin sa her prplasej npr faqet shkmbore,
dhe pastaj u zhduk fare. Shaipi e trhoqi nga dora. U
larguan n nj knd t sigurt. Kek Ymeri tani e hetoj
se ishte plagosur. Nga gjuri i majt i rridhte gjak.
Ndjente dhembje edhe n llrn e dors s djatht.
Si e ndjen vetn? pyeti Shaipi.
Kam pak dhembje dhe pas pak vazhdoj:
duhet t kthehemi prapa. sht me rrezik do prpjekje
tjetr!
T ngutemi pra! Edhe kjo e shkret do t fkt!...
nisu! foli Shaipi duke e trheq Kek Ymerin nga
kraht.
Ngjitja ishte edhe m e zorshme. Flakadani sa nuk
ishte fkur fare. Dyshemeja plot me gur dhe glasa,
15
ishte e rrshqitshme. Tani uditeshin se si nuk i kishin
vn re kto rreziqe gjat zbritjes. Nuk i kishin vn
re as kthinat, me skajet e errt si galeri t ndara nga
kryeshpella. Frika nga gremina e errt dhe gojhapur, q
kishte mbetur prapa krahve t tyre, ishte pushtetshme.
Asnjri nuk e kishte besuar se pas gryks s asaj shpelle
paqsore mund t fshihej nj labirint i errt, dhe i
rrezikshm. Tani nuk mendonte asnjri pr bukurit
dhe vlern e antikave t gjetura. Parsore ishte q t
arrinin aty nga ishin nisur sa pa u fk edhe ajo pak
drit e venitur, q uditrisht, ende i qndronte ers
dhe labirintit misterioz.
Ende pa arritur t ngushtica, drita e fakadanit u fk.
Errsira e kaploi do skaj t shpells. Kek Ymerit kishin
flluar ti foheshin plagt. Duke u mbajtur nga njri-
tjetri, flluan t ngjiteshin gjunjazi. Ju b se e kaluan
ngushticn, duke dal n sallonin e dyt. N muret e
shpells sikur u duk nj vrushkull drite, por ishte tepr
larg. Pas prpjekjeve t pareshtura arritn n korridor,
pas t cilit u paraqit salloni.
Tani kishin koh t merreshin me plagt. Shaipi i
prgatiti rubat dhe flloj tia lidh. Plaga n gju nuk
ishte aq e madhe sa ishte dhembja e saj. E ara n llr
ishte m e madhe, dhe akoma kullonte gjak.
sht mir q ti menjher t ngjitsh lart! foli
Shaipi, pasi ia kishte lidhur plagt.
Po, po! Ashtu t beht! u prgjigj Kek Ymeri.
Ashtu pra, nisu tani! foli Shaipi duke i rn leht
mbi shpatull, dhe syt i shndritn nga gzimi. Tani
kishte mundsin q t gjitha gjetjet ti lshonte posht,
pa e par askush, ku i priste Keq Syku.
15
*
Ishte mesdit. Kek Ymeri, derisa e priste Shaipin
t dilte nga shpella, rrinte ulur n nj lndin t vogl
mbi majn e Shkmbit t Kuq. I heshtur, as vet nuk e
dinte se pr t satn her, e kishte hedh vshtrimin
mbi fushn e blert me nuanca t trndaflta, q fllonte
diku larg tutje tehu, dhe vinte si futur pr tu ndalur n
oborrin e Deli Turileshit. Por ajo, trndafl-futur, (se si
i erdhi ky emrtim i bef pr Dinorn) nuk shfaqej se
nuk shfaqej. M n fund vendosi t hiqte dor nga ajo
pritje sa e marr aq edhe torturuese. Nga xhepi nxori
bllokun e shnimeve. Pasi e shfetoj duke i rilexuar ato
q kishte arritur ti shkruante sa ishte brenda shpells,
flloj ti plotsonte me fraza t reja q i dukeshin t
arsyeshme pr momentin:
Shpella duket te kete qene e banuar qe nga koha e
paleolitit dhe e mezolitit. ^e koherat e mevonshme
shpella eshte banuar ne etapa te ndryshme kohore, duke
ju pershtatur krizave, epidemive!... ndoshta edhe eshte
perdore nga njerez te zgjedhur per festa apo orgji!...
Pr nj ast ndrpreu shkrimin. Mendja i vajti
t tuneli sekret q aq shum ishte krkuar gjat
grmimeve pran mureve t manastirit. Mos vall ajo
humner e tmerrshme, kishte lidhje me tunelin sekret?
Me nj lvizje t ngatht, e la bllokun ansh mbi barin
e njom.
Tutje nga mali, erdhi zri i dredhur i vajzave baresha.
Ato kndonin t shkujdesura. Ju b se ishte duke e
dgjuar Dinorn kur kndonte si dikur, me gisht n fyt!
15
O-i-a-o -o-u-a-o!
O, ti n kodr moj, un n kodr-o-i-i-a-o
Me lapsin n buz ngriti vshtrimin. Si zakonisht,
ndoshta edhe pa dashjen e tij, vshtrimi prap ju ndal
n oborrin e Deli Turileshit! U befasua kur atje pa
lvizje. U ngrit n kmb dhe tundi dorn furishm
deri sa ndjeu dhembje. E kishte harruar fare plagn.
Nga lbyrja e syve ju b se edhe ajo kishte lvizur dorn
duke e tundur n ajr! M pa, mendoi tr gzim por
nj shushurim prapa krahve t tij, ia trhoqi vrejtjen.
Ktheu kokn andej. Pa Keq Sykun t vinte drejt tij.
Akoma pa arritur t uditej pr ardhjen e tij t bef, sa
nuk klithi nga habia dhe frika bashk, kur pa se ai me
lvizje t shpejt, nxori koburen nga brezi.
M n fund t zura!... foli vrazhd Keq Syku, pa i
dhn koh t uditej m tej!
Si?... i doli nj z sikur nuk ishte i tij.
Tani jemi vetm!... vetm un e ti! shfryu Keq
Syku plot inat.
O-i-a-o-o-u-a-o!
O, boll e mir ve pak e vogl o-i-i-a-o! erdhi
refreni i kngs s bareshave.
far krkon nga un?...
Ti, me ata arkollogat tu, i hape varret e shehitve!
Me ato libra t mallkuar theve udhn e Allahut dhe
u bane bashk me shki! Vrave, dogje, preve!... Na i
grabite tokat, na przure nga shtpit, e n fund mqite
me mba batare...
155
Un?!... por nuk mundi t fiste m tutje! Gjuha
ju lidh. Goja ju tha. Bri t kaprdihej por, n vend t
kaprdirjes, guloj trishtueshm! Pa koburen e kthyer
drejt tij, shtrngueshm n nj dor t fort e t pabes.
Gryka e saj lvizi ngadal pr t marr nishan! Krejt
jeta e tij varej nga ajo gryk e ngusht, q nga asti n
ast, pritej t villte zjarr e vdekje. Ju b se e tra ishte
nj loj e frikshme, si dikur me shokt e tij t fmijris,
kur luanin duke u fshehur shpellave! Lvizja e ngadalt
e kobures ndaloi. Ai kishte marr nishan n gjoksin e
tij, mu pran xhepit t kmishs s bardh q nna ia
kishte dhn t lar po at mngjes.
O-i-a-o-o-u-a-o!
O sjam e vogl, por jam
Lvizjet e duarve n shenj mbrojtje u przien me
krismn e kobures dhe me faln e fundit t refrenit t
kngs: tamam! pr t ciln, nuk qe i sigurt se e dgjoi
nga vajzat q kndonin thell n pyll, apo e mendoi me
vete! Kek Ymeri, vetvetiu e vuri dorn mbi plag. Gjat
kohs sa ishte duke qndruar n kmb, ju b se dgjoi
refrenin e vajzave: o-i-i-a-o, q i erdhi si urdhr pr
tu rrzuar. Tutje, n mes t lndins dalloj bllokun e
shnimeve. Sikur donte t krrusej pr ta marr, ndjeu
se i tr trupi shkonte drejt tij, ndrsa pamja e bllokut u
zymtua deri sa humbi n errsir. Rreth e ark do gj
u shurdhua. Pastaj si e venitur n mes t asaj heshtje,
dgjoi shushurim. Ndjeu se dikush e preku trupin
e tij t rnduar tej mase. Deshi t lvizte, por ishte e
pamundur. Nj pal duar t forta e rrotulluan, pastaj
disi, e mbanin pezull. Me zor arriti ti hapte syt. Nuk e
15
prcaktoj dot se ku dhe, n far pozite ishte. Pa vetm
kalli tirqish dhe thembra opingash q po lviznin
dikah. Po me bartin, mendoi. Ju b se ishte n gjum, n
nj hapsir t mugt diku mbi shkmbinjt e mdhenj
t Lugut t Madh. Ishte buz gremins, duke ecur n
tehun e saj dhe nuk shptoi dot! Gremina e trhoqi.
Gjat rnies, ndjeu freski. E dinte se ishte n ndrr.
Nuk ishte hera e par q shikonte ndrra t tmerrshme,
duke rn nga shkmbinjt dhe, tamam n kohn kur
prplasej mbi gurt e thepisur, i tmerruar dhe i mbuluar
me djers zgjohej nga gjumi. Edhe tani ishte e njjta
gj pritej vetm prplasja dhe zgjimi nga gjumi
Dhe nna do ti gjendej pran duke i thn: ndrr ke
par o bir?! Pastaj, si gjithmon, do t ulej i tmerruar
n shtrat por ksaj radhe, n krahasim me hert e
tjera, asnjra nuk po ndodhte! E rna vazhdoi dhe
trupi ju prplas mbi gurt e thepisur. E ndjeu arjen e
mishit dhe krkllimn e kockave gjat thyerjes dhe, si i
venitur, nga larg i erdhi refrenin e kngs s vajzave o-
i-i-a-o! Pastaj bota rreth e qark u shurdhua. Kaltrsia
e qiellit u nxi duke i rn sipri si plaf i zi!
Mars, 005
FUND
15
15
Muharrem BLAKAJ u lind m 6 janar 1959 n
fshatin Vrell, komuna e Burimit. Shkolln fllore
mbaroi n vendlindje, ndrsa t mesmen ekonomike,
tri vite n Pej, e vitin e katrt, maturn, e prfundoi
n Burim n pranvern e vitit 1979. Po n at vit
regjistroi Shkolln e Lart Pedagogjike n Prishtin,
degn gjuh dhe letrsi shqipe, mirpo ai, pr shkak t
veprimtaris patriotike m, 14 dhjetor 1979 burgoset
dhe kshtu i ndrpriten studimet.
N nntor t vitit 1986, n burg, me tortura, UDB-
ja ia vret vllain Xhemailin, t cilin e kishin burgosur
edhe ate pr veprimtari politike.
M 5 shkurt 1987, M. Blakajn prsri e burgosin,
por n munges t provave e lirojn pas tre muajsh.
Nga ndjekjet edhe persekutimet e vazhdueshme, n
tetor t atij viti detyrohet ta lshoj Kosovn dhe t
krkoj strehim politik n Zvicr, ku edhe sot jeton
bashk me familjen e tij.
M. Blakaj, shkruan proz. Sa ishte n Kosov
mblodhi tregimet e tij n nj dorshkrim me titull
Monolog i nj komiti, si dhe dy novela, gjithashtu
n dorshkrim Balta me gjak dhe Besa me
qllim botimi. Mirpo, gjat bastisjeve t policis n
shtpin e tij, t gjitha dorshkrimet i merren dhe
nuk i kthehen kurr m.
N shtypin shqiptar t diaspors n Zvicr, ka
publikuar disa tegime, ndrsa n vitin 2004, botoi
romanin Misioni seket, n shtpin botuese
Rozafa, Prishtin.
Tesaret e humbura sht romani i tij i dyt.
M
u
h
a
r
r
e
m

B
l
a
k
a
j

-

t
h
e
s
a
r
e
t

e

h
u
M
B
u
r
a
Prishtin, 2005
Muharrem Blakaj
roman
thesaret
e humbura