Mehmet Ali Birand 30 SICAK GN

MLLYET YAYINLARI: 36 Yayn Hakk (Copyright) - Milliyet Yayn A.. - Mehmet Ali BRAND Sekizinci Bask: Temmuz 1984 Dokuzuncu Bask: Aralk 1984 Onuncu Bask: Nisan 1985 Onhirinci Bask: Kkim 1985 Onikinci Bask: Kylill 1986 ncU Bask: Haziran 1987 Ondrdnc Bask: Mart 1990 ISBN 975-506-056-1 Bu kitap. Teknografik Matbaaclk, Tic. ve San. A..'de . dizilip Milliyet Yayn A.. Ayazaa Tesislerinde baslmtr. 2

Mehmet Ali Birand 30 Scak Gn YAYINLARI 3

SEVGL MRVET'GMN ANISINA... MA.

KTAPTA NELER VAR? linci BLM 15 Temmuz Pazartesi"19 Temmuz Cuma l'inci ksm : Makarios'a kar bil darbe yapld haberi Ankara'da tela ve kuku yaratyor. Kimse gereki bir deerlendirme yapamyor. Afyon gezisini kesip hemen dnen Babakan Ecevit ayn akam toplad Gvenlik Kurulu ve Bakanlar Kurulundan Mdahale kararn aldn yor... Bakanlar dahil ok az yetkili, mdahalenin gerekleeceine inanyor... Trk Genelkurmay heyetinin de kukular var. Buna ramen hazrlklara balyorlar ve tm planlar bir gnde deitiriliyor. 2'nci ksm : Mdahale emri Ecevit tarafndan imzalanp Genelkurmay'a verilmitir. Ecevit, vakit kazanarak hazrlk devresini deerlendirmek ve olanaklarn tamamn denemek zere ; Londra'ya gidiyor. Wilson ve Callaghan, Ecevit'in nerilerini kesinlikle reddediyorlar... Beklenmedii halde, Sisco devreye giriveriyor ve olduka sert ekilde Eceyit'i mdahaleden vazgeirmeye alyor... Bu arada Muhalefet li-

derleri grlerini hkmete aklyorlar. Destekleyenler de var, kar kanlar da. 3'nc ksm: Her ey hazrdr. Sadece Sisco'nun Atina'dan gelip Son grmeyi yapmas bekleniyor. Kissinger'in yardmcs, saatler sren abalarna u cevab alyor: Hayr Mr. Sisco artk ok ge. II'nci BLM 20 Temmuz Cumartesi 24 Temmuz aramba l'inci ksm : Harekt balamtr. Sadece Trkiye deil, dnya aknlk iindedir. Yunan Bykelisi H. E. Rozmadopulos, istifa edip Beyrut'a geeceini Gne'e bildiriyor ve bir manga Trk askeri tarafndan snr kapsnda selamlann grnce heyecanlanyor... Yunanistan susarken, Trkiye kaynyordu. 2'nci ksm : Ada'ya kan Trk birlikleri gece byk bir baskna uruyorlar. Yunan alay ve Rumlarn amac gn domadan Trk birliklerini denize dkmek. Ankara heyecanl saatler geiriyor. 3'nc ksm : Ege'de, Kbrs'a doru yol alan bir Yunan konvoyu tesbit edilmiti... Vurulmas kararlatrld ve uaklar kaldrld: Kocatepe batt. 4'nc tasm: Ate-kes abalar ve basklan artt. Kissinger tehdit eklinde nitelendirilen szler sarf ediyordu. Kabinede ise MSP ile gr ayrl kmt. Sonunda Genelkurmayn gr alnd ve atein kesilmesi kararlatrld. 6

Illunc BLM 23 Temmuz Sal 24 Temmuz aramba l'inci ksm: Yunan cuntas blnmt. Maka-rios'a darbeyi dzenleyen Yuannides yalnz kald. Trkiye'ye sava ama karan, Kuvvet Komutanlar tarafndan reddedilince hkmetin politikaclara braklmasndan baka kar yol kalmamt. Saatlerce sren toplant sonunda Karamanlis'in arlmas kararlatrld. 2'nci ksm: Trk birlikleri, Lefkoe Havaalanna girmeye kalknca, ngiltere byk bir bask kampanyas at. Birlemi Milletler, Trk askerlerine ate alacam bildirdi. B. M. Genel Sekreteri Walldheim ile Trk Bykelisi Olcay arasnda sert bir tartma kt. Trkiye, B. M. bar gc ile sava eiine gelmiti. IV'nc BLM 25 Temmuz Perembe 7 Austos aramba l'nci ksm: Cenevre Konferans ald ve Kbrs' daki Trk birliklerinin ilerledikleri gerekesiyle, Mav-ros Konferans terkedeceini aklad. Krizler dizisi balamt. 2'nci ksm: lk tkanklk zlm ve bildiri zerinde almalar yaplyordu. da'daki kuvvetlerin ekilmesiyle ilgili madde zerinde anlamaya varlmt. Ancak Ecevit'in telefonu her eyi deitiriverdi: Askerlerin geri ekilmesiyle ilgili kelime grmek istemiyorum. Girne'ye ektirdiim bayra kendi elimle indirt-

mem, diyordu Babakan. Byk kriz patlad... Callag-han ok sinirlenmiti. Gne'e ok ar szler syledi ve ltimatomunu verdi: Ya kabul edersiniz veya ben gidiyorum. Gne ltimatomu reddederken, istifasn da Ankara'ya yollad. MSP'nin temsilcisi Mftolu, Gne'i istifadan geri evirmek iin intihar edeceini ileri sryordu. Anlamazl Kissinger'in aracl zd ve Vinci Cenevre Deklarasyonu imzaland. 3'nc ksm: Cenevre'de kim kazand? Dnya basn olaylar nasl yorumlad? kinci Cenevre'ye kadarki devrede Yunanistan ne karar ald? kinci harekt nasl hazrland? Kbrs'ta neler oldu? Vinci BLM 8 Austos Perembe 14 Austos aramba Vinci ksm : Konferansn domadan lecei belli oluverdi. Yunan heyeti hibir anlamaya yanamak istemiyordu. 2'nci ksm : Saatlerce sren tabela kavgas... Denkta ve Klerides'in gizli sohbetleri, Cenevre Konferansnn hibir sonu vermeyeceini gsterdi. Bir sabah Ecevit parolay yollad: Hazrlklar tamam, Aye tatile kabilir. Ancak, Kissinger araya girdi ve Trkiye'nin ok kantonlu nerisiyle son bir deneme yapmasn istedi. Kbrs'da Trk ordusu ok tehlikeli bir durumdayd, her an hcuma urayabilir ve byk kayp verebilirdi. Beklemeye imkn yoktu. 3'nc ksm : Ecevit btn riskleri gze alp, es-

nekliini gstermek iin yeni neride bulundu. Cenevre'deki Trk heyeti memnun deildi. Kayglar bu neriyi Yunanllarn kabul etmesiydi. Ancak Klerides ve Mavros neriye 36 saat sre istemekle cevap verdiler. Trkiye bir adim daha atp nerisini biraz yumuatt. CEVAP : HAYIR Artk Trk Dileri Bakanna bir grev dyordu: Konferans saat 01.00'de kesmek. Heyetler B. M. Sarayndan karken, sabahn ilk klaryla ZAFER PAROLASI uyarnca tanklar yrmeye balyordu. EPLOG : Mftolu, siyasi suikastten korktuu iin yanna ald tabanca ile saraydan kt... ... VE KONFERANS LE LGL DOKMANLAR, EKLER. 8

nekliini gstermek iin yeni neride bulundu. Cenevre'deki Trk heyeti memnun deildi. Kayglar bu neriyi Yunanllarn kabul etmesiydi. Ancak Klerides ve Mavros neriye 36 saat sre istemekle cevap verdiler. Trkiye bir adim daha atp nerisini biraz yumuatt. CEVAP : HAYIR Artk Trk Dileri Bakanna bir grev dyordu: Konferans saat 01.00'de kesmek. Heyetler B. M. Sarayndan karken, sabahn ilk klaryla ZAFER PAROLASI uyarnca tanklar yrmeye balyordu. EPLOG : Mftolu, siyasi suikastten korktuu iin yanna ald tabanca ile saraydan kt... ... VE KONFERANS LE LGL DOKMANLAR, EKLER. 9

BNLERCE KELME Gazeteciler genellikle, gnlk gazeteler gibi, olaylar 24 saatliine yaarlar. 24 saat dalla dolmadan okuyucularn gazeteyi atvermesi gibi, onlar da yeni olaylara dalarlar. 1974 Kbrs krizinin bandan sonuna kadar iinde yaadm. Mdahale devresini Trkiye'nin en byk gazetelerinden birinin yaz ilerinde, Cenevre konferanslarn da yerinde izledim Trkiye Cumhuriyet tarihinin bu en byklerinden biri saylan olay srasnda, herkes gibi zaman zaman heyecanlandm, zldm, sevindim... Ard ardna "demelerle, birbirini iyi niyetli olduuna inandrmaya alan, haklln savunan liderleri, Ottawa'daki Trk -Yunan Dileri bakanlarn, sonra Brksel'deki Trk -Yunan babakanlarnn birbirlerini ikna etmeye al-lann yakndan grdm. Dalarda bir ama iin arpan asker ile sabahlara kadar uyumadan didien diplomat arasndaki garip ilikiyi hissettim... Gereklere tamamen aykr resmi aklamalar duydum, uluslararas bask metodlann, tehditlerini izledim. Btn bu olaylar anlatabilmek iin gazeteme binlerce kelime yaz yazdm. Ancak hepsi belirli devrelerde, belirli koullar altnda yaplm, belirli deerlendir10

meleri yanstyordu. 24 saat yaadlar ve ertesi gn hepsi bir kenara atld... Oysa bir ama iin arpan, didien insanlarn abalan, hesaplar, gzden kam gerekler, nemli olaylar ve gizli tutulan gelimeler vard... Trk'nn de Yunanlsnn da, baka lkelerin baka insanlarnn da... Boyutlar hepimizi birka defa aan Kbrs olaylarnn EN SICAK 30 GNN daha unutulmadan, eitli nedenlerle aa kmam ynleriyle toplu halde anlatmak istedim. Trk'n, Yunanlnn, askerin, diplomatn, sokaktaki insanlarn ayn anlarda neler dndklerini, olaya hangi adan baktklarn aratrdm. Bunu yaparken, yazdm her satr grg tanklarnn anlattklarna, resmi belgelere ve yaplm aklamalara dayandrdm. Bir tarafn sylediine gsterilen tepkiyi, dierinlen karlatrdm. Kesin kararlar alan kiilerin yannda, onlara yakn alanlarla da konutum. Amacm ne akademik bir deerlendirme yapmak, ne de abartlm bir Kbrs Zafernamesi yazmakt. Salam belge ve tanklara dayanarak, olaylarda rol alm kiilerin amalan, hisleri, heyecanlan ve karlkl duyduklar kukularla younlaan anlamazlklar dizisini, iyiniyet ve sorumluluk duygusu iinde anlatabilmekti... Herkese bilinen, ancak eksik bilgiden doan yanl deerlendirmeleri -abartmalan nlemekti... Kitab, Trkiye, Amerika, Yunanistan ve ngiltere' de bulunan ilgili kiilerle yaptm konumalar ve aratrmalarla alt ayda tamamlayabildim. Olaylar srasnda birinci derecede yer alm olanlardan, tanklk etmi olanlara kadar toplam 95 kiiyle konutum. Bazlar bilgi verdiler, bazlan sadece ahsi grlerini, bazlan deerlendirmelerini anlattlar, bazlan da benim 11

iin son derece nemli herhangi kk bir detay aydnlatmakla yardmc oldular. Verdikleri bgi, kiisel gr ve deerlendirmelerin scakln henz kaybetmemi olaylar srasnda speklasyona kalmadan, sorumluluk duygusu iinde deerlendirilecei konusunda gsterdikleri gven ve dostlua teekkr ederim. Kbrs olaylar srasndaki grevleriyle: J TRKYE'den Babakan Blent Ecevit, Dileri Bakan Turan Gne, Savunma Bakan Hasan Esat Ik, Maliye Bakan Deniz Baykal, Adalet Bakam Kazan, AP Genel Bakam Sleyman Demirel, DP Genel Bakan Perruh Bozbeyli, CHP Milletvekili Haluk lman, MSP Genelbakan Yardmcs smail Mftolu, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Kemal Kayacan, Hava Kuvvetleri Komutam Orgeneral Emin Alpkaya, Korgeneral Musa n, Trk Genelkurmay yetkilileri, Bykeli Orhan Eralp, Bykeli Cokun Krca, Bykeli Kamran Grn, Bykeli Osman Olcay, Orta Eli Ecmel Barutu, Orta Eli Turgut Timen ve son derece nemli noktalarda bilgi verip yol gstermelerine ramen, isimlerinin zellikle yazl-mamasm isteyen Dileri Bakanl mensuplar, harekta fiilen katlm veya kumanda mevkiinde bulunmu Trk Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri mensuplar. YUNANSTAN'dan, Dileri Bakan G. Mavros, Dileri Bakanl Siyasi Planlama Genel Mdr D. Bitsios, Dileri Bakanl genel sekreteri M. Vlahos, Dileri Bakannn zel danman Kyriazidis, Ankara'da Bykeli Kozmodopulos. iNGLTERE'den, Ankara'da ngiliz Bykelisi Sir Horace Philips, Dileri Bakanl Enformasyon dairesi 12

genel Md. Tom MacCaffrey, Dileri Bakanl Trkiye ile ilgili daire yneticilerinden Bayan Wright ve Bayan Fort, Atina'daki ngiliz Bykeliliinin isimlerini aklamak istemeyen diplomatlar. AMERKA'dan, Dileri Bakanl Trkiye - Yunanistan - Kbrs - Malta ile ilgili daire mdr W. Fagleton, Dileri Bakanl Trkiye dairesinden Mr. Kirby ve Mr. Hishorn, AED.nin Ankara Bykelisi M Macomber, USIS (ABD Haberler Merkezi) stanbul ve Ankara brolar yetkilileri ve isimlerinin hibir ekilde hibir yerde gsterilmesini istemeyen ABD Dileri y3dikilileri. KIBRIS'dan, New York'da grtm Bapiskopos Makarios, Kbrs Rum Devlet Bakan G. Klerides. Kbrs Trk Toplumu Bakan Rauf Denkta, Trk ynetimi Ticaret Bakan Vedat zelik, Bapiskopos Maka-rios'un zel danmam M. Kyprianou. VE Atina Milliyet muhabiri Cem Baar, UPI bro efi BBC - Guardian Atina muhabiri David Tonge, To Vima gazetesi diplomatik muhabiri' H. Bousbourellis, Akropolis gazetesi diplomatik muhabiri Kamvisis, Le Monde gazetesi muhabirleri Eric Rouleau ve Marc Mar-ceau, harekt Kbrs'ta izleyen UPI muhabiri John Harris, Guardian'dan P. Keatly, London Times'den Randall, Daily Mail'den J. Dickie, New York Times'dan Flora Lewis, ile dokmanlarn bulunmasnda yardmc olan ngiliz, Amerikan, Trk meslekdalarm, Milliyet Gazetesi Ankara brosundan Orhan Tokatl, Orhan Duru, Nilfer Yaln, ... Ve bana bu kitap fikrini verip destekleyen eim CEMRE BRAND'a teekkr ederim. Mehmet Ali BRAND 13

OLAYLARIN KRONOLOJK GELMES (Trk basm ve Uluslararas ajanslarn verdikleri ekilde..,) 15 TEMMUZ PAZARTES Bapiskopos Makarios'a kar darbe. Sampson' un iktidar ele geirii. Trk Babakan Ecevit'in Afyon gezisini yarda kesip geri dn ve derhal Gvenlik Kurulu, arkasndan da Bakanlar Kurulu toplantlar. 16 TEMMUZ SALI Makarios'un sa olduu ve bir ngiliz helikopteriyle Malta'ya karld renildi. Ankara'da Babakan Ecevit, parti liderleriyle grt. Askeri tedbirlerin alnmaya baland bildirilirken, Meclis perembe iin olaanst toplantya davet edildi. Yunanistan'da genel seferberlik akland. 14

17 TEMMUZ ARAMBA Makarios Birlemi Milletleri, Yunanistan' knamaya arrken, NATO da cunta aleyhinde olduu anlam karlan bir bildiri yaynlad. Babakan Ecevit ve beraberindeki heyet aniden Londra'ya hareket etti. Kbrs'ta Sampson'un duruma hkim olmaya balad, ancak atmalarn geniledii bildiriliyor. Tm Devlet bakanlan soukkanllk mesajlar yaynlamaya baladlar. 18 TEMMUZ PEREMBE Ankara'da, Babakan yardmcs Erbakan ve Maliye Bakan Baykal ile parti liderleri toplants yapld. Meclisin cumartesiye ertelenmesi kararlatrld. Turan Gne, Pekin'den dnd. Ecevit, Dr. Kissinger'in temsilcisi Sisco ile grt. Savunma Bakan Ik da, ngiliz Dileri Bakam Callaghan' son defa grd. Trk heyeti geri dnd. 19 TEMMUZ CUMA Sisco Atina'dan gecikerek Ankara'ya hareket etti. Mersin'den (11.30'da) gemiler denize aldlar. Sisco, sabaha kadar sren bir grme iin Babakanla geldi. Trk ordusunun alarm durumu ve hazrlklarnn tamamland, asker kaydrmalarnn artt dikkati ekiyor. Yunanistan Trakya snrndaki kyleri boaltyor ve Atina radyosu Bir gnde Costantinople'dayz diyor. 15

20 TEMMUZ CUMARTES 05.00'de uaklar kalkt. 06.10'da Ecevit radyodan, kartmann baladn aklad.

 08.30 civarnda ilk Trk askeri Kbrs'a ayak bast. NATO ve Birlemi Milletler derhal toplanyor. Ancak karar yok. TBMM topland. kartmadan ok ksa bir sre nce Atina'ya hareket eden Sisco, akam Ankara'ya dnd. 21 TEMMUZ PAZAR Birlemi Milletler 353 nolu kararla Ate-kes arsnda bulunuyor. Yunan konvoyunun Kbrs'a gitmesi halinde vurulaca bildiriliyor. Ecevit, sabah grd Sisco'ya ... hedeflere varlmadan durulmayacan sylyor. Yunan cuntasndaki byk blnmeler balyor ve Sisco Atina'da konuacak kimseyi bulamamaktan ikyet ediyor. Trk hava ve deniz kuvvetlerinin, 15.00'de yaplan uyanlara ramen durmayan Yunan konvoyuna hcum ettiini, Baf ve Bafn aklarnda, hava ve deniz sava olduu, Trk Genelkurmay Halkla likiler Brosu tarafndan aklanyor. Kbns'da genilemenin byk bir hzla ilerledii ve dalga dalga yeni askerin kartld bildiriliyor. 22 TEMMUZ PAZARTES Yunan Cunta'smn dmek zere olduu sylentileri kt. Ancak Atina yalanlad. 16

 Birlemi Milletlerin ate kes arsna uyuldu. 17.00'de harekt durdu. 23 TEMMUZ SALI Yabanc ajanslar, baz gemilerin Akdeniz'den Trk denizcilerini topladklarn bildiriyor. Yunan cuntas, iktidar Karamanlis'e brakmay kararlatrd. Klerides de Sampson'un yerine geti. TBMM'inde Trk ordusu, baarlarndan dolay tebrik edildi. Cenevre konferans bir gn ertelendi. 24 TEMMUZ ARAMBA Ecevit, yeni Yunan Babakan Karamanlis'i tebrik etti. B. M. 354 sayl kararyla, Kbrs'da ate - kes'e uyulmasn istedi. 25 TEMMUZ PEREMBE Cenevre'de l konferans akamst balad; Yunanistan ate - kes'in grlmesi, Trkiye ise Ada' ya verilecek yeni stat iin toplanldn iddia ediyor. Birinci oturumda ksa bir deklarasyon yaynland. Mavros'un haritalar kararak, Trk Ordusunun genilemesini durdurup 22 Temmuz hatlarna geri ekilmesini isteyince, konferansa. ara verildi. kili grmeler balad. Gne - Buffum (Dr. Kissinger'in zel temsilcisi), Gne - Callaghan ikili temaslar yapld. Konferansn kopacandan sz ediliyor. Callaghan'm, Kissinger'i yardmc olmaya ard akland.

27 TEMMUZ CUMARTES Kissinger'in mdahalesiyle Atina'nn konferans terk etmekten vazgetii bildirildi. Gne - Callaghan, Gne - Mavros, sonra da Callaghan - Mavros ve Gne arasnda l toplantlar yapld. Eksperlerin akama kadar birer gr hazrlamalar ertesi gne kadar da, bakanlarn nne, kabul edilecek bir metin getirmeleri kararlatrld. 28 TEMMUZ PAZAR Eksperler toplants bu sabah 07.00'ye kadar devam etti. Gne toplant yaplan B. M. Sarayna girerken gazetecilere Hkmetten yetki aldm. Eer isteklerimiz kabul edilmezse ekileceim dedi. Ecevit Ankara'da ate - kes ile Gvenlik sorunlar birbirlerinden ayrlmaz diye deme verdi. 16.00'da bakan, beraberlerinde er kiilik eksper ile gayri resmi ekilde toplantya baladlar. Gece yarsna doru Ecevit'in Trk Birliklerinin ekilme maddesine itiraz ettii bildirildi. Ecevit, Karamanlis'e Ege'de buluma teklifi yapt. . 29 TEMMUZ PAZARTES Sabaha kar 03.00 civarnda, saraydan ayrlan Mavros Artk her ey Ankara'ya bal. Kabine toplants var. Kabul veya reddedecekler dedi. Ecevit'in ekilme maddesiyle ilgili tm teklifleri reddetmesi zerine, ngiliz Dileri Bakan bir an nce konferansn sonuca balanmas gerektiini, Cenevre'de gnlerce bekleyemeyecini aklad. 18

Bugn sadce Callaghan - Gne grmesi ve bir de teknik seviyede ksa bir toplantyla yetinildi. Kriz durumundaki konferans Ankara'nn cevabn bekliyor. 30 TEMMUZ SALI ekilme maddesinde anlama oldu ve akam Cenevre deklarasyonu trenle imzaland. 1-7 AUSTOS Mavros, Trkiye'nin Cenevre anlamasn ihlal ettiini ve Kbns'da ilerlemeler yaptn akladktan sonra kinci konferansa gitmeyeceini syledi. Yunan hkmeti, radyo ve TV'si, Trkiye'ye kar sert sulamalara giriti (Karamanlis'in dnnden sonra azalmt bu sulamalar.) Gne, Yunanistan' sert bir ekilde sulad ve Trk kylerindeki igallerin devam ettiini ve bu durumda kinci Cenevre'ye gidemeyeceini aklad. 8 AUSTOS PEREMBE kinci Cenevre konferans, taraflarn gelir gelmez yaptklar basn toplantlarnda birbirlerini sert ekilde sulamalarndan sonra akam 19.00'da (Cenevre saatiyle) balad. Yunanistan'n ve Trkiye'nin konferans terk-etme tehditleri zerine, zm bekleyen sorunlarn eksperler seviyesinde ele alnmas iin ayr komite kuruldu. 9 AUSTOS CUMA Toplant gr ayrlklarnn devam nedeniyle yaplamad. 19

 Gne - Hartman (Kissinger'in temsilcisi), Gne - Callaghan, Cailaghan - Mavros ikili grmeleriyle geti gn. Klerides ve Denkta Cenevre'ye geldiler. 10 AUSTOS CUMARTES Toplant yedi saat sren levha kavgas nedeniyle, ancak akam 17.30'da beli balayabildi. - Klerides Bu konferans anayasal sorunlar ele almaya yetkili deildir derken, Denkta Trkiye'nin teklif ettii corafi federasyon tek kar yoldur eklinde konutu. Konferansta tam bir skma var. 11 AUSTOS PAZAR Callaghan'n istei zerine Denkta ve Klerides bir zm aramak iin bulutular. Sonu yok. Gne - Hartman ile bulutu. dileri bakannn ba baa yedikleri akam yemeinden de bir sonu kmad. Konferansta ve bakentlerdeki hava elektrikle-iyor. : ! 12 AUSTOS PAZARTES Trkiye iki plan aklad. Alt kantonlu ve iki blgeli tekliflerini, Klerides ile Yunan heyetine yollad. Kbrs'taki Trk Birliklerinin takviyesinin artt haberleri geliyor. Gne - Callaghan ve Gne - Hartman grmeleri yapld. Klerides ile Mavros'un 36 ile 48 saat aras sre istedikleri, Bakentlerinde grmeler yaptktan sonra 20

Trk tekliflerini cevaplayabilecekleri akland. Mavros silah glgesinde anlama imzalanmaz dedi. 13 AUSTOS SALI kinci Cenevre konferans, Yunanistan'n Trk tekliflerine hibir cevap vermek istememesi, Trkiye' nin de kar tarafa istenen sreyi tanmamas zerine koptu... 14 AUSTOS ARAMBA Sabaha kar Trkiye'nin, Kbrs'taki ikinci harekt balad. Yunanistan, iki mttefii arasndaki atmay durduramad gerekesiyle, NATO'dan ayrldn aklad. 15 AUSTOS PEREMBE Yunan Babakan Karamanlis, lkesinin Kbrsllarn yardmma gidemeyeceini aklad ve olaylarn sorumlusu olarak Cunta ile Trkiye'yi sert ekilde sulad. 21

NEREDEN NEREYE GELDK.. 15 Kasm 1983 akamst Kbrs'n Trk blgesinin d dnya ile tm ilikisi birdenbire kesiliverdi. Ne telefon, ne teleks. Sadece Bakanlk binasndaki zel telefon iliyordu. ou kimse arzadr demekle yetindi. Rauf Denkta makamna muhalefet liderleri bata, tm parti ileri gelenlerini toplamt. Gzleri parlyordu: Arkadalar bu gece yarsndan sonra bamszlmz ilan ediyoruz... Bundan byle admz KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYET olacak. Salonda derin bir sessizlik oldu. Denkta devam etti: Yllardr nerdik, tekrar nerdik adeta yalvar-dk, gelin birlikte olalm diye. Ancak Rumlar srekli srtlarn evirdiler. zerimize ekonomik ve siyasi ambargo koydular. Yapmadklar bask kalmad. Artk kendi bamzn aresine bakmaktan baka aremiz yok. Muhalifi muvaf birbirine sarld. Trk toplumu iin yeni bir dnem balyordu. Trkiye iin Kbrs harekt tarihinin en nemli 22

olaylarndan biridir. Kbrs harektndan sonradr ki, Trkiye birdenbire da alm, d dnyann hem farkna varm, hem de d dnyann byk basklar altna girmitir. 1975 ylndan balayp 1978'e kadar sren, ABD Kongresinin silah ambargosu Trk ordusunun belini bkt gibi, Cumhuriyet tarihinin en ar ekonomik krizinin yaand bir dnemde lkeyi byk bask altnda tutmutur. Birlemi Milletlerden, Avrupa Konseyine, Avrupa Parlamentosundan, Balantszlar konferansna kadar Trkiye, hem dou hem de batnn byk siyasi basks altna alnmtr. Btn bunlara ramen, Ankara kprdamam ve hibir dn vermemitir. KIBRIS TRK TOPLUMU da, zellikle ilk balardaki glkleri atlatmay baarm ve ayaklar zerinde durabilen bir devlet olabilmitir. Eyll 1975 tarihinde nce, Gney'de kalan Trklerin Kuzeye geileriyle tam yerleme salandktan sonra, Haziran 1976 tarihinde seimlerini yapp parlamentosunu kurmu ve model bir demokrasi iletmeye balamtr. 12 ubat 1977 gn Denkta - Makarios arasndaki tarihi zirve toplantsnda Kbrs'n iki blgeli ve iki toplumlu bir Federasyon olaca saptanmasna, 19 Mays 1979 gnk Denkta-Klerides zirvesinde bu noktann yeniden vurgulanmasna ramen. Rum toplumu hibir zaman anlamaya yanamamtr. Srekli biimde ekonomik ve siyasi ambargo altnda tutulan Kbrs Trk toplumunun, Trkiye zerindeki basklarn bir gn so23

nu verecei; dolaysiyle toplumun teslim olaca varsaymndan hareket ederek srekli tribnlere oynamlardr. BUGN, Kbrs harektnn 10 uncu yldnmnde, belki her ey istenildii gibi deildir ancak, artk ayaklar zerinde durmay baarm, gelime yolunda taptaze bir devlet karmzda durmaktadr. Bu sonu, 1974 Temmuzundan balayarak yllar sren askeri ve siyasi bir mcadelenin meyvesidir. 30 SCAK GN'de ite o ilk ateli gnlerin hikyesini okuyacaksnz .. Ve nereden nereye gelindiini ok daha iyi anmsayacaksnz. TEMMUZ 1984 24

BRNC BLM 15 TEMMUZ PAZARTES - 19 TEMMUZ CUMA DARBE / KARAR 15 Temmuz Pazartesi KIBRIS - Yunan Dairesi Genel Mdr Ecmel Ba-rutu'yu tananz, o gnk halini daha iyi anlayabilirsiniz. Sinirlenince yanndan uzaklalmasda ok fayda grlen insanlardan biridir... Tam Karadenizlilere zg bir yaklam vardr olaylara. Aslnda son derece normal bir gn balyordu Trkiye iin... Babakan Ecevit sabah Afyon'a hareket edecek ve Amerikan kongresinin byk tepki gsterdii afyon ekimini balatma konusunda konuacak, oradan da Denizli'ye devam edecekti. Amac, blge Kylsne kaaklkla yaplacak mcadeleyi anlatp yardmc olmalarn istemekti. Bylece dnyaya da, Trkiye' nin uygunsuz ilemleri kontrol edeceine dair verdii sz tutacam bir defa daha gstermekti. Yani hem ie, hem de Amerika'ya dnk bir geziydi bu... Etimesgut Havaalan her zamanki hazrlklar iindeydi. Babakan ayakst grmek isteyen partililerden tutun, ellerindeki telsizlerle gvenlikten ok mirlerinin gidi gelilerini takip eden sivil polislere kadar herkes yerini alm ve Ecevit beklenmeye balanmt.

15 temmuz pazartesi Eemel Barutu sakin ekilde odasna karken Dileri koridorlarndaki konumalar, tayinlerin gecikmesinden, Karakas'ta toplanan Deniz Hukuku Konferansna katlan dileri heyetinin denek yetersizliinden toplu halde kuru fasulye pilav yiyip Trkiye'nin grn savunmaya alt dedikodularna kadar deiiyordu. Her ey son derece normaldi... orum Savcs Milliyet Sanat dergisini, kapanda nl bir ressamn tablosunu mstehcen bulduu iin MSP'li Adalet Bakan Kazan'n emriyle toplatyor... Demirel, Anayasa Mahkemesinin Anayasa'y ihll ettiini iddia ediyor... Erba-kan, Petih'ten fetihe koan Trkiye'nin be ayr tip motor yapacan aklyor, Ankara Belediye Bakan Da-lokay st meselesinin hallini inek ithalinde bulduunu sylyor... Trkiye scaktan kavruluyor ve gazeteler halk yoldan bile kendini denize att sanki denize girecek baka yer kalm gibibalkl haberler veriyordu. Ankara'nn alt aylk garip CHP - MSP Koalisyonu, haha ekiminin balamas, Kt'a sahanl ve Trk Yunan ilikilerinin dzenlenmesi iin bir dizi nemli kararlar aldktan sonra, Senato'daki muhalefet ounluuna arpm ve scaklarn da artyla duralamt... Hkmetin duralamas demek de, gazeteler iin (yaz aylarna zg bir gelimedir bu...) biraz nefes almak anlamna gelir. zinler balar, matbaalar az da olsa boalr. Ben de bu boalma devresinde, yla yakndr uzak kaldm Yaz lerinde, tatile kana kadar bataryalarm doldurmak ve unutmaya baladm hava-/ yi alabilmek iin almaya hazrlanyordum. Arkadalar yahu iin mi yok, git denize gir diyorlard. Be26

25 temmuz pazartesi nim istediim, Brksel'de yamurlu hava altnda Ortak Pazar zirvesini yorumlamak yerine, scak stanbul gnei altnda matbaada almakt. Bizim odac Bekir bile scan tesirinden olacak, ilk def a hayat pahallndan ikyet etmeden, koridorlardaki mermer duvara yapm, Meksikallar gibi hafife kestiriyordu... te bylesine sakin, gzel ve sessiz balayan gn, birdenbire deiiverdi. Yarm dakika iinde telekslerden kan iki satrlk haber, 30 scak gnn balangc oldu... Krmz bir kdn zerinde ok gizli damgasyla Barutu'ya uzatlan ktta unlar yazlyd; Bugn 8.30 civarnda Makarios'a kar bir darbe olduu renilmitir. Bapiskoposun saraynn etrafndan ate sesleri gelmektedir. - T.C. Lefkoa Bykelilii. Saat tam 10.25 idi. Barutu koltuundan frlad. pheleniyor, ancak bunu beklemiyordu. Dileri Bakan Turan Gne o srada Pekin gezisine kmt... Hemen Bakan vekili Hasan Ik' (Savunma Bakan) aramasn istedi sekreterinden. Ik'n zel kalemi meguld... Bir daha... bir daha... Kendi de br taraftan Ik'n direkt telefonunu evirdi. Bu defa da cevap yok. Kpkrmz oldu sinirinden. Savunma Bakanl santralinden zel kalemi uyarmalarm ve telefonu kapattrmalarn istedi. Drt defa hat dmedi. Sekreterler ve Barutu neredeyse telefonlar kracaklard... Birden Babakann gidii aklna geldi. Hemen havaalann arad. Oras Bakanlktan beter, hi dmyor. Genelkurmay stihbarat Bakan Recar Engin paay buldurttu ve durumu anlattktan snra szin direkt hattnz varsa, ltfen syleyin Babakann uan durdursunlar dedi. Genelkurmay'm olaydan henz haberi yoktu... Babakann ua 11.00'de kalkacakt^ An27

15 temmuz pazartesi kara telefonlar sonunda direnmeyi brakt ve Etimesgut'un eref salonundaki telefon dt. Son derece clz bir ses: Alo... Kimsiniz? Bana hemen sayn Hasan Ik' buldurun ok nemlidir. Kimsiniz kardeim? imdi Babakan uaa binmek zere, aramayz. Barutu kendini tuttu... Babakann zel Kalem Mdr Kemal Bey'i, onun araclyla da Ik' buldurabildi. Eer mnakaa uzasa, Ecevit her eyden habersiz yoluna devam edecekti... O srada ikinci telgraf da gelmi ve Makarios'un ldnn, ancak dorulanama-dnn sylentileri veriliyordu. Barutu, Ik ile beraber telefona gelen Ecevit'e telgraflar okudu. ETMESGUT'TA OK Etimesgut'un eref salonunda bulunanlar birdenbire sarsldlar. Olay adeta ok tesiri yapmt. O ana kadar kimse byle bir gelime beklemiyordu. Kbrs'tan istihbarat raporlar geliyordu, ancak gazetelerdeki haberler bile onlardan daha deerliydi. Hatta birka gn nce alman rapor batan aaya Trk toplumu iindeki sol-sa ekimesiyle doluydu. Hibir anormallikten sz edilmiyordu. Zaten MT'tiler bir -sredir, Rumlarn askeri hazrlklanyla ilgilerini bile kesmilerdi. Dileri Bakanl ise bireyler olabileceinden pheleniyordu. O kadar. Makarios'un 2 Temmuzda Yu-nan Devlet Bakan Gizikis'e yollad ve basna aklad mektup ilgi uyandrm ve bir eylerin koktuunu gstermiti. Makarios, Cuntay deliye dndren mektubunda, Ada'daki Yunan subaylarnn kendisini de28

is temmuz pazartesi virmek zere bir darbe hazrladklarm ve derhal geri ekilmelerini istiyordu. Makarios ilk defa Cunta ile ak bir savaa girmiti. Bu mektup, bir sre nce Turan Gne'i ziyaret eden Sovyet Bykelisi Grubyakov'un sylediklerini adeta tamamlyordu. Grubyakov, Gne'e Atina'ya bir nota verdik. Kbrs'ta baz komplolar hissediyoruz. Kendilerini uyardk demiti. Sovyetler Birlii resmen Trkiye'yi de uyaryor ve dikkatli olun, bir eyler dnyor diyordu. Makarios'un mektubu kukular artrm, ancak fazla ciddiye alnmamt. Rumlar birbirlerine dyorlar, ne iyi yorumundan fazla ileri gidilmemiti. Ece-vit dahi Makarios'un idam ferman saylacak bu knn caydrc bir unsur olabileceini dnmt. Trkiye gelimeleri salkl bir ekilde deerlendirememi ve aka atlamt. Dileri Bakan Gne, Pekin gezisine balyor, Atina Bykelisi Kmran Grn Akdeniz'de yat gezisine kyor, Genelkurmay Bakan stanbul'da, Deniz Kuvvetleri Komutan Akdeniz'de teftie kyordu. Dile-* ri Bakanlndan, gidiin ciddiyetiyle ilgili tek uyary, Trk - Yunan Dairesi ve eskiden beri konuyla ilgilenmi birka kii yapmt. Barutu, 1 Temmuz gn K diye bilinen, Kbrs Koordinasyon Komitesinde Kbrs'ta nemli gelimeler olduunu, bir darbe halinde bunun gizli Enosis saylacan ve Trkiye iin de direkt mdahaleden baka are bulunmadn aka sylemi, ancak konumas o ereve iinde kalmt. Daha ileri gidememiti... Varsaymlar karsnda nasl hareket edilecei detayl ekilde saptanmt, ancak bunlarn kt zerinde kalmas mmknd. ' 29

15 temmuz pazartesi Etimesgut Havaalan ite bundan dolay birden sarsld. Derhal danma konumalar balad. Afyon ve Denizli gezilerini hazrlayan partililer, gidilmesi konusunda srar ediyorlard. Ecevit, Bakan vekili Ik'a Ben hareket ediyorum. Bu aradaki gelimeleri bana bildirin. Afyon'dan sonraki blm iptal eder geri dnerim. Zaten u andaki haberler yetersiz. O zamana kadar yeni veriler alabiliriz. Akam Bakanlar Kurulunu toplantya aralm dedi ve uaa bindi. Son zamanlarda belirli olmaya balayan tikleri artt. Mthi dalgnd. Ben Afyon gezisinde yoktum. Etrafmdakilerle ve uaa birlikte binen gazetecilerle yaptm konumalar ve Ecevit'in syledikleri, mdahale kararnn prensip ynnden o gezi srasnda alndn ortaya koyuyor. Ecevit, darbenin Enosis anlamna geldii yolundaki deerlendirmesini yolda yapt. Sonra kpr kpr kvranmaya balad. Vaktin bir an nce gemesini ve geri dnmeyi bekleyen bir hali vard. Onu yakndan tanyanlar, bu halinin kararm, verdii anlamna geldiini bilirler diyen yakn bir yardmcsnn szlerini Ecevit yle dorulad bana: Darbenin Enosis olduuna kararm vermitim. Mdahalemizin gerektii kansnday-dm. En byk kaygm gereksiz vakit kaybna uramakt. Babakan, Afyon'dayken havaalanndaki birka Bakan ve hemen bulunabilenler Babakanlkta toplandlar. Dileri Bakan vekili Hasan Ik, nder Sav, Birler, Deniz Baykal... v.s. Erbakan nemsiz diye nitelendirilen bir toplantsn kesip gelmek lzumunu dahi duymamt. Buna Bakanlar Kurulu dememek daha 30

75 temmuz pazartesi doru olur. Bir deerlendirme toplantsyd. Kimse gelimenin nemini tam kavrayamamt. LK TEPKLER Trk - Yunan Dairesi Mdr Ecmel Barutu da arld. Barutu hi tereddtsz mdahale edilmesinden yanayd. Durum nceden yaplan almalara uygundu ve darbe gizli Enosis'ten baka bir ey deildi. Ancak baz Bakanlar tamamen aksi gr ileri sryor ve bunu gren Ecmel de sinirinden ve zntsnden deta eriyordu. O toplantda bulunan bir Bakan bana genel havay yle anlatt: Ecmel geldi ve bunun tamamen Enosis anlamna geldiini, derhal mdahale edilmesi gerektiini, hem de hi tereddtsz syledi. Dorusu Barutu' nun szlerinin o anda byk nemi vard. Eer tereddt etse, baz diplomatlar veya Bakanlar gibi, canm ne olacak biri gitti dieri geliyor, birbirlerini yesinler bizim daha. lehimizedir deseydi bu karar almamz gleebilirdi. Ecmel o anda tarihi bir rol oynad diyebilirim. Barutu'yu derhal destekleyen Maliye Bakan Bay kal ile Devlet Bakan Birler oldu. Onlar da durumun kritik olduunun farkna varmlar, Barutu'nun szleriyle yanlmadklan hususundaki kanlan kuvvetlenmiti... Dierleri, Atatrk - nn izgisindeki barsal yolun dna klmasnn elikiden baka bir ey olmadn belirtiyorlar ve enerjik bir diplomasinin yararlarna inandklarn sylyorlard. stelik byk devletler ne derdi? Mdahale sanki kolay bir ey miydi? Ordu bu iin altndan kalkabilir miydi? Biri sokaktan geenleri seyrediyor, dieri canm 31

15 temmuz pazartesi olur mu, Trkiye bar lkedir diye grn aklyordu. GZLER ANKARA'DA Darbe haberinden hemen sonra, tm dnyann gzleri Ankara'ya evrilivermiti. Dileri Bakanlna telgraf, telefon ve eli ziyaretleriyle mesaj yamuru yamaya balad. B.M. Genel Sekreteri Waldheim ve NATO Genel Sekreteri Luns bata olmak zere, ngiltere, Amerika, Fransa tm mttefikler, yllardan beri bilinen senaryoyu tekrarlyorlard: Aman soukkanl hareket ediniz. Dnya basn ve radyolar ise olaya hemen damgay vurmutu: Darbeyi Yunan Cuntas dzenlemitir. Atina sert ekilde eletiriliyordu. Resmi tepkiler de ayn yndeydi. Sovyetler Birlii ilk ve en sert tepkiyi gstererek, Cunta elini Kbrs'a da att derken, Amerika henz yoruma yanamyor, Kissinger'in uykudan uyandrlp haberin verildiini aklamakla yetiniyor, dierleri ise Atina'ya veryansn ediyorlard. YNANSTAN'dan ise hi ses kmyordu. Ne Atina radyosu, ne de ajanslar darbeyle ilgili tek bir haber vermiyorlar ve Atina sokaklarnda yabanc radyolar dinleyenlerin kmelenip fslt gazetesini dolatrdklar grlyordu... O kadar. KIBRIS'ta kark durum leden sonra almaya balad. Sampson yemin ederek greve balyor ve Makari-os'un lmeyip radyodan halkna anda bulunduu haberleri dorulanyordu. Cunta'nn baa getirmek iin seebilecei en son kii olan Sampson (ki Trk ve ngiliz32

15 temmuz pazartesi leri ldrmesiyle aka vnen, katksz Enosiscilii ile iftihar ettiini daima syleyen bir insandr), ilk basn toplantsnda bir Trk mdahalesine kar tedbirini alyor ve Bu hareket Trklere kar deil, katil Makari-os'a kardr. Trkler gvenliklerinden korkmamaldrlar. Onlarla mzakereler devam edecek ve bir yl iinde de seimlere gidilecektir. BU KIBRIS'IN DR diyordu. Saatler ilerledike Ankara'daki tela ve karklk havas da artyordu. Her kafadan bir ses kyor, birbirini tutmayan grler neriliyordu. Dileri Bakanlnda, Makarios'un direnme savama balayaca, gelimelerden Trklerin krl kacaklarn ileri srenlerden tutun, olaylar nemsemeyenlere kadar bir dizi deerlendirme hatalar yaplyordu. Babakan beklenirken (Denizli gezisi derhal iptal edilmiti), Gne'e Pekin'den geri dnmesi iin telgraf ekiliyor, Ik vekleten bakt Dilerinde gelen haberleri deerlendiriyor, kimsenin Ankara'dan ayrlmamas gerektii haberi Bakanlara ulatrlyor, muhtemel bir Gvenlik Kurulu iin Genel Sekreter Nahit zgr Paa zmir'den artlyor, Genelkurmay Bakan Sancar stanbul'dan, Deniz Kuvvetleri Komutan Ka-yacan da teftiini kesip Mersin'den uakla Ankara'ya hareket ediyorlard. Savunma Bakanl ve Ordu da ne yaplabilecei hakknda kesin bir kanya henz sahip deildi. KARAR Trkiye'de ok az kimse kesin mdahale kararnn hangi gn alndn bilir. Herkes, geni ve uzun tartmalardan sonra saptandn zanneder. Hatta Bakanlar 33

15' temmuz nazar test arasnda nemli bir bolm dahi, kesin mdahale kararnn o tarihi gece alndnn, ancak 10 Temmuz Cuma gn Ecevit'in Londra dnnde farkna varabil-mitir. Toplantya katlan ve o geceyi yaayanlarla konu-.alarm sonunda ben de gerein farkna, ge de olsa yeni varabildim. 16.15 de Babakan Ecevit, Ankara'ya dner dnmez etrafndakilerin kararsz ve telal halinin hemen farkna vard. stanbul'dan gelen ve alanda kendini bekleyen Genelkurmay Bakan Sancar'm arabasna binerken, ileri Bakan MSP'li Asiltrk'n de Genelkurmay Bakanlna, gelmesini istedi. nemli gelimelerde MSP'den mutlaka birinin yannda olmasn istiyordu. Savunma Bakan Ik ile beraber gelen konvoyu Komutanlar, Genelkurmayn kapsnda karladlar. Hemen toplantya geildi. Ecevit konumasna kesin bir deerlendirmeyle girdi: Bu darbe, Yunan Cuntas tarafndan dzenlenmi ve ileride aka Enosis'i hedef alan bir harekettir, Durum son derece ciddidir Ve hafife alnd takdirde Trkiye bundan ok zararl kar. Enerjik hareket etmekten baka kar yolumuz yoktur. Ben Trk ordusunun yeteneklerine inanyorum. Derhal gerekli hazrlklara balamamz, hem de vakit kaybetmeden yrtmemiz arttr. Bu konumaya, komutanlar ikna etmek - gelimelerin deerlendirmesini kendi asndan yapp durumun nemini anlatmak, da denilebilir. Askerler hibir ak tereddt gstermediler. Ellerinde .ana -plan vard... 24 veya 48 saat. iinde mdahale veya iki SAFHAM GEN MDAHALE pln...

25' temmuz pazartesi Ecevit'in deerlendirmesi hepimizi etkiledi. Derhal gerekli n hazrlk ve'almalar yapp durumu kendisine bildireceimizi, grev verildii takdirde yapabileceimizi syledik.-Aslnda ordunun gcnden Ecevit ylesine emindi k... Bir defa dahi phe kans yaratan soru sormad diye o gnk konumalar anlatan yksek rtbeli bir komutan, o anda kimsenin aka bir mdahaleye gidilecei izlenimini elde etmec d'., Ecevit' in gerek niyetini akamki toplantda anladklarm syledi. TARH TOPLANTI : TRKYE'NN KRZ POLTKASI Cumhurbakan Korutrk'n de katld ve 19.30 da toplanan Bakanlar Kuruluna ara verilip 20.00 de balayan Gvenlik Kurulunda, (1) barol Deniz Bay-kal oynad. Hkmetin d politikadaki yeni anlayn ve yaklamn anlatarak sze balad: ... Dnyada nkleer silah dengesinin sonucu beliren yumuama, Uluslararas krizlere kar tepkileri de deitirmitir. Artk direkt mdahale yerine, krizleri durdurma, dorunun ve hakimin aranmas yerine, blge krizlerini yattrma dnemi balamtr. Dolaysiy-ie krizi balatan lke daima avantajl bir duruma girmektedir. Bunun birok rnei vardr. Rumlar imdiye kadar bu politikayla devaml ileri admlar atmlardr. Kbrs'taki darbe de bunun yeni bir rneidir. ki yol vardr. Ya krize dolaysiyle oldu - bitti'ye gz yumup. (1) MGK'daki konumalar, toplantya katlm olanlarla ayr ayr yaplan grmeler sonucu yazlmtr. Resm zabt nitelii yoktur. 35

15 temmuz pazartesi arkasndan sert demeler ve diplomatik yollara ba vurmakla yetinmek (ki hibir zaman-sonu verdii grlmemitir), veya krize krizle cevap vermek... Bugnk darbenin asl nemli yn baa Trk ve ngiliz katili Sampson'un gelmesi deil, YUNANSTAN'IN BR SRE SONRA GNEYMZE NMESDR. Kbrs'ta Yunanistan'n izledii politika son admn atmak zeredir... Bu yara mutlaka kesilmelidir. Deniz Baykal, hkmete izlenmeye balanan yeni KRZ DPLOMASS'ni uzun boylu anlatt... Aslnda ok kimsenin gznden kaan bir deiiklik getirmiti yen* hkmet d politikaya. Olaylar ardndan izlemek yerine, lkenin karlarna aykr olan ancak uzlama ile zlemeyen sorunlarda hakkn fiilen kullanmakta tereddt gstermemek ve olaylarn nne gemek, diye zetlenebilir... Hkmete gelir gelmez bu politikann ilk ortaya k Kt'a Sahanl ile oldu. Yunanistan'n Ege'ye gemi karp petrol bulmas, Ecevit hkmetini uyandn vermiti. Derhal Dileri, Savunma ve Genel-kurmay'da bir dizi toplant yaplp, genel bir strateji saptanm, kaybolmak zere olan Kt'a Sahanlndaki haklarmz iin son derece enerjik bir politika izleneceinden, tm askeri olanaklar da gzden geirilmi ve yeni tedbirler planlanmt. Kbrs da ayn stratejik toplantda, varsaymlara dayanlarak ele alnmt. Hakl olunan konularda fiili durum yaratlacak, ancak dnya kamuoyunca hakl bulunacak ller iinde tutulmasna dikkat gsterilecekti. Buna gre de askeri gcn nemi bykt... te bu toplantlarda Ecevit Ordunun gcn iyice incelemi ve neyi nereye kadar gtrebileceini renmiti... Ege'de Yunanistan'n uzlamaya yanamad ke36

15 temmuz pazartesi sinlik kazannca (Ottawa ve Brksel toplantlarndan sonra) haziran aynda andarl gemisi Deniz Kuvvetleri eliinde ihtilafl blgeye karlm, Trk ve Yunan muhripleri gnlerce silahlara mermi srlm ekilde kar karya seyretmilerdi... te bu toplantlardan ve yeni diplomasi anlaynn kabulnden sonradr ki, Yunan Cuntas nce Ottawa'da Dileri Bakanlar, sonra da Brksel'deki Babakanlar seviyesindeki toplantlarda keye sktrlp, mzakere masasna oturtulmaya allmt. Eer Kbrs krizi patlamasayd, Ege'de-. ki menfaatleri elde edebilmek iin, Ecevit hkmeti aratrmalara devam etmekte kararlyd. lkeyi bir maceraya ve sonucu belli olmayan bir savaa itmeden yrtlen REAL - POLTK buydu... Trkiye bugne kadar devaml demeli diplomasiyle olaylar geriden izlemek durumunda kalmt. imdi, bunun tam tersini yapmak istiyordu... (1) Blent Ecevit, Hkmete gelir gelmez yaplan almalar sonradan yle anlatt: (2) Biz Hkmet kurar kurmaz, Yunanistan'la aramzdaki sorunlar zebilmenin, iki lke arasnda karlkl gven ve ibirlii ortam yaratabilmenin, ama, tabu, bunlar yaparken de, Trkiye'nin haklarn koruyabilmenin veya salayabilmenin yollar zerinde ciddi olarak durmaya balamtk. Kbrs, Ege Kt'a Sahanl) Ecevit, hu yeni diplomasi yaklamnda en dikkat ettii noktay 17.7.1974 TV konumasnda ilemitir. Atatrk'ten ald dersi hatrlatarak, nereye kadar gidilmesinin nceden bilinmesine deinmitir. Kbrs mdahalesinde de hi tereddt gstermeden, bataki yumuak tutum sonu vermeyince harekete gemitir. (2) Yazarn zel grmesinden aktarlmtr. 37

15 temmuz pazartesi , Ege'de Hava trafii ve aznlklar sorunlarn birtakm salam verilere dayanarak ve tutarl bir politika izleyerek zmeye balayabilmenin yollarn aratrdk. Sivil-asker, konuyla ilgili btn kurulular, btn yetkilileri dinledik, birok teknik ayrntlar inceledik. Bu almalar ve incelemeler srasnda, ben,- Trkiye'nin stratejik olanaklarn ve askeri gcn de yakndan renme olanan bulmuum. Geri o sralarda herhangi bir asker hareket szkonusu deildi. Ama her ihtimale hazrlkl bulunmak zorundaydk. zellikle Yunanistan'da, o srada Trkiye'ye kar ok kat ve genellikle macerac olma, sorumsuz davranma eilimi gsteren bir dikta rejimi bulunduu iin, Yunanistan'dan gelebilecek bir lgnla kar ne kadar tedbirli ve hazr olduumuzu ve daha ne gibi tedbirler almamz, hazrlklar yapmamz gerektiini lme, bilme zorunluunu duymutum. Aylarca sren inceleme ve almalarmz, ite o gnlerde ie yarad. ASL GEREKE : YUNANSTAN AKDENZ'E NMEMELDR Dnelim Gvenlik Kuruluna (1). Baykal'n bu konumasndan sonra, Ecevit Samps-son darbesinin Trkiye'nin gvenlii ynnden nemi zerinde yeniden durdu. Ege'deki durum ortadayd. Birka yl sonra, hatta resm seim ile Kbrs'ta Enosis'in (1) NOT : Sz geen Gvenlik Kurulu ve bundan sonra toplanan Bakanlar Kurulundaki gelimeleri ve konumalar an-, latan yksek seviyeli yetkililer bu bilgileri verirken, eksik braklmas gereken SIR niteliindeki noktalara ok dikkat sarfetmilerdir. 38

15' temmuz pazartesi (Trk blgesi darda braklarak tabii) ilan son derece basit bir olayd Bylece Akdeniz'de Trkiye'nin scak karnnda bir Yunan adas ve bir Yunan ss doacakt. Orta ve Gneydou Anadolu, Yunan uaklarnn menziline girecekti. Ecevit'in her eyden ok stnde durduu nokta ite buydu... Sonuna kadar da bu tezinde srar etti... Yoksa Sampson'un kiilii, veya Ma-karios'u getirip eskiye dn salamak deildi amac. imdi tepki gsterilmedii takdirde Kbrs ileride Trkiye iin byk bir tehlike olabilecekti. Cuntann kendini saklamaya dahi lzum grmeden darbeyi gerekletirmesi, ileride Enosis'i ilan etmekte gsterecei dier admlar hakknda kesin fikir vermiyor muydu? Dier bir kaygs da Trk toplumuna kar bask e katliama giriilmesiydi. Konumasnda bu nokta zerinde de durdu: Mecbur kalacaklardr. Sampson rejimi bir terr havas yaratmak zorunda kalacak ve ilk hedef olarak da Rum polisi ile Mill Muhafzlar arasndaki Makarios taraftarlarn seeceklerdir. Bunlar da kurtulabilmek iin, daha emin grecekleri Trk kylerine snacaklar ve atma gerekesi doacaktr. Hatta imdiden bu olaylarn haberi geliyor. Sampson belki hemen yapmayacak ve bir sre bekleyecektir, ancak biz bu durumu enlemezsek, birka ay sonra her ey yatlnca szle bu saldrlar durduranlayz. Ge kalm oluruz. Bu konumalardan sonra, Trkiye'nin bu tip hareketlere ne kadar hazrlksz olduunu gsteren sorular balad... Tamam, hepsi kabul ediyorlard ki, darbe Cuntann iidir, Sampson Enosisi bir Trk katilidir, Trkiye iin endieli bir durumdur... vs... vs... AMMA? Amma... amma... amma?

15 temmuz pazartesi Aramalarn altnda yatan, ... bu yarann... nasl kesilecei idi. Rusya'nn,tepkisi ne olur? Mermimiz yeter rai? Amerika jine Joftnson gibi tepki gsterirse ne olur? Sonra Ordu? Acaba yapabilir mi?. Kahraman ordumuzun gcnden hi phe yok, ancak ya bir kaza oluverirse? Petrolmz kesiverirlerse? IKARTMADAN aka kimse sz etmiyordu. Fakat hep etrafnda dnlyordu kelimenin.. stelik olaylar henz yeteri kadar aydnlanmamt. Bakalm Ma-karios ne yapacakt? Sampson Trklere bir hcumda bulunacak myd? Yunanistan ne yapacakt? Nereden hcum edebilirdi? Buna kar bir tedbir var myd? Elde 50 yldr sava tecrbesi geirmemi bir ordu vard. Bir ufak baarszlk Trkiye'de byk olaylara yol aabilirdi. ylesine kolay kolay verilecek bir karar deildi,.. Ordu ile ilgili sorular karsnda Sancar dayanamad: Biz hazrz, ancak acaba siz hazr msnz? Onu Deniz Kuvvetleri Komutan Kayacan takip etti: Beyler, ben kaykla dahi olsa karm. nemli olan iin bu taraf deil. Siz siyas olarak Trkiye'nin hakllm anlatabilecek ve bizi destekleyebilecek misiniz? DEVLET MEKANZMASI HAZIR DEL Aslnda Devlet mekanizmas byle bir durum iin hazr deildi. ok az Bakanlk bir sava halinde ne yapacan, nasl tedbirler alabileceini biliyordu. Eksperlerin dahi bir eyden haberi yoktu... Askerlerin hi deilse yllardr hazrlanm bir planlan vard ortada. Di-

15 temmuz pazartesi er tarafn, yllardan beri gelen bir laaklk iinde hibir plan yoktu. Drt saat sren bu tartmann sonunda Ecevit, sorulara cevaplar vererek etrafn iknaya alt... Dnya kamuoyu toplu halde Yunanistan'n karsndayd ve darbenin Atina tarafndan planland hakknda hibir phe yoktu. Bylece Trkiye'nin hakllm savunmak ok daha iyi koullarda yaplabilecekti. Ordu bir mdahaleyi gerekletirebilecek gteydi. Ada'ya kartmann, stelik direnme gc hakknda hibir bilgiye sahip olunmayan Kbrs Adasna kartmann, gl bykt. Ancak yine de aylardan temmuz olmas ve kendi ilerinde savamalar, lehte faktrlerdi. artlarn hemen hemen tamam Trkiye'nin lehin-deydi. Bu i yaplacaksa, imdi yaplmalyd. Bir daha byle bir durum ile karlaamazd ve ok ge olurdu. imdi olaylara gz yummak, Trkiye'nin ileride byk tehlikelere dmesiyle sonulanabilirdi... Ecevit tartmalar yle balad: Kbrs'n bamszl iin hazrlanm olan Garanti anlamasnn 4. maddesinin iletilmesi (1) ve Sampson dzeninin deitirilmesi iin, adada bir Trk askeri mevcudiyetinin bulundurulmas gerekmektedir. Bylece, hem Trkiye'nin, hem de Kbrs Trklerinin gvenliini koruyabiliriz. Hazrlklar balamaldr. Bu arada dier Garantr lke ngiltere'yle de temas edip, amalarmza kansz varmaya alacaz. ngiltere'den sonu alnmazsa biz hakkmz fiilen kullanabilmek iin hazrlklarmz tamamlam oluruz. Arkasndan, planlar zerinde grmeler balad. Gelimeler karsnda, nce 24 ve 48 saatlik mdaha(1) Bak: Ek-1. 41

15 temmuz pazartesi le planlar zerinde tartld. Yetersiz bulundu ve iki saf hal byk plan kald ortada. lk iki plan bombardman ile yetiniyordu. Oysa, kesin saylan bilinmemekle birlikte, Ada'da binlerce Yunan subaynn bulunduu tahmin ediliyordu. Ecevit komutanlara kilit sorusunu sordu: ..... Ka gnde hazrlanabilirsiniz? Cevap son derece kesindi: Cumartesi sabah kartmay balatabiliriz. Son olarak da, tedbirler ele alnd. Nerede ne zaman Skynetim ilan edilecei, harekt iin ne kadar vakit ve malzemeye ihtiya olduu, bunlarn ne ekilde bulunaca grld... Ve nihayet, aa katta bekleyen Bakanlar Kuruluna u tavsiye kararnn yollanmas nerildi: ... Trkiye'nin yksek menfaatlerinin ve gven-'"'nnin korunmas iin gereken tm hazrlklarn yaplmas ve tedbirlerin alnmas... Bu, ad ksmen konulmayan kesin MDAHALE karar idi. Ancak gerekleebileceine o nda ok az kii inanmt... DUR diyene kadar yryecek mekanizma harekete geiriliyor, hem kartma, hem de bir Yunan hcumuna kar alnacak tedbirleri kapsyordu bu karar. Korutrk, genellikle dinlemekle geirdii toplantnn sonunda, karar onayladn sylemekle yetindi. BAKANLARI KNA Gvenlik Kurulunun sonulanmasn saatlerdir bekleyen Bakanlar, getirdikleri TV'den Humpprey Bogarts'm mitsiz Saatler filmini seyrediyorlard. Baz42

15 temmuz pazartesi lan iin* gerekten mitsiz saatlerdi. Alt ay nce oturduklar koltukta, birdenbire nereye gidecei ve ne ekilde sonulanaca bilinmeyen bir kriz ile karlaver-milerdi. Aslnda birka hari, kimse gelimeleri doru drst deerlendiremiyordu. 01.00 de Bakanlara, Gvenlik Kurulunun tavsiye karar okununca, itirazlar duyuldu: Kardeim yukarda karar alyor ve bize tebli ediyorsunuz, olur mu bu? Bu defa Bakanlar ikna etme durumun ciddiyetini anlatma almalar, balad. Kimse Mdahaleyi yaktramyordu. nce tm diplomatik yollarn denenmesi, sonuna kadar harcanmas gerekliydi. Genel eilim buydu. Cumhurbakan Korutrk, bu toplantda yarm saat kaldktan sonra ayrld ve Kk, Trk ordusu kesinlikle Ada'ya yerleene kadar (2'nci gn) bir daha resmi bir aklama yapmad. Ecevit, o gece Bakanlarna Yunanistan'n artk garantr bir lke saylamayacan, dolaysyle ngiltere, ile grmeler yapacan sylemiti. Yolun ucunda bir mdahale olduunu anlayanlarn dahi saysz sorulan vard... Yunan tepkisi ne olur? Ya bir Trk - Yunan sava karsa? vs... vs... vs. Bakanlar sabaha kar 02.30 civarnda Babakana tam yetki verdiler. Bu yetki ngiltere ve dier lkelerle diplomatik temaslan yrtmek, hem de Gvenlik Kurulunun tavsiyelerine uymay kapsyordu. Bakanlarn bazlar durumun ciddiyetini ya anlamam, veya yeterince deerlendirememilerdi. Belki bir forml bulunabilir ve Sampson gider, mdahaleye lzum kalmayabilirdi. Trkiye'nin askeri harekttan ba43

15 temmuz pazartesi ka k yolu olmadn sadece birka kii grebilmiti o anda (1). Bakanlar Kurulundan kan Ecevit, kesin kararn vermiti: Mdahale yaplacakt. ngiltere'nin, Trk nerilerini kabul edeceine pek ihtimal vermiyordu. Onlar kabul etseler veya etmeseler de, mdahale yaplacakt. Londra'nn beklenmedik bir ekilde, bu asker harekete katkda bulunmay kabul etmesi, sadece taktik deiikliine yol aacakt. Yani kan dklmeden ve daha yumuak bir hareketle sonu alnacakt. Bundan dolay CUMARTES gn, kesin iti) CHP - MSP koalisyonunun dalaca gnlerde ise 15 temmuzdaki Bakanlar Kurulu toplants iin trl sylentiler km ve hatta MSP'liler birok CHP'li bakann karara HAYIR dedii ileri srlmt. Bu hayrclarn av srasnda Erbakan, Cahit Kayra'nn tuttuu notlarn aklanmasn istiyor ve baz bakanlarn, Amerika bizi mahveder, ne yapyorsunuz? dediini ileri sryordu. Tm aratrmalarmda mdahaleye prensip ynnden hayr diyen hibir bakana rastlamadm. Ancak bzlarnn pheleri -endieleri olmu, yeteri kadar diplomatik aba sarf edilmesi nerilmi hatta 50 yldr savamam ordunun olanaklar zerinde durulmutu. Ancak hi kimse hayr deyip salonu terk etmemiti... Erbakan'm Kbrs harektna yaklam ise, Mslmanlarn fetih hakk olduunu ileri srp, sonularn dnmeden, deerlendirmeden, derhal klmas eklindeydi. Hatta MSP'nin o tarihteki Genel Bakan Yardmcs smail Mf-tolu bu konuda benimle yapt bir konumada, Ecevit'in Londra'ya hareket ettii gn Esenboa'da Erbakan'n komutanlar etrafna toplayp, hazrlklarn hzlandrlmasn istediini, bu sayede Ada'ya klabildiini ileri srmtr. Ancak olay dorulatabilmek iin konutuum Kuvvet Komutanlar bana, kk bir glmsemeden baka cevap vermediler. 44

15 temmuz pazartesi KARTMA gnyd. Hazrlklarn o gne kadar tamamlanmas artt. Trkiye'de, Dileri dahil herkes uykuya dald bir srada, (kimse farkna varmamtr) Ecevit Genelkurmayca gidiyordu. 03,30 Komutanlara yazl EMR imzalanp verildi. ... Trk asker varl Ada'ya etkin ve ll ekilde karlacaktr... ORDUNUN TUTUMU Ordu'nun tutumu neydi? Bizim byle bir noktaya baaryla ulaabilmemiz durumunda Yunanistan'daki rejimin dayanamayacana iimden inanyordum. Nitekim, 20 temmuz gn, harekt balad gn, bu inancm akladm. Yunanistan'daki rejim yklrsa, o zaman Ada'daki asker gcmz soruna bar yollardan zm aranp bulunmasn kolaylatrr, hzlandrrd. Yunanistan'daki ve Kbrs'taki dikta rejimlerinin devam halinde veya devam etmese bile Trkiye'ye ve Kbrs Trklerine kar Yunanistan ve Kbrs Rumlarnn kat tutumlarn deitirmeleri halinde ise, Kbrs'ta asker gcmzn varl, Kbrs sorununu kesin zme ulatrabilme olanan bize salam olacakt. erde baz evrelerde ve zellikle dardaki kannn aksine, mdahale konusunda askerlerin hkmete hibir basks.olmad... Gstermemelerine ramen, onlar da kuku duyuyorlard. Gemilere binip, sonra geri dnmek istemiyorlard. Hkmetin gerek niyetini iyice bilmek arzusu idi. Daha nceki denemelerin tekrarndan ekmiyorlard. 45

15 temmuz pazartesi Yksek rtbeli bir Komutan bu konuda yle konutu: Savata ne olacak bilinmez. Mdahale edilmeyecek gsteri yaplacak denseydi, durumu aka bilmekten dolay memnun olabilirdik. Aslnda hazrlklar yapmaya baladmz gn, Genelkurmay dahil, ok azmz bu defa gerekten kacamza inanmamtk. Hl iimizde gsteri yapp dnebileceimiz hissi vard. Dola-ysyle ikili bir kmaz gibiydi. Byk sorumluluk ve de mir gibi sinir isteyen bir ey, karar vermek. Ayn du rumdan Demir el de gemiti ve nasl ter dktn biliriz. Kolay deildir. nsan canyla, bir lkenin mukadderat ile oynayabilecek karar vermek iin ok gl olmak gerekir (1). (1) Kararn alnd 15 temmuz gecesi neler konuuldu? Ecevit ileri srlen hkmet tutumunu yle anlatt: Milli Gvenlik ve Bakanlar Kurulunda, hi kimse harekta kar olma gibi bir tavr taknmad. Bu aamada etkin ve kararl davranmazsak ok ar sonulara yol alm olacan gryorduk. Ordunun byle bir harekttan .baaryla kabilecek durumda olduuna gveniyordum. O gece kar karya bulunduumuz durum, serinkanllk ve sorumluluk duygusuyla incelendi. Trkiye'nin garantr devlet olarak, asker gcn Kbrs'ta bulundurmas zorunlu idi. Artk ancak yle bir asker varln salayaca gvenlik duygusu iinde, Kbrs sorununa bar bir zm aranabilir, Ada'daki Trklerin durumu nisb gvenceye balanabilir ve fiil bir Enosis nlenebilirdi. Yunanistan'daki rejimin, Trkiye ile Yunanistan arasndaki hibir sorunu mzakere yoluyla zmeye yanamayacan grmtk. Bu ynde btn iyiniyetli yaklamlarmz kaba bir ekilde geri evirmilerdi. O zihniyetteki bir rejim karsnda hakkmz ancak gle koruyabilirdik. Kbrs'n Yunanistan'a lhakn ancak Ada'da Trkiye'nin asker gcnn etkin biimde ve lde bulunmasyla nleyebilirdik. 46

CUNT SIKIIYOR 16 Temmuz Sal Trkiye birbirine giriyordu. Hrriyet gazetesinde Babalarna sorsunlar! balkl yazlar yazlyor, dier gazeteler de Yunanistan' suluyor ve birinci gnk aknlk, yetini kararlla hrakyordv. Kararllk darbenin nitelii hakkndayd. Kimse bir gece nceki toplantlardan haberdar deildi. Makarios lmediini, Baf Metropolitinin zel radyosundan yapt arlarla dnyaya duyurmutu. nceleri Makarios'un radyo konumasna ilk gvenilir yargy Evet, onun sesi diyerek Denkta koydu. Bapiskopos gece, Birlemi Milletlerin araya girmesinden sonra ngilizlerin istemeye istemeye ve son dakikada olumlu cevap vermeleri zerine, bir RAF helikopteriyle Malta'ya uuruluyordu. Bapiskopos'un kat Baf ehri, Sampson'un eline dmek zereyken, B. M. araya girmi ve ngiltere de Makarios'un s'te kalmas yerine adadan kmasn daha yararl grmt... Makarios'un kurtuluu, Trk halknn garip bir ynn de ortaya karyordu. Yllardr hakaret edilen ve nefret duyulan bu insann lmden kaabilmesi garip bir sempati yaratmt. En sert gazeteler bile Ba47

16 temmuz sal piskopos'dan yumuak kelimelerle sz etmeye balamlard. Makarios'un ok yaknlarna gre Bapiskpos'un Malta'ya varr varmaz syledii sz u olmu: Kurtuldum ya, mutlaka Ada'ya tekrar, dneceim! Oysa BBC radyosunda ayn gn olaylar yorumlayan John Dickie, Bapiskopos lkesini terk ederek her eyi kaybetmitir. Kaanlarn ka geri dnebildi? diyordu. Kafasna koyduunu yapmasyla nl olan bu ihr sann en byk korkusu Trkiye'nin mdahalesiydi. tik i olarak Londra'ya, oradan da Birlemi Milletlere gitmeyi kararlatrd. Aslnda durumunun hi i ac olmadn yaknlarna sylyor, fakat zellikle Amerika' daki zengin Rumlara ve kiliseye gveniyordu. Basn toplantsnda, en sert kelimelerle Yunanistan' sulad: Cunta olaylarn tek sorumlusudur. O gnk stratejisi, Sampson'un hibir lke tarafndan tannmamas, bylece bir ambargo altnda braklmasyd. Makarios ile Trk halk ve Trk devleti arasndaki balay havas, o gn balad ve ancak drt gn srebildi. ATNA da tutumunu aka belli etmiti. Olaylarn tamamen Kbrs'n i ii olduunu, gaddar diktatr Makarios'un milliyeti gler tarafndan devrildiini resm bildiriyle aklyordu. Sampson da durmadan Yunanistan'la birlemeyeceiz, Trklerin gvenlii salanmaktadr diye radyo mesajlar yaynlyordu. Bir taraftan da, Makarios'cu olarak bilinen polis kuvvetlerinde bir gnde 1200 tutuklama yaplyor ve ehir ehir Makarioscu av devam ediyordu. ngiltere bata olmak zere, her bakent Cuntay 48

16 temmuz sal sulamaya ve Sampson rejiminin tannmadn bildirmeye balamt. NATO Konseyinde bile Yunanistan aka eletiriliyordu. Ama kim deitirebilirdi Sampson ynetimini? NATO asker mi yollayacakt? Rusya istila m edecekti? Sovyet Bykelisi Grubyakov, Cumhurbakan Ko-rutrk'e Moskova'nn tutumunu aka belirten bir nota verip yanndan karken syan d kuvvetlerce hazrlanmtr. Sovyet Hkmeti isyanclarla mcadele edenlerin yanndadr. diye hi beklenmedik bir aklama yapyor, B. M. deki Rus delegesi de Yunanistan Kbrs' yutuyor diyordu. Sovyetler Birlii her ynden harekete gemiti Ayn gn Bulgaristan ve Yugoslavya, Yunan, snrna kuvvet ymaya balyor ve bu hareket Trk Genelkurmay tarafndan byk bir ilgiyle karlanyordu. Sava halinde, demek Yunanistan'n ^kuvvetleri blnecekti... Dilerine yabanc bakentlerdeki elilerden gelen kriptolarda ortak bir tek nokta vard: Yunanistan darbenin sorumlusudur. Ya Amerika? Amerika'nn hibir kesin tutumu yoktu. Washing-ton'da basn szcs Anderson, ilk aklamasnda (1) bu Kbrs'n bir i iidir demi, arkasndan Ecevit'e Kissinger'in bir mesaj yolladn ve Adann Anayasa, dzen ve statkosunun deitirilemeyeceini, Kbrs'n bamszlk ve egemenliine sayg gsterilmesini istediini, bunlar bozacak her trl harekete kar olduunu kesin kelimelerle bildirdiini sylemiti. Kissinger' in tutumu, kesin olarak bekle gr politikasyd. Kissinger, dier lkelerin aksine, Makarios hkmetinden. (1) 16.7.1979 Washington basn toplantsnda. 49

16 temmuz sal hi sz etmiyor ve resmen Sampson'un yerlemesini bekliyordu. Amerika'nn bu bekleme politikas Ecevit' in hemen dikkatini ekti. ok vakit geirildii takdirde, Amerika Sampson'u tanyacakt. Amerikal diplomatlar sonradan o gnlerin analizini yaparken, sk sk Kissinger kararn vermeden ve taraf tutmadan kimin hkim olacan tartyordu. Bundan dolay Makarios'u hemen kabul etmedi diyerek bu gr doruladlar. ECEVT'N KUKUSU Ecevit, darbe haberini alr almaz CIA'nm parmandan kukulanmt. Sonradan konutuum yaknlar da bu noktaya dikkati ektiler. Babakana gre, Sovyetler Birlii, CHP'nin federasyon tezini bandan beri olumlu karladn gstermiti. stelik Makarios'un devrilmesi ve baa Sampson gibi eski katil ve and imi Enosisci olmasyla vnen birinin getirilmesinden en ok rahatsz olacak lke Rusya idi. Zira Ada'nn bir Cunta eline gemesi ve ilerde bir NATO ss olanann belirmesi en fazla Moskova'y rahatsz ederdi. Sovyetler bu deimeyi katiyen kabul etmez ve Trkiye'yi desteklerlerdi. Zaten, Koru-trk'e gelen Sovyet notas Moskova'nn Sampson'a kar kesin tutumunu gsteren en nemli iaretti. Ama Amerika? O ne yapacakt? Ecevit hkmeti aslnda Amerika'y aka rahatsz etmiti. Gelir gelmez ABD'nin can damarndan vurmu ve afyon ekimini kstl ekilde dahi olsa balatma karan almt. Arkasndan yllardr uyuyan Ege'deki Kt'a sahanl meselesini ortaya atm, Yunanistan'la ilikiler gerginlemi, Ortak Pazar ile anlamasn yenilemiti. 51

16 temmuz sal Bu arada Ankara ile Kbrs Trk Toplumu arasnda kk bir dzeltme telgraf gidip geldi. Buna sebep de, Denkta'm o gn Bayrak radyosuna verdii demete: ... Bu mcadele bugnk safhada dorudan doruya Rumlar ilgilendirir. Bundan doacak sonular ve Kbrs' sarma temaylndeki atmalar Trk tarafna sratmamak nemlidir. Karmza kan yeni problemleri bar yollardan halletmek iin elimizden geleni yapmaktayz. Yani Ankara'nn o andaki dncesinin tam aksiydi bu szler. Hemen Dilerinden kriptolar yolland ve gelimelerin Kbrs'n i ii olmadn, d mdahale bulunduu, Trkiye'nin sert tepki gsterecei belirtildi. Aslnda Denkta, karklklar nceden Ankara'ya bildirmi, ancak bylesine bir darbe ve buna Ankara'nn kesin ve ciddi tepki gsterebileceini (eski tecrbelerinden dolay) hesaplamamt. Trkiye'nin mdahale edebileceini aklndan dahi geirmemiti. Dileri Bakanl da hl kararszlk iindeydi. Makarios'un mutlaka bir direnme rgt kurup mcadeleye balayacan ve arkasna B.M.'yi alp Sampson'a kar sava aacan ileri srenler bile vard. O gn anlatan bir yksek yetkilinin tm servislerle konutuktan sonraki deerlendirmesi aynen yle: Brksel toplantsndan, Makarios'un mektubuna kadarki devrede, biz olaylar iimize geldii ekilde yorumluyorduk. Darbeden sonraki fikirler de iler acsdr. Olaylarn kesinlik kazanmasna ramen, Bakanlar Kurulunun bir blm de hl Mdahale nin gerektii fikrini anlayamamt. Ancak gidiin de bu ynde olduunu bazlar ok iyi grebiliyordu. Kanlmaz bir ekilde Trkiye Mdahaleye kayyordu. 52

16 temmuz sal Babakan ise tamamen ayr dnyordu. Onun problemi bambakayd... Ecevit'in nnde cumartesiye kadar bir hazrlk devresi vard. Bu devre iinde hem dnyaya gerek niyetini gstermemesi, hem de tm diplomatik olanaklar denemesi gerekiyordu. Dierleri varsaymlar gzden geirirken, Babakan, Sampsn rejiminin, ne B.M. ne de NATO basks ile oradan uzaklatrlamayacama kesinlikle inanmt. Hareket etmekte bir gecikme, gereksiz vakit kayb Akdeniz'de bir Yunan mevcudiyetine gz yummak, tarih ve tamiri imknsz bir hata ile sonulanrd. yle bir strateji saptad: ngiltere'ye garanti anlamas mekanizmasn iletme ars yapacak, ilgili temaslarm yrtecek, gerekirse Londra'ya gidecek ve tm yollar denediini gsterecekti. Gerek niyetini dnyaya * gstermemek iin, bundan nceki gibi, orduyu harekete geirmek veya gemilere indirip bindirmenin de hibir etkili yn yoktu. Bu senaryoyu birka defa grdnden, deta kanksanmt. Bakanlar Kurulu toplants sonunda, derhal ngiltere'ye mracaat edilmesi kararlatrlm ve ngiliz Elisi o srada yaz tatilinde bulunduundan, Msteara, 24 saat iinde cevap verilmesi isteiyle kendisine bir nota verildi. Notada Garanti anlamasnn iletilmesi iin derhal grmeler yaplmas resmen isteniyordu (1). (1) -Garanti anlamasnn ilgili maddeleri. EK: 1 53

16 temmuz sal LDERLERLE LK KARILAMA (1) 16 Temmuz sal sabah erkenden Ecevit liderleri davet etti. Amac, muhalefetin gelimelerden haberi olmas ve onlarn da tepkilerini almasyd. Srasyla, z-dilek, Erim, Demirel ve Bozbeyli, Babakanla geldiler. Ecevit ve Ik (Dileri Bakan yerine bakyordu) da hkmet tarafndan girmiti. Ecevit-bilgi vermek istediini belirtti ve sz Hasan Ik?a verdi. -i- Makarios'a kar yaplan darbenin dardan ynetildii hakknda, dnyada genel bir kan belirmitir. Amerika'nn tepkisi ge alnd. Bykeli burada deil. Maslahatgzar ile temas ettik. Sadece ahs grlerini belirtmekle yetindi ve Makarios'un komnist tesirine kapldna dikkati ekerek, Yunanistan bunu durdurmak iin harekete gemise sevindirici olur, dedi. Ancak darbe hareketinin Enosis'i amalayabileceinden de phesi var ve kayg yaratabileceini, dnyor. Bu arada *Dr. Kissinger'den bir mesaj aldk. Yeni olaylarn kmamas gerei zerinde durmakla yetiniyor. Sovyet Bykelisi ile de temas halindeyiz. Kanada, talya ve zellikle Yugoslavya'nn endieleri var. B= M. ve NATO Genel Sekreterlerinin mesajlar da ayn ynde: ki lke arasnda bir atma kmamasn istiyorlar. Gazete haberlerini gemeyen bir bilgi sunu idi bu. Ecevit, bir gece nceki toplantlar da anlatt ve niyetini ortaya koydu: (1) Kitapta bulacanz liderler toplants da, Hkmet tarafndan davet edilen liderlerden birinin zel olarak tuttuu notlardan alnmtr. Konumalarn tamam deil zetidir. Bu konumalarn znn doruluu, taraflarla sonradan yaplan grmelerden anlalmtr. 54

18 temmuz sal Yunan deitirme birlii, tarihinden bir gn nce yola karld. Teebbste bulunduk ve durdurulmasn istedik... Garanti anlamasnn ilgili maddelerini harekete geirmeyi dndk. Garantrler arasnda nce grme yaplmas gerekli. Yunanistan' bu darbenin sorumlusu olarak grdmzden, taraf saymyoruz. Bu nedenle ngiltere'ye bavurduk. Mesaj yolland. Mill Gvenlik Kurulu ile toplantda, Ada'daki Trk halkn ve Trkiye'nin haklarn koruma yolunda tavsiye karar alnd ve'hkmete bu tavsiye ile geldik. Hkmet T.B.M.M.'ni birleik toplantya armas iin Cumhurbakanna istekte bulunuyor. Hkmet, gereksiz mdahalede bulunmama, gerektiinde ise mdahale etme karar verdi. Ecevit'in szleri iinde en ilgi ekici nokta Cumhurbakannn birleik toplantya arlmas istemi idi. tz Bozbeyli'den bakas iyi bilmediinden farkna varmad bunun. Birleik toplant Skynetim, yurt dna asker gnderme gibi kstl birka konu iin yaplabilirdi. Bugne kadar da hkmetler, birleik toplant davetlerini Meclis Bakanlar vastasiyle yaptrmlard. Bu defa yksek seviyede bir giriim olacakt ilk defa. Oysa Ecevit iin nemini bu yolla anlatmay semiti. Kimse dikkat etmedi. lk sz zdilek ald. Meseleye daha ok teknik adan bakyordu. Daha nceki mdahale devrelerinde karlalan zorluklar, aksaklklar ve karklklar biliyor ve bunlarn tekrarlanmamas iin hkmeti uyarmak istiyordu. ... Bundan nce de ktalar karld, tedbirler alnd ve geri dnld. Ama mdahale ise iyice hazrhkl olmak gerekir. k yerleri iyi seilmeli. Bozbeyli'nin tutumu ise son derece akt. 55

19 temmuz sal Bu olay, baz evrelerin ileri sd gibi Rumlar aras bir i i deildir. Yunanistan'n aka mdahalesi var ortada. Bence durum ok kritiktir. Londra -Zrih anlamalar tamamen ortadan kaldrlmtr Ecevit zellikle Demirci'm tepkisini merak ediyordu. Demirel ise Ecevit'in a konumasndaki ryelerini tereddtl bulmutu. Hkmetin aka evet mdahale edeceiz veya etmeyeceiz demesini istiyordu. Buna gre tepki gsterecekti. Karlkl deneme havas belirdi.., Acaba Yunanllar bu adm atarken ne hesap yaptlar. Sakncas yoksa bilmek isteriz. htilaf annda bir Trk - Yunan sava kabilir ve Yunanistan en msait yer neresiyse oradan sava balatabilir. Benim baz endielerim var. Kbrs'taki Trk alay ve soydalarmzn bir katliam tehlikesi karsnda Genelkurmay'n planlar olmal... Yunanllarn istekleri sadece Makari-os'u deitirmek deildir. Emelleri iin bir yeri kamak m istiyorlar acaba? Cunta orada hkimiyetini kurduktan sonra ikinci admlar ne olabilir? Hkmetin bu konuda ne dndn bilmek isteriz. Ecevit: Bu darbeyi tek bana bir olay olarak grmyorum. ok nemli sonular verebilir. Yunanistan'n emelleri konusunda bir kan sahipi olmak g, zira, Atina'dan haber alnamyor. Demirel: Hkmetin, Yunanistan ne yaparsa, biz de unu yaparz diye sarih bir gr var mdr? Kamuoyuna bir aklamada bulunabilir misiniz? Ecevit: Hkmetin u andaki tutumunu size belirttim. NATO'yu uyardk. Nazn daha fazla ekemeye-ceimizi anlatmak istiyoruz. Ege'deki manevralarmzdan gocunarak, turizm mevsimi olduunu ve yapma56

mamz gerektiini sylediler. karlarmz koruma iin devam ettik. Demirel:. Rusya ile Amerika arasnda bu konuda bir anlama var m? Ben Uluslararas forumlardan bir sonu alnabileceine inanmyorum. Ecevit; Demirel'in meseleyi benimseyip grn vermek yerine, sorular sorarak sorumluluktan kanmak istediini hissetti. Demirel, Ecevit'in Amerikan basksna dayanamayacan ve eski diplomatik protestolarla veya B. M. kararlaryla yetineceini dnyor olmalyd. Ecevit de mmkn olduu kadar ak ekilde, meselenin basit bir darbe snrlarn atm anlatmaya alyordu. Ecevit: Kbrs ii sadece Kbrs'ta halledilmez. Sovyetler Birlii, Amerika'y Akdeniz'de karsna almak istemiyor. Yani bir denge var ortada. Ruslar arlklarm koyup ABD ile anlarsa varsaymndan hareket edip bir ey yapmamak olmaz. Bugn Yunanistan' m darbedeki sorumluluunu daha belirgin hale getirmeye alyoruz. Zaten giderek yalnz kalmaya baladlar. Feyziolu da asker mdahale yerine, diplomatik giriimlere arlk verdi. Kbrs' Avrupa Konseyinden kartmak iin harekete geilebilir. Cunta hkmetinin (Sampson) tannmamas iin de bask yapabiliriz. Genel bir diplomatik taarruz ile dier lkelere de grmz anlatalm. NATO'da bunu daha kolaylkla yapabiliriz. Nihat Erim ise ok daha dikkatliydi. Bu darbenin arkasndan Amerika kabilir. Henz kesinlik kazanmam olsa dahi, Washington'un Sampson'a sempati beslediini hissediyorum. Hkmetin, Sovyetler Birlii ve Amerika'nn tutumlarm iyice 57"

16 temmuz sal tespit etmesi gerekir. Vladivostok'daki son Rus - ABD zirvesinde Kbrs konusunda da bir grme yaplm. Son konumay Bozbeyli yapt. Trkiye'nin yllardan beri, pasif bir diplomasi sonucunda girdii eziklik havasndan kurtarlmas gereine deindi. Son derece hakl olunduu bir devrede kararszlk yaplmamasn istedi. Kesin mdahaleden baka k yolu olmadn syleyen tek lider idi. Toplant, Bozbeyli'nin u. iki sorusuyla kapand: Bugnk tecavz karsnda biz ne istiyoruz? Hedefimiz nedir? Liderlerin izlenimi, hkmetin kararszlklar iinde bulunduu ve Londra'ya gidip vakit harcad ynndeydi. Kimse Ecevit'in hazrlklar iin sre kazanmaya altn anlayamamt. Demirel kuku ve tereddt iindeydi. Ne kesin bir tutum, ne de kesin bir gr getirmiti. Sorularla yetinmiti. Erim ise smet paa bana, bu millete her eyi kabul ettiririm, ancak malubiyeti, kabul ettiremem derdi. Bundan dolay ok dikkatli olmal ve iyi hesap edilmelidir eklindeki yaklam ile kayglarn sk sk belli etti, GENELKURMAYDA PLANLAR DEYOR O sal gn Genelkurmay'da drt saate yakn sren alma sonunda planlar deiti ve hem karadan, hem de havadan indirme kararlatrld (1). Bu son derece g bir operasyon idi ve uzun hazrlklar gerektirirdi. Bir Kuvvet Komutan o toplanty yle anlatt: (1) U Kuvvet Koordinasyonunun , gerekletirilebilmesi, yabanc baar diye nitelendirilmitir. bylesine ksa bir zamanda gzlemciler tarafndan bile 58

16 temmuz sal lk defa Trk ordusu ak bir sava emri alyordu. Ecevit bir kere bile nasl yapacamz, ka kii karacamz, nereden karacamz sormad. Masaya oturduu ilk gnden itibaren orduya gvendii ve baaracamza, emin olduu hissini verdi. Planlara karmadan sadece siyas kararlarm bildirmekle yetindi. te 16 Temmuz gn biz planlarda deiiklik zerinde uzun bir tartmaya girdik. Planlar 1967'de yaplm, roma gzden geirilmiti. Her .mevsime, her duruma gre ayr planlar yaplmt. Oysa imdiki duruma gre, her eyi yeniden gzden geirmek gerekiyordu. Ada harektnn zorluu da, ortada: Kba'da Amerika'nn durumunu hatrlarsn. Ecevit'in bizden istedii tek ey, Ada'da Trk toplumuna denize k verecek, kuvvet dengesini salayacak bir kpr bamm tu-tulmasyd. Bu ilk gelen grt.' Babakan, kpr ba tutulduktan sonraki gelimelere gre hareketimizi izebileceimizi belirtti. Plan iki safhalyd. ahin ve Atilla hatlar planlarda belirlenmi, ancak mdahalenin o kadar uzatlmadan durdurulmas ve gelimelerin beklenmesi fikri hakimdi. Babakan, kpr ba tutmu bir Trk gcnn, Rumlar etkileyici bir unsur olacan hesaplyordu. Yani ister istemez, Rumlarn tutumuna gre hareket edilecek iki safhal bir operasyondu. klp durulacak, siyasi opsiyonlar denenecek. Olmazsa ikinci harekt yaplacakt. Bizim iin Kbrs harekt ikinci derecede nemliydi. Zira Akdeniz'de tam stnlk bizdeydi. Yunanllarn hibir ey yapamayacaklarm ok iyi biliyorduk. Ancak Ege'de inisiyatif Yunanlnnd. Ege'de bir yerden hcuma uranabilirdi. Trakya'dan hibir ey beklemiyorduk. ki tarat da yllardr TflATO'dan ald yardmla. Trakya'y doldurmutu. Yani Trakya'dan bir ilerleme 59

16 temmuz sal dnlemezdi. Ne olacaksa Ege'den gelecekti. Bundan dolay ana,kuweti yzde 70'in stndeki kuvvet ve arac Ege'de brakp, rnein deniz gcnn kk bir blmn Kbrs'a kaydrdk. Yunanllar belki bir yeri bombalayp, bir iki gemimizi batrabilirlerdi, o kadar. Biz de ona kar derhal belirli yerlerde istila, srpriz hcum, hatta Yunanistan'n.iine kadar girebilecek alternatif planlar uygulamaya sokabilirdik. Ancak yine de iki lkenin savamas, Genelkurmayn, sonularnn ne olaca bilinemediinden ok dikkatli davrand bir ihtimaldi. Trkiye derinlii olan bir lke. Yunanistan hibir zaman bize zarar veremezdi. Kendimizden emindik. Trk - Yunan sava, herkesin meydan etrafnda toplamp seyrettii gre gibi deil ki... yle olsa zaten Trk ordusu hi phesiz kazanr. Ama balamasyla bitmesi bir olur. Adam 24 saatten fazla brakmazlar... te bu gibi tartmalar sonrasnda, Yunan cephesini koruyacak nemli bir kuvvet ayrldktan sonra Kbrs'a geildi. Baskn niteliinde bir hareket planladk. Daha nce tespit edilen ve Magosa'mn 36 km. kuzeyindeki Bo-az'a k planndan vazgeildi. Allahtan da vazgeilmi, zira sonradan Rumlarn bu planlar rendiklerini ve ona gre tedbir aldklarn istihbar ettik. zerinde durduumuz nokta, Ada'nm karakteristii idi. Mago-sa civarndan yaplacak bir kartma tehlikeliydi. Rumlar, ok geni ve rahat olan, Magosa - Lefkoa yolunun etrafn eitli birlikleriyle kapatmlard. Kontrol el-lerindeydi. stelik temmuz ay olduundan o blgede binlerce turist vard. Nfusu yz bini akn bir ehir iinde, kartlacak birka bin Trk askeri kayboluve-rirdi. Bundan dolay Girne'nin batsndaki kk bir plajdan klmas ve son derece dar, virajl (bir kamyo60

16 temmuz sal n yolda kalmas tm trafii durdurabiliyordu) ve yksek Beparmak dalarnn g geit vermesine ramen Girne-Lefkoa yolunu setik. Dalarda Rumlarn takviye yaptklarn biliyorduk, ancak St. Hilerion kalesini tutan mcahitler ve Serdarl blgesindeki Trkler bu yolun bir blmn kontrolleri altnda bulunduruyorlard. kartma iin eldeki olanaklar belliydi. kartma gemilerine, ilk gidecek dalgada kamyon ve tank yerine sadece asker doldurduk. Akdeniz'e ayrdmz tm kuvvetleri ve gemileri ysak, tabii ki baka olurdu. te Genelkurmay'daki o toplantda ilk defa denizden kartma ve havadan indirme kararlatrld. eitli planlarn, eitli ynleri birletirildi. Denizden birlikler karken, Gnyeli ile Ortaky arasnda paratle hava; indirme tugay, Boaz mevkiine de (kartma haritasna bakn) helikopterlerle 39. Komando birlii, ayn anda baz Trk blgelerine de ani katliam nleyebilmek iin yiyecek ve cephane indirilecekti. Bandan itibaren zerinde durduumuz en nemli nokta, kartmann olaysz geip birliklerin karaya atlabilmesi, havadan indirilecek olanlarn kayba uramamas ve o blgede* bulunan Rum ve Yunan birliklerinin hcuma geerek bu nclere zayiat verdirmemesiydi. Planlar bu tehlikeler dnlerek hazrlanmt... Ada'daki Trk alay, Yunan alaynn muhtemel bir mdahalesine kar koyacakt. Alayn dier bir blm, paratle indirilen Tugay ve Boaz mevkiindeki Komanda birlii ile birleip, Boaz - Gnyeli - Lefkoa genini son erine kadar dhi olsa savunacaklard. Zira Rumlarn birinci geceki gibi bir taarruzu bekleniyordu. Bu birlikler, saylar 9 10 bin arasndaki Mcahit (ki yaklak 6 bini bu gen civarndaydlar) ile muhtemel saldrlar defettikten sonra, bu yolun tam gvenliini salayacaklar ve 61

16 temmuz sal denizden kanlar Beparmak dalarndan geip, kskac kapatabilecekler, 1-2 gn iinde de Serdarl ile birleeceklerdi. Hava ve Deniz Kuvvetleri de, gerektike havadan destek at yapacaklard... Bizim iimizde yatan son hedef, ahin hattyd. Babakan bize hibir snr gstermedi. Bandan sonuna kadar syledii ayn idi: Sizden Kbrs Trklerine denize k salayacak, birliklerin gvenlik iinde durabilecei bir kpr ba tutmanz istiyorum. Biz de kendisine anormal bir gelime olmad takdirde birinci safhann 3 gnde, ikinci harekt ile ahin hattna da 3-4 gnde varabileceimizi syledik. Yani toplam 6-7 gn. Sylenilen srelerde de varld zaten. Birinci safhada nerede durulaca kesinlikle aramzda tespit edilmemiti, ancak birliklere ne kadar bir sahann gvenlik salayaca hakknda bilgimiz vard. (Haritada gsterilmitir) Her ey gelimelere gre ayarlanacakt. Gerekli grlen, salilde 18 km.lik bir erit, Girne'den Lefkoa'ya kadar giden ve derinlii de 22 km.'lik bir gen salanmasyd... Planlarn altst edilmesine hatta beklenmedik birok olayla karlalmasma ramen, yine de uygulamadaki baar bizi memnun etti. Bunun nedeni de, Ordudaki disiplinden baka birey deildi. ALKANTI DEVAM EDYOR Ankara'da alkant ise berdevam... Kbrs'taki oldu bitti karsnda Hkmetin tutumu dnyaca bylte altnda inceleniyor ve Dilerine bir gn iinde 20'yi akn eli gelip gr soruyor, arkasndan da Aman soukkanl olun szlerini sarf ediyordu.,. Sovyet ve Amerikan filolarnn blgeye doru hareket ettikleri bildiriliyor, B. M. - NATO ikilisi toplant stne top62

16 temmuz sal lant yapyor, ancak Sampson yerlemesine devam ediyordu... Genel kamuoyunda da bir kanksama vard. Bugne kadar allagelmi kuvvet gsterileri, arkasndan sert demeler ve nihayet meseleye B. M.'nin elkoyma senaryosu bekleniyordu. Ve bu genel kany Ankara'da 15 veya 20 kii dnda, btn yetkililer de paylayordu. Bir gazeteci olarak ben de katiyen Trkiye'nin bir mdahalede bulunacana inanmyordum. Gazetede de arkadalar arasnda olan bitene alkn bir hava esiyordu. Ottawa ve Brksel'de gelimelerin iinde yaam olmama ramen Trkiye'nin bylesine allmam, tm lleri aan bir karar verebileceine inanamyordum. Hantal bir politika ile adeta beynimiz ykanmt. Dileri Bakam Turan Gne ise hemen hemen ayn saatlerde, Pekin'de resm misafirhanede adeta san ban yoluyordu. Karsnda oturan ve nndeki saysz uak tarifelerini zmeye alan zel Kalem Mdr Tugay zeri'nin azndan kacak sz bekliyordu. zeri, hi mit yok dedi, Ancak perembe gn Ankara'da olabiliriz. Gerekten Pekin'den hibir balant bulunamamt. Gne'in o gnk durumunu hatrlayanlar En aa birka yln Pekin'de brakp dnd. derler. 63

17 Temmuz aramba NGLTERE'YE DAVETSZ ZYARET Artk ilgili evrelerde ok yayndan kmt. Ulatrma, Enerji ve dier Genel Mdrler toplant stne toplant yapyorlar, ordular bir yandan br yana gtrlyor, donanma Mersin'de toplanyor... Jet yakt stoklar hesaplanyor, fakat gerekte dnya bunlar fazla ciddiye almyordu. ORTAK PAZAR lkeleri politik ibirlii erevesinde galiba ilk defa tek bir gr etrafnda toplanp darbeyi kmarlarken, NATO'nun olaanst toplantlarnda, Bykeli Eralp tatilde olduu iin Daim Delege Yardmcs Turgut Tlmen, Yunan Bykelisi Hora-fas' hrpalyordu. Zor durumda kalan Yunan Elisi en sonunda Belika Bykelisi Staercke'nin Times gazetesinde Sampson'un hayat hikyesini okudum, tylerim rperdi eklindeki szlerine itiraz edip ok anssz bir k yapyordu: Her kahramana nceleri haydut muamelesi yaplr. Ne istiyorsunuz yani, kuvvet karp Makarios'u eski yerine mi getirelim? Konseyin Makarios'u destekleyen tutumunu esefle karlyorum. Unutulmamas gereken, her ihtilalin kendi meruluunu yarattdr. Horafas abalarna ramen, NATO Konseyi'nin bu 64

17 temmuz aramba rgtten beklenmeyen gerekilikteki kararn durduramad: NATO Yunan subaylarnn ekilmesini ve Maka-rios dzenine dnlmesini istiyordu. AMERKA'dan hl bir ses yoktu. Sadece Adann bamszl ve stats deimemeli, zm yolu aranyor. Yalandan olaylan takip ediyoruz diyen Kissin-ger'in mesajm bir gece nce tatilini yanda kesip Ankara'ya dnen Bykeli Macomber, Ecevit'e veriyordu. Oysa herkesin bekledii derhal Kissinger'in Ankara ve Atina'ya gelmesiydi. ABD'nin seyircilii garip yorumlara yol ayordu. ngiltere ise o. gn kalplam politikasyla NATO' yu da harekete geirip, son derece ilgin bir yattrma taktiine bavurdu: Ankara'dan gelen mesaja derhal, hem de 24 saat gemeden grmeyi kabul ediyoruz eklindeki notayla cevap verilmiti. Bu kadar... Durumun arl, Trkiye'nin endieleri kabul ediliyor ve genel szler syleniyordu. Londra arada da Atina'ya bask yapyordu. Ayn gnlerde 650 kiilik Yunan kuvvetlerinin deitirilmesi iin Pire'den bir gemi yola kmt. Londra, bu deiimde, darbeyi yapt ileri srlen Yunanl subaylarn geri ekilmesini istiyordu. Bylece, sulu aradan aunacak ve Trkiye tatmin olacakt (1). ngiltere eski bir taktii deniyordu. (1) 1967 krizinde de ayn ekilde Cyrus Vance (ABD arabulucu; mdahale etmi ve Demirel hkmetine, olaylarn dzenleyicisi Grivas ile Yunan subaylarnn geri ekilmesi tekinim kabul ettirerek bir Trk mdahalesini nlemiti. Ayn subaylar ve Grivas aradan ksa bir sre sonra tekrar Ada'ya kmlar, ancak bu defa Trk hkmeti hibir harekette bulunamamt. 65

17 temmuz aramba ngiltere'nin genel Grelim) mesaj Dilerinde son derece olumsuz karland. Ne kesin bir buluma tarihi, ne de kesin bir neri... Sadece grelim deniyordu. Zaten Callaghan bir gn nce Avam Kamarasnda bir konuma yapm ve ngiltere'nin garanti anlamas uyarnca taraflarla temas ve mzakereden baka hakk olmadn aklayarak, kendini aradan syrmt. Ecevit'in ngiltere'den hibir ey beklenemez demesi hakl kyordu \l;. (1) ngiltere'ye hangi koullarda gidildiini. Ecevit sonradan yle anlatt bana : ki kurulda da (Gvenlik ve Bakanlar Kurulu) bir yandan asker harekt iin gerekli hazrla derhalbalanrken, bir yandan da ngiltere ile temas olana aranmas kararlatrlmt. Kbrs'n garantrleri olan devletin. (Trkiye, Yunanistan ve ngiltere), bu gibi durumlarda etkin tedbir alma hakk, hatta grevi vardr. Yunanistan Kbrs'n bamszlna ynelmi bir darbeyi dzenleyen devlet olarak garantrlk hakkm yitirmiti. Kendi bamza bir ey yapmadan nce, teki garantr devletle, yani ngiltere ile istiare etmemiz ve birlikte hareket etme olanan aramamz gerekli idi. Bu gerei yerine getirmeye byk nem veriyorduk. Asker harekttan nce, yaplmas gereken her eyi yapm, her hukuk ykmll yerine getirmi olmalydk. Bu arada da hazrlklarn" yrmesi zorunluydu. nk, ngiltere'den olumlu bir cevap alamazsak, garantrlmzn gereini kendi bamza yerine getirmeye hazr olmalydk; derhal yerine getirebilecek dununda bulunmalydk. Ben Londra'dan dnnceye kadar gerekli kuvvet kaydrmalar yaplm olmalyd. Bunlarn da ka gn srecei belliydi. Kald ki ngiltere ile, birlikte hareket iin anlamamz halinde bile, bizim bu hazrlklar nceden yapm olmamzda byk yarar vard. 15 temmuzu 16 temmuza balayan gecenin sabahnda, erken saatlerde, biz btn bu asker hazrlklar iin gerekli kararlar aldk. Ben de bu kararlara uygun olarak verilmesi gereken talimat verdim. Londra'ya bu talimat verilmi ve gerei yaplmaya balam olarak gittim. 66

17 temmuz aramba Saat 13'deki Kk brifinginden sonra, Babakan doruca Dilerine geti ve Bakann odasna, girdi, Ik, Barutu ile birlikte alyordu. Grelim diyorlar. yleyse hemen bildirelim ve Londra'ya gidelim. Yetkililer Aman nasl olur, davet edilmedik, protokol var bu iin. stelik hazrlk gerekir declivse de, Ecevit'i tatmin edemediler. Sadece THY'dan vc ordudan bir uak rica edelim. Hemen harekete geelim demekle yetindi. Aksi halde grmelerin uzayacan, ortaya bin bir trl yeni oldubittilerin kacam ve aradan da vakit geince dzenin bir daha deitirilemeyecek ekilde Ada'ya yerleeceini hissediyordu. stelik Londra'ya gidiinin dnya kamuoyu zerindeki etkisi ve oradan dnyaya sesleniinin etkileri ok daha bykt, Cumartesiye kadar da vakti vard. Hemen ngiliz maslahatgzarna haber verildi ve Londra'daki Trk Bykeliliine mesaj yolland. Ecevit'in Londra gezisi ite byle balad. Drt saat iinde heyetler yapld. Kbrs ile yakndan uzaktan ilgili herkes alnd. O srada Ben hemen Brksel'e dnyorum diyen Bykeli Orhan Eralp, (Hayr sen de bizimle geleceksim diye uaa srkleniyor, Baylkem, Yavuzalp listeye konuyordu. 15,30 da Trk heyeti, Ecevit bakanlnda, az dahi olsa son mitle Londra'ya hareket etti. Babakan kararlyd... Keyetin dier yeleri gelimeleri nasl deerlendiriyordu? Londra'ya gidite kimsenin mdahaleye yaklald konusunda bir bilgisi veya baka are kalmad yolunda deerlendirmesi yoktu, tte bir diplomatn uak hareket ettii sradaki hisleri: Babakan o srada ne 67

17 temmuz aramba dnyordu bilmiyorum, ancak biz ngiltere gezisiyle Uluslararas diplomatik bir taarruzun balatlacan sanyorduk. Kimsenin mdahale konusunda fikri yoktu. Hkmetin byle bir cesareti gsterebileceine dorusu inanamyorduk. te aradaki fark. ECEVT LONDRA'DA Gezi o kadar acele olmutu ki, bazlar Londra Eliliine telgraf ekip gmlek ve orap tedarik edilmesini istemilerdi. Uakta da hani harl allyor ve etrafa direktifler yollanyordu. Bunlarn iinde en ilginci, B. M. nezdindeki Bykeli Osman Olcay'a gnderileniydi... Makarios'un temsilcisi Rossides (70'ini akn olmasna ramen son derece enerjik ve tecrbeli bir diplomat), Sampson tarafndan azledilmi ve yerine yenisinin atanaca Genel Sekreter Waldheim'a bildirilmiti. Makarios ise ertesi gn B. M. Genel Kurulunda bir konuma yapmak zere, New York'a uacakt. Olcay'a, Rossides'i desteklemesi neriliyordu mesajda. Olcay, toplantlarda sert bir ekilde mcadele ettii, ancak zel konumalarnda sayg duyduunu syledii Rossides'i, 20 Temmuz sabahna kadar resmen destekledi. Rossides'in azli halinde, 1960 Anayasasna gre tek meru ynetim olarak kalan Trk ynetiminin Kbrs' temsil etmesi gerekecei tehdidini ne srd. Makarios'un araclarla Olcay'n el skrken resimleri gazetelerde boy boy kmt. Makarios'u desteklemek Ankara'nn o anda iine gelmiti. Hi deilse bir sre... Ecevit havaalanna iner inmez, sk bir polis kordonu arkasna adeta hapsedilmi ngiliz TV ve gazeteci68

17 temmuz aramba lerini grnce, eliyle Gelin diye iaret etti. Grlerini iyice anlatmak istiyordu, Londra'ya, garantr lke olarak hangi amala geldiim, zerine basa basa aklad... Londra birdenbire, Kbrs krizinin, merkezi haline dnvermiti. NATO Genel Sekreteri Luns, Brksel' den hareket ediyor, Bapiskopos Makarios da ayn gn Grosvenor House'daM dairesine yerleiyor ve Ecevit'le grme olana arad dedikodular etrafa yaylyordu. , .v Tamamen zel bir ziyaret olduundan, Babakan Wilson ve Dileri Bakan CaUaghan, Trk heyetini havaalan yerine 10 Downing Sokandaki Babakanlk evinde karladlar. Birka yz Trk'n alklar arasnda ieri girildi. nce ayakst bir iki ve sohbet, arkasndan da Yolda yorulmusunuzdur, hemen yemee geelim dendi. Yemekte Wilson'un bir uyars diplomatlarn azn ak brakmaya yetti: Tuvalete gitmek ister misiniz? (ngilizce loo kelimesi kenef anlamna gelir.) Ecevit teekkrle cevap verebdi..., Ancak yemek ilerledike ngiliz heyetinin tuvalete gitme merak ortaya kt. , Toplantya katlar yetkililerin birinden dinleyelim: Tam konuuyoruz. CaUaghan kalkyor ve Bir dakika tuvalete gidip geleyim diyor. Arkasndan Wilson... Bir ara ikisi de kayboldular ve 15 dakika gelmediler. Meer tuvalete deyip Kissinger ile telefonla ko-J nuurlarm. ok sonra sylediler. Ecevit, ngilizlerle ciddi bir mzakere yaplacan 69

17 temmuz aramba sanyordu (1) Oysa Wilson, yemek srasnda bir lde Kbrs olaylarndan, fakat daha ok bambaka konulardan sz ediyordu. ngiltere'de Bakanlar Kurulunun alma yntemleri, konularn Kurula nasl rapor edildii hakknda esprili hikyeler anlatlyordu... Bu .hikyeler uzadka Trk heyeti gerginleiyordu. Artk tatllarn yenmesi ve kahvelerin iilmesine sra gelince, Wilson konuya girdi: Mr. Ecevit ne sylemek istiyorsanz, buyrun sizi dinliyorum. Ecevit adeta rahatsz olmutu. Kahveler ve konyaklar arasnda tartlacak bir konu gibi grmyordu Kb- * rs'taki darbeyi. Uakta neler syleyeceini hazrlamt. Hemen kk ktlara yazd notlarn kard: Notlara bakarak konuacam. Wilson ok neeliydi: Ben de eskiden sizin gibi not tutardm. Babakan olduka uzun bir konuma yapt. Sampson'un yerlemesi halinde hibir kuruluun veya lkenin Kbrs'ta bir deiiklik yapamayacam, oysa byle bir durumun Trkiye ve oradaki Trk toplumu bakmndan kabul edilemeyeceini syledi. Wilson dikkatle dinliyordu. Darbe olayna Trkiye'nin seyirci kalamayacan aka belirtti ve nerisini ortaya att: Kan dklmesini ve NATO'da tamir edilmeyecek bir yara almasn istemiyorsanz harekt birlikte yrtelim. Trk ordularnn ngiliz slerinden faydalanmasn kabul edin. slerinizden Ada'ya girersek, kansz olur. Sizi garanti anlamas uyarnca greve aryorum. (1) Londra grmelerindeki konumalar, toplantya katlan Trk ve ngiliz yetkililerin verdikleri bilgilerden derlenmitir. 70

17 temmuz aramba Masada tam bir sessizlik oldu. ngiliz -heyetinin urat aslverdi. ^__:y-< Wilson, Sampson'un nasl bir insan olduunu bildiklerini ve endielerini paylatklarn syledi: Eski dzenin kurulmas iin frsat henz kam deildir. Her geen saat, ileri biraz daha gletirmektedir. Sampson'un uzaklatrlmas ve Kbrs'ta yeni bir dzen kurulmas arttr. Denge tamamen bozulmutur. Trk toplumunun gvencelif ini salamakta kararlyz. Bunun iin, de, Trklere denize bir k verilmesi gerekir.... . Yunanistan' da davet edelim ve burada l bir toplant yapalm. Kissinger de abalarn devam ettiriyor. Birlemi Milletler toplant halinde. Askeri bir iriime lzum yok. Kbrs'taki denge bir daha geri gelmeyecek ekilde bozulmutur. Bu platonik demelerle veya kararlarla dzelemez. Yunanistan darbenin sorumlusudur ve taraf olarak kabul edilemez. Bu arada Callaghan tekrar Tuvalete kt. Dndnde, yerine oturur oturmaz, imdi haber aldm, Sisco geliyor. Onunla da, l bir toplant yapalm. Eer Yunanistan'la bir konferans kabul etmezseniz, biz onlarla konuuruz dedi. . Trk heyeti Sisco'nun geliim ilk defa duyuyordu. Masada, bir dalgalanma oldu. Yepyeni bir gelimeydi bu.. Konumalara devam edildi.., Wilson ii mzakere yollarna dkmek istiyordu: Yunanistan'la temas halindeyiz. Darbeden sorumlu olan subaylarn deitirilmesini istedik, cevap bekliyoruz. 71

17 temmuz aramba Ancak bu nemli bir gelime saylmaz,.. Ecevit aadan alyor,, tehdit etmiyordu. Toplantdaki bir diplomatn deyimiyle, eskiden olduu gibi, bunu yapmazsanz ben giderim gibi byk, szler kullanmyordu. nsancl dnmemin lzm. Bugnk Sampsn dzeni deiecektir. Trkiye mecbur kalrsa tek basma hareket durumunda kalr. Kan dklr, oysa mmkn olduu kadar az ihtilaf yaratarak halledebiliriz. Bunun tek kar yolu da slerinizden faydalanmaktr. Bu defa da Callaghan atld: Yunanistan ile sava kar. Atina buna seyirci kalamaz. NATO sarslr. Ve Wilson kalkt: Biz aramzda 15 dakika konualm, siz de konuun, sonra Bakanlar Kurulu odasnda devam edelim. Ecevit nerisinin kabul edilmeyeceini anlamt. Hava son derece olumsuzdu. SSCO LONDRA'DA Trk heyeti iin beklenmedik gelime, Siseo'nun Londra'ya geliiydi. Baz diplomatlar Sisco ile grlecek hibir ey yoktur. Neden geliyor buraya? derken, bazlar da Koskoca Amerika'nn temsilcisini, geri mi evireceiz diyorlard. Wilson'un 15 dakika dedii sre 40 dakikay bulmutu. Durmadan kahveler, konyaklar ve sigaralar getiriliyor ve Trk heyeti de bu defa kendi insiyatifiye TUVALETE gidiyordu. Nihayet dayanamadlar ve grevliye benzeyen birini-bulup Bekliyoruz, hl hazr deiller mi? haberini yolladlar. 72

17 temmuz aramba ' Biraz sonra Bakanlar Kurulu odasn&: arld Trk heyeti. Wilson, Ecevit'ten bir gn. daha: kalmasn -ve Sisco'nun da katlaca l toplantnn yapl-masn istedi, Ecevit kesinlikle l bir toplantya -karyd: Yarn. dn erteleyebilirim, ancak Mr. Sisco ile dost bir - lkenin temsilcisi olarak, Trk Bykeliliinde grrm. Burada garantr lke olarak sizinle beraberiz. Amerika garantr deildir. Wilson, Yunanistan'n da garantr olduunu ve anlamadaki istiare maddesinin yeteri kadar iletilmediine dikkati ekti. Yunanllarla da mutlaka konuulmalyd. Ecevit ise bu konuda kesin bir tutum iine girmiti. Yunanistan garantrlk hakkm kaybetmitir. Mr. Ecevit, Sovyetler Birliinin bir harekete gemesinin ne sonular vereceini dnmyor musunuz? Wilson devaml olarak gzda vermeye alyordu. Ald cevap ise, Sovyetlerin byle bir durumda mdahalesinin manta uymad yolunda oluyordu. ngiliz Babakan, her yolu deneyip bir sonu alamaynca konumalar kesti : slerin statleri gayet aklkla tespit edilmitir..., Bunlardan Trk askeri kartmaya imkn yoktur... Garanti anlamasnn, ngiltere'ye silahl mdahale hakk verdii grn de biz kabul etmiyoruz (1). (1) ngiliz heyeti, Trk nerisini beklemediklerini sonradan yaptmz uzun grme srasnda' sylediler: EceVii kararl grnyordu, ancak tek bana byle bir harekete giriebileceine dorusu pek ihtimal vermiyorduk. Bif yaptn sandk Daha nceki krizleri hatrladmzdan dolay fazla nemsemedik ilk gece... 73

17 temmuz aramba Yazk o zaman ok kan dklecektir. Mdahale edecek misiniz? Kbrs'ta dengenin kurulmas iin her yolu denemekte kararlyz. Trk toplumunun ve Trkiye'nin gvenlii mutlaka salanacaktr. Wilson, ertesi gn Sisco ile grtkten sonra, iki Dileri Bakannn yeniden bulumalarn istedi. Kendisi AET toplants iin Paris'e gidecekti. Ecevit'in ortak bildiri yaynlanacak m, sorusuna da kuru bir ekilde cevap verdi : Anlaamadk, aklama yapamayz. Basna sadece konular gzden geirdiimizi syleyebiliriz. Trk Babakannn son szleri, nerilerimizi reddetmeniz ve garantr devlet olmann size verdii ykmllkleri yerine getirmediinizden doacak sonular yznden vicdan azab ekmeyeceinizi mit ederim oldu. Eller skld... kld. Saat 01,30'u bulmutu. Kapda bekeken gazetecilere, anlatklar ekilde sudan demeler verildi ve Ece-vit doruca, Belgrave Souare'deki Trk elilii kanlaryasna gitti. Ankara'y arad ve hazrlklarn durumunu sordu. Planlarda hibir deiiklik yoktu. Genel-kurmay'a haber idi bu... te yandan da Meclis toplantsnn (perembe olacakt) cumartesiye ertelenmesini istedi. artmaca taktii idi bu erteleme. Trk hkmetinin Meclislerden yetki almasn bekleyecekti dnya... Gece karanl ar bir rtyle her eyi kapatrken, binlerce kilometre uzakta, sava makinesinin dilileri yalanyordu. Ecevit hakl kyordu. ngiltere 74

17 temmuz aramba aradan syrlveriyor ve yerini ABD'ye brakyordu. Trkiye tek bana kalmt. Ecevit bykelilik konutuna yorgun dnerken kapda Kbrsl Trklerle karlat. Ellerine sarldlar: Bizi kurtarn. Gzlerindeki umutsuzluk ve kuku, Babakan sarst. Kafasndan geenleri sylemek geldi iinden, kendini g tuttu. 75

18 Temmuz Perembe LONDRA'da Ecevit sabah 8.00'de BBC'yi at... Aaa bir nceki grmeler tam detap ile radyodayd. Gazeteler? Gazetelerde de ayn ekilde bilgi vard ve Trkler kartmaya kararl havas veriliyordu. Haberi Dileri veya Babakanlk szdrmt. lgin bir basn -hkmet ilikisiydi. Trk heyetine gre, ngiliz Dileri servisleri bu szdrmayla iki ama gtmlerdi: Trkiye'ye uluslararas basky artrmak; Rum ve Yunanllara da gzda vermek. Trk basm ise ngilizlere ortak hareket teklif ettik diyor ve hibir detay vermiyordu. Trk kamuoyu olaylarn ok gerisindeydi... ANKARA'da mdahale fikrini Fetih devresi alyor yaklamyla daha ilk gnnden itibaren sonularn ciddi ekilde hesaplamadan destekleyen Erbakan, Ecevit'in Genelkurmayndan Deniz Baykal, Meclisin ertelenmesi ve dier gelimeler hakknda liderlerle olduka tartmal bir toplant yapyor, ayn saatlerde bir Pan Amerikan uanda Trkiye'ye dnmekte olan Turan Gne de durmadan Yahu bunlar deli mi, neden Londra'ya gidiyorlar? Yine ii diplomatik abalara dntrdler diye syleniyordu. 76

18 temmuz perembe DEMREL MDAHALEYE KARIT sabah, hemen hemen ayn saatlerde Babakan yardmcs Erbakan ve Maliye Bakan Deniz Baykal liderlerle toplanmt. Bu toplantnn gerek ynleri basma doru drst hibir zaman aksetmemitir. Oysa, kriz annda kimin nasl bir tutuma girdiinin ortaya kmas bakmndan son derece ilginti... (1) Sze Erbakan girdi: Efendim, Babakan ingiltere'de grmelerini srdryor. Bilgi vermek iin sizleri rica ettik. Son gelimeleri Deniz Baykal aklad. Ada'da Rum Mill Muhafz Gc (RMM) bir adm daha att. Duruma hkim olma ynnde. Yunanistan hl bunu Kbrs'n i ii olarak gryor. Babakan, ngilizlerle yrtecei grmelerde ibirlii isteyecek ve ngiltere'nin, Kbrs'taki slerinden asker karmamz nerecek, aym zamanda Yunan subaylarnn da geri ekilmesi istenecek. Makarios ile de bir grme yapma olana var. Ancak henz kesin karar verilmedi. Amerikan Bykelisi yeni bir tepki getirmedi. Sovyetler Birlii olay kesinlikle Yunanistan'la ilikili gryor ve bar yollarn denenmesini istiyor. Bozbeyli, Baykal'm szn keserek, bir gn nceki toplantda kendisinin ve Demireli'n sorduu sorulara hl cevap verilmediini belirtti ve Makarios'u geri getirmeye mi alyoruz, yoksa baka bir niyetimiz mi var? ENOSS'i nlemeye mi alyoruz? Ne yapmak istiyorva'?- dedi. (1) Bu toplantnn dkm hkmete davet edilen liderlerden birinin zel notlarndan derlenmi ve zetlenmitir. 77

18 temmuz perembe Deniz Baykal ok kiinin Ak ve kararl bir tutum diye niteledikleri bir konumayla, Ecevit hkmetinin Kriz diplomasisini (Real politik) aklad ve mdahaleye gidildiini kesinlikle liderlere anlatt. - Olaylara hkmet ne gzle bakyor? Londra ve Zrih anlamalar bize gre darbe ncesinde de geerliliini kaybetmiti. Fiili olarak devam ediyordu. Garanti anlamas da etkinliini yitiriyor ve Trkiye anlamalardan doan hakkn koruyamyordu. Son olaylarn temelinde yatan neden budur. imdi hakkmz sadece anlatmak deil; daha ileri noktaya gtrmek gerekmektedir. Bamsz Kbrs tezinden hareketle hakkmz arayacaz. Trk toplumunun en az bir limana kavumasn salamak ilk amacmzdr. Makarios'un geri getirilmesi iin dnyada bir akm var. Ancak bizim hedefimiz bu deildir. Harekete getiimiz takdirde Londra ve Zrih'ten daha ileri yollar nmze alabilir. Son gelimeleri biz basit bir darbe hareketi olarak grmyoruz... Genelkurmay Ada'da giriilecek katliam hareketlerine kar tam tedbirini almtr... Rusya ve ABD'nin tutumunun ne olaca hl kesin deil. Amerika darbeyi ne destekliyor ne de kar kyor. Bu tarafsz olaca anlamna da gelmez. Amerika'nn bamsz Kbrs tezini fazla sempatik bulmad ve bu tezin nelere gebe olabileceine kuku ile bakt anlalyor. Sovyetler Birlii ise tam tersine Makarios'un geri dnmesine ve Ada'nn bamszlna byk nem veriyor. slerden arnm bir Kbrs iin her varsaym zorlayacak, ngiltere teklifimizi kabul etmezse tek bamza hakkmz kullanmaya kesinlikle kararlyz. Erbakan da Baykal' takip ederek, mdahalenin kanlmazln anlatt. 78

18 temmuz perembe ... Nihat Erim, kiiliinin, bir sava kabul edemeyecei noktasndan hareket ediyor, diplomatik yollara nem verilmesini ve en nemlisi, Amerika'ya iyice danmakta yarar gryordu. -ngiltere olmazsa tek bamza gideriz diyorsunuz Bunu nasl yapacaz. Darbeciler, Biz Trklerin haklarna dokunmayacaz diyorlar. Atina, Bizim haberimiz yok) diyor. Amerika da bu havaya girmise - fakat bu tarafm bilemiyoruz sorun B.M.'de de byle ele alnacak... Bir mdahale dnya kamuoyunda sempatik karlanmaz. Yanmza Amerika veya Rusya' yi almalyz. Aksi halde durdururlar, hibir ey yapamayz. Tek bamza nasl mdahale ederiz? ndirme mi, karma m? Nereden girilir?... ABD ve Rusya'nn belirli bir tutuma girmemeleri anlamldr. ngiltere, Svey'i igal edince, ABD ekilin)) dedi ve geri dndler. Bu olay Eden'in de siyas hayatna mal oldu. zdilek, meseleyi yine Silahl Kuvvetler ynnden ele ald ve ksaca unu sordu: imdi soracam soruya isterseniz cevap verir istemezseniz vermeyebilirsiniz: Mill Gvenlik Kurulu ve hkmetin isteini yerine getirmek iin Silahl Kuvvetlerimizden tatminkr bir cevap alnm mdr? yi hazrlkl olmak zorundayz ve devletin haysiyetini ayakta tutmak zorundayz. Bozbeyli, Baykal'm ne demek istediini anlayan ve hemen destekleyen tek liderdi. Mdahaleden baka kar yol yoktur. Trkiye bu davasnda bugnk kadar hakl olmamt. Ge kalnd takdirde, mill karlarmz zedelenebilir. Derhal hareket edilmelidir. Feyziolu'nun kayglar daha deiikti. Enerjik davranlmasndan yanayd, ancak 50 yldr savamam. 79

18 temmuz perembe bir ordunun olanaklarndan phe ediyordu. Yaplmasna yaplabilirdi, ama sonu ne olurdu? Yunanllar byk bir adm att ve Kbrs' genel vali ile kendine balad. Bugne kadar her hkmet Enosis'e karyz dedi. Bugn en nemli nokta kararllmz gsterebilmektir... Ancak bilinmeyen en nemli sorun ordumuzun sonu alma gcdr. Hibir ey yapamayacamz kansn uyandnrsak, byk kayba urarz. Bozbeyli hemen atld: Adamlar devaml asker kartyorlar. Bizim de fiili bir durum yaratmaktan baka bir kar yolumuz yoktur. Feyziolu da mdahalenin gereine inanyordu, ancak Anlamalar ynnden haklyz. Bugn Londra -Zrih anlamalar lmtr... Biz bir ey yapacaktk, ancak ABD nledi gibi bir tutuma girmek ok hatal olur. Amerika'y mutlaka ikna etmeliyiz. SIRA DEMtREL'DE oira Demirel'e gelmiti. AP Genel Bakannn bandan 1967 olaylar da gemiti ve bu konuda tecrbeliydi. Mdahalenin lzumsuzluuna ve sonuta bir Trk - Yunan savann kanlmazlna inanmt. Kesinlikle kar kt. Zaten daha nceki bir gizli Meclis konumasnda, hkmetin kt'a sahanl konusundaki tutumunu maceraclkla sulamt. Grp geirmi, tecrbeli bir insan gibi kelimelerini seiyordu. Mdahale edelim mant hareket noktas -olamaz. Bazen bela zerimize gelirse o zaman da kanlmaz olur. Johnson Savan sonu sylenmez, sava 80

18 temmuz perembe. yaplr diyor. 1987 de nce Bakanlar mdahale karar ald, askerlere tebli edildi. Komutanlardan biri hedef nedir? diye sordu. Mdahale yapalm diye yola klmaz. Biz cihan devleti deiliz ki, stelik yalnz bamza da yapamyoruz. Hkmetler ne olursa olsun diye i yapamazlar. Basn veya kamuoyu tazyik yapyor diye Balkan Harbine girdik, ne oldu?... Hedefimiz nedir? Makarios'u geri getirmek iin savaa girilmez. Bugn dnya kamuoyundaki yerde de Trkiye gzkmyor, Makarios var. Neyin takipisidir Trkiye? Dnya kamuoyu Makarios'u geri getirirse, dnk duruma dnlr ve bizim syleyecek szmz kalmaz. Biz neyin seilmesi lzmdr. Trk halk ne sava ister, ne de iszimizi bilmedii gibi, sempatiler de Makarios'a besleniyor... Sava ve mdahale ne iin? Neye azimliyiz, neye kararlyz? Bunlarn iyi dnlmesi ve zamann iyi seilmesi' lzmdr. Trk halk ne sava ister, ne de istemez. Hkmetlerin grevi vatandan yapamad hesab yapabilmektir..., Sonunda durumun deimediini ortaya atverdi: ...Bugn Kbrs^ta 4 bin mcahit bulunmaktadr. nn, bu' kaynam gereinde kullanlmasn isterdi... Bugnk darbe idaresinin Makarios'tan fark nedir? Sanki Makarios iyiydi de bunlar m kt? Aralarnda ne fark var? Anlamalar da artk kt zerinde kalmtr. Bugne kadar yaratlm olan Trk toplumunun haklar nemlidir asl. Trkiye'nin bir tez sahipi olmas gerekmektedir. Amerika size ne istiyorsunuz? diye soruyor... Ne syleyeceimizi bilmeliyiz. Bu arada Erbakan namaz vaktinin geldiini syledi ve kt. Tam yarm saat sonra dnd. Liderler de beklediler, Kbrs'taki darbenin Trkiye asndan ne demek 81

18 temmuz perembe olduunun anlalamad ortadayd. Darbe oradaki toplumun gvenliinden ok, Trkiye'nin stratejik -men-faatleriyle sk skya ilikiliydi. Ege'de sarlm bir durumdaki Trkiye'nin, Akdeniz'de Yunanistan'a yeni bir s kurmasna gz yummas tarihi bir hata olurdu. Baykal gerek hedefi tekrarlad: Hkmette belirsizlik olduu kansndasnz galiba. Yanl bir kam bence. Belirsizlik hkmette deil, olayn kendisindedir. 1967'de olay belliydi. Yunanistan asker ymt ve biz EK dedik, ekti. Bugn 650 subay ek dersek hedefimiz belli olur, ancak meselenin temeli halledilmez. Yunanistan 1967'de askerini ekti, ancak zamanla yine. asker yollayarak darbe dzenleyecek duruma geldi. Demek ki 1967'de biz sadece geici bir deiiklii ortaya karmz. in temelini hal-1 edememiiz... Cuntay ekin desek, o da hedef olamaz. Koullar yatnca yeniden getirebilirler. Makarios'un baa gemesi iin bu mcadeleye girilmez... Yunanistan kemirme politikas uyguluyor. te bizim de imdi bir fiil durum yaratmamz gerekiyor. Bir adm atp, Trk toplumuna bir kpr ba salayalm, sonra da oturup konualm diyoruz. Bir kpr ba elde etmeden zme varlacana artk inanmyoruz. Yllardan beri bunun saysz deneylerini geirdik. Artk ahsiyetli bir politikayla fiil durum yaratmalyz. Bugnk- kadar da elverili koullarla bir daha karlaamayabilir ve Trkiye'nin menfaatlerine ar bir darbe indirmi oluruz. ki noktaya dikkat etmek istiyoruz. 1) Ordumuz gldr. Gemiin deneyleri deerlendirilmiti'-, 2) Amerika'y hi deilse karmza almamak... Mdahalenin dnda bir istekle Kbrs konusunu lehimize evirenleyiz. Olup bitenleri grmeyen bir Trkiye artk yoktur. Her ynden haklyz. Snrl ve somut 82

18 temmuz perembe hedefler gtmek uzun srede bir Enosis'i nleyemeyecektir. Bu anlalmtr. Demirel hl srar ediyordu: Pekl ama hedefimiz ne olacak? Kbns bizim olsun mu, diyeceksiniz? Bu defa Bozbeyli mdahale etti: nce fiil durum yaratlr. Masaya gl ekilde oturulur. O zaman tespit edilecek hedef mzakere edilir. Bu millet artk olaylar geriden takip etmekten bkmtr. Demirel kabul etmiyordu : - Trkiye'nin bir gc varsa, bu g adaya klmadan da isteklerini yaptrr. Hele kalm, sonra dnrz grn ben MACERA saya/im. Mdahaleye ne gereke vereceksiniz? Makarios gitti mi diyeceksiniz yani... Mademki yle, biz de orada Trk Cumhuriyetini ilan edelim. Baykal: yle bir hareketin de sonu mdahaledir. Sava kar yine... Bylesine kritik bir noktaya gelinmitir. Size ben gerekeniz ne olacak diyorum. Bozbeyli yerinden uzand: Sleyman Bey Yunanistan'n aday istils olacaktr gereke dedi. Adeta DP - CHP - MSP koalisyonu domutu. Demirel dayanamad. Uyarsn yapt: Byle bir hareket Trk - Yunan sava anlamna gelir. Bunu iyi bilin. Byle bir maceray gze alabiliyor musunuz? Demirel'in sorusu biterken, Erbakan atld, ve Babakan Meclis'in cumartesi gnne ertelenmesini istedi dedi. Dnya kamuoyuna ite Meclis kararn cumartesi alacak, o zamana kadar bir ey olmaz kansnn yaylmasn istiyordu. Harektn baskn nitelii 83

18 temmuz perembe iin bu bir aldatmacayd. Ancak liderlerin onay alnn alyd. Hemen hepsi desteklediler. Bu defa da Bozbeyli kar kt. Hi deilse gizli yapalm. Meclis konumadan dald havasn yaratmayalm. Ancak Demirel ve dierleri desteklediler ve erteleme bu sayede geti. Toplant bittii zaman Liderler hkmetin kararllna artk inanmlard. AP Genel Bakannn yukarda okunan uyarlarndan bir gn sonra, Hkmet politikasn destekleyen ilk grup kararn alan parti yine AP oldu. VE LONDRA'DA - SSCO MESELES LONDRA'da ise Asiltrk, Ik ve Ecevit birlikte Re-gents Park'da yrye ktlar. Sisco ile yaplacak grmenin yksek sesle" ana hatlarn iziyorlard. Dikkat ettikleri nokta, Sovyetler Birliine bir NATO parma olduu hissini verdirmemekti. Zaten bunun iin grmeyi Bykelilie almlard... Sisco, saysz goril ve gizli polisiyle birlikte leye doru Trk Bykeliliine geldi.. Herhalde Trkiye'nin yeni ynetimi ile Amerika arasndaki en nemli ve detay imdiye kadar yeterince bilinmeyen toplantlarndan biri saylr bu... Trkiye'nin bir dev lke temsilcisi ile kesin bir eitlik iinde konutuu, Amerika'nn Trkiye'nin kararln ilk defa anlad bir buluma denilebilir. ... 'Ecevit'in ileri srd grler ve kararl tutumu, Sisco'nun, dolaysiyle Kissingerin politikasnda nemli 84

18 temmuz perembe deiiklikler yapt. O gnk karlama olmasayd ok tehlikeli gelimelerle karlaabilirdik (1) Ecevit, Wilson ve Callaghan'a sylediklerini tekrar ettikten hemen sonra Sisco sz ald ve olduka kuvvetli bir ekilde Trkiye'yi caydrc bir konumaya balad. Kissinger'in ayn ynde bir mesajn da getirmiti: -- Amerika yaplan darbeden dolay, Trkiye'nin bir mdahalesine kardr. Biz bunun iki NATO yesi arasnda savaa yol aabileceini dnyoruz. Ecevit, Trkiye'nin Yunanistan'a kar bir savaa niyeti olmadn belirttikten sonra, Amerikan ynetiminin aklndaki endieleri gidermeye alt. Haha ekimi kararndan balayarak, Trk Amerikan ilikilerine kadar. Bu ilikilerin hangi devrelerden getiine deindi. Hatta salam ve eit temellere dayand srece dostluklarn yryebileceini belirtti. 6. Filonun dahi bugn Trk limanlarna daha gvenlikle gelebileceini, zira ilikilerin shhatli temele oturduunu syledi : ... Ancak Trkiye'nin Kbrs'ta oldubittiye gz yummas imknszdr. Fakat Yunanistan'n tepkisini dnmyorsunuz. Bunu karlksz brakmazlar. Sava kar ve blge karr. ABD ile ilikilerinizin de bozulacan bilmeniz gerekir. Bu onlarn bilecekleri bir ey. Ecevit yeniden ikili ilikilerin nemine deindi. Trkiye'ye mani olmann byk yaralar aabileceine iaret etti. Kbrs konusunda Amerika bugne kadar Trkiye'ye devaml ayak ba olmutu... Bu nedenle kaToplantya katlan Amerikal bir diplomatn zel deerlendirmesidir. 85

18 temmuz perembe kamuoyunda. olumsuz bir hava esmekteydi. Bu defa da araya girip durdurmalar, Trkiye'de n alnmayacak gelimeler dourabilirdi. Zaten Yunanistan Ege'deki adalar silahlandrmaya balamt. Bir NATO mttefikinden beklenmeyen bir tutum deil miydi bu? Sisco ile beraberinde gelen Savunma uzmanlar tek tarafl hareketi kabul etmeyeceklerini srarla belirtiyor ve NATO iinde knt olacandan sz ediyorlard. Hatta bir ara caydrc nitelikte olacan dnp uzun sredir ertelenen ve afyon nedeniyle kesilmesi sz-konusu olan silah yardmnn eskiden kalan blmlerinin yollanacam dahi akladlar. Toplantda bulunan Trk subaylar memnun oldular. Sovyetler Birliinin tepkisi olacaktr. Tm blge tehlikeye girer ve bunu Amerika kabul edemez. Amerikallarn da durmadan tekrarladklar, Sovyet tehdidi idi. Ecevit ise inanmyordu buna: Sovyetler Birliinin byle bir mdahalede bulunacan sanmyorum. le vakti gelmiti". Birdenbire yemek sorunu kt. O kadar insana nereden yemek bulunabilirdi. Sisco'nun bir lokantaya gidii ise (gvenlik tedbirleri saatlerce sreceinden) imknsz saylrd. yi haberi Bykeli Turgut Menemenciolu getirdi. Tedbirli davranm ve yaknlardaki bir Kbrsl Trk'n lokantasndan bolca .yemek getirtmiti. Toplu halde yemek yendi. Sisco, Callaghan ile grmek istiyordu : leden sonra sizi tekrar grebilir miyim? Tabii beklerim. Ayrldlar. Ecevit yorulmutu. zel Kalem Mdr Kemal G-cyener'i yanma ald ve New Charing Cross Road'a k86

18 temmuz perembe t. Takip etmek isteyen gazetecilere yalnz kalmak istediini syledi. Sonradan da piman oldu. Zira yolda dolarken, TV'den kendini tanyan Kbrsl Rumlar tarafndan etraf sarlverdi: Trk Babakan siz misiniz? Evet. Ellerine sarldlar. midimiz sizde bizi siz kurtarabilirsiniz. ngilizler hayret iinde kalmlard. Yemekten sonra ara verilen ve leden sonra yarm saatliine yeniden devam edilen Sisco grmesinin sonu ok ilgin. Kissinger'in en yakn adam olarak tannan Sisco, Callaghan ile grp tekrar Ecevit'e gelmiti. Tutumunda srarlyd ve mdahale tehlikesinin tahmininden ok byk olduunu anlam gibiydi. Tanklk edenlerin anlattklarna gre yle bir konuma geti: Mr. Ecevit, buradan Atina'ya gidiyorum. artlarnz bana yazl olarak verin. Yunanllara gtreceiz. Sonra Ankara'ya dnp size cevaplarn bildiririm. Ecevit teker teker yazdrd: Bizim artlarmz gayet ak. Dengenin kurulmas ve Trk toplumunun gvencelii iin Trk askerinin Ada'da mevcudiyeti kabul edilmeli. Sampson derhal deitirilmeli, Yunan subaylar ekilmeli, Trk toplumuna denize k olan bir blge tannmal ve Ada'ya giri k kontrol altna alnacak bir sistem kurulmaldr. Yani Yunanllarn bugn ellerinde tuttuklar imknlar, Trkiye'ye de tannmaldr. Atina'dan dnene kadar ltfen bir harekette bulunmayn. 87

18 temmuz perembe Ne zaman gelmeyi dnyorsunuz? Cumartesi sabah, ok ge olur. Geliiniz cumartesiye kalmasn. Zira her geen saat Yunanllar Ada'ya ynak yapyorlar. Kaybedecek vaktimiz yok. Uzadka zm bulmak gleir. Cuma akam gelin ve mmkn olduu kadar erken bekleyelim sizi. Cumartesi gn Meclis toplants var. O gn sizin Ankara'da bulunmanz, baz evrelerce Amerikan basks eklinde yorumlanabilir. Ecevit aslnda mdahale srasnda Sisco'nun Ankara'da bulunmasn istemiyordu. Sisco elilikten sapsar bir suratla kp gitti ve derhal Atina'ya hareket etti. Amerika'nn temsilcisi, Trkiye'nin mdahalesine kar kyor ancak TEHDT etmiyordu. Daha nceki denemelerde grlen Sovyetlerin ie karmas halinde NATO'yu harekete geirmemekle veya 6. Filoyu araya sokmakla arln koymuyordu;.. Yine Amerikal bir diplomatn deerlendirmesini dinleyelim : Ecevit Trkiye'ye mani olunmas halinde, Amerika'nn lke zerindeki menfaatlerinden byk kayplara urayacam ak ekilde, hatta tehdide varr biimde ortaya koymutu. Zaten bizim istediimiz sadece, iki lke arasnda soruna zm bulabilmek iin vakit kazanmak ve bar yollan denemekti. Kan dklmesini ve NATO'nun zedelenmesini istemiyorduk. Trkiye'nin asker kartmasndan ok bir bombardman ile yetineceini sanyorduk... SON DENEME Sisco'nun hareketinden sonra, akamst Hasan Ik, Londra'daki Trk Bykelisi Menemenciolu ve 88

18 temmuz perembe ngiliz Dileri Bakam Callaghan, Foreign Office'de dingiliz Dileri Bakanl) bulutular. (1) Son deneme saylrd. Calaghan balad: Sisco ile grtnz. imdi ne dnyorsunuz? Yunan igali altndaki Kbrs'ta durumun dzeltilmesi konusunda srarmz devam ediyor. Trk toplumunun d dnya ile ilikisi kesilmitir ve bir oldubitti havas vardr. Buna gz yumamayz. Yunanistan'dan askerlerini ekmesini istediniz hl cevap alamadnz. stelik vakit de geiyor. Trkiye'yi mdahaleden vazgeirecek art nedir? Mesela Klerides'in veya Makarios'un gelii?.. Orada fiziki mevcudiyetimiz tek arttr. Yunanllara, siz ekilin Trkler kacak denilebilir mi? Bulunacak bir zm halk iin mi, yoksa Ankara iin mi nemli olmaldr? 1 Yunanllar rahatlkla asker karabiliyor, oysa bizim bu imknmz yok. Bundan dolay mevcutiyetimiz gerekli... Bulunacak forml Kbrs Trk toplumu ve Trkiye'nin gvenliini salamaldr. Sadece silah ve askerlerin geri alnmas sizi tatmin eder mi? Hayr. Trk toplumuna ulaabileceimiz deniz ve hava temas gereklidir. Olaylarda cuntann sorumluluu belli. stekleriniz konusunda Atina ile temas etmeliyim. Sisco da zaten ayn ynde aba sarfediyor. Bu arada asker harekta gememenizi dilerim. Yunanllarla konuuyoruz. Havay bozmayalm. Zaten yeterli danma yaplamad... Devam etmeliyiz. Biz de kuvvet kullanmaya en son tedbir olarak (1) Konuma, ngiliz ve Trk Dileri yetkililerinden alnmtr. Konumalar zabtlardan zetlenmitir. 89

18 temmuz perembe dnyoruz. Bunu yapmadan isteklerimizi gerekleti-rirsek memnun oluruz. Ancak toplumumuzu ne zaman korumamz gerekecei hususu, bizim kontrolmzn dndaki olaylara baldr. Endiemiz byk. ok acele tedbir bundan dolay gereklidir. Oldubittiye rza gstermeyeceiz, Zorunlu olmadka kuvvete bavurmayacamz hususunda size teminat verebilirim, ancak bu teminatm artlara baldr. Hibir ekilde kuvvet kullanmayacamz taahht edemem. Yunanllar buraya davet edeceiz. steklerinizin bir blmnde anlama belki olabilir, ancak asker mevcudiyeti meselesini bilemem. (Callaghan aka mzakereler yoluyla Sampson' un deitirilip, Klerides'in getirilmesini ve 1967'deki gibi Yunan subaylar ile silahlarn adadan karlmasyla yetinilmesini istemekteydi.) Zaman unsurunu unutmayn. . nmzdeki gnlerde Ada'da ne kacan bilemem. Yunanllar ardk, sonu almamz onlarn temsilcisine bal. Uzun srebilir grmeler. Trkiye ile Yunanistan' ayn sepete koymamaya dikkat edin. Bugne kadar koymadk. Ancak asker mdahale yaparsanz, tutumumuzun aynen devam edeceini sanmam. Bu hareket hem ngiltere'nin, hem de Trkiye' nin lehinedir. Callaghan birden Ik'n suratna bakt. lk defa ciddi ekilde phelenmiti: Ne kadar vaktiniz kald? Bu olaylarn gelimesine baldr... Anlaamadmza zgnm, alnabilecek ortak tedbirler vard... 90

18 temmuz perembe sleri kullanamayacanz ancak teyid edebiliriz. 17.50'de biten bu konumadan hemen sonra, Ece-vit Trk eliliinde bir basn toplants yapyor ve zm iin vakit dardr. Beklemeye sabrmz yoktur. Yunan igali gittike genilemektedir. diyordu. Mdahale sorularn atlatyor ve Trkiye'nin kararlln devaml tekrarlyordu... Trk heyeti iin son grev de bitmiti artk... ngiltere hibir yardm yapmak istemiyordu. Sava makinesini durdurmann hibir nedeni kalmamt. kabilecek engeller almt. Bandan itibaren yaplan hesaplar doru kyordu. stelik Amerika yeterli derecede uyarlm ve en nemlisi Johnson mektubu gibi bir kaba yaklam grlmemiti. Basklan bykt ancak tehdit yoktu... Sisco'nun geri geliini beklemek bir nezaketten ileri gitmeyecekti. Zira Yunanllarn, Trk tekliflerini kabul imknszd. Ecevit Bykelilikten Ankara'y arad. ngiltere ile grmesinden hibir sonu alnmadn, Sisco'nun tutumunun da daha aklk kazandn bildirdi... Bu telefon konumas Ordu'ya yeil n tam yakldn iaret ediyordu. Cumartesi gn afakla Trkiye'nin mdahalesi gerekleebilirdi... Genelkurmaya gece 23.00'de Mersin'deki kartma birlikleri komutanlna uyar mesajn yollad: Aksi emir gelmedike 19 sabah 08.30'da harekete geilecektir. Aslnda Trk tutumunun ciddiliine ngiltere bata inanmamt. Kuku duyuyor; ancak fazla ihtimal vermiyordu. Ik - Callaghan konumasnn sonunda, ingiliz Dileri Bakannn kukusu birden artm, te91

18 temmuz perembe lalanvermiti. Ancak ok, geti artk. Zaten ngiltere' nin yapabilecei fazla bir ey yoktu ki... Ya Amerika? Amerika'nn kukusu da Sisco - Ece-vit konumasndan sonra birdenbire artverdi. Washing-ton'daki basn toplantlarnn tonu ayn gn deimeye balad. Anderson, Sisco'nun Trkiye'yi mdahaleden vazgeirmeye altn ilk defa resmen aklyordu. Ancak nemli anlarda Dileri Bakannn emrine giren olaanst durum grubu hl toplantya a-rlmamt. Kissinger, Sisco'yu gndermekle ne yapmak istemiti? Fazla arln (ahsen gelip) koymuyor, takdir etmiyordu. Gelimeleri serbest brakmak ve Trkiye'nin gen Babakannn ne yapabileceini grmek mi istiyordu? Tek kabul edemeyecei gelime, Trk - Yunan savayd. Sper K (Kissinger'in basm arasndaki ad), Amerika'y sarsan Watergate'in en skk anlarnda zten Washington'dan ayrlamazd. Zira Nixon'un son saatlerinin geldii belli olmutu... Akdeniz'in scak sularndaki bilardo oyununda bir hamle yapm, topun nereye gideceini seyrediyordu adeta. Sisco ise, boa gideceini sezdii abalarm srdrmeye ve gelimeleri etkilemeye alyordu. Oysa mitsizdi ve bunu yanndakilere sk sk sylyordu. Trk heyetini alana gtren konvoy bir ara klarda durdu. Babakann arabasnn hemen yannda nefis bir araba ve iinde tipik bir ngiliz bayra grnce merakla uzand ve glmsedi. Ecevit'ten de glm92

18 temmuz perembe seme alnca, cam amas iin iaret etti. Cam ald... Trk Babakan msnz? Evet. stanbul benim iin pazartesi gn rahata gidebileceimiz bir yer mi? Tm gazetecilerin renmek iin ldrdklar bir soru bundan sempatik ekilde sorulmazd... Babakan glerek cevaplad: Merak etmeyin gelebilirsiniz. THY'nin DC-9 ua Londra'dan 20.30 civarnda kalkar kalkmaz herkes yorgunluktan uyumaya balad. Sadece n taraftan daktilo tkrtlar geliyordu. Bir sre sonra Ecevit yerinden kalkt ve Bykeli Orhan Er-alp'in yanma geldi: zr dilerim uyandrdm. unun ngilizcesi doru mu? Uzatt kda Eralp gz att. Uykusu dalverdi: Biz sava iin deil, bar iin geliyoruz. Biz hem Trk, hem de Rum toplumlarn kurtarmaya geliyoruz. Bar harektnn, bombalardan nce ataca el ktlaryd bunlar... Eralp bir daha da uy uyamad. Diplomatlar, mdahalenin geldiini Londra'da anladlar... Grmelere en yakn olanlara gre, hibir eyden haberleri yoktu: Londra'da Eceviti'n ngilizlere ve Sisco'ya kar kararl tutumu bizi epey phelendirdi. Yani o gezi srasnda Babakann kafasnda bir eyler yattn sezdik. Daima mdahaleden sz ediyordu, ancak biz eski rnekleri bildiimizden dorusu inanmyorduk. Hazrlklarn fiilen gsteride kalacan sanyorduk. Aslnda Babakan herkese aka sylyordu, ancak kimseye inandramyordu ki... Birka hkmet yesi ile Genelkurmay inanmt sadece Babakann ka93

18 temmuz perembe rarlma. Onlarn dahi son dakikaya kadar pheleri devam etti... (1) Herkes eitli oranlarda kukulu idi de, Ecevit hi mi deildi? Karara doru giderken, kendi kendine kald zaman ok dnmt. Vicdan muhasebesini banda yaptm. Karan alrken, Ben bar bir insanm ama, gereki olmalym dedim kendi kendime. Bunda yumuak davranmak, mtereddit davranmak, ok daha kanl olaylara ve ok daha kt durumlara yol aabilirdi. Yunanistan bir lgnlk yapabilir, Trkiye'ye taarruza geebilir. Tabii o taarruzu def edebilirdik ama harp harptir. Onun heyecann ektim. Yani nihai sonularndan korkmu-yordum. Korkmak iin hibir gerek yoktu. Aradaki kuvvet farkn bir kenara brakn, bizimki derinlii olan bir memleket. Ama ne de olsa tehlike vard... (2) Vicdan muhasebesinin dnda Ecevit'in yapt bir baka hesap daha olmalyd. O da harektn u veya bu ekilde baarszl veya istenileni vermemesi halinde ne olaca idi. Sadece Ecevit'in siyasi hayat snmez, CHP bir daha geri gelmeyecek ekilde Trk politikasndan siliniverirdi. Ayrca bir baarszlk halinde Trk ordusunun yksek kademeleri ne olurdu? Tabandan gelecek tepki zerine ordu iinde kabilecek srtnme Trkiye'yi baka ynlere ekebilirdi. Ecevit'in ald karar bu alardan deerlendirildii zaman ne derece riskli olduu hemen anlalr. 18 Temmuz perembe akam THY'nin DC-9'u Londra'dan Ankara'ya uarken, iki uluslararas kuruluta (1) Bir Trk diplomatnn szleridir. (2), zel grmemizden alnmtr. 94

18 temmuz perembe sadece Kbrs laf ediliyordu. Kimsenin olacaklardan haberi yoktu. BRLEM MLLETLERDE BRLEM MUJETUER'de, dilinin sivrilii ve zeksnn kvrakl ile n yapm bir Bykelinin, Osman Olcay'n bulunmasna Trkiye n^retmeli. Zira, gnlerce Ankara'dan bir tek direktif almadan ii dare edebildi. Bir gn nce Olcay'a, Yunan Daim Delege yardmcs Panayotis telefon etmi ve kiisel dostluuna gvenerek, Makarios'un Konsey'deki konumas ve Kbrs'n kim tarafndan temsil edilecei meselesini amt. Konumasna Makarios artk bitmitir, ne iktidara, ne de adaya dnebilir. Zararl bir insan haline gelmitir.' Yerine geenlere bir ans tannmas gereklidir. Atina yeni rejimi tanyacak, siz de yardmc olum diye balayan Panayotis, Bapiskopos'un konuturulmamas gerektiini ileri sryordu. Oysa Olcay, Ankara'dan gelen talimat zerine, bu konumadan nce B. M. Genel Sekreteri Walldheim'a resmen Rossides'i tek temsilci olarak tandm bildirmi ve Rossides'ten teekkr cevab bile almt (1). New York'ta 15.30'da balayan oturumda Makarios'un konuturulabilmesi iin Trkiye dahil tm yeler genel bir faaliyet gsteriyorlard. Amerikan delegasyonunun hi memnun kalmamakla birlikte gz yumar tutumu dikkati ekmiti. Makarios tklm tklm dolu Konsey krssne ar ar yaklat ve dinleyenlere ok gven veren bir ton(1) Rossides, Makarios hkmetinin B. M. temsilcisidir. 95

18

temmuz perembe la. herhalde bir daha Bapiskopos'tan duyulmayacak szler etti: Yunanllar Kbrs' igal etmilerdir ve Trklerden ok daha tehlikelilerdir. Ada'da atmalar kanl bir ekilde devam etmektedir. Byk

binalara Yunan bayraklar ekilmektedir. Devaml hastanelere yarallar tanmaktadr. Sokaklarda tanklar dolamaktadr. Bu igal hareketi, Kbrs'n bamszlm ve toprak btnln tamamen ortadan kaldrmtr. Bugn Trk toplumu da tehlike iindedir... Makarios, konumasnn sonunda B. M.'yi, Yunanistan' knamas ve subaylarn ekip eski dzene dnlmesi iin yardmc olmaya ard... size smyorum dedi. Konumas byk alklarla karland. Yunan Delegesi Panayotis de o gn, tarihin cilvesi, . diye nitelendirilebilecek bir konumayla Makarios'u yeriyordu (1). ... Bapiskopos Ada'da terr havasn yerletirmitir. Kendine muhalif olanlar hapse attrmtr... Artk Kbrs iin yeni bir dnem balamaktadr. Kendi kaderini kendi bana kararlatrmay amalayan Kbrs'n i ilerine Yunanistan karmamtr... Olcay, Rumlarn birbirlerine dtkleri bu sralarda Ankara'dan ald sen idare et talimatna dayanp, hibir eyden haberi olmadan konuma yapyordu: Birbirlerine den iki taraf arasnda hi Trk toplumunun gvenliinden sz edilmedi. Trkiye anlamalardan doan hakkn mahfuz tutmaktadr. Eski statye dn iin anlamalara uygun ekilde hakkmz kullanmakta kararlyz ve bunu bir sorumluluk olarak niteliyoruzyi diyor ve etraftaki endielerin artmaya baladn gryordu... (1) Resm Birlemi Milletler zabtlarndan. 96

18 temmuz perembe Amerika, Gvenlik Konseyinde Yunanistan'n knanmas yolundaki Sovyet nerisini Veto ediyor, ancak toplantya devam karar veriliyordu. NATO'da NATO Konseyi ise (1) devaml gelimeleri izliyordu. Trk Daim Delege yardmcs Turgut Tlmen, ngilizlerin son dakika abalarn olumsuz karlyordu. Ecevit Londra'dayken ortaya attklar ve Yunanllardan darbeye karan subaylarn geri ekmeleriyle ilgili isteklerine nihayet Atina cevap vermiti. Yunan Bykelisi Horafa^ te istediiniz gibi subaylar deitiriyoruz dedi. Konseyde hava birdenbire deiiverdi. Gerekten byle bir deklerasyon Bat'y tatmin eder, gerginlii hemen drebilir, ancak asl sorun yine ortada kalrd. ngiliz Elisi de deitirme ile tatmin olacaklarn syleyince herkes Tlmen'e dnd. NATO tm gcyle bir sava tehlikesini atlatma yollarn aryordu. Tlmen'in Ankara'dan bu konuda henz bir talimat yoktu ve orada ne olup bittiini de bilemiyordu : Aklama isterim. Bu rotasyon mudur? Geri mi ekilecekler, yoksa deitirilecekler mi? kisinin arasnda ok byk fark var. Yunan Bykelisi deitirmeyle yetiniyordu. Tlmen resm tutumunu ancak ertesi sabah bildirdi : Yunanistan'n aklamas hkmetimi tatmin etmemitir. Ada'ya hl takviye gitmektedir. (1) Konsey' toplantsna katlan ngiliz ve Fransz diplomatlarla yaplan grmelerden derlenmitir. 97

18 temmuz perembe Horafas itiraz etti: Yunan subaylar Kbrs devletinin istei ile oradalar. Tabii etrafta hafif glmeler oldu, Tlraen daya--namad: Nasl olur, sayn Bykeli, galiba hatrlamyor, Makarios 650 subay ekilsin diye basn toplantlar dzenledi. imdi de siz Kbrs istedi diyorsunuz! Konseydeki tela da, B.M.'deki gibi yava yava artyordu. Luns, yeni dnd Londra'da kendisine, Trkiye'nin tek tarafl bir harektnn varsaym d olmadn ngilizler aka sylemilerdi. Amerikan bade-legesi Rumsfeld tell ekilde dolayor ve durmadan nallah bir ey olmaz diyordu. ngilizler, Yunan Bykelisini yeniden sktrmaya baladlar. Trkiye'nin tatmin olmamas zerine, subaylarn deitirilmek yerine, geri ekilmesi gerektiini ileri srp Horafas'a soruyorlard: Yunan Dileri Bakan Kiprios'dan, resm bir beyanatla yeni rejimin ve Yunanistan'n anlamalara saygl olacaklarn aklamalarn istedik. Atina'daki Bykelimiz saatlerdir bekliyor ve bir cevap alamyor... Tutumunuzu neden belirlemiyorsunuz? Yunan Bykelisi herhalde hayatnn birka yln o devre iinde NATO Konseyinde harcamt. Devaml sulanyor ve zorlanyordu. Atina'dan ise hi ses kmyordu. .. Atina'dan nasl ses ksn?... Kimin ne yapt ve darbe emrini gerekten kimin uygulatt Hkmet iinde dahi bilinmiyordu. Dileri Bakan Tetenes bata olmak zere, Trk Masas Mdr ve en kymetli diplomatlardan biri plan Cunis, Genel Sekreter Bitsios, Macerac diye niteledikleri bu politikay protesto iin 98

18 temmuz perembe ksa sre nce istifa etmilerdi. Dileri evreleri dedikoduyla alkalanyor, Cunta iinde dahi blnmelerden sz ediliyordu. Asker polis efi ve Cuntann kuvvetli adam Yoannides'in tek bana yrtt Sampson projesi dier subaylar arasnda allerji yaratmt. Kendilerine sorulmamasm, Yoannides'in gcn daha arttrma abas olarak deerlendiriyorlard. 99

ANKARA'YA DN 19 Temmuz Cuma Trk heyetini Londra'dan getiren DC-9, Esenboa Havaalanna, 02 00'de indi (1). Yorgunluk ve endieden sapsar suratl Bakanlar, eflerine kendilerini gstermek iin telsizleriyle dnyann en gereksiz emirlerini datan polisler ve durumu merak eden komutanlar... Sorular, Babakann kararlln sezme ve inanma derecesine gre deiiyordu: Yahu ne olacak bu iin sonu? ngiltere bakalm nasl bir tepki gsterecek Yunanistan'a? Kardeim Kissinger neden kendisi gelmiyor da, Sisco'yu yolluyor? kartma planlarnda acaba bir deiiklik olacak m? Yoksa vaktinde miyiz? Kardeim mdahale ocuk oyunca m? Adam durduruverirler vallahi... Eer gerekten mdahale yaplacaksa (ki bence artk kanlmaz olduu meydana kmtr) bu erteleme srpriz niteliini koruyacak. Rumlar, hkmetin 1 2 saat fark olduundan dolay. 100

19 temmuz cuma hl Meclisten sava yetkisi alacan zannediyor... stelik Sisco da geliyor. Su leri Genel Mdrlne Halk Ceyhan' atamamalyz. Hem CHP'li, hem de eski planlamaclardan... Kardeim deli misin? Gnaydm' ne toplattryorsun? stmze sratacaksn... Ordu ile ilgili resim yaynlad. Stratejik nemi olabilir. stelik plak kadn resmi de yaynlyor durmadan, biraz ders olur heriflere... Bizdeki basn da yanii, dman bana... Pekin'den bir gn nce dnebilen Gne, tam eref salonuna girerken Ecmel Barutu'yla karlat: Ecmel hepiniz benden kalay yediniz. Londra'da ne iiniz var? Gidecek yer mi bulamadnz? Ecmel daha cevabn veremeden Gne, hzla Babakann yanma gitti... Zaten Londra'ya gidi haberini duyunca fena halde zlmt... slamabad'da uak deitirmek iin beklerken, btn bir geceyi ayakta geirmi (tabii tm elilikte mecburen) durmadan Yine gemilere indi bindi numaras ve diplomatik temaslara kayyoruz diyor ve hibir eyden habersiz kendi kendini yiyordu... Gelir gelmez, doruca Meclise gitmi ve ieri girerken de (toplantnn ertelenmesi hakknda hkmet tezkeresinin okunduunu duyunca tela daha da artmt... Hkmet sralarna doru Yahu neden erteliyorsunuz? diye seslenirken, aksi oy vermesi iin arkadalarm uyarmaya balamt. Deniz Bay kal hemen kolundan tutup, ertelemenin Babakan tarafndan istendiini syleyip, Gne'i yattrabilmiti. te Babakan Ankara'ya indiinde, karsmdakile-rin dnceleri bunlard... Mdahalenin olabileceine inan hl parmakla saylabilecek insanda vard... Ka101

19 temmuz cuma rarn altnda yatan byk sorumluluk ve cevab, bilinmeyen sorular doluydu... Herkes Babakann azna bakyor, ne olaca hakkndaki endielerini giderecek bir aklk bekliyordu... in akadan kmaya balad hissediliyor, fakat yine de diplomatik giriimler en ok sz edilen cmleydi... Baz Bakanlar, biraz sonra Ecevit'ten alacaklar haberden uzak, tayinleri konuuyorlard. ECEVT GENELKURMAY'DA 03.00.. Ecevit, alandan doruca Genelkurmay'a gitti. Hazrlklar hakknda bilgi ald ve ngiltere'nin tekliflerimizi kabul etmediini, dolaysyle tek bamza hareketten baka kar yol kalmadn syledi. Sadece Sis-co'nun Atina'dan dn beklenecekti... Babakan olduka heyecanl bir havann estii bu toplantda, yeniden harektn amacn tekrarlad ve adn aklad: Amacmz Ad'da bir kprba, Trk toplumuna k salayacak bir blge tutmaktr... Ben buna bir bar harekt diyorum. Gnahsz insanlarn lmelerine karym. Zaten kendi aralarnda savayorlar, stelik turist sezonu. kacanz blgede de ok sayda turist var. Gereksiz ve ar bombardman yaplmasn. Kardan ate edilmedike, ate etmeyelim. (Planlara gre, kartmadan nce Ada'nm eitli yerlerine dalm olan RMM (Rum Mill Muhafz Gc) sleriyle, saptanm hedeflerin, hava ve deniz bombardmanyla silinmesi ngrlyordu. Bandan itibaren Ecevit, bylesine ar bir bombardmann dnya kamuoyundaki hakllmz yok edeceine inanmt. stelik RMM sleri devaml deitirilebilirdi... Yanl102

19 temmuz cuma lkla turist veya sivil halkla dolu bir yerin bombalanmasnn, harektn insancl ynn glgeleyeceini dnyordu. nsanlar maalesef lecekti, ama hi deilse gnahsz kiilerin kaybmn azaltlmasn istiyordu. Bombardmann ksa kesilmesinin, ilk gnlerdeki byk skmaya neden olduu bugn hl baz evrelerde tartlr.) Komutanlar Babakann nerisini kabul ettiler. Zaten hepsi byk bir gerilim iindeydiler. 3 kuvvetin birden indirilmesinin gerektirdii (insan st abayla) hazrlklar yetitirmeye alyorlard... Babakan biraz sonra kabinesiyle toplanacan ve onlara da son durumu anlatacan syledi. Komutanlarn ancak ilerinde yine de bir kuku vard: Ecevit'in bundan ncekiler gibi, kar taraftan bir dn koparp harekttan son dakikada vazgemesinden ekmiyorlard. Onlar Dileri ve baz Bakanlar "gibi boverin canm gvde gsterisinden ileri gitmez bu hazrlklar kansnda olmamalarna ramen, yine de emin olmak istiyorlard. 1967'de ve daha nceki olaylarda gemilere binilmi, Ada'nm etrafnda gnlerce dolalmt. ktk, kacaz tehditlerine ramen geri dnlmt. Yunanllarn bekledim de gelmedin arksn radyodan almalar, dnya basnnn alayc yazlar ve kamuoyundaki tepkiler, Silahl Kuvvetler iinde ok ters tepki yapmt. Bu onur krc durumun tekrarn istemiyorlard... Kayacan konuya girdi: Sayn Babakan, benim kartma teknelerim saatte 6 mil yaparlar. Planlara gre hareket edebilmek iin benim hareket emrini bu sabah 8.30'da vermem gerekir. Planlara gre Ada'ya saatinde kapak atabilmek iin, 20 saate ihtiyacm vat. 103

19 temmuz cuma Ecevit kabul etti,.. Bakanlar Kuruluna durumu o zamana kadar anlatabilirdi. Gemilerin Bakanlar Kurulu bitmeden almas olmazd. Tam dar karken komutanlarn ilk ve son uyarlar geldi... Kayacan paa kayglarn aklay verdi: Sayn Babakan, eer gerekten Ada'ya kacak-. sak orduyu gemiye bindirelim. Eer son dakikada geri dneceksek, ne biz .komutan olarak, ne de siz Babakan rak kalabiliriz. Ecevit ilk gnnden beri kararn vermiti. Cevab tereddtsz oldu : Merak etmeyin dedi. Oyalamalarla geirecek: vaktimiz yok. Artk gn aarmaya balamt. Bakanlar byk bir dikkatle dinliyorlard. Ecevit, ngiltere'nin aradan syrln, en ince ayrntya kadar anlatt ve Tek bamza hareket etmekten baka kar yolumuz kalmamtr dedi. O ana kadar, kartma hazrlklarnn gsteriden ileri gitmeyeceini zannedenler duruverdiler... Bazlarnda aknlk vard. tiraz eden olmad ancak kararn bykl ve sonularnn birden hesaplanamamas bazlarn telalandrmt... Babakanlarnn att admlar bandan sonuna kadar aklkla grmler, ancak karar ya-ktramamlard... Babakana hak veriyorlar, ancak yine de bu ar yk kaldramyorlard. Binlerce soru, binlerce kuku... Bir blm sevinle kucaklayor, bir blm dnyor... Bazlar ise donuk gzlerle etrafa bakmyordu. 104

19 temmuz cuma Y SAKLANAN SIR O gnk gazetelerde sadece hazrlklardan sz ediliyor, artk ; bilinen demeler okunuyor ve Siseo'nun. beklendiinden bahsediliyordu. Mdahale karar, Trkiye'de ilk defa, ok iyi gizlenen bir SIR olarak saklanyordu. Aslnda Trkiye bu tip kartma denemelerini daha nce de geirdiinden gerek niyet herkesin gznden daha kolaylkla saklanabiliyordu: Onlar biner ve iner. Adana - Mersin civan asker, kamyon ve tank doluydu. ne atsan yere dmeyecek gibiydi. Baz Yunan adalarnn karlarnda ordu. mevzileniyor, turistler karlyor, Trakya'daki birlikler devaml takviye ediliyor, NATO'ya tahsisli kuvvetlerin nemli bir blm Milli kontenjana kaydrlyordu. Dikkati eken bir dier nokta skynetimin, asker blgelerde allmam sert tutumu idi. Daha nceki olaylardaki gsterili tutum yerine, son derece sert ekilde gazetecilerin fotoraf makineleri alnyor, gazetelere resm olmayan bir sansr konuyordu. Adana'da 6. Kolordu Merkezinde, Ankara'dan gelmi olan Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Eref Aknc, 2. Ordu Komutan Suat Atulga ve kartma birliklerinin komutanlar da bekliyorlard... Hkmet son anda kararn deitirir miydi? (1) Dier bir kuku ise, (1) 1973 Hazirannda, ayn tip bir darbe ihbar zerine, Genelkurmay Dileri Bakan Baylkem'in bir yazsn geri evirmi ve koskoca Dileri Bakanl, orduyu alarma geirmek iin ikna dahi edememiti. O gnleri hatrlayan baz diplomatlar, komutanlarn bu defaki tutumlar iin unlar sylediler bana: Eeevit inandrc olmutu. stelik i ileri105

19 temmuz cuma adaya knca ne olaca idi. Kar tarafn gc hakknda kesin hibir bilgi yoktu. Yaklak bir baz rakam ve deerlendirmelerle yetiniliyordu. lk defa denizar bir greve gnderilen ordu (ki bugne kadar sadece savunmaya gre hazrlanmt) neyle karlaacakt? Kuku baarszlk kaygsndan gelmiyordu... Zayiat veya bir kazaya uramakt... Bir de Yunanistan' n tepkisi vard ki, o balbana bir sorundu. Kbrs harekt, Yunan sava ihtimali yannda kk kalrd. ok geni bir sahann savunulmas gerekecekti. Kendilerine ve orduya gveniyorlard. Ancak onlarn da cevap bulamadklar sorular vard. 08.30'da, daha nceden verilen emir gereince harp filosu demir ald ve Mersin limannn dna kmaya balad... TRT'nin blge radyosu bir gece nce yle bir haber vermiti: 20 temmuz cumartesi gecesi Adana -Mersin civarnda elektrikler snecektir... Halk mum alabilmek iin dkknlara koar, sinemac ve gazinocular programlarn deitirmeye alrlarken, eski olaylar hatrlayan subaylar hafif hafif g-lmsyorlard. Aslnda bu, o devrede de kullanlm bir parolayd... te bu hava iinde muhripler limann dna ktklar srada, kartma teknelerinin yerlerinde durduklarn grdler. Ayn anda da radyo elektriklerin kesilmeyecee) haberini veriyordu. Donanmada byk bir hayal krkl balad; ok gemeden de emir geldi: kinci emre kadar, tekrar amandraya balannz. ' ne de karmad. Komutanlar, 1973'de bize byle yaz yazamaz bir Dileri Bakan derlerken, Hkmet inandrclktan ve karar alma yeteneklerinden uzakt. Bunu sezmilerdi. Bu defa deiik bir yaklamla karlatklarn sezdiler. 106

19 temmuz cuma Subaylar gelimeyi hemen aralarnda yorumlamaya baladlar: Ankara tereddt ediyor, Yok canm belki de parola deitirildi ve biz farknda deiliz, gerekten elektrikler kesilecektir, Bakn greceksiniz gidip geri dndrecekler bizi. Rezil olacaz dnyaya gibi konumalarla durumu tahmin etmeye urayorlard. Aslnda bu gecikmenin nedeni, gemilere bindirmenin tamamlanamamasndan geliyordu. Ancak gerginlik ylesine artmt ki, her beklenmedik gelime hassasiyet yaratyordu. Saat 10.45'te emir kartma birliklerine ve harp filosuna ulat: Planlanan mevkilerinize doru hareket ediniz. 5 muhrip, 31 kartma gemisi yaklak 3 bin asker, Mersin'i 11.30'da terk etmeye baladlar. 6 milden hzl gidemeyen kartma gemilerinin etrafnda muhripler tur atyor ve mevkilerine doru ilerliyorlard. Gecikmeden dolay beliren aray kapatmaya alyorlard. lk kartma gemisi kapan ertesi sabah 06.30'da. atacak ekilde planlanmt her ey... Trk birlikleri o gece garip bir olayla karlatlar. Girne aklarnda yabanc bir gemi dolayordu. Bir muhrip yaklat ve durumu hemen Ankara'ya rapor etti: Sovyet bandral bir ma.ym tarama gemisi. Ne yapalm? Gemi sakin sakin olduu yerde (Uluslararas sularda) duruyordu. zerinde hibir olaanst durum gze arpmyordu. Ankara'dan cevap kesindi: Yolunuzun zerinde deilse gemiye dokunmayn. Bu Sovyet gemisi, tm harekt (birinci ve ikinci) yasak saha dna kp izledi. Moskova'nn gz ve kula olduunu denizciler anladlar, ancak hi dokunmadlar. 107

19 temmuz cuma SSCO'NUN ABALARI Ayn cuma gn (19 Temmuz) Trkiye ne yapaca konusunda ne derece bilinli ve kararlysa, Rum ve Yunan taraf ayn derecede karmakarkt (1). B. M.'de Makarios ile Yunanllar aka birbirlerine hakaret ediyorlar, NATO iinde Yunan delegesi devaml bask altnda tutuluyor, dnya kamuoyunda Atina devaml sulanyordu. zellikle Ecevit'in Londra konumalar ve basn toplantlar Yunanistan' keye sktrmt... Atina'ya sabah gelebilen Sisco Amerikan Bykeliliinde, Bykeli Tasa ve dier yetkililerle nce uzun bir toplant yapt. Arkasndan Tasca-Sisco ikilisi, sadece Yuannides (Askeri polis efi ve Cuntann kuvvetli adam) tarafndan kabul edildi. Yuannides tm basklara ramen inatla tutumunu devam ettiriyordu. Sisco - Yuannides grmesi ok hareketli geti. Yuannides Trkiye'nin bir mdahalesine kesinlikle inanmyordu. Sisco'nun tm abalarna ramen tutumunu deitirmedi. Ecevit'in yollad artlan okuyunca da sinirlendi ve bir de Atina'y isteselerdi bari, o kadar kendilerine gveniyorlarsa kartma yapsnlar (1) Kitapta bulacanz Yunanistan'daki iktidar deiiklii ve Sisco'nun temaslar ve bu srada Kbrs'taki gelimeler Ati-na'daki aratrmalarn, grg tanklar ve yksek seviyedeki yetkililerle yaptm konumalar ve aadaki yaynlardan faydalanlarak dzenlenmitir. Le Monde (26.7.1974), New York Times (5. 8. ve 8.8.1974), Sunday Times (28.7.1974); Der Spiegel (26.8.1974), Washington Post (15.9.1974). Observer (28.7.1974). Cunta devresinin Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis'in Haziran 1975'de yapt basn aklamalar, Sisco ile grmeye katlan bir ABD yetkilisinin anlattklar ve Yuannides'in mahkemede avukat aracl ile okuttuu savunmasndan derlenmitir. 108

19 temmuz cuma dedi ve byle bir durumda da mutlaka sava kacan ve Yunanistan'n Trkiye'ye saldracan syledi. Herhalde bu szlere inanmak gerekiyordu. Yuannides durmadan Makarios'un ahlkszlndan ve Ruslarla ibirlii yaptndan sz ediyordu. Sampson'un geliiyle, Kbrs sorununun temelinden halledildiini sylyordu. Garip bir psikoloji iindeydi. Kimseyi dinlemek istemiyor ve Sisco'dan Trkleri durdurmasn, aksi halde NATO'nun keceini sylyordu. Yuannides gerekten inanmamt Trk mdahalesine. Cunta aras toplantda dahi Neden ekmiyorsunuz? Greceksiniz mdahale-edemeyecekler ve biz krl kacaz diyordu. O devreyi yaayanlar ok iyi hatrlyorlar bu toplantlar: Yuannides'e kar kanlarn banda gl Gney ordularnn kumandan Davos geliyordu. Bir Trk - Yunan savann felketle sonulanabileceini ve lkenin byle bir maceraya atlamayacan sylyordu. Etrafndaki subaylara Delirdi galiba diyerek Yu-annides'i eletiriyordu. Davos'un sinirlilii Yuannides'in kendisinden habersiz Kbrs'taki darbenin iplerini ektiinden dolay da geliyordu... Bu hava sadece Cunta arasnda deil, Enformasyon Bakanlnda dahi vard. Atina'nn tannm muhabirlerinden biri olan David Tonge (BBC), cuma gn Trk donanmasnn denize aldn duyunca Bakanla telefon etmiti. Karsndaki ok rahat konuuyordu: Merak edecek bir ey yok. Trkler birka ylda bir byle denize alrlar ve Akdeniz havas alp geri dnerler dedi. Tonge, kartma sabah ayn kiiyi aradnda telefonlara cevap alamamt. Atina gerekten macerac ve sorumsuz kiilerin elindeydi. Sisco Yuannides'in yanndan ayrldktan sonra 109

19 temmuz cuma Bykelilie gitti ve gelimeleri Kissinger'e telefonla anlatt. Yunanistan, Trk nerilerini kabul etmiyordu. Atina'daki Amerikan elisi Tasa, Kissinger'e bu durumda mutlaka 6. Filonun Kbrs ile Trkiye arama girip, bir mdahaleyi nlemesini nerdi. Baka bir kar yol yoktu. Kissinger'den gelen cevap kesindi: HAYIR. Histeriye kaplmayn (1). Nedenlerinin banda da, Sovyetler Birliinin ie karma varsaym geliyordu. stelik bu (ikinci bir Johnson mektubu) Trkiye'nin tamamen kayb demekti. Trkiye'nin hazrlklar ile ilgili haberler, mdahale nin yaklatm gsteriyordu. Sisco Atina'daki grmelerini biraz daha uzatt. Son bir deneme daha yapmak istiyordu. Yunan Genelkurmay heyeti ve Cunta ayr ayr toplant halindeydiler. Konu, Trkiye'ye sava amak idi. Ortada, kar hcuma gemek iin planlar vard. Ancak henz kesin bir tedbir alnmamt. Yuannides mahkemeye sevkedildikten sonra hazrlad resmi savunmasnda, Trk mdahalesi hakknda gelen bilgileri yle anlatr: Londra'daki ataemiliteri-miz Binba Perdiki, 15 -19 Temmuz arasnda devaml olarak Trkiye'nin asker karacan bildiriyordu. Bu arada NATO Gney Avrupa Kuvvetlerinin Amerikal bir Generali, zmir'deki NATO Kararghnda grevli Yunan Tugenerali Satryadis'e Ankara'nn niyetlerini anlatm, o da derhal Atina'ya hareket edip durumu Genelkurmay Bakam Bonanos'a bildirmiti. Kbrs'taki (1) 24.5.1975 tarihli Athens News gazetesi, Tasca'nm AHEPA (ABD'deki Rum rgt) tarafndan dzenlenen yemekteki konumasn tam metin vermitir. Bu aklama orada yaplmtr. 110

19 temmuz cuma yksek rtbeli bir ngiliz subay da ayn ekilde Ulusal Muhafz Kuvvetleri Kurmay Bakanna duyurmutu. Yuannides, bu verilere ramen, ordu komutanlarnn tedbir almadklarn aklad savunmasnda asl sulular onlardr diyor. Ancak ayn 19 Cuma gn Yuannides'in tutumunu, ngiliz Observer gazetesinin Atina muhabiri Michel Ma-ning u ekilde tamamlyor: Yunanistan'n Londra'daki ataesinin telefonla yapt uyarya, Yuannides'in cevab Mehmet byle bir harekete cesaret edemez. Blf yapyorlar idi. . Yuannides CIA'nn Atina'daki adamnn szlerine inanmt. CTA. Yunanistan'n fcafteanddl dergisrlPKE-RA'ya gre, o devrede olaylarn arkasmdayd. Bu konuda yaynlad bilgilerin ayn Amerikan Newsweek dergisinde de doruland: Yuannides CIA'nn Atina'da iliki adam olarak tuttuu Peter Koromilas isimli Yunan asll Amerikaly yanndan ayrmyordu. Makarios'a kar darbe olacan 15 gn nce ona da sylemiti. O devrede Pire Polis efi olmasna ramen Cunta iindeki gcn gittike artran Yuannides'in bu plannn anlalmas zerine, Sisco, Bykelisi Tasca'dan Yuan-nides'i grmesini ve Sampson darbesinden vazgeirmesini istedi. Tasa, protokole smayacak bu davran reddetti ve CIA'nn adamm Yuannides'e yollarken, kendisi Devlet Bakan Gizikis'e gitti. Ancak sonu alamad. Genel inan, CIA'nn Yuannides'i bu yola ittii ve amaca vardktan sonra aradan ekildiidir. Sisco, Genelkurmay Bakan Bonanos ve artik kukla durumuna girmi Babakan Androopuos ile yedii yemekte, CIA'dan ve Bykeli Tasca'dan gelen raporlarla, muhataplarnn anlattklar arasnda eliki oldu111

19 temmuz cuma unu anlad. Darbeden bu yana Cumhurbakan Gizi-kis, Genelkurmay Bakan Bonanos, Hava Kuvvetleri Komutam Papankol, Deniz Kuvvetleri Komutam Arapkis ve Selanik'te bulunan 3. Ordu Komutan Da-vos'un, Yuannides'i sktrmaya baladklarn hissetti. Buna ramen gizli Cunta hl sz sahibiydi. Bu arada Moskova Atina'ya resmen nota vermi ve Makarios'un geri getirilmesini, Ada'daki tm Yunan subaylarnn geri ekilmesini istemiti... te Yunanistan'n o gnk durumu. Darbenin baka kimseye sorulmadan dzenlenmi olmasnn dier Cunta yeleri arasnda yaratt hava ve en nemlisi dnyadaki tepkilerin beklenenden fazla belirmesi, Yuannides'i g durumda brakyordu. Tasa, o gnleri News-week'e yle anlatr: Hibir eyden haberleri yoktu. Yu-annides'e Trkiye'nin mdahalesini sylediimiz zaman bize, Yunanistan'n derhal NATO'dan ekileceini ve Trkiyeye sava ilan edeceini, sylyordu. Byle bir savan taraflar iin bir felaket olabileceini anla iniyordu. * KIBRIS'ta ise bir komedi oynanyordu. Sampson bir basn toplants dzenlemi, darbeyi tek bana hazrlayp uyguladn akladktan sonra, Makarios'u kanl katil diye tantan konumasn rneklerle sslemiti. Associated Press'in toplantyla ilgili haberi aynen yleydi; Salona girdiimiz zaman kenarda bira iip glen drt - be asker, Sampson'un bir iaretiyle kameralarn nne geldiler. Ve birdenbire tutumlar deiiverdi. Biri kolunu, br midesini tutuyor, dierleri ise srtn ap etrafa gsteriyordu. Sampson, ite bu namuslu vatanseverleri Makarios kence altnda tutmutur. Bu kat rejime kar geldik ve O'nu devirdik, deyince 112

19 temmuz cuma etraftan birka kahkaha duyuldu. Herhalde bundan komik bir gereke olamazd... VE ANKARA BEKLYOR 19 Temmuz Cuma gn Ankara'da aslnda hibir ey olmad. Deniz Kuvvetlerinin bir aldatmacas hari: 5 sivil ilep, etrafnda ufack bir korumayla Magosa'ya doru ald. Oysa 6 ilep Magosa limanna dahi yaklamadan akta kartma saatine kadar bekleyip dndler. Bylece Rumlara kartmann oraya yaplaca hissi verilmi ve o tarafa kuvvet ymalarna allmt. Ecevit sabah 10,35'de Cumhurbakanna bilgi vermek zere Kk'e giderken, Bakanlar Kurulu Er bakan' m bakanlnda toplanyor, Baykal gerekli parann nereden bulunacan, Kayra Jet yakt durumunu ve alman korunma tedbirleri gzden geiriliyordu. Bu Bakanlar Kurulu kk aralar verilerek akama kadar srd... Trk Dilerine birbiri ardna Bykeliler geliyor ve Yunan darbesini knyoruz, ancak Trkiye de mdahale etmesin diyorlard. Hibir lke, Sampson dzeninin yenilenmesi konusunda kesin bir forml nere-miyordu. Baka ne yapabilirlerdi ki? Bir tek hareket edebilecek lke Trkiye idi... Hibir lke de Trk mdahalesine sert ekilde kar koyacan sylemiyordu. Gz krpmak gibi bir tutum iindeydiler. Irak, Suudi Arabistan ve Libya elileriyle petrol durumu grlyor ve srprizle karlanmamasna allyordu. Demirel, hkmetin desteklendii kararnn alnd AP Grup toplantsnda unlar sylyordu: 1967 davlar srasnda derhal Meclise ba vurulup yetki alnmt. Bugn ge kalnmaktadr. Yann kendilerine yet113

19 temmuz cuma ki vereceiz. Bundan sonra olsun Hkmet gerekli tedbirleri almaldr (Milliyet 29.3.1974) (1). Ayn gn basnda alayangil'in de szleri kyordu: Aka mdahalede ge kalnmtr. Biz 1967'de 2 saat iinde btn hazrlklarmz tamamlayp sava karaln kartmtk. O zaman byk devletler Ankara'ya kadar gelip, Aman yapmayn demilerdi. imdi ise Ecevit Londra'ya gitti... Ana muhalefet partisi, Eeevit'e byk toplarn evirmiti ve sktryordu. Onlar da Ecevit ekibinin byle bir karar verebileceine inanmamlard. Haksz da deillerdi. 50 yandaki Trkiye'nin boyutlarn aan, blgedeki dengeyi deitirebilecek ve her eyi altst edebilecek sonularla karlalabilecek bir karar idi. Bu gerekten byk siyas cesaret, kendine ve orduya gven, ok salam ve ince hesap, bir de gz karalk iiydi. Sadece Liderler ters dmemilerdi; birok lkenin hesaplar ve deerlendirmeleri de yanl kyordu... SSCO NASIL ATLATILACAK? Cuma leden sonra Haluk Baylkem byk bir gizlilik iinde, d temsilciliklere yollanacak Trk mdahalesinin gerekelerini veren Hkmet tebliini (kriptolar) hazrlamaya balamt. Kripto dier lkelerdeki Bykeliliklere telsizle verilecekti. Dilerinin Kbris-' Dairesi de hzla iliyordu. Yazlar makineye eken sekreter dahi bir odaya kilitlendi. Sadece tuvalete girip kmasna izin veriliyordu. Haberin szmamas, iin (i) Demire!, mdahale kararnn 19 gecesi alndn ileri srm ve grmemiz srasnda ge kalnmak zereydi demitir. 114

19 temmuz cuma bylesine byk aba harcanyordu. Askerler ve Bakanlarn dnda kalan kimseye bir ey sylenmiyor, hatta Ecevit'in Babakanla getirdii mavirlerden Ahmet Ycekk bile tm merakna ramen kesin bir cevap alamyordu. Arkada Deniz Baykal' sktrdka Bunun psikolojik basksna dayanamazsn cevabm alyordu. Saat 17'de Dileri ve Babakanln kaplar kapatld. Herkes iin en belirli iaret buydu. eride kim varsa kald. Dardan birka kii alnd sadece. Bunlarn iinde de tek gazeteci olarak Mehmet Barlas bulunuyordu. Turan Gne'in emriyle kaplarn kapatlmasnn nedeni, tm eliliklere yollanan u mesaj idi: Bu gece btn telsizler ak kalsn ve telsizciler devaml nbet tutsunlar. Baka bir odada da Ecmel Barutu Kbrs'a yollanacak kriptoyu ertesi gnk, yani 20 Temmuz Cumartesinin anahtar ile kapattryordu. Kripto kartmann balayacan haber veren mesajd: afakla birlikte Trk Ordusu Kbrs'a karma yapacaktr. Hareket ile birlikte Bayrak radyosu durumu Trk toplumuna bildirsin ve devaml TRT dinlenilerek halk gelimelerden haberdar edilsin. Bu srada Ecevit, Gne'in odasna girdi ve Sisco' nun gece Ankara'da kalmamas iin Amerikallarla temas edilmesini istedi. Gne, Bykeli Macomber'e telefon etti: Sayn Sisco'nun bu gece kalmayacan biliyoruz. Ancak tedbirli olmak ve yer ayrtabilmek iin bir defa daha soralm dedim. Zemin aryordu. Macomber hi oral olmad. Bu gece burada kalacak, ancak siz rahatsz olmayn Bykelilikte misafir edeceiz. 115

19 temmuz cuma Herhalde Macomber kendi kendine ne misafirperver insanlar demitir o gn... Gne, skntl bir ekilde Ecevit'in yanma gitti: Adam bamza kald. Geri dnmyor. Hakikaten skntl bir durumdu. Ecevit, Amerikan temsilcisinin bulunduu bir rada kartmann balamasn kesinlikle istemiyordu. Beklenmedik bir gelimeden yanl yorumlardan ekiniyordu. Saat 18'e geldiinde sava kskac biraz daha skld. Meteoroloji tahmin raporunun yasakland, Erdemli - Anamur arasnn turistlere kapatld ve Mersin -Silifke arasnda karartma uygulanaca ilgililere tebli edildi. Radyo yasak saha ile ilgili ilk yaynm yapt. Mersin ve Anamur'da t yoktu. Blgeye ylm birlikler garip bir sessizlik iinde gnein batn seyrediyorlard. Trkiye'nin zerine adeta frtna ncesi durgunluu kyord. 2'nci dalgaya ait kartma birliklerinin komutanlar belki son defa oluyor)) diyerek rak iiyorlar, Mehmetik ne olacandan habersiz yank yank trk okuyordu. Akdeniz'de yaprak kprdamyordu. araf gibi bir deniz, heyecanla tanklar seyreden ocuklar ve yava yava batmaya balayan kpkrmz bir gne... Trk tarihinin kendine zg iyi ve kt gnleriyle dolu 50 sayfalk bir blmnn, sonuncu yapra da kapanyordu... Ayn sralarda Ankara'da baz binalar ar kovan gibi iliyordu. Seyir ve Hidrografi Dairesi ile d temsilciliklere bildirilecek yasak saha ikazlarnn tercme116

19 temmuz cuma leri tamamlanyor, bu arada sadan soldan gelen, ancak saylar azalmaya balayan resmi telefonlara cevap yetitiriliyordu. Hibir lke geride kalmak istemiyordu. Yetkililerden randevu alamayanlar, hi deilse telefonla grlerini ve soukkanllk) nerilerini tekrarlyorlard. Sisco 18.45'te gelecekti. Bykeli Macomber, elilik mensuplar ve gvenlik ekipleri Etimesgut Havaalannda bekleiyorlard. Bu bekleyi birer saat arayla Atina'dan bildirilen rtarlarla 22.05'e kadar devam etti. Macomber bir taraftan da, Trk Dilerinden gelen Ne oldu? Ne zaman geliyor? Bekliyoruz. Vakit geiyor. Ge kalmyor. diye sinirlilik gsteren telefonlara cevap yetitirmeye alyordu. Ecevit, Sisco gecikince Hasan Ik, Turan Gne ikilisini yanma alp Genelkurmay Bakanna gitti. Genelkurmay kendinden ok emin grnyordu. Bir kez daha hedefler gzden geirildi. Babakana ihtiyalar anlatld... 22.45'de Sisco, beraberindeki 4 kiiyle Amerikan Bykeliliine girerken Genelkurmayn planlarnn ,son durumu yleydi: Havadan Lefkoa'nn Boaz mevkiine ve Lefkoa'nm Trk kesimindeki alayn civarna parat birlii, helikopterlerle de komando tugay indirilecek, Girne'nin hemen yaknndaki kk plaja da denizden kacak olan 6. Deniz Alay ile 50. Piyade Alay, Girne ehrini aldktan sonra Beparmak dalan ile Lefkoa arasndaki yolu geip birleecekler. Bu srada, 10 bin Trk'n barnd Serdarl ile birleecek. St. Hierion kalesinde-ki mcahitler de bu BRLEMEYE destek olacaklar. Beparmak dalarndaki yol darack ve kt, ancak mcahitler tarafndan az da olsa korunma (% 70 orannda) 117

19 temmuz cuma sadece bu yolda var. Bu arada Kbrs'taki Trk Alayna da Yunan Alaynn bir mdahalesini durdurma ve iki kolun birlemesini salama grevi verilmi. Bombardman 05.00'de, havadan indirme ve denizden kartma da 06.30'da balayacak... Sisco, bu arada Ankara'ya gelmi ve Bykelilie kapanm, bir trl kmyordu. Dilerinde genel bir kuku balad. Acaba beklenmedik bir gelime mi vard? Bykelilie yeniden telefon stne telefon edilmeye baland. Sonunda ABD Bykelisi Macomber, Ecevit'ten randevu istedi, ancak reddedildi: mknsz, zira Babakan ok megul. Bu defa Gne^ ile konuma kararlatrld. Macomber ^ Siseo'nun Kissinger'den mesaj beklediini syledi ve Gne'e bir isteini iletti: Sisco ile grene kadar bir harekete girimeyin ltfen. Macomber karken, kapdan ngiliz Bykelisi Sir Horace Philips giriyordu. ki yllk iznini alp Monte Carlo'ya vard gn Kbrs olaylarnn patlak vermesi zerine hemen geri dnmek zorunda kald iin muhakkak ki hayatndan memnun olamazd. Yine de, Ro-ma'dan stanbul'a uak beklerken yanabilmiti. Shhatli bir grn vard. Birka saat nce Londra'dan gelen mesajda, Donanmann Mersin'den hareket ettiini rendik. Trkiye'yi harekete gememek konusunda uyarn deniyordu. Sir Horace Philips, Gne'e Gizli istihbaratlar va-stasyle, Trk ordusunun harekete getiini rendiklerini syledikten sonra Bunun Kbrs'a mdahale anlamna gelmediini mit ederim. dedi. Gne, B-. ykeliye geni ekilde izahat verdi: Trkiye yllardan 118

19 temmuz cuma beri mttefikleri tarafndan geri evrilen ve en hakl olduu anlarda dahi ters tutumlarla karlamtr. Do-laysyle kamuoyu da mttefiklerinden soumaya balamtr. Bu defa Trkiye'nin bir mdahalesi olur, bunu da nlemeye kalkarsanz, ittifaklar bozulur. Trk ordusu bu ynde emir almamtr. Bykeli Byk Britanya adna yapt bu son uyar konumasnda, mdahaleye kart tutumlarn kesinlikle tekrarlyor, ancak mesela slerdeki ngiliz askerlerinin veya B. M. Bar Gc'nn (Callaghan'm Cenevre'de ikinci harekt ncesinde yapt gibi) byle bir hareketi nleyeceini sylemiyordu. Aka, TEHDT etmiyordu... SSCO BABAKANLIKTA Sisco Babakanla geldiinde, tm ilgili Bakanlklar, Daireler, hatta Genelkurmay da dahil olmak zere, herkes resmen durmutu. Adeta Sisco'nun bir an nce gitmesi bekleniyordu... Yorgunluk ve heyecan herkesi yormutu. Toplant iin kedeki pastaneden getirtilen canm brekler yumuam, aylar soumutu. Yeniden deitirildi. 01.45'te Amerika'nn temsilcisi Sisco, (ABD Savunma Bakanl Uluslararas Gvenlik leri Mstear Ellsworth, Trk - Yunan masas Genel Mdr Dillon, Kbrs Masas efi Boyatt, Siyasi Planlamadan Oakley, zel mavir Raphel, Bykeli Macomber, basn szcs Hare ve birka uzman daha) heyetiyle beraber, Babakanlk odasnda bulunan sehpann etrafndaki koltuklara oturdular. Karsna da Blent Ecevit, Turan Gne, Hasan k, Halk Baylkem,, Ecmel Barutu, Genel Sekreter Erez, ileri Bakan Asiltrk ve Gnein zel Kalem Mdr mer Akbal geti. 119

19 temmuz cuma Sisco tam bir iadam gibi konumaya balad: (1) Yunanl yetkililerle grtm. Tutumlarnda nemli deiiklikler var. zellikle darbeye karan subaylar deitirmeyi kabul ediyorlar. stelik belirli bir gei devresinden sonra, Sampson'un daha lml birisiyle deimesine-de imkn grnyor. Seimleri vaat ediyorlar ve zellikle Trklerin gvenliine hibir zarar gelmeyeceini belirttiler. Sampson da bu yolda aklamalar yapt. Toplumlararas grmelerin de hemen balatlacan garanti ediyorlar. Salonda buz gibi bir hava esiverdi. Atina, Trkiye' nin zerinde durduu (bas nemli deniz ve hava limanlarnn ortak bir ynetime verilmesi. Trk kuvvetlerinin oradaki mevcudiyetinin kabul edilmesi ve Yunanllar gibi giri k imknlarnn salanmas, bugnk rejimin derhal deitirilmesi ve Trk toplumuna denize k iin bir imkn tannmas) noktalardan hepsini reddetmi, sadece szl garantilerle yetiniyordu. Ecevit: Subaylar deitirmeyi nasl kabul edebiliriz? lleri alp canllar yerine getirecekler dedi. Aslnda Sisco da getirdiklerinin az olduunu biliyordu. Yine de konumalar birdenbire sertleti ve Amerika, Trkiye'yi resmen tehdit etmeye balad: Yunanistan sizinle sava amaya hazrdr. Bunun ne demek olduunu da ok iyi biliyorsunuz. NATO' nun kmesini ve blgenin karmasn kabul edemeyiz., Biz Yunanistan'la savamak niyetinde deiliz. (1) ABD Dileri Bakam Kissinger'in zel temsilcisi Sisco ile yaplan grmedeki konumalar, grg tanklar (Trk ve ABD Dileri yetkilileri) nin verdikleri bilgiyle dzenlenmitir. 120

19 temmuz cuma Ancak hcuma urarsak, cevap veririz. Blgedeki Sovyet tehdidini unutuyorsunuz. Amerika'nn, bir Trk - Yunan savann sonularndan ne derece ekindiini de biliyorsunuz. Bunu bizden ok Yunanllara sylemeniz gerekirdi. Sisco, Trkiye'nin blgeyi kartrmas halinde yalnz kalabileceini ilemeye balamt. Biz elimizden geleni yaptk. Hatta Yunan yneticilerine sava halinde kendilerine verilmekte olan Amerikan yardmn keseceimizi de bildirdik. Bu szler zerine Turan Gne frlad : Ya bilmeyerek veya bilerek bize yanl bilgi veriyorsunuz. Zira Yunanistan tam alt ay nce, Amerikan yardmna ihtiyac kalmadn belirtti ve istemediini aklad. Ancak NATO ne olacak? NATO Trkiye'ye de gvenlik getiren bir rgttr. NATO'nun karmas ancak Yunanistan'n Trkiye ile savamasyla gerekleir. Trk heyeti, Sampson darbesinin Trkiye bakmndan nemini bir defa daha anlatmaya balad. Byle bir oldubittiyi kabul etmek, Trkiye'nin stratejik bakmndan byk bir tehlike aitma dmesi demektir. Ege' deki durum, bu defa Akdeniz'de tekrarlanm olacakt. Enosis'e kar nasl bir tedbir sizi tatmin eder? Artk inancmz kalmamtr ve hibir dekleras-yon bizi tatmin etmez. Ara verildi. Heyetler kendi aralarnda grt. Sisco elilie dnd. Kissinger ile grt. Babakan da hava almak iin ksa bir yrye kt makamna dnd. Ecmel Barutu bu gerginlik iinde Turan Gne'e 121

19 temmuz cuma yaklat ve elindeki zarf gsterdi: Kripto hl duruyordu. Saat 03.00'e geliyor, ge kalmyordu. Odadan sessizce ayrld. Trkiye, Sisco grmesinin sonunu beklemiyordu. Bata Lefkoa olmak zere, tm yabanc bakent-lerdeki Trk Bykeliliklerine Ankara'dan 20 (yani ift gn) tarihli anahtarla kapatlm telsiz mesajlar yollanmaya baland... Dalga dalga ve srasyla frekanslara gelen eliliklere u haber gnderiliyordu: KIBRIS'TAK DARBE SONUCUNDA ANAYASAL DZEN YIKILMITIR, TRKYE GARANT ANLAMASININ DANIMA MEKANZMASINI LETM, ANCAK BR SONU ALAMADIINDAN DOLAYI BU SABAH AFAKLA BRLKTE KIBRIS'A TEK TARAFLI BR EKLDE MDAHALE EDECEKTR. STOP. 30 dakikalk aradan sonra Sisco telsizlerin yollandndan habersiz, ekibini yeniden masaya oturttu. Bir defa daha denemek gerekliydi. Kh tehdit dolu, kh kararl, kh da dramatik bir ekilde Ecevit'i durdurmaya alyordu. zerinde srar ettii nokta da, Yunanistan' m sava amas, bundan da hem Trkiye'nin, hem de Bat Dnya'snm byk kayplara uramas idi. Sisco durmadan Akdeniz'de kan ve karklkla dolu tablolar iziyor; Trk heyeti de srarla ayn grlerini tekrarlyordu. Saat 03.30'da Trk heyeti kprdamaya balad. Herkes saatlerine bakmaya, birbiriyle fsldamaya, Turan Gne sinirden, durmadan bir ieri bir dar girip kmaya balad. Babakan hemen Bakanlar Kuru122

19 temmuz cuma lunun toplantya arlmasm istemiti. Bakanlar aada saatlerdir, Sisco'nun gitmesini bekliyorlard. Onlarn hali yukardan biraz farklyd tabii. Eybolu odasna getirttii yataa uzanm, tm bar ara ramen ksa aralklarla uykusunu gidermeye alyor... Deniz Baykai Yahu bu bombardman daha da ksa keselim gnahsz insanlar lecek. stelik dnya kamuoyunun tepkisi ne olur? diye etrafta dolayor. Korkut zal Kardeim artk karar alnd bundan dnlmez diyor, Tekel Bakan Trkmenolu da, aada gazetecilerle akalayordu. Raklar artk su dktn m bembeyaz olacak. Beyefendi filtrelilerden ne haber? Ne olacak yahu, bol bol karyoruz. Ama beyaz filtreli var, sars yok. Ne fark var arada? Beyazda hangi tarafn filtre, hangisinin ucu olduunu bulamyoruz... Alt ay nce oturduklar koltuklarnda birdenbire nereye gidecei, ne ekilde sonulanaca bilinmeyen bir sava iine dmlerdi. Ya baarlamazsa, ya bir Yunan - Trk savanda bir kaza bombas yedikten sonra, ABD araya girip ii durdurursa ne olurdu? Kbrs belli ama bir Trk - Yunan sava en fazla 24 saat srerdi. Kimse devam etmesini brakmazd. Brakn siyasi hayatlarnn kapanmasn... Mthi bir sorumluluktu. AP devresindeki Kbrs olaylar srasnda Demirel' in karar verme dneminde sicim gibi terlediini hatrlayanlar haklym demekten kendilerini alamyor-lard. Bir taraftan da enerjik davranmak gereine inanyorlard. Birka donuk gzlerle etraf seyrediyor, bir blm durmadan dolayor ve havada binlerce endie' 123

19 temmuz cuma ve soru iaretleri uuuyordu... O an baz Bakanlar grenlerin perian kelimesini kullanmakta haklar var-' d sanrm... Bakanln klarn, polis arabalarn gren otuz -otuz be kiilik bir halk topluluu da tezahrat yapyordu: Mdahale... M..,da..,ha...le... ARTIK OK GE MR. SSCO Sisco sonunda bunalacak hale gelmiti. Sanki Ece-vit'e deil de bir duvara konuuyordu. ok da yorgundu. Baarl olamayacan anlamt. Biraz daha vakit kazanmak istiyordu : (1) Mr. Ecevit daha sabrl olmakla bir ey kaybetmezsiniz. Ancak ok hayat kurtarabilirsiniz. Atina'dan bana getirdikleriniz, beklememiz halinde elde edilecek baarlar dorulamyor. Macomber araya girdi: nanamyorum Mr. Ecevit. Sizin gibi insancl ve air ruhlu bir insan byle bir harekete nasl kalkr? Bu benim insancl tarafmla hi elimiyor. Zira biz imdi harekete gemezsek, ileride ok daha byk savalar kabilecek ve ok daha fazla kan dklecektir. Fakat Sayn-Babakan insanlar lecek... Evet maalesef, ancak ilerideki ok daha ac olaylar nlemenin tek yolu bu... Salonda derin bir sessizlik oldu. Herkesin gzlerinin alt yorgunluktan mosmordu.. Gnlerdir uyku nedir bilinmiyordu. Sisco kolay kolay kimsenin unutama(1) Heyetteki bir ABD diplomatnn szleridir. 124

19 temmuz cuma ya ca en byk ve en son kozunu ortaya kard... Bat dnyasnn her istediini yaptrabilen lideri Birleik Amerika. Devletleri adna konuuyordu: Mr. Ecevit bana 48 saat verin, size bir Amerikan forml getireyim. Susuldu. Duvar gibi yeni bir sessizlik. Amerika Kbrs iin bir zm plan teklii ediyordu. ok byk bir teklifti bu... Sonucu ne olaca belli olmayan bir savatan daha iyi deil miydi? Prensipleri hemen burada tespit edilebilir ve buna gre, mesela en kts Trklere daha geni bir otonomi kazan-dnlamaz myd"? Ama Yunanistan'a gven? Onlara gven olur muydu? Yine gidi geliler balayacakt. Sonu. nasl kacakt? Szl bir vaade inanp her eyi durdurmaya deer miydi? ABD'ye gvenilir miydi? Bir daha bugnk artlar doar myd? Durum bugn dzeltilse bir yl sonra ayn olaylar tekrarlanmaz myd? Ecevit iin herhalde bu soruyla cevap arasnda saatler geti. Ancak bekleyenler, tek kelimeyle, olduklar yerde mhlanverdiler. Kayr Mr. Sisco. Artk ok ge... Ecevit devam etti: Bundan 10 yl nce de bu odada ayn ekilde bir toplant yaplmt. O zaman siz de, biz de hata ettik. Sizin hatanz elimizi kolumuzu balayarak bizi durdurmakt. Bizim hatamz da size uymakt. Tarih tekerrr edebilir, ancak tarihteki hatalar tekrar etme mecburiyeti yoktur. 10 yl nceki hatay tekrar etmeyeceiz. Sizi dinlemeyeceiz. Umarm ki siz de 10 yl nceki hatanz tekrarlamazsnz. O hata yznden Trk -Amerikan ilikileri 10 yldr bozuk kald. Ancak biz ye125

19 temmuz cuma ni yeni dzeltmeye balayabildik. Yine 10 yl nceki o hata yznden, Trk - Yunan ilikileri ne hale geldi. Kbrs ne hale geldi, gryorsunuz (1). Ecevit bir daha saatine baknca Sisco dayanamad: Yani ben burada bouna m konuuyorum? Evet. Yoksa harekt balad mi? Balamak zere, uaklar neredeyse hareket edecekler. Sisco durumun tatszln o zaman anlad: Aman yleyse ben hemen uama yetieyim. yi olur, zira alanlar kapanacak. Sizi byle aceleyle gndermek istemezdik, ancak harektn balangcnda bulunmamanz daha faydal... Hemen dosyalar kapand, telala toplanld ve Sisco darya admn atmasyla ieriye dnmesi bir oldu: Kapda yzlerce gazeteci var. Ne diyeyim ben imdi? Sorular soracaklar. Ecevit basnn u anda yaplacak isteklere uyacan biliyordu. Merak etmeyin ben onlardan rica ederim. Size soru sormazlar. Kemal Gcyener'i arp gazetecilere ricasn gnderirken, Sisco bir Babakana yaplacak en lzumsuz espriyi kard azndan: Eer gerekten bylesine byk bir gcnz varsa, sizi Beyaz Saraya szc tavsiye ederim (!). Gazeteciler, Babakann sabah evden karken ... bana bugn bir tek soru dahi sormayacaksnz ricasna uydular. Kendilerini ok zorladlar, ancak bir tek soru dahi duyulmad. (1) Konumalarn zne dokunulmadan zetleme yaplmtr. 126

19 temmuz cuma Sisco'nun gitmesiyle birlikte her ey yeniden canla-nverdi. Telefonlar, telsizler, emirler... Ecevit byk bir sratle nce Bakanlar Kuruluna inip bilgi verdi ve kartmann balama saatine gre yaplacam aklad. 04.49'da Genelkurmaya geti, son durumu dinledi... Komutanlar heyecandan krk sesle o andaki haberi ver diler: Uaklarmz yumuatma bombardman iin hedeflerine hareket etmek mereer, Hallk lman heyecanndan kenarda hngr hngr alyor, Dileri koridorlarnda sapsar, yorgunluktan kararm suratl insanlar birbirlerine arparak kucaklayor, kenarda gen bir memur yzn rtm yalarn saklyor, Bakanlar Kurulunda da kucaklaanlar, dnenler... Asiltrk, Bugn gazetesinde yaynlanan hamasi iirleri yksek sesle okuyor ve havay daha da krklyordu. Ecevit Komutanlara baarlar diledi. Hepsi karsnda heyecanla selam durdular. Trk Hkmeti siyasi tercihini kullanp, Ordusuna emir veriyor ve Trk Ordusu ilk defa en yksek generalinden en kk erine kadar sadece verilen grevi dnyordu. Onlarn sorumluluklar bykt ve gstermemeye almalarna ramen, heyecandan suratlar bembeyaz olmutu. Ayn anda emirler kt, sinyaller gnderildi ve slerdeki dier uaklara, paratlere hareket etmeleri iin YEL IIK yakld. Sava makinesinin ark 20 Temmuz Cumartesi g n sabah 05.05'te kalkan ilk jet uayla dnmeye balad. Yorgun bir Ecevit, artk sonularm dahi bekleye-meyecei hareketin balangcm zaman zaman boulan 127

19 temmuz cuma bir sesle tam 06.10'da radyodan dnyaya u szlerle aklad: Trk Silahl Kuvvetlerinin Kbrs'a indirme ve karma hareketi balam bulunuyor. Allah milletimize, btn Kbrsllara ve insanla hayrl etsin. Bu ekilde insanla ve bara byk hizmette bulunmu olacamza inanyoruz. yle umarm ki, kuvvetlerimize ate almaz ve kanl bir atma olmaz. Biz aslnda sava iin deil, bar iin yalnz Trklere deil, Rumlara da bar getirmek iin Ada'ya gidiyoruz. Bu karara ancak tm politik ve diplomatik yollar denedikten sonra mecbur kalarak vardk. Btn dost lkelere, bu arada son zamanlarda yakn istiarelerde bulunduumuz dost ve mttefiklerimiz Birleik Amerika'ya ve ngiltere'ye meselenin mdahalesiz halledilebilmesi, diplomatik yollardan halledilebilmesi iin gsterdikleri iyiniyetli abalar iin kranlarm belirtmeyi bor bilirim. Eer bu abalar sonu vermediyse, elbette sorumlusu, bu iyiniyetli gayretleri gsteren devletler deildir. Tekrar bu hareketin insanla, milletimize ve tm Kbrsllara hayrl olmasn dilerim. Allahm milletimizi ve btn insanl felaketlerden korumasn dilerim. 128

KNC BLM 20 TEMMUZ CUMARTES 22 TEMMUZ PAZARTES BR PLAJIN LM 20 Temmuz Cumartesi GRNE'nin 10 kilometre kadar batsmda kck bir plaj vard bir zamanlar. zellikle ngiliz turistler bulmutu .onu. Yumuack ve bembeyaz kumu, denizle kucaklat yerin engelsizlii ve en nemlisi kuytuluu bu plaj her tanyana sevdirmiti. Derinlii 9 metre, uzunluu da ancak 150 - 200 metrecikti. Yola kmak iin ykseke bir setin almas gerektiinden herkes kolaylkla gelemezdi. Zaten etraf bombo bir arazinin kenarna skvermiti. Krk ylda, bir otomobil geerdi. te o plaj, cumartesi sabah, her zamanki gibi gerine gerine uyand. Gne yava yava eteklerini stmaya balam, dmdz deniz de yumuack dalgalaryla kumlarn okuyordu... Gzelliinden emin, gzlerini krptrarak etrafna bakt, martlar tm zerafetine yakmayan sesleriyle etrafta szlyorlar, arka dalardan da, birka koyun melemesiyle, horozlarn sabah olduunu bildiren tleri duyuluyordu. Bylesine sakin ve sessiz bir yerde olmak ne mutluluktu... Yaamak ne gzeldi... Birazdan, artk gre 129

jj 20 temmuz cumartesi p . gre tand iftler doluacaklar ve akama kadar, yzecekler, elenecekler, sevieceklerdi... Plaj gzeli de onlar seyretmekten ok memnun oluyordu... Tek ikyeti u arsz otlard. O kadar... Onlar da kovulmalarna ramen yeniden ortaya kmasalar ne gzel olurdu. Gzel ve scak bir gn daha balyor diye mrldand kendi kendine... O da nesi? Birka mil uzakta, hafif sisin iinde koca koca gemiler belirivermiti... Aa zerinden de birok uak geiyor ve dayanlmaz bir grlt karyorlard... Hi tanmad bu gemiler yaklatka, ilerinden de ilk defa grd giysilere brnm insanlar denize atlamaya balamlard... Endieyle kslm gzlerle etraflarna bakmp, dierlerini de aryorlard. Aaa yeter canm actmaya balamlar, sert ayakkablar kumlarn bozmutu... Daha yenileri, daha irileri, arkasndan byk byk kamyonlar birbirlerini takip etmeye balad... Artk dayanamaz hale gelmiti. Kumlan darmadan olmu, ta ve topraa bulanmt... Biraz daha direnmeye alt, olmad. Neydi istedikleri bu gelenlerin? Ac ac alamaya balad... Sesini kimse duymuyordu... Ne yapmt ki sanki... Debelendi, yalvard. Bu kck plaj, 20 Temmuz sabah hibir eyin farkna varamadan ld. imdi yerinde blok halinde beton paralan var. HAREKT BALIYOR afakla birlikte Adana ssnden hareket eden jetler bombalarm, Beparmak dalarna, Lefkoa civarna boaltrken, kartma birlikleri rtar kapatmaya alyorlard. Tepelerinden geen hava kuvvetlerini, bir sre sonra da helikopterlerle, parat komandolar ta130

20 temmuz cumartesi yan uaklar grdler. Heyecan taacak dereceye gelmiti. Daha abuk... daha abuk... Saat 06.30'u bulmutu (1) Bu saatte ilk kapan atlmas gerekiyordu... Birden jandarma botu byk bir hzla gruptan ayrld... Ayn filmlerdeki gibi... inde 30 kiilik bir astsubay grubu vard. Balarnda da gencecik bir binba. Balk adam giysilerini geirmiler, tplerini hazrlamlard... Sualt ekibi grevinin bana gidiyordu.. Onlardan istenen, denizin altn ve sahili kontrol etmek, varsa maynlan ve deniz dibine aklm kazklan temizleyip, gelecek kartma birliklerine yer hazrlamakt. J. Botu, sahile yaklamadan balk adamlan suya brakt ve yine ayn sratle grubun yanma dnd... 30 ayr yerden kan hava kabarcklar, yava yava sahile yaklamaya baladlar. Tepeden durmadan jetler geiyor ve uzaktan uzaa bomba sesleri duyuluyordu... Sahilden daha t kmyordu... Balk adamlar heyecandan kalpleri arparak plajn eteklerine kadar geldiler. Etraf iyice taradlar, phelerini eken Pepsi Cola ielerine bile baktlar. Hibir ey bulamamlard... Tam 60 dakika sren kalp vurular yumuad... Denizden tek tek kafalarn karp birbirlerine ZAFER (Ayn zamanda hcum parolas anlamna da gelir) iareti yapp yeniden aa doru, J. botunun gelecei yere doru yzmeye baladlar... Bir saatlik bekleme sresini bitiren jandarma botunun, tekrar gruptan ayrlp balkadamlar almaya gidii kard sesten anlald... Oysa kartma gemilerindekiler etraf doru drst gremiyorlar d. Btn gece ayaz altnda ve Akdeniz rutubetinde kalmlard. Ne olacan ve neyle karlaacaklarn bici) Harektn havadan ve denizden balang saatleri, Trkiye saatiyle verilmitir. 131

20 temmuz cumartesi lememenin yaratt soru iaretleri suratlardan belli oluyordu.... Baz kara piyadelerinin midesi bulanmt fakat nemli deildi. Bundan nceki denemelerde karlalan durum yoktu ortada, gerekten klacakt bu defa. Kulaklar kirite, sessiz ve heyecanl bekleyi jandarma botunu herkes, kard sesle takip ediyordu. Mazotun denizden gelen bouk sesi bir sre sonra kesildi... Tamam sualt ekibini buldu. imdi toplamaya balamtr. Birden seri bir makineli sesi: Tatatatatatatatatatat... gemilerde hai bir dalgalanma ve jandarma botunun geri dnn anlatan motor boultusu. Arkasndan da akmak zrhlsnn seri atlar... Sava scak yzn gstermeye balamt artk... akmak'm atlar susunca gemiler hareket etti... 08.30' da Alay Komutam Deniz Yarbay Neet kiz'in bakanlndaki 6. Deniz Alay, scak kumlara atlamaya baladlar... Arkas zaten biliniyor... O bitince dieri yanayor, bir taraftan ilk kanlar pozisyonlarn alyorlar... Tek tk gelen makineli sesleri... Gemilerin devaml homurtular... Bararak verilen emirler ve heyecan... Trk askeri Kbrs'a resmen ayak basyordu... Toz toprak ve barlar, bir erin beraberinde getirip heyecandan geminin iinde unuttuu sahipsiz bir transistordan kan Blent Ecevit'in ikinci aklamasna karyordu... ... Trkiye'nin Kbrs'ta bar, kardelik ve zgrlk iin giritii harekt bu sabahn erken saatlerinde balamtr. ok sayda Trk birlikleri imdiden Kbrs'a esenlikle ulamlardr. Kbrs topraklarndaki grevlerinin bandadrlar. Baka birliklerimiz de dalga dalga Kbrs'a doru akmaktadrlar. Trk Silahl Kuvvetleri ate almadka, ate etmeyeceklerdir. Sava iin 132

20 temmuz cumartesi deil, bar iin Kbrs'tadrlar. Kbrs' istil iin deil, zorbaca bir istilaya son vermek iin Kbrs'tadrlar... Kbrs'taki son Yunan harekt yalnz bir hkmet darbesi deildir onun tesinde bamsz Kbrs devletini temelinden ykmay amalayan ve Kbrs Cumhuriyeti' nin yasal dayankl niteliindeki anlamalar ineyen bir harekettir.. Saat 12.00'deki basn toplantsnda da, Rumlara hitap ediyordu : ... Kbrs'ta tedhiiliin ve diktatrln btn dehetini yaam olan Rumlara bitap ediyorum... Bu tedhiilerin ortaya kmasna sebep olmu toplumlararas dmanlklar ve ekimeleri gemi gnlerin karanlna gmnz. Bu zaferi abuklatrmak iin Trk kardelerinizle el ele veriniz. Onlarla birlikte yeni zgr ve mutlu bir Kbrs yaratnz. Biz oraya cannz yakmaya deil, yardma geldik. Biz oraya nefretle deil, sevgiyle geldik.. Biz orada sizinle dvmek iin deil, sizin strabnz dindirmek iin bulunuyoruz., 6. Deniz Alay, plajn hemen arkasndaki yolu tutarken, 50. Piyade Alaynn erleri de, ileriye doru yrmeye, tekiltlanmaya balyorlard. Etraftan tek tk makineli atei hemen balam, ancak susturulmas g olmamt. Birbiri ardndan 31 geminin kck plaja indirmesi kolay deildi. Filo, kara bombardman iin mevzilenmeye balamt bile... Trk jetleri Girne ve Lef koa civarn taryor, ancak beklenenin ok altnda bomba brakyorlard. Ate gelmeden ate edilmeyecek emri hl kulaklarndayd... Karaya oturan iki kartma gemisi olduu yerde braklyor... Tek tk atee cevap veriliyordu. 133

20 temmuz cumartesi Komando Tugay paratle Boaz mevkiindeki Trk mcahitlerin elindeki blgeye inilerini giderek artryorlar, tek tk silah sesiyle karlamalarna ramen, olduka kolay bir ini ve toparlanma yapyorlard. Balarnda General Ersin mcahitlerin telsizlerinden Ada-na'daki K.K.K. Aknc'ya Salimen vardk mesajn verdi ve Adana'dan u emir geldi: Hi vakit kaybetmeden denizden kan kuvvetlerle birlein. kartma ilemi yava yava tamamlanyor, beklendii kadar nemli bir direnme grlmyor ve birlikler karaya atlyordu... Genelkurmay ilk derin nefesini ald. kartma dertsiz yaplabilmiti... Gece saat 03.00'e verilen mesaj, kartma saatine kadar nasl saklayacan bilemeyen ve heyecandan zaman zaman alayan Rauf Denkta, Bayrak radyosundan Kurtulu gnmz gelmitir. Bir asrlk- hasretimizi gideriyoruz. Trk ordusu Kbrs'a kmtr... Bamszlmzn ortak koruyucusu olan Rum halkna kar saldrda bulunmayn. Bu hareket Rum halkna kar deil, Cunta'ya kar, snrl bir polis hareketidir. Huzur iqinde evinizde bekleyin.. Bugnleri bize gsteren Tann'ya dua edin. diye seslenirken, endieli bakl Trk erleri ihtiyatla yolun iki yanndan yava yava Gir-ne'ye doru ilerliyor ve bugne kadar iki defa tm mitlerini balamken geri dnen Trk donanmalarnn arkasndan yavararak alayan Trkler de, sevinten yererinden frlam gzlerle birbirlerine mjde haberini uuruyorlard... Yllarn verdii ezikliin, basknn bo-salmasyd... Daha ne olduunu ve neler olabileceini dnemiyorlard bile... Sadece sevin lklar atyorlar, birbirlerini kucaklyorlar, havaya ate ediyorlard Trk kantonlarnda delicesine bir sevin balamt Korku bitmiti... tehdit bitmiti... 134

20 temmuz cumartesi ANKARA'DA Sis-co fiyas-ko! Haaydi bastr-Karaolan! Fincan tatan oyarlar - Yunana byle koyarlar! Babakanln nnde toplanan yzlerce insan bu tempoyla durmadan tezahrat yapyordu. Birdenbire, utbol sahalarnn hediyesi olan Amigolar da treyi-vermi ve abarttklar hareketleriyle tempoyu idare ediyorlard... Trkiye'nin her yerinde genel bir aknlk, yava yava sevinten ldrasya boanma ekline dnecek bir taknlk Vard. Gazetelerin ikinci basklar adeta yrtlrcasma kaplyordu... Alayanlar, birbirlerine sarlanlar; bir maher gnn andryordu. Asrlardan beri en byk vncelerinden biri, yi asker olan Trk halk, son yllarda sadece mitinglerde boazn yrtp geri dnmenin, sert tehditler yapp sonradan olmad konumalarn dinlemenin, d dnyada kk ve ezik grnmenin, ekonomik az gelimiliinin verdii hislerini boaltyordu. Daima gznde kk grd, ancak ekonomik ve sosyal yapsyla Trkiye'yi uluslararas eitli alanlarda geen Yunanlya, sesini duyuramad tm lkelere kar boalyordu.. Bu tip boalmann bir manas olmadn o an kimse dnmek dahi istemiyordu. Yllardr deiik yer ve ekillerde ezilen kylsnden, iisinden, zenginine kadar, sokaktaki adam derinden gelen bir Ooooh ekiyordu ve hemen herkesin syledii sz birka cmlede, birka histe birleiyordu: Demek biz lmemiiz. Demek biz istediimiz zaman, kim ne derse desin, yapabiiyormuuz. Demek dnyada bizim de gcmz varm.. Artk bizim de sbsi-miz duyulacak, szmz dinlenecek... 135

20 temmuz cumartesi Turan Gne, sualt ekipleri Kbrs'a yaklat srada, Yunan Bykelisi Kozmodopulos ile konumaya alyordu. Sabahn 05.20'sinde, ilk defa Sisco'ya resmen harekt bildirilmi (Tekrar davet edildii Dileri Bakanlnda), arkasndan da Yunan, ngiliz ve Sovyetler Birlii Bykelileri arlmt. Yunan elisi Kozmodopulos sapsar bir suratla girdi odaya... Dileri zel Kalem Mdr Tugay zeri' nin telefonuyla uyanmt: Sizi Bakan rica ediyor efendim. Ben bir ey sylemeye yetkili deilim. Ne kadar abuk gelirseniz, o kadar memnun oluruz. Bykeli, Brksel'deki Babakanlar toplantsndan beri durumun iyi gitmediini hissediyor, biliyordu. Makarios'a darbe haberini Tarabya'dan denize girerken duymu ve hemen Ankara'ya dnmt. Trk - Yunan ilikilerinin en tehlikeli devresini yaadna inanyor ve Cunta'nn lkeyi maceraya ittiini etrafndakilere sk sk sylyordu. Bu nedenle asker ataesi ile tokatla-maya kadar giden son derece sert atmalarnn olduu, Ankara kulislerinde dedikodu eklinde devaml dolayordu. Turan Gne ise bambaka adan huzursuzdu o srada. Nasl syleyecekti? Bir bakma sava deklerasyo-nu yapacakt. Memurlarna sormu ve doru drst cevap alamamt: Her gn sava etmiyoruz ki beyefendi bilelim. Ne yapmas gerekirdi yani? Ayakta m durmal, yazl m sylemeliydi. 50 yllk Trk tarihinin ilk sava deklerasyonunu bildirmek Gne'e dyordu. Bykeli odaya girdi. Gne byklarn ekitirdi bir sre... nndeki ktlara bakt, sonra eliyle burnunu kavrayp en kaln sesiyle karlkl bakmay bozdu: 136

20 temmuz cumartesi Ekselans size bir tebligat yapma durumundaym. Trk Silahl Kuvvetleri u anda, Garanti anlamas uyarnca Kbrs'a mdahale etmilerdir (1). Trkiye, Kbrs'n toprak btnln, egemenliini ve her iki toplumun haklann korumak iin adaya akmaktadr. Dramatik bir sessizlik... Kozmodopulos'un sempatik gl birdenbire gidi-vermiti: Byle bir hareketi maalesef hissediyordum. ok byk olaylar beklenebilir bundan sonra... Yine sessizlik... Yalnz kalabilir miyiz? Gne not tutan memura iaret etti. Babaakaldlar. Kozmodopulos'un gzleri doldu. Dokunsanz boalp alayacak dereceye gelmiti. lk defa kesin kararn Gne'e aklad: Ekselans, bu artlar altnda artk Trkiye'de kalamam. Benim iin istifa edip buradan ayrlmaktan baka bir yol yok. Cunta ile almasna imkn kalmamt. Devam etti: ... slerin buraya gelmemesi iin elimden geleni yaptm. Maalesef olmad. Gne, Kozmodopulos'un Ottawa ve Brksel'deki toplantlarda samimi abalarn gerekten grmt. Meselelerin kontroldan kmamas iin Hkmetini durmadan uyarmt. Ancak etkili olamamt. Son zamanlarda Yunan Dileri Bakanl'nm en kymetli dipti) Garanti anlamasnn tam metni iin bak. Ek: I. 137

20 temmuz cumartesi lomatlar, (Cunis, Bitsios gibi) arka arkaya istifa etmilerdi. Gne, samimi ekilde Bykeliyi rahatlatmaya alt: Sizin, Trk - Yunan dostluunu nasl candan istediinizi en yakndan ben biliyorum. Sizi temin ederim ki, bu iyiniyetli abalarnzn en canl ahidi olacam... Bundan emin olunuz. Biz de bu duruma gelinmeden sorunlarn hallini isterdik. Kozmodopulos ile Gne arasndaki konuma, tek kelimeyle dramatikti... ... Bu arada size nasl yardmc olabilirim? Trkiye'den rahata kabilmeniz iin tm tedbirleri derhal aldrtabilirim. Bykeli teekkr etti: Beyrut'a gitmek istiyorum. Sava haline ramen, iki insan arasnda garip bir takdir hissi vard. ... ve Kozmodopulos Dilerinden ayrld. Derhal zel eyalarn toplad. Suriye yoluyla Beyrut'a gemek istiyordu. Oradaki Bykeli yakn arkadayd. Gne, hemen ileri Bakann arad: Yunan Bykelisi iin Kilis snr kaps atrlmak ve Bykeli Trk topraklarndan kana kadar gvenlii sk ekilde korunmalyd. Yunan Bykelisi, ayn gn sivil polis korumas altnda snra kadar gtrld. Ancak kapya vard zaman gzlerine inanamad... Bir manga asker dizilmi ve selam durmulard. ok az lkede (o gnk koullar altnda) byle bir olay ile karlalabilirdi. Kozmodopulos, selama cevap verdi... ok heyecanlanmt. Gzleri doldu. Bykelinin istifas ksa srd. Cuntann devrilmesiyle birlikte, hemen Atina'ya arld ve grevinin bana Ankara'ya geri gnderildi. Hem de Kara man138

20 temmuz cumartesi iis'in Ecevit'e zel mesajyla birlikte. Kozmodopulos o zor gnleri hi unutmad ve snr kapsndaki jest dahil, gsterilen yaknlktan dolay Gne'e mektupla teekkr etti. Ecevit ve Gne de, Kozmodopulos'un dnne memnun olmulard. SOVYET BYKELS SAHNEDE Kozmodopulos ktktan bir sre sonra Sovyetler Birlii Bykelisi Grubyakov Gne'in yanna giriyordu. Rusya ne diyecekti? (1) Tm Dileri yetkililerine gre bu konuma tarihi bir nitelik tamaktadr. (Grme hakknda sadece 5 nsha bastrlm gizli bir not vardr) Grubyakov'a mdahalenin nedenlerini ayrntl ekilde anlatan Gne, sonunda bir ay nceki konumas srasnda sylediklerini tekrarlad. zetle: Ekselans siz de, Amerika da Kbrs'n kendi etki sahanza girmesini istersiniz. Bunu gerekletiremezse-niz, dierinin kontroluna kaymamas iin alrsnz. Sizin hkmetiniz Makarios ve Akel partisine nem veriyor... Makarios fanidir. Bir gn ortadan yok olacaktr. Geriye Akel kalacaktr. Ancak Akel partisi, Enosis iin bir referandum yapld gn aznlkta kalr. Rum halknn ounluu Yunanistan'la birleelim derse ne yaparsnz? Asker mi gndereceksiniz? Hayr. Dolay-syle Ada'nn tamamen Amerika'nn etki sahasna girmesini nleyemeyeceksiniz. Enosis'i kesin ekilde durO) Grmenin zeti ilgililerin 'tnlattklar kadaryla aktarl-. mtr. 139

20 temmuz cumartesi duracak tek g Trk toplumunun gvenliini yklenmi olan Trkiye'dir. Trk toplumu orada olduu srece ve Ada'da Trk mevcudiyeti bulunduka bu nlenebilir... Trkiye'nin yeni topraa ihtiyac yoktur. Kendimize yetiyoruz. Emperyalist amalarmzn bulunmadn da bugne kadar ispat etmedik mi? Bulgaristan'daki Trklere el attk m? Suriye'yi tehdit mi ettik? Selanik'i mi istedik? Size, Trkiye'nin mdahalesinin, sizin ynnzden hibir sakncas olmadn, hatta istediinizi elde ettirecek bir gelime olabileceini bilmem anlatabildim mi? Grubyakov Bakann yanndan ayrlrken yz glyordu. Zaten ierde, zerinde durduu tek nokta, Ada' nn bamszl ve egemenlii idi. Bunlarn bozulmayaca konusunda da yeteri kadar gvence almt. Turan Gne, Sovyetlere gerek niyetini anlatmann verdii rahatlkla, pencereden aa sarkt. Gazeteciler toplanmlar bekleiyorard... Keyifli olduu her halinden belliydi. Ayaklarn da aaya sarktt, balad sohbete: Sisco mu? Bana gelmiyor ki zaten... Aadan durum vaziyeti nedir? sorusu gelince dayanamad: Son durum vaziyeti henz nihai ve son aklk ve vuzuha vasl olup ulaamad iin bu sorunuzu sonraya saklayn.. Ta, Demirel'in Trkesineydi. LK HABER Sabahn erken saatlerindeydi, birden patlamalar duydum. Hemen kalkp pencereyi atm ve gkten birtakm paratlerin indiini ve jetlerin dolatm gr140

20 temmuz cumartesi dm. Radyoya atm, Trk donanmasnn bombardman yaptm veriyordu haberlerde. Br sredir korktuum bamza gelmiti.,. Hemen giyinip dar frladm ve bir hkmet yetkilisi, karar verebilecek birini aramaya baladm. Sampson tm gsteriine ramen idareyi tamamen ele alamamt ve ii yrtemeyeceini de anlamt... (Klerides'in 10.8.1974 Cenevre'deki rportaj, 12.8. 1974 tarihli Milliyet'ten.) (NATO Daim Delege Yardmcs Turgut Tlmen.) lk haberi radyodan aldm. (Birlemi Milletler nezdinde Bykeli Osman Olcay.) 03.00 idi. Bykeli ard ve afakla birlikte mdahalenin balayacan syledi. Ancak gizli tutulmas gerekiyordu. En yakn arkadalarm topladm etrafma ve heyecandan titreyerek beklemeye baladm. Saat 04.00 civarndayd artk dayanamadm ve syledim. Odann halini grecektiniz. (Rauf Denkta) ... Kissinger Nixon ile grmek zere gittii San Clemente'de erefine verilen bir davetteydi. 19.45'te (Trkiye saatiyle 02.45) koruyucularndan biri yanma yaklat. Kk bir kt verdi eline. Sper K'nm kahkahalar atan yz birden ciddileti ve davet sahillerini dahi grmeden hemen ayrld. Arabasnda giderken verdii ilk emir, olaanst durumlarda toplanan grubunu artmak ve Gromiko ile konuabilmek iin hazrlklarnn yaplmasn istemekti. Fransz ve ngiliz el141

20 temmuz cumartesi ileriyle de grmek istiyordu. Kissinger'in ii ilk kez cidtye ald kans o zaman geldi bize. (1) ATNA'DA TRKYE'YE SAVA Atina radyosu 20 Temmuz Cumartesi sabah 03.00 blteninin banda u haberi veriyordu: Kbrs'ta Makarios'un devrilmesinden sonra asayi tamamen salanm ve durum yatmtr. Bir yabanc mdahalesi szkonusu deildir. Nikos Sampson'un bakanlndaki Kbrs' yepyeni ve parlak bir gelecek beklemektedir. Oysa Trk mdahalesinin haberi, Hkmet ve Cuntaya oktan ulam ve yneticilerde ok etkisi yapmt. 10.30'da Yunan Dileri Bakan Kiprios, talihsiz Akdeniz gezisinden bir gn nce apar topar geri dnen Trk Bykelisi Grn' ard. Kiprios fazla telal deildi. Olduka kuvvetli kelimelerle Trkiye'ye ilk ltimatomunu verdi: (2) Derhal kartmay durdurun ve askerlerinizi geri ekin. Size saat 6'ya kadar sre tanyoruz. Bu gereklemedii takdirde, sonulardan Yunanistan sorumlu olmayacaktr. , Grn, Trk Dilerinin tecrbeli diplomatlarn-dandr ve uzun yllardan beri Atina'y ve Yunanllar tanm bir insandr. Byle bir ltimatoma Ankara'nn ne cevap vereceini gayet iyi bilmekteydi: Artk ok ge. Bunu daha nce dnmeniz ge(1) Bir Amerikal yetkili ve Dr. Kissinger'in 20.7.1974 basn toplantsndan. (2) Kiisel grmelerimden. 142

20 temmuz cumartesi rekirdi. stekleriniz ne iki saat, ne de iki gnde gerekletirilemez. O srada Siseo, Atina'ya_Jnmi-ve"Buykeliliine gidip bir taraftan Kissinger'i, bir taraftan da Yunan Babakan Androopulos'u aryordu. Androopulos ve Hkmet ortadan yok oluvermi, Cunta aknlktan ikiye, hatta e ayrmti. Trk mdahalesinin haberleri yabanc radyolarla etrafa yayldka, yava yava Atina'nn nl Anayasa Meydanndaki dkknlarn kepenkleri kapanmaya ve halk sessiz, ancak telal admlarla bankalara ve dkknlara doru koumaya balyordu. Bu koumalar ve fsltlar leye doru artk yiyecek dkknlarnn camiasnn krlmasna, bankalarda byk kuyruklarn meydana gelmesine dnt. Saklanacak bir ey kalmamt. Gazete bayazarlar Dilerinde zel bir toplantya davet edilin, ayildmm bask hazrl yaplmas isteniyor, Yksek Asker Kumanda Heyeti olaanst toplantya balyor ve llA5'te Cumhurbakan Gizikis radyodan halka, genel seferberlik ilan edildiini aklyordu: Yunanistan gerekli grd anda menfaatlerini, kanunsuz bir genileme politikas gden Trkiye'ye kar koruyacaktr. Hepinizi soukkanlla davet ediyorum. Acaba Yunanistan, Trkiye'ye sava aacak myd? TV ve radyolar normal yaynlarn kesmelerine ramen, Kbrs'taki gelimelerden ok az sz ediyor, Atina' dan 12 Adalara kalkan uaklar durduruluyor ve Ticaret Bakan Anastpulos bir bildiriyle aylarca yetecek gda rn olduunu ve nanik yaratlmamasm, stokuluk yaplmamasn stiyordu. Dardan duruma hkim gibi grnmesine ramen, Yksek Asker Kumanda Heyeti birbirine giriyordu. Ha143

20 temmuz cumartesi ni Amerika Trkiye'yi durduracakt? imdi ne yapacaz? O srada Atina'da bulunan Sisco bu paniin farkndayd. Trkiye'yi durduramamt, ancak hi deilse bir Trk - Yunan savan nlemeliydi. Kissinger'in, dolaysyle Amerika'nn kesinlikle istemedii ve her trl tehdidi kullanmaya hazr olduu, iki NATO yesinin savamasyd. leye doru Sisco^ durumu artk tehlikeli ekilde sarslmaya balayan Yuannides, birka komutan, Babakan Androopulos ve Dileri Bakan Kiprios ile buluabildi. Yuannides Sisco'ya sert ekilde baryordu: Bizi aldattnz. Trkiye'ye taarruz edeceim. O toplantya katlan bir yetkili, Ssco'nun Yunanistan'a son derece sert bask yaptm yle anlatt: Sisco Trkiye'ye saldmld takdirde, Amerika'nn resmen mdahale edeceini (mdahale eklini belirtmeden), tm askeri yardmn kesileceini belirtti. Buna karlk Androopulos hl iin ciddiyetini anlayamam gibi grnyordu. Durmadan Trkiye'nin derhal ate kesmesini, askerlerini geri ekmesini, aksi halde Yunanistan'n NATO'dan ekileceini ve Trkiye ile savamak zorunda kalacam sylyordu. Karlkl tartmaya dnen konumalarn sonunda Sisco, Yunanllara baz prensipleri kabul ettirtebildi: 1) Darbeye katlm Yunan askerleri, geri ekilecek, 2) Adaya km olan Trk askerleri, Trklerin yaadklar blgelere sokulacak, 3) u anda tuttuklar blge de nihai zme kadar Trk kontrolnde kalacak, 4) Derhal bir konferans toplanacak. Ssco'nun istedii, Trkiye'nin kk bir kpr bayla tatmin edilmesi ve iin uzamamasyd. 144

20 temmuz cumartesi Yunanllara, Ankara'daki temaslarnn sonuna kadar bir harekete gememeleri konusunda sert bask yapt, fakat garanti alamad. daredeki gr ayrlklar, Hkmetin kontrol tamamen kaybettiini, Cuntann da sarsldn gsteriyordu. Akamst, Cumhurbakan Gizikis, Genelkurmay Bakam Bonanos ve Yuannides toplandlar (1) Yuan-nides, Trk mdahalesinin cevapsz braklmasnn vatana ihanet olacam sylyordu. Saatlerce sren tartmal oturumun sonunda kesin karar alnd: Trkiye' ye sava amak iin tm hazrlklar tamamlansn. Sisco'nun tm basklarna ramen alnm bir karard bu... AMERKA'NIN TUTUMU DEYOR Amerika, taktiini, dolaysiyle tutumunu deitirdi hemen. Ecevit'i durduramamt. Ancak Trkiye derhal atei kesmeliydi. Zira Yunanistan uzun sre tutula-mayabilirdi. Bu gelime Atina'da baz i atmalar yaratacak ve Amerika'ya sempatik olmaktan ok, ad kalmaya balayan Cuntann iinden mutlaka bir yenisi kacakt. Ancak bu nbet deiimi sert olmamalyd. Yani gelimeler kontrol dna karlmamalyd. Kissinger o gn hem Sovyet Bykelisi, hem de Dileri Bakan Gromiko ile konumu, blgede iki DEV (1) Bu toplant ve 20 Temmuz Pazartesi gnk gelimeler, Atina daki diplomatik evreler ve olaylar yakndan takip edenlerin bana anlattklar, devrin Hava Kuvvetleri Komutan Pa-panikolau'nun 22.6.1975 ve De-niz Kuvvetleri Komutan Ara-pakis'in 25.5.1975 tarihli To Vima gazetesinde yaynlanan memorandumlarndan karlatrlarak derlenmitir. 145

20 temmuz cumartesi in menfaat atmasnn szkonusu olmad ve o ynden tehlikenin atlatld akla kavumutu (1). Kissinger, son gnlerini yaayan Bakan Nixon'a son derece sert bir mektup yazdrd, arkasndan da ngiltere, Ortak Pazar dnem Bakanln yapan Fransa ve Trkiye ile ok yakn ilikileri olan Almanya'y harekete geirdi. Derhal ate kesilmesi iin Avrupa adna Ankara'ya bask, ngiltere'ye Londra'da l bir konferans teklifi yaptrd. Arkasndan, B. M. Gvenlik Konseyine, Sovyetlerin de destekleyecekleri bir ortak ate - kes tasars yollatt... Trkiye durdurulmalyd. Her ey, bandan sonuna kadar Kissinger'in kafasndaki senaryo dahilinde gemiti. Zaman zaman beklemedii olaylarla da karlam, ancak hibit zaman kontrol tamamen kaybetmemiti. Kissinger'in dnceleri yleydi: (2) ki lke Amerika'dan aldklar silahlarla birbirleriyle savaamazlar... Ne Yunanistan'n, ne de Trkiye'nin uzun bir savaa yetecek kadar malzemeleri zaten yok. Bu arada, blgedeki hassas silahlarmz (Trkiye ve Yunanistan'daki taktik nkleer bombalar) gvenlik altnda, tutacak tedbirlerimizi aldk. Amerika'nn amac, sava baka yere sratmamak ve Adann bamszl ve toprak btnlnn korunmasdr. Diplomatik yollarla soruna bir zm bulunabilmesi iin yeteri kadar vakit vermeden mdahaleye girmeleri nedeniyle, Trkiye'ye uradmz hayal krkln bildirdik. Avrupal mttefiklerimize dantktan sonra soruna zm iin grmelerin art olduunu kararlatrdk. Gvenlik Konseyine, ingiltere ve Fransa ile birlikti) 20.7.1974 San Clemente basn toplantsndan. (2) 20.7.1974 San Clemente basn toplantsndan. 146

20 temmuz cumartesi te karar tasars verdik. Londra - Zrih anlamalan erevesinde, meselenin konferans masasna getirilmesi gerekiyor. Atina kabul etti. Ankara bu akama doru cevabn bildirecek. ABD, Sampson'u destekler miydi? ABD'nin amac neydi? Trk mdahalesi neleri deitirecekti? Eer Trkiye birka gn daha bekleseydi, ABD Sampson'u tanyacakt. ABD'nin politikas de facto hkmetleri tanmaktr. Ancak bu kez mesele ok girift olduundan bu politika gzden geirilecek ve mzakere sonunda anlalacaktr. (1) Amerika'nn amac, Makarios'tan kurtuLnakt nn etkisini azaltacak her harekete gz yummaya hazrd. Geri dnne kadar da bu yolda aba harcad. Ortadou gibi ok tehlikeli bir blgede sz sahibi olabilecek Kbrs Adasnda, tarafszla zenen ve Sovyetlere doru kayabilme ihtimali olan bir lider istemiyordu. Makarios'un, ngiliz slerini kartma niyetleri ve tarafszlarla sk ilikileri Washington'u aka rahatsz ediyordu. Bundan dolay Makarios'a kar darbeyi, haberi olduu halde nlemedi (2). Bir tala birka ku birden vurabilecekti: 1) Makarios'un yerine ABD izgisine daha sadk bir kii gelecekti, 2) ABD'yi zaman zaman rahatsz eden Ecevit de mdahale edemedii takdirde i politikada hrpalanabilecekti. 3) Trkiye mdahale ettii takdirde, Kbrs iindeki denge deimi ola(1) 22.7.1974 Washington basn toplantsndan. (2) Sampson darbesinde CIA'nm parma olduu ve Kissinger'in de nceden bildii tartma konusudur ve zellikle Yunan gazeteleri bu konuda geni yayn yapmlardr. 147

20 temmuz cumartesi akt o kadar. Hatta Trkiye, Kbrs'n Sovyet etki sahasna kaymamas iin, daha da salam bir garanti sa-; ylmaz myd?... Yunanistan'n Trkiye'ye tepki gsterip saldrmas ise mutlaka durdurulacakt. A) Artk ayak ba haline gelen Cunta da belki deiecek, ancak yerine ya yeni bir Cunta "ekibi veya lml politikaclar oturacaklard. 5) Cerahatlenmi Kbrs yaras da bylece ameliyatla halledilmi olacakt. Kissinger, Akdeniz'deki bilardo oyununa balarken, her* bakmdan krl kmaya garantilemiti. SSCO ANKARA'YA KABUL EDLMYOR Turan Gne kapy at ve Babakanlk odasna girdi, etrafna baknd. Aradn bulamam gibi dar karken, kar masada daktilo yazana, Yahu kardeim Babakan grdnz m? dedi ve bir kahkaha ile uyand. Blent Ecevit daktilosu banda leden sonra Mecliste yapaca konumay yazyordu. Blent bey, Sisco Atina'dan mesaj yollam, du-gn gelmek istiyormu. Syleyecek bir eyimiz kalmad ki... Ben grmek istemiyorum. Artk harekt balad. Bence de grlecek bir ey yok. Gne yardmclarndan, blgenin ok tehlikeli olduundan, Sisco'nun ua iin Genelkurmayn ini izni vermediini, ABD Eliliine ulatrmalarn istedi. Harekt balayal daha birka saat olmutu amma, akl almadk yerlerden telefonlar yayordu: Aman ate kesin!. B.M. Genel Sekreterinin mesajndan NATO G. Sekreterinin telefonuna, Franszlarn elilik seviyesindeki basklarndan Almanlarn mdahalelerine kadar. Dileri ve Babakanlk bir ar kovan gibi, Aman du148

20 temmuz cumartesi run. Yunanistan'la sava kabilir mesajlaryla inliyordu. Bu arada, ngiliz Babakan "VVilson'un telefonu geldi... Londra'da bir konferans toplanmasn teklif ediyordu. Daha konferanstan sz etmek iin vakit erken deil miydi?... stelik Londra ngilizlerin hakem rol oynamalarn kolaylatracak bir yerdi... Biraz dnlmesinde fayda vard... Telefon kapand. NATO HEYECAN NDE NATO byk heyecan iinde. Daim delegeler seviyesindeki Konsey devaml gizli toplant halinde. nce Asker Komite Bakan Hill Norton'un verdii istihbarat raporlar dinlendi. Ruslarn herhangi bir phe ekici davranlar grlmedii saptand, arkasndan da konumalara geildi: ngiliz delegesi:' Her iki lkeyi de konferansa ardk. Amerikan delegesi, Bakan Nixon'un her iki devlet bakanna yollad mesajlar okuyor. Yunan .delegesi Horafas: B. M. ve NATO konuyla ilgili toplant halindeyken Trkiye'nin mdahalesi barbarln gsterir ve bugnk medeniyete uymaz. Trkiye Makarios'u kurtarmaya almaktan baka bir ey yapmyor. Derhal bu saldr durdurulmaldr. Hollanda delegesi: Olaylar zcdr, ancak darbe karsnda Trkiye'nin tutumunu anlayla karlyoruz. Kanada: zc bir olay, Trkiye bunun igal anlamna gelmeyeceini aklasn. Fransa: ttifak kebilir. Paris'te 9'lar adna Trk maslahatgzar Bereket'e demarta bulunduk ve derhal durmasn istedik. Belika: Yunan askerleri derhal karlsn. Yunan Bykelisinin sylediklerine en iyi cevap, Makarios'un Amerika'da verdii demetir. Dokman olarak bunu datalm. Trk- delege yar149

20 temmuz cumartesi dncs Tlmen: Yunan elisinin szlerine cevap dahi vermeyeceim. Ancak asl dikkatinizi ekmek istediim nokta, Atina'nn seferberlik ilan etmi olmasdr. Asl tehlike oradadr. (1) Ksa bir aradan sonra NATO sudan bir karar kartyor ve Yunan elisi, Trk saldrsnn knanmam olmasnn hayal krkl yarattn belirtiyordu. zet: Trkiye'nin mdahalesinin tepkileri, olumlu denecek kadar lmlyd. BRLEM MLLETLER'de de durum hemen hemen ayn. O ana kadar Makarios'u geri getirmek ve Yunanistan' knamak iin rpnanlar, Bapiskopos'u unutmular ve Trk mdahalesine dnmlerdi. Sovyetler, Makarios'un yeniden konumas iin toplanty erteletiyor, Trkiye de Denktam da gelmesinde srar ediyordu. Trk Daim Delegesi Bykeli Osman Olca.y iin nemli olan, herhangi bir ate - kes kararnn kmamas, daha dorusu, hi deilse ertesi gne kayma-syd. Sovyet Badelegesi, Amerika, hatta Kbrs Ba|de-legesi Rossides, Olcay'a durumu anlayla karladklarn sylyorlard. Yunan badelege yardmcs Panayo-tis ise, hl Makarios'a hakaretler yadryor ve Kbrs halk istilaclara kar yekvcut arpmaktadr. Ma-karios ve ekibinin artk sz kalmamtr. diyordu. Sovyetler Birlii, sadece NATO lkelerini ve Amerika'y sulamakla yetiniyor. Osman Olcay da, noktay koyuyordu: l yllk bir skntnn bizleri buraya getirdiini grdk. Eer Yunan Cuntas Ankara ile arasndaki tm kprleri atmasa, bugnk durum ile karlalmazd. (1) Toplantya katlan delegelerle yaplan eitli konumalar ve aklamalardan alnmtr, 150

20 temmuz cumartesi Kbrs bir Yunan istilasndan kurtarlmaya allyor... stelik Yunan istilas sz bana ait deildir. Bapiskopos Makarios'un sizin nnzde syledii szdr. (1). Toplant halindeki Gvenlik Konseyinden hemen bir ate - kes karar karlmas iin basklar artmaya balamt. Oysa bu gelime Ankara'da hi beklenmiyor ve istenmiyordu. Daha yeni balamt her ey... DNYA BASINI mdahaleyi Trkler hakl eklinde yorumluyordu. Moskova radyosu ve Tass Ajans, Trkiye'nin bar bir zm iin yapt abalarn sonu vermemesi zerine mdahale ettiini yorumsuz veriyor, arkasndan da Yunan cuntasn sert ekilde suluyordu... BBC Yunan subaylar sz ayaa drmt, DPA Makarios'a darbe yapanlar Trkiye'den cevap ald, derken Le Monde Yunanistan yeni bir baarszlk aramyorsa, Trkiye ile anlamaldr eklinde yorumlar yaynlyorlard. eitli lke liderlerinin verdikleri demeler ise sadece znt duyduklarn belirtmekten ileri gitmiyor ve ki mttefik arasnda sava kmamas iin aba harcanmas etrafnda dnyordu. Genellikle Trkiye'nin mdahalesi hakl grnyordu. TRK BASINI tam bir boalma iindeydi. 20 Temmuz gnnn gelimelerini sekiz stun manetinde Hrriyet: ZAFER. ZAFER, Milliyet: KIBRIS TRK ORDUSUNUN DENETMNDE diye verirken gereklerle badamayan haritalar yaynlanyor ve Ordunun Lima-sol, Magosa, Baf ve Girne'den (drt bir yandan) Kbrs'a (1) Resm B. M. zabtlarndan. 151

20 temmuz cumartesi binlerce asker aktt gsteriliyordu.., Mehmetik Li-masol, Magosa ve Baf'dan adann iine yryor, Dalga dalga inen askerlerimize Rumlar beyaz bayrak ekerek teslim oluyorlar. LDERLER NE DYORDU? Herkes orduyu yceltme ve mmkn olduu kadar da kararn politik etkisini azaltmaya alyordu: (1) ERBAKAN : Tarih bir grevimizi ifa etmenin bahtiyarl ve memnuniyeti iindeyim. Sulhane maksatlarla Bakanlar Kurulu olarak bu karar aldk. Cenab- Hak bu hareketten dolay milletimize ve btn insanla hayrl neticeler versin. DEMREL : Trk Silahl Kuvvetlerimizin btn mensuplarna Cenab- Allah'tan baar temenni ediyorum. Silahl Kuvvetler zerine ald her baary bir kahramanlk destan yazarak ifa etmilerdir. Tarihimize imdi de yeni anl bir sayfa ekleyeceklerinden eminim. BOZBEYL : nanyoruz ki, Trk Milleti 50 yldan beri kendi ordusuna yedirdii ekmei bir kere daha helal etmenin bahtiyarlm duyacaktr. FEYZOLU: Trklerin ve Trk Cumhuriyetinin haklarn tam teminat altna alana kadar millete tek bir vcut halinde el ele mcadeleye azimle devam edilmelidir. (1) Konumalar ayn gnk Hrriyet, Milliyet, Cumhuriyet, yabanc basn ve radyolardan, Tantma Bakanh'mn bltenlerinden ve banda ekilen BBC'nm yaynlarndan alnmtr. 152

20 temmuz cumartesi TRKE: Ordu hukukun stnln salayacaktr. Bu karan vermi olan bata Cumhurbakan ve Cumhuriyet Hkmeti olmak zere, sayn Genelkurmay Bakanl ve Kuvvet Komutanlarmz kutlarz. ARIBURUN: Senato olarak, dmanca saldrlara son veren orduyu kutlarz. Ecevit ise, hncahn dolu T.B.M.M.'de u konumay yapt: Baz kimseler bunalml .dnemlerde, btn milletin mill davalar ve ilkeler etrafnda birlemesi gereine inandklar vakit bunun ancak dikta rejiminde mmkn olabileceini sanrlar. Demokrasinin izin verdii geni dnce, tartma ve saflama ayrm iinde mill davalar etrafmda mi birlimin salanamayacan sanrlar. Bunun geree aykr olduuna, kar karya bulunduumuz olaydan daha iyi rnek gsterilemez. Bir yanda dikta rejimiyle ynetilen Yunanistan, her defasnda ayrlm birbirine dm, beri yandan ekonomik, sosyal sorunlar ortaya geldiinde, bazen birbiriyle kavga edecek kadar birbirinden ayn, ama gerek bir demokrasi anlay iinde bir mill dava ortaya kt vakit, tek kafa, tek vcut haline geleben bir Meclis... Bu, milletimizin zaferi olduu kadar demokrasinin de zaferidir. Kbrs'ta kazanlacak olan zafer de, yalnz Trk Millettain de, yalnz Trkn deil, ayn zamanda demokrasinin diktaya zaferi olacaktr, zgrln baskya zaferi olacakta... Bugne kadar Trkiye'nin szne dost evrelerinde bile fazla nem verilmedi. Ama bu nem verilmemesinin acsn bata Kbrs halk olmak zere, btn dostlarmz ekti, manm ki bu defa Trkiye'nin haklln kabul etsinler. Bu hareketin bu ereve iinde kalmas iten dileimizdir. An153

20 temmuz cumartesi cak bu elbette bizim elimizde olan bir ey deildir.* Trkiye dndaki ilgililer konuyu bu adan deerlendirebi-lirlerse, yle sanyorum ki bar amacmza daha kolay yaklaabiliriz. Hkmetin, Silahl Kuvvetlerinin ve Trk Milletinin, Kbrsl aziz soydalarmzla birlikte balattklar bu harekete yce Meclisimiz byk bir g katt. Gnlerin uykusuzluunun verdii yorgunluu zerimden atm olarak huzurunuzdan ayrlyorum. (Uzun ve devaml alklar) (1). Fanatik partililer hari, tm milletvekilleri Babakan ayakta alklyorlar, her keden BRAVO sesleri ykseliyordu. Ecevit'de yaklak bir haftadan beri, ortalama -drt saatlik uykularla ayakta kalmann yorgunluu kendini gstermi ve vcudunun direnci azalmaya balamt. Ayakta kendini alklayan TBMM'nin 400' akn milletvekilinin yannda daha fazla belki kalabilirdi, ancak mide arlar artk dayanlmaz bir hal alm, tikleri belirli ekilde oalmt... Darda da byk bir kalabalk onu grmek istiyordu... Trkiye'nin her kesinden ve muhalifleri dahil herkesten binlerce telgraf yayordu. Sava kararnn politik sorumluluunu alma cesaretini gsteren Blent Ecevit, Trkiye'de birka saat iinde ulalmas g bir yere karlvermiti. Dnyann yeni farkna varabildii, Trkiye'nin de genel olarak lke sathnda yeni benimsedii bir LDER haline gelivermiti. Ecevit, doruca gittii Genelkurmay Bakanlnn kapsnda kendini karlayan Semih Sancar' onun ahsnda da Trk Ordusunu perek tebrik ediyor, Genel(1) TBMM'nin 20.7.1974 toplantsnda. 154

20 temmuz cumartesi kurmay Bakan da; Silahl Kuvvetlere u mesaj yaynlyordu: Mesajmn yaynland u anda, Silahl Kuvvetlerimiz anl tarihimize ve insanla unutulmayacak bir sayfa amaktadr. Yce Trk Ulusu zafer haberlerinizi beklemektedir. Tarihimiz ve Ulu Atamza, layk olacanza inancm sonsuzdur. 20 Temmuz Cumartesi gn Trkiye her ynden sevin iindeydi... MEHMETK KIBRIS'TA Kbrs'ta, Mehmetik kk transistor radyosunu, 16.00 haber blteninde Sancar'n mesajn veren spikerin szleri bitince kanatt. Etraftaki dalarda bir l sessizlii vard. Garip ve insan korkutan bir sessizlikti bu adeta. Neredeydi bu Rumlar? Ne yapyorlard" Doru drst bir mukavemet bile grmemilerdi. Jetlerin bombardman da, hava kararmaya baladndan artk kesilmiti. Mehmet haklyd kukusunda... Gereklerle etrafta sylenenler birbirini tutmuyordu. Sanki beklemedii bir felakete doru yaklayordu... Kbrs'taki sessizlik Ankara'da Genelkurmaya da endielendirmekte gecikmedi. Gelen haberler, ilerin biraz yava olmakla birlikte planland ekilde yrdn gsteriyordu. Girne'yi dardan tutan birlikler yava yava Beparmak Dalan'na doru ilerlemeye balamt. Bu arada indirme yeni tamamlanm ve akam gemiler ikinci dalgay almak iin Mersin'e geri dne balamlard. kartma yaplan plajn ok kk olduu iin 31 geminin boaltlmas biraz uzamt, ancak nemli 155

20 temmuz cumartesi bir direnme grlmediinden srprizle karlalmam-t. Saat 17.00'ye kadar planlar ufak tefek eksikle yrd. Aslmda nemli olan denizden kartma ve havadan indirme gibi byk riskleri olan bir iin ilk admn atabilmekti. Fazla l vermeden kprbalar tutulduktan sonra, gerisi kolayd. Bu da gereklemi, srpriz unsuru faydasn gstermiti. Son derece hafif bir kayp vard. En nemli nokta haberleme idi. lk gn, birlikler ile karargh arasnda Genelkurmay'n istedii kadar etkili bir haberleme kurulamamt. ANCA AA AK, evet ancak, saatler 17'yi gstermeye balad srada, Ada ile merkez arasndaki balant adeta kesildi. Ne oluyordu? Gelen haberlerde, RMM (Rum Mill Muhafzlar) birliklerinin doru drst anlalamayan ynlere doru hareket ettikleri bildiriliyor, ancak o heyecan iinde kimse phelenmiyordu... Beparmak Dalarnda maaralarn iinde baz kprdanmalar olduu, ama anayollar yerine yan yollardan birtakm Rum askerlerinin koutuklar srada Amerikan temsilcisi Sisco, Atina'dan ayn gn Trkiye'ye geri dnmek iin rpmrken, drdnc defa Ankara'ya inemeyeceine dair haber alnca sinirlenmi ve zel ua ile havalanmt. Ege'nin zerinde uakla hem tur atyor, hem de ini izni istiyordu. Sisco'nun bu srar tam iki saat srd. Ankara ini msaadesi vermiyor, Sisco ise inatla tepede tur atyordu... Durum artk dayanlacak halden kmt. ni izni steyen, Amerika'nn temsilcisiydi eh sonunda. Sisco'nun harektn birinci gn gelip, durdurma156

20 temmuz cumartesi ya kalkmasndan ekimliyordu. Zaten ate-kes arlan giderek artyordu. kinci admda duruvermek hi ho olmazd... Gne, Canm konuacak ne var? Harekt balad ite diyordu. Ecmel Barutu, etrafnn srar zerine Gne'e gitti ve ini izninin verilmesinden baka kar yol olmadn anlatt. Gne istemeye istemeye Peki dedi. ki saat sonra Sisco'nun ua iin Ege'de bir hava koridoru ve Ankara havaalan ald. Amerikan heyeti doruca Bykelilie gitti. Bu kez randevu isteniyor, ancak Babakan toplantda, Dileri Bakan elilerle gryor cevaplar ile karlanyordu. Akama doru Gne, Telefon etsin yeter eklindeki tutumunu srarlar zerine deitirdi: Peki yarn sabah gelsin, ancak 15-20 dakika kalsn. O srada kimsenin haberi olmadan baz Amerikallar Bykelilikte, Washington ile Ankara arasnda bir telefon balants kurulmasnn tedbirlerini aratryorlard. Kissinger'in nl telefon diplomasisinin hazrlklaryd bunlar. Bir Amerikan asker uydusu vasta-siyle yaplabilecek olan bu konumalarn dinlenememe-si en nemli unsurdu. Bunu gerekletirebilmek iin de zel bir alet kullanlacakt. Kissinger'in szleri nce bu aletten geip bozulacak, bu tarafa geldiinde de yeniden eski formuna sokulup dinleyene ulaabilecekti... Birinci gnn bu byk heyecan iinde Babakan, beraberinde Ik ve Asiltrk olduu halde Genelkurmaya geti. aylar kahveler geldi ve son gelimeler kendisine tm akl ile anlatld. Brifing'de her eyin iyi gittii sylendi... Dalga dalga ilerleniyordu. Bu arada yeni bir haber de verildi Ecevit'e: Yunanl157

20 temmuz cumartesi lai byk bir konvoy hazrlyorlar. Mula Valisi zer Trk vastasiyle alnan bu haberi, keif uaklarmz da doruladlar. Eer bu konvoy Kbns'a ularsa, muda-halemize ters etki yapabilir. Bundan dolay u anda n tedbir olarak, baz muhripleri kartma birliklerini korumak grevinden alp Bat blgesine yollamay dnyoruz. Ancak aratrmalarmz devam ediyor. Gney Deniz Saha Komutanl da, Rodos'da baz sivil gemilere bindirme yapldn jandarmadan ve mahalli adamlarndan renmiti. Keif ua da uurulmu ve Bir gemi topluluu gryorum mesaj alnmt... Ancak gemilerin tipleri, yk ve milliyetleri saptanamamt, hava artk kararmt, beklemekten baka are yoktu... TEHLKEL SAATLER Kbrs zerindeki hedeflerini bombalayan uaklar slerine dnerlerken, arkalarnda kpkzl bir renk brakyorlard. Beparmak Dalar'ndaki yangnd bu. . Son derece etkili bir ekilde ilerini bitirmiler ve ok az bir kaypla slerine doru ekilirlerken, Kbrs adeta birdenbire uyanverdi. Jetlerin, ekilmesini bekliyordu Rumlar. Saat 18'e doru yava yava artan makineli tfek atei, 20.00 sularndan itibaren cehennemi bir ekil alverdi (1). Tam tekiltl Yunan alaynn kaplan ald ve harekt balad. Ellerindeki tanklarla birlikte Gnyeli'ye doru taarruza kalkan Yunanllara, Adann eitli blgelerinde(1) 20 Temmuz Cumartesi gnk bu olayn en ince ayrntlarna girilmemi, zeti, grg tanklar ve Genelkurmay yetkililerinin verdikleri kadaryla nakledilmitir. 158

20 temmuz cumartesi ki RMM (Rum Mill Muhafz Tekilt) da katldlar, Omorfo civarndaki s'de bulunanlar, Kk Kaymakl ky yaknlanndakiler ve en nemlisi Trikomodaki tam teekkll s'den kaydrlan kuvvetler drt ynden BOAZ - GNYEL - LEFKOA genini tutan Trk ve TMT kuvvetlerine saldrdlar (Haritaya baknz). Blgeyi avularnn ii gibi bildiklerinden yan yollardan szmlar ve pusuyu hazrlamlard. Bu blgedekiler Trk komando taburunu sktrrken, geri kalan RMM birlikleri de Trk kantonlarn (Trk kyleri ve civar) saryorlard. Trkiye'nin Ma-gosa'mn Kuzeyindeki Boaz mevkiinden kartma yapacaklarn bekleyen Rumlar, buralara nemli kuvvet ymlard. Trikomo - Boaz ssnde silahlandrlm birlikler, yelpaze gibi alarak bir kskala Serdarl kyn sararken, dier kska da, Magosa'daki Trkleri e-viriverdiler. Girne'nin dousundaki Karatepe ve ngiliz tepedeki Rum komando ssndeki kuvvetler de takviye alp, Beparmak Dalan'na yklendi. Bylece cephe birden alvermiti. Boaz civanna indirilen komandolar karlarnda yaklak 7 bin kiilik bir kuvvet bulurlarken, Yunan alay da aadan harekete geiyor, denizden kan Trk kuvvetleri de Beparmak Dalarndaki maaralardan birdenbire balayan atein arasna dyordu... krtmada kendilerine nemli bir rol verilen Serdarl ky (10 bin nfuslu) bata olmak zere, Magosa, Limasol, Lamaka, Erenky ve Baf'daki Trk kantonlar evriliveriyordu. Bu kantonlar koruyan mcahitlerin ellerinde yetersiz hafif silahlar vard. Dayanmalarna imkn yoktu... Saatler ilerledike arpmalar daha geliiyor ve 159

160

20 temmuz cumartesi Trk komando birlii mcahitlerle birlikte biraz daha skyordu. Her yandan havan yayordu. Rumlarla Yunanllarn istedikleri, havadan indirilen kuvvetlerle, denizden gelenleri sabaha (Jetlerin gr mesafesi alana) kadar yok etmekti. Komando birliklerini Boaz mevkiinde vururken, Yunan alay, nne gelen dier Trk kuvvetlerini Girne'den denize dkecekti. Plan buydu. Aslnda byle bir harekta giriecekleri bandan beri Trk Genelkurmay tarafndan hesap edilmiti. Bekleniyordu ve tedbirleri de ona gre alnmt. Ancak srpriz yaratan, birdenbire ortaya kan tanklar, Beparmak Dalar'ndaki yzlerce maaradan frlayanlard. Bekleniyordu, ancak bu derece byk bir kuvvet tahmin edilmemiti. lk kartmada fazla asker yollayabil-mek iin, birka tane zrhl ara ile yetinilmek zorunda kalnm ve fazla tank atlamamlt karaya. Olanaklar bu kadard. O blgede ellerindeki zrhl vasta ve tanklarla hcuma kalkan (yaklak 6-7 bin kii tahmin edilen) Rum ve Yunanllara kar, 2000 kiilik komando birlii, 650 kiilik Trk alay ve hafif silahlarla donatlm olan TMT (Mcahitler) 'in bir blm (yaklak 1000 kii tahmin ediliyor) mthi bir mcadeleye giritiler (1). Hava karard iin ne jetlerden yardm istenebilir, ne de takviye silah alnabilirdi. Kbns kartmasnn kaderini tayin edecek olan 12 saat balamt. Genelkurmay'da toplant stne toplant yaplyor, Ankara sokaklarnda halk cokun tezahratn devam ettirirken, Kbrs'taki Trkler katliam tehlikesiyle (1) Kesin rakam belli deildir, yaklak verilmitir. 161

20 temmuz cumartesi kar karya kalyorlard. Btn Trk kumanda heyetinin istemedii buydu: Kaza kurunu ile ehit vermek ve kpr ban tutamamakt. Ankara, gelen haberleri (ki bunlar da son derece yetersiz kalyordu) endieyle izlemekten baka bir ey yapamyordu... Bir ara, gece bombardman yaplmas dnld, ancak riskleri hesap edilince vazgeildi. Yunan alaynn k, bir Trk - Yunan savann ilk iareti anlamn da tayordu... Yunanllarn harekete getii srada, Trk alaynn da kapar ardna kadar ald ve Birlik Lefkoa - Gnyeli yolunda Yunanllarn nn kesmek zere ilerlemeye balad. Yunanllar ikiye ayrlmlard. Bir blm Trk alayn vurmak, dier blm de komandolara saldrmak zere baskna gemilerdi. En kanl arpmalar 20 Temmuz gecesi, bu blgede oldu. Yunanllarn sert ateine ayn ekilde karlk veriliyor, yer yerinden oynuyordu. Mehmetik Yunanllarn ortaya srdkleri tanklar ellerinde yeterli tanksavar silah bulunmamasna ramen, birer birer yok ediyordu. Mcahitler de yardma kouyorlar, ancak etkili olamyorlard. Kska gittike skyordu. Denizden kanlarla henz balant yoktu. Alay Komutan Tank zerinizden gese dahi siperlerinizi terk etmeyeceksiniz emri vermiti. Yunanllarn, Trk alayn krp gemesi her eyi deitirebilirdi. Rumlar, Yunan alaynn gelmesini bekliyor, Yunanllar ise bir trl Trk alayn aamyorlar ve Trklere kar planlanan Darbe bir trl indirilemiyordu. Trk komandolarn direnmesi bykt. Bu boaz boaza .geen sava sabaha kadar devam etti. ' 20 Temmuz gecesi, Mehmetiin kahramanlk yks oldu. 162

21 Temmuz Paza Zaman zaman gs gse mcadeleler oluyor ve Trk alay bulunduu stratejik yerin (alay ukurca bir blgedeydi) dezavantajna ramen Yunanllarn sert basksn pskrtyor, ancak birka saat sonra hcum yeniden balyordu. Komando birlikleri St. Hileryon kalesinden takviye gryor, takat yetersiz kalyordu... Yava yava ekilmiyor, sonra birden ileri saldr yanlp Rumlar pskrtlyordu. Adann dier blgelerindeki Trk kylerine giriilen abluka haberleri artyordu... Trk birlikleri gerekten byk bir bask altna girmilerdi ve direnme gsteriyorlard. Yunanllar bir ara durumu lehlerine evirir gibi olmulard, ancak bu fazla, srmedi, hemen pskrtldler. Sabaha kar Rumlarn planlad son darbe^ hl indirilememiti. Ve en nemlisi mcahitler hafif silahlaryla korkun bir sava veriyor, ayn oranda kayplar da artyordu. Zaten Kbrsl Trk mcahitlerin verdikleri ehit (ki saylar aklanmamtr ve iki bine ulat sylenir) harektn ilk iki gnnde olmutur. Sabahn 02.00'sinde Adana'daki merkeze Kbrs'tan destek talepleri yakyordu. Devaml gelen hcum pskrtlyor, ancak bunun arkas kesilmiyordu... Sa\n163

21 temmuz pazar ea birka misliydi Rumlar. Tek k yolu havann bir an nce atmas ve jetlerin gr mesafelerinin alma-siydi. Adeta dua ediyorlard. Denizden kan piyadeler de mevkilerini korumaya alrken Komutanlar Albay Karaolanolu'nun bir havan topu isabetiyle ehit olduunu duydular... Lefkoa Trk Eliliinde de byk tela vard. Rumlarn bir katliama giriecekleri haberi alnmt. Eli dahil herkese makineli tfek datld. TEHLKELER ANKARA'y Kbrs'taki gelimeler hemen etkiledi. Yetkilerdeki skntl hava ve arka arkaya yaplan toplantlar, ksa srede etrafn gznden kamamaya balad, fakat bir anlam verilemiyordu. Gndz tutulan kprba tehlikeye dmt. stihbarat yetersizlii ilk defa kesin biimde ortaya kmt. Ama artk ok geti ve derhal durumu deitirmekten baka are yoktu. K.K.K. Eref Aknc, daha fazla tanka ihtiya duyulduunu anlam ve Osmaniye'deki 39. Tmen Tank Birliklerinin derhal Bedrettin Demirel emrinde Mersin'e ylmasn emretmiti (1). Gnderilmesi planlanan zrhl ve tank yetmeyebilecekti. Kimsenin gzne uyku girmiyor ve harl harl planlar yeniden gzden geiriliyor-du. Srpriz etkisi yapan bu kar saldr ancak ar bombardmanla krlabilirdi. Zira Ada'ya ilk gn ancak yaklak 6000 kii (1 amfibik tugay, 1 parat tugay, 1 komando tugay) gnderilebilmiti. kinci dalga da 22 Temmuz sabahna yetitirilebiliyordu. Yani 21 Temci) K.K.K. Aknc'nn 21.8.1974 tarihli Hrriyet'te yaynlanan zel demecinden. 164

21 temmuz pazar muz gn sadece havadan kstl indirmeye devam edilebilirdi... Bu da istenildii kadar byk bir gcn ylmas iin yeterli deildi. O gece Genelkurmay'da, Ecevit'in Bar harekt eklinde grd planlar deitirildi ve ar bombardman kararlan alnd. Mersin'e dnmekte olan Tnaztepe, Adatepe ve Kocatepe'ye derhal tornistan edip destek at salamalar emredildi. afakla birlikte deniz ve havadan destek hareketine girimek, direnmeyi krmann tek yoluydu. Bombardmanla bu bask giderilecek, ayn zamanda havadan hem birliklere, hem de abluka altndaki Trk kylerine cephane atlacakt. KIBRIS'ta, devaml saldrlar nlemeye alan kuvvetler hl bir an nce havann amasn bekliyorlard. Dayanlmaz bir durumdu. Yunan alay, Trk alayn geemeyince, RMM'ye yeteri kadar destek veremedi ve gece 03'e doru baskda bir hafifleme grlmeye balad. Komandolar ve mcahitler de RMM'yi insanst bir gle durdurabilmilerdi. Ancak denizden gelenlerle temas tamamen kaybolmu, hatlarda gerilemeler .olmu ve dzen bozulmutu, te yandan da Ada'nin eitli yerlerine dalm olan Trk kantonlar, tamamen Rum igaline uramt. Katliam haberleri geliyordu. 20 TEMMUZ GECESNN YKS 20 Temmuz gecesini eitli tanklardan ve yabanc gzlemcilerden dinledim. Ayrntlarna girmeden, bana sylenenleri yle zetleyebilirim (1): Trkiye, RMM ve Yunan alaynn dnda saylan birka bini gecen Yu(1) Trk kumanda heyetinde bulunanlar 20 Temmuz gecesini En zor gece diye nitelerler. 165

21 temmuz pazar nanl subayn bylesine bir baskn gsterebileceini beklemiyordu. Oysa ierdeki byk karkla ramen, bunlar ilk gn uaklar ekilene kadar toparlanp mevzilerini almlard. Ada'ya kan 6 bin civarndaki asker ve eskiden beri bugn bekleyen mcahitler yeteri ka-. dar ar silaha (Tank v.s.) sahip deildi. Zaten imkn da yoktu. Birka zrhl yollanabilmiti o kadar. Oysa Yunanllar, darbe ile birlikte ok fazla olmasa dahi silah ve cephane getirmilerdi. Btn gn, kartmann tamamlanmas ve planlarm birinci blmnn uygulamasyla gemiti. Koordinasyon tam kurulamamt. Beparmak Dalar RMM ve Yunanl subaylarla doluydu. Eer Trk alay, komandolar ve mcahitler insanst bir direnme gstermeselerdi durum ok tehlikeli olabilir ve kprba kaybediebilirdi. Haberlemenin aksamas almalar aksatyordu. : Rumlarn yaklak 15 bin kiileri vard. sava nedeniyle bu kuvvet eski etkinliini kaybetmi ve morali bozulmutu, ancak yine de kalabalk idiler. Bu koordinasyonu gerekletirememeleri ve darbe sonrasnda blnen RMM'nin, Trk komandolarndan grd direnme zerine bozulmas, byk bir tehlikenin atlatlmasnn balca nedeni oldu. Harekt yine tamamlanr, ancak kayp oalabilirdi. Genelkurmayn 20 Temmuz Cumartesi geceki endiesinin nedenleri ite bunlard. 04.30 Havann aydmlanmasyla birlikte dalgalar halinde jetler Kbrs'a akmaya baladlar. Uaklarn grnme-siyle de, oradaki Trk kuvvetlerine yaplan bask azald ve kartma birlikleri rahat bir nefes alabildiler. Yeni166

21 temmuz pazar den organize olup, hareket planlarn uygulama, haberlemeyi kurma ve ilerlemeye devam edebildiler. Uaklar birbiri ardna, kendilerine yerden verilen hedefleri darmadan ediyorlar... Yunan alaynda ta stnde ta brakmyorlar, tm RMM sleri adeta haritadan siliniyordu. Zira olayn nemini ve sonularn en iyi Genelkurmay deerlendiriyordu. Harektn gecikmesi kabul edilemezdi. lk gnk bar yaklam 21 Temmuz pazar sabahndan itibaren deiiverdi ve LM yamuru btn gn devam etti. Kbrs bir cehennem adas haline dnmt... YUNAN SAVAI MI? Kbrs'ta birden beliren bu tkankl gidermek, hedeflere doru ilerlemeyi hzlandrmak iin Hava Kuvvetleri olaanst aba harcarken, muhriplerin destek atlar altnda kartma birlikleri de, ablukaya alman Trk kylerini ister istemez brakyor ve kar hcuma geiyordu. Alk ve heyecan bir kenara, en byk zorluk scak ile mcadeleydi. lk gnk ani hcum, yiyecek ve iecek ikmalini aksatmt. Su tanklar v.s., sahilde yl kalmt. Buna ramen Son kannza kadar dayanacaksnz emri yerine getiriliyor ve ilerleme yaplyordu. Genelkurmay emir stne emir yolluyor ve byk arlk Hava Kuvvetlerine veriliyordu. Sabahki son durum grmesinde tehlikenin atlatld artk kesinlikle belirmiti. imdi nemli olan, Beparmak Dalarndaki direnme noktalarm bir an nce temizleyip, hl kurulamam olan Girne - Lef koa balantsn salamakt. Bunun iin de takviye gerekliydi. O srada Mersin'de byk bir hzla gemilere yeni 167

21 temmuz pazar birlikler bindiriliyor, tank ve zrhl says artrlyor-du. Truva feribotu Deniz Yollarndan Sadk Altmcan, Kyceiz gibi gemiler de sivil sahiplerinden alnm dolduruluyordu. Ancak bu ikinci dalgann Kbrs'a k 22 sabahm bulacakt. Arada kalan bolukta, i Hava Kuvvetlerinin bombardman ve cumartesi gn indirilen 5-6 bin askerin gcne kalyordu. Tabii, devaml helikopterlerle cephane, asker sevkediliyordu, ancak asl ihtiya tank idi... SAPECE bu deildi. Ankara'y dndren. Sabahn erken saatlerinde blgeyi tarayan keif uandan yeni bir rapor gelmiti: 8-11 kadar gemi, Kbrs'a doru 10 mil sratle ilerliyorlar. Aralarnda 8 mil mesafe var. Toplu halde grnyorlar. Bir gn nce, Mula Valisinin Blge Jandarmasndan ve MT'in Rodos'daki irtibatndan, Yunan gemilerinin kamyon ve silah bindirdikleri yolundaki istihbaratn, ordunun elektronik istihbarat tekilt dorulam ve Yunanllarn hazr olunmas ve kt'alarm gemilerine binmesi yolundaki bir mesajn yakalamt. Sabahn ilk saatlerinde de keif uann son raporu gelince, hepsi birletirildi ve bir sonuca varld: Yunanistan Kbrs'a byk bir kuvvet yolluyordu. Zaten Ada'da nemli bir direnmeyle karlalmt, bir de bu takviye mdahaleyi ters ekilde etkileyebilir ve gecikme yaratabilirdi. Bir gece nce Yunan alay, Trk alayna saldrarak, ilk Trk - Yunan savann iaretini vermiti. imdi bu kuvvetler de ie karnca, durum daha da deiecek ve bir Yunan sava (muhtemelen Kbrs topraklarnda) kanlmaz olabilecekti. Atina'dan da sava konseyinin topland ve Tr168

21 temmuz pazar kiye'ye 48 saatlik bir sre tannmas, arkasndan da sava ilan edilmesi karan alnd haberleri geliyordu. Bu konvoyun nemi birok bakmlardan bylece art-vermi ve gelimeler artk Kbrs'n da dna taar ekle dnmeye balamt. Askeri ynden beliren bu ba dndrc gelimeler yannda, siyasi ynden de bir srpriz belirmiti., Kbrs'ta atmalar srerken (yani 20 Temmuz cumartesi gecesi), Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, Ankara'nn beklemedii bir sratte nl 353 No.lu kararn kar vermiti (1). Derhal atein kesilmesi, yabanc kuvvetlerin mdahalesine son verilmesi ve Yunan askerleri dahil tm yabanc kuvvetlerin geri ekilmesi... v.s. Oysa bugne kadar B.M. hi bu kadar abuk atekes karar kartmaz ve gelimeleri beklerdi. Ancak bu kez zaten toplant halinde bulunulmas ve en nemli unsur, Sovyetler Birlii ile Amerika'nn aniamasyd. Kissinger ne kadar toprak kazanldysa o kadaryla ye-tinilmesi ve bir Trk Yunan savan engellemek istiyor. Sovyetler de Trkiye'nin genilemesini durdurma abasndayd. Bu iki etken karar abuklatrmt. Her iki DEV'in ayn ynde oy verdikleri bir karar idi bu. Yani grmemezlikten gelinebilecek bir ey deildi. Dilerinin fena halde can skld. te 21 Temmuz pazar gnnn bize getirdikleri. B.M.'nin ate - kes karar birdenbire herkesi hare-ketlendirmiti. NATO'dan Ortak Pazar'a kadar her ynden imdi de, karara uyun istekleri geliyordu. (3) 353 sayl B.M. kararnn tam metni Ek: II. 169

21 temmuz pazar YUNAN KONVOYU 06.20'de Ecevit Genelkurmay'a gelip bilgi ald. Hava ve Deniz bombardmanlarnn birdenbire artrlmasnn nedenleri anlatld ve son durum bildirildi. zellikle . henz ak denizlerden geen ve Kbrs'a ynelen Yunan gemi topluluundan sz edildi. Gerekirse vurulmas zorunlu olacakt. Genelkurmay ok nem veriyordu... 07.30'da, Cumhurbakan Korutrk'n yaveri de Babakanla geldi. Yksek rtbeli subaylar da durmadan Genelkurmay ile Babakanlk arasnda mekik dokuyorlard. Konvoy nitelii hakknda o ana kadar alman bilgilerde eksikler vard. Bir taraftan yeni aratrma yaplyor, bir taraftan da deerlendirmelerle bu sonuca varlyordu. Ortada birdenbire bir Yunan konvoyu sz dolamaya balam ve harektn gelecei de bu konvoya balanmt. Dileri Bakam Gne bir gece ncesinden beri randevu bekleyen Siscoya verilecek Trk grn el yazsyla yazarken, Ecmel Barutu da bu nl Yunan konvoyu ile ilgili ek notu hazrlyordu. Ege ve Akdenizi tarayan keif ua ise, devaml raporlar yolluyor ve 11 civarndaki gemi konvoyunun Kbrs ynnde seyrettiini belirtiyordu. Ancak havann puslu olmas ve uakta silah bulunmadndan, alalp gzle tespit yapamyor, dolaysiyle bir trl gemilerin ne tadklarn, bandralarn karamyordu. Ege ve Akdenizi tarayan radarlarda da baz gemiler grnyordu. Bir taraftan Kbrs harekt, br yandan yeni ihtiyalar ve btn bunlarn yaratt hava iinde, me170

21 temmuz pazar sela havadan resim ektirip, gvertedeki adama kadar her eyini tespit ettirme olanaklarna bavurulma vakti bulunamyordu. stihbaratlardan gelen raporlar, yan veriler ve yaplan deerlendirmeler sonunda karar kesin olarak verildi: Bunlar Yunan gemileridir ve saylar da ll'dir. GENE SSCO Sabah 8.30'da ask bir suratla Dilerine gelen Sisco, Eer bu kadar bekletmeseydiniz belki u sralarda len insanlar kurtarabilirdik. Size Yunan tekliflerini getirdim dedi. Gne, Sisco konuurken devaml odann iinde dolayor, ieri dar gidip geliyor ve umursamadn aka gsteriyordu. Yunanistan Adaya km olan Trk askerlerinin, Trk kantonlarna serpitirilmesini kabul ediyor. Bylece toplumunuzun gvenliini salayabilmi olacaksnz. Ayrca Londra'da bir konferans da kabul etti. Sampson deitirilip yerine lml bir bakan getirilmek zere, size garanti verilebilecek ve en nemlisi darbeye katlan Yunan askerleri ekilecek.. Ne dersiniz? Masann bir tarafnda oturan Ecmel Barutu'nun yz uzayverdi. Gne'in kulana eildi ve Aaaa ne bu ayol, teklif mi? Bu ekilde adaya km olan Trk birliklerini kantonlara sokup adeta hapsedecekler dedi. Gne'in de "kabul etmesine imkn olmayan bir teklifti. Mr. Sisco unu ok iyi bilmeniz gerekir ki, asker bir harektn sorumluluunu tayan bir Trk hkmeti bylesine yetersiz bir gvenlikle tatmin olamaz. 171

21 temmuz pazar Bu harektn amalar ve hedefleri vardr. Bunlara ulalmadka durulamaz. Sisco, ate - kes'in faydalarndan ve tehlikelerinden sz ederken yanndaki yardmclarndan Oakley atld: Sizi temin ederim. Yunanistan savaacaktr. Gne sinirlendi: Bu galiba Amerikan gr olacak? Odada epey gergin bir hava esi verdi. Sisco devaml, Yunanistan'n NATO'dan ekilme ve savama niyetlerinden sz ettike Bizi ilgilendirmez cevab alyordu. Sisco, gece New York'ta alman B. M.'nin ate-kes kararm daha grmemiti. Kendisine hemen tam metin verildi. O metni incelerken grmeler de yaplyordu. Odann ii karmakarkt. Giren, kan, konuan... Gne, Sisco'ya Trkiye'nin Londra'da bir konferans kabul etmeyeceini aka belirtti. Viyana olabilirdi. Arkasndan Atei sadece Trkiye'nin kesmesi deil, Yunanistan'n da buna katlmas arttr. Ayn anda ve birlikte hareket edilir .dedi. Sisco, Tekliflerinizi bana yazl olarak verin, derhal Atina'ya hareket edeceim. Kelimenin dahi nemi var. diyor, bir taraftan da derhal atein kesilmesinin nemine dikkati ekiyordu. Trkiye'nin aslnda kesin hibir teklifi yoktu o anda. stenilen, harektn hedeflerine varmasndan baka bir ey deildi. ASKER KONVOY MU? O srada keif ua ilgin bir deerlendirme daha yapt: Gemileri gryorum. Henz yasak blgeye 172

21 temmuz pazar girmemilerdir. ahsi kanaatim bunlarn tesadfen bir araya gelmi ticaret gemileri olduudur. 8 tane sayabildim. (1) Bu mesaj ok nemliydi, zira ilk defa konvoyun ticaret gemilerinden olutuunu ve bunlarn tesadfen bir araya geldiklerini belirtiyordu. Turan Gne'in el yazsyla hazrlad, Trk grnn o srada tercmesi ve daktiloya ekilmesi tamamlanm, gemiler meselesi de eklenmi ve Sisco'ya kt verilmiti. Bir ara zel kalemden haber geldi ve Ecmel Barutu darya arld. Bir amiral nemli bir haber getirmiti: Ecmel bey, gemilerin says 11 deil. Ne olacak amiralim, ha 11, ha 10. nemli olan konvoy. Ama asker gemi de deil. Ya ne? - Ticaret gemileri, ancak cephane tayorlar. Saylan da 8. Bu defa Dileri ile Sisco arasnda gizli bir, Yunan konvoyunu aklayan kd, geri alma mcadelesi balad. Sonunda Dileri galip geldi ve oaltlaca bahanesiyle kt geri alnd. Hemen darda, alt taraf kesildi. Gemiler konusu (saylan ve nitelikleri deitirilip) baka bir kda yazld ve bu defa stne mrekkep dkld de... gerekesiyle iki nsha 1) Keif uaklarnn mesajlar ve dier gelimeler, konuyla yakndan ilgili Trk ve yabanc yetkililerin verdikleri bilgilerden karlmtr. 173

21 temmuz pazar halinde verildi Sisco'ya. O karklkta pek kimse bu deiikliin farkna varmad... Babakan toplantya geldi. Ecevit son derece kesin konuuyordu. Yunanistan bugne kadarki tutumuyla Trkiye'nin gvenini kaybetmiti. Asl nemli olan bunun yeniden kurulabilme-siydi. Kbrsta korumasz Trk kylerine saldrmlar ve bir katliama girimilerdi. Yunan alay ve Yunan subaylar fiilen bu katliamlarn iindeydi. Trk alayna hcum edilmi, dolaysyle sava ihtimalleri artmt. imdi de konvoy gnderiyorlard. Eer bu konvoy derhal geri dnmezse batrmak zorunda kalacaz. Sakn yapmayn ite o zaman sava kar. Sisco, NATO'nun durumunu ve Atina'nn ekilme tehdidini tekrarlyor, 48 saat iinde sava aacaklarn belirtiyor ve bir an nce atein kesilmesinde srar ediyordu. Ecevit Yunanistan'n Trkiye'ye bir tehdit olamayacam belirttikten sonra, konvoyun geri dndrlme-sinin bir gven havas yaratacan ve bundan sonra, dier konulan konuabileceini aklad: Mr. Sisco Trkiye bir harekta balamtr. Bar hedeflerine varnca da bu duracaktr. Oradaki askerimizin ve istilaya urayan Trk kylerinin gvenlii salanmadka ate - kes olmaz. Ancak kendisi de harektn gnlerce devam edemeyeceini, ok fazla vakit olmadn biliyordu. Kprba tutma hareketi gnde bitecek diye hesaplanmt. B. M. karan erken gelmi, stelik Ada'daki ilerleme de beklenmedik olaylarla karlamt. Sisco Atina'ya gitmek zere Babakanlktan karken cebinde unlar vard: 174

21 temmuz pazar 1) Yunan konvoyu, eer bir sava istenmiyorsa derhal durdurulmaldr. 2) Trkiye konferans iin Vi-yana'y teklif etmektedir. 3) Rumlarca igal edilen Trk kantonlar serbest braklmaldr. 4) Ate - kes ancak Yunan saldrlar durdurulduktan sonra dnlebilir. stelik karar Yunanistan'la birlikte ilan edilmelidir. MUHRPLER DE VAR Saat 11.00 civarnda keif uandan gelen iki rapor, Deniz Kuvvetlerinin kukularm artrd: Aynen bizimkilere benzeyen muhrip gryorum. kinci mesajda muhrip saysnn 9'a kt bildirildi. Hemen Ankara'da bunun deerlendirilmesi yapld. 8-9 asker ve cephane ykl sivil gemi, Yunan muhripleri refakatinde Kbrs'a doru ilerliyorlar. Her iki lke de Amerikan yardmndan ayn tip muhrip aldklarna ve Trkiye'nin o blgede hibir gemisi bulunmadna gre, bunlar Yunanllarn gemileriydi.Acaba? 6'nc filonun o anda nerede olduu kesin biliniyor muydu? ok yksekten, hem de deniz kefine almam pilotun bir hatas mmkn deil miydi? Ancak tm veriler ylesine kesindi ve birbirini tutuyordu ki, kimse o byk bask iinde, vakit darl nedeniyle, yeniden keif yaplmas imkn artk yoktu. Hatta blgedeki harp filosundan gelen, Milliyetlerinin tespiti iin alak uu yaplsn istekleri dahi va-kitsizlikten cevaplanamad. Adatepe, Kocatepe ve Fevzi akmak muhriplerine JMH 175

21 temmuz pazar sabah 10.00 sularnda arz ve tul verilerek 8-10 gemilik Yunan konvoyuna hcum edilebilecei bildirilmi, muhrip de, Albay rfan Tnaz'm komutasnda Girne aklarndaki destek bombardmann kesip, sratle verilen blgeye hareket etmilerdi. Ecevit bu arada yeniden Genelkurmay'a geldi ve konvoyun durumunu sordu. Kendisine son alman bilgiler verildi. Babakan gemilerin milliyetlerinin tespit edilmesini, eer Yunanlysa nce ihtar edilmesini, durmadklar takdirde ate almas konusunda onayn verdi. zerinde durduu nokta, yanllkla bir Kanada veya Japon gemisini batrp g bir duruma dmemekti. 11.30'da akmak, Adatepe ve Kocatepe'ye yeni bir emir gnderildi: Yasak sahada bulunacak tm Yunan bandral gemilere taarruz ediniz. O ana kadar sadece Kbrs bandral gemilere vur emri varken, bylece Yunanistan da dman lke saylyordu. Hatta o sralarda yasak sahada, Yunanistan'a doru giden bir Yunan tankeri de tespit edilmi, ancak yn deiik olduundan zerinde durulmamt. Yunanistan'n Kbrs'a byk bir g gnderdiine ylesine inanlmt ki, Ecevit durumu nce Sisco' ya am ve ardndan da telefonla konutuu Kissin-ger'e anlatp uyarmt. Bu gemilerin mutlaka durdurulmas gerekliydi. Kissinger ise nl telefon diplomasisini balatrken ate-kes'i salamaya alyor ve Ece-vit'i sktryordu. Bu ilk konumada Ecevit heyecanlyd. Sonra yava yava alt. Watergate skandali nedeniyle Nixon tm gcn kaybetmi ve Amerika'nn liderliini adeta Kissinger y176

21 temmuz pazar ttyordu. Konumaya balar balamaz, Ankara'dan hemen Atina'ya uan Sisco'dan ald son haberleri aktaryor ve Trkiye'yi durdurmaya alyordu: (1) KSSNGER : Yunanllar NATO'dan ekileceklerini syleyerek, tehdit ediyorlar. ECEVT: Evet. KSSNGER : Ve, deniz birliklerini gndermeye devam edecekler. ECEVlT : Evet, anlyorum. KSSNGER : Sanyorum ki, siz bana bir zaman verirseniz bir ate-kesi salayabilirz. ECEVT : Evet, Mr. Kissinger. Prensip olarak biz, Gvenlik Konseyi karan snrlar iinde ate-kesi kabul etmeyi tabii ki istiyoruz. Byle bir karan uygulamann gerekliliini hissediyoruz. Ve bu durumu ben, derhal hkmete gtreceim. Ate-kese ne zaman balanabileceini mzakere edeceim. Size bildiririm. Tabii ki uzun srmeyecek. KSSNGER : Tamam. Kararn ne kadar sre iinde alnabilecei hakknda bir fikir verebilir misiniz? ECEVT: Ohh, askerlerimizle de konumalym elbette. Bir saat iinde size bildirebilirim. Ne dersiniz, tamam m? KSSNGER : Tamam. ECEVT : Yunanllann Kbrs'a gnderdikleri ve Ada' ya yaklaan deniz kuvvetlerine ait gemiler konusunda onlan uyardnz m? <1) Bu telefon konumasnn dkm kesin zabtlardan alnm ve 20.7.1976 tarihinde Hrriyet gazetesi tarafndan yaynlanmtr. Konumalarn aynen getiini, aratrmam sonucu rendiimden dolay kitaba ekledim. (M.A.B.) 177

21 temmuz pazar KSSNGER: Uyardk Yunanllar ve onlar, sava bl-x\ gesine girmeyeceklerini sylediler. Durmayacaklarn... ECEVT: ... Fakat gemiler zaten sava blgesi iindeler u anda, hem de iyice girmi durumdalar. KSSNGER: Sizden bunlar zerine ate amamanz istiyorum. ECEVT : Ama Mr. Kissinger, baknz : Bu gemilerle Yunanllar ynla askeri malzeme getiriyorlar. Bylece ate-kes hibir mana ifade etmeyecek. Mr. Sisco'ya anlatmaya altmz sknt bu. Yunanllara gvenemeyiz. Dost ve szn tutan lke olarak size inanyoruz. Fakat Yunanllara gvenemeyiz. Ate-kesi kabul ettiklerini sylyorlar, fakat ayn zamanda NATO'yu terkedcceklerini syleyerek tehdit de ediyorlar. Ve askeri malzeme ile dolu on bir gemiyi Kbrs'a gnderiyorlar. Onlarn ate-kes hakkndaki szlerini ciddiye alamayz. KSSNGER: Yunanllar, saat 11 'de arpmay durdurmay arzuluyorlar. ECEVT: ... Ama... KSSNGER: ........ Zaman... ECEVT : Baknz Mr. Kissinger, mesele u: Sanrm ki, Mr. Sisco bu meseledeki skntmz anlad. Kuvvetlerimiz dengesiz olduu srada, Yunanllar bizimle Kbrs zerinde mzakereye girmeyi istediler. Ben ise bunu kabul edemeyeceimizi syledim. Ve Mr. Sisco'nun da bunu mantkl bulduunu sanyorum. imdi Mr. Sisco, siz de hemen hemen kuvvetli duruma geldiniz, diyor. Bu, tam anlam le kesin olarak doru deil. Ancak krk sekiz saat iinde bir eyler yaptk. Asl problemimiz Yunanllarla mzakere yapabilmek, anlaabilmek. Ancak tec178

21 temmuz pasar Hibelerimize gre, Yunanllar mantk dilinden deil, yalnzca kuvvet dilini anlyorlar. Yunanllar bu on bir gemideki askeri malzemeyi Kbrs'a indirirlerse gene daha kuvvetli duruma geecekler. Msaadenizle syleyeyim: Onlar size kar namuslu davranmyorlar. KSSNGER : Eer siz ate-kes iin bir saat verirseniz biz yapmaya... ECEVT: Fakat gryorsunuz ki... KSSNGER: ... 'O gemiler iin... ECEVT: Yunanllar biz karar alana kadar gemileri gene de yollayacaklardr. KSSNGER: Ate-kes artlar zerinde... ECEVT: Yine de yollayacaklar. Gryorsunuz ki, ate-kesi kabul etmeyi arzu ediyoruz. Fakat konuyu hkmetimle mzakere etmek zorundaym. Hkmetim karar alana kadar, ki. bir saati gemez, gemiler Ada'da olacak. te mesele bu. Yunanllarn ite bu oyunu oynadn sylememe msaade . ediniz. Beni anlayacanza eminim. KSSNGER: Sizi iyi anlyorum imdi. Fakat size cevap veremem, nk cevab bilmiyorum. ECEVT : Evet, gemiler iin ok ge olabilir. nk gemiler sava blgesinin ok iindeler. Bu blgeyi bizim Genelkurmaymz oktan hareket sahas olarak ilan etti. Mesela, ngilizler buna ok sk biimde riayet ediyorlar. Yunanllar riayet etmedi. Hem de havadan uularla uyarldklar halde riayet etmediler. Ada'nm ok yaknnda gemiler. Bu srada ate-kese hazr olduklarm Sylyorlar. O arada gemilerdeki ykler Ada'da olacak. Bu yzden Mr. Kissinger, bana gre bu iki meseleyi birbirinden ayrmamamz art. Bir yanda Yunanllar 179

21 temmuz pazar tarafndan oldubittiye getirilmek istenilen gemiler, dier yandan Gvenlik Konseyi'nin ittifakla ald ve sizin de arzunuz olan ate-kes karan. Bu karara biz de uymak istiyoruz. Size bir saat iinde atekese ne zaman, hangi saatte hazr olabileceimizi bildirebilirim. Sonucu mmkn olduu kadar ksa zamanda bildirmeye alacam. KSSNGER: Derhal Yunanllarla temasa geeceim ve onlara syleyeceim ki... ECEVT: Evet... KSSNGER: ... Sizin nihai kararnz bize bildirinceye kadar, hareketlerini durdurmalarn... YUNANSTAN KARAR VERYOR Trkiye'de, Yunanistan'a kar bir sava tehlikesinin bylesine artt ve Atina'nn Kbrs'ta cephe amaya hazrland phelerinin kesinletii sralarda, Sisco Yunanistan'a indi. 11.45'te doruca Bykelilie gitti ve Yunan Hkmetini aramaya balad. Oysa Yunanistan'daki blnme artk gzle grlr ekle dnmt. Kissinger, Sisco'ya, bir an nce Atina'nm kesin amalarn renmesi ve kabilecek atmay nlemesi iin bask yapyordu. Sisco ise bu arada Trkiye'nin varln iddia ettii konvoyun aratrlmasn istemi, o srada hemen hemen ayn blgede dolaan 6'nc filodan kesin bir cevap alamamt. Trkiye'nin ne srd KONVOY bir Trk - Yunan savann sembol haline gelmiti. Sabahn erken saatlerinde ise, kimsenin haberi olmadan, Yunan Silahl Kuvvetleri Genelkurmay Baka180

21 temmuz pazar n Bonanos, kuvvet komutann etrafna toplam durumu gzden geiriyordu (1). 20 saat nce Yuannides, Cumhurbakan Gizikis ve kendisinin katld toplantda Trkiye'ye sava ama karar alnmt. Bunun nasl gerekletirileceini kuvvet komutanlarna soruyordu. Drt aydan beri Yunan Silahl Kuvvetlerinin imdiye kadar grlmemi bir glenme hamlesi iinde olduu aklanyor ve basna devaml demeler datlyordu. Oysa gerekler hi de bunu gstermiyordu. Hava Kuvvetleri Komutam Papanikolau hemen itiraz etti: Savaacak duruma girebilmemiz iin hazrlk dnemi gerekir. Beklediimiz uaklarn sadece bir blm geldi (Fantomlardan sz ediyordu). Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis, kendi kuvvetlerinin daha hazrlkl olduunu belirtti: ... Buna ramen, dokuz muhripten ikisi tamirde bulunuyor. Ancak Trkiye'nin bize sava ilan etmesiyle moralini ykseltebiliriz. Alman karan yerinde grmyorum. Kara Kuvvetleri de hazrlkszd. Kuvvet Komutan General Galatsanos, kuvvetlerinin snra ylabilmesi iin gnler gemesi gerektiini aklad: (1) Trkiye'ye sava almas ile ilgili konumalar ve 21 Temmuz pazar gnk olaylar Arapakis'in 25.5.1975, Hava Kuvvetleri Komutan Papanikolau'nun 22.6.1975 tarihlerinde To Vima gazetesinde yaynlanan memorandumlarndan, Yuannides'in avukat Alfatakis'in mahkemede yapt savunma zabtlarn-, dan, 21.10.1974 tarihli Sunday Times-da kan ve Averof ile yaplan bir grme sonucu hazrlanan yaz, TA NEA gazetesinin o gne ait yaynlan ve ANASTASAKOS'un Atina'da Frtna adl kitabndan karlatrlarak ve ortak noktalar karlarak hazrlanmtr. 181

21 temmuz pazar 500 tankmz var. Bunun 100' Atina ve civarnda polis grevi yapyorlar. 200' ise Trk hududundan 200 kilometreye yakn blgede. Bunlarn greve balamalar son derece g. Bonanos son derece sinirlenmiti. Silahl Kuvvetlerin durumu gznne alnmadan bir sava karar verilmesi ve hepsinden nemlisi, byle bir durumda Kbrs'ta bir harekta girilmesini sert ekilde knad. Bu ekilde Yunanistan'n savaa giremeyecei ortaya kyordu. Tabii bu karan almakla kalmadlar. Drt komutan, Yuannides'in ve ordunun ynetimi sivillere braklmasna karar verdiler. Gerektii takdirde zorla yapacaklard. Sisco, saatlerce sren aramadan sonra Babakan Androopulos'u nihayet bulabildi. Babakan artk tamamen ii elinden karmt: Mr. Sisco, Trkiye'nin hareketine kar subaylar baz tedbirler almaya baladlar. u anda da Genelkurmay Bakanlnda toplant halindeler. Androopulos'un hibir eyden haberi yoktu. Sisco yanndakilere Ne biim itir bu? Kimseyi bulamyorum. Byle hkmet hayatmda grmedim. Kimse ne diyeceini bilemiyor. Sanki yarnlarndan emin deiller diyordu. Hatta birka saat sonra bulutuu ngiliz Bykelisine de Hkmet yok. Ate-kes konusunda sadece Deniz Kuvvetleri Komutan birka sz syleyebiliyor diyordu. Sisco bir Yunan - Trk savan nleyebilmek iin rpmrken, halk arasnda Pentagon diye nitelendirilen Genelkurmay Bakanlnda 10.30'da balayan nemli bir toplant yaplyordu. Genelkurmay Bakan Bonanos, Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis, Hava 182

21 temmuz pazar Kuvvetleri Komutan Papanikolau ve dier yksek rtbeli subaylar aralarnda bekleiyorlard. Dier bir odada ise, Asker Polis efi ve Makarios'a kar darbeyi tek basma dzenleten Tugeneral Dimit-rios Yuannides, Cuntann dier yeleri (anahtar mevkileri tutan birlik komutanlar v.s.) konuuyor ve Trkiye'ye nasl ve nereden bir ders verilmesi gerektiini tartyorlard. Uzun bekleme sonunda kap ald ve Yuannides memnun bir ekilde ieri girdi. Kararmz verdik. Trkiye'yi Meri zerinden vuracaz, dedi. Salonda derin bir sessizlik oldu. lk ak itiraz Bonanos yapt: Bu delilik olur. Kimse bi3i desteklemez. Amerika da karmzda. Arapakis (Deniz Kuvvetleri) atld: Benim hava desteim yok. Olmadka da Kbrs'a bile yardmc olamam. Bonanos, ordularnn lkeyi bir hcuma kar koruyabileceini, ancak saldrda bulunamayacan ekledi. Hava birdenbire dnmt. Yuannides kontrol kaybetmek zere olduunu anlamt. Bonanos tekrar sz ald ve Trkiye snrndaki gl 3. Ordu Komutan Davos'un byle bir hareketi benimsemediini aklad. Davos gerekten, Yuannides'in en ok gvendii birlikleri Atina'nn civarndan ekip snra sevketme-ye balamt. Yuannides gsz kalmt birden. Toplantda bulunan dier askerler fazla ses karamyor ve sadece balaryla Bonanos'u desteklediklerini gsteriyorlard. Yuannides, hi deilse Ada'ya havadan ve denizden takviye gnderilmesi fikrini ortaya att. Komutanlar yine srarla kar ktlar: Kbrs'n stratejik durumuna bakmak, olanak183

21 temmuz pazar lanmz hesaplamak, Ada'ya ne denizden, ne de havadan ulaamayacamz gstermeye yetmez mi? Yuannides, ylesine srar etti ki yedek paraszlk-tan uamayan uaklara komando doldurup gnderme karan kabul edildi. ntihar misyonu idi bu... Yuannides tatmin olmamt. Genelkurmay heyetinin yanndan hrsla ayrld ve tekrar Cuntann yanna girdi: hanete uruyoruz. Hem de iki defa, biri Kbrs' ta, imdi de burada. nmzde iki yol var. Birincisi evimize ekilip gelimeleri seyretmek, ikincisi de hainleri tutuklayp dmana kar koymaktr. 25 kadar subay, hainlerin derhal tutuklanmasn istediler, ancak aralarnda bir bocalama balamt. Zira ellerindeki kuvvetler km, harekt yrtecek olan Davos karlarna gemi, stelik Genelkurmay itiraz ediyordu. Tmn birden, bylesine kritik bir devrede temizlemeye kalkmak imknsz derecede gt. Cuntaya dahil olan ve Bonanos'un zel kalem mdr muavinliini yapan Pilikos ilk blnmeyi yaratverdi: Durumdan Cumhurbakan Gizikis'i haberdar edelim. Ondan sonra bu kararmz gzden geiririz. Cunta'nn k ite byle balad. Kbrs'ta darbe, Trkiyenin mdahale edemeyecei varsaymndan hareketle dzenlenmiti. Ancak, Trkiyeye sava ama meselesi ortaya knca btn iler deiivermiti. Artk Yuannides'in lkeyi bir maceraya srkledii hemen herkes tarafndan kabul ediliyordu. Trkiye'ye yaplacak bir saldrnn sonularm, o gn nemli grevde bulunan bir Yunan yetkilisi gazetecilere sonradan yle anlatyordu: 184

21 temmuz pazar Yunanistan'n mahv olurdu. stelik bylesine blnm bir ordu ile Atina'ya kadar her eyimizi kaybedebilirdik. Ta atlm, ancak fazla ileri gidilmiti. Bu toplantdan sonra, akama kadar geen sre iinde Yuannides yava yava gcn kaybediyor, Cuntadaki subaylar teker teker ortadan kayboluyor ve Yunanistan'n idaresi Bonanos ile Cumhurbakan Gizi-kis'e kayyordu... lkeyi bu durumdan kurtarmann tek yolu vard: dareyi devretmek. Bu fikir 21 ve 22 Temmuz gnleri eitli ekiller ald. Cunta'nn bir blm imdilik parti temsilcileriyle bir mill hkmet kurulsun, olaylar atlatldktan sonra Cunta yeni bir ekilde ie devam eder diyerek, sivillerden can simidi eklinde faydalanmak istiyorlard. Bir dier blm ise karma bir hkmet stnde duruyordu. Yuannides kaybettii gc yeniden toparlamak iin son abalarn sarf ediyordu. Yani tam bir kargaalk ve ekimeydi (1). Asl tehlike de zaten buydu... Bir delinin bir dmeye basmas felaketler dizisini balatabilirdi. Sisco bu i ekimelerin istihbarat sayesinde farkna varmt. Yunan ordusundaki gelimeleri en iyi Amerikallar biliyordu zaten. Onun abas da, u nl Yunan konvoyunu durdurabilmekti... Israrla Yuanni-des'i ve Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis'i aratyor, ancak Cunta toplants nedeniyle cevap gelmiyordu. Savan balamas artk bir an meselesiydi. le(1) Yunan cuntasnn devrilme olaynn nasl gelitii ve ne olduu hakknda eitli grler ve aklamalar yaplmtr. Ben ortak noktalar almakla yetindim. 185

21 temmuz pazar ye doru, Arapakis araclyle Yuannides'ten cevap alabildi: Kbrs'a doru giden hibir Yunan gemisi yoktur. Bulurlarsa Trkler batrabilirler. Trkiye'nin devaml srarla stnde durmasna ramen, Amerikan servisleri de byle bir konvoydan haberdar deillerdi: O blgede baz gemiler vard, ancak toplu konvoy eklinde bir grup grlemiyor. Saat 12.15'de (21 Temmuz Pazar) Amerikan Bykelisi Macomber Ankara'da Babakanla gelirken elinde hem bu, hem de Kissinger'in ate-kese uyulmas konusundaki son mesajn tayordu. Artk basklar artmt. Nixon olduka kesin kelimelerle ate-kese uyulmas iin mesaj gnderiyor, Ortak Pazar lkeleri ok sert diye nitelenen ortak taleplerini Fransz Bykelisi Roger Vaurs vastasiyle Gnee' yolluyorlard. Ate kesilsin ve hemen konferansa oturulsun. SLAH DEPOLARI. Ecevit, hedeflere varlmadan ve kartlan askerin gvencesi salanmadan atein kesilmeyeceini devaml tekrar ediyordu. Onu dndren, Yunanistan'daki durumdu. Gelen haberler hi i ac deildi. Cunta' nn blnd sylentilerinin bir savaa dnmesinden ekiniyordu. Zira byle bir savan nasl sonulanacan kimse tahmin edemezdi. Asl macera bir Trk -Yunan sava olurdu. O ana kadar Yunanistan' tahrik edecek bir tek kelime kullanmamaya zellikle dikkat etmiti. Fakat bata bulunanlarn politik hrsa kaplp delilik etmelerinden endie duyuyordu. Ada'da sabahtan itibaren balayan bombardman 186

21 temmuz pazar le ilk geceki tkanklk alm ve yeniden ilerleme balamt... Ancak asker takviyesi (2'nci dalga) ertesi sabah Ada'ya varacakt. Girne - Lef koa yolu hl kontrol altna geirilememiti. Beparmak Dalar'ndaki maaralardan ate devam ediyor, direnme yuvalan temizlemekle bitmiyordu. Serdarl'daki 10 bin kiiye yeniden malzeme atlmasna ramen, mcahitler ar saldrya dayanamamlar ve dalara doru srlmeye balamlard. 8000 Kbrsl Trk Magosa kalesine snarak eanlann koruma zorunda kalrken, Lefke'de yzlercesi esir ediliyor, bir blm de Erenky'e snyordu. rnein bir kilise, harika bir villa, lks bir otel, birdenbire silah deposu haline gelivermiti. Hele dalardaki koruganlar..., Harekta katlan Mert Zorlu o gnleri yle anlatyor: Maaralar seemiyorsun. erisi ise silah ve cephane dolu. eriye girdin mi, nereye gittiini bulamyorsun. Bol makineli tfek kurunu, havan topu ve tanksavar mermisi... stelik byk bir blm de TRK malzemesi, Makine Kimyann damgalar var stnde. NATO vastasiyle Yunanistan'a verilen, oradan da Rumlara gnderilenlerden. Silahlarn bir blm Amerikan, bir blm ise Rus yaps. Aslnda cephaneler ok iimize yarad. Zira arpma srasnda cephane bitince, hemen elimize geirdiimiz maaralardan birini boal-tveriyorduk. Makine Kimyaclar bizden ne dua aldlar bilemezsin... Maaralar azna kadar yiyecek dolu. Bazlarnda radyo ve TV bile bulduk. Adamlar bir giriyorlar, sonra birden yok oluveriyorlar. Ben ay kaldm Kbrs'ta, dnerken hl o dalarda adam temizleniyordu. Bitmedi yani. stelik Girne'den Lefkoa'ya gidecek olan yol darack. Bir kamyon bozuldu mu, yol 187

21 temmuz pazar kapanveriyor. Bizim uaklar, hava kararp ekilince adamlar hemen ortaya kveriyorlard. Tepeden de devaml ate gelince ilerlememiz, ister istemez yavalyordu. Bir kye giriyorsun, yans Rum, yars Trk. Kime ate edeceksin? Gzmle grdm, her evin nne snaklar yaplm ve penceresine makineli yerletirilmi. Dada da, iki sral makineli dizmiler. 10'ar metre arayla. Birini vuruyorsun, dieri kap baka tarafa gidiyor. Baa kacak gibi deil. Susuzluk da bir taraftan, temmuzun kavurucu sca da gcmz azaltyordu. Alk ve susuzluktan delirecek duruma girenler oldu. Ben Mehmetiin, tm skntlara ramen yaptklarn grnce anladm kahramanln. (1) Bu arada herkesin meselesi baka, bekledii bakayd... Yunanistan'da Trkiye'deki dncelerin tam aksine i ekime tm hzyla devam ediyordu. Devlet radyosu Trkiye'ye 48 saat iinde sava alaca haberini diplomatik evrelere (!) atfen veriyor, subaylar toplant stne toplant yapyorlar ve idarenin kime, hangi forml iinde verileceini tartyorlard. Sava ile ilgileri bile yoktu. Dier lkeler, B.M. ve NATO hi durmadan Bir an nce atei kesin diye arda bulunuyorlard... Saatler ilerledike Trkiye zerindeki bask biraz daha artyor, ancak devaml ayn cevap veriliyordu: Ada'ya kan Trk kuvvetleri gvenliklerini salayacak hedeflere varana kadar ate kesilemez. SAVAIN SICAK NEFES Trkiye, Yunanistan'la bir savan scak nefesini (1) Mert Zorlu 22 Temmuz gnnden itibaren harekta katlmtr, 188

21 temmuz pazar ensesinde hissediyor ve zellikle Ege'deki tedbirler gzden geirilirken, Trakya'daki kyleri boaltyordu. Vur emri verilen Yunan konvoyunun geri dnp dnmeyecei bekleniyordu. Konvoyun saat 15 civarnda Baf yaknlarna varaca hesaplanmt. Kissinger Babakan artk nereye gitse buluyordu... Babakanlkta, Babakanlk konutunda, Genelkurmay' da, Dileri'nde... Kissinger'in de devaml istei, Trkiye'nin ate-ke-si kabul etmesiydi. Konumalarnda atein kesilmesi iin gsterdii kayglardan biri de, Yunanistan'daki durum idi: Yunan Silahl Kuvvetleri iinde kprdanmalar var. Ordudan sol bir darbe gelebilir (1). Mr. Kissinger btn bunlardan sonra Yunan ordusunda solcu kald m? Amerikan Dileri Bakan, Ada'daki durumu da ok iyi biliyordu. Ordunun daha ne kadar takviyeye gerek duyabileceini, ka gnde hangi snrlara kadar yryebileceini ve en nemlisi Ada harektnn neleri gerektirdiinden haberdard. Konumalar dinleyenleri hayretler iinde brakr analizler yapyordu: Kprba tutmanz gerekiyordu ve tuttunuz. Nasl olsa, daha fazla ilerlemenize imkn yok. Zira durup takviye alacaksnz. Mr. Kissinger Ada'daki Trk birliklerinin tam gvenliini salamamz gerekir. Yunanllar bu konuda kesin ve somut gvenceler versinler, duralm. (1) Ecevit o saatte (21 Temmuz pazar sabah) ate-kesi kabul edemezdi. Genelkurmay ile konumutu. Ve Ada'daki kprba -mn salamlatrlmas iin 2'nci takviyenin Girne'yp ulamas gerektiini biliyordu. Oyalamas gerekliydi. 189

21 temmuz pazar Ne gibi gvenceler istiyorsunuz? Ben onlarla greyim. Ben gerekirse uakla herhangi bir yere gider kendim konumay tercih ederim. Szl gvencelere gvenim yok. Ece vit konvoy meselesine deindi hemen : Saat 15'e kadar sre tandk kendilerine. Sisco'dan mesaj aldm. Yuannides, son derece kesin ekilde o blgede gemileri olmadn sylemi... Hatta Trkler bulurlarsa batranlar demi. Ancak ortada da veriler var. Sorumluluk bize ait olmaz. Kissinger de konvoy hakknda kesin bir ey syleyemiyordu. ok tereddtl davranyordu. Ecevit kabinesini toplad. nerisi u oldu: Genelkurmay ile grtm. Henz ate-kes kabul edilemez. Yarn olabilir. Biz hkmet olarak. B.M.'nin bu kararn prensip ynnden kabul ettiimizi saptayabilir ve zerimizdeki diplomatik basky atarz. Ancak ate-kesi Genelkurmay'm ihtiyalarna gre veterli gvenlik kurulunca balama saatini saptarz. Taktik bir yaklamd bu. Erbakan hemen itiraz etti: Allann izniyle fetih hakkmz kullanp, yeil adamza km olan kahraman Mehmetii durduranlayz. Necmettin bey, syledikleriniz gereklerle uyumuyor. Dnyaya meydan okuyan ve B.M. kararlarn reddeden bir lke gibi grnmemize gerek yok. stelik de, Genelkurmay teknik bakmdan ate-kese uyulacan bildirdi: Saati zerinde tartyorlar. Birliklerin ihtiyalar tamamlannca durmak zorundayz. Yeterli takviye alnmadan savaa gnlerce devam edilmez. 190

21 temmuz pazar Erbakan HAYIR diyordu. Sinirler gerginleiver-di. MSP'nin savaa deVam edilmesi iin srar ne asker gereklerle, ne planlarla, ne de diplomatik gelimelerle uyuuyordu. Sonunda oylama yapld ve MSP red oyu verdi. Turan Gne toplantdan sinir iinde karken Bu insanlarla hkmet edilmez kardeim diyordu. KOCATEPE BATTI! 11.30 Adatepe'nin Komutasnda, Kocatepe ve akmak muhriplerinden kurulu Trk birlii, verilen emir zerine sratle Arnavut Burnuna doru ilerliyorlar... Genelkurmayn bu konvoya verdii byk nemin farkndaydlar. Zira btn geceyi savaarak geirmi olan kartma birliklerinden devaml destek at istei gelmi, buna ramen deniz desteini azaltma pahasna, muhrip konvoyun zerine ekilmiti. Bir yandan da heyecanlydlar. Zira keif uaklar dman muhrip saysn 9'a kadar karmlard... Yani Arnavut Burnunu dner dnmez, konvoy ile karlaacaklard... 11 nakliye ve 9 muhrip... 12.00 Birlik Arnavut Burnunu dner dnmez, sahilden frlayveren hcumbotun saldrsna urad... Karlkl atelemeler ve ikisi batrld. Biri ise sahile kat. Kaan aramak iin geri dndler, bir sre aratrdlar. Fakat iyi gizlenmi olacak grlemedi. Bu atma yaklak yarm saat kadar srmt. Durumu Ankara'ya bildirdiler ve MEVKLERN VERDLER... Tekrar Baf'a doru hareket ettiler. 191

21 temmuz pazar Ankara'da sabah, devaml toplantlar yaplyordu. Babakana durum yeniden anlatld. Ecevit de konvoya nem veriyordu: Sisco'ya durumu bildirdik. Yunanllar orada gemimiz yok diyorlarm. Konvoy'a ihtar edelim. Eer geri dnmezse vuralm. Saat 15'e kadar vaktimiz var. 15'den sonra konvoy Baf'a girecek duruma gelir. Toplantda, (Babakan ve Savunma Bakan Ik'n da bulunduu) konvoyun geri dnmemesi halinde vurulmas saptand. 15.00'e kadar beklenecekti. in teknik ynyle ilgili almalar da hemen balad. Deniz Kuvvetlerinin yapt hesaplara gre, blgeye gitmeleri emri verilen Birliin (Adatepe, Fevzi akmak ve Kocatepe), keif uaklarndan verilen konvoyun hzyla ilgili bilgiler deerlendirilmi ve yetieme-yecekleri saptanmt. stelik zrhl gemiler de vard. Yetersiz kalnabilirdi. Hava ile koordineli bir taarruz gerekliydi. 12.01 Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Kayacan, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Emin Alpkaya'y arad. Byle bir harektn ne derece hassas bir koordinasyon gerektirdiini ok iyi biliyordu. stnde durduklar nokta da buydu. Alpkaya sordu: Sizin gemileriniz nerede? Bizim radarlar Anamur aklarnda iki muhrip tespit ettiler. Kayacan, gemilerinin o anda nerede olduklarn biliyordu. Arnavut Burnuna doru yol aldklarn syledi. Konumada her iki kuvvet komutannn da zerinde durduu, blgede Trk gemisinin bulunup bulunmad idi. Alpkaya: 192

21 temmuz pazar Amiralim, Genelkurmay'daki toplantda denizci arkada, blgede gemimiz yok demi. Ltfen durumu kim biliyorsa, hangi arkada biliyorsa gelsin beraberce tespit edelim. Koordine edelim. BZM GEMLER DE VURABLRZ... Oramiral Kemal Kayacan, Hava Kuvvetleri Komutam kadar kukuluydu. Zaten gerekli almalar yaplyordu. Paam derhal Harekt Dairesi Bakanm yolluyorum. Teekkr ederim. Taarruz emrini bana, Genelkurmay versin. Biraz sonra, bir tmamiral geldi ve Hava Kuvvetleriyle birlikte yaplacak harekt srasnda Trk Birliinin yerini aklad: gemilik Trk Birlii, dman konvoyunun 30 mil kuzeyindeki blgede bulunacaktr. Bunun harita zerindeki grnm de, Drepano ile Arnavut Burnu arasyd. 12.10 Genelkurmay 2'nci Bakam, Hava Kuvvetleri Komutann arad: Sayn Babakanmz da biraz nce buradayd. Savunma Bakanmz ve Sayn Genelkurmay Bakanmz, konvoya taarruz edilmesini kararlatrdlar. Alpkaya: Taarruz emrini derhal veriyorum. Ancak bundan sonra dikkatli olmalyz. Bir Yunan hava hcumu beklenmelidir. 12.18 Adana'daki kuvvet karargh, Ankara'dan Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Emin Alpkaya'hn emrini dinliyordu: 193

21 temmuz pazar Baf aklarnda, sahile 15 mil uzaklkta, 5 muhriple korunan 11 kartma ve nakliye gemisine taarruz emrini veriyorum. Antalya'dan 181, Mrted'den 141, Eskiehir'den de 111'inci filolar kalkacaktr. kartma gemilerine ncelik verilsin. Dalgalar arasndaki koordinasyonu ve klarn saatini siz dzenleyeceksiniz. Muhriplerin uaksavar savunmasnn zayf olduu bildiriliyor... O srada kimse farknda deildi. Bu emir Kocate-pe'nin lm fermam idi. KONVOY YOK 12.35 Adatepe, Fevzi akmak ve Kocatepe'den kurulu Trk birlii tam bu srada, Arnavut Burnunu dnmt. Keif uaklarndan o ana kadar Ankara'ya giden raporlarn tamamn da duymulard. Gelimeler ve gzlemler arasnda eliki vard. Konvoy, uan verdii raporlarda giderek ekil ve nitelik deitiriyordu. Havada henz pus yoktu. Arnavut Burnunu dner dnmez, plak gzle veya radarlariyle konvoyun kesin yerini saptamalar gerekirdi. Zira radarlar konvoyun yeri diye verilen blgeyi iine alyordu. stelik Ankara' mn, bu konvoya verdii nemin de farkna varmlard. Aksi halde Girne'nin destek atma daha fazla ihtiyac olduundan, imdi buralara gnderilmezlerdi. Sonunda radarlar bir tespit yaptlar: Komutanm yasak blge iinde, 25 mil uzamzda ticaret gemisinden baka hibir ey yok... Bunlardan kisi Baf a, biri de Libya'ya doru gidiyor. Libya ynne giden biraz sonra yasak blgeden kacak. 194

21 temmuz pazar Birlie o srada Ankara'dan yeni bir emir kt: KONVOYA geri dnmesini syleyin. Aksi halde hcum edin. Eer dnerse, aada koordinatlarm verdiimiz hedefleri bombalayarak tekrar eski pozisyonunuzu (Girne) aln. Gelen emirlerle blgede konvoyun bulunmad gerei birbirini tutmad iin, keif uann son bir defa gzle keif yapmas istendi. Birlik Komutan rfan Tnaz (Adatepe'nin Komutan) da endielenmeye balamt... Birka dakika sonra karakol uann vzlts, arkasndan da sivrisinek gibi iki geminin zerine alalp daireler izerek dolat grld... Merakla gelecek rapor beklenmeye baland. Her eyi deitirebilecek bir rapordu bu.... Czrtl telsizden keif pilotunun tane tane szleri dklmeye balad: ... Gemilerin stndeyim u anda... Bayraklar yok... Birinin adn okuyabiliyorum... Line MESSNA... Dierini gremiyorum... yice alalp bak olum... Alalyorum... Ykleri kamufle... st rtyle rtlm, ancak birinin zerinde taksi tipi otomobil var... Anormal hibir ey yok... Bulunduum yerden bizim muhripleri de grebiliyorum... ETRAFTA BAKA HBR GEM YOK... KONVOY-BU K GEMDR... Tamam. (1). KONVOY BU K GEM MDR?... Hani muhripler? Hani sekiz, dokuz veya on bir gemi? (1) Keif uaklar raporlarn telsiz vastasiyle yollarlar. Muhriplerin grevi mesaj iletmekten ibarettir. Bu raporun Deniz Kuvvetlerine ulap ulamad belli deildir. 195

21 temmuz pazar Buz gibi bir sessizlik bast Birlii. Bir yerde, bir deerlendirme hatas yaplm veya yaplyordu, ancak kim- ve nerede? stelik kontrol edilecek vakit de yoktu. Keif ua yepyeni bir durum karmt ortaya. nceki keifler ve raporlarla, son yaplan birbirini tutmuyordu. Demek yetkilileri endielendiren konvoy buydu. Uak, gemilerin baca malumatna kadar varan tm zelliklerini de rapor etmiti. ki gemi telsizcisi arasnda ise talyanca son derece neeli, kahkahalarla dolu konumalar geiyordu. Olup bitenden habersizdiler. Birka saat sonra zerlerinde uacak 48 tane jet'e bomba yerletirildiini bilmiyorlard. te bu son keif Ankara'ya ulaamad. Ya bir engelleme veya bir kopukluk oldu ve Kocatepe'nin kade-, rini deitirecek bu rapor bir yerde kayboldu. Ankara ise, bu son gelimeden tamamen habersiz son emrini veriyordu: ... Yunan konvoyuna hava ve deniz koordineli ekilde hcum edilecektir, nce Hava Kuvvetleri, onlarn ii bitince de siz vuracaksnz. Hava Kuvvetlerinin HAREKT SAHASINDAN UZAK BULUNUNUZ... 13.30'daki durum ite buydu... Adatepe, akmak ve Kocatepe, skntl bir bekleyie getiler... ki gemilik konvoy yava yava yoluna devam ediyor; Trk birlii de, aradaki 25-30 millik mesafeyi fazla amamak zere, Drepana Burnu ile Baf arasnda (Haritaya baknz) Kuzey - Gney yaparak bekliyordu. Ancak gemide de garip bir hava vard. Akdeniz araf gibi, "erler kelerine ekilmiler durmadan ufku seyrediyorlard... akmak gemisinde 196

21 temmuz pazar ise tam Girne'den ayrlaca srada den ve denizden . kurtarlan bir Trk jet pilotunun hikyeleri dinleniyordu... O srada Ankara'da Ecevit, Genelkurmay Bakanlnda, Kbrs'taki harekt ile ilgili bilgi alyordu. Ada' da durum tamamen dzelmi, fakat birlikler hl Hava Kuvvetlerinin destei ile ilerlemek zorunda idiler. Mersin'de ikinci dalga asker ve tank gtrecek olan sivil ve asker gemilerin bindirmesi henz tamamlanmak zereydi. Bu birliklerin gidii son sz syletecek-ti. Beparmak Dalar'nm kontrol altna alnmas ve Girne - Lefkoa balantsnn salam ekilde kurulmasna allyordu. Ate-kesin ne zaman kabul edilebilecei tartld. 14.00 Haberlerde, Trk kamuoyu, muhtemel bir Trk -Yunan savam ilk defa hissetti. Genelkurmay Bakanl Halkla likiler Brosu, Kbrs'a doru byk bir Yunan konvoyunun harekete getiini, geri dnmeleri iin bir sre tanndn, aklad. 14.15 Grevlendirilen filolar son defa gzden geirildi. Verilen blgeye giri yaklak 45 dakika srerdi. Kalkmadan emirleri aldlar. Direkt Ankara ile temas edilmez, sleriyle konuabilirlerdi. Denizciler gibi, Harekt Dairesine bal deillerdi. Bombalar yklendi. Helallald. lk kacak olanlar daha ok kara taarruzu eitimi grmlerdi. Esas grevleri Yunanistan'dan gelecek hcumlar durdurmakt. ok iyi yetitirilmi pilotlard. (Arka arkaya muayyen aralklarla 48 uak grevlendirilmiti.) nce kon198

21 temmuz pazar voyu koruyan muhripleri etkisiz hale getirmeleri gerekiyordu. Havalandlar. ANKARA'da Kissinger yeniden Ecevit'i arad. Trk Babakan ate-kesin balangcn mmkn olduu kadar ileri atmak, Kissinger de hemen balatmak istiyordu... Ve bu arada uaklarn Yunan konvoyunu vurmak iin havalanmak zere olduklar biliniyordu. Tamamen koordinasyonsuzluk, tecrbesizlik ve yanl istihbarat sonucu ortaya kacak olan Kocatepe olayndan nce, Ece vit ile Kissinger unlar konutular: (1) KSSNGER: ................. ECEVT: Anlayamadm, zr dilerim. KSSNGER : Doru ama, muhabere ok kt. Bu yzden sizi aradm, ben. ECEVT : Evet, Yunanllardan, istediimiz gemileri geri evirmeleri ve her halkrda gememeleri gerekli olan sava hattnn gerisine dnmeleri idi. Bylece gemilere kar hibir hareket yapmamann sorumluluunu kabul etmek bizim iin imknsz hale geldi. ok zaman nce snn atlar. Uyarlmlard, kendilerine alternatifler nerilmiti. Konutuumuz u anda ok ge kalnm olabilir. Bilemiyorum imdi. Bylece biz... KSSNGER : Yapabiliriz. ECEVT : Yani, eer bu arada ok ge kalnmad ise ve (1) Bu konuma zapt 20.7.1976 tarihli Hrriyet gazetesinde yaynlanmtr. Gereklere uygunluunu saptadmdan dolay kitabma aldm. (M.A.B.)

199

21 temmuz pazar siz, Yunan gemilerini geri evirebilirseniz, benim iin ok iyi olacak. KSSNGER : Sizin karar almanzdan sonra Bay Babakan. ECEVT: Efendim? KSSNGER : Sizin karar almanzdan sonra. ECEVT: Evet. KSSNGER: Kesin bir gaman verin bana. ECEVT : Evet, evet. Verecim. KSSNGER: Ve karar Bykelimize bildirin ve beni de dorudan doruya arayn. ECEVT : Sizi nerede arayabilirim Mr. Kissinger? Nerede arayabilirim? Washington'da msnz, Dileri Bakanl'nda msnz? KSSNGER : Beyaz Saray'daym. ECEVT : Beyaz Saray'da! KSSNGER : En iyisi beni Beyaz Saray numarasndan aramanz. ECEVT: Tamam Mr. Kissinger. Teekkr ederim. lginiz iin teekkr ederim. KSSNGER : Derhal zaman bana bildirin. ECEVT : Bildireceim. KSSNGER : Ve size iyi dileklerimi sunarm. ECEVT: ok teekkr ederim Mr. Kissinger. KSSNGER : Durdurmak zorundayz. nk hepimiz iin ok ciddi eyler gerekleebilir. ECEVT : Tabii, farkndaym. Bir dakika, Dileri Bakanna size syleyecei bir ey olup olmadm soraym. Bir dakika. TURAN GNE (Ecevit'e hitaben) Haber veriyorlar. Be dakika sonra bombalanacaklar. ECEVT: (Kissinger's ngilizce) Hayr, hayr. Dileri Bakan da ayn eyi sylyor. u anda ok ge ka200

21 temmuz pazar lnm olabilir. Eer ge kahnmadysa deitirmeye, durdurmaya alacaz. KSSNGER: Teekkr ederim. ECEVT : Ben de Mr. Kissinger. Allahasmarladk. FLOMUZ ATE ALTINDA Kocatepe'nin arks (sonradan ehit olmutur) Binba Metin Sl yanmdakilerle konuuyor, bir taraftan da gkyzn taryordu: Buraya Yunan ua gelemez korkmayn. Ancak Girit'e ulaabirler, ondan sonra tekrar hareket edip Kbrs'a inebilirler. O zamana kadar da bizim radarlar grr. Karakol ua bir ara (sizin orada enlik balad m? diye sordu. Ne demekti bu.. Yooo, diye cevap verildi. l sessizlii vard, l gibi de bir deniz. Herkesin gz denizde bekleiyorlar. 15.00 lk filo binlerce metre tepeden, kendilerine verilen mevkiin ok yaknnda (o kadar yukardan 20-30 milin farkn anlayabilmek imknszdr) muhrip birden gr verdi... Civarda bakaca hibir gemi topluluu yok tu. Kendilerine verilen emir ile tam uyuan bir durum idi.., Korkun bir sratle daldlar... 15.05 Gk birdenbire kar verdi... Kara kara uaklar belirdi ve pike yaparak Trk Birliinin zerinden geip roketlerini brakmaya baladlar. 201

21 temmuz pazar Gemilerde emirler birbirlerini kovalyordu... Atee hazr olun... Ba ve k toplar ate... Yunan uaklar bunlar... akmak gemisinden hemen Ankara'ya haber yolland: Drepano Bumu 270 kerterizinde 10 mil mesafedeyim. Uak taarruzuna uradk. Destek yollayn. Gelenlerden ilknce drt uak hcum etti ve attklar iki roket boa gitti. Her gemiye birden saldr balamt. Havada toplar patlyor, denize den roketler sular fkrtyordu... lk yaray Kocatepe ald.. Aslnda ldrc bir dar-oeydi bu. ikinci uan att roket, tam bacadan ieri girdi ve Sava Harekt Dairesini datverdi. lk ok' un tesiri geer gemez, hemen sorular balad: Neydi bu uaklar? Doru drst grlemiyordu. Saatte 700 kilometre hzla giden jetlerin kanat zerindeki bayraklar da gzle seilemiyordu... Ama Amerika'nn her lkeye ver-dikierindendi. lk dal yapan filodaki pilotlar da durumdan kukulanmalard. Gemilerdeki Trk bayraklarn grmlerdi. ANCAK gemiler uaklar baraj ateine tutmulard. Trk gemisi olsa ate etmezdi. Yunanllarla ayn tip gemilerimiz vard. Rahata bir aldatmaca yapabi-lerdi... Frekanslara girip Trke konuan Yunan ve Rumlarla ilgili olaylar anlatlmt kendilerine... Aldklar emir kesindi. stelik emir ile karlatklar durum uyuyordu. kartma gemileri ortada grnmyor ancak, muhripler vard. Hcumu kesip geri dnemezlerdi. Aldatmaca sonucu gemiler Baf'a girebilirler ve ellerinden karm olurlard. Savan her an nemliydi. Birliin Komodoru Kurmay Kd. Albay rfan Tmaz o anda kendi gemisi Adatepe'de deildi. akmak'a ge202

21 temmuz pazar misti. Derhal akmak ve Adatepe'nin yan yana gelerek uaklara baraj atei amalarn ve kuzeye ekilmelerini emretti. Uaklarn dalarak bombardmanlarn nlemek iin uygulanan bir tedbir idi... Bunun zerine uaklar roket ateine getiler. Kocatepe'de balayan yangn etraf kartrmt. Ancak Adatepe gelenlerin Trk uaklar olduunu hemen anlad. Geminin komutan Dz. Kur. Yb. Rza Nur nc, kprstnde harekt izleyen Seyir Ast. Sb. Kd. st avu Burhan Kumrallar'dan kesin tespit istedi. Kumrallar Bunlar Trk uaklardr. Tartlmaz bile diyordu. Bunun zerine hemen durum Ankara'ya direkt telefonla bildirildi ve byk olaslkla gelenlerin Trk ua olduu belirtildi. ' PAROLA NEDR?

akmak gemisinin Girne aklarnda kurtard pilot, frekans verip hemen uaklarla temas salad. Gen adam, .pilot arkadalarna kendini tantt ve bombaladklar gemilerin Trk olduunu syledi... Pilotlar parolay sordular. Ancak denizden yeni kurtarld iin paroladan haberi yoktu tabii. Gemilerdeki parola da tutmuyordu. Onlardaki parola da eskisiydi. Yenisi deil. Ankara'dan son parola bildirilmiti, ancak Birlie herhalde ulaamam veya bugn zerinde durulan byk olaslkla, elektronik kartrma sonucu gereken yerine ulaamamt. (Tm verilen emirler ve yaplan tesbitlerin de hl bu elektronik kartrma sonucu gerekli yerlere ulaamadndan sz edilmektedir.) Bu defa kendi aralarnda konumaya baladlar: Yahu bak ne diyor? 203

21 temmuz pazar Ne kadar da gzel Trke konuuyor... Nereden renmi acaba? Brak imdi... Ben dalyorum. Gemiden gelen kfrl tepki, tmnn dikkatlerini ekti... Aradan 3-4 dakika gemeden, yeniden bir akn balad. Bu defaki, daha da sert idi. Arka arkaya iki roket daha gelince Kocatepe'nin radarlar ve baz telsizleri elden kverdi... Gemide herkes ieri sokulmu ve sadece toplarn bandakiler darda braklmt. Adatepe radarndan isabet alm, akmak da hafif yaralanmt: Hemen Kuzeye doru uzaklamaya baladlar. Kocatepe'nin de onlar takip etmesi gerekirdi, fakat bir trl toparlanamyordu, zira bacadan giren roket ba makine ve ba kazan mahvetmiti... Adatepe'ye ilk rapor geldi: Harekt Dairesi, radarlar ve baz telsizler elden km durumdadr. Hcumlar devaml 3 veya 4'er dakikalk aralarla devam ediyordu. Bir filo gidiyor, arkasndan bir dieri geliyordu... Hcum balayal 10 dakika ya olmu veya olmamt ki bu defa Kocatepe'nin k topu yara ald. te o andan itibaren Kocatepe yaral br balk durumuna girdi. Arkasndan gelen tm hcumlara savunmasz kalmt. Yaralyd, hareket edemiyordu... Aslnda yarm saate yakn sredir gelen hcumlar srasnda bir iki tane yara alm, ancak can damarndan vurulmutu... Yaral bal gren jetler brakrlar m? Bu defa Adatepe ve akmak (Kuzeye ekilmeye devam ediyorlar) braklm, durmadan Kocatepe vuruluyordu. Arkadan gelen jet, roketini brakyordu. Geminin ii artk bir ana baba gnyd.., Arka arkaya iki isabet daha geliverdi ve yangn balad. 204

21 temmuz pazar KOCATEPE DE 15.30 K cephanelik (hafif cephanelerin tutulduu yer) ve yatakhane yanyor, ba makine, ba kazan, Sava Harekt merkezi ve Komuta kprs kullanlmaz duruma giriyordu. Geminin ii dumandan grlmyordu... Bu arada Kocatepe son darbeyi yedi ve k elektrik tevzi kablosu isabet ald. Yangn devreleri patlad. Bylece yangn ile mcadele iin pompalardan hibirinin altrlma olana da yoktu. ENLK BALADI Yunan konvoyunun vurulduu ite bu kod isimle bildirilecekti. Ankara'ya haber ulat... ENLK BALAMITIR KOMUTANIM. AAIDAN ATE EDYORLAR ANCAK TESRL DEL... Ne Kocatepe'nin iindekiler ne de pilotlar gerei bilmiyorlard. Bylece, sonuna kadar da devam etti. Genelkurmay'da Babakan ve Kuvvet Komutanlar toplantsnn sonuna gelinmiti artk. Hava Kuvvetleri Harekt Dairesinden Alpkaya'ya haber gitti: Ltfen Komutana syler misiniz, fazla uak gnderiliyor Yunan konvoyuna, bu kadara lzum kalmad, biraz azaltalm. Hava Kuvvetleri Komutan hibir eyden habersiz Tabii ihtiya yoksa azaltsnlar diye onayn verdi. ANCAK biraz sonra Ankara'daki Harekt Dairelerinde garip bir tela balayverdi. Hava Harekt Dairesinde, planland ekilde uaklarn hedeflerine vurup dndkleri, isabet kaydettikleri ve yeni dalgalarn arka arkaya gittiine dair raporlar almyor:, br ta205

21 temmuz pazar raftan Deniz Harekt Dairesinde (ayr ayr binalardadr), Trk birliinin bir hava hcumuna urad bildiriliyordu. Harekt Daireleri arasnda karlkl hemen balant saland. Deniz Harekt Dairesi Bakan, Hava Harekt Dairesini arad: DENZ: Generalim, gemilerimiz hava hcumuna uruyor, sakn bizim uaklar olmasn? HAVA: Olmaz ki, bizimkiler Yunan muhriplerine saldryorlar ve aadan ate yiyorlar. DENZ : Aman Generalim, orada Yunan ua olmadna gre, bunlar bizimkiler olabilir ve yanllkla vurabilirler. Bir defa daha sorun. HAVA : Trk ua olduunu tespit etmiler mi? DENZ: Sorduk, hava puslanmaya balam, stelik ok sratliler, benzettiklerini sylyorlar. Kesin tespit yapamyorlar. , HAVA : O blgede Yunan gemileri var. Adamlar bir aldatmaca yapmasnlar? DENZ : Gemilerin kimliklerini tespit ettireceim derhal. Bunun zerine Deniz Harekt Dairesi, bir Amiral ile Adatepe'nin Komutan rfan Tnaz arasndaki kimlik tespitine ahit oldu: ... Sicil numaran ...... snf arkadalarnn ad ...... Hangi devrede mezun oldun ...... geminin zellikleri vs. vs. DENZ : Generalim, ite tespit ettik, vurulanlar bizim gemilerdir. stelik anlatmz ekilde iaretleri de tayorlar. Ltfen aratrn siz de. HAVA: Derhal aratryorum. Siz de bana gemilerin bulunduu yeri tekrar verin... 206

21 temmuz pazar Tabii Ankara'da ve deniz stnde btn bu aratrmalar yaplrken, dakikalar geiyordu. Uaklarla Ankara'daki Hava Harekt Dairesi arasnda direkt balant yoktu. Ordan sse telefon ediliyor. s uaklara soruyor vs... Jetler ise yldrm hzyla hibir eyden habersiz bombardmanlarna devam ediyorlard. 15.40 Kocatepe'deki yangn daha genilemeye balad. Yarallarn says artyordu. Koskoca gemi olduu yerde kalm, hatta hafif bir rzgrla gneye doru kaymaya dahi balamt...; Adatepe ve akmak ie, Anamur'a ekilme emri almlard. Kuzeye ekiliyorlard. Kocatepe'ye baktlar. Gemi duman iindeydi. Yardm etmelerine imkn yoktu. Zira bombardman hl 3-4 dakikalk aralarla devam ediyordu... Kocatepe'nin yangn pompalarnn almamas dram bytyordu. erden bouk bouk ksrkler geliyordu. Gz gre gre mrettebat boulacakt... Yangn k cephanelii sarm, patlamalar balam, ana cephaneliin etrafna kadar gelmi, ayrca mazot deposu da alev almt. Pompalar ilemediinden dolay mazotu denize boaltamyorlar d. Elektrik tevzi kablosunun vurulmas her eyi bozmutu... Sadece n topun kendi jeneratr bulunduundan alabiliyordu... DENZ HAREKT DARESNDE Ankara'da Deniz Harekt Dairesi vurulan gemilerin Trk gemisi olduunu artk kesinlikle anlamt. Havaclar da armlard. Bir trl kesin yargya va-ramyorlard. 207

21 temmuz pazar DENZ : Generalim biraz nce yeniden hcuma uradlar. HAVA : O srada benim uam umuyordu ki. DENZ : (Amiral yanndaki yaverlerine dnerek) Bundan sonra her sylediimi tespit edin... Generalim, Yunan gemisi dahi olsa, tm yasak blgedeki harektnz durdurun. Gemilerimiz devaml taarruz altnda olduklarn ve yara aldklarn bildiriyorlar... HAVA : Bizim bulunduumuz blgede sizin geminiz olmadn sylemitiniz. Derhal durduruyorum. Yerini tespit edelim sizinkilerin. Hava Kuvvetleri Komutan derhal emir verdi: Yasak blgedeki tm uular dursun. Hepiniz sse dnn. Emri duyan helikopterler dahil, (Kbrs'a asker tayan) slerine dndler. 15.45 Harekt Daireleri arasndaki konumalar devam ederken, Kocatepe artk tehlikeli bir duruma girmiti. Kazan dairesindeki yangn byyordu. Yapacak bir ey kalmamt. Komutann sesi duyuldu: Ba top, hcumlara kar hazrlkl olun. Darya kimse kmasn. Kaportalar an. Aslnda kaportalarn almas, ierdeki yangm bytecekti ve nitekim de yle oldu. Ancak sndrleme-diine gre, askerleri canl canl duman iinde tutmann imkn yoktu... Sarmtan da sznt balamt. Bir taraftan hava hcumlar aralklarla devam ediyordu. Artk filolar dier iki gemiyi brakmlar, durmadan Ko-catepe'ye hcum ediyorlard. Bir cehennem gnyd deta ve gerekten enlik vard... Ama kime ne enlik? 208

21 temmuz pazar Yarallar koridorlara yatrlm, ilk tedavilerinin yaplmasna uralyor ve gemiden simsiyah duman ykseliyordu. Uaklar tekrar belirdi. KOCATEPE'NN SONU 15.50 Bir roket daha yedi koca gvde... O ana kadar tepeden yaklak 30 uak umu ve gemiye be roket isabet etmiti. Son hcum uzun srmedi. Birka dakika sonra etrafta uak kalmad. Hepsi geri dnme benziyordu. Yangn, k cephanelikteki patlamalar giderek artrm, kazanlar ile mazot dairesindeki yangn da yava yava ana cephanelii (bombalarn bulunduu yer) sarmt. Geminin her an patlama ihtimali vard. erdeki askerler artk tutulmaz bir haldeydi. Ancak yeni bir hcum annda makineli ile taranma korkusuyla gverteye karlmyorlard. Uaklarn tekrar ne zaman gelecei belli deildi. Ve hl kimse gelenlerin Trk uaklar olduunu bilmiyordu. Gemiyi kurtarma imknnn kalmad belliydi. Pompalar kullanlmadka ne yaplabilirdi ki... Telsizlerin tamam elden ktndan, seyyar muhabere cihaz ile durum Birlik Komutan rfan Tnaz' bildirildi: Gemiyi terk etmekten baka are yok... 16.00 Komutan Gven Erkaya, son bir defa daha durum raporu ald: Ar cephanelik her an patlayabilir. 209

21 temmuz pazar Bu, geminin iinde herkesle birlikte havaya umas anlamm tayordu. Etrafta da hi uak grnmyordu. Hareket edilecekse imdi tam vaktiydi. Gemiyi terk etmeye hazr olun! 20-25 kii o ana kadar lmt. Aaya, odalara alnd bazlar, Kozmik bilgiler, emirler yaklmaya baland. Geminin batm kolaylatrmak iin vanalarn almas gerekiyordu... O da olmad, zira yangndan ieri girilemiyordu. Kocatepe son anlarn yayordu... O srada teknik cihazlar imha edildi. 205 kii sallara dolarken (uaklar her an gelebilir ve felaket byyebilirdi) , Gven Erkaya gemiyi yal gzlerle son bir defa daha dolamaya kt... Artk yangnn scakl ve cephaneden gelen s yznden ayakkablar bile yapyordu... 16.15'de Kocatepe terkedildi. Yava yava artan rzgr hzn arttrmaya, gemi ve sallar da Gneye srklemeye balad. ANKARA'da o srada Gvenlik Kurulu toplanmt. Kuvvet Komutanlar, Genelkurmay Bakan ve Cumhurbakan olup bitenden habersiz atekes meselesini konuuyor ve son durumu gzden geiriyorlard. Aslnda Kuvvet Komutanlar bir yanlln olduunu ve Ko-catepe'nin vurulduunun farkna varmlard ancak emin deillerdi. Konuyu hi amadlar. Kesin sonu beklemek istiyorlard. 16.20'de Akdeniz'in bir kesinde Kocatepe kaderiyle ba baa braklyordu. Zaman zaman gelen pat lamalardan baka ses yoktu... Gemi rzgrla yava yava Gneye doru kayyordu. Sallar birbirlerine balanyor, Komutann buyurabildii kadar emirleri alnyordu: 210

21 temmuz pazar Krek filan ekmeye kalkmayn. Ne zaman kurtarlacamz belli deil. Olduunuz yerde yatn. Aslnda sallar son derece geni ve rahatt. inde de yiyecekten, kurtarclara verilecek iarete kadar her ey vard... Deniz yava yava kabaryor ve Kocatepe'de infilaklar birbirini takip ediyordu. ANKARA'da Hava ve Deniz Kuvvetleri Harekt Daireleri arasnda konumalar devam ediyordu: DENZ: u anda birliimizin ald emirle Arnavut Burnunun kuzeyine kt haberini aldk. Blgede gemimiz yoktur. HAVA: Harekta devam ediyoruz. Baf' tarayacaz. Deniz haklyd. Blgeden ald son habere gre birlik Anamur'a ekilmeye balamt. Ancak Kocatepe kprdanamyordu. 18.00 Aslnda akmak dayanamam ve Kocatepe'nin yardmna komak istemiti. Son srat kurtarma motorunu indirmi ekilde Kocatepe'ye doru ilerlemeye balad. Sallarda bir heyecan, sevin ve mit dalgas belirdi. Sallara 1 kilometre kadar kalmt ki, HAVA AKINI birdenbire tepede yeniden belirdi. akmak ile Kocatepe'nin arasnda arasnda kalan, ayn anda da uaklarn hcumuna urayanlar heyecanla iplerini kesmeye baladlar. Can kayb bu arada artt. Havann etkisiyle artk dalara kan dalgalar ipleri kesilen sallar darmadan ediyordu. Kendilerini uaklardan gelebilecek makineli ateinden kurtarmak isteyenler denize atyor ve kayboluveriyorlard... Tutmaya, durdurmaya imkn yoktu. Rzgrdan ve grltden 211.

2.1 temmuz pazar ne Komutann abalar, ne de dierlerinin szleri duyuluyordu... Sallar ak bir hedef gibiydi. lmne terkedilmi olan Kpcatepe'ye yeni gelen uaklarn roketler ve bombalaryla yeniden hcumunu gren akmak, byk bir hzla tornistan yapp geri dnd. Maher nedir bilir misiniz? te o gn Akdeniz'in o kesinde, sanki maher gn vard... 15-20 kiinin sulara gmlp yok oluunu dierleri heyecanla seyrediyor, ancak hibir, ey yapamyorlar-d. Zira deniz artk dalara kyordu. 10 dakika srd son hcum. lk 50 dakikayd. Pilotlar herhalde bo gemiye ate ettiklerinin farknda deillerdi... Vurdular, vurdular ve Baf'a doru bombalamaya devam ederek gittiler. Bu arada sallar makineli ile tarayabilirlerdi. Ancak hibiri bunu dnmedi. te o zaman Trk uaklar olduunu anlad mrettebat... Yunan ua Baf' bombalar myd? 20.00 Kocatepe yanyordu... Ana cephanelik patlamaya balad. Akdeniz kpkrmz kesilmi, sallar drt bir tarafa dalmt. Gemisinin yanndan son anna kadar ayrlmak istemeyen Komutan Gven'in ve ona bal kalan birka direniyordu kaymamaya. Ancak gemi bir trl batmyordu. 1 saat, 2 saat.. Ya batmazsa? Ya Kbrs'a kayarsa? Bat iin deta dua ediliyordu.. Dayanamad Kocatepe. Sessizce, terkediliinden drt saat sonra, aresizlik iinde Akdeniz'e gmld... Gven Erkaya dayanamad... Alamaya balad. Bir denizci iin, gemisinin ocuundan fark olamazd... O demir ynnda hayat vard... Etrafndakiler (her denizci gibi) Komutanlarnn acsn anladlar, sustular. 212

21 temmuz pazar Deniz yaralan kapatverdi ve sessizlik yeniden etraf doldurdu.,. Deniz Harekt Dairesine, Birlik'ten en son gelen mesaj, 20.00 civarndayd: Kocatepe mrettebatna gemiyi terk emri verilmitir. Hava Kuvvetlerine gelen raporlar da yleydi: Trk Hava Kuvvetleri Baf 'a takviye gtren gemilere hcum etmi ve birini batrmtr. Ankara'ya yaylan haber KONVOYUN VURULDUU D... Babakanlk koridorlarnda kucaklalyor, Aslanlar yaasm batrdk., baardk lklar birbirine karyor, Birgit baparmayla batrdk iareti yapyordu. Derin bir nefes almyordu bakentte... KONVOY durdurulmutu... Oysa ortada ne konvoy vard, ne bakas. Tam bir yanlgyd... Ayn anda Genelkurmay Bakanl Halkla likiler Brosu u bildiriyi yaynlyordu: ... 20 Temmuz akamndan beri yasak blge ilan edilen sahada Yunan sava gemileriyle korunan ve personel ykl byk bir karma konvoyu, leden sonraya kadar srdrlen dostane ihtarlara ramen, saat 15 sularnda Baf liman yakmlarma kadar gelmitir... Konvoy Hava Kuvvetlerimizin ve Deniz Kuvvetlerimizin nihai ihtarlarma atele mukabele etmi ve Baf'a kartma yapmaya balamtr. Bunun zerine Trk Hava Kuvvetleri tarafmdan Baf limanna yaplan taarruz sonucu kartma harekt durdurulmutur. Konvoydaki muhrip ve kartma gemilerine, Hava Kuvvet213

21 temmuz pazar lerimizin taarruzu sonucunda ar zayiat verdirilmitir (1). GENE KONVOY Yunan konvoyu, 21 Temmuz Pazar gn, ate-kes almalar yannda, Dilerinin zerinde durduu en nemli gelimeydi. Saat 15'e kadar bir sre tannmt Yunanistan'a... Durmamlard ve hcum balamt. Barutu, 22.00 sularnda (Kocatepe'nin bat annda), hibir eyden habersiz B. M. Daim Delege Olcay'a acele mesaj yollatyor, NATO Daim Delege Yardmcs Turgut Tlmen'i Brksel'den aratyordu... B. M. ve NA-TO'ya Yunanistan ikyet edilecekti. Tlmen 21.45'de balayan ve Yunanistan'n istei ile toplanan olaanst Konseyde bulunuyordu. nne Barutu'nun yazdrd talimat koydular. Yunanl delege Trkiye'ye tehditler yadryordu... Tlmen mesaj okuyunca donuverdi... Elini sallayarak mdahale etti. Durumun normal olmadm gren Genel Sekreter Luns sz Trk delegeye verdi: (2) Yunanistan saldr hazrlmdadr. nce Ada' daki alaymza hcum ettiler. Tahrik.etmek istiyorlar. imdi de' 8-10 gemilik Yunan konvoyu tm ihtarlara ramen Baf'a girmitir. Baf'da uak-deniz atmas oluyor. Yunan Devlet Bakannn biraz nce Atina radyosundan gemilerimiz taarruza uramyor demesi de, bir gizleme taktiidir?.. Bu gece hem sava, hem bar olabilir. 1967'de devrin Yunan Dileri Bakan Pipinel(II) 22 Temmuz gazetelerinden. Konsey toplantsnda bulunanlarn anlattklarndan ve Di214

21 temmuz pazar us de ayn kelimeleri sylemi ve bar olmutu... Tarihin cilvesine bakn ki, ben o tarihi gecede yine Atina' da maslahatgzardm... Bugn de ayn durumdaym. Bakalm bu defa ne olacak?... steim bu gelimenin barla sonulanmasdr. Konsey birbirine giriverdi. O geceyi hatrlayan bir yabanc diplomat yle anlatt: Genel bir uultu kt salonda, resmen korkulan baa geliyordu. Herkes kouup merkezlerini aramak zere ikinci adamlarn harekete geirdi. Trk delegenin dramatik szleri ok tesiri yapmt. Yunan delege Horafas da endieye dt ve tutumunu yumuatt: Biz iyiniyet gstermek iin daha ne yapalm?.. Konsey dald. Herkes Tlmen'e aman yapmayn basklarna balamt. Yunanistan'n tutumundan yelkenleri indirdii havas kyordu... Gece 01'de Ecmel Barutu yeniden arad zaman ilk sorusu tutumlar ne? oldu. Sadece endie vard ve Yunanllar sendelemilerdi bu haberden o kadar. Ecmel'in merak ettii de buydu. Memnun oldu... B.M.'de de Olcay Gvenlik Konseyi ve Genel Sekreterin dikkatini ekiyor ve Yunan konvoyunun bir Trk -Yunan savann balangc olabileceini aklyordu. Trkiye durumu dnyaya bildiriyor ve dikkatleri ekiyordu. ECEVT VE KOCATEPE Oysa ayn sralarda Ankara'da geminin gerekten batp batmad kesinlikle bilinmiyordu. Sadece mrettebatn gemiyi terk ettii haberi alnmt. Deniz Kuv215

21 temmuz pazar vetleri Harekt Dairesinde lm sessizlii, Hava Kuvvetleri Harekt Dairesinde byk znt vard. Babakana Kocatepe'nin kaybedildii aklandnda Ecevit, zerinde durmad. Bir hkmet yesi Babakann tutumunu yle anlatt: Nasl ordunun siyasilerin iine karmasn istemiyorsak, Ecevit de onlarn iine karmamay prensip edinmiti. Kocatepe olaym nemsemedi. Her savata olaan saylacak gelimelerden biriydi. Ordunun tamamen bir i meselesiydi ve kendi iinde halledilmeliydi. Biz hkmet, olarak o gn yaralarn demenin faydasna inanmadk. Kocatepe'nin batndan hemen sonra aratrmalar balad. ngilizlerden rica edildi ve arama, toplama be gn srd. Ertesi sabah "Deniz Kuvvetlerinin bir rmorkr, blgedeki denizalt ve Berg gemisi bu ie tahsis edildi... ok az bulunabildi Trk gemileri tarafndan. Zira haritada grlmeyen bir akntyla Gneye dmlerdi. Libya, srail ve ngiliz gemileri byk ounluunu toparladlar. SONU : 54 ehit (3 subay, 14 assubay ve 37 er) Kurtulanlar: 12 subay, 70 assubay ve 101 er. Ertesi gn ngilizler kurtardklarn Berg gemisine, Libya gemileri Suriye yoluyla Ankara'ya, srailliler de Telaviv'e gelen zel bir asker uakla Kocatepe mrettebatn geri gnderiyordu. Kocatepe'nin kaptan Gven Erkaya 22 Temmuz gn saat 16'da, kestirmeden gemek isteyen Mevutyan ilebi tarafndan kurta-nlyordu. 23 Temmuz gn kurtarlan denizcilerden bazlar hl anlatrlar: Bizi denizden Afrika'ya yakn yerlerden topladlar. Gemiye aldlar. Tam o srada ne grelim beenirsiniz. Uzaktan bir ticaret gemisi geiyor. Ad: Line Messina. 216

21 temmuz pazar Kocatepe'yi vuran uaklar, Baf'da da herhangi bir konvoy tespit edememilerdi. NTHAR UUU (1) Artk modellerinin dahi piyasadan ekildii 15 Nord Atlas nakliye ua, bu 21 Temmuz gecesi Girit' ten havalanyordu. Atina'dan kalkm ve Girit'e inmilerdi. Yakt alp tekrar havalandlar. Ellerinde doru drst harita dahi yoktu. Trkiye'nin ilan ettii yasak * sahaya girmemek iin, Kbrs'a Afrika ynnden girdiler ve ngiliz sleri iin ak braklm olan hava koridorlarn kullandlar. Lefkoa Havaalannn klar snmt. atmalar devam ediyordu. Akrotiri ngiliz ssnn klarndan faydalanp inmeye baladlar. Ancak daha ilk Uak inie gemiti ki, aadan (Rum Milli Muhafz Gc halen havaalann elinde tutuyordu) ate balad. Rumlar bu gelenlerin Trk uaklar olduunu sanmlard. 3' yere akld ve patlad. Geri kalanlar indiler. Zira geri dnecek benzinleri yoktu. - . Olay, Kbrs'taki ngiliz Bykeliliinden Atina' ya bildirildi. Gece yars ngiliz Bykelisi, Yunan Dileri Bakann uyandrd ve Londra'nn son derece sert bir notasn verdi. Yunan uaklar ngiliz slerini ihll etmilerdi. Hassasiyet, Londra'nn Yunanllar tutarak olaylara kanyormu havasn vermek istememesinden ileri geliyordu. (1) Bu olay bana Atina'da ngiliz Bykelilii yetkilileri tarafndan anlatlmtr. Ayrca devrin Yunan Hava Kuvvetleri Komutan Papanikolau'nun 22.5.1975 ve Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis'in 25.5.975 tarihli To Vima gazetesinde kan anlarndan derlenmitir. 217

21 temmuz pazar Acaba, bu takviye ile Yunan konvoyu arasnda bir iliki kurulamaz m? KOCATEPE NEDEN BATTI? Bir ngiliz Denizalt Komutannn 2. Dnya Sava srasnda Londra Amirallik Dairesine ektii telgraf, sava tarihine gemitir: Eer Atlantik'i tarayan ngiliz uaklarndan kendimi kurtarabilirsem, yarn akam ssme salimen varabilirim. Kocatepe olay bence, hemen hemen her savata ve her orduda grlebilen talihsizliklerden biridir. Gocunulacak bir taraf olmad gibi, saklanmasna ve kl-lenmesine de gerek yoktur. Sava dilisinin hz arasnda zaman zaman ok kk bir detay gzden kaabilir. nemli bir rapor elektronik bir artmaca veya baka nedenlerle zamannda gereken yere ulaamaz, dolay-syle deerlendirmelerde kk de olsa bu hata yaplabilir ve en nemlisi, dili altrlmaya baland m, kolay kolay durdurulamaz. Trk kamuoyu bugne kadar Kocatepe'nin neden ve nasl kaybedildiini olaanst koullar altnda yaandndan dolay renememiti. Ancak gizlilik insanlarn meraklarn daha da artrr ve gerekleri de bilemediinden dolay kulaktan kulaa kastl veya kastsz abartmalarla olayn gerek nitelii kaybolur. Aradan geecek srede, olayn kllenip unutulmamas deil, bir daha dzeltilemeyecek ekilde zihinlere yanl biimde saplanmasyla sonulanr. te bu noktadan hareket ederek, DORUNUN bilinmesi iin Kocatepe talihsizliini sorumluluk iinde aratrdm. Trk kamuoyuna, fslt halinde ortada dolaan sylentilerin gerek ynn gstermek, kiileri vu218

21 temmuz pazar rabilmek amacyla bu olayn (gizlilik perdesinden faydalanarak) istismar edilmesini nlemek, iin inceledim. 50 yllk tarihi iinde ilk defa savaa giren hem de denizar ada harekt gibi en zor olanna Silahl Kuvvetler, 24 saatlik bir sre iinde en ufak ihtimali dahi gzden karmamak iin byk bir titizlikle aba gstermitir. Her emir byk bir disiplin iinde uygulanmtr. Yabanc basnda kan yazlar ve yerli - yabanc ilgililerin bana verdikleri bilgiye gre, Kocatepe olaynn nedenleri arasnda, istihbarat, haberleme ve kader unsuru ba yeri tutmaktadr. Her eyin yarm saat, krk dakika iinde oluuver-mesi, kaderin ynn deitirememitir. Baz kk detaylarn savan gerektirdii byk hz basksyla zamannda yerine ulaamamas veya dnlememesi KA-DER'in iini kolaylatrmtr. DERS OLMUTUR : Zira, elde edilen tecrbe paha biilmez ldedir. Nelerin, ne zaman ve hangi koullar altnda aksad artk bilinmektedir. Akademilerde bu olay gizlenmemen aksine aka incelenmelidir. Genel-kurmay'm buna benzer olaylardaki garip ekimser ve gizlilik dolu tutumundan vazgemesi ve sonulan deerlendirmesi Ordu'ya g katacaktr. NMET OLMUTUR: Zira, Trk uaklar Kocate-pe'ye taklmasalard, hemen altlarnda bulunan 6. Filo ve ngiliz Donanmasna ait ayn tip gemilerin zerine deceklerdi. 15 bin feet'den saatte 700 kilometre hzla inen pilot iin 10-15 milin hesabn yapmak ok gtr. Olay bandan sonuna kadar, bir helikopterden seyreden bir ngiliz pilotun szleri ilgintir: 6. Fi219

21 temmuz pazar loya, bal gemilere hcum edebilirdiniz ve asl felaket o zaman doard. (1). Trk Ordusuna en byk fayda, iyi taraftaryla beraber, byle anlarda, varsa aksayan noktalarn dzeltebilmesi iin gereken ortam ve frsat salamakla yaplabilir. Bu skk geceleri Genelkurmay hi unutamayacaktr herhalde. kinci gece mi, yoksa, nc gece miydi, Dilerinden gelen bir haber hepsini duygulandrd. Libya Trk Maslahatgzar (Bykelinin yerirte bakan) gece yans 02.OO'de bir telefonla uyandrlm, ahizenin br ucundaki insan, kendini tantm: Ben Kaddafi... Olaylar yakndan takip ediyorum. Bu durumlarda byk devletler hemen yedek paray filan keserler. Hangarlarm aktr. Neye ihtiyacnz varsa alabilirsiniz. Bizde olmayan bir eyi de gerekli grrseniz, syleyin derhal biz sizin iin alalm. demiti. Ak ek veriyordu Kaddafi... Pakistan? Pakistan da heyecan iinde derhal bir hastane gndermiti. Elinden gelen her yardm yapmaya hazrd. Ordu bile yollayabilirdi. Hatta CENTO'da alan Pakistanl subaylarn sava kyafetleriyle ie gelmeye baladklar bile grlmt. ran da ilk anlarda biraz tereddt geirmi, bir (1) ngiliz; pilot grdklerini bir rapor halinde ngiliz Savunma Bakanl yetkililerine bildirmitir. 220

21 temmuz pazar hastane ve ila gndermekle yetinmek istemiti.. Ancak ah'n emriyle vagon dolusu malzeme geldi. Hep ciddi olacak deil ya, sava halinin getirdii garip olaylar da var... BODRUM TAHLYE EDLYOR - SKE'YE HAVA HCUMU VAR Yunan Konvoyu ile ilgili sylentiler blgeye en yakn yerlerde kendini gster iver di. zellikle Bodrum, Adalar'dan gelen ve aknlk iinde Yunan askerleri grdklerini anlatan turistler, Yunan adalarna yakn avlanan balklarn havada ok sayda uak harektna ahit olduklarna dair devaml haberleri ve nihayet Bodrum yarmadasnn en u mevkii olan Akyarlarda (stanky'e 4 mildir), sabah Yunan horozlarnn ba-rlaryla uyandm iddia eden fener bekisinin verdii istihbarat ile ilk gnden beri alkalanp duruyordu. Jandarma drbnle adalara bakp, askeri kamyonlarn hareket ettiklerini grdke hemen vilayete haber veriyor, turist motorlar gezilerini iptal ediyorlar ve Bodrum 20 Temmuz akamndan itibaren, Yunanllarn bir kartma yapaca haberleriyle alkalanyordu... Zaten konvoy hakkndaki ilk haberler Bodrum mahreli deil miydi? Halkn arasnda da sylentiler, ekil dei-tire deitire geliiyordu. 21 Temmuz gn Trk radyolar da, bir Yunan konvoyu ile yaplan sava haber verince, fslt gazetesi balad: Bu gece, olmazsa yarn sabah Yunanllar hcuma geeceklerdir... Ankara'nn verecei talimat beklenmeden halk uyarlmt. . Kim yapt, neden yapt hl belli deil... Birka yetkili, Bodrum ve Ske'yi birbirine katmaya yetti... 221

21 temmuz pazar 22 Temmuz sabah saat 04 sralarnda Bodrum'da herkes bir hoparlr anonsu ile uyand (1). Gecenin sessizlii ve yaratt tela dolaysiyle bugn dahi kesin olarak neyin anons edildii bilinemiyor. Bir ksm kiiler Bodrum'a muhtemel bir karma sz-konusudur. Bodrum'u terkedin dendiini, bazlar da Muhtemel bir hava saldrsna kar sivil savunma tedbirlerini alnz dendiini iddia etmektedirler. Ben o srada pansiyonda kalyordum. Komu odadakilerin grlts ile uyandmda, Bir hava taarruzu bekleniyor. Bodrum'dan ayrlyoruz eklinde cevap aldm soruma. Bunun zerine biz de bir pikaba atlayp, Bodrum'un iki kilometre dnda bir vadiye yerletik ve afak sktkten sonra geriye dndk. Bu arada hoparlr yayn kesmiti. Onun iin tam anlamyla belki de pansiyondaki tela panik havasndan olacak anlayamadm. O gn sabah, yolu grecektin. Tam bir panik vard. Yerli - yabanc turistler ya kendi vastalar ile, ya da ok yksek fiyata kiraladklar arabalarla Bodrum'u terkediyorlard. Ayn durum teki sahil kentlerinde de olmu, rnein Ske'de (Orada da hava hcumu geliyor diye, Ovadaki evler boaltld) Bodrum'daki olayda kimi Kaymakam suluyor, kimi de Ormancy. Ormanc elindeki telsizle Bodrum'da hoparlrden verilen uyary Ankara'ya Bodrum'a kartma oldu, tahliye ediliyor, diye bildirince o srada toplantda olan kabinede merak konusu olmu ve durum tahkik edilmi. ehrin tahliyesinde asl Bodrumlular hibir yere (1) Olay bana anlatan zgen Acar, uzun sre Cumhuriyet Gazetesinde alm, sonra Reuter Ajansna gemitir. Kbrs olaylar srasnda (basn hayatm brakp) Bodrum'da bulunuyordu. Devaml yabanc ve Yunan radyolarm dinleyerek, gazeteciliini yar amatrce srdrmtr. 222

21 temmuz pazar gitmedi olduklar yerde kaldlar. kinci gn hibir uyar ya da alarm verilmedii halde, halk yine erkenden, biraz daha tedbirli olarak giyecek ve yiyecek bakmndan dalara kt ve afakla birlikte ehre dnd. Bu durum bu ekilde iki gn srd. 223

ATEKES 22 Temmuz Pazartesi 21 Temmuz Pazarn gece yansndan 22 Temmuz sabahna kadar geen devre, ate-kesin oluturulduu saatlerdir. Kissinger, artk her saat ba Ecevit'i aryor ve atekes forml bulmaya alyordu. Her iki taraf da tatmin edecek bir forml gerekiyordu. Kbrs'taki gelimeleri ve Trk ordusunun durumunu ok iyi biliyordu. Artk Trkiye'nin durmas gerekirdi. Yunanistan'da iktidar deiiklii olabileceini haber alm, hatta o gnk basn toplantsmda dahi endieli ekilde konumutu. Kissinger'in, Ecevit ile konumalarndan bazlarm dinleyen yetkililer o sradaki tutumunu yle anlattlar: Mthi bir asker bilgisi vard. Zaman zaman olaylar bizden iyi bildiini arlyorduk. Deerlendirmeleri de ok doruydu. Trk ordusunun yeteri kadar kprba tuttuunu, ikinci dalga askerin Kbrs'a ulatn, dolaysiyle gvenliini yeteri kadar saladn sylyordu. Asl genilemenin tm takviye gelmeden gerekletirilemeyeceini biliyor ve bundan dolay derhal ate 224

22 temmuz pazartesi kesilmesini istiyordu. Yunan ordusunun can ekime anndaki deliliim nleyip, iktidar deiikliinin sknet iinde yaplmasndan yanayd gibi geldi bize... Hatta zaman zaman ate-kesten sonra ufak tefek ilerlemelerin normal olabileceini, takviyeye de devam edilebileceini sylyordu. Byk bir gerekilik iindeydi.> Kissinger'in Kuvvet siyaseti nden baka bir ey deildi bu... Sabaha doru arln koydu... (1) Mr. Ecevit, Yunanistan'da ate-kesi kabul edecek bir kii bulunabildi. Sizin cevabnz nedir? Temel ilke ynnden kabul ediyoruz biz de, ancak saati nemli. Yarn (22 Temmuz) saat 17.00 olabilir mi? Gvenlik tam salanmadan orduyu durdurmam. Mr. Ecevit, o saate kadar size yeterli vakit kalyor. Hem silah, hem de cephane yollayabilirsiniz. Genelkurmay'n grn almam gerekir. Kprbamz salamiat. kinci takviyeniz de Ada'ya kmak zere. Ate-kesten sonra da takviyeye devam edilebilir. Gvenliiniz iin gereken tedbiri alabilirsiniz. Kabul etmediiniz takdirde, Amerika tek ynl bir aklama yapmak zorunda kalr. Teknik konulan arkadalarmla konuaym. Kissinger'in telefonu kapanr kapanmaz, ngiliz Babakan Wilson ayor, NATO Genel Sekreterinin mesaj geliyor. Birlemi Milletler toplantya arlyor, (1) Ecevit - Kissinger tm telefon konumalarnn baz blmleri tam metin, baz blmleri ilgililerin verdikleri bilgiye dayanarak tarafmzdan dialog haline sokulmutur, zne dokunulmamtr. 225

22 temmuz pazartesi Ortak Pazar Dnem Bakam Fransa, Dilerinin kapsn andryordu. Kissinger sanki tm dnyay ayak-landrvermiti. ngiltere'nin Londra'da bir konferans ar reddedilip, Viyana teklif edilmi, bu defa da Yunan Dileri Bakan Kiprios, Bykeli Grn'e, son derece rahat bir hava iinde Cenevre'de toplanalm, svirelilerin nl Fondu yemeini ben ok severim diyerek Atina'nn kar teklifini bildirmiti. Teleon kapannca Ecevit, Ik ve Gne ile birlikte tekrar Genelkurmay'a gitti. Haritalar zerinde uzun uzun tartld. Haberlemede hissedilen glkler, hangi birliin o anda nerede olduunun bilinmesini nlyordu. Ortada, hl n alnamayan bir karklk vard. KIBRIS'ta bir gece nceki baskdan kurtulunmu ancak hava kararnca yine Rumlar harekete geiyorlard. Yetersiz dahi olsa GRNE - GNYEL - LEFKOA balants kurulabilmiti. Ancak hl Girne'nin iinde direnmeler, Beparmak Dalar'ndaki yuvalarda atmalar devam ediyordu. Havadan inenlerle, denizden kanlar birlemek zereydiler. Takviyesiz bir ekilde Ada' da iki gndr arpan birliin bunu baarmas Genel-kurmay' ok memnun etmiti (aslnda gerek basan da buydu). kinci dalga kuvvetler 21 Temmuz pazar akam gecesi yola km ve Ada'ya varmak zereydiler. Ar tank ve zrhllar vard ve ele geirilen blgedeki hkimiyeti kesinletireceklerdi. Ordu iin asl harekt yeni balyordu. Gime -Lefkoa arasnn maynland haberi gelmiti. Dolaysiyle Ada'ya kacak olan kuvvetler byk bir hzla ge-nileyemezlerdi. (Nitekim drt kamyon ve zrhl mayna derek hasara urad.) Planlarda bulunan ahin 226

22 temmuz pazartesi hattna gidi iin alt gn ngrlmt, birinci -safha iin 3 gn. Eer, ordunun en nemli blm, Yunanistan'n bir harektna kar tedbir olarak Ege'de braklmam olsayd, mesele ok kolaylar ve gnde daha geni bir blge elde edilebilirdi. Komutanlar artk rahatlamlard. Grmelerin sonunda Kissinger'in nerdii 22 Temmuz pazartesi 17.00 uygun grld. Zira bu safhada nemli olan genileme deil kprban salamlatrmakt. Genelkurmay son derece ihtiyatl ve garantili hareket ettii iin, ate-kesten nce ikinci dalgann (zrhllarn ve tanklarn) Ada'ya kmasn, pozisyonlarna iyice yerlemesini beklemiti. Yaplan hesaplar da 17.00'ye kadar bu imkn salyordu. stelik 2'nci harekt iin gereken takviyeye ate-kesten sonra da devam edilebilirdi. Ecevit yeniden kabineyi toplad: ... Ate-kes saatini saptamamz gerekli... Erbakan hemen sz ald ve uzun uzun konumaya balad... ok uzaynca Babakan araya girdi: (1) - Necmettin bey, ltfen... Kaybedilecek dakikamz yok. u anda insanlar lyor ve son derece nemli kararlar almak durumundayz. Bu konuda Genelkurmay ile grtm. Onlar ile tam bir anlama iindeyiz. Ben buna inanmyorum. Canm ne demek inanmamak? O zaman buyrun gidip konualm, anlatsnlar. Genelkurmay Bakanlna geildi ve ilgililer, harita zerinde Erbakan'a teknik ayrntlaryla ate-kesin (1) Kabine toplantlarndaki konumalar zne dokunulmadan zetlenmi ve orada bulunan eitli Bakanlarn verdikleri bilgilere dayanlarak deerlendirilmitir. 227

22 temmuz pazartesi nerilen saatte yrrle girmesinin uygunluunu anlattlar (1). ATNA'DA SORUMLU YOK!.. Aslnda tam o saatlerde Sisco Atina'da artk mitlerini tamamen kaybetmeye balamt (2). Zira bir tek Hkmet yetkilisi cevap vermiyor veya yetkili olarak konumuyordu. Yuannides ise adeta kaybolmutu. Bykeli Tasa, eski dostu olan Deniz Kuvvetleri Komutam Arapakis'i arad ve buldu: Sisco devaml olarak bir sorumlu aryor. Atekes konusunda Trkiye'nin prensip karar var. Kendisine bir yetkili bulabilir misin? Arapakis o sralarda, gelimeleri kontrol altna almaya alan Genelkurmay Bakan Bonanos ile Gizikis ve politikaclar arasnda devaml mekik dokuyordu. Portatif bir yatak getirtmi ve Genelkurmay'da arada bir de yorgunluunu gidermeye alyordu. Bana biraz sre verin. Tekrar arayacam sizi. Arapakis nce Androopulos'u buldu. Artk hibir etkisi kalmam olan Babakan Bizimle alay ediyorlar. Bunu yarn konuuruz. demekle yetindi. Dileri (1) Genelkurmay yetkilileri, Erbakan'a teknik bakmdan atekese rahata uyulabileceini anlattklarn . syledikten sonra unlar ilve etmilerdir: Aslnda Erbakan'n itiraz biraz sze kalyordu. ekilci bir itiraz kans brakt bizde. Hemen kabul ediverdi. (2) Yunanistan'da geen bugnk olaylar, Atina'da Frtna .kitab yazar Anastasakos, Cunta devresi Deniz Kuvvetleri Komutan Arapakis'in haziran 1975'deki memorandomanndan, Yunanistan'n tannm makale yazarlarndan George Drossos' un rportaj larndan derlenmitir. 228

22 temmuz pazartesi Bakam Kiprios ise Ben hibir ey bilmiyorum. diyordu. Sonunda Bonanos ve dier Kuvvet Komutanlarna dant. Tek basma hareket etme yetkisini ald. Aslnda Yuannides henz her eyi brakm deildi. Arapa-kis bir oranda riskli bir harekette bulunuyordu. Ancak tehlikelerin ve Kbrs'taki soydalarnn aleyhine gelien her saatin farkndayd. Bu arkanlla dayanamyordu. Sisco'yu arad: Trkiye de kabul ettii takdirde biz de atei keseceiz. Bu Yunan hkmetinin gr mdr? Yunan Hkmetini u anda ben temsil ediyorum. Amiralim zgnm, ancak size bir soru soracam. Yuannides adna da konuabiliyor musunuz? Evet, Yuannides iin de. Derhal aklayabilir misiniz? nce Trkiye iln etsin. 03.00'te geen bu konumalar yeni bir engel yarat-, rmt. Kim ne zaman ve nasl aklayacakt. Her iki taraf da bir dierinden nce aklayp ters dmek istemiyordu... Kissinger, son telefonunun zerinden 1-2 saat gememiti ki, yeniden Ankara'y arad: Uzun zamandr grememitik (glmeler). . Saat olarak 17.00 tamam m? Uygundur, ancak nce Yunanllar aklasn. Yeni bir forml buldum. Biz B. M. kararnn uygulanmas yolunda bir an yapacaz, arkasndan da siz ve Yunanistan kabul ettiinizi bildirirsiniz. Peki Bakanlarma danaym. 229

22 temmuz pazartesi Bakanlar Kurulunda bu konuda anlamazlk kt: Ate-kesin saat kata balayaca ne zaman aklansn? Ecevit hemen aklanmasndan yanayd: Ada'daki kuvvetlere ve yeni 'kanlara ellerini abuk tutma ve kuvvet as etkisi yapar. stelik diplomatik ynden gleniriz. Direnmek ok gereksizdir. Artk istenilen hedeflere varld. Daha, nmzde ok yol var. Radyodan sesimizi daha kolay duyurabiliriz kuvvetlere. Erbakan ise tam tersini dnyordu: Bizden sylemesi. Hemen aklanrsa kar tarafn daha gle direnmesine sebep oluruz. Necmettin bey, Rumlarn haberi olmayacak m zannediyorsunuz? Erbakan'm itirazlar devam edince Babakan ii Genelkurmay'a brakmay nerdi. Daha nceden Genel -kurmay'm ne dndn ok iyi biliyordu. Cevap ksa bir sre sonra geldi: Hemen aklanmasnda hibir saknca yoktur. Babakan saat 10.00'da basma ilk haberi verdi: Bugn yeni bir Kbrs vardr ve Trkiye'nin dnyada, iki gn ncesine oranla baka bir yeri bulunmaktadr. Ate-kes bugn Tde balayacaktr. Artk Kbrs'ta kimse Trk'n hakkna dokunamaz. Kahraman Trk Silahl Kuvvetleriyle, Kbrs Trk Mcahitleri el ele iki gnde byk zaferler kazanmlardr. Bar yapmak, sava yapmak kadar zordur. Hemen arkasndan liderleri davet edip, son durum. hakknda bilgi verdi ve Cumhurbakan Korutrk'e gitti. Tek basma hareket eden insan olmamak ve olaanst durumlarda tm ilgililere hkmetin politikas hakknda bilgi vermekti amac. Harektn bandan itibaren de bu noktaya ok dikkat etmiti. 230

22 temmuz pazartesi TALHSZLKLER Ancak talihsizlikler hl ordunun yakasn brakmamt. 21 gecesinden (Kocatepe'nin batndan) beri devam eden frtna dinmemiti. Deniz Yollarndan alnan gemiler, sivil ilepler ve kartma gemileri Kbrs kylarna ylm, ancak bir trl kapak atamyorlard. Frtna dinmek bilmiyordu. (O sralarda Girne'nin liman artk dmt)... Son Yldrm Harektnda gecikme beliriyordu... Frtna ancak leye doru dindi de nemli bir tehlike daha atlatlm oldu. Zira byk bir hava kmas halinde kartma gemileri, ilerindeki tanklarla birlikte batma tehlikesi geirebilirler veya daha karaya kamadan ate-kes saati gelebilirdi. Son derece kritikti durum. Nihayet, le zeri, hatta leden sonra Trkiye' nin asl takviye birlikleri Kbrs'a ikinci ve vurucu tanklar kabiliyordu... Tabii tanklarn gelmesiyle de, tm denge birdenbire deiiverdi. Adana'dan gelimeleri izleyen K. K, K. Aknc'ya kydaki gemilerden haber verdiler: ... Tanklar yava yava ilerlemeye baladlar... Beparmak Dalar'nn geidine giriyorlar... Gzden kayboldular. Aknc derin bir nefes aldr (1) kinci byk takviyenin Ada'ya kt, yani 22 Temmuz le zerinden itibaren, ate-kesin yrrle girecei 17.00'ye kadar Trk ordusunun yldrm hare(1) Aknc'nn 21.8.1974 tarihli Hrriyet gazetesindeki zel demecinde birliklerin hareketini yle anlatr: Birlikler 21 Temmuz gn kucaklamlar. 22 Temuz geceye doru Girne -Lefkoa yolu tutulmu ve denizden gelenlerle karadakilerin irtibatlar kesinlemiti. 231

22 temmuz pazartesi kt balad. O gne kadar, fazla vakit kaybetmemek iin Girne'nin tamam alnmam ve sadece ehir sarlp limana girilmiti. Terminal birlikleri kamadndan Girne limanna benzin, su, cephane ve yiyecek ylmt. Tanklar, Girne - Lofkoa yolunu (aceleyle ma-ymlamt Rumlar.) temizleyerek yava yava ilerliyor, bir taraftan da helikopterlerle yeni birlikler Ada'ya indiriliyordu. Saat 17.00'den nce mmkn olduu kadar genilemek gerekiyprdu. Saat 17.00'de Ecevit bir basn toplants dzenledi (1). Ate teorik olarak kesilmiti. Daha dorusu Hava Kuvvetlerinin uular durdurulmu, o kadar. Yoksa atmalar hl devam ediyordu. Ecevit birka nokta zerinde durdu: 1) Kbrs'ta otorite boluu vardr. Sampson sallanmakta, kendi aralarnda hl atmalar olmakta, dolaysiyle etkili bir ynetim bulunmamaktadr. 2) Trk kylerindeki katliamlar hl durmamtr. Bazlar sarl ekilde, bazlar ise istilaya uramtr. Bu iki faktr dzeltmek de B. M.'nin grevidir. Ecevit'in endiesi ve zerinde srarla durduu, Trk kylerinin boaltlp, ordunun yetiemedii yerlerdeki gvenceyi B. M. Bar Gc'nn salamasyd. te yandan Atina'dan da KNT haberleri, yani nemli bir kabuk deime haberleri geliyordu. Yabanc muhabirlerle Ecevit arasmdaki sorulu cevapl konuma ok ilginti: Soru: Trk ordusunun ulamaya alt hedefler nedir? (1) Aklamalar ve basn toplantlar 23 Temmuz Milliyet'ten alnmtr. 232

22 temmuz pazartesi Cevap: Bizim iin nemli olan Ada'da Trk varln geriye dnlmez ekilde etkin hale getirmektir. Bu da gereklemitir. Trk toplumunun bugne kadar denize k yoktu. Bugn vardr. Yeni durum Kbrs Trk toplumunun ekonomik hayatnda devrim yaratacaktr ve Kbrs'n i ilerindeki etkisini nemli lde artracaktr. Trkiye de bu sayede, Kbrs Trk toplumunun yardmna gerektii takdirde gidebilecektir. Soru: Trk ordusu Trk kylerindeki katliama neden engel olamamtr? Cevap: nsanlar mantksz hareket etmeye balaynca, bakalarnn elinden fazla bir ey gelemiyor. Rumlar, Rumlar da ldryorlar. Ate-kesi kabul etmemiz, Kbrs'taki Trkleri acmasz ekilde Rumlarn eline brakacaz anlamna gelmez. Her zaman onlarn yardmna koacaz. imdiden uaklarla yardmc olmaya alyoruz. Soru: Trk ordusunun hedeflerine ulaamad syleniyor. Ne dersiniz? Cevap: Trk Silahl Kuvvetleri gnlk harektn hedeflerine ulamtr. Eer Birlemi Milletler atekes kararn hemen almasayd, Trk ordusunun kontrol altndaki saha ok daha geni olurdu. Soru: Lefkoa Havaalan neden igal plan iine alnmamtr ? Cevap: Ben asker deilim ve iin teknik taraflarn bilmiyorum. Ancak tank ve ar topu malzemesinin adaya karlp Gneye doru hareket ettirilmesi gerekiyordu. Bu da harektn en g yn olmutur. te bu nedenle Lefkoa Havaalan planlara dahil edilmemitir. Soru: Baf aklarnda deniz sava olmu mudur? Cevap: Evet olmutur. Soru: BBC muhabirleri Girne'nin hl Rumlarn 233

22 temmuz pazartesi elinde olduunu belirtti. Trk Kuvvetlerinde bulunduunu dorulayabilir misiniz? Cevap: Evet Trklerin elindedir. Soru: Son durum nedir? Cevap: Adaya karlan malzeme, Girne zerinden Gneye sevkedilmektedir. Harektmzn ilk safhasnda, ilk HEDEF Trklerin denize almalarna olanak salayacak emin bir blgenin ele geirilmesi ve Ada'da-ki Tm varlm glendirmek olmutur. Bu amaca ulalmtr. Bu blge daimi bir KUVVET BLGES olacaktr ve bu bakmdan Trkiye'nin kuvvet asndan hareket etmesi nedeniyle Kbrs iin bulunacak nihai zm de etkilenecektir. Soru: Ate-kes salanmazsa bir sava sz konusu mudur? Cevap: Ben bu konumamda bartan sz etmeyi tercih ediyorum. nk bar salamaya alyoruz, onun abas iindeyiz. zin verirseniz, sava ihtimalle-riyle kimsenin gzn korkutmayalm. Ecevit, alkantlar iindeki Yunanistan'a bir tehditte bulunmamaya dikkat ediyor ve SAVAIN henz bitmediini, birinci dnemin dolduunu, Rumlarn Trk kylerindeki tutumlann devam ettirmeleri ve niha zmde bugnk durumun dikkate alnmamas halinde, baka eyler olabileceini bu basn toplantsnda resmen hissettiriyor ve dikkatleri ekiyordu. HEPMZN SORDUU SORULAR Trkiye bu ilk harekette asker hedeflerine gerekten ulaabilmi miydi? 50 yldr savamam Trk ordusu, olanaklar ve her an gelebilecek bir Yunan hcumuna kar da ald234

22 temmuz pazartesi tedbirler gznnde bulundurulursa Baarl olmutu denilebilir. Aslnda bylesine byk bir ordunun, savunmas son derece az ve i sava nedeniyle dalm durumdaki Kbrs'ta ok daha byk bir hzla ilerleyip iki gnde istenilen hedeflere varmas beklenirdi. Ancak olanaklar (zellikle kartma arac yetersizlii) ve koullara, bir de tecrbe unsuru eklenirse sonucun neden ideal olmad kolaylkla anlalacaktr sanrm. 22 Temmuz gn varlan snrlar, Trkiye'nin niha siyasal zmn elde edilmesi, iin, o anda yetersizdi. Ancak, durum 2. safhada belli olacakt. Her ey ona gre hazrlanmt. Diplomatlarn o gnk dnceleri (planlan detayl bilmediklerinden) aynen yleydi: Btn olup bitenlerden sonra, bir de kafamz kaldrdk ve haritaya baktk ki, kck bir blgeye skver-miiz. Buna karlk, o ana kadar elimizde bulunan tm Trk topraklar ise ya igal altnda veya sarl. Serdarl sarlm, Baf ve Erenky bask altnda, Magosa'da Trkler snacak yer aryorlar. Bir bakma zararl bile kmz. Durum hi i ac deil... Askerler ne diyor? Bizim iin harekt daha yeni balamt. Planlar kesinlikle uygulanmt. En bata gelen amacmz, ok kayp vermeden indirme ve kartmay yapabilmek, arkasndan gelecek hcumu (ilk geceki direnme) pskrtmek ve Girne - Gnyeli - Lefkoa genini tutabilmekti. Bundan sonra da ikinci harekt iin takviye alp, organize olmakt. Bunlar da gerekleti... Daha geni bir blge elde edilse memnun olurduk tabi, ancak olanaklarmzn yzde 80'ine yaknn Ege'den gelebilecek bir hcum iin ayrnca, kstl sayda asker atabildik. 235

22 temmuz pazartesi kinci dalga asker ancak 22 Temmuzda Ada'ya ka-bidli. stelik ate-kes de erken geldi. Beklenmedik byk direnmeyi de unutmamak gerekir. (1) Trkiye'nin bar harekt darda nasl deerlendirildi? Yabanc lkelerin baz gzlemcilerine ve yabanc basma bakarsanz, l'inci harektta hava ve denizden kartma hari, Trk ordusu bekleneni vermemi, ikinci harekt ise, tam tersine (Rumlarn, Yunanistan'dan gerekli yardm alamamalar ve moral bakmndan da-glvermelerinin yaratt koullar ve arada ylan byk kuvvet nedeniyle) baarl gemitir. (Magosa'ya 48 saatte inilmesi bunun kantdr.) Birinci harektta, bata haberleme olmak zere birok dzensizlikler grlmtr (2). Yabanc gzlemcilerin bir dier blm ise, (Ordunun tm gcn kullanmadn bilenler) harekt bir baar olarak nitelediler. # Harektn gl nereden geldi? Trkiye'nin birinci asker harekt hakknda, hem ite hem de dta eitli yorumlar yapld. Yetkilisi,, yetkisizi, bileni bilmeyeni grler ileri srdler. Tm deerlendirmeler yaplrken dikkat edilmesi gereken bir nokta gzden karld: Harektn nitelii ve nceden saptanan stratejisi. Tm eksperlerin birletikleri nokta, bir Ada harektnn byk gldr. Amerikan ordusunun dahi (1) Genelkurmay heyetinden harekt fiilen yneten yksek rtbeli komutanlarn deerlendirmesidir. (2) rnein: ABD Kongresinin Kbrs'taki olaylarla ilgili olarak bir Alt Komitesi tarafndan hazrlanan 14.10.74 41-6440 sayl raporu ve ngiliz basnndaki baz yazlar. 236

22 temmuz pazartesi (snrsz olanaklarla) Kba'da urad baarszlk hl bilinmektedir. 1) Kradan ilerlemenin rahatl aksine, Adaya ya denizden veya havadan inilir. Her iki yolda da tm hcumlara ak kalnr. 2) Ada'ya asker gnderildikten sonra devaml, ayn tehlike iinde takviye gerekir. 3) Karadaki ilerlemenin aksine geri hatlardan daima bir saldrya ak bulunulur. Dolaysiyle ok daha fazla asker, ok daha fazla takviye gerektirir. Trk ordusunun baars, ite bylesine g bir harekt en az kaypla gerekletirebilmesi, kpr ban tutabilmesidir. Ate-kes birinci harekt ok etkilememitir. Zira stratejik nedenlerle durulmas, takviye alnmas ve ondan sonra gerekiyorsa yrnmesi planlanmt. Bundan dolay Genelkurmay ate-kesin tarihine itiraz etmedi. Bir gn daha uzasa Genelkurmay memnun olacakt tabii, ancak d basklar, harektn devam halinde nemli kayplar getirecek aptayd. 2'nci harektn baars, ate-kesten sonra yaplan takviye sayesinde oluturulmutur. Durulmam ve gerekli takviye alnmam olsayd, bugnk snrlara (5 gn daha savalsa) ulalamazd. Siyas adan bakld zaman en nemli unsur ise, bir hkmetin verdii grevin Trk ordusu tarafndan hibir tartmaya girilmeden uygulanmasyd. Neden, ate-kesten sonra ilerleme yapld? lerlemek zorundaydk. Zira bulunduumuz blge, takviye geldike skyor ve birliklerin gvenliine yetmeyecek duruma giriyordu. Kar taraf da devaml ate ediyordu... Onlardan ate geldike biz de cevap veriyor ve atein kt yeri igal ediyorduk... Dier bir nemli 237

22 temmuz pazartesi unsur da, baka yerlerdeki Trk kylerine yaplan baskyd. Onlar Trk ky igal edince, biz de karlk vermek durumunda kalyorduk (1). ki hasm tarafn burun buruna kalmas ate-kesin uygulanmasn imknsz hale sokuyordu. Rumlar devaml olarak belli geitlerden, Trk Birliklerinin arasna (zellikle Beparmak Dalar'nda) kuvvet szdryor veya uzaktan havan atei yapyordu. Hkmet olarak ilk yaptmz i, derhal geni bir gvenlik kua istemek oldu. Uygulama baka trl gerekleemezdi. Hatta Cenevre'de de ayn srarmzda devam ettik. Ancak kar tarafa bu nerimizin iyiniyetlere bal olduunu anlatamadk. (2) Gelimeler kimin kontrol altndayd... Askerler mi, yoksa Ecevit mi? Avrupa'da hemen herkes, Ordu kumanda heyetinin baz kararlar kendi bana aldn tahmin ediyordu. Bundan dolay meseleyi iyice inceledim ve size sadece sylenenleri aktaracam... Ecevit bir defa dahi teknik konuya karmad. Daima, bu sizin bileceiniz i, diyordu. Daima bizimle ibirlii halindeydi. Geliyor, biz yarn kartma yapmay dnyoruz. Ne dersiniz, imknlarnz nedir, diye soruyordu. Kendisine, iki gne daha ihtiyacmz var, dediimiz zaman gerekelerini tartyor ve karar hkmete gtryordu. ylesine nezaket iinde yrtt ki o devredeki ilikilerini, dorusu ordu yksek kademeleri yepyeni bir sivil lider kazand. lk balardaki (Hkmet kurmas devresi) ekingendik ve kukularmz ok (1) Harekta katlan Trk generallerinden birinin ahsi grdr. (2) Ecevit hkmetinin yetkili bakanlarndan birinin' grdr. 238

22 temmuz. pazartesi ksa zamanda dahverdi. (Bir Kuvvet Komutannn szleridir.) ... Ordu'nun bu ii baaramayacana dair bir tek defa dahi tereddt gstermedi. Siyasi prensipleri hkmet alyor ve bize tebli ediyordu. Bunu da ylesine ll ve psikolojimizi bilerek yapyordu ki... u saat uygun mu? Daha ne kadar gidebilirsiniz? Neye ihtiyacnz var? diyor, devaml bir ibirlii havas yaratyordu. Zannedersem ordu ile siyasiler arasnda bylesine dengeli bir iliki imdiye kadar grlmemitir. (Harektn kurmaylarndan bir generalin szleridir.) Ecevit'in Ordu'yu hkmetin isteklerini uygulayan bir unsur halinde tutmasmdaki en nemli etken. Genelkurmay ile konumalarnda kulland dil ve tutumdu... Ne kat emirler vermek, ne de onlarn inisiyatifi ellerine geirmelerine imkn yaratmak. zellikle iin asker cephesine hi karmamakla askerler arasnda byk prestij salad. Grlerindeki tutarllk anlaldka da, komutanlar Ecevit'in, dolaysiyle T. C. Hkmetinin, yani sivillerin, istediklerini yerine getiren bir unsur oldular. Hl tartma konusu olan Bombardman fazla olsayd, ilk harektta daha az direnmeyle karlalrd meselesi var. Bunu da aratrmaya altm. Evet balangta bombardman ksa tutuldu. Oysa uzun bir bombardmanla tm Rum Mill Muhafz sleri deniz ve havadan silinecekti. Bombardmann ksa kesilmesini Babakan istedi, ancak planlardaki gibi yaplmasnn sakncalar da vard. Kck bir Ada, turist dolu. Bir yanllk, yzlerce insann lmne sebebiyet verebilir ve bamza dnya kamuoyu karsnda politik bakmdan byk meseleler aabilirdi. Yaratlm iyi bir havay bozabilirdi. Buna karlk ar bir 239

22 temmuz pazartesi bombardmann Rum Mill Muhafz gcn tamamen yok edip edemeyecei de kesin deildi. Bu sakncalar dnld, ayrca Rumlarn kendi aralannda da arptklarndan fazla direnme gsteremeyecekleri varsaymndan hareket edilip, bombardman ksaltld. Bizim ynmzden insancl bir dnceydi. Nitekim direnme grnnce 21 sabah planlar aynen uyguland. Bu deiiklik direnmenin byk olmasna belki yol amtr. Ancak bugnk tm deerlendirmeler teoriktir. Buna karlk direnme pskrtld, kar taraf binlerce insan ldrmeden malp duruma sokmu olduk. Yani lehte ve aleyhteki puanlar karlatrrsak o kararn ok byk bir etken olduu sylenemez. Zira biz direnmenin olacan biliyorduk ve ona gre hazrlanmtk. Fakat olanaklar bu kadard. Boaz blgesine 10 bin kii indirebilseydik gecikmeler olmayabilirdi. Ancak bir savata nemli olan sonutur. (1) $ kinci harekt bandan beri biliniyor muydu? Bana verilen cevaplan ikiye ayryorum: ASKERLER : Evet, tm planlar Kbrs harektm daima iki safhal ngryordu. Olanaklar bakmndan ve harektn nitelii bakmndan bundan baka kar yel yoktu. Birinci harekt biter bitmez, biz ikincinin hazrlklarna, yani kuvvet takviyesine baladk. Bundan dolay birinci harekt istenen hedeflere varmtr, diyoruz. HKMET : Evet, tm. planlar iki safhalyd. ki harekt arasnda bir boluun bulunmas da teknik zorunluktu. Hem bu zorunlua uymak, hem de B. M.'nin (D Olaylarda nemli rol alm bir hkmet yetkilisinin ve bir kuvvet komutannn szleridir. 240

22 temmuz pazartesi ate-kes arsna uyarak, Trkiye'yi antipatik bir duruma, sokmamak iin durulmutu. ECEVT bu aradaki boluu diplomatik giriimlerle deerlendirmek ve temel amalara kan dkmeden, yani ikinci harekta gerek kalmadan vanlabilmesi iin devaml aba harcad. in konferans masasnda halledilmesi amacyla gvenlik kuamda devaml srar etti... Ancak mesajm kar tarafa hibir zaman iletemedi. yiniyetini Yunanllar ya kabul etmek istemediler veya kabul edemeyecek durumdaydlar. Byk frsatlar karld. ok ey nlenebilirdi... Neden olmad? Son derece basit bir prensip anlamasyla kinci Harekat durdurulabilecekken Yunanistan neden yanamad? ngiltere ve Amerika bu konuda ne rol oynadlar?

NC BLM 23 TEMMUZ SALI - 24 TEMMUZ ARAMBA CUNTA'NIN DEVRLNDEK GZL PAZARLIK 23 Temmuz Sal BUGN, Ecevit'in deyimiyle mthi yorgun ve uykusuz olmasna ramen, sabaha kadar endie iinde gnn domasn bekledii gndr. Yunanistan'da deiikliin kesinletii, yani kabuk deitirme gndr bugn. Ecevit'in endiesi de, can ekime annda, otoritenin kimsenin elinde bulunmamasndan faydalanmaya kalkacak bir Cuntacnn duruma hkim olabilmek iin, Trk - Yunan sava kartrnasyd. Harektn tamamlanmasyla TBMM toplanm ve i politika etkisini gstermeye balamt. Demirel, hkmetten hi sz etmeden Orduyu yceltiyor, hkmeti can kayplar ile ilgili daha fazla detay vermeye zorluyor. Nihat Erim halen Rum istils altnda bulunan Trk kylerindeki duruma dikkati ekiyor. Feyziolu Kbrs davasnn artk kknden halledilmesini isteyip, hkmeti mill menfaatlere aykr hareket etmedike destekleyeceklerini belirtiyordu. Bozbeyli ilk defa Erba-kan'n o arada verdii ve Ecevit ile elien demelerine 243

244

dikkati ekip Hkmet iki bal hale gelmitir. Bu demelerden vazgeilmelidir. Gazeteler bizden daha fazla bilgi sahibidir. kartmadan sonraki gelimeleri ok abartmtr basn. Gazetelere baklrsa her taraf alm durumdayz. Oysa hkmet Girne ve dolaylarndaki gvenceden sz etmekle yetiniyor. diyordu. Arkasndan da B.M.'nin kararndaki askerlerin ekilmesinin kabul edilip edilmediini soruyordu: Ada'daki Trklerin yzde 90', gvenliini saladmz blgenin dnda yaamaktadr. B. M.'ye gvenemeyiz. Askerlerimiz ne olacak geri mi ekileceklerdir? Hkmet dikkatli olmaldr. Ayrca Zrih ve Londra anlamalarn salayanlar da rahmetle analm. MSP adna Hasan Aksay, konumasyla Bozbeyli' nin deindii ve tm harekt boyunca gizli ekimelere yol aan MSP - CHP anlamazln deta gn na karyordu: Tek devaml zm TAKSM'dir. Mevhum faydalar umarak her tarafa ekilecek zm yollarndan uzak durulmaldr. Erbakan, kartma hareketiyle beraber Ecevit'in birdenbire prestij kazanp kendisinin glgeye dmesini kaldramamt. stelik Kbrs konusunda, tek kar yol olarak TAKSM'i benimsemiti... Verdii demelerde, dnyann Trk niyetlerinin istila olduu kans yaratacak eyler sylyor, rafineriler kurulacandan, alanlar yaplacandan sz ediyordu. Toplantlarda da, Lefkoa Havaalannn alnmamasn sert bir ekilde eletiriyordu. Bir ara, Gvenlik Kurulunda bu tip demeler vermemesi yolunda Genelkurmay ve Cumhurbakan vastasiyle dikkati dahi ekildi. Onun iin Kbrs harekt, Allahn Mslmanlara bahettii bir FETH hareketiydi. Sonuna kadar da bu grn devam ettirdi. Ecevit, birinci harektn sonundan itibaren ka 245

23 temmuz sal bine toplantlarnda ve ilikilerinde Erbakan ile ylesine ters dmeye (kendi deyimiyle a d terslik) balamt ki, koalisyonun yava yava kaldrlamayacak hale geldiini hissediyor, ancak olaanst durumun gemesini beklemeyi daha faydal buluyordu. Karar karard... Erbakan Koalisyonu ile Kbrs meselesi yrtlemezdi ve koalisyon bozulmalyd... Hem de ne pahasna olursa olsun. O gnk Meclis toplantsnda Ecevit, Yunanistan'a kar kt bir kelime kullanmamaya zellikle dikkat etti. Konumasnn en nemli yn, Trkiye asndan yapt deerlendirmeydi: Yunanllar yllardr adaya kuvvet yabiliyorlard. ngilizlerin ele sleri vardr. Bugn Trkiye de orada mevcudiyetini karp tam bir denge kurmu olmaktadr. Bu l denge unsuru eskiden yaplm olsayd, bugnk durumlarla karlamazdk... Trkiye' nin belli rizikolar bile gze almak suretiyle meru haklarn korumadaki kararll artk ortaya kmtr... Uluslar artk Trkiye'nin meruluk dzeni iinde mutlaka menfaatlerini korumaya kararl bir devlet olduunu grmtr. Bu Trkiye'nin dnyadaki gcn ve itibarn artrmtr. Bu dnyada, Trkiye'yi knayan Yunanistan'dan baka bir tek devlet yoktur. Kbrs olaylar ile ilgili olarak da Yunanistan' knamayan, Yunanistan'dan baka bir devlet bulunmamaktadr. Ecevit, bu harekt Adada kpr ba tutmak olarak niteliyor ve Trk toplumunun mevcudiyetine kar giriilecek herhangi bir atlmda, Trkiye'nin mdahale edebileceini "ika belirtiyordu. Muhalefet, kartmann aksaklklarn ve l says (ileride koz olarak kullanabilmek iin) ile ilgili daha geni aklamalar isteyerek Babakan sktrnca Ecevit u cevab verdi: 248

23 temmuz sal Harektn amalar ortadadr. Bunun tm ayrntlarna kadar bir aklama yapamayacam takdir edersiniz. Hkmet bakan olarak, baz bilgileri ben bile istemek hakkn kendimde grmyorum. Gne ise konumasnda B. M. kararnn sadece ats-kes maddesini kabul ettiimizi, dierlerini kabul etmediimizi sylyordu. Havadan indirme srasnda kimsenin yaralanmadn sylemiti komutanlar. Ona deinerek Meclise bu bilgiyi verirken, Demir el, olduu yerden amma da yalan anlamna ekilen bir ekilde gld. Gne dayanamayp Sayn Demire! glse bile bu sylediklerim sevinilecek eylerdir deyince kyamet kopuverdi. Bir AP'li Sen Trkiye'yi Cenevre'de temsil edemezsin diyor, Gne ona Seni deil, Trk Milletini temsil edeceim diye cevap veriyor. AP'liler masa kapaklarn vurmaya ve banmaya balyorlard. DP' den Evliyagil, Hkmetin politikasn eletirmek iin Dilenmeye gittiimiz lkelerden yardm geldi mi? di ye soru soruyor ve Meclis hemen i politikaya dve-. riyordu. Muhalefetin hakl kskan tutumunun ilk tepkisi belirivermiti. O gnk (23 Temmuz Sal) toplantda ilk rakamlar da akland: ehit: 57, kayp- 242, yaral: 184. Kayplara Kocatepe sokulmamt. Rakamlar Ge-nelkurmay'a o ana kadar gelen listelere dayandrlmt, ancak henz kesin olarak bilinmiyordu. Ate-kes, Trk halknn da yldrm hzyla geen olaylar deerlendirmesine yardmc oldu. Sokaktaki adam yine de gerei doru drst anlamamt. Zira hasn ilk gnlerdeki istihbarat hatalar (ki bu hata da247

23 temmuz sal ha ok bilgi azlndan domutur) sonucu yrtt abartmalardan geri denemiyordu. O hava iinde byk kampanyalar balad. Hrriyet, Milliyet gibi byk gazeteler orduya ba toplama yarna giritiler. Zira halkta byk bir verme eilimi belirmiti. Bir gnde Almanya'daki iilerden milyonlarca mark yaveriyor, sokaktaki boyac gnlk 20 liralk kazancn yatryor, byk irketler kesenin azn ayordu. ounluk byk bir samimiyetle kampanyalara kouuyordu. lk defa byk bir TRKYE grmenin, eziklikten kurtulmann boalmasyd bu.Tm kurulular, partiler, herkes Orduya kran, - -Ecevit/e tebrik mesajlar yaynlyorlard. Bu ylesine byd ki, yaymlamayanlara garip gzle baklaca phesi geldi bazlarna... Buna ramen zaferden bann dnmediini gsteriyordu Ecevit. nceki tutumunda hibir deiiklik olmamt. Ayn nezaketini ve konuma stilini devam ettiriyordu. Onu tanmayanlar Veya muarzlar Hin olu hin, nasl da gzel oynuyor diyor, yaknlar ise Yahu aacaksnz ama Blent bey byledir. inden byle gelir eklinde konuuyorlard. Sokaktaki adam iin Ecevit, bir ideal haline gelmiti artk...Ecevit 22-23 Temmuz gecesini bana yle anlatt: Son derece uykusuzdum. Gnlerin verdii yorgunlua vcudum dayanamaz hale gelmiti. Buna ramen, Babakanlk odasnn yanndaki odada bulunan yataa uzandmda uyuyamadm. Saat 00.30'a gelmiti ki uy kudan umudumu kestim ve alma odasna dndm. Can ekimekte olan Cunta'nm son bir kurtulu aresi diye Trkiye'ye sava ama delilii yapabilirdi. En kukulu gecemdi diyebilirim. Devaml sigara ierek odada dolatm.. Taa ki gnn ilk klar atana kadar. On248

23 temmuz sal dan sonras kolayd. Orduya gvenim bykt artk. Srpriz bir tehlike atlatlm saylrd... YUNANSTAN'DA Ecevit gibi 22/23 Temmuz gecesini, Yunanistan'da da ok kimse uykusuz geirdi. Cunta'nm artk hesab kapanmt. Sabahn ilk saatlerinden itibaren Yunan Silahl Kuvvetlerinin Ordu Komutanlar aralarnda kararlarm kesinlikle vermilerdi: darenin sivillere braklmasndan baka are kalmamtr. Ordunun daha da blnmesi ve kan dklmesine kadar gidecek olaylar nlemenin tek yolu budur. Komutanlar, Cumhurbakan Gizikis'in brosuna getiler ve durumu kendisine bildirdiler. Gizikis de ayn fikirdeydi. Yunanistan'n bir felaketten kurtarlabilmesi iin siviller baa getirilmeliydi. Ancak Yuannides ne yapacakt? Toplantya katlan Yuannides nce kesin ekilde kar kt. Fakat sonra ounluu karsna aldm anlaynca geriledi. Fikri kabullendi. Ancak kimse Yuan-nides'e inanmamt. Ben bu grnze katlmyorum, ancak sizin kararnza herhangi bir itirazda bulunmayacam demesi yeterli deildi. Hava Kuvvetleri Komutan daha da sktrd. Sadece itiraz etmemek olmaz, herhangi bir mdahalede de bulunmaman istiyoruz. Yuannides sz veriyorum demekle yetindi ve toplantdan ayrld. Cunta artk yklmt (1). 08.00'de arada srada kendini gsteren Babakan (1) S. ANASTASAKOS'un, Atina'da Frtna adl kitabndan. 249

23 temmuz sal AMroopulos kabine toplants istemi, ancak Cumhurbakanl sarayna girip kanlardan orada bir eyler dndn farketmi ve toplantya gelmemiti. Baz Bakanlarn masalar yumruklamalar zerine ieri girdi. Kltr Bakan Zakonas'n Biz dnya zerinde grlen en komik hkmetlerden biri haline geldik. stifa edip ayrlalm demesi zerine Babakan Androo-pulos, Beyler panie kaplmayn. Bu hkmetin yerini alacak bir bakas bulunamaz demekle yetindi ve odadan ayrld... Bir daha da geri dnmedi (1). 14.00'de Cumhurbakan Gizikis, etrafna ilk defa sivil liderleri topluyordu: Kannelopulos (ERE Partisi, Son Babakan), Stefanopulos (eski Babakan - eski D ileri Bakan), Novas (Eski Babakan, ERE Partisinden), Markezinis (lerici Parti), Mavros (Merkez Partisi), Garufalyas (Merkez Partisi), Averof (ERE Partisi, eski Dileri Bakan), Zolatas (Partisiz), Bonanos (Ger nelkurmay Bakan), Galatzanos (Kara Kuvvetleri), Arapakis (Deniz Kuvvetleri), Papanikolau (Hava Kuvvetleri Komutan). lk sz Gizikis ald ve Galatzanos'un da destekledii konumasndan sonra liderlere dnd: Beyler ordu hkmeti brakyor. Buyrun kurun. Bapiskopos Sa-rafim darda bekliyor. Herkesin kafasnda bir soru yatyordu: Yuannides ne yapacak? Garanti verse dahi mdahalede bulunmayacak m? Aslnda Yuannides'in iktidar sivillere terket-me fikrini" kabul etmesi de byk bir komplodan baka bir ey deildi. Bu toplantlardan nce, yani 22-23 Temci) Michael Manning'in 20 Ekim Sunday Times gazetesindeki Cuntann d ile ilgili yazsndan. Bu yazdaki bilgilerin Manning'e Averof tarafndan akland bilinir. 250

23 temmuz sal muz gecesi kendi kadrosuyla yapt grmede u sonuca varlmt: Brakalm idare sivillere verilsin. Sonunda, Kbrs' sattklarndan dolay kendilerini sulayabilir ve yeniden el koyabiliriz. Toplantdaki siyasiler, ordunun her eyi berbat ettikten sonra pislii temizlemek zere kendilerinin ne srldn hissediyorlard. Ortaya nce partisiz Zalotas'm ad atld. Zaiotas biraz tereddtten sonra-, son sivil hkmetin Babakan Kannelopulos'u teklif etti. Hkmetin ekilleri ve neler yaplmas gerektiine dair konumalar devam eder ken Averof, Karamanlis'den sz etti. Fakat o srada fazla stnde durulmad (1). Bu arada en ilgil ekici teklif, Atina diplomatik evrelerinde hl srarla sz edilen Mavros'dan geldi: Neden Makarios'u davet etmiyoruz? Hem nc dnyada byk prestiji olan bir insandr, hem de Kbrs konusunda kesin bir tutum alm oluruz (2). 17.40'da Kannelopulos'un babakanl zerinde gr birliine varlm, ancak kesin karar verilmemiti. Mavros partim ile grmeliyim dedi. Liderlere 20.00' ye kadar sre verildi. Herkes salondan ayrlrken, Averof orada kald. te Kannelopulos'dan vazgeilip, Karamanis'e karar verilmesi bu saatlere rastlar.. Averof, hem Yuannides'in sa kolu saylan Albay Filikos, hem de Cumhurbakan Gizikis'e Bugn iin (1) Sunday Times'in 20 Ekim 1974 istihbarat raporlarn gren bir yetkiliye atfen verdii gelimedir. (2) Bu teklif ne dereceye kadar ciddiydi belli deil. Ancak toplantya katlan liderlerden birinin bunu aka sylediini biliyorum. 251

23 temmuz sal bize en yararl insan Karamanlis'dir fikrini kabul ettirdi. Yuannides'in avukat Altafakis'in mahkemeye verdii aklamaya gre, prensip kararnn saptanmasndan sonras yle gemi: Gizikis, Karamanlis'in nasl bulunabileceini sordu. Averof numarasn bildiini sylemesi zerine, yleyse hemen ara dedi. Averof Ka-ramanlis'i Paris Bykeliliinden arad. Kardan verilen cevap, Bakan iki saat kadar bekledikten sonra ayrld. Ancak biraz sonra bulabiliriz idi... Gerekten ksa bir sre sonra Karamanlis Atina'ya balanmt. Gizikis durumu geni ekilde anlatt ve Babakanla davet etti. Karamanlis grevi kabul edeceini, ancak Silahl Kuvvetlerden herhangi bir mdahalede bulunmayacaklarna dair garanti istedi. Bunun zerine Genelkurmay Bakam Bonaros telefona geldi ve birlikte rahata alabileceini syledi. Bu arada Mavros ile Kannelopulos darda hani harl yeni hkmetlerini kurmakla megullerdi. Zira Kannelopulos'a kimse itiraz etmemi, dolaysiyle Babakanl kesinlemi gibiydi. Averof, bunun haberini alnca Gizikis'i uyard. Durumu bildirelim demesine ramen, Gizikis nemseme di Yok canm saat 20.00'de buluacaz. O zaman syleriz. demekle yetindi (1). Yuannides'in avukatnn szleri u ilgin aklamayla devam ediyor: Aslnda Karamanlis ve idareyi eski politikaclara brakma fikri, geen mart aynda, ABD elisi Tasa, Karamanlis'in temsilcisi, Deniz Kuvvetleri Komutam Arapakis ve Hava Kuvvetleri Komutan Papanikolau arasnda grlmeye balanmt. Hatta. Kral Konstan(1) Sunday Times, 20.10.1974 252

23 temmuz sal tin'e de haber verilmiti. Karamanlis de Kraln geri dnmesini kabul ediyordu. Bu arada u noktalarda da bir anlamaya varlmt: 1) Trklere Kbrs'n yzde 28% kantonlu veya kantonsuz bir forml erevesinde, federasyon formlyle verilmesi... 2) Ege'de Kt'a Sahanlnn bir blmnn Trkiye'ye terki, 3) Kasm aynda seimlerin yaplmas, anlamalarn sivil bir hkmet veya kuvvetli iki parti lideri tarafndan imzalanmas... Ancak bu plan tatbikata konamad. Yuannides ile generaller, ABD - ngilizlerin tuzana dmtr. 20.00'de tekrar Gizikis'in yanma giren liderler, byk bir aknln iine dverdiler. Kannelopulos elinde bakanlar listesiyle kalverdi. Zira verilen karar kendilerine tebli ediliyordu: Karamanlis Babakandr ve derhal gelecektir. Karamanlis o gece 02.00'de Fransz Devlet Bakan Giscard D 'Estaing'in zel ua ile Atina'ya gelip yemin ederken, Yunanistan hl kaynyordu... Yuannides iktidara geri dn gnn hazrlyor, orduda kk cuntalar kuruluyor, "Karamanlis'in geliinden memnun olmayan Kralclar ile dier liderler ise yeni. yeni planlar yapyorlard... ECEVT MEMNUN Bata Ecevit olmak zere, Turan Gne ve Dileri Bakanhmn Yunan - Kbrs Dairesi Mdr Ec-mel Barutu'nun, Karamanlis'in dn konusunda bana syledikleri ilgintir: Yunanistan bundan daha iyi bir seim yapamazd. Siv idarenin gelii ve basma da Karamanlis'in getirilii bizim iin bir mit idi. Ki silii ve halka dayanmak sorumluluu ile Karamanlis'i maceraya srklenmeyecek bir insan olarak tanyorduk. ok sevindik. Cunta ile, konumann dahi imkn253

23 temmuz sal sizliim artk grmtk. Yeni lider ile salam bir dia-log kurabileceimize inanyorduk. Bu ekilde iki lke arasnda bir atma ihtimali de kalkm oluyordu. Trkiye'de, Karamanlis'in gelii, hemen arkasndan da Sampson'un devrilip yerine Klerides'in geii kark duygularla karland. Karamanlis, her Trk'n kafasnda, Makarios'a ramen Londra - Zrih anlamalarn imzalam ve Trk - Yunan dostluuna inanan bir kii olarak bilinirdi... Klerides de lml ve mantkl tutumuyla daima sempati kazanm bir insand. Bu iki liderin baa geii Kbrs'ta zm yolunun alaca mitlerini arttrverdi... Hkmet evrelerinde Yunanistan'a demokrasi getirdik vnmesi hkimdi. Yumuak bir hava belirivermiti... Karamanlis'in geliiyle, Trkiye ile Yunanistan arasnda yepyeni ve geni boyutlu bir ibirlii kurulabilecekti... Kbrs'ta ise ate-kes szde kalmt. Trkiye a kapatabilmek iin devaml asker yyor ve elindeki topraklara tam manasiyle yerlemeye, gvenliini salamaya alyordu. Beparmak Dalan bir trl temizlene-nemiti. Girne'de dahi hl direnmeler vard. (Gazetelerin sylediklerinin aksine). Trk ordusu da kardan gelen ateleri susturabilmek, hem de gvenliini salayabilmek amacyla kk kk ilerliyordu. Lefkoa'da-ki birlikler de havaalanna yaklamaya balamlard. Zaman zaman, bu genilemelerde fazla ileri gidilmiyor deildi... Trk Birlikleri a kapatmaya alyordu... Cenevre konferansnn ertelenii Atina'daki Trk Bykelisi Grn'e, Yunan Dileri Bakanlndan gece yars gelen bir telefonla bildirildi: Karamanlis geliyordu. Hkmetini kurabilmesi iin toplantnn 25'ine ertelenmesi iyi olurdu... Tabii Ankara bu istei geri evirmedi. 254

255

24 Temmuz aramba Yunanistan'da byk bir bayram sarholuu sr yordu. Sokaklarda yzbinlerce insan Karamanlis'i alklyor ve yllar boyu ezilen halk iini dkyordu deta... Kbrs filan unutulmu gibiydi. Gazeteler sadece Karamanlis'i ve yeni dzenin nasl olaca ile ilgili haberlerle doluydu. Dnya basn bile Kbrs' bir kenara brakm, Trkiye'yi sayfalarndan silmi, Yunanistan'a demokrasinin dnn alklyordu. Yer yerinden oynuyordu. Yunanistan birdenbire byk bir prestij ka-zanvermiti. Dnyann her yayn organ sadece Kara- manlis'in kiiliinden ve lkeye verecei yeni ehreden sz ediyordu... Blent Ecevit, Karamanlis'in geliini duyunca daktilosunun basma geip tebrik mesajn kendi yazm ve Atina Bykelisi Grn'e yollatmt. Babakanlk binas yerine, Atina'nn en tannm Grande Bretagne Oteline yerleen Karamanlis'ten randevu almak zor olmad. 14.35'de Trk bayran tayan Elilik arabas otelin nne gelince, Grn byk bir yuha yamuruna tutuluverdi. Polis korumas ile ieri girerken, elindeki mesaj iyice kavrad. Gz dnm birinin zerine saldrmayacan kim garanti ederdi... 256

24 temmuz aramba Odada Karamanlis, Averof ve Enformasyon Bakan Lambrias vard. Babakan mesaj ald ve uzun uzun okudu: Sizi Yunanistan Babakanl grevini almanzdan dolay en scak duygularmla kutlarm... Greve balad gnden beri Hkmetimin en iten arzusu, komumuz ve mttefikimiz Yunanistan ile dosta diyalog ve ibirliine girimek olmutur. ki lke arasnda yakn ve salkl bir ibirliinin hem Trkiye ile Yunanistan, hem de dnya bar iin deerini bilen tecrbeli bir devlet adam olarak bu arzuya karlk vereceinizi kuvvetle mit ediyorum. Daha nceki grev dneminizde iki lke arasnda iyi ilikilerin kurulmasna yaptnz unutulmaz katklar, bu umudumu pekitiriyor. Eminim ki, iki ulus iin parlak gelecee uzanan yolu aarak kolayca gemiin ac anlarn unutabiliriz. lkenizin esenlii iin harcayacanz abalarda size baarlar dilerim. Karamanlis ok memnun olmutu. Grn'e dnd: Teekkr ederim. Benim hayalimde canlandrdm bir Trk - Yunan dostluu vard. Bunu iktidarda bulunduum sre iinde gerekletirmeye altm... Son olaylara ok zldm. Ancak grlerim deimi deildir. Blent Ecevit'in bana yardmc olmas gerekir. Yarm- saat kadar sren bu grmeden sonra Grn yine halkn yuhalan arasnda otelden ayrld... Arabann bayra da bir daha taklmad. Etraf bo yere tahrik etmeye lzum yoktu. 257

24 temmuz aramba TRKYE, B. M. BARI GC LE SAVA ENDE Sadece Grn deildi g durumda kalan... Saat fark dolaysiyle hl 23 Temmuz gnn yaayan Amerika'nn New York ehrindeki B. M. Trk Daim Delegesi Osman Olcay bir trl 2'nci caddedeki brosundan kp be alt yz metre ilerideki Birlemi Milletler binasna gidemiyordu. Binlerce Amerikal Rum caddeleri kapatm ve protesto gsterisi yapyorlard. Sonunda at-l-coplu New York polisi Olcay'n arabasna yol aabildi de, eli Gvenlik Konseyi toplantsna katlabildi. Ayn toplantda 354 No.lu karar kt. Ate-kes ihllleri knanyor ve 353 No.lu karara uyulmas iin an yaplyordu. Olcay karardan sonra yapt konumada: Birka gnden beri bromu bir hcum noktas haline getirmi olan Yunanllar ve Rumlar bir konuda birlemi bulunuyorlar: Trklere lm ve Enosis. Bylece Akdeniz sahillerindeki rkdalaryla birleiyorlar. Bugn kabul edilen karar, sayn Rossides kendisine gre yorumlayacaktr. midimiz kararn, bask altndaki Trk kylerinde daha fazla katliama girilmemesi eklinde anlalmas ve ona gre hareket edilmesidir. dedi. HAVAALANI N ULUSLARARASI KAVGA... Tm bu gelimeler srasnda, Trk kuvvetleri yava yava havaalannn etrafna gelmilerdi... Hani o gnlerdeki gazetelerde kan, Havaalan bizim elimizde... THY Umum Mdr alan dzenlemeye gidiyor...'Alan B. M. den geri aldk... B. M. dayanamad... Hayr, alan B. M. deymi... Biz alann iinde deiliz ama ev258

24 temmuz aramba resini tutuyoruz... balkl haber ve demelerle ne olduu bir trl anlalamayan HAVAALANI olayn hatrlarsnz. in asl bambakayd: Aslnda Trk Silahl Kuvvetlerinin planlarnda havaalannn ele geirilmesi yoktu. Olaylarn gelimesi ve Rumlarn Yunanistan'dan takviye almas zerine emirler gidip gelmi bu yeni deiiklik yaplmt. Havaalan etrafnda Rum direnmesi ok azalmt. stelik alann elde edilmesi, yeni gelecek Trk takviye kuvvetlerinin iine yarayacakt. Daha fazla asker sevkiyat bile yaplabilirdi. Havaalannn tehlikeye dtn gren ngiltere birdenbire herkesi ayaklandrverdi. Alann hemen evresindeki ngilizlerden kurulu Bar Gcnn komutan, alan Rumlardan resmen teslim ald ve yerleti. Bylece alan tamamen Bar Gcnn kontrol altna geti. Ancak Trk birlikleri devaml ilerliyorlar ve yer yer Bar Gc ile kar karya kalyorlard. Bundan sonra hareketli bir pazarlk balad... Trk Komutanlar Biz buradaydk diyor, ngiliz Bar Gc yetkilisi kabul etmiyor, bunun zerine Trk birlikleri emberlerini daraltyorlard. Ankara'ya gelen haberler ise eliikti. Bir ara alandayz mesaj geliyor, bir sre sonra pistin kenann-dayz deniyor. Oysa Bar Gc aksine aklama yapyordu. Silahsz bir itiip-kakma balamt... te Callaghan bunun zerine Ben askerimi Trklere itip kaktrmam diye (1) harekete geti ve hem NATO, hem de BM vastasiyle havaalannn Trk kuvvetlerine verilmemesi iin byk bir kampanya at. (1) CaUaghan'm havaalan konusundaki hassasiyeti ve aldrd tedbirler, ingiliz kaynaklar tarafndan aklanmtr. 259

24 temmuz aramba Callaghan olay bir prestij meselesi haline sokmutu. Hem pasif ngilizlere bylece bir rol oynayabilecek, hem de sembolik deeri byk olan havaalann kurtarm olacakt. Trk komutanlar, ngilizlerden kurulu Bar Gc kuvvetlerini alan terketmesi iin sktrrken, Genel Sekreter Waldheim, Ecevit'e telefon etmekle kalmyor, arkasndan Washington'a geip Kissinger'in bu konuda yardmc olmasn istiyordu... NATO Genel Sekreteri Luns, ise Brksel'de Daim Delege Yardmcs Turgut Tlmen'i telefonla arayp Aman alan almayn. Zaten iddia ettiiniz gibi sizin elinizde deilmi, lerlerseniz, Bar Gc'ndeki ngilizlerle atma olabilir diyordu. Alan gerekten bizim elimizde deildi. Etraf sklnca bizde diye mesaj verilmiti... Durum kesin olarak da anlalamyordu bir trl. Callaghan, Bar Gc'nn Rumlardan teslim ald alann Trklere braklmas halinde ngiltere'nin olayda taraf tuttuu havasnn yaratlacandan ekiniyor bir taraftan da Bakentin d dnya ile en nemli balantsnn Trklerin eline gemesinin, adann tamamen istilas anlamna geleceine iaret ediyordu. Trk birliklerini gerekirse Kuvvete bavurarak durdurmay aklna koymutu. Londra'dan Lefkoa'ya devaml mesajlar gidiyor, Birlemi Milletler Genel Sekreteri Waldheim ile NATO Genel Sekreteri Luns byk bir bask altnda tutuluyordu. Her ikisine de kesin mesaj yollanmt: Trkler ate ettii -takdirde, Bar Gc'ndeki ngilizler kendilerini korumak zere cevap verecekler. ngiltere bir taraftan da, 3 Fantom filosunu Adadaki slere takvive iin sevkediyor ve tm ngiliz birliklerine alarm veriyordu. 260

24 temmuz aramba Saatler getike, havaalannn etrafndaki Trk emberi de giderek skyor ve Trk birlikleri Bar Ge'nden alan* boaltmasn istiyordu. Bar Ge'nn ngiliz komutan da srarla Buraya Rumlarn istekleriyle biz el koyduk. Alan B.M.'nin korumas altodadr diye nerileri reddediyordu. Birlemi Milletler koridorlarnda bu olay ok abuk duyultiverdi. B.M. Genel Sekreterinin, Callagnan'm basksyla Bar Gc'ne ate emri verdii kulaktan kulaa yaylyordu. Ancak kimse inanmyordu. Kurt Waldheim, durumun giderek kritikletiini biliyordu. ngiltere'nin konuya gsterdii hassasiyeti grmemezlikten gelemezdi. Trkiye'yi durdurmaktan baka are yoktu. O anda Washington'da,bulunan Dr. Kissinger'i arad. Yardmclar, Dileri Bakannn megul olduunu sylediler. Genel Sekreter bunun zerine uaa atlayp derhal Washington'a hareket etmeyi ve orada ^randevuyu zorlamay kararlatrd. Kissinger araya sokulursa belki Trk Binikieri durdurulabilirdi (1). . Hareketinden hemen nce Trkiye'nin B.M. Daim Delegesi Bykeli Osman Olcay' arad telefonla. O gne kadar iki diplomatn ilikileri son derece mesafeliydi. Olcay'n Ankara'da grleri dinlenen bir Bykeli olduunu biliyordu (2). ... Ekselans Lef koa Havaalann teslim alan Bar Gc Birlikleri .'Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan dar karlmak istenmektedir. Zaten harektn basnc) . Olayn B,M. Genel Sekreteri Waldheim ile ilgili blmleri, Birlemi Milletler yetkilileri tarafndan anlatlmtr. (2) Trk Bykelisi Olcay ile Genel Sekreter Waldheim arasnda bu konuda saysz konuma gemitir. Okuduunuz dialog, tmnn ana hatlar alnarak kurulmutur. " 261

24 temmuz aramba dan bu yana Bar Gc alamaz haldedir. Ate kesildii halde ilerlemelerde bulunuyorsunuz. Mr. Genel Sekreter, bir soru soracam... Ne zamandan beji havaalanlarn korumak, Bar Gc'nn grevleri arama girmitir? Rumlar alan bize terkettiler. Biz koruyoruz. Havaalann koruyacana, katliama urayan Trk kylerini korusalar ok daha doru bir i yaparlar. Sizin blgenizde de Rumlar var onlara yardm etmek iin msaade vermiyorsunuz... stelik saymz gayet belirlidir. Her tarafa yetiemiyor Bar Gc. Ankara'dan bana gelen haberler ise sizin sylediklerinizle elikili. Rumlarn Bar Gc'ne terkettii diye bir ey yok. Bu oradaki komutanlarn igzarlndan baka bir ey olmayabilir. Waldheim, sonunda tehdidini ortaya att: Mr. Olcay durumu ltfen hkmetinize bildiriniz. Yetkime dayanarak, Bar Gc'ne ATE ETME emri verdim. Eer Trk Birlikleri ilerleyerek atma aarlarsa, B. M. Bar Gc de cevap verecektir. ... BU kararnzn sorumluluunun farkndasmz-dr herhalde. Telefon kapand. Durum birdenbire deiiverdi... Trkiye, koskoca B.M.'le savaa giren lke durumuna dveriyordu. Genel Sekreterin yetkisi var myd, yok muydu? O srada bunu tartacak ne vakit, ne de kimse vard. Olaylarn hz artmt. Srada Brksel'de gece 23.30 idi ve Daim Delege Yardmcs Mstear Turgut Tlmen, NATO Genel Sekreteri Luns'un zel bir mesaj olduu, hemen merkeze gelmesi iin evinden arlyordu. Tlmen heye262

24 temmuz aramba csni&nd. huns'un gece yars artmas iin ok nemli bir gelime olmalyd... Luns'un hemen hemen her iini idare eden ve rgt iinde fazla sempatik gzle baklmayan zel yardmclarndan Van Kampen, Luns'un mesajn Turgut T-lmen'e okudu: Bar Gc, Trk birliklerine kar Lefkoa Havaalanmda direnme karar almtr. Sizden kuvvetlerinize, harekete gememeleri konusunda direktif yollamanz istiyoruz. Hkmetinize durumu derhal bildirin. Bu armza uyacanz umarz. Bu aka bir tehdit idi... ingiliz Bykelisi, Londra'dan gelen, direktifle Luns'u harekete geirmiti... Tlmen, birden sinirlendi, NATO'nun bu tutumu kurallarn dnda kalyordu. Van Kampen'e ters bir cevap verdi... Haydutlar etesi varken hi sesinizi karmadnz, imdi mi birden hareketlendiniz. New York'daki gelime daha bitmemiti. Olcay, durumu hemen Ankara'ya bildirmi ve havaalanna gvenlik nedeniyle ilerleme yapld cevabm almt. Gece yarsndan sonra, Ankara'dan gelen yeni bir mesaj iletmek zere, Washington'da Kissinger'in yannda olduu bildirilen "Waldheim'i telefonla arad. Ankara'nn Bar Gc ile atmaya niyeti yoktu. Katliamlar konusunda da Genel Sekreterin dikkatini ekmek istemiyordu. Konuma balangta iyi gitti de, sonuna doru, Genel Sekreter, sabrszlanmaya, cmlelerini ka kesmeye ve Olcay'a ters cevaplar vermeye balad. ... Biraz nce Babakannz Ecevit ile grtm ben zaten. Sizi dinlemek istemiyorum, gibilerden bir szd bu. Mr. Waldheim, siz kimle konumu olursam? 263

24 temmuz aramba olun, ben burada T.C. Devletini temsil ediyorum. Beni de dinlemeniz gerekir. te kyamet bundan sonra kopuverdi. Genel Sekreter birden sinirlendi ve ... Sizi dinleyecek vaktim yok... deyip telefonu Olcay'n suratna kapatverdi. Olcay bu tip hareketlerin altnda en kalmayacak ve byle durumlarda nasl hareket edileceini bilen bykelilerimizden biridir. Hemen harekete geti. ahsndan ok T.C.'nin bir bykelisinin suratna kimse telefonu kapatamazd. Baka bir konuda telefon eden Avusturya Bykelisine (Waldheim de Avusturyaldr). Canm nereden buldunuz, bu genel sekreteri ne kadar da kaba diyor, dier elilere yine sz arasnda Waldheim hakknda birka kelime sktnveriyor ve B.M. kulisi olayn niteliini bilmemenin verdii merakla alkalanyor. Trk Daim Delegesinin Genel Sekreterle srtmesi Olcay'n, ilk resrn hareketi, Genel Sekreter yardmcsna, Mr. Waldheim'in bundan sonra grmek istemesi halinde nce zr dilemesi gerektiini bildirmek, ikincisi de Genel Sekretere ar bir mektup yazmak oldu... Trk Devletinin temsilcisine hakaret anlam tayan bir hareket karlksz braklamazd. Waldheim, BM. Genel Sekreterliinden sonra kendisini, Avusturya Cumhurbakanlna aday olarak hazrlyordu. Kbrs'ta, iki Avusturyal Bar Gc askerinin atmalar srasnda lmesini ' (bu nedenle sanlyor) abartm ve Trk birliklerini aka knyordu. Kbrs Bar Gc de tarafl demeler veriyordu. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Trkiye aleyhi-. ne kesin bir tutum iindeydi. Mektup tesirini gstermekte gecikmedi. New York'a dnen Genel Sekreter, Bykeli Olcay 264

24 temmuz aramba ile acele grme talebinde bulundu. Olcay kabul etti. Meselenin halledilmesi artt: Waldheim gle yzle Trk Bykelisini ieri alp, kapy kapattktan sonra, Olcay' kucaklar gibi kollarndan tuttu. .Akdenizli olsa' herhalde yanaklarndan pverecekmi gibi bir hali vard. Sizden zr dilerim. Tahmin edemeyeceiniz derecede gergin asaplarmzn mahkmu olduk. Size sylediim szler aslnda Dr. Kissinger'e bir tepkiydi. Kissinger'di Waldheim'a hakaret eden. Havaalan konusunda yardm isteyen Genel Sekreterin suratna kapy kapatm ve kn giderken de ... Benim byle ufak meselelere harcayacak vaktim yok demiti. ... Sizden ricam, imdi ok ar olan bu mektubunuzu geri almanzdr. Son derece kritik bir devrede gerginlii devam ettirmenin meseleyi ahs kindarlk havasna sokma niyeti olmayan Olcay kabul etti. i uzatmann hi.lzumu yoktu. stediini elde etmi, bir Trk Bykelisine byle muamele yaplamayacan anlatmt... Sonraki ilikilerde bu tutumun ok faydalarm da grd. Lefkoa Havaalan iin, Birlemi Milletler - Trkiye sava, bir baka mektup ile kapand. Ankara ile yaplan telefon konumalar (zaten Trkiye'nin byle bir atmaya niyeti yoktu) sonunda, Gne adna Olcay'n kendi daktilosunda yazd mektup da, Ankara, Lefkoa Havaalanna mdahale etmeyecei konusunda gvence veriyordu. Durum artk ylesine kritiklemiti ki, Gvenlik Konseyi mektubun asl gelene kadar, verilen kopyasnn da Bykeli Osman Olcay tarafndan imzalanmas artm ileri srd. Olcay imzasn att... Mektup Konseyde okundu ve sava nlendi. 265

24 temmuz aramba Trk kuvvetleri de havaalann epeevre sarm durumda olduklar yerde kaldlar. Bylece kimse kullanamyordu. Zaten bombardman ve atmalarda ar hasara uramt. Alana giri k Trklerin, ierisi Bar Gc'nn elinde kald. CENEVRE NCES... Yarn Cenevre konferans alacak. Ben hl Ankara'da bekliyorum. Yunanllar hkmetlerini kurunlarda hareket edebilelim diye... Cehennemi bir konferans olacana kimse inanmyor. Ankara'da, Trk D politikasn idare ettiklerini zanneden diplomatik muhabirlerin bir syledikleri bir sylediklerine uymuyor. Onlar bilmiyor, haydi neyse, peki Hkmet? Genel prensipleri saptyordu Dileri ve Hkmet. Ancak kimse, kesin ekilde nelerin konuulacan bilmiyordu. Enformasyon Genel Mdr Semih Akbil bize haritalar hazrlyor ve Ate-kes hattnn Cenevre' de izileceini sylyordu. Callaghan da, Cenevre'de iki lkeyi bir araya getirip el sktrmadan ileri gidilmemesinden yanayd... Yunanistan ise i ilerine ylesine dalmt ki, syleyecek bir sz yoktu. te Cenevre'nin ne olaca ve ne olmayaca bylesine karkt. Bir de konferans ncesinde etrafmza bakalm. Nereden nereye gelmitik? Neler deimiti? TRKYE, gvenliine en byk tehdit olarak 266

24 temmuz aramba grd Makarios'a darbe hareketini, birok kimsenin hayret baklar arasnda beklenmedik ekilde deerlendirmi ve mdahale etmiti. Kolay olmasa dahi bir kpr ban tutabilmi ve Ada'ya yerlemiti. te-kese ramen de yava yava genileme harektn devam ettiriyordu. Geri dndrlmesi son derece g bir Trk varl Kbrs'a kmt. Trkiye iindeki deiiklik, sosyal ve politik adan muazzamd. Gazetelerde hamasi manetler, birbirini tutmayan haberler ve Ordu'ya yardm kampanyalar yar halindeydi. YUNAN Cuntas bu baskna dayanamam ve yerini sivillere (geici bir sre iin dahi olsa) brakmt. Ancak perde arkasnda ve tm kilit yerlerde Cunta hazrd. Her an mdahale iin bekliyorlard. Karamanlis gelir gelmez bunun farkna varm, bundan dolay Babakanla dahi gitmedii gibi, tm gcn halkndan alma yolunu tutmutu. Karamanlis ile Cunta kalntlar arasnda sessiz ekime derhal balamt. Acaba kim kimi daha nce yok edebilecekti... NGLTERE bandan sonuna kadar son derece renksiz bir politika izleyerek, ikinci keman olmay kabullenmiti. Zaten arlnn da artk byk bir deeri yoktu Ankara'da!.. Havaalan gibi traji-komik olaylarda arln hissettirmekle yetiniyordu. AMERKA Dileri Bakan Kissinger, nceleri Sampson'un yerlemesini beklemi, hatta' perde arkasndan desteklemiti. Trk mdahalesine sert ekilde kar kmann verecei byk zaran hesapladndan dolay, ikinci bir Johnson mektubu yazmaktan kanm ve gelimeleri beklemiti. Trkiye Ada'ya knca, Kuvvet politikasna)) inanan SPER K. derhal tutumunu 267

24 temmuz aramba deitirmi, durumu gereki ekilde ele almt. Kaybedecei hibir ey yoktu ki... Atina'daki deiiklikten bir gn nce ate-kesi kabul ettirmiti. Deiiklik srasnda Yunanistan'n yanl karara sapmasn istemiyordu. Sonutan memnundu... Amerikan ve Bat taraftar Karamanlis Atina'ya, Klerides de Makarios'un yerine, gelmiti. (Bylece Washington'un tehlikeli bulduu Ba-piskopos'un yerine istenilen kii oturtulabilmiti). Trkiye de Kbrs'ta kprba tutarak Ada'nm kendi menfaatleri aleyhine ileyecek etki sahalarna kaymasn nlemiti. imdi mesele Cenevre'de bu durumu kda dktrmekti... Kissinger kazanlyd... SOVYETLER BRL, Sampson'un ve Cunta' nm devrilmesinden memnun grnyor ancak, Makarios'un bir daha geri dnememesinden kuku duyuyordu. Klerides'in grecei destek ve Karamanlis'in Bapiskopos ile eski gr ayrl, Makarios'un geri dnme anslarn yitirebilirdi. stelik Trkiye hi durmadan adaya asker yyordu. Cenevre'de, NATO'cular aras bir konferansla Ada'nm bamszlnn tamamen kaldrlma varsaym Moskova'y kayglandryordu... Ankara'ya banda gsterdii sempatiyi deitirmeye balamt. DNYA kamuoyu da, banda Sampson ve Cunta dolaysiyle Trkiye'nin yanma geip Yunanistan' yalnz brakrken, imdi tam tersine Kbrs' bile unutur bir hava iinde Atina'ya dikmiti gzlerini. TRKYE iin davalarn kolaylkla anlatma ve kabul ettirme imknlar kayboluyordu... Masa banda, byk bir sempati ile alklanan yeni bir Yunanistan' la mcadele edip, sava alannda elde ettiklerini siyas 268

24 temmuz aramba ilkelere uyuturma devresi balyordu... Yllardan beri Trkiye'nin en byk korkusu basnda yanklanyordu: Davamz masa banda kaybetmeyelim... te Cenevre'ye bu hava iinde hareket ettik... 269

DRDNC BLM 25 TEMMUZ PEREMBE 7 AUSTOS ARAMBA KRZLER DZS (*) 25 Temmuz Perembe TARHLER ileride mutlaka daha iyi deerlendireceklerdir. Ancak, Kbrs iin toplanan iki Cenevre konferans, olaanst artlar altnda, gergin, her an dalma ve en nemlisi SAVA tehlikesi ile burun buruna geen konferanslar listesinin banda gelir. Ne Trk heyeti, ne Yunanllar (zaten hkmet kurulal daha iki gn olmutu) ne de ngilizler, konferansta ne konuulaca hakknda hibir n grmede bulunmamlar, hazrlk yapmamlard. Birlemi Millet(*) Cenevre Konferanslarmdaki oturumlar ve baz ikili grmeler, zabtlara dayanlarak yeniden dzenlenmi, ancak zne ve kilit cmlelere dokunulmamtr. Zabtlar tutulmam grmelerin dkm ise, tanklk etmi veya katlm kiilerle yaplan konumalar sonucu karlmtr. Cenevre Konferanslar ile ilgili blmlerde baz detay eksiklikleri bulunabilir. Gerekletirebildiim kadarn burada topladm. Genel olarak, gelimelerin ve konumalarn znn kaybolman asna zel bir dikkat gsterdim. M. A. B. 271

25 temmuz perembe derin kararma yaslanan Amerika ve ngiltere, iki lkenin diplomatlarm apar topar Cenevre'ye deta itmilerdi.'.. ' THY'm zel DC-9'una binmeden nce Dileri koridorlarndan tutun, Enformasyon Dairesine kadar her odadan baka bir ses kyordu... ki gn Bakanlar grecek, sonra "eksperler devam edecek... Meselenin temeline inmek arttr... Ate-kes hattnn izilmesiy-le yetinilecek... Yok canm olur mu, adamlarn teslim kdm imzalamalar gerekir... v.s. v.s.. Bizim Dileri byleydi de, Yunanllar daha m iyiydi? Siyas ler Genel Mdr Bitsios tatilini yarda kesip apar topar geri getirilmi, Mavros Dilerinin bana getikten bir gn sonra uaa binmi, dierlerinin bir blm de ya istifa ettiklerinden (Trk Masas efi Cunis gibi) veya lkeye yeni dndklerinden (Kyriazidis) gibi olaylarn detayndan uzak kalmlard. Bitsios bana hazrlklarn yle anlatt: Uaa binerken hazrlk yapyorduk. Yolda da devam ettik. Her ey ylesine abuk gelimiti ki, alacak vaktimiz olmamt. Yunanistan ile Trkiye arasnda o ilk gnlerde olduka lml bir hava esiyordu. Karamanlis, Ecevit'in mesaima verdii cevapta, Trk - Yunan ibirliine inand ve Trk Babakanndan Uluslararas ne sahip bir kii dive sz ediyordu... Ancak Kbrs'ta her ey bitmi deildi. Mert Zorlu zellikle o gnlerde (Ate-kes srasnda) grdklerini yle anlatt: Bizi Ankara'dan bir gnde aa va indirdiler ve helikopterlerle 22 Temmuz en Ada'va braktlar. Devaml arpma vard. Beparmak Dalan kum gibi Rum ve Yunan askeri kaynyordu. Btn ate-kes sresince 272

25 temmuz perembe de bu durum byle devam etti. Bir yerden ate edildi mi hemen ilerleyip tepeyi alyorduk... zellikle Yunan askerleri iri kym, dev gibiydi. Onlar hrsla arpyor ancak Rumlar kaveriyorlard hemen... Curcuna gibiydi. Kim nereye gidiyor, ne yapmas gerekir doru drst bilinmiyordu. Bize uray sonuna kadar dayanp geri vermeyeceksin dediler. Biz de oturduk tabii... Devaml kafamza havan yayor. stelik Hava Kuvvet- . lerinden destek de isteyemiyoruz, zira ate-kesyrr-le girmi.. Baktk ki olacak gibi deil, ate,gelen tepeye yklendik... Onu aldk, bu defa dierinden ate geliyordu. Kyya da devaml birlik indiriliyordu... Biz Beparmak Dalan'n temizleyip, geenlere destek verecektik... yle sahnelerle karlatm ki, Trk askerinin gerekten kahraman olduuna inandm. Susuzluk, alk ve yorgunlua ramen ylesine direndi ki... Zaten savaa girince insan normal hislerini ve endielerini unutuyor... Bir defa ate gelmemesine ramen ilerledik. Gzcler, bir tepe ilerimizde kuyu bulmular. Ancak etrafnda asker vard. O scakta altn bulmak gibi bir ey... Yava yava ilerledik ve tam hcum edeceimiz srada bir de ne grelim, bizim askerlerden bir blm ykanmyor mu? Yama olduu d basnda sk sk ileri srld doru mu? Yama oldu... Ancak ordudan deil. Bir blmn Rumlarn kendi, bir blmn de yllarn verdii hnla Kbrsl Trkler yapt. Bu da normal. Orann atmosferini grmek gerekirdi. Irza geme hikyeleri yalan. Anadolu ocuu Mehmet'in, o hava iinde zorla bir kadna tecavz etmeye kalkmas imknsz... ngiliz Guardian gazetesinde, elinde orap-gmleklerle bir Rum dkknndan kan Trk askerinin resmi vard mese273

25 temmuz perembe l... Sonradan duydum, aratrmlar ve ocuun mecburen kokan don ve oraplarn deitirmek iin aldn renmiler... Zaten alsa ne yapacak? Dnnde TV'yi tanka m ykleyip gtrecek? Sizin o gnlerde ilerlemeniz byk myd? Nereden ate edilse gidip susturmak zorundaydk. Yoksa kardaki beni ldrecekti. Trk ordusu Kardan gelen atei susturmak ve a kapatmaya alrken, ilk ikyet Dileri Bakan Mavros'dan Bykeli Grn'e geldi. Havaalannda Cenevre'ye hareketten nce Trk Bykelisinin dikkatini yle ekti: Hl takviye yapyor ve asker gnderiyorsunuz. Bu hava iinde konferanstan ne fayda beklenilebilir ki. birliine inanyorsanz, ltfen durun. Yunan heyeti, Olymyic ua ile Cenevre'ye gelirken u stratejiyi saptad: (1) lknce Trklerin durmas, takviyelerinin kesilmesi, yani B.M.'nin 353 sayl ate-kes anlamasna uymalar arttr. Konferans bu karar erevesinde ate-kes snrn izmeli. Yunan subaylar da dahil olmak zere tm yabanc askerin geri ekilme tarihi saptanmal ve 1960 Anayasas dzeninin yeniden kurulmasn, Makarios'un dnyle birlikte kararlatrmaldr. Konferans askeri bir harektn politik sonularnn karlaca ve Kbrs'a yeni bir stat izecek yetkide deildir. Bu yetki, sadece Kbrsllara aittir. Durumu eskiye dntrmek diye nitelendirilebilecek olan bu politikay Yunanistan sonuna kadar (1) Yunan Dileri yetkililerinden... 274

25 temmuz perembe (14 Austosa kinci Harekta kadar) yrtt ve Mav-ros her demecinde bu prensipleri tekrarlad. Trkiye ise, Birlemi Milletler kararnn sadece ate-kes maddesini kabul etmi, zellikle yabanc askerlerin ekilmesi ve dierlerini reddetmiti. Trk heyetinin hareketinden nce Babakan ile birlikte yaplan almalarda, zerinde durulan en nemli nokta GVENLK sorunuydu. Ada'da bulunan birlikler kk bir blgede toplanm durumdaydlar. te yandan Trk kylerinin bir blm igal altnda, dier blm ise ablukada direnmelerine devam ediyorlard. Yani Trk kontrol dndaki yz bini akn Kbrsl Trk korunmasz katliama akt. rgtleri bozulmu ve Ada'daki karklkta kimin emrinde bulunduu bilinmeyen silahl Rumlar tarafndan tehdit altnda tutuluyorlard. Bir an nce bu sorunun halli gerekirdi. Dolaysiyle konferansn uzun srmemesi ve YEN DURUMA gre, hem Trklerin (asker dahil) gvenlii salanmal, hem de Ada'ya yeni bir stat-dzen vermesi gerekirdi. ngiltere'nin tek arzusu, her iki tarafn da kabul edebilecei ve atmalar durdurup gerginlii yumuatabilmekti. Hakem rol oynamak istiyorlard ve baardlar da... CENEVRE'DE te Cenevre'ye bylesine birbirine kart fikir ve tutumlarla dolu inildi. Trk Dileri Bakanl mensuplarnn gnlk yolluklar ok yetersiz olduundan, B.M. nezdindeki Trk delegasyonu gelenlere basit Rex otelinde yer ayrtmt. Yine de 2'nci Cenevre srasnda, diplomatlarn bir b275

25 temmuz perembe lm arkadalarnn evinde kalmay tercih ettiler. Gazeteciler de ayn oteldeydi. Memnun kaldmz tek yn gece nbetini tutan Dimitri idi. Az da olsa Trke kelime bilen Yunan asll Dimitri ilk geldiimiz gn bize bir ikyetle kapy at: Gznz peyim. Eer yeniden sava kacaksa haber verin. Kaynanam Selanik'te... Sizin tandk pilot arkadalarnz var. Bir bombay vereceim adresin stne braksn yeter. Bombann parasn bile karlarm vallahi... Orada geen skntl ve boucu iki haftamzn en sempatik yan Dimitri'nin esprileriydi. Yunan ve ngiliz heyetleri blok halinde lks intercontinental Otelinde yerletiler. Turan Gne, Bykeli Cokun Krca'nn (B.M.'nin Cenevre'deki ofisinde daimi delegemiz) resm ikametghnda kalyordu (1). Bizim (gazetecilerin) daha bamza geleceklerden pek haberimiz yoktu. Basit bir i gibi gryorduk konferans... Herhalde Trkiye'deki patronlar da byle dnm olacaklar ki, TRT, byk birka gazete ve ajans dnda kimse doru drst muhabir yollamam, bir dier blm ise hi kimseyi grevlendirmemi. Trk basn toplanty nemsememiti galiba... TRT ise iki kiilik ekibiyle ylesine gzel alt ki, herhalde Trkiye Cenevre'de ne olduunu biliyorsa, bu ekibe borludur. Yerli ve yabanc basmla ilikileri CHP stanbul Milletvekili Prof. Halk lman salyordu. Ecevit'e yaknl ve konularn iinde bulunmas daha rahat konuma olana veriyordu lman'a... stelik son derece sempatik bir insan olduundan kahrmz ekiyordu. (1) Cenevre Konferanslarna katlan heyetlerin tam listesi, Bak. Ek : III. 276

25 temmuz perembe Zaman zaman srtmelerimiz olmad deil. Ancak l-man stesinden geldi. Hem toplantlara katlyor, hem de brifingler yapyordu... Benim gibi, d olaylarda Trk dileri rgtnn SZC denilen unsurunun bir parasn dahi grmemi gazeteciler iin, lman byk faydayd. Yabanc gazetecilere de en ak delegasyon Trklerdi. Yunanllar kendi gazetecilerine brifing yapmakla yetiniyor, ngilizler ise sadece olaylarn kendi grlerine yakn olanm veriyordu... Konferans, Cenevre'de binbir kapl Birlemi Milletler binasnda yaplacakt. ki hafta kalmama ramen devaml kaybolduum, bir trl giri ve klarn -renemediim bir bina idi ve ylece de kald. Delegelerin odalar ve toplant salonlarn ancak uzaktan ve trmanarak kabildiimiz bir duvarn zerinden grebiliyorduk. Yaklak 250 gazeteciydik. Tabi-i kararghmz, dier bir kanatta bulunan, 3'nc kat barnda kurduk. Hem bar, hem de teleksler yanyanay-d. Bundan daha elverili alma ekli olur mu? Bugn dahi hatrladka midem bulanyor. Barda tosttan baka yiyecek yoktu. On be dakikalk bir yryten sonra, baka bir binadaki yeralt restoranna gitmek gerekiyordu. Toplasam 15 gnde mideme iki veya defa scak yemek girdiini syleyebilirim. Cenevre Havaalannda iti kak iinde verilen demelerden sonra, herkes kararghna ekildi. Aslnda Cenevre'de ne konuulacam doru drst kimse bilmivordu. Hatta bir gn nce Callaghan telefon etmi ve aka Ne konuacaz? diye sormutu. Tam bir karanlk ve kargaalk havas vard. Turan Gne, Cokun Krca, Ecmel Barutu ve Halk Baylkem, residans'da ilk strateji toplantsn 277

25 temmuz perembe yaptlar. Gne'in daima kafasnda Trkiye'den kar-kenki hava vard: Kazandklarmz diplomasi masasnda kaybetmemeliyiz, Yunanllar bu konferans uzatmak isteyeceklerdir. Ate-kesi tanzim edip, bir izgi ekip, nihai zm gerekletirecek olan konferans uzaa attrmak veya yllarca devam edecek bir ekilde balamak yoluna sapabilirler. te biz bu oyuna dmemeliyiz. Bundan dolay Gvenlik sorununu halledip, Anayasal meselelerin ele alnaca ikinci etabn, tarihini tespit arttr. CORAF FEDERASYON Siyas zm konusunda ise, Eemel Barutu'nun nceden yapt bir alma vard ve CORAF FEDERASYON'u kapsyordu. Ancak genel bir kavramdan ileri gitmiyordu bu fikir o anda... Bir de, gelmeden nce Babakan ve Genelkurmay'la yaplan grme srasnda BUFFER ZONE - GVENLK KUAI (1) fikri ortaya atlmt, zellikle Babakan bu konuda hassas idi. Ada'ya km olan Trk birliklerinin etrafna, genilii Genelkurmay tarafndan saptanacak bir gvenlik kua konulmas artt. Ancak bu ekilde uzayabi-lecek bir konferans masasnda kalnabilirdi. kinci Trk harektnn kilit noktas te buydu: Gvenlik Kua (Tampon blge) Birinci Cenevre balarken, Genelkurmay'da ikinci harektn hazrlklar yrtlyordu. Ada'da birinci hafi) Buradan itibaren sk sk karlalacak olan Buffer Zohe Gvenlik kua veya Tampon blge ayn anlam tar. Trk birlikleriyle, kar taraf arasna konulacak silahtan arnm bir blge demektir. 278

25 temmuz perembe rektta elde edilen toprak ne Trk Birlikleri, ne de dier blgelerde serpitirilmi Trk toplumu iin yeterli hibir gvenlik vermiyordu. Askerler iin, tm harektn daha yarsna gelinebilinmiti. Ancak Ecevit'in dnce ekli ayn deildi. Babakan iin ama, kprba tutulduktan sonra kesin zme konferans masasnda varabilmekti. Hedef ise, bamsz - federal bir Kbrs yaratabilmekti. Trk toplumuna bundan sonraki ekonomik hayatn Trkiye'ye dayanmadan, kendi bana yrtebilecei olanaklar salamakt... Yani Trk varlna orantl, verimli ve gvenlii salanabilecek ve denize k olan bir blge yaratabilmekti... Trkiye on ylda bir mdahalede bulunamayacana gre,. Trk toplumunun Rumlarn denetimi, basks dnda yeni bir hayata balamalar gerekirdi. Bunlar gerekletirebilmenin yolu da konferans masasndan geiyordu. Ecevit komutanlarn hazrlklarn srdrdkleri srada, devaml olarak politik zm peinde kouyor, kar taraf inandrmaya alyordu. nnde iki alternatif vard: 1) kinci harektla blgesini daha da geniletmek, 2) stediklerini konferans masasnda elde etmek. Bar yollarla bunun halledilebileceine ve ikinci harekta lzum kalmayacana balangta samim olarak inanmt. Ecevit'in iyimserlii, Yunanllarn gereki ve makul davranmalar umuduna dayanyordu. Kbrs'ta bir kprba tutup, Trkiye'den srekli ikmal ve takviye yolu atktan sonra, artk Trklerin kendilerini tatmin edici makul bir zmden vazgeiriieme-yeceini, Ada'da kurulan yeni g dengesinin bozula-mayacam Yunanllarn idrak etmesini, akim gerei sayyordu. Karamanlis ile bulumay planlamt... Bir 279

25 temmuz perembe taraftan da, bu umutlarn gereklememesi olasln gz nnde tutarak, ikinci harektn tm hazrlklarn devam ettiriyordu. Anlamadan umut tamamen kesildii anda, Ordu'nun Ada'da sonucu en ksa srede alabilecek duruma girmesini planlamt kafasnda. te bunun iin gvenlik kua istiyordu. Adaya km olan Trk Birliklerini top menzili dna kartacak ekilde, askerden arnm bir kuak ile evirtebildii takdirde, masada uzun sre oturabilirdi. Trk kylerinin boaltlmas da, gvenlik kuann kabul ile birletirildii anda, Ankara niha zm iin vakit harcayabilecek duruma girebilecekti. Cenevre'ye gidilirken GVENLK sorunundan bunu anlyordu Trk heyeti. Ve-yukarda saydm nedenlerden dolay, gvenlik meseleleri halledilmeden konferansn uzatlmas taktiklerine dmekten korkuyordu... 15.00 (Cenevre saatiyle) (1) sralarnda Gne'in ilk ziyaretisi Callaghan oldu: Burada olumlu bir sonu almamz gereklidir. Her eyden nce de Ada'daki atmalarn durdurulmas art. Arkasndan, cebinden bir kt karp okudu ve sonra devam etti: ... Byle bir deklerasyon yapalm ve burada atekes meselelerini halletmek iin toplandmz kamuoyuna aklayalm. Bir iyiniyet jesti yapmamzda fayda var Dnya kamuoyu bizden bir eyler bekliyor. Callaghan, bu deklerasyon teklifinde, Trkiye'nin pozisyonlarm dondurmak, bir daha atma olmayaca(1) Cenevre, Trkiye'den iki saat geriydi. 280

25 temmuz perembe n ve konferansn asker konulan ele alacan kabul ettirmek istiyordu. Gne ise, ilerisi iin hibir taahhde girmek niyetinde deildi: Biz de bir iyiniyet deklerasyonundan yanayz, ancak siyas zme hibir atfta bulunulmazsa fayda salamaz. Callaghan srarla bir aklamadan sz ediyor, ancak Gne'e szn geiremiyordu... Eksperler birka metin zerinde altlar... Olmad. Callaghan toplantya kadar bir eyler hazrlanabilirse iyi olur dedi ve gitti. kinci ziyareti, Birlemi Mletler Genel Sekreteri Waldheim'm zel temsilcisi Guyer idi. Birlemi Milletlerin iin iinde mmkn olduu kadar uzak tutulmasn isteyen Trk heyeti, Guyer'in toplantlara dahi katlmasn kabul etmiyordu. Callaghan da giderken Guyer ne olacak? diye sormu ve Koridordan takip eder diye cevap almt... Zavall adamn tm tela bir masa bulabilmekti kendine. Herkesin elini sktktan sonra derdini at: Ben sakin bir insanm. Zaten grevim ie karmak deil, dinlemektir. Bir kenarda oturabilirim. . Gne bir eyler syledi ancak zel temsilcinin statsn kesin bir formle balamadan brakt. BR PROTOKOL DRAMI Bu kulis temaslar srasnda, Birlemi Milletler Saray'nda baka bir dram oynanyordu. Trk delegasyonu Mstear Reat Arm ile B.M. Protokol efiD'Out-remont, durmadan mnakaa ediyorlard: M. D'Outremont, biz bu salonu BM/den sadece kiraladk. Her eyin parasn vereceiz. Salonun, ter281

25 temmuz perembe cmanlann, PTT'nin v.s... v.s. Nasl oturacamza siz karamazsnz. Bu dizili sekime bakan biri, ngiltere' nin bakanlnda Trk ve Yunan delegasyonlarnn topland kansna varr. Bu deimelidir. Mr. Arm nasl olur? Konferans birka saate kadar balayacak. Marangoz bulamayacam gibi, tm teknik sistemi deitirmeme de imkn yok. ngiltere'yi kim bakan seti ki? Deiecektir bu salon... ekime epey srd ve sonunda marangozlar salonu doldurdu... Masalarn diagonal ekilde ve eit aralklarla yerletirilmesi kararlatrld. Hem de tam diyagonal olmad diye iki defa daha deitirilme pahasna... Konferans da bu nedenle yarm saat ge balayabildi. Heyetler girerken, marangozlar dar kyordu... KONFERANS BALIYOR 20.30'da Birinci Cenevre Konferans balad. Yzlerce gazeteci, TV ve" radyocunun balkondan izledii ve bir buuk saat kadar srecek olan oturumun yaplaca salona nce James Callaghan ve ngiliz heyeti girdi, arkasndan (dier bir kapdan) Trk, baka bir kapdan da Yunanllar girip masalara daldlar. B. M. her delegasyonun kullanabilecei ayr kapl bir salon hazrlamt. Trk ve Yunan delegasyonlan arasnda gzle grlr bir gerginlik vard. Kaamak birbirine bakmalar... Eskiden beri tananlarn kimseye fark ettirmeden gz krparak selamlamalar... Bu buz gibi havay nce Gne bozdu, kalkp Yunan heyetine gitti ve Mavros' un elini skt. Muzaffer Komutan havasn yaratma282

25 temmuz perembe maya zellikle dikkat ediyordu. Meer herkes bunu bek-liyormu. ki delegasyonun dostluklar tazeleniverdi. Trklerin en iyi tand Cunis idi. Ankara'da' bulunmu ve Trk Masasnn efliini yapm olan kurt diplomat, en ok hogeldin tebriini alan insan oldu. Kucaklamalar ve gazetecilerin dar karlmas bitince kaplar kapand ve suratlar birdenbire ciddilei-verdi. Yeniden maskeler taklmt. lk sz Callaghan ald: nemli bir konuyu grmek iin toplanm bulunuyoruz. sterseniz nce usul meselelerini ele alalm. Bakanlk diye bir ey yok. Devaml tercme var. B.M. temsilcisinin durumunu da grmek faydal olur zannederim. Toplantmz sonunda da bir deklerasyonla dnya kamuoyunu rahatlatmalyz. Onlara bir eyler vermeliyiz. Gne yazl olarak hazrlad ve Trk grlerini aklayan bir konumadan sonra, B.M. temsilcisinin dilsiz bir seyirci ve gzlemci olmas halinde salona kabul edebileceklerini syledi. Gvenlik Kurulu karar nedeniyle toplanlmadm, o olmasa dahi bu toplantnn yaplacan ileri srd. Bundan sonra uzun uzun, toplantnn Gvenlik Konseyi kararlarnn uygulanmas iin mi, yoksa dier amalarla m topland, tartld. Yunanllar garanti anlamasna hibir atfta bulunulmamasnda srar ederlerken, Trk heyeti 353 sayl karar ile almalarn kstlanamayacam ileri sryordu. Mavros bu tartmalar devam ederken, ilk defa yeni Yunan Hkmetinin olaylar nasl grdn de aklad: ... Sampson darbesini biz de takbih ediyoruz. Ancak bunun iin asker bir mdahale gerekmezdi. stelik 283

25 temmuz perembe yaplan darbe Trk toplumuna kar deildi ve Kbrsl Rumlarn kendi ilerindeki bir ekimesiydi... lgin bir gelime idi bu gr. Yeni Yunan hkmeti de, olaylar Kbrs'n i ii olarak niteliyordu. Gne tartmaya girmeden, yaplacak deklerasyo-na dnd: Meseleye burada politik adan bakmalyz. Biz hkim deiliz. Hukuk deer tayacak szlerden kanmalyz. Bizim yapmamz gereken bir prensip dekleras-yonu, bir iyiniyet aklamasdr. Callaghan araya girdi: Trkiye, Gvenlik Konseyi kararm kabul etmiyor mu? Trkiye, kararn ate-kes blmn kabul etmitir. stelik tarafmzdan teklif edilen ve reddedilen garanti anlamasma atf, ayn Gvenlik Kurulu kararnn iinde vardr. Metin tamamen siyas anlam tamaldr. te bu ilk toplant, hem de byk heyecanlarla beklenen bu ilk birleim fare douruverdi. Bakanlar ertesi sabah saat 10.00'da bulumak zere salonu terk ederlerken, basma u deklerasyon yaylyordu: Trk, Yunan ve ngiliz Dileri Bakanlar, 25 Temmuz gn Cenevre'deki ilk toplantlarnda, B.M. Gvenlik Konseyi 353 sayl kararmm, zellikle Kbrs Cumhuriyetinde barn kurulmas yolundaki arn ele aldlar ve kapsad Uluslararas anlamalar da dikkate alarak bunu desteklediklerini ve hedeflerine varmas iin kararllklarn belirttiler. (1). (1) Resm Trke metinden alnmtr. 284

25 temmuz perembe KOMK OLAYLAR Toplant srasnda komik olaylar da olmad deil. Cokun Krca bir ara, balkonda baz kiilerin tm konumalar banda aldklarn grmt. Pena halde sinirlendi. Arm' ard: Ulan kim bu heriflere ses alma izni verdi be? Gidin syleyin unlara hemen bantlar kaldrsnlar. Birlemi Milletler iin iine girebilmek ve tam metin zabt hazrlayabilmek iin teyplerini kurmutu. Apar topar yukar koanlar, teknisyenlerin almalarn durdurdular. Ne de olsa Watergate'in en civcivli devresi yaanyordu. stelik kimse rahat konuamazd. Gnn birinde bantlar birinin eline geip, bir de yaynlamaya kalksa ne olurdu?... Sylenecek bo bir kelime, lkeyi satt propagandasnn balamasna sebep olmaz myd'? Konferansn hemen hemen bittii sralarda da, Trk Birliklerinin Kbrs'ta giritii kk bir yldrm harekt tamamlanyordu. Batya doru cep gibi kalan yer alnmt (1). Aniden birka kilometre birden ilerlenivermiti... Hemen hemen her cephede atma haberleri geliyor ve radyolar, Trk birliklerinin yeni zorlamalarn veriyordu... Bu ilerlemenin etkisi ertesi sabah konferans sarsacakt. Biz her eyden habersiz otellere dalrken, Gne residans'dan Ecevit'i arattrd. Santraln cevab herkesi rahatsz etti: Be saat beklememiz gerekecek, zira hatlarda arza var. (J) 286. sayfadaki haritaya bakn. Bu cepten devaml havan atei yendii iin temizlenmek zorunda kalnd bildirildi. 285

286

25 temmuz perembe Hemen yldrm telsizler iledi ve Babakan, Kissinger denemesinin bir sonucu olacak, Cenevre delegasyonuna ve Gne'in kald yere direkt hat ekilmesini istedi. Trk PTT'si ile svire PTT'leri birka saatte hatt kuru verdi 1er. Tabii, Kissingernki gibi modern deildi bizim telefon. Bir defa manyetoluydu. Ben buna sahra telefo nu ad taktm. Bir taraftan kolu eviriyorsunuz, kar taraftan Trk santral kyor, ona numaray veriyorsunuz... O kadar. Ne beklemek, ne bir ey. Ondan sonra konuuyorsunuz... Gizlilik pek yoktu... Konuurken santrallerle beraber politika saptanyordu belki ama, iler bir sre sonra ylesine saat ba deiir olduk ki, kimsenin tercme edip faydalanabilecei bir devreye rastlanmad diyebilirim. Delegasyon tam bir bunker (1) haline girmiti. ki teleks, direkt telefonlar ve her kapda bir koskoca girilmez levhas... eriye kafanz uzattnz zaman, sadece telal telal oradan oraya kouan insanlar grebiliyordunuz. 24 saat devaml nbet tutan santraller, teleksiler.. Kapda yeni kiralanm bir yedek araba ve ofr kurt Mustafa. Zaten oradaki cehennemi hayatmzn en renkli iki kiisi de ofr Mustafa ile odac Mahmut idi. Mustafa her iten anlayan, kalarnn zerinde be parmak kalnlnda bir izgi! Ciddi grnl bir insan. Delegasyonun ofrl ile kalmyor ii, her eye Mustafa kouyordu. (1) Almanlarn 2'nci Dnya Sava'nda ina ettikleri beton savunma noktalar. 287

25 temmuz perembe Mahmut ise incecik, narin ve saf bir Anadolu ocuuydu. Bir de, telefon edenin adn dahi annda unutuve-ren santral hanm... te delegasyona gittiimiz zaman, kapal kaplara yzmz verip sohbet ettiimiz kadro buydu... 288

26 Temmuz Cuma Cuma sabah, konferansn normal saatinde, yani 10'da balayacan hesap ederek kalkmtm... Yine masalara karlkl oturulacak, bilinen klie szler sarf-edilecek ve sudan bir bildiri yaynlanacakt. Kafamdaki, daha dorusu beklediim senaryo buydu. Bir gn nceki 1,5 saatlik konferansn, drtte , yaynlanacak bildirinin metni zerinde gememi miydi? Eer byle gidecekse iler skntl olacakt. Oysa ben uyurken neler neler deimi. Bir gn nce Trk birliklerinin aniden ilerleyip yeni topraklar kontrolleri altna almalar, Lef koa Havaalanndaki emberi biraz daha sktrmalar ve Ada' ya nc dalgayla yeni asker ve ok sayda tank karmalar, yeri yerinden oynatmt. Karamanlis, dnnden bu yana ilk defa ses tonunu deitirivermi ve Kbrs'taki Rum haklarnn korunacan sylyor, Klerides son derece sert bir basn toplants dzenleyip Trkiye geni jde toprak igal ediyor... Bundan sonraki birka saat iinde olup bitenlerin sorumluluu Trk hkmetine aittir. galler ve ate-kes ihlalleri devam ederse topyekn sava ilan ederiz diyordu. Verilen rakamlara baklrsa, Trk ordusu genilemesini devam ettiriyordu. Birlemi Mil289

26 temmuz cuma letlerin, Kbrs'n ar zerine akam toplanaca da gelen haberler iindeydi... Sabah kalktm zaman asl CENEVRE AZABI balad... Konferansn havas birdenbire gerginleivermiti... Herkesin suratlar aslm, oradan oraya kouturuyorlard. Kissinger'in zel temsilcisi Buffum'n sabah Mav-ros ile grt akland. GNE - BUFFUM GRMES 09.00'da da Buffum, Gne'in yanma girmiti. Mesele ok ynlyd. Hem ate-kes ihllleri vard* hem de Karamanlis'in durumu tehlikeli grnyordu. Trklerin Ada'da genilemesi, Karamanlis'in zaten pamuk iplii ile bal iktidarn grdnz m yapamyorsunuz diyen ordu tarafndan geri almabilme varsaymyla sonulanabilirdi. Buffum, hem Gne'in konferanstan neler istediini, hem de Ada'daki ilerlemelerin ne zaman duracan renmeye gelmiti: ... Trk toplumunun durumunu dzeltmeye altnz biliyorum. Ada'da Trkler blnm bir durumdadrlar ve bunu dzeltmeye almak iin baz hareketler yaplabilir. Ancak bu ne kadar devam edecek? Nereye kadar gideceksiniz? Duracanz yeri bilmemizde fayda var. Bu ekilde genilemeler devam ederse, Yunanistan konferanstan ekilebilir. Gne o gnk patrdnm nereden kopacan, yani konferans menusunu anlamt: Biz Kbrs'a istila iin kmadk. Ancak birok Trk ky katliam tehlikesi altndadr. Onlarn gvenlikleri saland anda Trk kuvvetleri duracaklardr. 290

26 temmuz cuma Bar gcn kuvvetlendirelim. Bar Gc havaalann korurken, Trk kyle-rini sahipsiz brakmaktadr. Amerika gereki bir yaklam iindedir. Atekes ihlllerine ramen aka tutum almadk. Karpas' da ilerlediniz, ayrca dn adaya 20 ile 30 arasnda yeni Trk gemisi geldi.,. Bunun hep byle devam edeceini sanmyorum. Snrlarnz bize syleyin, ona gre hareket edelim. - Yunanllar ilerin normale dnmesiyle her eyin halledileceini sanyor ve konferanstan parlak sonular karmak istiyorlar. Oysa bir arpma olmutur. nsanlar bir ama iin lmlerdir. Bundan byle ayn devletin iinde, iki ayr blge ve iki muhtar idareden, yani federal bir yapdan baka kar yol gremiyorum ben. Taksim niyetimiz yok. Mzakerelerle sonuca gitmek istiyoruz. Yunanllar Federasyondan aa olmad takdirde bir baka neride bulunurlarsa, onu da grebiliriz. Artk Sampson darbesinden nceki duruma dnmek imknszdr. Cemaatlerin ayr yntemler altnda yaamalar tek kar yoldur. Blgemizi geniletmeye niyetimiz yok, ancak onlar Trk kylerine saldrdka, biz de baka yerlerde bask yapyoruz. Buffum bundan sonra, Gne'in havaalannn ne Rumlara, ne de Bar Gcne verilebilecei hakkndaki grlerini dinledikten sonra, Klerides'in bakanl konusunu at. Trkiye ne dnyordu? Ilml bir insan, birlikte allabilir. Buffum, Klerides'e Sampsonculann byk bask yaptklarm ve bir hareket hazrladklarn anlatt ve Makarios'un geri dnp dnemeyecei konusuna gelindi. Gne, Trkiye'nin Makarios'a kar olmadn, ancak artk Cumhurbakanln kaybettiini, fiilen ik291

26 temmuz cuma tidar olmadn, dolaysiyle Rumlarn lideri veya bir muhatap kabul edilemeyeceini syledi. Amerika, Ba-piskopos'un adaya dnne engel olamad takdirde, Trkiye'nin tek ikyeti durumunda kalmayacan da szlerine ekledi. Buffum Gne'e bu grlerini ngilizlere de anlatmasnda fayda olduunu belirttikten sonra konumay kapad. Dr. Kissinger'in de Makarios lehinde almak niyetinde olduunu sanmyorum. Tehlikeli ilikileri konusunda bizim de endielerimiz vard. Son derece byk bir gizlilik iinde geen Gne -Buffum konumas uzaymca konferans da gecikti tabii... Bizler aada bir eylerin dndn yeni yeni hissetmeye balamtk. Asl bomba biraz sonra patlayacakt. HLALLER VE LERLEMELER Aslnda ate-kes ihlalleri ve Trk ordularnn ilerlemeleri Cenevre'deki Trk heyetini de rahatsz etmeye balamt... Kaplar arkasnda, arada bir Bu ilerlemeler mzakerelerdeki gcmz indiriyor. Dnya kamuoyuna ters etki yapyor, dursa iyi olur. szleri ediliyordu. Dnya basn, radyo ve televizyonlar da sadece Trk birliklerinin ilerlediklerini haber veriyor ve genel hava yava yava Trkiye'nin aleyhine dnmeye balyordu... Mdahale yaplm ve alklanmt, ancak artk duvulmas gerekirdi. Trkiye'nin istilac niyetleri satrlar arasnda geitiriliyor ve en nemlisi tm yorumcular Karamanlis'in durumuna deiniyorlard: 292

26 temmuz cuma ... Trkiye, son derece g durumdaki Karaman-lis'i keye itmektedir... gali altndaki blgeyi geniletmesi, dnya kamuoyuna meydan okumas anlam tar... Yunanllarn bu ekilde tahkir edilmesi, diktatrln geri gelmesiyle sonulanabilir... (1) te bu hava iinde konferansn ikinci ve belki de sonuncu resm oturumu 10.30'da balad. Mavros salona bir bomba gibi girdi. Yunan heyetinin elinde haritalar, emalar.. v.s. Callaghan iin iinden neler kacan tahmin ettiinden olacak, hemen ilk sz ald: ... Meseleye yaklammz, da'daki anormallikleri durdurmakla olabilir. lk anormallik Sampson' un statsyd. Ancak imdi Klerides baa geerek, hukuk bir dayanak salamtr... Dier anormallik Trk ordusunun da'daki mevcudiyetidir. Oradaki birliklerin normal ihtiyalarnn yollanmas gereklidir. Ancak devaml yeni asker kartlmas ve blgelerin geniletilmesi kabul edilemez. Burada mdahalenin gerekelerini mnakaa etmiyorum. Ancak ate-kesin ilemedii bir gerektir. Bundan dolay pheleri giderebilmek iin, bir dinleme - gzetleme sistemi kuralm. Bakalm normal ihtiyalar m gidiyor?... Trkiye'nin genilemesi durumu arlatrr. Bugnk durumu dondurabilir miyiz? Bunu nasl salarz? Trkiye'nin niyetleri nedir? Gne beklediini bulmutu. Birliklerin denetimi anlamna gelecek hibir sistemi kabul edemeyeceini syledi: Hukuk gerek, Trkiye'nin adaya ikmal ve asker gndermekten alkoymaz... stlik gvenlik neden sadece Trk askerleri iin dnlyor. Gerginliin (1) isvire radyosunun o gnk yorumu. 293

26 temmuz cuma azaltlabilmesi her ynyle incelenmesi gerekir... Askerlerimiz istil iin gitmediler. Gerginlii arttrc unsur olanlar deildir. Biz Ada'daki normal hayatn geri dnmesine yardmc olmak iin tm gvenlik meselelerinin ele alnmasn bekliyoruz. Yoksa sadece Trk birliklerinin denetimi, durdurulmas, atekes sorunlarn ele almak bir eyi halletmez. Callaghan, Yunanllarn biraz sonra ortaya atacaklar tehditleri nceden nlemek istiyordu: Kbrs'ta atmalar oluyor... Nereye gidildiini kimse bilmiyor. Ben, Trkiye Ada'dan hemen yarn ksn, demiyorum. Ancak kar tarafn gvensizlik hislerine de anlay gstermek gerekir. Callaghan, Trkiye ne kadar itiraz ederse etsin, birdenbire bakan-arabulucu rolne giriermiti. Meselede taraf olmamasnn kendisine verdii tabii br rold adeta bu... Gne, Trk kylerindeki ablukalarn, igallerin kaldrlmamas halinde ilerlemelerin devam edeceini hissettirdi: Ada'da iki kuvvet kar karya gelmitir... Bir sava olmutur. Bizden tek tarafl ileyecek tedbirler beklenmemelidir. Halen Kbrs'ta nizam, gayri nizam, para askeri gler vardr. Onlar ne olacaktr? Mavros artk dayanamad... Yllardan beri Cunta' nn ar basks altnda olduka g bir mcadele vermi, yorulmutu. Ne de olsa eski politika okuluna mensuptu. 70'e yakn yama ramen, iki gn iinde muazzam deiikliklere kendini altramam gibi grnyordu. Akl fikri Atina'dayd... En byk korkusu Cun-ta'nn geri gelmesiydi. Bundan dolay konferans onun iin bir lm-kalm savayd. Ters bir karar, ters bir sz, Atina'da her eyi ykabilirdi. Heyecanlanmt... 294

23 temmuz cuma Daima parlak, gsterili kelimeler ve jestlerle konuurdu. Sert grnne ramen, uysal ve anlamaktan yana bir tabiat vard. Atina'yla konumu ve Karaman-lis'in de onayn almt: Beyler bize gelen haberler son derece endie vericidir. Trkiye Kbrs'ta yemden byk bir igal hareketine girmitir. Klerides dayanamaz hale gelmitir. Durum son derece kritiktir. Haritalara bakn, 22 Temmuzdan bu yana Trklerin yz kilometrekareye yakn genilemesini greceksiniz. Bu durumda konferans ben-siz devam edecektir. Yunan hkmeti bu konferansta daha fazla duramaz... Buz gibi bir hava esiverdi... Yunan heyetinden baz subaylar koca haritalar karp ngiliz ve Trk delegasyonlarna gsteriyorlard. Birka gnden beri Ankara' dan ayr kalm olan, heyet'teki Trk subay ve diplo-matarmdaki merak.herkesten fazlayd... Aaaa oraya kadar gitmiler mi, bravo vallahi... Bak bak o ky almlar iyi iyi... diye birbirlerini drterek, glmemeye alarak haritalara bakyorlard. Onlarda bu bilgiler yoktu zira... Mavros konumasna devam etti: ... Kilometrelerce ilerideki kylerin abluka altnda olduunu ileri srp geniliyorlar. Byle gereke mi olur? Bu metodlann konferansa faydas, sadece abuk dalmasn salamaktr. Eer Trklerin istedii buysa, baka mesele... Sadece dn 50'ye yakn ate-kes ihlali tesbit edilmitir. Trk kuvvetleri 22 Temmuz gnk snrlara geri dnmedikleri takdirde, Yunanistan konferanstan ekilecektir... Trk Dileri Bakan dn gelen gemilerle su nakledildiini syledi, oysa tank-tfek getirilmitir... Toplumlarn korumak iin 12 bin asker karan Trkiye'ye kar, bizim de 50 bin kii mi 295

26 temmuz cuma kartmarmz gerekir?.. Ben bu koullar altnda, burada oynanan KOMEDDE rol alamam. Mavros Cenevre'ye gelirken, Trk birliklerinin da' dan derhal karlmasn nermi, oysa imdi 22 Temmuz hatlarna ekilmelerini syleyerek bir adm geriliyordu. Tm amac, birlikleri durdurabilmekti... Gne de aslnda hayatndan pek memnun deildi, ancak herhangi bir gvence vermesine de imkn yoktu: Benim de Denkta'tan gelen bilgiler var elimde. 8 bin Trkn kyde mahsur kaldn, dierlerinin de devaml tehdit altnda yaadklarm sylyor. Ate-kesi kabul ettik, ancak bu tek tarafl, yani sadece Trkler iin alnm bir karar deildir. Biz buraya, sadece Trklerin atei kesmesini saptamak iin gelmedik. Bunu da benden isteyemezsiniz..., Herkes iin gvenlik kurulmadan ve tam ate-kes olmadka Trk askerleri iin bir taahhde giremem. Dier limanlarn ak braklp, sadece Girne'nin kontrol altna alnmas, Birlemi Milletler askerlerinin Trk birliklerinin etrafna dizilmesi, oradaki birliklerimizin hapsedilmesi anlam tar. Tartmalarn konferans koparma derecesine getirdiini farkeden Callaghan hemen taktik deitirdi: - Bir sre ara verip, ikili konumalara geelim. leden sonra 15'de toplanrz. Konferansn genel oturum ekli yrmemiti. Taraflar birbirlerini sulamaktan ileri gidemiyorlard. Fazla resm bir hava domutu. Birinci Cenevre'nin toplantlar bu ekilde bitti. Btn taraflar resmen bir daha, sadece konferansn sonunda buluabildiler... Kriz birden bymt.;. Callaghan karken, hemen Mavros'u odasna gtrd. Yunanistan'n konfe296

26 temmuz cuma ranstan kmamas iin neler gerekiyordu!... Onu renmek istedi. Aslnda Mavros ve Bitsios, meselenin Birlemi Milletlere gtrlmesinden yanaydlar. Zira Trkler artk Ada'ya kmt. Bunun deitirilmesine imkn yoktu. Hi deilse, dnya kamuoyunun destei ile daha etkili bir bask yaplabilirdi. Mavros, Callaghan'a isteklerini aka sralad: Her eyden nce, sizin teklif ettiiniz gibi Girne limannn kontrol altna alnmas gerekir. kinci tedbir olarak da Trk kuvvetlerinin etrafna B.M. Bar Gc yerletirilir. Arkasndan da eski anayasal dzene dnlmesi iin arda bulunulur. Makarios da geri gelir. Trkler tamamen ekileceklerini kesinlikle vaat ederler. ., Havaalannda olupbitenleri biliyorsunuz. Oray bin kii koruyor, gerisiyle nasl baa kacaz. Durumun kontrol iin tarafsz ve bamsz bir organ lzm. Kbrs'taki her anlamazlk ULUSLARARASIDIR. Callaghan, Mavros'a tm isteklerinin olmasa dah nemli bir blmn Gne'e bildireceini syledi: Trkiye ate-kese uyacana, asker kartmayacana ve genilemeyeceine dair bir garanti verirse tatmin olur musunuz? Bilemiyorum. Atina'ya sormam gerekir. YUNANSTAN'IN AMACI Yunanistan, Trk birliklerini olduklar yere mhlayp ii kapatmak, geri kalan sorunlar ise ileride grme niyetindeydi. ngiltere ise, Yunanistan'n endielerini giderip konferans tekrar rayna oturtabilmek ve bir ortak bil297

26 temmuz cuma diri ile gerginlii, hi deilse grntde drmek istiyordu. 11.30'da Gne, Callaghan'n odasna girdii zaman, masann zerine yine koca koca haritalar almt. Bazlarnn zerinde Amerikan, bazlarnda ise ngiliz ordusunun damgalar vard. Bizim delegasyondan ok daha iyi biliyorlard durumu. Callaghan ikyetle balad: Bu kadar olmaz artk. Hem Dou, hem de Ba-t'ya doru ilerliyorsunuz. Bunun Ada'da ortaya kard durum bir tarafa, Karamanlis hkmetini sarstn ve kk drdnn farkndasnz herhalde. Yepyeni bir demokrasiyi ykmak m istiyorsunuz? Biz Karamanlis'in geliinden ne derece memnun olduumuzu akladk, ancak adaya Trk askerinin Karamanlis iin kmad ve baka gerekelerle gittiini siz de bizim kadar biliyorsunuz. Devaml asker yyorsunuz. Ne zaman bitecek bu? Trk kyleri boaltlp gvenlik salanana kadar. Mavros'un teklifleri var. Konferansn baaryla sonulanmas sizin de lehinizedir. Nasl karlyorsunuz bunlar? Ne dnyorsunuz? Gne, nihayet konferansta ortaya atmay dnd, fakat frsat bulamad baklay azndan kard ve federasyon kokan yeni forml aklad: Mr. Callaghan, bugn Kbrs'ta bir devlet otoritesi kalmamtr. Ortaya kan bu boluu doldurmamz gerekir nce. Bunun iin de Anayasal dzen kurulana kadar geici baz artlarn kabul gerekir. 1) Trk blgelerini Trkler, Rum blgelerini de Rumlar idare etsinler. Yani ayr polis kuvvetleri olsun. 2) Devlet Ba298

26 temmuz cuma kanlnn meruiyet kazanmas iin, Denkta'm grevi balatlsn ve Klerides ile ortak alsnlar. Aa seviyede de ayr ayr idareler kurulsun. 3) Trklerin yaad kylerdeki igal veya abluka kaldrlsn ve Bar Gc kark kylerdeki dzeni gerekletirsin. 4) Kbrs'ta yeni dzenin kurulmas iin de, bir hafta sonra yeniden toplanalm. 5) Nihai sonuca kadar da, Trk birlikleri ve Trk kyleri etrafna geni bir gvenlik kua koyalm. te tekliflerim bunlar. Kabul edilirse, Trk birlikleri ilerleme zorunluunu duymazlar. Havaalan ne olacak? Alan garantr devlet tarafndan kontrol edilebilir ve ortak bir sistem altmda altrlabilir. - Anladm kadaryla Mavros'un 22 Temmuz hatlarna geri ekilinmesiyle ilgili teklifi kabul etmiyorsunuz? Anlatmak istediim olduka ak zannederim. Hi deilse Ankara, genilemeyeceine dair bir aklama yapamaz m? Siz onu yaparsanz, ben de Yunanllar ikna edip sizin isteklerinizi kabul ettirmeye alrm. Trkiye'nin durumu zorlatrmaya niyeti yok. Ancak hayati haklarmzdan fedakrlk beklemeyin. Ankara'ya durumu sorarm, ancak olumlu bir cevap geleceini hi tahmin etmiyorum. Trk birliklerinin etrafna B.M. Bar Gcn koyarsak,. Yunanllar tatmin olur belki. Kesinlikle Bar Gcn kabul edemem. Karln grmeden ordularm hapsetmemi istemek mantkl gelmiyor bana. Ancak askerden arnm ve geni bir gvenlik kuan kabul edebilirim. Ancak ne karakol, ne de B.M... 299

26 temmuz cuma Birbirinden tamamen ayr fikirlerin bir araya getirilmesi olduka gt. Kriz n alnmayacak ekilde byyordu. Callaghan, konferans, kurtarabilmek iin, nce zel temsilci Buff um, arkasndan da Kissinger ile konutu... Atina ve Ankara'ya bask yapmasn istedi. Konferans ancak Amerika'nn yardm kurtarabilecekti... Mavros saraydan ayrlrken gazetecilere, salonda sylediklerini tekrar edip eer ate bu gece kesilmez-se ben dnyorum. Resm toplantnn yaplmas ans sadece yzde 20'dir dedi. Tabii 15.00 diye saptanan resm toplant saati, her saat ba biraz daha ileri atlyordu... Bir taraftan da ikili grmeler srdrlyordu. kili grmeler hakknda eer gelip bize haber vermeseler, ruhumuz bile duymazd. Zira basma kapal olan blmde, bir odadan kp dierine giriveriyorlar, veya barn kenarnda konuuyorlard. Toplantlar tam anlamyla rayndan kmt. Trk diplomatlar teker teker ke balarnda tutuluyor ve kulaklanna: Aman ilerlemeyin artk. Atei kesin ve fazla asker-cephane yollamaym. Yunanllar da kendi askerlerini ekmeye hazrlar deniyordu. Bu ke kapmaca, akam ge saatlere kadar srd... 16.00'da Callaghan nce Mavros, sonra da Gne ile son bir defa daha bulutu. Amac ortak noktalan karabilmekti... Mavros'a Trk tekliflerini zaten vermiti... Atina'dan cevap bekliyordu. Gne ise elinde Ankara'nn zaten nceden bekledii HAYIR' ile girdi odaya... r Brakn 22 Temmuz hatlarna geri ekilmeyi, Ankara gvenlik kuana B.M. Gc yerletirilmesini, bir deklerasyonla ilerlemeyecei hususunda istenen gvenceyi vermeye yanamyor. Anlama bir paket halin300

26 temmuz cuma dedir. inden bir tanesi alnp, dierleri braklamaz. stelik byle bir deklerasyon Trkiye'nin hakl olarak yapt hareketleri kendi kendine sulamas anlamna ekilmez mi? Callaghan'm ok can sklmt. Yz kzard: Siz bir batakla giriyorsunuz. ngiltere'nin r-landa'daki durumuna benzer duruma debilirsiniz. Bunun iin bir anlama imzalayp askerlerinize geri dn iin kap ak brakmasanz, ileride batarsnz. mzalayacamz anlama haklarmzdan vazgeme olacaksa, hi imzalamamak daha iyi deil mi?Gne, Havaalan evresindeki Trk emberinin skmas zerine, ngilizlerin Fantom uurup slerine kuvvet gndermelerine iaret etti: Dorusu baar kazandnz. Ancak fazla ileri gitmemenin faydalar byktr. CENEVRE'DE SESSZLK Akamst birdenbire herkes kendi misyonuna ekiliverdi. Cenevre derin bir sessizlie brnmt. Ne olacakt? Konferans bitmi miydi? Mavros gerekten dnyor muydu? Yoksa blf myd bu?Hayr blf deildi. Atina'da generallerin Karaman-lis'e, Trkiye'ye sava amas iin bask yaptklar, rencilerin Kbrs'ta arpmak istiyoruz diye gsterileri kolaylkla grmemezlikten gelinecek olaylar deildi. Karamanlis iki ate arasndayd..,O arada Kissinger'in telefonlar tekrar ilemeye balad. Bir Ankara, bir Atina... nce Karamanlis, sonra Ecevit.Cenevre ise, bu telefonlarn sonucunu bekliyordu... Mavros ntercontinental'daki odasnda Yunan gazeteci301

26 temmuz cuma lerine bilgi veriyor, Gne rezidans'da toplant yapyor. Callaghan ise ngiliz gazetecilere brifing yapyordu: Gne bana, Lefkoa Havaalannda kazandmz baardan sz etti. Kendisine, ngiliz askerlerinin Trkler tarafndan itilemeyeceini ve karlk vermeden kurunlanamayacan anlattm... Konferansm durumu ortadadr. Bakentlerden gelecek cevab bekliyorum. Kissinger'den Ankara'ya bask yapmasn, Atina'y da ikna etmesini istedim. Bylece konferansm nemi birdenbire, dramatik ekilde aktalitenin basma geivermiti. Yunanistan'n toplanty terk etmesi demek, iki lke arasnda gerginliin yeniden balamas anlamna gelirdi... iei burnundaki Yunan demokrasisi ne olacakt?.. Tepkilerinin kolay kolay hesaplanamayaca bir ortama girilivermi-ti birden. Dnya basn tonunu ykseltmeden, Trkiye' yi sktrmaya balamt. Aslnda, konferansa verilen Trk teklifleri anormal saylmazd ancak, Ada'daki atekes ihlalleri nedeniyle kamuoyunda Yunanistan puan kazanmt. 26 Cuma gecesi arlk Cenevre'den, bakentler arasndaki Ecevit - Kissinger - Karamanlis telefonlamasna kayd... Aslnda ne basn, ne de kamuoyu iin bu tarafndan haberdar deildi. Delegasyonlarn ii tar . ttklarn zannediyorduk. Sadece Mavros'un akam olmasna ramen Cenevre'den ayrlmamas ilgin bulunmutu... Otele dndmz zaman, kouturmaktan nefesi tkenmi, gzlerinin feri km insan yn haline gelmitik. Dimitri hemen seferber oldu. ki isteyenlere iki, karn ackanlara da yiyecek buldu... ok nemli 302

26 temmuz cuma bu... Zira svire otelinde saat 21.00 oldu mu, patron btn mutfak ve dolaplar kapatyordu. Alktan lse-niz sabah beklemek zorunda kalyordunuz. Dimitri hemen Akdeniz zeksyla, durumu bildiinden sabah kahvalts iin hazrlanm ekmekleri nmze srverdi. Gecenin 11.00'inde nereden yiyecek bulunurdu ki... 303

27 Temmuz Cumartesi Sabah kan Uluslararas basna gre, Yunanllar baar kazanmlard. Hemen hemen hepsinde Mavros: Trkler durmazsa konferans terkediyorum manetli haberler vard. Atina gzel bir manevrayla Ankara'y dnya kamuoyunda sktrma abasna girmiti ve ba-anyordu... Delegasyona gittim... Aaa bizim heyet son derece aKin. Uluslararas Gvenlik leri Genel Mdr Ercment Yavuzalp, kriz srasnda geen uykusuz gnlerine buradakiler de ilave edilince kilo birden vermi, fakat glmseyerek dolayor... lman Vallahi mahvol-duk kardeim gryorsunuz halimizi diye ackl bir ekilde durumunu anlatyor, Ecmel Barutu elleri cebinde hafif bir glmseme etraf seyrediyor. Kime sorsam ayn cevab alyorum: Ne tela ediyorsun M. Ali'ciim, kardeim. Bizim hibir acelemiz yok ki. ubuumuzu yaktk gelimeleri bekliyoruz. steyen gider, isteyen kalr. Havalar buydu ama ilerinin fkr fkr ettiini ok iyi biliyordum. Nihayet, kaplarn ardnda bir dalgalanma oldu ve Bakan aramza geldi... Biz de birka kii olmutuk. Her toplants nee iinde geen ve esprileri ile tannan G304

27 temmuz cumartesi ne gitmi, ask suratl bir baka Gne gelmiti sanki.'. ocuklar sonra konuuruz. imdi Mavros'u grmeye gidiyorum. dedi ve frlad. Sonradan rendiime gre, geceki telefonlamalar etkisini gstermiti. Kissinger, Trkiye'den ilerleme olmayaca, Yunanllardan da Trk kylerine girmeyecekleri gvencesini almt... Yunanistan bulunan orta yol sonunda konferans terk etmekten vazgeti. Ecevit ise, 22 Temmuz hatlarna ekilme, deklerasyonda bulunma gibi artlara kesinlikle yanamamt... Gne ile Mavros'un grmesi ekilden ibaretti. ki D Bakarm ii aralarnda hallettikleri havas verilmek isteniyordu. Bu 50 dakikalk grme aslnda ok yumuak gemiti. Mavros'un balca ikyeti, Trk ate-kes ihlallerinin yeni hkmeti kk drd ve zor durumda brakt idi: Bize yardmc olmadnz takdirde ibirlii yryemez. Mr. Mavros, bizim de bir kamuoyumuz var. Yaplan mdahalenin karln almadan bizden anlay bekleyemezsiniz. Mavros solun pusuda, onlarn arkasnda da Cunta' nn srada frsat aradn, durumunun ok skk olduunu uzun uzun anlatm ve: Bize yazdrr gibi teklifler getirip, bunu kabul edeceksiniz havasna sokuyorsunuz.. demiti. 11.00 oivarnda, Callaghan'm da Mavros - Gne toplantsna katld haberi yayld... Yayld diyorum, zira biz o labirent binann bir baka ucunda, biri gelse de anlatsa diye bekleip duruyorduk... Gne ile Mavros'un Franszcay tercih etmesi ze305

27 temmuz cumartesi rine, Callaghan yeminli bir tercman getirtti... Bakentler arasnda varlan prensip anlamasrm piirilme almalar bylece balam oldu. imdi abalar deimiti. Bakan iki saat adeta boutular ve sonunda yaynlanacak anlamann paragraf balarn tespit ettiler... Eksperler bu akama kadar oturup kendi aralarnda alsnlar. Her delegasyon alnacak kararlarn nasl olmasn istiyorsa yle bir kt hazrlasn. Sonra akam 20.30'da bulusunlar ve n birletirip tek bildiri haline getirsinler... Bakanlar da gece ge de olsa son rtular yaparlar ve bir anlama kar ortaya... Mavros dar karken gazetecilere Olumlu bir yola girdik. Trkler ilerlemeyeceklerine dair gvence verdiler. Eksperler alacak. Bu akam ii tamamlayabiliriz demez mi? Daha birka saat ncesine kadar, ha dald, ha dalacak denen konferansn, imdi de bitecei syleniyordu. Herkesin akl tamamen karmt... Neyse, detaylar dnmeden sylenenlere inanmann daha faydal olduunu kabul edip telekslere komaya baladk... Ben tam birbirinden gzel santral ile, uzun boylu gzlkl, espri merakls PTT efine iki smarlamaya (Ancak bu ekilde iler abuklayordu) gidiyordum ki, TRT iin Cenevre'ye gelen Mehmet Barlas elini masaya vurarak isyan etti: Olmaz kardeim... Byle ey olmaz, TRT geri dner. Ben enayi yerine konmak istemem... Aman Mehmet ne oldu? Yahu birtakm insanlar buluup konuuyor, kararlar alyorlar, bizim haberimiz yok. ngiliz gazetecile306

27 temmuz cumartesi rinden duyuyoruz. Ya bize de bilgi verilsin, veya ben giderim. Halk lman bym gzlerle: Mehmet kardeim insaf yahu... u durumumu, sizin iin yrtnmam gryorsun. Daha ne yapaym yani... Vallahi ayp. ;U lman'a kim dayanabilir ki, protestonun yksekliine bata Bakan, herkes koup gelmiti... Sonunda anlamaya varld ve lman'm daha sk bize bilgi vermesi kararlatrld. Aslnda Devlet organ olan TRT' nin habercilik ve habercilikte haysiyet anlamn Mehmet orada ylesina gzel savundu ki, inallah bast-ne beyefendi diye syleneni yazan baz TRT mensuplar bu anlaytan esinlenmitir... Sanki heyecan yokmu gibi, bir de Mehmet'in heyecan gelmiti... Allah'tan uzun srmedi. Ama bu defa AP tarafls gazetelerin muhabirleri Efendim neden Mehmet'e ncelikle haber veriliyor? diye ayaklanmazlar m... Vatan m kurtaracaz, haber datm ile mi uraacaz, bir ara ardk... (!) Btn leden sonra, her delegasyon kendi kovuunda ktlarn hazrladlar. Biz de 20.30'da balayacak olan eksper toplantsn bekledik. O arada benim mterilerim artmt... Brksel'den veya Londra'dan tandm gazeteciler, TVciler adeta sraya girip bilgi almaya alyorlard... Almanlar Orsan ymen'in peindeydiler... Hrriyet iin gelen Oktay Eki ise yanlmyorsam Reter ajansyla sk iliki iindeydi. Mehmet Barlas da vedetler arasndayd. ler bitince mterilerimizin ... rahatsz etmek istemem, ancak nedir u durum? diye balayan sorularn cevaplyorduk. Tabii bu ekilde durmadan Trk gr dnyaya yaylyordu, tik defa Uluslararas dev bir konferansta sz dinlenip 307

27 temmuz cumartesi grlerine kymet verilen Trk gazetecisi olmann zevkini karyorduk... sterseniz buna kompleks de diyebilirsiniz. Bugne kadar daima nc drdnc keman olarak ileri takip etmitik. Bu yeni durum ok zevk veriyordu. Tabii herkesin bir de ngiliz'i vard... Ben Guardian'n Keatly, Fransz Ajans AFP'nin V<"a" s ile sk ibirlii yapmtm. Bunun ileride enformasyonlar karlatrma ve deerlendirme srasnda byk faydalarn grdm... Yazdm yazlara sonradan baktm zaman yzm kzarmad... EKSPERLER TOPLANTISI Dier toplantlar gibi, eksperler toplants da kapal oldu... eri girerken Ecmel Barutu birka saat iinde iin biteceini tahmin ediyordu... Eksperlerin banda Bykeli Cokun Krca vard... Balangta resm listede bulunmamasna ramen, Franszca ve ngilizce-ye hkimiyeti ve diplomatik forml bulabilmekteki stnl Gne'in partisinin byk allerjisine ramen Krca'y yanma ekmesiyle sonulanmt. stelik Krca' nn dilinin sivriliinin de faydas bykt. Eksperler salona girdiler. Trk ekibi, Krca, Barutu ve Yavuzalp, ngilizler Trk Masasndan Goudeson ve Genel Sekreter Yardmcs Wiggin, Yunanllar, Siyasi ler Dairesinden Bitsios, Trk Masas .efi Cums ve Bykeli Metaksas. ngiliz delegasyonunun odasndayd bu toplant... Wiggin, kenri hazrladklar kdn, her iki delegasyonun grlerini de kapsadm, bundan dolay temel olarak tartmama bu kt zerinden yaplmasn teklif etti... Kimse itiraz etmedi. 308

27 temmuz cumartesi Masaya oturulur oturulmaz, Krca ilk deiiklik isteini yap verdi: Mr. Wiggin girite, nce Gvenlik Konseyi kararndan, sonra garanti anlamasndan sz ediyorsunuz. Bunun tam tersi olmaldr... Bir de, meru nizama dn cmlesi var. Bence, nizamn normalletirilmesi, sznn kullanlmas daha faydaldr... Bitsios bu nokta zerinde pek fazla durmad... kinci madde Trk birliklerinin nerede duracaklar ile ilgiliydi. Birdenbire kavga da kopuverdi: Mr. Wiggin Trk birliklerinin duracaklarn yazmsnz, ancak herhangi bir tarih verilmemi... Tahmin edebileceiniz gibi Trk askerleri bulunduklar yerde duracaklardr. Bitsios dayanamad: Tabii duracaklar. Yrmeye devam m edecekler? Hatta 22 Temmuz hatlarna geri dnecekler. Mr. Bitsios, ate-kes (cease fire) ile atein kesilmesi (cessation of fire) kelimeleri arasmda fark vardr... Trk birlikleri bu anlamaya imza atld gn nerede bulunuyorlarsa, orada kalrlar. Siz Gvenlik Konseyi kararn kabul etmiyorsunuz demektir. Kabul ediyoruz. Siz de kabul ettiniz ama uygu-lamadnz. imdi bu uygulamaya ortaklaa gireceiz. Bunun iin de her iki tarafn anlamann artlarna uymas lzm. Benim buna uymam, sizin uymanz ile artlandnlmtr. Bunu nasl tespit edeceiz? Buradaki imzalarmzla tespit edeceiz. te bundan dolay Trk birliklerinin durma noktas, bu anlamann imza gn olmaldr. 309

27 temmuz cumartesi Krca sinirden kpkrmz kesilmiti. Sol omzu hafif kaym, ceketi almt... ngilizler araya girdiler: Mr. Krca u anda zerinize ate edilmezse, ilerlemeyeceiniz hakknda gvence verebilir misiniz? Derhal. Krca byle bir yetki almamt Ankara'dan, ancak orada baka trl harekete imkn yoktu. Bitsios, Trkiye'nin iddialarn kesinlikle kabul etmiyordu: Ada'da birtakm ba bozukluk (eteciler anlamnda kullanlmtr) var. Bunlara sz geiremiyoruz. imdi bunlardan birinin yaptn gereke gsterip ilerlemek iyiniyet midir? Ben anlamam. Oraya Yunan subay yolluyorsu-nuz. Balarna komutan yoluyorsunuz, sonra kontrol edemem diyorsunuz. Olmaz byle ey. Ben tm iin, mcahitler dahil, konuuyorum. Sizi de yle telakki ediyorum. M. Mavros'a baklacak olursa, Trk ordusu zerine ate edse de, kylerdeki Trklere katliama giriil-se de, ilerlemeyecek. Olur mu byle ey? te etmeyin ilerlemeyelim. Bu bir paket anlamadr... Biri dierinden nce veya ayr ele alnamaz. Ben sizin ate edeceinizden, siz ise benim ilerleyeceimden phe ediyorsunuz. O zaman gelin bir noktada anlaalm. Yani imza gn balang tarihi olsun. Bitsios kesinlikle karyd. ngiliz delege, bu noktada Krca'y destekler bir havaya girdi. Ancak Bitsios diretti ve maddenin Bakanlara gnderilmesini istedi. Tarih ve saat ak braklarak, 3'nc maddeye geildi. imdi sra Bitsios'dayd... Trk birliklerinin etrafna Ban Gc yerletirilmeliydi. Trkleri bundan daha etkili bir ekilde kontrol etmenin yolu yoktu: B.M. denetimine braklacak bu gvenlik kuann genilii 600 metre civarnda olabilir. Ate-kes 310

27 temmuz cumartesi hatt tespit edildikten sonra, izginin her iki tarafndan 300'er veya 600'er metrelik bir blge Bar Gc tarafndan denetlenir. Krca, Ankara'nn bu konudaki hassasiyetini ok iyi biliyordu. Hemen itiraz etti: nce bu kuak, imza gn nerede durulduysa oradan balar ve ileriye doru uzatlr. kincisi 600 metre ok azdr. Trk Birliklerini top at menzilinden karacak ekilde geni tutulmaldr. ncs ieriye Bar Gc giremez. Tartmalarn uzamas zerine, bu madde de Bakanlara gnderildi. Parantezlerle taraflarn grleri belirtildi. gal altndaki Trk kylerinin durumuna geildi... Krca fena halde sinirlenmiti... Yapt neri, Rumlarn igal ettikleri kylerden ekilmeleri, ablukalar da kaldrmalaryd... Bitsios iin bu kadar artk fazlayd. Tek kelimeyle syleyeyim, bunu ben kabul edemem. Mademki burada bir bar yapyoruz, herkesin buna uymas gerekir. Biz, topraklarmz igal eden Trklerin bulunduklar yerde kalmalarn kabul edeceiz ancak sava srasmda Trklere ait blgeyi Rum kuvveti, igal etmise, onlarn ekilmesini isteyeceiz. Bunun hangi mantkla ilgisi var? Nasl ekilmeleri istenebilir? Soruyorum size gerekten Rumlarn geri ekilmesi mi isteniyor? Evet. Krca'dan tek kelime kmt: Evet... Bir sre durdu. Karsndakini ne zaman ve nasl sinirlendireceini ok iyi biliyordu. Ksk bir sesle verdii evet cevabnn zerine, en sert tutumunu taknd: Btn bykelilerden zr dilerim. Galiba bi311

27 temmuz cumartesi zim muhtra biraz aceleye geldiinden yeteri kadar ak olmam... Sesinin tonunu biraz daha ykseltti: ... imdi tekrarlayp dzeltiyorum. Rum Milli Muhafzlar ve dier Rum gleri DERHAL Trk kylerini boaltacaklar ve Trk idaresi yeniden yerine gelip kendi otoritesini kurar... (hafife ban evirdi..).. te bu kadar. Oda n n tmeye balam, ngilizler akn baklarla iki delegasyonu seyrediyorlard. Bitsios Birlemi Milletlerde yllarca elilik yapm, tecrbeli bir diplomatt. Yine de Krca'nn szlerine dayanamamt: Ne demek bu? Ne demek?. Trk heyeti, tam bir igalci g havas iinde konuuyor. Dnyann neresinde igalci kuvvetin olduu yerde kald, dier tarafn ekildii grlmtr? Bana bir tek rnek verebilir misiniz? Buradaki konumalar Trkiye'nin gerek niyetini aka gstermektedir. Byle bir deklerasyonu kimse imzalayamaz. Bize malbiyet bildirisi mi yaptrmak amacmdasmz... Buna, izmeyi amak denir... Yunanistan' kk drmek sizlere hibir ey kazandrmaz... Tam bir tartma balamt. Krca: M. Bitsios buras Birlemi Milletler'e benzemez. Oradaki gerekeleri burada ileri srmeyin. Artk gerei grn ve ona gre konuun. Ege'yi fethetmi bir haliniz var. Trkiye Kbrs'a, Trk toplumunun gvencesini salamak iin gitti. Ancak kurtarma hl bitmedi. br taraflarda ezilen insanlar var. Hedeflerimizden ve nedenlerimizden taviz veremeyiz. Makarios'u deviren Sampson'un subaylar bu kylerden kacaklardr. Bunun aresi yok... Bitsios ile Cunis tahrik olmamaya dikkat ediyorlard... 312

27 temmuz cumartesi Krca'y susturmak imkanszlamt: ... burada alnacak olan karar, Trk kuvvetleriyle de ilgilidir. Bu madde bizim istediimiz gibi kmazsa, ben de birliklerimizin durmasyla ilgili maddeyle kendimi bal kabul etmem. Grdnz m, daha imdiden reddediyorlar... Tehditten geilmiyor. Byle anlama m yaplr? Krca hi durmadan devam ediyordu: Ben birinci maddeyi Bakann imza ettii anda kabul ederim. imdi hazrlk almas yapyoruz. Tm maddeler birbirine baldr. Biraz nce, Trk ordusu zerine ate edmedike ilerlemeyecektir, demitim. imdi, yalnz bu deil, diyorum ve ilave ediyorum: Trklere kar katliam dzenlediini kendi gazetesinden, elimle u kadar Trk ldrdm, diye iftihar eden bir adamn idaresinde bulunan ve bu adamla birlikte alan Cunta subaylarnn idaresindeki babozuklarn igalinde bir tek Trk ky kald srece, Trk ordusu ilerleyecektir. Gm diye yumruu da masaya iniverdi. Yavuzalp bile hafife eip Yahu fazla ileri gittin galiba demek zorunda kald... ngilizler hemen bir kahve aras verilmesinin yerinde olacan syleyip, havay datmaya altlar... Gece yars (00.45) olmutu. Trk heyeti iin bylesine uzayacam bilmiyordu. Belirli bir saatte ayrlp ertesi gn devam edileceini dnerek toplantya girmilerdi. Meer Callaghan ekibine gerekirse sabaha kadar alp bana bir sonu getirin demi... Koridora karken herkes bitap bir haldeydi... Wiggin, Krca'y kenara ekti. Tm grltlerin dnda konunun Trkiye iin gerekten nemli olup olmadm renmek istiyordu: 313

27 temmuz cumartesi Mr. Krca neden bu derece zerinde duruyorsunuz bu maddenin? Mr. Wiggin, Trkiye'de bir demokrasi ve bir de kamuoyu var. Bugn Trk ordusunun tuttuu blgenin iinde, genel Trk toplumunun sadece onda biri bulunuyor. Dierlerini Rumlar istedikleri an yok edebilirler. Eer Dileri Bakam bunu kabul ettirmeden geri dnerse, ayandan asarlar. Ben de byle bir maddeyi imzaya gtremem. Gerei sylyorum size. ngiliz bu konumadan hemen sonra, Krca ile birlikte Bitsios'un yanna gitti. Kurt diplomat, Krca'mn tm abalarna ramen fazla etkilenmemiti... Sinirlilii hemen gemiti... Wiggin, kylerin boaltlmasnn olumlu bir hava yaratacan syleyince, tabii yine itiraz etti. Krca elini kaldrp araya girdi: M. Bitsios sizi kii olarak anlyorum. Ancak konumanz dinleyen, Yunanistan'n gelip Aydn, Manisa civarn zaptettiini, Trkiye'nin de nasl olmusa olmu, Kbrs'ta kck bir toprak ele geirdiini ve sizin mtareke artlarn dikte ettirdiinizi zanneder. Oysa durum bu deil. Tam tersi var ortada. Trk ordusu burada durmay kabul etmekle size ok byk dn veriyor. Malubiyeti kabul etmeniz lzm. Bitsios kahve arasnda ve ayakta yaplan bu tartmann, sadece pazarlk srasnda taktik olarak kullanldn herhalde anlamt. Yine de sinirlenmeme-ye imkn yoktu: Bakn yine Yunanistan' kk drc szler ediyorsunuz. Bu tutum kimseye bir ey kazandrmaz. Hayr ekselans. Ne Cumhurbakan, ne Babakan, ne de Dileri Bakam aka beyanatlarnda bir defa bile Yunanistan' kk drc sz sylemediler. Yunanllar malp ettik demediler ve demeyecek314

27 temmuz cumartesi terdir de. Ama bu harekttan kazan salamak deildir. Sizi kk drmek, bunu aktan sylemektir... Eer her gn Trk galibiyetini kafanza vurarak sizi hrpalamamz istemiyorsanz, gerekleri kabul edin. ngiliz delege Wiggin, Mr.Bitsios baz gerekler var ki... diye sze balarken, Bitsios ayrld ve Cunis ile konumaya balad. Tekrar salona dnld zaman Wiggin (zaten ikicilii ile mehurdu) masasnn stne koca bir viski iesi karmaz m? Baland iilmeye. Havadan sudan konuuluyor ve hatralar naklediliyordu. Gerginlik birden azahvermiti... Ne de olsa diplomatt hepsi. Trk heyeti bakt ki, i sabaha kadar uzayacak, uyank kalabilmek iin onlar da ikiye sarldlar. Sarho olup direnlerinin krlacandan da ekinmiyor deillerdi. Bitsios nasl plajda tutuklandm, sonra nasl tekrar geri dndn anlatt... Hl olaylarn etkisinden kurtulamamt... Yeniden balad pazarlk... Kark kylere Bar Gc'nn girmesi maddesinin Bitsios tarafndan hemen kabul, Trklerin sevinle birbirlerini drterek memnuniyetlerini gstermelerine yol ayor... Havaalan meselesi Bakanlara braklyordu.. Bu arada serbest dolam meselesini ortaya kard Trk heyeti. Trklere serbest dolam olacak, ancak Rumlara olmayacakt... Tabu Bitsios tm arl ile bu neriyi durdurdu... Askerlerin ekilmesi maddesi bir saati akn heyecanl tartmalara ramen, Bakanlara gnderiliyor, siyas zm meselesinde de gr birliine vanlamyordu... Gne, (Dileri Bakan deil gerek Gne) Le-man Gl'nn zerinde ykselirken, dokuz kzgn adam 315

27 temmuz cumartesi hl bir odanm iinde, perian, fakat inatla birbirlerine laf anlatmaya alyordu. Salar darmadank, kravatlar sarkm, ceketler km, gzlerin ii kpkrmz. Artk balangtaki gibi sert ve yksek sesler, din ve kendinden emin konumalar duyulmuyordu... Neredeyse fslt halinde, dokunsanz dklecek ekilde birbirlerini gagalamaya alan bitkin horozlara benziyor-lard... Yine de inatla, son sz syleyebilmek iin, derinden de gelse bir ilve yapyorlard.. Aklma cephedeki erler geldi... ki ayr art altnda, iki ayr cephede, iki ayr insan ayn dava iin rpmyordu... Cephede (hangi milletten olursa olsun) asker yorgunluktan silahnn zerine dayanp szm, diplomat da ayn saatlerde szmak zere... Garip bir paralellik. Hele yaplan mcadeleye, harcanan saatlere, kaybedilen hayatlara baknca, sessizce doan gnein yumuack ss altmda neden anlaamaz insanlar demekten kendini alamyor... Bombo sokaklar... Bombo tepeler. Sabahn ilk saatlerinin durgunluu var etrafta... Ceketlerini srkleyerek kapdan dosyalariyle kan ve yava yava ayr ynlere doru yryen diplomatlar... Silahn srkleyerek nbetinden dnen asker... Biraz sonra yine horoz sava balayacak... Meydanlar dolacak, daktilolar ileyecek, teleksler yazacak, radyocular konuacak, kzgnlklar, kavgalar... Sonra? Sonra ne olacak? 316

28 Temmuz Pazar Pazar sabahnn 7.00'sine kadar sren eksperler toplantsnda, taraflar tutumlarn devam ettirmekten ileri gitmemilerdi. nemli maddeler hl sallantdayd. rnein, Yunanllar gvenlik kuana Ban Gc yerletirmek ve Trkiye'nin nerisinin tam tersine, ok dar tutulmasn istiyorlar, Ada'daki tm yabanc birliklerin ekilmesi, ikmali ve artnlmamas noktalan aka anlamaya sokulmak isteniyor ve gmenlerin yerlerine dnmelerinde srar ediliyordu... Sabaha kadar sren bu toplantnn en faydal yan hangi noktalarn ihtilafl olduunun kt zerinde belirlenmesiydi. Yunan heyeti tavize yanamyordu. Anayasal sorunlarn Kbrsllar arasnda halledilmesi grnden sapmamt. Oysa bugn anlamann tamamlanaca bekleniyordu... Eksperlerin parantezler iinde hazrladklar metinler Ankara'ya yolland. Artk gece yarsndan sonra yatp, sabah kr karanlnda kahvalt dahi etmeden Sarayn yolunu tutmamz alkanlk haline gelmiti... Gazetenin ayr basksna ayr yaz yazmaktan ve her baskda olaylarn yn deitirir havasna uymaktan perian olmutum. Yar alabilen gzlerle Sarayn giri kapsna geldiimde hemen mterilerim etrafm san verdiler... Ti317

28 temmuz pazar me ve London Times'in muhabirleri Eliliklerinden haber almlard: ler iyi gitmiyordu... Yok canm nereden kt cevabyla onlar savutururken, ertesi gnk ilk stanbul uanda kendime yer arama planlaryla meguldm. Dier arkadalarn bir blm Avrupa' da bir tur atp dneceklerdi. Prl prl bir gne vard... Kendi kendime imdi Cenevre Gl ne gzeldir kimbilir diye dndm. Geldiimden beri u labirent gibi binann souk koridorlarndan kurtulamamtm .. Apar topar geldiimden stmde bir kostm, antamda da bir pantolon vard.. O kadar. Tek ift ayakkabm devaml giymekten alt incelmeye balam, en kk talar bile sayabilecek hale gelmitim... Hareketimden iki gn nce Ayta Kot'un bana 24 saatte hazrlatt pantolonlar dahi stanbul'da kalmt. Durumum pek i ac deildi. Dn ryalarmdan Turan Gne'in gnde birka paket Samsun sigaras imekten kalnlam sesi uyandrd beni... Biraz ilerimde etrafn alan gazetecilere, gler bir yzle son derece nemli bir haber veriyordu: Trkiye'nin teklifleri kabul edilmedike, bu konferansn bizim iin bir anlam kalmamaktadr. Babakan Blent Ecevit'ten gerektii takdirde ekilebileceime dair yetki aldm. imdi son temaslarm yapp, kar tarafn grn reneceim. Durumu yeniden kriz havasna sokan haberler telekslerden hemen gelmeye balad... Sovyetler Birlii Cenevre konferansnda devre d kaldn hissetmi ve tecrbeli diplomatlarndan Minnin'i gzlemci diye yolluyor, Ecevit Ankara'da sert bir basn toplants yapp,-Gvenlik sorunlaryla, ate-kes ayr ayr dnlemez. Tek bir anlama olmaz diyor... Yunanistan'n NATO ve Birlemi Miletler'i olaanst toplantya ard 318

23 temmuz pazar aklanyordu... ki lke arasndaki gerginlik birdenbire art vermiti... B.M. koridorlarnda yine sava havas dolamaya balad. Saylar 300'e kan radyo, basn ve TV muhabirleri byk bir halka eklinde girii kapatmlar bekliyorlard... Ne olacakt? Konferansn kopmas dnya kamuoyu iin Trk-Yunan sava anlamna geliyordu. Bu defa, Trkiye baskya balamt. Yunanistan'n balangtaki ekilirim tehdidini, imdi Ankara kullanyor ve Atina'y keye srmeye alyordu... Zira gr ayrlklar olmasna ramen, son bir bask ile hedefine ulaabileceini hissettirmiti Ecevit... Tabu bu arada telefonlamalar birbirini kovalyor ve Kissinger sk sk Trk Babakanm aryordu. Cenevre'deki en kk hareket, Callaghan vastasiyle yine Kissinger'e ulayordu. GNE - MAVROS - CALLAGHAN 9.30 civarnda Dileri Bakan, Mavros, Gne ve Callaghan, yanlarna yeminli tercman alarak yeni bir babaa konumaya oturdular. Gne, eksperlerden gelen dokmandaki Trk grlerini yeniden anlatt. Aslnda konferans bir an nce anlamayla tamamlamak istiyor, devaml bastryordu. Mavros da anlama zemini taraftaryd, ancak ne pahasma olursa olsun, deil tabii: Sizin kapitlasyon ister gibi bir haliniz var Mr. Gne. Bizim amacmz sorunu masada halletmek ve geni bir ibirlii kurmaktr. Ancak siz bizi zor durumlara sokuyorsunuz. Ben Yunanistan' kk drecek hibir anlamay imzalamam. Callaghan zaman zaman Gne'i, zaman zaman da 319

28 temmuz pazar Mavros'u tutarak bir orta yol bulmaya alyordu... Ece-vit'in. basn toplantsndaki tehdit kans uyandran szleri Mavros ve Callaghart zerinde ters etki yapmt. stelik Ecevit anlama konusunda Trkiye'nin isteklerini basma aklayarak, kendini bir bakma balamt. Gne bu noktaya da deindi: Hkmetimiz kamuoyundan bir eyler saklayarak, gizli anlama havas verilmesine kesinlikle kardr. Babakan bunun iin nerilerimizi aklamtr. steklerimizin ne kadar normal olduunu dnyann da duymasnda fayda vardr sanrm. imdi bu kadar basit istekleri dahi elde edemeden benim geri dnebilmem mmkn deil. Bu tartma le zerine kadar srd. Formller zerinde devaml dnp dolalyor ve ayn noktalara geliniyordu. leden sonra 16'da, eksperlerle beraber l bir toplant yaplmas kararlatrld. Trkiye'nin niyetlerinin iyi olmad dedikodusu, le zeri zel Trk Havayollar uann Cenevre'ye, heyeti geri gtrmek zere geldii haberleriyle biraz daha kuvvet kazand... Trkiye konferansta KRZ yaratmak istiyordu aka. Kbrs'ta Trk; ordusu bu arada ilk safhada gidilmesini gerekli grd yerlere kadar yrm ve tamamen durmutu... stelik asker says 15 bine karlmt. Durmadan da yeni birlik ve tank ylyordu. Kimsenin o kuvvetleri geri pskrtecek gc yoktu... te yandan Yunanistan'daki i durum da aka ortadayd. Karamanlis'in Trkiye'ye, dizginleri yeniden ordunun eline vermek anlamna gelecek bir sava amas imknszd. Cenevre'de Bakanlarn akamst bulumak iin ara verildii srada, Ecevit, Kissinger ile konumu ve 320

28 temmuz pazar Trk - Yunan ilikilerinde yepyeni bir yaklam yaratacak olan admn aklamt: Karamanis ile bulumak istiyordu. Buluma nerisi ise dorudan doruya Elilik kanalyla Yunan Babakanna yollanmt. Kissinger'in aracl ile yrtlen ilikiler ne dereceye kadar faydalyd? Kissinger Trkiye'nin istek ve hislerini ne dereceye kadar kar tarafa verebilirdi? ... Arac ile konumak yerine, babaa ve karlkl grp anlamak ok daha salklyd. Konuabildiimiz takdirde sorunlar daha rahat zebileceimize, birok yanl anlamalar ortadan kaldrabileceimize, Trkiye'nin gerek amalarn Sayn Karamanlis'e ok daha salkl bir ekilde anlatabileceime inanmtm... Nerede isterlerse buluabileceimizi belirttim. sterlerse Ege'de bir gemide bile bu babaa konumamz yapabilirdik. Basn deklerasyonlar ve bunlardan karlan anlamlarla ilikilerimize yon verme devresi bitmiti. Cenevre'de tkankl bile daha iyi aabileceimize inanyordum. Yolladm mesajda Trkler ve Yunanllar tecrbeli ve komu iki ulustur. Aralarndaki sorunlar, bakalarnn patronajna gerek duymadan kendi aralarnda grp zebilecek olgunlukta olduklarn gstermelidir dedim. Maalesef olmad. Bence kaybedilmi byk bir frsattr diye anlatt Blent Ecevit bana bu nerisini. Gerekten byk frsatt... Karamanis de bunu ar-zuluyordu. Gerginlii azaltacak ve ordudan gelebilecek basklan yok edecekti. stelik geliinin en nemli gerekesi neydi?: Yunanistan' bu kmazdan kurtarmak. Ecevit ile bulumas, bu ynde ok faydal bir adm olabilirdi. Ancak... evet ancak, Karamanlis'in o gnlerde deil 24, birka saatliine dahi Atina'dan ayrl im321

28 temmuz pazar kanszd... Kap arkasnda bekleyen Cunta bunu rahatlkla frsat sayp te vatan satmaya gitti deyip yine ie el koyabilirdi. Trkiye'ye verecei en kk bir taviz dahi, abartlp aleyhine kullanlabilirdi. stelik lkedeki hava, Trkiye'nin aleyhine esiyor ve Ecevit kamuoyu tarafndan sava emperyalist olarak grlyordu. Karamanlis, bu hesaplan bata Dileri Bakam ve yaknlaryla yaptktan sonra, buluma teklifini Cenevre sonrasna braklmasnn daha faydal olaca kansyla hemen kabul edemedi. Mavros da bu bulumaya karyd. Bana Hazrlksz bir zirve hi fayda vermezdi diye anlatt gerekesini. Olaylar ve yan etkenler, Trkiye ile Yunanistan'a paha biilmez bir frsat kaybettiriyordu... Duruma biraz daha hkim, daha cesur bir Karamanlis, Ecevit ile Kbrs sorununa, ilerin daha balangcnda bulunduundan, siyasal zm getirebilirler, pheleri yok edebilirler ve en nemlisi ilikileri yeni bir zemine oturtabilirlerdi. Bylece Trkiye'nin ikinci mdahalesine de gerek kalmazd. Ecevit'in bu teklifi Cenevre'de duyulduu zaman, Konferans batyor. Bunu'kurtarmak iin yaplm son bir deneme eklinde yorumland ve dnya basn da o ekilde duyurdu... Oysa ilgisi yokmu gereklerle... KONFERANSTAN EKLN 16.00'da Bakan, yanlarnda er eksper ile, resm olmayan toplantlarna oturdular... nlerinde bir gece nce sabaha kadar hazrlanm ve leye kadar biraz daha elden geirilmi bir metin vard... Callaghan artk her iki delegasyonu da sktryor ve Ben bu 322

28 temmuz pazar rada ok fazla kalamam. Bir ey karacaksak bir an nce yapalm diyordu. Hemen almaya giriildi. Birinci madde (zaten eksperlerce kabul edilmiti...) (1) kinci madde (Trk birliklerinin nerede duracaklar) zerinde de fazla bir tartma olmad. Mavros, imza gn ve saati ak braklarak, o gnk yerde durulmasn kabul etti. Gne de, buna karlk garanti anlamasnn o madde iinde, geerliliini kaybetmediine dair paragrafn karlmasn kabul etti. Bylece orta yol bulunmu oldu... nc maddede de, Anayasal zme kadar derhal alnmas gereken tedbirlerden sz ediliyordu... Bata da, Ecevit'in srar ettii gvenlik kua denilen, askerden arnm blge geliyordu. Yunanllar bu kuan dar ve her iki tarafa eit oranda geecek ekilde ve Birlemi Milletlerin denetiminde konmasn istiyorlar, Trkiye ise, ate-kes hattndan itibaren Rum blgesine konulmasnda srar ediyordu. B.M.'yi ie sokmak istenmiyordu. 2'nci harekta gerek duyulduunda Bar Gc engel olabilirdi. Gne: M. Mavros, bir savatan sonra bu derece yakn bir mesafeye iki ordu karlkl braklrsa ister istemez atma kar... Birbirine hakaret etse olay kar. Siz bundan nceki konumalarmzda bir ara 16 kilometre geniliinde bir kuak istediniz. Adann ne kadar kk bir yer olduunu bilmiyorsunuz galiba. Bir admda igal edebileceiniz toprak m aryorsunuz? Hayr, ben kilometreden sz etmedim. Sadece, Trk birliklerini kar topu atei dnda tutmann, b(1) Bak Ek: IV. 323

28 temmuz pazar yk gvenlik vereceini ve bize de uzun srebilecek grmelere rahata katlabilme olana salayacan sylemitim. stelik o blgedeki kylerin boaltlmas sz konusu deil. Sadece askerden arnmas yeter. Gne, Yunanllarn bu gvenlik kuann geni tutulmasndan ok kukulandklarn anlamt... Gerekten Mavros'un kukusu vard. O da Trkiye'nin adaya hl ymaya devam ettii kuvvetlerle, ii daha bitirmediini anlyordu... Bundan dolay Birlemi Milletlerin gvenlik kuana, Trk birliklerinin etrafna yerletirilmesinde srar ediyordu... Tartmalar giderek uzad. Anlama zemini bulunamyor ve vakit geiyordu. Sonunda Callaghan Peki bu maddeyi brakalm. Sonra yeniden dneriz dedi. Sra, ngilizlerin Kbrs'a yeni asker, cephane., vs. karlmamas ile ilgili maddesine geldi... Tabii kyametler koptu yine. Mavros Silah altmda anlama imzalanmaz. Kbrs'a devaml takviye giderken, yaplan anlamann bir anlam kalr m? diye itiraz etti. Gne, bir ordunun ihtiyalarnn karlanmasnn en normal hukuki hakk olduunu ileri sryordu. Callaghan ve Yunan heyeti olduka uzun tartmalardan sonra bu maddenin de atlanmasn, sonraya braklmasn nerdiler. Kabul edildi. Ve nihayet nl 4'nc maddeye geildi. Yunanistan iin en nemli madde buydu. nerdikleri taslak da yleydi: Bakanlar, amalarnn hi vakit geirmeden, Uluslararas anlamalar dnda (ngiliz sleri ve Trk -Yunan alaylar) kalan yabanc askerlerin (Trk ve Yunan) Kbrs Cumhuriyetinden ekilmesini grmek olduunu aklamlardr (1). (1) Asl ingilizce olan resm Yunan teklifinden evrilmitir. 324

28 temmuz pazar Yunanistan ve ngiltere bu konuda kesin olarak fikir birliindeydiler. Bu tip bir anlama yaplrken, askerlerin ekilmesi ile ilgili bir maddesinin mutlaka konulmas gerekirdi... Yani, bu maddeye itirazlar hibir fayda vermiyordu. Konferansn gerekten kopmas iin yeterli bir unsurdu... ki yol. vard.. Ya bu konuda srar edilip konferans batrlacakt.. O zaman da dnya kamuoyunda, Trkiye'nin istilc niyetlerinden sz edilecekti... Veya kelimeleri daha yumuatlm bir madde geirilecekti. kinci yol seildi. , Krca bir forml hazrlamt. Gne ile ) dantktan sonra okudu... Buna gre, Anayasal zm dahil siyasi sorunlar halledilecek, bu sayede karlkl gven doacak ve ondan sonra bu hedeflerin gereklemesi iin gerekli zaman amamak zere Trk Silahl Kuvvetleri ekileceklerdi... {1) Dileri Bakan amalarnn, Ada'da yaayan iki toplumun yardmyla, Uluslararas anlamalara dayanarak bulundurulanlarla, Birlemi Milletler tarafndan izin verilmi olanlar hari, Ada'da asker kuvvetler tutmann faydasn ortadan kaldracak. Kbrsl Trkler ve Kbrsl Rumlara tam gvenlik salayacak artlar, Kbrs meselesine hakkaniyete dayanan ve srekli bir zm erevesinde, gerekletirmek olduunda anlamlardr. Yunanllar, yabanc askerlerin geri ekilmesi iin mutlaka kesin bir srenin konulmasnda srar ettiler. Callaghn, Trkiye'nin ilk bataki tutumundan bugn geldii yerden karmamak iin, Mavros'u zorlukla da olsa, ikna etti. Hem de 1,5 saatlik tartma sonunda. (1) Resm metinden alnmtr. 325

28 temmuz pazar Trkiye'nin nerisini kabul ediyorum. Maddenin kabul Trk delegasyonunu da memnun etmiti... Ancak daha ok nokta vard halledilecek. Saat 22.45'te ara verildi. Bir taraftan da, anlamaya varlan noktalar Ankara'ya bildiriliyordu... GERGNLK Basn, her eyden habersiz kriz gerginlii iinde yayordu. Gzler kapda, kulaklar radyoda... O geceyi hi unutamam. Ilk bir hava vard... Yzlerce gazeteci sarayn heyetlere ayrlan kapsnn tam karsnda yeil imlere yaylm sonucu bekliyorduk. ngiliz TV ekibi ile radyocular karlkl ekip kurup kk saha futbolu oynuyor... Almanlar, daha dorusu Kuzeyli gazeteciler, devaml kasa kasa getirttikleri biralar yuvarlyorlard. O adamlarn ylesine fazla biray nerelerine doldurduklarn bir trl zemedim. stelik de yava yava sarholuk izleri grlmeye balamt aralarnda... Dnyann en souk esprilerini yaptktan sonra birbirlerinin srtlarna ar darbeler indirerek glyorlar, saatler getike bu ilikiler itime ve kovalamacaya dnyordu... Dier bir kede birbirleriyle rportaj yapan Amerikal TV ve radyocular... Bu arada radyolar devaml takip ediliyor ve gazeteci aras akalamalar birbirini kovalyordu... BBC haberlerinde, radyonun banda dierleriyle kendi sesini dinleyen ngiliz yahu amma da attn ha.. diyerek kovalanyor, Fransz And-re'ye Olum sen ikiyi biraz azalt yoksa burada sava kartacaksn diye taknlyordu. Basnn mutfanda-ki konumalard bunlac Gerginliin artmas normaldi... Zira o srada, Sov326

28 temmuz pazar yetler Birliinin bir bildirisi yaynland. Moskova arln koyuyor ve Kbrs'taki tm yabanc kuvvetlerin karlp, Ada'nn bamszlk ve toprak btnlne dikkat edilmesini istiyordu.. te yandan Atina radyosunun alt defa aralklarla yaynn kestii, Kuzey Yunanistan'da karartma balad ve Trk donanmasndan birok geminin denize ald haberlerini veriyordu ajanslar,... Yani ierideki konferanstan kacak olumsuz bir haber, savaa yol aabilecekti. Bylesine gergin bir hava iindeydik.. Herkeste, saatler getike endieli baklar belirmeye balamt... ECEVT DRETYOR Arada Trk heyeti kendi odasna ekilmi, hem getirilen sandvileri yiyor, hem de havaalanna verilecek statnn bir projesini hazrlyorlard... Birden, Baba-kan'm Turan Gne'i arad haberi geldi... Gne yan odaya geti. nceleri kimse dikkat etmedi ancak yava yava Gne'in cevaplan ve suratmm deimesi, bir eyler olduu hissini veriyordu... 15-20 dakika sren konuma bitince, Gne, Krca'nm yanma geldi: Askerlerin ekilmesiyle ilgili maddeye Blent bey itiraz ediyor kardeim. Bu kabul edilemez diyor. Gerekirse de toplantdan kn diyor... Buz gibi bir hava esiverdi... Gne'in fena halde can sklmt. Ecevit o ana kadar grmelere mdahale etmemiti. Kabul edilmi bir maddeyi nasl geri evirebilirlerdi imdi? Ekibin sertleri diye nitelendirilen Bykeli Ba-ylken ve Mftolu (MSP) ok memnun oldular. Bavulken ilk gnlerde Bakann yannda, kendi deyimiyle bir er gibi alp yardmc olmutu. Halefselef lik yok, 327

28 temmuz pazar vatan vard onun iin. Mftolu ise, yeteri kadar yabanc dil bilmediinden olaylar heyettekilerin anlattklar kadariyle takip edebiliyordu (1). MSP, Cenevre heyetine bir temsilci istenince, nce stanbul l Ynetim Kurulundan dil bilen bir tccar aday gstermiti. Blent Ecevit'in Biz parlamenter yolluyoruz. Sizden tccar olmaz, parlamenter arttr. demesi zerine Mftolu seilmiti. ten hesapl bir insan deildi... Olaylarn ok iine giremediinden deerlendirmeleri de yetersiz oluyordu.. Yetersiz deerlendirmeleri de zaman zaman gereksiz mdahalelerine yol aabiliyordu. Onu yattrmak da lman'a verilmiti. nceleri basn brifingleri yapmas istenmi, ancak ilk seferinde biz ekiliyoruz deyiverince, yine geri plana alnmt... Gne, Ecevit'i tm zorlamalara ramen inandramad.... Bu defa lman' yollad: Sen git, bir de sen dene. Bu madde bizim iimize geliyor. Toplantlara arada bir girip kan lman, patronunun ne dndn tahmin ediyordu: Turan bey bana bunu yaptrmayn. Benim bildiim Blent bey maddeyi bu ekliyle kabul etmez. Krca da bu tutumun aleyhindeydi: Ne var kardeim bu maddede? Ne var? Anlamaya Bravo Trk askerleri, ne iyi ettiniz de geldiniz? diye mi yazdracaz. lman misyona dnd ve Ecevit'i arad. Babakan bir defa kararn vermiti... Artk onu dndrmenin imkn yoktu. Kabul edemem Halk. Ben kendi elimle Girnc (1) Bu deerlendirmeyi kendisi bana anlatmtr. 328

28 temmuz pazar kalesine ektirdiim bayra aaya indirtmem. Kendi yolladm askeri oradan geri ekeceim diye sz vermem. Blent bey, eksperler ekilme kelimesinin nem-li olmadn ve ok arta baland gibi, sresinin de belirsiz brakldm ileri sryorlar. Biz sz verdik mi yapan bir hkmetiz. Yunanllar daha temel isteklerimizden hibirim kabul etmemiken, hibir ey belli deilken ben bu gvenceyi veremem. Anlamay imzaladm nda her maddesini uygulayacam. Diplomatik oyun yapmyoruz ki burada.. Ecevit'in zerinde durduu nokta EKLME konusunda Trkiye'nin sz vermesiydi. Oysa byle bir sz iin vakit erkendi. stelik, Birlemi Milletlerin 353 sayl ate-kes kararnn yabanc kuvvetlerin ekilmesi maddesini Trkiye aka reddetmiyor muydu? imdi kendi imzasn tayacak bir belgede yeniden EKLME' den sz etmek, i ve d politika bakmndan byk elikiler yaratrd. stelik daha Kbrs'n temel zm konusunda Yunanllar tutumlarm deitirmemilerdi. kinci bir harekt gerekebilirdi. inde ekilmeden-) sz edilen bir anlamay imzalamak, Kbrs'taki gereklerle badaamazd. Ecevit son derece kesindi: Ben bu anlamada EKLMEYLE ilgili bir ey grmek istemiyorum. Gerekirse toplanty brakn... Beklenmedik bir baka krizin iine dlvermiti bu defa... Ankara ile Cenevre heyeti arasndaki gr ayrl, deerlendirme farkllndan douyordu. lman geri dnd ve heyete Kabul etmiyor aa dedi. Artk toplant saati gelmiti... Tekrar ieri ar329

28 temmuz pazar lyorlard... Gne telefona arld. Ecevit bu noktaya engelini atmt bir defa: Hkmetin kararn bildiriyorum. stediimizi kabul etmezlerse toplanty ve konferans terk edin. .Neyi terk ediyoruz Blent bey. Bence yanl bir deerlendirme yapyorsunuz. Bunun byk bir sorumluluu vardr. Hayr, Ecevit'in tutumu kesindi. Gne ve Ecmel Barutu iin yaplacak bir ey kalyordu: Konferansa ylesine kabul imknsz teklifler vermek ki, Yunanllar kabul etmesinler ve terk etsinler. Bylece onlarn ekildikleri havas yaratlsn. Trk heyeti ieri, Cenevre konferansn orada kopartmak zere giriyordu... Konferans batracak en iyi forml kim bulabilir? Tabu Cokun Krca... Krca kollarm svayp maddelerle, ilgili ilk teklifini srd Gne'in nne. Gne vakit kazanmak iin durmadan konuuyordu: Bugnk gerekler karsnda, anlamaya Denk-ta'm Bakan yardmcl yetkilerini en ksa zamanda kullanma olanaklarnn konulmas gerekir. Mavros bu maddeyi 1960 Anayasa dzenine dn artiyle kabul edebileceini belirtti. Trk heyeti ise, srarla sadece Anayasa dzeni diyerek eskiye dn yollarn kapatyordu..., Callaghan araya girdi: Mr. Mavros neden itiraz ediyorsunuz. Buraya zaten 1960 Anayasas garantrleri olarak toplanm bulunuyoruz. Denkta da Bakan yardmcs olduuna gre, hakkn kullanmasnda bence hibir saknca yok. Bu nokta ileride, Kbrsllarn da katlacaklar 330

28 temmuz pazar toplantda ele alnabilir. Bugnk tartmalarmzn iine girmez. Zaten metinde bu meselenin ileride ele alnaca belirtiliyor. Denkta'n yetkileri hukuken var. Yarn ister azaltlabilir, ister oaltlabilir. Bu bara hizmet eder. MAVROS HER EY KABUL EDYOR Mavros arkasna dnp yardmclaryla uzun uzun tarttktan sonra KABUL demez mi... Haydiii konferans batrmak iin bir frsat kamt... Yeni bir teklif hazrlanverdi arkada. Bakann, Ada'da fiilen iki otonom ynetim bulunduunu kabul etmeleri gerekir. Kbrs'n aka ikiye blnmesi demekti bu... Mavros dayanamad: Artk bu kadar fazla. Bunu kabul edemem. Kbrs' ikiye blmek mi istiyoruz? stelik Anayasal sorunlarn burada ele alnmamas yolundaki grlerimizi de ok iyi biliyorsunuz. Tartma uzun srd. Callaghan, Mavros'u ikna iini zerine almt adeta. Yardmclar dakika ba yeni bir forml ileri sryorlard. ngiliz diplomasisinin stnl o arada belli oluyordu: Mr. Mavros dikkat ederseniz, Trk teklifinde De Facto (fiilen) deniyor. Zaten bu byle deil mi? Yok mu bunlar? Anlamaya girince anlam deiiyor. sterseniz mahede edildi diyelim. Mavros ekibiyle yine uzun uzun konutu... , Trk heyetinin heyecanl baklar arasmda dnp, yine KABUL demez mi? 331

28 temmuz pazar Trkler, gz gre gre, (Kbrs Trkiye'ye braklmtr gibi) formlier karp konferans koparma sorumluluunu aka yklenmeden, ortaya atlacak nokta bulamaz hale gelmilerdi artk... Olmuyordu... Bir trl kesemiyorlard. Son olarak Gmenlerin geri dnmesi ve Ada'da herkesin serbest dolam konusundaki maddelerin tamamen karlmasn istedi Gne... Yine tartmalar, tartmalar ve sonunda yine KABUL. Heyet yerine kverdi. Zira Mavros, konferans bir madde yznden koparmak istemiyor ve manevra kabiliyetinin yeterlilii lsnde ii kurtarmak istiyordu... Gne, Barutu, Krca ve Yavuzalp'e dnd: kamyoruz buradan beyler. Hepsini kabul ettiler. Yapacak baka bir ey yok. Barutu ve Krca da ayn fikirdeydiler: Ankara'nn bu isteklerimizin kabul edildiinden haberi yok. sterseniz bir defa bildirelim. Belki tutumlar deiir. Mantk idi teklif. Peki Krca, sen Halk ile misyona gidip durumu Blent beye bildir. Gecenin 02.00'si olmutu. Kimsede hal kalmamt... O srada New York'da balayan Gvenlik Konseyi toplants aadaki salonlardan birinde direkt yaynlanyor ve Osman Olcay'n yeni Sovyet tasars hakkndaki konumas dinleniyordu: Bu toplantnn neden yapldn bir trl anlayamadm. u anda Cenevre'de ilgili lkeler bir anlama zemini ararlarken, onlarn ilerini neden gle-tiriyoruz. Sovyetler Birlii, Gvenlik Konseyine Adaya, ate332

28 temmuz pazar kes iie ilgili B.M. kararnn uygulanp uygulanmadnn aratrlmas iin bir heyetin yollanmas, tm yabanc askerlerin geri ekilmesi ve Makarios'un Cumhurbakanlna dnp, Cenevre grmelerine de katlmas yolunda nerge sunuyordu. Sovyetler artk Ankara'y tam olarak karsna alm, sktrmaya balamt. Makarios'un ansn kaybetmemesini istiyorlard... Gvenlik Konseyinin 42 dakika sren oturumunun sonunda ngiliz delegesinin Sovyet tasarsna sert itirazn dinlerken, tm gazetecilerin heyecanla k kapsna kotuunu grdm... Fla ve TV klan arasnda, sol omuzu yine hafife yana kaym, yorgunluktan yz km iki kii seiliyordu: Krca ve lman. Arabaya bindiler ve ofr Mustafa etrafn heyecanm biraz daha krkleyecek ekilde lastikleri patinaj yaptrarak byk bir hzla oradan ayrld... Meraktan atlayacaktk... erde hl devam ediyordu toplant. GNE'N MDAHALES Gne iin artk durumu aka ortaya koymaktan baka are kalmamt: - Benim daha nce anlamaya vardmz noktalardan birinde phem var... Mavros durumu hemen anlad: Ooooo anlatklarmza geri dnyorsunuz. Bu byle olmaz. Mavros yanldm diye dnm olacak ki, din Durun Mr. Mavros ne diyeceimi biliyor musunuz? 333

28 temmuz pazar ledi. Gne 20 dakikaya yakn konutu, dereden su eker gibi., ve sonunda nerisini aklad: .... askerlerin ekilmesiyle ilgili 4'nc maddeyi hkmetime sormam lzm. Ne demektir bu? Siz Dileri Bakan olarak bunu bir defa kabul ettiniz. Ben kabullendiklerim iin Atina'ya sormuyorum. Bence bu tutum iyiniyet ile badamaz. Zaten burada hazrlk almas yapmyor muyuz? Tm Ad referandum (hkmetlere sorulmak zere) kabul edilmedi mi? Dorusu Callaghan Gne'in bu tutumunu fazla abartmad... Olabilirdi. Zaten elimizde daha gvenlik kua ve havaalan meseleleri var. Yarn yeniden toplanabiliriz. Ancak Mr. Gne bize bu gece 4'nc madde konusunda bir cevap verirse iyi olur. 03.00'de Gne soluk bir yzle saraydan ayrlrken gazetecilere Merak etmeyin biraz sonra geleceim demekle yetinip misyona gidiyordu. Misyondan Babakan arad ve durumu olduka uzun bir ekilde yeniden anlatt... Kendi deerlendirmesini yapt. Konferansn kopartlmasna karyd. stelik Ankara'nn bu tutumundan fena halde krlmt. Kk dm gibi hissediyordu kendisini... Devaml: olarak, maddenin hangi anlama geleceini, Amerika, Rusya ve ngiltere'nin tutumunu, dnya kamuoyunun havasn sylyor ve Ecevit'i iknaa alyordu... Babakan da, bu durumda konferansn terk edilmemesi gereini kabul etmiti. Ancak 4'nc madde konusunda bambaka dnyordu: Peki ben sabah sizi ararm. Bakanlar Kurulunu toplayacam. 334

28 temmuz pazar Gne, hl sarayda bekleyen Callaghan ve Mav-ros'u aratp durumu anlatt. Hkmet kararn vermek iin konuyu grecekti... Yine gnn ilk klar atmaya balamt... Mav-ros nce biraz darda dolam, sonra Callaghan ile grmeye girmiti. Bizler ise l yn halinde, dmemek iin adeta birbirimize yaslanarak dolayor ve bekliyorduk (1)... Saat 04.20'de Mavros kt... Canna tak etmi gazeteciler Mavros'un resmen eteklerine yaptlar. Bir deerlendirme yapmazsa brakmayacakm gibi halleri vard: Her ey imdi Ankara'nn elindedir. Bakanlar Kurulu toplanm. Eer Trkiye kabul ederse anlama hemen imzalanacak. Artk oktan 29 TEMMUZ PAZARTES'ye girmitik. Cenevre'de gnein douunu seyrettiniz mi? Ben defa seyrettim. Hi gzel'olmuyor. Tavsiye etmem. (1) Gazetecilerin Cenevre Konferansndaki alma koullar. Ajanslarn haberi haline gelmi, TV'lerde rportajlar yaplmtr. 335

29 Temmuz Pazartesi Delegasyonun her odas ayr bir lemdi. nsanlar uzanm uyuyorlard. Halk lman ve Ecmel Barutu koltuklarda kvrlm, Gne, Krca'nn odasndaki uzun kanepeye ylm, teleksiler Kemal Kutay ve Burhan bey bitkin vaziyette teleks odasnda szmlard... Ankara'dan gelecek cevap bekleniyordu. Saat 08.30 civarnda Mehmet Barlas, Oktay Eki ile beraber, biz de delegasyona geldik ve giriteki kanepelere resmen dtk... Bekliyoruz. Bir ara gen diplomatlardan birinin, kap aralndan duyduu haber etraf kartrverdi; Beyefendi gece kimseler yokken Sayn Mftolu Ankara'y direkt telefondan balatt ve Erbakan ile konutu... Buradakiler Trkiye'yi satyorlar, dedi. Haberiniz olsun. Ben bu kadarn iittim.. Ondan sonra telala bir koltukta yorgunluktan szm lman'm uyandnln grdm ve yine kaplar kapanp Koalisyon yaralarnn sarlma operasyonu balad... Mftolu'na onun ertesi gnlerinde gsterilen scak ilgiyi fark ettike iin iin glyordum. ECEVT DNYOR Ecevit btn gece maddeyi dnd. Kabul edilemezdi. Sabah erkenden Cenevre'yi arad evinden. Ka336

29 temmuz pazartesi bul edemeyeceini uzun uzun anlatt. Sonra kabine toplantsna girdi... Bir taraftan da Cumhurbakan Ko-rutrk'n bir yurt ii gezisini Cenevre'deki gelimelerin sonunu beklemek amacyla erteledii aklanyor ve 12 Adalara Yunanistan'n takviye gnderdii haberleri Trk, Genelkurmayndan resmen dorulanyordu... Ecevit bu kabine toplantsndan hemen sonra basma, zetini aldm u szleri sylyordu: (1)... Anlama ya imzalanr veya imzalanmaz. O safhadayz. Trk kuvvetlerinin ileride ekilmesi anlamna gelebilecek veya onlarn takviyesini durdurmas anlamndaki hibir neriyi kabul edemeyeceimizi, hkmet olarak kararlatrdk... Durumu Sayn Dileri Bakanmza da bildirdik. Geride braktmz ok ac tecrbeler vardr. Daha nceleri anlamalarla belirlendii halde, Yunanllar bunu inemi, kuvvet ymlardr. leride Ada'ya verilecek stat bize ne derece gven verir, o zaman dnlr. Ancak imdilik bunlarn zerinde herhangi bir tartmay bile kabul etmiyoruz... Babakan'm bu kesin k, Ankara'dan hemen Cenevre'ye, allaghan'a ulamt. Callaghan sabah Mavros ile uzun bir grmeden sonra, nce Kissinger'in zel temsilcisi Buffum, arkasndan da Cokun Krca'y arattrd. Krca ile grmek istiyordu... Krca aslnda kendi muadilini grmek zere girmiti... Ancak Callaghan da odadayd: Drdnc madde yznden konferansn kopmasnn nasl bir tepki yaratacam ve dnyay nasl karnza alacanz herhalde biliyorsunuz. Herkes sizin cevabnz bekliyor. Yanl bir adm Trkiye'nin istila ni(1) 30 Temmuz 1974, Milliyet. 337

29 temmuz pazartesi yetlerinden phe edilmesine yol aabilir... Yunan mes-lekdam ile konutum ve onun da kabul ettii yeni bir metin hazrlattm. Babakannzn endielerine cevap verecektir zannederim. Krca doruca misyona dnp, yeni durumu Gne'e anlatt, saat 11.00 civarnda Blent Ecevit'i arattrd ve yeni metni yazdrd: Dileri Bakan, ilgili taraflarn kabul edebilecei dil ve srekli bir stat erevesinde, Ada'da tam gvenlik ve karlkl itimat teesss ettikten sonra, Kbrs Cumhuriyeti'nin ilerde askerden arnmas olanann ve Silahl Kuvvetlerin says ile silah, mhimmat ve dier harp malzemesinin uygun zamanlarda ve kademeli ekilde indirimin yol aacak tedbirlerin gelitirilmesi isteinin ele alnmas hususunda mutabk kalmlardr. (1) Ecevit sadece dinledi ve aradan bir saat gemeden cevabn verdi: Bunun da kabulne imkn yok. Biz burada bir metin zerinde alyoruz. Size bildireceiz. Yine bekleme balamt... Bu arada Callaghan teklifinin reddedildiini duyunca fena halde sinirleniyor ve yardmclarna syleyin Trklere, buna benzer bir baka teklif getirirlerse reddederim diyordu... Hava giderek gerginlemi ve Trk Hkmeti, basn brifinglerinde devaml kat tutumundan dolay eletirilmeye balanmt... Buffum kendini gsterdi le zeri... Gne ile eitli formller zerinde uzun uzun tartt ve gitti... Kissinger devreye girmeye hazrlanyordu yine anlalan. (1) Asl ngilizce olan resm metinden tercme edilmitir. 338

29 temmuz pazartesi Gne odann iinde gidip geliyor ve durmadan Yahu iinde askerlerin ekilmesinden sz etmeyen bir metin yazalm diyordu... Sonunda kendi oturup bir forml kard ortaya (1). Dileri Bakan, Kbrs Cumhuriyeti'nde durum dzeldii lde ve Kbrs sorununa sulh ve gvenlii tekrar salayabilecek dil ve srekli bir zm bulunca, Gvenlik Konseyi'nin 353 sayl kararnn tmnn Kbrs Cumhuriyetinde bar ve gvenlii kurmaya yardmc olmas iin, en ksa srede uygulanmas hususunda mutabk kalmlardr. Ancak Ankara'nn fikrini almamt bu konuda... Birlemi Milletlerin 353 sayl kararma fazla arlk veriliyordu. in iine B.M. gereinden ok sokulmu oluyordu. Biz bu teklifimizi Callaghan ve Mavros'a gnderelim. Eer kabul ederlerse Ankara'ya durumu anlatrz. Ancak Callaghan'a verirken iyice anlatn. Bu benim resm olmayan ve henz Ankara'nn onaym almadm metindir. Kesin kabul iin Ankara'nn onay arttr. Bir zemin yoklamas olduunu anlatn. Teklif Callaghan'a yolland... O zamana kadar geen sre iinde, Yunanistan'n TRK BRLKLERNN KMAL konusundaki itirazdan vazgetikleri anlalmt... Geriye bylece imdilik sadece EKLME hakkndaki madde kalyordu. Ecevit'in kesin kar kmas bir avantaj salamt. Aslnda Yunan heyeti bu durumda byk bir karklk kmasn istemiyor ve olduka anlayl hareket etmeye alyordu... (1) Asl Franszca olan metinden tercme edilmitir. 339

29 temmuz pazartesi Tam kabine toplants srasnda, Ecevit'i Cenevre arad. Anlamazlk konusu olarak sadece EKLME maddesi kald, Turan Gne'in zemin yoklamak amacyla gnderdii metnin Callaghan tarafndan da olumlu karland haberi veriliyordu. Ecevit metni kabinede zellikle szne gvendii Hasan Ik'a okuttu. Dierlerine de gsterdi... Ik kar kt. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi kararnn tamamn kabul ettiimiz anlam kyordu ki, bu doru deildi. leride bamza byk iler aabilir ve diplomatik bakmdan sakncalar dourabilirdi. Babakan da beenmemiti. Ecevit, bir sre sonra Gne'i arayp olumsuz cevap verince, ilikiler birden gerginleiverdi. Dileri Bakan bunun reddediliinin sorumluluunu hemen Ik'a ykledi. Gne ile Ik arasnda hkmetin kurulmasndan bu yana devam eden ve giderek artan srtme bu gerginlikte rol oynuyordu. Gne, Ik'n bu konuda Ecevit'e bask yaptn hissediyor ve dndke de sinirleniyordu... in iine haysiyet meselesi girmiti artk.... Ik, o gne kadar eitli devrelerde Gne'in Dilerini idare ediini beenmediini etrafna sk sk sylemiti... kisi arasnda garip bir srtme vard. Gne byle bir nedenle konferans terk edilmez diye telefonu kapatrken, aslnda Hasan Ik'n tahmin ettii grlerine kar kyordu... Yoksa Babakann-kilere deil. Callaghan'a, Gne'in verdii son teklifin de Ankara'dan reddedildii haberinin verilmesi dram biraz daha artrmaktan baka ie yaramad. Herkes kendi misyonunda, Callaghan sarayda devaml sert demelerle Trkiye'yi hrpalyor, Gne de 340

29 temmuz pazartesi byklarn ekitirip odann iinde durmadan dolayordu. Kendi durumu hakknda kesin bir yargya varmas gerekirdi... Ecevit, kabine toplants sonunda Ik ve dierleri ile beraber hazrlad metni Cenevre'ye yazdrd... Bu defa Gne telefona gelmemiti... Metin yleydi: Dileri Bakam, Kbrs Cumhuriyeti'nin ilerde askerden arnmas ve Silahl Kuvvetler says* ile silah, mhimmat ve dier harp malzemesinin uygun zamanlarda ve kademeli ekilde -azaltlmasna mncer olacak tedbirlerin gelitirilme imknlarnn, ilgili taraflarca ele alnmas hususunda mutabk kalmlardr. (1) Hemen arkasndan gazetecilere hkmetin tutumunu aklad: imdi baka bir forml zerinde allyor. Buna gre Ada'daki Silahl Kuvvetlerin zaman geldiinde yava yava azaltlmas anlamna gelecek kelimeler var. Biz hibir kesin balayc anlamdaki anlamaya imza atamayz. Zira eski tecrbelerimizden azmz yand... Biz byle bir mkellefiyeti kabul ettiimiz takdirde ona sadk kalmak isteriz... Yunanistan'n sadk kalacana dair bir teminat yoktur. Gemite de kalmamtr. 12 Adalar konusunda da sadk kalmamtr... Her iki lkeyi de kemiren mikrop PHE idi... Baka hibir ey deildi. Biri dierine inanmyordu... Yllarn brakt ar bir tortu idi. Ecevit konumasnn sonunda, ... Dileri Bakan Gne imdi teebbsn yapyor (2), dedii sralar(1) Asl ngilizce olan metine i tercme edilmitir (2) 30 Temmuz 1974, Millv 341

29 temmuz pazartesi da, Turan Gne kendi kendini yiyor ve Krca Trkiye'nin yeni kar nerisini Callaghan'a gtryordu... Big Jim metni okuyunca tam manasiyle tat ve derhal reddetti: Siz galiba bizimle oyun oynuyorsunuz. Size yaptmz ilk tekliften sadece ekilme kelimesini kartp birka deiiklik yapmsnz. stelik, ayn ynde bir bajka neriyi kabul etmeyeceimizi de sylemitim. Alay m ediyorsunuz? Benim yolladm reddettiniz, arkasndan Bakanmznki geldi, o da reddedildi. Bunu kabul etmek benim ahsiyetime yakmaz... Bakan kimdir burada? Gne mi, yoksa Ecevit m? Ne biim itir bu? Sylendi, sylendi, sylendi... Big Jim'i bir daha yle gren olmayacaktr zannederim... Derhal Turan Gne ile grmek istedi. Saat 17'de kendisini bekleyeceim. Zaten telefonlara bile cevap vermemeye balad. Bu gidii durdurmamz lzm. Dnyann gz zerimizdedir. Callaghan, Mavros ile tekrar grtkten sonra Ankara'y aratt ve Ecevit ile konutu... Arkasndan Kissinger. Callaghan yine etraf hareketlendirmeye balamt. Ne olursa olsun, ya konferans kurtaracak veya Trkiye'yi sert bir ekilde sulayacakt... Sabaha kar bekleme havas, ilerin Ankara'ya dnt ve Trkiye'nin reddinden dolay da, konferansn kopmak zere olduu, ngiliz szcleri tarafndan basn brifinglerinde de aka sylenmeye balanmt... ingiliz basnnn bu derece Dileri szcsnn paralelinde gittiklerini de ilk defa Cenevre'de grdm. Callaghan konferans, kendisi ve partisi iin de nemli gryordu... Prestij konusu yapmt artk... Mavros bu arada basn toplants yapp, baz ger342

29 temmuz pazartesi ekleri aklayacan bildirdi... Tamam artk konferansn sonuna gelinmi ve herkes kllarn ekmiti... Kim gazetecilere daha inandrc konuursa, o kazanacakt. GNE -CALLAGHAN TARTIIYORLAR 17.00'de Gne, Callaghan'n odasna girerken herhalde hayatnn en ar szlerini iiteceini bilmiyordu... Callaghan hemen hemen sz hi Gne'e brakmadan konutu: ... bu kadar kabul edilemez. Sizin burada bir mesajcdan baka bir rolnz yok... Eer hibir yetkisi veya inisiyatifi yoksa, bir Bakan istifa eder... Telefon ahizesi gibisiniz... Gne kendini zor tutuyordu. h, bir baka birisi sylese bunlar, kl tablasn kapt gibi kafasna atabilirdi. Ancak karsndaki adam en sonunda ngiliz Dileri Bakanyd ve iki Bakann kavga etmesi kadar komik bir durum dnlemezdi Dudaklarn yedi, byklarn ekitirdi... Direndi direndi. Herhalde hayatnn birka yln orada brakmtr Gne. Karsndaki insann kabalna kendini kaptrmad... Son derece souk ve kmser bir hava iinde, Bylesine nemli bir meselede Hkmetlerin karar vermesinden daha normal bir ekil yoktur bence... Tutumumuz gayet sarih ve aktr diye cevaplandrmakla yetindi. Ama iine fena oturmutu... Konumann bittiini anlatmak iin tam ayaa kalkt zaman Callaghan sinirliliinin verdii heyecanla olacak, nl ltimatomunu ortaya koydu: ... Ben burada sizin keyfinizi bekleyecek deilim. Baka ilerim var. Yarn sabah saat 9.30'a kadar 343

29 temmuz pazartesi size sre tanyorum. Ya gelir ilk nerdiimiz teklifi kabul edersiniz veya herkesin kabul edebilecei bir teklif getirirsiniz. Aksi halde ben gidiyorum. NATO ve Birlemi Milletleri harekete geireceim ve Avam Kamarasnda konferansn kopmasndan sizin sorumlu olduunu aklayacam. Gne, Callaghan'n elini dahi skmadan odadan kt... Misyona dnd zaman surat allak bullak olmutu. Heyeti toplad etrafna ve ngiltere'nin ltimatomunu, Hkmetin ekilme kararn... Tm gelimeleri anlatt. Herkeste bir dncedir balad. Trkiye yapayalnz kalm gibi grnyordu... Gne'in sinirden elleri titriyordu. lman ile Mftolu'nu bir odaya ekti... Kap aralndan bir tek kelime duyudlu: BEN BU DURUMDA STFA EDYORUM. Aslnda bu olup bitenlerden heyetin nemli bir blm habersizdi. Onlar kendi havalarndaydlar... Gne, biraz sonra Krca'y da odaya ard. Artk sabr tamt. Gzleri akmak akmak olmutu: Cokun bey, ngiltere'nin verdii ltimatomu Trkiye reddetmektedir. Hkmetimiz verdii son teklifte srar etmektedir ve gerekirse konferanstan ekilecektir. Bu durumu ltfen derhal ngiliz Dileri Bakan Callaghan'a bildiriniz. Eer ok acele ii varsa, derhal de gidebilir. Krca armt... Beyefendi emrinizi derhal yerine getiririm, ancak ben bu delegasyonun ikinci adam olarak size bir ikazda bulunabileceimi tahmin ediyorum. Trkiye iin 344

29 temmuz pazartesi u anda konferanstan ekilme cinnetten baka bir ey deildir. Buraya kadar geldikten ve bylesine nemli baar kazandktan sonra braklmaz... Bu szler havay birdenbire boaltvermiti... Yorgunluk, asap bozukluu.. Gne boanverdi. Gzleri yaland.. Sinir ve yorgunluk ok ypratmt... istifa etmesinin sakncalar zerinde lman, Krca ve Mft-olu Gne'e uzun uzun bask yaptlar... Krca sinir iinde yahu vallahi dnya bize barbar diye barr. Hesabn sorarlar insandan diye sylenip duruyordu... MFT OLU NTHAR EDERM DYOR... MSP'nin parlamenter temsilcisi smail Mftolu olaydan hissi ynden en ok etkileneni idi... Gne'e byk bir sempati duyduundan dolay deil. Konferans srasnda byle bir tutumla Dileri Bakannn g duruma drlmesine sinirlenmiti... Aslnda, bir gn nce gen diplomatlar Mftolu'nun, odada kimse bulunmad bir srada direkt telefonla Erbakari' aradn, ve diplomatlar bizi satyor, Kbrs' kaybediyoruz dediini duymular ve Gne'e sylemilerdi (1). Gne hemen orada istifasn yazd ve teleksiyi ard. Ankara'ya yollamasn istedi... Mftolu yerinden frlad ve kd kapverdi. Meseleyi vatan-millet asndan ele alyordu: 40 milyonun haysiyetini kurtarmalyz. ntihar (1) Olayn bu detay Mftolu tarafndan bana anlatlmtr. Mftolu bana verdii demete unlar sylemiti: Az ngilizce ve Rumca biliyorum. Konferans srasnda diplomat arkadalarn sylediklerinden faydalanp bir deerlendirme yapyordum, kili toplantlara biz girmiyorduk. 345

29 temmuz pazartesi ederim ve buradan bir eksikle gidersiniz, ancak sizi istifa ettirmem. Hepsinin kafalarma sandalyeleri geirmeyi biliriz. Aslnda salonda bulunanlar Mftolu'nun szlerini ciddiye almadlar tabii. Yarm saat kadar sonra Mf-tolu, bu defa Ankara'dan arayan Deniz Baykal'a kyordu : Siz bizimle alay m ediyorsunuz. kide bir talimat deiir mi? ... Hzn alamad ve MSP'li Bakanlardan bazlarna da ayn tehdidi bildirdi: Geldiim zaman altnzda sandalye bulamazsnz. Gne'in istifas Ankara'da hemen etkisini gsterdi tabii. Deniz Baykal araclk ediyordu. Hasan Ik ile Turan Gne arasndaki gerginlik idi olayn gerek nedeni. .. te Mftolu'nun, belki komik, ancak iten gelerek yapt jest... Hem de birka gn ncesine kadar bizi satyor dedii insan iin... lman telefonla Deniz Baykal'a durumu anlatyor ve Aman bir eyler yap. Turan hocann gz kara diyordu.. Tela her taraf sarmt... Turan Gne son szn syleyerek odadan kt: Ben yatmaya gidiyorum. Kimse ile de grmek istemiyorum. Ne Babakan, ne Callaghan. Kriz, sadece konferans ve uluslararas ilikileri deil, kabineyi dahi sarsacak boyutlara ulamt. TELEFON DPLOMASS O gece, Kurca ile ngiliz heyetinin ikinci adam Wiggin arasndaki konumayla kapanrken, yerini telefon diplomasisine brakyordu... Hem de sabahn 346

29 temmuz pazartesi 04.00'ne kadar srecek bir telefonlamaya... Krca, Wiggin'e Gne'in cevabn gayet resm bir ekilde aklad: Trkiye ltimatom almaya alk bir lke deildir ekselans. Tutumu da, Gne'in Callaghan'a bildirdii gibidir. Konferansn son anlar yaanyordu... Wiggin havay kavramt. Yaplan hatay dzeltmesi gerekiyordu. Zaten bunun iin Mavros'un basn toplants son dakikada iptal ettirilmi ve ertesi sabaha kadar beklemesi rica edilmiti. Mr. Krca bir yanl anlama olacak. Biz ltimatom vermi deiliz. Callaghan uamn kalk saatini syledi sadece. i Partisi kongresinin hazrlklarna gitmesi gerekiyor. Tek iinin konferans olmadn siz de takdir edersiniz.,. Zaten lzumsuz derecede ok vakit harcand... Ltfen hkmetinize, bunun bir ltimatom havas iinde sylenmediini bildiriniz. ngiliz diplomasisi, patronunun krd bir potu dzeltmeye alyordu... Wiggin, Krca'y, bir iki ielim diye bara gtrnce, iler biraz daha renk deitirdi. Mr. Krca, buna bir are bulmak lzm. Byle devam edemez. Ayn teklifte srar ederseniz, Callaghan Mavros'a kar ne durumda kalr tahmin ediyorsunuz herhalde. Sabaha kadar bir eyler hazrlayn.. O kadar zor deil... Artk bu i burada hallolmaz. Krca ngilizlere asl anahtarn Ankara - Atina ve Washington'da olduunu anlatmak istiyordu. Yani Ankara ile mi bal?... Evet. - O zaman biz Babakan ile temasa geeriz. Ancak dikkat edin. Blent Ecevit pire iin yor347

29 temmuz pazartesi gan yakan adamdr. Gnn birinde bugnk gibi bir hareketiniz duyulursa, iki mttefiin aras kapanmayacak ekilde alr. stelik ben ahsen Callaghan'm Ecevit'i telefonla arayarak fikrinden vazgeirebileceine pek inanmyorum... Yeni bir yaklam gerekir. .Hava neden sonra dalmt... Ancak tam dar klacakt ki, ieri giren Woodison, yepyeni bir krizin haberini getirdi: Askeri komitede, Trk temsilci gvenlik kuann 10 kilometre olmasn istediklerini syledi. Bu resm grmz deildir, ancak Genelkurmaymz bu ynde hesaplamaktadr, dedi. Yunanllar ok phelendiler ve imdi mutlaka gvenlik kuann geniliini ve B.M. kuvvetlerinin statsnn saptanmasn istiyorlar. Aklk kazanmadan anlamay imzalamayacaklarn sylyorlar. Gerekten Mr. Krca, Ada'nn yars ve Lefkoa'nm tamam bu ekilde Trk kuvvetlerinin avucunun iine giriyor demektir.. Byle bir niyetiniz var m? Krca armt. Zira bundan hi haberi olmad gibi, asker komiteye girenlere sk sk kilometreden sz etmeyin. Yunanllar ok hassas. Bu defa zararl karz denmiti. Wiggin, daha da ileri gitti: Bu szn sylenmesi, arkasndan da askerlerin ekilmesine itiraznz birbirine balarsanz, Trkiye'nin niyetleri hakknda pheler artmaz m? Kriz, zamansz sylenmi bir szle dallanyordu... Mr. Wiggin, size Bakan adna byle bir niyetimiz olmadn syleyebilirim. Asker badanmanmz ahsi fikrini sylemitir... Krca hafif deil, koskoca bir yalan sylemek zorunda kalm ve epey de can sklmt. 348

29 temmuz pazartesi KISSINGER DEVREDE Cenevre uyumaya balarken, Kissinger Ankara'da devreye giriyordu. nce Ecevit ile konuuyor, arkasndan Karaman-lis'i aryor ve zaman zaman da, Cenevre'den Callaghan ile konuuyordu. Ecevit'e Callaghan'n teklifini kabul ettirmeye alt : Askerlerin geri ekilmesi ile ilgili sz anlamada var ise mutlaka uyulur mu? Ate-kesi kabul ettikten sonra, da uymadnz ve yrdnz... Hayr, kardan ate edilmeseydi ate-kes ihlalleri olmayacakt... Bu ise deiik. Daha Ada'nn temel stats hakknda hibir mit yokken, Trk askerlerinin geri ekileceinden sz ediliyor... Yunanllar istedikleri gibi baka limanlardan takviyeye devam edecekler, oysa. bizim birliklerimiz devaml bir kontrol altnda tutulacak... Olmaz byle ey. Biz SZ verdik mi yerine getiririz. Biz dnyay aldatmayz. Tm politika-mz da bunun zerine kurulmutur. Yoksa Yunanllar gibi, imza et sonra uyma... Bu benim anlaym dndadr. Ecevit, tek bana kalmt... Her taraftan eletirileceini, uluslararas forumlarda skacam da biliyordu. Ancak byk risk ve fedakrlklarla Ada'ya kan Trk askeri iin geri dnecektim diye bir gvence veremezdi... Ondan sonra her defasnda bu imzas karsna karlacak, ite o zaman dnya kamuoyunun basksna dayanmak gleecekti... Ecevit'in hesab buydu... stelik Cenevre'ler baladndan beri, her eyi devaml kamuoyuna aklamt... Bylece kendini bu aklamalaryla da balyor ve 349

29 temmuz pazartesi manevra kabiliyetini bile bile dryordu. Onun i politikada da uygulad bir taktik idi... Kbrs'taki siyas hedeflere varlmadan gvencede bulunamaz, ancak temel zmden sonra ekilecei (istilac amalar olmad) anlamna gelebilecek bir forml kabul edebilirdi... te bu telefonlamalar 04.30'a kadar srd... Kissinger ile sonunda bir metin yazabilmilerdi.. Ecevit, Erbakan' aratt, nce bulamadlar. Yarm saat sonra evinde uyuduu haberi geldi. Babakan telefonla uyandrd ve metni okudu. Erbakan kabul etti. Artk Karamanlis ve Callaghan'n son cevab gerekirdi. Kissinger yine telefon diplomasisiyle bunu stne ald... Cevap: KABUL'd. Ecevit, Kissinger'in son telefonunu kapattktan sonra, aaya iniyor, ve kapdaki gazetecilere, ihtiyat elden brakmadan, yeni bir forml zerinde altk. Kar tarafn kabul edip etmeyeceini henz bilemiyorum derken, bin kilometre uzaklktaki (Cenevre) Trk misyonunun teleksinden varlan anlamann metni kyordu: Dileri Bakan, Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararnn mmkn olan ksa srede uygulanmas hususunu yeniden teyid ederek (bu ekilde Yunanistan' n elindeki bu konsey karan silah alnm olmakta ve uygulanmas geri atlmaktadr), ilgili btn taraflarn kabul edebilecei dil ve srekli bir zm erevesinde ve Kbrs Cumhuriyetinde bar, gvenlik ve karlkl itimat teesss ettii lde Kbrs Cumhuriyetindeki Silahl Kuvvetler says ile silah, mhimmat ve dier harp malzemesinin uygun zamanlarda ve ka350

29 temmuz pazartesi demeli ekilde azaltlmasna mncer olacak tedbirlerin gelitirilmesinde (bu ekilde Trk birliklerinin ekilmesi ok daha geriye atlm oluyor) mutabk kalmlardr (). Teleksin banda uykulu gzlerle kii eilmiti... Gne, Barutu ve Krca. Derin bir oh ektiler... Bitmiti kriz, Trkiye bu yeni metinle gerekten istedii gvenceyi buluyordu... Ecevit kazanmt... Tek tarafl bir kazan deildi tabii... Yunanllar da bylece anlamaya bu maddenin giriini saladklarndan memnundular.... Herkes olduu yere yverdi. Gne'in istifas Ankara'ya gnderilmeden teleks-iden geri alnmt. Ecevit'in aslnda Gne'e tam gveni vard. Ancak konferansa dardan, serinkanllkla bakmann yararna inanmt. Gecesi gndz olmayan mzakerelerde nanslar zerinde saatlerce tartlan deiik metinler kargaal iinde duruma Ankara'dan baka trl baklrd. Telefon diplomasisinin bir yaran da buydu. Araya lman ve Deniz'i sokarak Gne'i yattrt-tktan sonra kendisi telefon etti ve Callaghan'n k ile metinlerdeki deiiklik nedeniyle Gne'in sinirliliinin gereksizliini anlatt: Callaghan sizin onurunuzla oynayarak sonu almak istiyor herhalde. ok gereksiz szler sylemi.. Metinlerdeki deiiklikler ise size'kar bir hareket deil. Burada meseleye bak as deiik. Gne olayn zerine gitmedi artk. Sinirlilik ve yorgunluk iinde bir hareket yaplm ve bitmiti. (1) Resm metinden aynen alnmtr. 351

30 Temmuz Sal Ecevit kabul ettirdii metinde, B.M. kararnn uygulanmas ve ASKER NDRMN ok uzun sreye atyor, daha geni artlara balyordu. Bata Ecmel olmak zere, diplomatlar bunun dierlerine oranla ok daha iyi olduunu kendi aralarnda fldaarak ve kafalarn sallayarak konutular. Fazla yksek sesle ii deip yaralar ortaya karmaya lzum yoktu.. Krca, teleksten geldikten biraz sonra Blent Eee-vit'in ahsen Cenevre'yi arayp (07.45 sralarnda) bir defa da kendisinin yazdrd yeni forml Trk delegasyonundan Engin Ansay ile Callaghan'n sekreterine yollad. Zaten onlar da bekliyorlarm. ngiliz delegasyonundan ilk grme teklifi, ikinci adamlar seviyesinde Krca'ya geldiinde saat 09.30 idi. Yani Callaghan'n oktan gitmesi gerektii saat... Krca, Wiggin'in yanma girdii zaman, Callaghan da odadayd. Sanki bir ey olmam gibi Krca'nm elini uzun uzun skt: ... Mr. Krca azmdan yanl bir ey km olabilir. Zaten uykusuzluk ve asap gerginlii hepimizi perian etti. nemli bir ilerleme kaydettik. Konferansn burada braklmas artk yazk olur. Bugn bitirelim. Bu arada Buffum misyona geliyor ve Gne'e Kis352

30 temmuz sal singer'in Eeevit ile konumalarna paralel bilgi veriyordu. leye doru 11.00'de yine er kiilik gruplar halinde toplanld. Herkeste garip bir sessizlik vard. Anlamann kafalarnn zerinden yapldn bilen insanlarn sessizliiydi deta... Tabu bu havann deimesi uzun sre almad. Gndemden geri kalan Havaalan ve gvenlik kua meselelerinin halli gerekiyordu. Yunan heyeti, asker komitede Trklerin ok geni bir kuak istemelerinden fena halde phelenmiti: . Bu kuaa mutlaka isim koymalyz ve geniliini burada saptamalyz. Tartmalar uzadka, hava yine gerginlemeye balyor, Callaghan da Yunanllarn grlerine hak veriyordu... Bu arada ate-kes hattnn nasl saptanaca konusu da ortaya atld. Trk Genelkurmay helikopter uurulmasna kesinlikle kar kyordu. Casusluk edebilirler efendim gerekesinin arkasnda, Ada'da oynanan bir komedi saklyd. O sralarda kimin nerede olduu bilinmediinden, Rumlar gelip bir yere bayraklarn asyorlar, bir sre sonra Trkler gelip kendi bayraklarn ekiyorlard. Hafif bir ke kapmaca oluyordu yani. Yine gidip gelmeler balad... Askerler hat izimine de karydlar. Mavros dayanamad: M. Gne eer bu konuda da yetkiniz yoksa, bundan sonraki grmelere Ankara'dan bir general katlsn bari.... Size bu gvenlik kuann neden nemli olduunu bir trl anlatamadm. Ben generalime sahip olurum. Alay Komutanna sahip olurum amma, izgi353

30 temmuz sal nin zerinde bulunan erime, astemenime sahip olamam. Trk Genelkurmay 10 kilometre zerinde srar ediyor, Mavros kesinlikle red ediyordu. Gne ile Mavros arasndaki srtme artk ylesine arlamt ki, Callaghan mdahale etmek zorunda kald.. Gentlemen, please. (Beyler, ltfen) Mavros bu mdahaleye ard: Mr. Callaghan siz merak etmeyin. Bizler Akdenizliyiz, imdi kavga ederiz, biraz sonra kol kola ayrlrz... Bu szler havay yumuatverdi tabu... Artk grmelerin sonuna gelinmi saylrd. Gerekten kimsenin ii koparmaya niyeti yoktu... Tartmalarn arasnda Makarios'un durumu da ortaya kt. Trk heyeti, yazl olmamakla birlikte bir centilmen anlamas yaplmas zerinde duruyordu... Yunanllar Trk ve Rum liderlerin, hi deilse konferansn ortasnda almalara katlmasn ve anayasal sorunlar kendi aralannda tartmalarnda srar ediyordu. Trkiye bu noktay kabul etti, ancak bir art ileri srd: Rum tarafndan Klerides gelmelidir. ylesine bir hava yaratlacakt ki, Klerides ve Denkta kar karya kalacaklard. Mavros bunu kabul etti. Zannedersem o devrede ya Makarios'dan herkes kurtulma niyetindeydi veya Mavros anlamazlk kmamas iin bunu kabullendi. Bu aka Makarios'un Klerides lehine gzden karld anlamn tayordu. Zaten Klerides de verdii demelerde Bapiskoposun geri dnmesinin yararl olmayacan belirtiyor ve Makarios'a kart bir tutum iine giriyordu. 354

30 temmuz sal VE ASKERLER Gvenlik kua yine geldi ortaya. Anlama olamaynca ara verildi ve askerlerin bir defa daha grmeleri istendi... Ben misyondaydm. Heyet geri dnmt. Kapdan kii arasndan yksek sesle geen u konumalar duyuluyordu: ... Sayn Generalim, sizden mesafe meselesini ortaya atmamanz rica etmitik. Ama Genelkurmay byle sylyor. kinci Bakann emri var. Generalim burada bir heyet vardr. kinci Bakann emriyle hareket etmez bu heyet. nce Bakann, sonra da srayla dierlerinin grleridir nemli olan. Sizden tekrar rica ediyorum, kometre meselesi ele alnmayacaktr tarafnzdan. Bakan ile konutum, biz heyette halledeceiz. Bu konumalarn kimler arasnda getii ve tonu ile kelimelerinin arln vermeye bence lzum yok. Ankara ile telefonlad. Ecevit Neden anlamyorlar? Konferansn en kilit noktalarndan biridir bu.. Beni konferansta oturtacak olan, ate-kes ihlallerine sebebiyet vermeyecek olan, bu gvenlik kuadr. diyordu. Genelkurmay'n da onayn alp, 10 kilometreden 5'e mdirilebileceini syledi... Helikopter konusu sorulduu zaman ise, artk zerinde dahi durmadan kabul edilebileceini belirtti. Tekrar toplanld. Mavros srar ediyordu: Mademki bundan nceki maddeler ad referandum (Hkmetlere danmak zere) kabul edilmiti... Mademki Trk Dileri Bakan 4'nc paragraf reddetmiti. Ben de gvenlik kuann mutlaka halledil355

30 temmuz sal meini, aksi halde dier maddeleri kabul etmeyeceimi belirtirim. Yunanistan ilk balarda 600 metreden sz etmekteydi... imdi getirilen teklifte Peki iki kilometre olsun dedi. Ancak Ankara 5 kilometreden bir metre dahi gerilemeyeceini aka belirtmiti, yle bir kriz noktasna gelinmiti ki, bu defa kimse zemezdi. Araya yine Kissinger mi girecekti yani? Mavros sinir iindeydi: Trkler hem silahlarn glgesinde istediklerini almak, hem de istedikleri anda direnmeye uramadan ilerleyebilecekleri blgeleri amak istiyorlar. Hayr, bizim gerek amacmz ne kadar uzayaca belli olmayan bir konferansta gven iinde almalarmz yrtebilmektir. Ada'ya Yunanistan kuvvet gnderebilecek, oysa biz etrafmz Birlemi Milletler askerle: iyle sarp hapsedeceiz. Tm tehlikeye ak brakacaz. Oray bir ak hava, Trk asker mzesi halinde brakmaya hi niyetimiz yok. Gerekten kilit meseleydi bu... Yine iki lke arasndaki byk PHE, ilikileri iin iin kemiriyordu: Trkler kendilerine genileme imkn hazrlyor.., Yunanllar Trk ordusunu hapsetmek, sonradan da getirecei kuvvetlerle, tm tehlikeye ak duran bu birliklere hcum edecek. Aslnda o srada hibirinin niyeti bu deildi.. Amma yok mu o phe?.. Yine akamst olmaya balam ve konferans saplanmt... Kanc saplan, kanc kurtar... ki hal yolu vard: Ya srar edilecek, ancak Yunanistan'n kesin mdahalesiyle karlalacak, hatta gvenlik kuann mesafesi zerinde bu defa aleyhte bir karara srklenilebilecek veya i askda braklacak... Konfe356

30 temmuz sal rans artk bu konudan dolay bir defa daha kmaza itilemezdi. Ecevit, heyetin de benimsedii ikinci yolu onaylarken zgnd. Zira ilk harektn sonundan itibaren devaml olarak bu gvenlik kua meselesine ok inanmt. kinci Trk harektn nleyip nihai zm aranma devresinde beklemenin tek yolu buydu. Yunanllar bu iyiniyeti paylaamamlar veya inanmamlard. KABUL, M. GNE. Gne saat 18.00'e doru Babakan ile konutu. Ecevit: Artk gnah bizden gitti. Ate-kes tam uygulanamazsa bunun sorumlusu Trkiye olmayacak. Gvenlik kua konusunda iyiniyetimizi anlamadlar. Konferans artk uzatmayn, dedi. Konferansta o srada Havaalan konusu tartlyor, ngilizler kendi formllerinin kabulnde srar ediyorlard. Gne mdahale etti: Bu konferansn bitmesi arttr. Mr. Callaghan, Havaalan meselesini teknisyenlere brakalm ve ikinci konferansta ele alalm... Eer bunu kabul ederseniz. M. Mavros ile babaa grmek istiyorum. Callaghan da artk yorulmutu. , Havaalan iin konferans durduramazd. Mavros ile Gne ayn odaya getiler. M. Mavros bakn bir anlamamn sonuna gelmi durumdayz. Siz de, biz de istediklerimizin bir blmn elde-ettik. ok nemli admlar atld. imdi burada uzun uzun kilometre zerinde tartp ii kmaza sokmayalm. Brakalm, ikinci konferansa kadar askerler kendi aralarnda bunu saptasnlar, ikincide de biz onaylayalm... 357

30 temmuz sal Ancak siz bizden igal ettiiniz toprak kadarn istiyorsunuz. Sizin saduyunuza hitap ediyorum. Eer ikimiz anlarsak, ngiltere'nin bir ey sylemeye hakk olmaz. O arada Callaghan ieri girmi ve Gne'in sylediklerini duymutu: Bu szleri bir hakaret olarak almaya niyetim yok. Gerekten halledebilirseniz, ben de ok memnun olurum. Kurtulmu sayarm kendimi. Mavros da, Gne kadar konferansn imza ile sonulanmasn istiyordu. Elini uzatt: Kabul M. Gne. Kolay kolay inanlacak bir ey deildi, ancak Birinci Cenevre Konferans gerekten bitmiti... 358

1-7 Austos ATNA'da ilk gnn platonik tepkileri geer gemez, gerek muhalefet kendini gstermeye balad. huzuru bozmamak amaciyle aktan aa yazlmama-sma ramen basn ve zellikle Karamanlis'in seilmesinden pek fazla memnun olmayan sol kanat partiler, anlamann bir yzkaras olduunu yayyorlard... Sadece sol deil, Kbrs Rumlar da Yunanistan bizi satt diyor hatta Klerides Anlamalarda ok belirsiz baz noktalar,var (1) yolunda basn toplants dzenliyordu. Rumlar durumdan hi memnun deillerdi. Makarios gereini de unutmamak gerekir. Zira Londra'da bulunan Bapiskopos, zel danman ve eski Dileri Bakan Kyprianou'yu derhal Atina'ya yollamt. Grande Bretagne Otelinde, Karamanlis ile grmeyi bekleyen Kyprianou, Bapiskopos'un Cenevre anlamasn son derece olumsuz karladn, ikinci Cenevre'de dikkatli olunmasn istediini, tm yabanc gazetecilere aka belirtiyordu. Makarios i iten gemeden statsne sahip kma mcadelesine derhal balamt. En nemli ve sonular hesaplanamayan tepki, Cunta artklar ve ordunun Cunta d subaylanndan <1) AA'nn 1 Austos 1974 blteni. 359

1 austos perembe geliyordu. Yunanistan'n byk tavizler verdii havas etrafa yaylvermiti ve sinirli homurtular etraf dol-duruyordu. Bunun en ak rnei de, Ordu TV'sindeki filmlerde grlyordu. Atina radyo ve TV'si Trkler aleyhine herhangi bir propagandaya girimekken, ordu tarafndan idare edilen TV istasyonunda devaml olarak Trklk aleyhtar filmler ve haberler veriliyordu. Hatta bu durum sonunda Trk Bykelisinin resmi bir protestosuna kadar gitti. Karamanlis'in manevra olanaklar da, bu tepkilerin artma orannda giderek dmeye balamt. Tabii Mavros'un durumunu da unutmamak gerekir. 10 yldr d politika ile hi uramadan Cenevre'ye giden ve Trk - Yunan dostluunu, Venizelos'dan sonra kuran insan olmak isteyen Mavros, dnnde partililerin tezahrat bitince, durumu biraz daha iyi deerlendirmeye balad. Partisinin kesin liderliini, elde edememiti. Cunta devresinde Amerika'ya geen gen Papandreu, en byk rakiplerinden biriydi ve Cenevre anlamasn sert ekilde eletirmiti. Henz Yunanistan'a dnmemi olan Papandreu, babasnn eski partisinin liderliine gz koymutu. Sosyalizmin en yeni ve popler kiisi haline gelmiti Papandreu. Hkmetin ve zellikle Karamanlis'in, Kbrs'tan da nce gelen sorunu rejimi ayakta tutabilmekti. Gnlk gazetelerde Kbrs olaylarndan ok i haberler yeralyor, Anayasa almalar daha byk bir heyecanla takip ediliyordu. Ancak bu ilgi ok ince bir denge zerine kurulmutu. Hafif bir deiim, hemen Kbrs' n plana atacak ekilde izleniyordu. Btn bunlarn yansra, Trkiye Kbrs'ta srekli ilerliyordu. Kbrsl Rumlar, kk ceplere hapsettii 360

2 austos cuma Trkleri serbest brakmadka, Trk ordusu ate-kes'i ihlal etmek zorunda kalyordu. ANKARA'DAK KOULLAR Ankara'da ise tamamen baka koullar vard. Gne ve beraberindeki heyet, nce stanbul'da iekler, Cenevre Mehmetii, Byk adam abartma-laryla dolu pankartlarla karlanyor, Ankara'da da, bata Babakan olmak zere tm kabine Hogeldiniz diyordu. Cenevre'deki baardan herkes memnundu... Ancak daha her eyin banda olunduu ve kesin sonuca gidecek yolun ald Gne'in demelerinde devaml tekrarlanyordu. Gne'i karhyanlarm arasnda Erbakan'm bulunmamas ok manidar karlanmt. Aslmda Erba-kan bilerek gelmemiti. Zira Cenevre anlamasndan memnun deildi. Erbakari' ve memnuniyetsizlik nedenlerini Mftolu bana yle anlatt: 250 ehit vermitik. 1950'den beri ya taksim, ya lm diye halk sokaklar doldurmutu. Bunlardan sonra anlama byle mi olurdu? Bar Gc askerlerinin Trk kylerini deil, onlara zulm eden Rum cemaatlerini evrelemesi lzmd... Otonom ynetimleri not etmilerdir diye bir deyim kullanlyordu. Kesin ve ak deildi. lman ile bu konuda mnakaa ettik. Hatta Baylkem ile Paalar da bana katldlar. Ben, 3 garantr, iki otonom idare olduunu kabul etmilerdir deyiminin kullanlmasn istedim. Gne'e kabul ettiremedim. Tampon blge ile ate-kes hattnn helikopterle tespitine kar ktm. Casusluk olabilecei gibi, byle bir uu srasnda Rumlar helikopteri drebilir ve bizim zerimize atabilirdi. Dnyaya lafmz anlatamazdk... Yunanca ile az n361

2 austos cuma gilizce bilirim. D olaylar takipte diplomatik tecrbemiz az tabii. Arkadalar bilgi verdike ne olup bittiini takip etmeye altm... Erbakan ile Ecevit'in ilikileri en gergin devresine girivermiti. Zira Babakan yardmcs, dnya kamuoyunu yanltc Taksim gerekir gibi demelerle kalmad gibi, Kbrs'a yatrmlardan sz ediyor, MSP'nin ileri Bakanl, Girne'ye vali yollandn aklyordu. Trkiye'nin silmeye urat istilac kansn Babakan Yardmcs: byk bir cmertlikle etrafa datyordu. Baz lke Bykelilerinin Dilerine mracaat edip soru sormalarna kadar i uzaymca, Ecevit ilk defa elikiyi gazetecilere Erbakan'm Kbrs ile ilgili beyanatn kendisine sorun (1) szleriyle doruluyordu. stelik, Erbakan ikinci Cenevre konferansna gidilmesine kar kp ikinci mdahalenin hemen gerekletirilmesini istiyor ve olmadk zorluklar karyordu. Sadece MSP mi? Gven Partisi hari, tm muhalefet partileri olmayacak istekler ileri sryorlar ve hkmeti hrpalama frsat yaratmak yarna giriyorlard... Taksim arttr... 12 Adalar... Selanik. Neredeyse Yunanistan'n da alnmas ortaya atacakt. Ciddiyetten uzak nerilerdi. Trk kamuoyunda fazla yer etmedi. VE KIBRIS'TA Kbrs'ta ise durum hi beklendii gibi gitmiyordu. Klerides'in kontrol azd. Sampson elini kolunu sallayarak dolayor, durmadan kkrtc demeler ve(1) 3.8.1974 tarihli MlLLYET. 362

3 austos cumartesi riyordu. Artk hava ylesine hassaslamt ki, en kk bir silah patlamasnda herkes birbirine giriyor Trkler ate-kesi ihlal etti diye bar bar baryorlar-d... Trkler de, bir kyde Rumlarla sokak kavgas ksa, byk tepki gsteriyorlard... Anlamada kesin hkm bulunmasna ramen istila altndaki Trk kyleri hl boaltlamyordu... Klerides'in yetkisi buna gerekten yeterli deildi. Kyler boaltlmadka, ate-kes hattnn izilmesi iin yaplan almalar da Trkler baltalyor, ate-kes hatt ve tampon blge saptanmadka da Rumlar kyleri boaltmaya yanamyorlard. k olmayan bir daire iine gi-rilivermiti. Bapiskopos Makarios'un direnmeleri ve Trklere taviz vermemeleri konusundaki demeleri de bu tutumdakilere destek veriyordu. te bu dnemde tarih bir frsat daha karld. Trk hkmetinin elini kolunu balayan Kbrs'ta abluka altndaki Trk kyleriydi. Ordu Ada'nn kk bir blmne km ancak Trklerin yzde 80'i bu blgenin ok dndaki kylerinde kah vermilerdi ve EOKA-B byk bir blmn evirmiti. Bir dier blm ise, EOKA'ya kar korumak amacyla Rum polisi Klerides'in emriyle ablukaya alnmt. Hele Magosa' daki durum iler ayd. Ecevit devaml demeleriyle bu kylerin serbest braklmasn istiyor, ancak Kleri-des'den cevap alamyordu. Klerides tam bu arada avukat ve tannm i adamlarndan John Matsis'i ileri ve Savunma Bakanlna atamak istedi. John Matsis, ngilizlere kar savap len ve kahraman derecesinde tannan eski EOKA'c Matsis'in kardeiydi. EOKA ile ilikisi kalmamt ancak, yine de tannrd. EOKA-B ise Matsis'i yeni tutumundan dolay sevmezdi. 363

3 austos cumartesi Matsis Klerides'e bir tek koul ile geldi: (1) Glafkos, hi vakit harcamadan ie balar balamaz, nce Lyssarides'in grubu, ardndan da EOKA-B ekiplerinin elindeki silah toplayacam ve Trkleri tamamen serbest brakacam. Onlar bu durumda tutmak intihar anlamna gelir... Ardndan da Yunan subaylarn Atina hemen geri ekmeli. Klerides bunu hemen kabul etti: Trklerle arpacak durumumuz yok... Hatta bu tedbirleri alr almaz hemen TV'ye kp aklamak gerekir. Bylece yanl anlamalar nleyebiliriz. Klerides ertesi gn Atina'ya gidip Karamanlis ile grecekti. Bu nedenle kesin karar sonraya brakt... te tarihin cilvesi olabilecek gelime, Klerides'in dnnde belirdi. Matsis arld zaman, birka gn nceki dncelerinin gerekleemeyeceini anlatyordu: Karamanlis, senin aabeyinin eski EOKA'c olmasnn Trkler stnde tamamen ters etki yapacan syledi. Yunan subaylarn da hemen ekmek istemiyor. Matsis, Klerides'in yanndan ayrld ve Trk kylerindeki abluka da bir trl kaldrlamad. Oysa b nokta daha dikkatli incelense ve Ecevit'in szleri daha iyi deerlendirilebilse, ikinci harekta gerek kalmayabile-cekti. Trk birlikleri bu arada devaml takviye alyorlard... Artk kck blgede 30 bin asker, 400 zrhl ara ve 240 tank dolmutu. Zira Genelkurmay ne olur ne (1) Bu gelimeler ve konumalar bana, Kbrs'ta grtm John Matsis tarafndan anlatlm ve sonradan da Klerides tarafndan dorulanmtr. 364

3 austos cumartesi olmaz, biz takviyemizi yapalm. kinci safhaya hazrlkl olalm demi ve Kbrs'ta kontrol altnda tuttuu yere birliklerini ymt, Rumlarn szne hibir gven yoktu... Hatta Trkiye'nin en gl kuvvetlerinden biri olan 28'inci Tmen'i gemiye yklenip (silahlariyle birlikte tam tehizatl ekilde) bir gecede Kbrs'a kartlmt... Son derece tehlikeli bir iti ve Ankara'da ok kii sabaha kadar uykusuz geirdiler. Bir casusluk olay 28'inci Tmen'in mahvna sebep olabilirdi. Trk birlikleri durmular, ancak yine de ufak iler lemeler tespit ediliyordu, zellikle bata Karara blgesindeki CEP'in 29 sabah alnmas ok grlt kartt. Bu dnemdeki ilerlemelerin az olmasna ramen, BM. Bar Gc birdenbire tutumunu deitirmiti. Bar Gc yetkilileri, Trkler gmenleri sryor, halk karyor, ilerliyorlar gibi siyas demeler vermeye ve aklamalar yapmaya balamlard. Bunun en nemli nedeni, Trk komuta heyetinin Bar Gc'n Ada'nn kuzeyine kabul etmemesiydi. Bar Gc'nn her aklamas ise dnya basnnda byk tepki yaratyor ve Trkler hl ilerliyor eklinde yansyordu... Oysa 22 Temmuz - 29 Temmuz arasndaki genilemenin yannda, iki Cenevre arasndaki genileme ok kk idi... Ate-kes ihlallerinin devam, Trkiye'nin Ada'ya devaml asker kartmas, Ate-kes hattnn izilmesi almalarnda devaml anlamazlk kmas, dnya basnnn artk tamamen Trkiye'nin aleyhine dnmesiyle sonulanmt. Rum propaganda makinesinin ok iyi almas, Trklerin bu konuda byk beceriksizlikleri, Ordu Komutanlarnn gazeteciye olan allerjileri, -igal eden (ne kadar hakl nedenlerle yaplmsa yaplsn) kuvvetlere kar duyulan genel antipati, gmen duru365

4 austos cumartesi muna den ve cann-malru kaybedenlere acma hissi ve nihayet Rum hayranl baz yabanc gazeteleri BARBAR TRKLER diye manet atmaya kadar gtrmt. Rumlar bu propaganday son derece akll bir ekilde kullanyor ve besliyordu. Trk blgelerine sokulmayan yabanc gazetecilere, oradan kap geldiini syleyen Rum ailelerin abartarak anlattklar hikyeler malzeme oluyordu..., Irza geme hikyeleri, talanlar vs vs.. Bu havann yaratlmasndan Trkiye'nin sanki hi haberi yoktu. Kln bile kprdatmyordu. Sonu hemen grnd ve Avrupal liberaller dahi, sac Karamanlis'i Sosyal Demokrat Ecevit'e tercih edi-verdiler. Ecevit, tm aksi abalarna ramen istilac ve sava nitelikte grnyordu. Tabii bu yne giden dnya basn da, en kk ate-keste Trkiye'yi suluyor, olaylann devaml sorumlusu olarak Trk askerlerini gsteriyordu. Ankara giderek antipatiklemeye balamt. Aslnda bunu tamamen nlemeye imkn yoktu. Her yerde bu byle olmutu. Ancak derecesi azaltlabilirdi... ATNA'NIN TUTUMU SERTLEYOR Atina tutumunu sertletiriyordu. Gnler getike aka anlald ki, kinci Cenevre' de ne kadar parlak bir anlama imzalanrsa imzalansn, yine de ierde sattnz denecekti. Bu damgadan kurtulmann imkn olmad aka anlalmt. Ka-ramanlis hkmetinin de byle bir yk kaldrmasna imkn grlmyordu. Kbrs'ta ate hl kesilmemi, durmadan Trklerin lerleme yaptklar haberleri veriliyor ve ordu istihbarat zellikle Bar Gc'nn raporlarndan faydala366

4 austos pazar np Trklerin muazzam bir takviyede bulunduklarn hkmetin nne getiriyordu. Trkiye'nin ikinci bir harektndan byk phe duyuluyor, ancak kesin bir yargda bulunulamyordu. Dnya'da Yunanistan byk bir prestije ulamt. Hem basm, hem de dier lkeler artk Karamanlis'i aka destekliyor ve Trkiye'den honutsuzlukla sz ediyorlard... Mavros, partisinden gelen tepkileri dikkate alnca, hibir anlamaya imza atamayacak durumda olduunu grmt... Cenevre'ye gn kala Dileri Bakan sert bir deme verip sava at: Hl ate kesilmedi. Ben bu durumda Cenevre'ye nasl giderim? Trkiye anlamay devaml ihlal ediyor. Atina Cenevre'ye katlmamay ciddi olarak dnyordu. Aradan bir gn gemeden, Turan Gne Yunanllar Trk kylerini hl boaltmadlar. Anlamaya aykr davranyorlar diye cevap veriyor ve Ecevit de, kinci Cenevre'nin yaplamama olanandan sz ediyordu. Karamanlis ve Mavros, byk d prestijlerine de gvenerek i politikada daha uzun vadeli hesaplar yapma olana buluyorlard. Ankara ile Atina'nn amalar deiikti. Ayn radyo dalgasnda konumuyorlard... Biri Kbrs'taki siyas amacna mutlaka varmak, dieri ise i rejimini kurtarmak istiyordu. Ecevit'in tm arlan, tm yaklamlar da bu kargaalk arasnda kaybolup gidiyordu. ekimeler ylesine bymt ki, derine inebilecek bir deerlendirmeye vakit yoktu... Asker polis efi Yuan-nides, Savunma Bakan Averofun brosuna kadar girip tehdit ediyor... Cumhurbakan Gizikis'in ayrlmas sorun oluyor, ordu ve poliste kanun yetersizliinden 367

4 austos pazar istenilen tayin ve temizlikler yaplamyordu. Atina ca-. di kazan gibi kaynyordu. Sovyetler Birlii, Atina'ya bu arada kesin bir teminat verdi ve meseleyi Uluslararas foruma (Birlemi Milletler) getirdikleri takdirde destekleyeceklerini aka bildirdi. Zaten Mavros tek k noktas olarak meseleyi bandan beri Birlemi Milletlere gtrmekte fayda gryordu. Bylece Atina'da byk bir diplomatik faaliyet balad. Kimden olursa olsun destek aranyordu... Trkiye, Gvenlik Konseyine ikyet edildi ve NATO Konseyinin olaanst Dileri Bakanlar toplants yapp, Kbrs'taki durumu grmesi istendi. Ancak austos banda hibir Bakan Brksel'e toplayamayacam bilen Luns, bu teklifi resmen hasr alt etti. Atina'nn NATO'ya ve Luns'a kart tutumunun balangc da bu olay oldu. Ve en nemlisi, ngiltere'den hayat bir istekte bulunuldu... kinci Cenevre'nin balamasna birka gn kala, Dileri Bakanl Genel Sekreteri Vlahos, ngiliz Bykelisini ziyaret edip, hava destei istedi. Trkler devaml takviye yolluyorlar. Bizim kuvvetlerimiz ise zayf durumda, Ada'da dengeyi kurabilmek iin 20 bin asker ve zrhl gndermek istiyoruz. Bize hava korumas salar msnz? (1). ngiltere, Yunanistan'n bu talebine, Callaghan'n cevabn derhal bildirdi: Bamdan beri taraf tutmak istemeyen ngiltere, byle bir harekete giriemez. Yunanistan iin Bat'dan gelecek yardm midi yoktu. te bundan sonra, Dou blokunun desteiyle iin (1) Atina'daki ngiliz diplomatlarnn bana anlattklar bir gelimedir bu... 368

4 austos pazar Birlemi Milletlere gtrlmesi kararlatrld. Uluslararas platforma aktarlmalyd. Fakat Amerika ve zellikle ngiltere (Amerika, Dileri Bakanl'nn Trkiye - Yunanistan - Kbrs ile sorumlu Bakan Yardmcs Hartman' acele Lefkoa, Ankara ve Atina'ya yollad), Atina'ya ikinci Cenevre'ye gitmeyi ve meseleyi derhal B.M.'ye getirmemeyi kabul ettiler. Hatta Callaghan iki gn nceden Ben gidiyorum. steyen gelir eklinde konuup, son dakikada ortaya kacak srprizleri nlemeye alt. Bat lkeleri, B.M.'nin aktif bir rol oynamasna, Sovyetleri ie kartrmamak iin kar ktlar. Makarios unsuru da kendini giderek hissettiriyordu. Mavros, Makarios'un mutlaka geri dnmesinde srar ediyordu. Karamanlis'in Bapiskops'a kar anti-patisi bilinen bir gerekti. Ancak Londra'dan gelen haberler hi de i ac deildi... Bapiskopos, kendi onay olmadan yaplacak herhangi bir anlamay kabul etmeyecei gibi, Klerides ve Karamanlis'i vatan haini iln edeceini aka belirtmiti. Zaten kark olan i durumda, bir de Makarios'un ithamlar o gn iin tehli-li (hi deilse rahatsz edici) saylrd. Mavros da ayn ekilde dnyor ve Makarios olmadan hibir anlatmann Kbrs halknca benimsenmeyeceim belirtiyordu. Mavros, Cenevre'ye gitmek zere Yunanistan'dan harekete hazrlanrken, yukarda saydm i ve d nedenlerle Karamanlis hkmeti 2'nci Konferansta HBR ANLAMA MZALAMAMA karar almt (1). Birinci Cenevre'nin ate-kes ile ilgili maddelerinin uygu(1) Atina diplomatik evreleri ve hkmet yetkilileri bunu bana aklamlardr. 369

5 austos pazartesi lanmas, tampon blge gibi geri braklm ve bir trl saptanamam maddelerin tamamlanmasndan baka bir eye yanamamak niyetindeydi Mavros. Trkiye'yi dnya kamuoyunda bylece afie ettikten ve oradaki kuvvetlerini de tampon blgeyle sardktan sonra, anayasal meselelerin tmn Denkta - Klerides grmesine brakmay kararlatrmt. O grmelerin ise ne kadar srecei, ne zaman bitecei belli deildi... Bittii devredeki gelimelere gre de, yeni bir deerlendirme yaplabilirdi. te Mavros ii uzatma politikasyla Cenevre'ye hareket etti. MSP'NN TUTUMU Klerides Atina'ya ancak 9 saatliine gelip dnerken (daima kar darbe olasl vard), Denkta da Ankara'da, Kbrs'a verilecek temel zm formln konuuyordu. Denkta iin, denize ak, byk bir blge Trk toplumunun gvenlii iin ok iyi olurdu. En ince detayna kadar konuuldu... eitli alternatif planlar da hazrland. Ancak asl sorun MSP idi. Erbakan ve arkadalar, kesinlikle taksim konusunda srar ediyorlard. Zaten Birinci Cenevre'ye giderken de ihtilaf km, Trk heyeti kesin bir talimat verilmeden ayrlmt. Bu defa, CHP'nin federasyon tezi ile MSP'nin taksim tezleri tam manasyla arpt. Ecevit, devaml olarak taksimin Trk menfaatlerine dnya politikas bakmndan neden zararl olduunu anlatmaya alyor^ ancak dinletemiyordu. Mslman Trk ordusu Fetih hakkn kullanmt... Bu hak ondan geri alnamazd. 370

6 austos sah Sonunda Gne ve Barutu, MSP'lilere CORAF FEDERASYON tezinin bir orta yol forml olduunu anlattlar ve zorla ikna edebildiler. Gvenlik Kurulu, arkasndan Hkmette yaplan tartmalar, iki ayr ynetimin yaayaca bamsz federatif Kbrs tezini saptad. Bu iin grn, bir de ii var tabii. Dilerinde tm eksperler kafalarn kaldrp haritaya baktklar zaman devaml ayn sz sylyorlard: Kontrol altnda tutulan yer, isteklerimizle orantl, genilikte deil. stelik ate-kes ihlalleriyle kk kk yrmeler ileri zorlatmyordu. Byk ounluu, her eyden habersiz, durmadan ylan asker kuvveti endieyle izliyordu. Ankara'da drt be kiinin dnda yaplan hazrlklarn gerek anlamn anlayan yoktu... Yabanc eliliklerin asker ataeleri ve NATO'daki eksperler fena halde phelenmeye balamlard. Zira bu kadar kk bir blgeye bu derece byk oranda asker ymann mutlaka bir sebebi vard. Piknik yaplmayacana gre de, Trkiye bir eyler hazrlyordu.. Bir blm ise Trkiye kinci Cenevre'de asker kuvvetini gstererek konuacak diyordu. Kimse, Genelkurmay Bakan Sancar'n 2 Austos gn Trk Silahl Kuvvetlerine yaynlad mesaj manalandramyordu: Kbrs'ta, Ordunun grevi henz bitmedi (1). Ecevit ve hkmet, Yunanistan'n tutumunu sertletirmeye baladn, meseleyi Cenevre dna kartmak istediini anlamlard. (1) 3.8.1974 tarihli MLLYET. 371

6 austos sal KNC CENEVRE'YE DORU Gne, Cenevre'ye hareket etmek zereydi artk... Babakann yanma gitti. Genel olarak nasl bir strateji saptanacan konutular: Genelkurmay ikinci harekt iin tm hazrlklarnn iki, en ge gne kadar tamamlanacan sylyor. O zamana kadar Yunanllara kesin nerilerimizi vermeli ve cevaplarn almalyz. Tutumlarnda sertleme artyor. Turan bey, blgedeki asker says giderek artyor. Birliklerin etrafnn da maynlanmaya baladn biliyorsunuz. Uzun sre beklememize imkn yok. Eer aylarca srecek konferanslar oyununa dersek, Kbrs harekt kesin amalanna vardrlamam olur... Veya bu arada bir srpriz hava hcumu dar blgedeki binlerce askerin kaybna yol aar. Nasl haberleeceiz? Ecevit, Gne'in kz Aye'nin tatile kmak istediini biliyordu. Parolay hemen saptad: Aye tatile kyor, szm Silahl Kuvvetlerin hareketi anlamna gelir. Telefonlarn dinlenebileceini dnsek dahi, kimsenin dikkatini ekmez. Kabul. Gvenlik Kurulu ve Genelkurmay'a da ayn eyleri sylemiti: Yunanistan, Trk kylerini boaltmad. Cenevre'de hibir sonu karlmazsa yryeceiz. Askerler dnden hazr bekliyorlard. Cenevre'ye hareket edilecei gn, endieleri artran bir istihbarat raporu geldi Kbrs'tan: Rumlar, ate-kes hatt civarna, mayn dkmeye balamlard. Trk ordusu, Turan Gne'in deyimiyle Ak hava askeri mzesine konmak zereydi. Fazla vakit kalmamaya balamt. 372

BENC BLM 8 AUSTOS PEREMBE 14 AUSTOS ARAMBA DOMADAN LEN BR KONFERANS 8 Austos Perembe kinci Cenevre Konferans 8 Austos gn balayacakt... Sabahtan itibaren her iki bakentte i tketim iin demeler veriliyor ve ard ardna heyetler yine Cenevre'nin yolunu tutuyordu... Yine ayn uaa dmtk Yunan heyeti ile. Bu defa suratlar ve konumalar ok daha deiikti. Rumca anlamamama ramen tutumlann sertletii gibi bir hava sezinliyordum*. Nitekim Cenevre Havaalanna iner inmez her iki Bakan da, bu defa d tketim iin hazrladklar konumalarnda tutumlarn hemen ortaya kan verdiler. Saylar, birinci konferanstakine oranla neredeyse yar yarya azalan yabanc muhabirlerin Mavros'a sorular, sempatik, yumuak ve grlerini paylar havadayd... Trk Bakana ise her soru neden hl durmuyorsunuz, neden ate kesmiyorsunuz? gibi sertlik tayordu. Dnya iin eklen nemli olan atein kesilmeiydi. Yoksa kimsenin boaltlmayan Trk kylerinden haberi yoktu. Ben o basn toplantlar srasm373

8 austos perembe da, zellikle birinci konferans takip etmi olanlarla konumalarmda, kylerin boaltlma konusuna hi nem vermediklerini aka anlamtm. Anlamann hazrlanmas srasnda dahi hazr olanlarn konuya uzakl byle olursa, bir de lkelerinde olaylar ajanslardan takip eden ve yorum yazan basn dnn. Trkiye kylerin boaltlmas konusunu yeteri kadar dnyaya anlatamamt. Bu aka ortadayd. Dnya basnnn gznde Trkiye, imzalad anlamann hkmlerine dahi uymayan ve ilerlemeye devam ederek dnyaya meydan okuyan bir lke haline gelmiti. Mavros konumasnda Trkiye'yi sert bir ekilde sulad ve konferansa geli amacn ortaya att: Burada ncelikle birinci Cenevre anlamasnn uygulanmas ele alnacaktr, nce Trkler verdikleri sz yerine getirsinler, ondan sonra dier noktalara geilebilir. Gne ise, Trk kylerinin boaltlmadn ve hl bu kylere basklarn devam ettiini uzun uzun anlatp, Yunanistan' anlamalar uygulamamakla sulad. Tam bir kr dm oluuvermiti yeniden. Her iki tarafn syledii birbirini tutmuyordu. Gne'in heyetine Vfefifi hkmetiifektifi bu kez son derece kesindi: 1) Anayasal soruna, niha zm ile ilgili bir prensip karar mutlaka alnmal ve toplum liderlerine bundan sonra i braklmaldr. * 2) Konferansn haftalarca, aylarca hibir sonu almadan devamna imkn yoktur. Asker birliklerimizin ve Trk kontrol altndaki blge dnda bulunan Trklerin gvenlikleri asndan oyalama taktiklerine - dmemeli, belli ksa bir sre iinde nerilerimiz karsnda Yunan tutumu belli olmaldr. 374

8 austos perembe 3) Eer isteklerimizden hibiri kabul edilmezse ikinci harekt yaplacaktr. Ecevit ikinci harekta lzum kalmadan iin halledilebilecei kansn, azalmakla birlikte hl tayor ve son denemelerini yapyordu. O da Yunanistan'daki i karklk nedeniyle olumlu bir cevap alamayacan anlamt. Fakat Ada'daki harekt yar yolda brakamaz ve binlerce Trk, gittike ktleen bir durumda kaderlerine terk edemezdi. Konferansn ilk gnnden itibaren deme stne deme veriyordu: Kbrs'ta coraf temele dayanan bir federal devlet kurulmadka varlacak anlamalar kt zerinde kalacaktr.. Byle radikal bir zm, Yunan idaresinin de en makul zm ekli olarak karlayacan mit ediyorum... Vakit geirtecek oyalamalar sadece Kbrs toplumlar arasndaki ilikileri deil, Trk - Yunan ilikilerini de ok ters etkileyebilir. Kaybedecek vaktimiz yoktur (1). Trkiye, ikinci harektndan nce son ans tanyordu. Ada'daki durum gerekten iler acs bir hal almt. Birka dndaki Trk kyleri devaml abluka altnda, Limasol'da ve Magosa'daki Trkler stad veya surlarn iine skm vaziyette yayorlard. Trk birliklerinin says ylesine bymt ki, etraf postal kokusundan geilmiyordu. Bir manevraya kalklsa asker birbirini dahi vurabilirdi. CALLAGHAN - GNE ngiliz Dileri Bakan Callaghan B.M.'deki odasnda Gne'i bekliyordu. Konferans ncesi ilk nemli grmeydi.' (1) 9 Austos 1974, MLLYET. 375

8 austos perembe Konferans hakknda Callaghan'm da nemli kukulan vard. Yarm saat iinde balayacak olan konferanstan nce Mavros ile konumu, arkasndan da Gne'i grp durumu anlamak istemiti: Anlamann ok az yeri uygulanabilmitir... Bu arada aldm haberlere gre, Trk birlikleri Lef koa' da nemli bir ilerleme daha yapmlar. Bu ilerlemeler ne zaman duracak Mr. Gne? Yunanllar Cenevre deklerasyonunu sadece tek ynl yorumluyorlar. Sanki sadece ate-kes maddesi varm gibi bir tutum iindeler. Oysa deklerasyonun baka maddeleri de vardr... Kylerin boaltlmas gibi. Bu koullar yerine getirildii takdirde Trk birlikleri de duracaktr. u durumda, Trk toplumunun te ikiye yakn bir blm Rumlarn insafna terk edilmi durumdadr. Eer geen toplantda srarla istediimiz tampon blge kabul edilseydi ite bunlar nlenebilirdi. Ancak bunlarn hepsi birbirine baldr. Gvenlik salanrken ate-kes'e uymak gerekirdi. Siz durabilirseniz, Rumlarn da bu kyleri boaltmas kolaylar. Callaghan' asl rkten konu Sovyetler Birlii'nin utumuydu. Gne'e Yunanistan'n burada sonu alamazsa meseleyi Uluslararas foruma aktarabileceinden sz etti. Sovyetlerin Gvenlik Konseyi Bakanln ellerinde tuttuklarn ve Moskova'ya bulank suda balk avlama frsat verilmemesi gerektiini belirttikten sonra Ruslarn karlar ile sizin ve Yunanistan'n karlar ayn deildir dedi. Burnuna kokular geliyordu: Yaptnz harekt baarl oldu ve zafer kazandnz. Ada'daki birliklerinizin, igal altnda tuttuklar blgeyi istedikleri anda, istedikleri kadar geniletebile-ceklerini de biliyoruz. imdi ate-kese uyacanza dair 376

8 austos perembe bir aklama yaptnz takdirde, grmeler ok daha olumlu hava iinde balayabilir. Buna yanamazsanz ve mesele srncemede kalrsa, Yunanistan Birlemi Milletler'e gidecektir. O zaman sizin istediiniz anayasal dzeni kurmak da gleir. Yunanllarn konuyu o tarafa itmesini nlemek istiyorsanz bu aklamay yaparsnz. Atina'nn meseleyi Birlemi Milletlere gtrme abalarn nlemeliyiz. Gne Trkiye'nin, konunun B.M.'ye gtrlmesinden yana olmad gibi, Sovyetler Birlii'nin de ie karmasnda hibir fayda grmediini ve birliklerinin bugn iin herhangi bir igal niyetinde bulunmadn hatrlatt: Yeni topraklar kontrol altna almak konferans halletmez. Ancak atei kestiimi iln eden bir beyanla konferansa balayamam. Yunanllar zerlerine den grevi yapmazken, benden kp, imdiye kadar ate-kese uymadk bundan sonra uyacaz, anlamma gelecek bir deklerasyon istenmemelidir. Yunanistan isterse meseleyi B.M.'ye gtrsn. Bunu nlemek iin taviz vermem. Aka yrttkleri kampanya ve antaja neden boyun eeyim? Yunanllar kylerimize saldrrken zr m dileyelim kendilerinden? kinci maddenin (ate-kes maddesi) ncden (kylerin tahliyesiyle ilgili) nce yazlm olmas, o maddeye bir ncelik vermez. kincinin, ncden daha nemli olduu anlamna gelmez. Saldrya urayan bir insann, ld zaman ehit olup cennete gideceini bilse dahi, kendisini korumasndan normal bir ey olamaz sanrm... Kyler boaltlmadan, ate-kes meselesinin tartlmasn kabul edemem. Anlamann hibir anlam kalmaz. Callaghan, szlerden ok hareketlerin nemli olduunu ileri srp, akamki toplantda hl halledilme377

8 austos perembe mi meselelerin ele alnmasn teklif etti... Artk heyetler salonun nne gelmilerdi zaten... Sesleri duyuluyordu. Son kaygsn da sylemeden edemedi: Beni gittike daha fazla kayglandran nokta, Ada'daki asker gcnzn, Trk toplumunun gvenlik ihtiyacnn ok stnde bulunmasdr. Giderek de artyor... Buna ramen hl gvenlii tam olarak kuramadmz gryoruz. Ben hkmetin yerinde olsam, bu akam bir iki alay daha gndertirdim! LK TOPLANTI Grme uzad iin toplantnn balangc 19.00'a kalmt. Heyetler yerlerine otururken gerginlik hemen fark-ediliyordu. Bir hafta nce ayrlrkenki yumuak hava gitmi ve sert baklar almt yerini. Senaryoya gre, cumartesiye kadar Bakanlar genel prensipler zerinde tartacak, ondan sonra da, cumartesi gn Klerides ile Denkta'n katlmasyla konferans toplumlararas mzakereye dnecekti... Ancak atekes ve kylerin boaltlmas meseleleri btn bu gelimeleri deitirivermiti... Yine de nezaket el skmalar yapld. lk resimler ekildi ve kaplar kapatld. l domu olan kinci Cenevre konferans resmen balamt. lk sz Callaghan ald. Bir elinde ilk Cenevre dek-lerasyonu, Bakalm hangi noktalarda anlamaya vardk diye madde madde okumaya balad: 378

8 austos perembe Baz maddelerde ufak ilerlemeler grdyse de, baslarnda hibir ey yaplamad. Ate-keste baarszlk tamdr ve kuvvetler igalleri altndaki alanlar geniletmilerdir. Ate-kes hattnn tespit almalar hl tamamlanamam, ancak imdi haber aldma gre, yarn leye kadar kesin bir sonu kabilecektir. nc madde, Trk kylerinin derhal boaltlmasndan sz ediyorsa da, gereklememitir... Bu arada Trk kylerine yaplan B.M. yardmlarnn gnde "6 tcnun zerine karlmas gerekir. 4'nc paragrafta (asker personelin geri ekilmesi) deil ilerleme, gerilemeler dahi grlmtr. Beyler, Birinci Cenevre deklerasyonu uygulanamamtr. Biz brda ate-kese ilikin konulan derhal halletmeli ve cumartesi gn bize katlacak olan Denkta ile Klerides'e, Anayasal sorunlar zme yolunda yardmc olmal, yol gstermeliyiz. Aznlk ve ounluun baz haklara sahip olmas gereklidir. Aznlk gvenlik iinde yaamal, ounluk da tehdit altnda olduu inancndan kendini syrabilmelidir. nmzdeki sorunlar ok gtr. Her eyden nce Ada'nn bamszlk, egemenlik ve toprak btnln salamalyz. imdi Ada' da ate-kese uyma ve Trk kylerinin boaltlmasn hemen salayabilirsek, toplum liderlerine olumlu bir alma imkn yaratm oluruz. Kbrs meselesinin derhal zlebileceini dnmek gtr. Toplumlararas grmeler 6 yl srm, yine de bir ey elde edilememitir. Biz burada TEMELLER saptar ve bir ay sonra bulumak zere ayrlrz. Dnmzde kaydedilen gelimeleri deerlendirir ve toplum liderlerine siyas bir yn salarz. Konu eyll veya daha nce de B.M.'ye gidebilir. Biz bundan nce toplanr, ate-kes, Trk kylerinin boaltlmas ve esir mbadelesi gibi konularda yap379

8 austos perembe lan gelimeleri gzden geirip B.M. Genel Sekreterine bir raporla sunabiliriz. Bunu sylediim gibi yapabilirsek zorluklar sona erer, aksi halde Kbrs'ta ne olacan tahmin edebiliriz: Sorumluluumuz da byk olur. Callaghan, her iki tarafn da hangi noktalar stnde durduunu bildiinden, ate-kes hatt ile Trk kylerinin boaltlmasn ayn anda yrtmek, bylece ilerleme salamak istiyordu. Mavros hemen mdahale etti. Konferansn daha banda ktmser bir havada grnmek istememesine ramen, kendi ynnden kan zorluklan anlatt. Birinci Cenevre'den ayrlrkenki mitli havay ve anlamann ne anlama geldiini syleyip devam etti. Cenevre deklerasyonu, Trk birliklerinin olduklar yerde kalacaklarn kesinlikle saptamt... Hatta bu hattn izilmesinin birka saat iinde tamamlanabileceini sylyordunuz. Ancak saldrgan hareketlerin sonu gelmedi. Bugn nmze getirilecek olan hat, anlamann imza gn saylan 30 Temmuzdan daha da ileri bir hat olacaktr. Bu mesele halledilmeden, anlamann dier maddelerine inilemez... Mr. Gne, baha ltfen cevap verebilir misiniz?... Trk Silahl Kuvvetlerinin igali altnda bulunan blgeyi Birinci Cenevre konferans srasnda 100 kilometre daha genilettii yanl mdr? Bu gelime srasnda iki Rum ky daha birliklerinize dm mdr? Sorularma evet ya da hayr diye bir cevap bekliyorum. Mavros btn ar toplann Gne'e yneltmi ve giderek artan bir tempoda Trk Bakan hrpalyordu. Biraz ileri gittiini dnm olacak ki: Sulamalarm u veya bu kiiye yneltmek istemiyorum. Zihniyeti suluyorum. Rumlar SLAH TEH380

8 austos perembe DD ALTINDA geleceklerini dzenlemeye arlmaktadr. Halen Akdeniz'deki bir Ada'nm zerinde 4 Kbrsl Trk' korumak iin 1 Trk askeri bulunmaktadr. Deklerasyonm imzaland gnden bugne kadar, Ada' ya 10 bin yeni asker sevkedilmitir. Bu durumda, her toplantda yeni bir ate-kes hatt m tespit edeceiz? diye szlerini tamamlad. Mavros, l'inci Cenevre'deki kararlarn uygulanacana dair, Trkiye'nin kesin gvencesi olmad takdirde, hibir konuyu gremeyeceini belirtiyordu. Tabii herkesin gzleri Gne'e dnd. Yunanllarn tutumlarndaki deiiklik nasl belli oluyorsa, Gne de deiik ve sert bir tutuma kayyordu, yava yava: M. Mavros durmadan ate-kes ihlallerinden sz etmektedir. u anda ate-kes hattnn tespiti konusunda sadece iki yer kalmtr. (Lapta-Karavas) bunun dndaki almalar tamamlanmtr. Demek ki, abartld gibi bir ihlal olmamtr. 30 Temmuzdan bu yana ilerleme olmamtr... Yine unutuluyor galiba, ate-ke-se neden sadece Trk kuvvetleri uyacakm? Benim elimde de bu ihlallerle ilgili uzun bir liste var. Bunu okuyaym m istiyorsunuz?.. imdi gelen haberde Baf blgesindeki Aydn ve Daaan kylerinin Rum kuvvetlerine dt bildiriliyor. Magosa'da kaleye snm olanlar kendi silahlaryla savunmalarn yapmaya alyorlar. Ne kadar direnebilecekleri belli deil... Li-masol'daki durumu hepiniz biliyorsunuz. Trk kylerinden hibiri, ne bir tek ky, ne bir tek mahalle boaltlmtr... Eer anlamaya uyulacaksa, hep beraber uyulur. Yoksa sayn Mavros'un dedii gibi, 2'nci maddenin uygulanmas iin 3'ncnn yaplmas gerekesi mantk ddr. 6 yl sren toplumlararas grmelerde 381

8 austos perembe bir sonu alnamamtr. 6 yl belki Kbrs tarihi iin ksa bir sre ise de, insan hayat iin olduka nemlidir. Artk u anda yaayanlar dnmeliyiz. Onlarn sorunlarna eilmeliyiz. Ben de M. Mavros'a bir soru soruyorum: Yunanistan Trk kylerinin yarndan itibaren boaltlacam syleyebilir mi? Callaghan araya girdi hemen: Trklerin ilerledikleri ortadadr. Trk hkmeti kuvvetlerine DUR emri vermi midir? Bir de mcahitlerin, bugn leden sonra Lefkoa'daki harektlar var ki bu da endie vericidir. Kimin ilk olarak ate atn, tespit etmek ok zordur. Ayrca M. Mavros'a sorarm, Trk kylerinin boaltlp boaltlmadn nasl anlayacaz? Ate-kes hattnn alp almadn anlamak daha kolay da, dierini tespit g. Benim zerinde durduum, szden ok, somut ilerlemeler kayde-debilmemizdir. Gne: Trk hkmeti ate-kese uyacan bildirmi ve gereken emrini vermitir. Ancak ate-kes tek tarafl uygulanamaz Bundan dolay Trk hkmetinin emirleri zorunlu bir neden olmadka, geerlidir. Anayasa meselelerine gemek iin birka Trk kynn gstermelik boaltlmas yetmez. 80 bini akn Trk, Rum tehdidi altnda yaamaktadr... Hangi kyn igal altnda olduunu ise B.M. dahil herkes biliyor. Callaghan, taraflarn n artlar ileri srmelerinin konferans kmaza iteceini syledi ve istihbaratndan gelen bir bilgiyi verdi: Ate-kes hattmm tartmal olduu kesim (Lap-ta-Karavas) dnda Trk birlikleri halen ilerlememek-tedirler. Bu durumda yarna kadar bir deiiklik olmaz382

8 austos perembe sa, hat kesinleecektir, M. Mavros imdi bizi Trk kylerinin boaltlmas konusunda aydnlatabilir mi? Mavros glerek konumaya balad. Birinci Cenevre'deki tutumunun aksine, bir orta yol bulup kmazdan kurtulmay aramak yerine, artk kesinlikle HAYIR deyip, kestirip atyordu: M. Gne'in konumasndan burada alman kararlarn Trkiye dnda herkesi balayaca kansn edindim stelik sorulanma doru drst cevap da vermemitir. Kyler neden boaltlmyor diyorsunuz. Trk birlikleri 30 Temmuzdan bu yana 35 kilometrekare igal etmilerdir. Gereken emirler demek ki verilmemi. Yoksa Trk ordusu, hkmetinin szne aykr m hareket ediyor? Trk hkmeti bu 35 kilometrekareyi tahliye ettii takdirde biz de kyleri boaltrz^. Gzden kaan nokta, halen Ada'ya Trk birliklerinin gidiinin devam ettiidir. Btn bu g art, sadece Trk toplumunun gvenlii iin midir, yoksa TRKYE'NN BAKA NYETLER M VARDIR? Aslnda Mavros'un ileri srd 35 kilometrekarelik genileme, tm direnme iin ok yetersizdi. Gne hemen bunu yakalayverdi: Mavros kendi azyla aklam oldu. 35 kilometrekare genilenmi. Sorarm size Trk birliklerinin kontrol altnda tuttuu blgeye oranla 35 kilometrekare nedir? Koskocaman bir H. Zira oradaki kuvvetlerin gerekten ilerleme niyeti olsayd, herhalde metreyle llen ilerlemeler deil, yzlerce kilometrelik genileme yapabilirlerdi. Bunu hepiniz de biliyorsunuz. Kardan havan yamuru altnda braklan bir ordu Cenevre'ye Gne imza att, ayp olur vurmayalm m diyecektir? Rumlarn atelerinin listesi burada ite. 35 kilometrekarelik bir ilerleme, Trk kylerinin igal altnda tutul- 383

8 austos perembe masn gerektirecek kadar yeterli bir sebep midir? Yunanllarn Trkler zerlerine ate ald zaman dahi mukabelede bulunmasnlar, o zaman kyleri boaltrm , demek istiyorsa, pek ksa zamanda Ada'daki Trk toplumu, dolaysiyle Kbrs sorunu diye bir ey kalmayacaktr... Trk blgelerinin tamamen ve derhal boaltlmasndan bakaca syleyecek szm yoktur. Mavros, bu defa dnya basnn mek gsterdi: Siz ne kadar ilerlemedik derseniz deyin, dnya basn bunun aksini iddia etmektedir. M. Mavros buraaa gazete haberlerine dayanp anlama yapacaksak, ok komik oluruz. Callaghan ilerin balangta kmaza girmesi karsnda, nl ngiliz Bl ve idare et taktiine bavurdu ve anlamazlk konularnn kk komitelere aktarlmasn teklif etti: Komiteler alr, biz de yarn yapacamz ikili toplantlarda, tampon blge, Havaalan ve anayasa meselelerine gireriz... komite kuralm: 1) Esirlerin deiimi, 2) Ate-kes hatt ve ihlaller, 3) Trk kylerinin boaltlmas. Bu komiteler bize yarn alp MUTLAKA bir belge getirsinler. Zaten ate-kes hatt yarn bitiyor. Dolaysiyle bir ilerleme olup olmadn daha iyi tespit edebiliriz. Mavros: Bizi gerekten dndren nokta, ate-kes hattnn hangisi olacadr. 30 Temmuz gnk hat m, yoksa bugnk m? nmzdeki hafta Trk heyeti karmza yeni bir ate-kes hatt ile gelirse ne olacak? Callaghan, ilk hattn ancak yarn saptanabileceini ve bundan sonraki ilerlemelerin inkr edilemeyeceini sylerken, Gne patlad: Kontrolmz altnda 400 kilometrekarelik bir sa384

8 austos perembe ha vardr. Buna 35 kilometrekare eklendiini kabul etsek dahi yzde onluk bir genileme saydr, Rumlar acaba ayn oranda bir harekette bulunmu mudur? Atekes hattnn yzde sekseni saptanmtr. Yunanllar ise bir tek ky boaltmamtr. Brakn bu Trk ilerlemesi gerekesini... nandrc olamyorsunuz. stelik, blgede birlikleri bulunmadm syleyen ngiliz ve Yunanllarn, Trk ilerlemeleriyle ilgili bu derece shhatli bilgileri nasl elde ettiklerini de merak etmeye baladm dorusu. Mavros hibir ey dinlemiyor ve hatlar zerinde srar ediyordu: Yarn saptanacak hatt kabul etsek dahi bir ey deimez ki. Daha nce de, hem 22 hem de 30 Temmuzda hat saptanmam myd? , Ancak Mr. Mavros, bu defa Trk - Yunan ve ngiliz eksperlerin saptayacaklar hattr bu... Biz bunu 30 Temmuz snrlarna dnlmesi kay-diyle kabul edebiliriz. Belki ideal bir hat olmayacaktr. Ancak elimizde somut bir izgi belirecektir. Trkiye de bu hatt kabul edeceini belirtiyor... Esirler sorununda zannedersem bir ilerleme var. Geriye Trk kylerinin boaltlmas kalyor ki, buna ilikin bir sistem bulunmaldr. Ortaklaa bir liste hazrlanr ve B.M. gzetiminde boaltmaya gidilebilir. Gne ilerin uzamaya baladm anlamt: Sistem hazrlanmasna gerek yok ki. Birinci Cenevre anlamas bunun ilkelerini ve yntemini aka veriyor ve Kylerin derhal ve tamamen boaltlmasn ngryor. Haftalarca srecek bir uygulamay kabul edemeyiz... Hangi kylerin igalde olduunu bizim kadar Yunanllar da biliyor... 385

8 austos perembe Mr. Gne ortaklaa hazrlama kelimesini yanl kullandm galiba, siz bir liste hazrlayn, Yunanllarn bir itiraz varsa sylesinler... Byle bir almay M. Mavros'un kabul edeceini sanyorum. Mavros kabul etti ancak, Cenevre'ye geldii ilk gnden beri syledii bir noktaya tekrar deindi: - Klerides ve Denkta gelmeden bizim anayasal sorunlara deinmemiz doru olmaz. lkenin, Kbrs iin, gerek Kbrsllar burada yokken bir elbise dikmeleri doru deildir. Kendi kaderlerine kendileri sahip kmallardr. l toplanty br gne erteleyelim. Gne ise vakit kaybetmeden anayasal soruna inilmesi gerektiini, Ankara'nn bunu istediini- ok iyi bi liyordu: imdiden uzatma abalar hissediyorum..,, Kabul edemeyeceim nokta, bu konferansn kokumas ve 6 yl sren toplumlararas grmelere dntrlmesidir. Listeler hazrdr. Kyler hemen boaltlabilir. Zaten ate - kes hatt yarn tamamlanacaktr... Dolay-siyle biz anayasal sorunlara inebiliriz. M. Gne yeniden ncelik tartmasna giriyor. Gne iin kylerin tahliyesi, bizim iin ate-kes nem kazanyor... Halen atmalar devam ederken, ate-kes meselesi ikinci plana atlabilir mi? Callaghan orta yol bulmakta gecikmedi: Her ikisi ayn anda konuulmal. Daha olmazsa hangisinin.daha nce ele alnacan bulmak iin kr'a bile ekeriz (glmeler). Yarn komiteler alrken, biz de Havaalan meselesini ikili grmelerde ele alalm. Ada'nn dnya ile balants bu ekilde kopuk devam edemez. Kabul... 386

8 austos perembe Trk heyetine gre, Yunanistan resmen ipe un sermeye balamt. Aslmda her iki taraf da, kendi gr asndan haklyd. stekleri birbirine ok ters dyordu o kadar. Ankara bandan beri hep ayn noktaya dikkati ekiyor ve Gelin masada bu ii halledelim. Aksi halde Ada'daki durumu bu ekilde brakamam. Kylerin tm ablukada ve Trk birliklerine devaml saldn yaplyor. Gereki ekilde, hi deilse temelde anlaalm diyor, Yunanistan ise ierdeki byk problemler ye karklklar iinde nce ate-kese, uy. Hatt izip etrafna B.M. kuvvetlerini yerletir. Ondan sonra konualm. grn ileri sryordu. Birinci gn konferansn nereye doru gittii bu ilk toplantda ortaya kmt. Trk heyetinde belirli bir sknt balad. Durmadan Bizim kaybedecek bir eyimiz yok kardeim. Bekleriz demelerine ramen, iin iin kayglanmaya ve ellerinin ayaklarnn diplomatik masaya balanmaya balandm hissediyorlard. Yunanistan Ada'daki Trk birliklerini olduklar yerde hapsettikten sonra, Anayasay ancak Kbrsllar yapar, biz dardan etkileyemeyiz. Bakalar iin birler fikir ne sremeyiz deyip ya konferanstan ekilecek, Birlemi Milletlere gidecek veya yine yllarca srecek bir toplumlararas konferans balayacakt... Sonunda ne sonu almr, nereye vanrd i, bilinmezdi. te Trk heyetinin kukusu buydu ve bu kuku artyordu. 387

9 Austos Cuma Sabah radyoyu anca, dnyann yerinden oynadn grdm. Kbrs'n K'sndan bile sz edilmiyordu. Nixon istifa etmi, Watergate meyvelerini vermiti. Amerikan toplumu, kendi sistemini kemirmeye balamt... Oysa, Cenevre'de sava dilisi yalanmaya balam ve Ankara'daki kprdanmalar giderek artyordu... Genelkurmay yine iine kapanvermiti. Hibir haber kmaz olmutu. Bu cuma gn, SON'un BALANGICI idi. Ankara'daki ngiliz Bykeliliinden Cenevre'ye, Trkiye'nin ikinci bir mdahaleye hazrlanmakta olduuna dair ok gizli bir telgraf gnderiliyordu. Ankara'daki ngiliz Bykelilii bunu nereden anlamt bilemiyorum... Asker bir deerlendirme olsa gerek. Ancak dikkatimi eken, Genelkurmay'da tandklar olan baz Trk gazetecilerine de, yine ayn gn Ada'ya yollanm olan zel muhabirlerin hemen geri ekilmemesinin faydal olabileceinden sz edilmiti. kisi arasnda bir paralel kurmamak elimde deil... Bugn ayrca Trkiye'nin, Yunanistan'n tutumunu anlamas, Amerika'nn araya girmesi, Birlemi Milletler Genel Sekreteri Waldheim bata olmak zere herkesin Cenevre'ye dolumas gndr. 388

9 austos cuma Sabah gazetecilerin dahi haberleri olmad srada, bir komite toplants yaplyordu: Trk kylerinin igalden kurtarlmas iin yntem hazrlayacak Komiteydi bu. Trk delegasyonunun odasnda buluan heyetler, genellikle asker uzmanlardan kurulmutu. Sadece Trk heyetine Ecmel Barutu bakanlk ediyordu. ngiliz delege uzun uzun neden toplanldn anlatt. lk tepki Ecmel Barutu'dan geldi: Ben dorusunu syleyeyim, bu toplantdan hibir ey anlamadm. Bir defa neden toplandmz hl bilmiyorum. Burada igallerin kalkmas iin bir yntem aranacak diyorsunuz. Buna hi lzum yok ki. imdi Yunan Dileri Bakan telefonu aar ve kylerin boaltlmasn emreder ve bu i kapanr. Yunanistan hi oral deildi. ngilizler ise devaml olarak aray bulmaya alyorlard: Mr. Barutu gelimeleri biliyoruz, ancak yine de grme yapmakta fayda var. rnein Bar Gc temsilcisi darda bekliyor. Bize faydal bilgi verebilir. Ne lzum var Bar Gc temsilcisine... almalara katks olabilir. Durumu daha iyi anlayabiliriz... Hl anlalamyor galiba, meselemiz kylerin tahliyesidir. Buna Bar Gc hibir katkda bulunamaz... ok srar ederseniz, sadece kylerin durumunu anlatmas artyla kabul edeyim. Trklere olan sevgisiyle tannm Bar Gc temsilcisi, Goriek, o toplantya geldiine de geleceine de piman oldu herhalde... Konumasnn yansndan itibaren genel gelimeleri anlatmaya ve kylere deinmemeye balamt. Barutu' birden sinirlendi: 389

9 austos cuma Bunlarn konumuzla hi ilgisi yoktur. Sayn temsilcinin artk devam etmeye ihtiyac kalmamtr. Yunan heyeti bunun zerine ilk nerilerini ortaya attlar: Trkiye bize igal ve abluka altnda olduunu iddia ettii kylerin listelerini versin. Biz bunlar nce Atina'ya, oradan da Lefkoa'ya yollayalm. ncelensin ve gereklere uyup uymad saptansn. Ondan sonra Atina kanalyla geri gelecek olan bu yeni liste zerinde tartmalarmza devam edelim. Barutu ite o zaman derhal kukuya dt ve itiraz etti: Sekiz gnden beri, bir, iki gstermelik tahliyeden baka bir ey yapmadnz, Listelere ne lzum var. Ama srar ediyorsanz derhal verelim. Ortaya atlan bu teklifin kylerin tahliyesinden ok uzatma taktii olduunu anlam bulunuyorum... Ya tahliyeye derhal karar verirsiniz veya ben kyorum bu toplantdan... dedi ve masann zerindeki ktlar toplamaya balad. Bundan ilknce ngilizler panie dtler... Callag-han'dan kesin direktif almlard: Aman Mr. Barutu, yarma kadar Mr. Callaghan bir belge hazrlamamz istedi. Hem de gece yarlarna kadar alma pahasma. Ltfen sinirlenmeyin. Yarn Bakanlara rapor vermeye lzum yok. Burada rapor vereceiz diye tutup bo yere vakit harcatyorsunuz. ... Mr. Barutu yanl anlyorsunuz. Bizim de bu konuda yeteri kadar bilgimiz yok. Mr. Callaghan da renmek istiyor. Neden listeler birdenbire nem kazanverdi anlamyorum. Atina'ya bir telefon edilmesi meselenin tamamm halleder. Bunlar Yunanllarn uzatma taktikle390

9 austos cuma lerinden baka bir ey deildir, diyerek Barutu yerine oturdu.. leye kadar bu mnakaalar ve Barutu'yu ikna etme abas devam etti. Sonunda ngiliz Delegasyon Bakan, leden sonra devam edilip edilmemesini sordu. Yunanllar kabul ettiler hemen. Ecmel durumdan yeteri derecede emin deildi ve Bakan ile grp dikkatini ekmek istiyordu: Ben gelip gelmeyeceim hakknda kesin bir sz veremem. Zira kyler tahliye edilecei yerde, durmadan i uzatlyor. Eer mutlaka bir rapor gndermek istiyorsanz, bizim grmz de bunun altna ekler ve o ekilde yollarsnz. Ancak Yunanistan boaltacana dair bize bir gvence verirse o zaman gelirim. HABTMAN SAHNEDE Ankara'da, Ecevit, durumun tehlikesinin farkna varm ve Gne'e sktrma yapp Yunanistan'n bir an nce masaya oturtulmas gerektiini sylemiti... Sabahtan itibaren Gne ziyareti yamuruna tutulmutu. 11.00'de Kissinger'in temsilcisi, iki Cenevre arasnda bakenti de dolaan Hartman ve yardmcs Oak-ley, Dileri Bakann ziyaret ettiler... Hartman konumaya balar balamaz, Kissinger'in Dileri Bakan kalmaya devam edeceini ve Amerika' nn grlerinde hibir deiiklik olmayacan syledi. Gne memnuniyetini belirttikten sonra, bakenti dolam bulunan Hartman'm neler dndn sordu. Hartman: 391

9 austos cuma Gne, Mavros'un konumalarn birden hatrlad ve Yunanistan'n, kendine Sovyetler Birliini desteki larak setiini anlad. Demek Makarios da, arada kaylmamak iin sahneye kma abalanndayd... Bu defa Hartman' keye itmeye balad... Kbrs meselesinin Birlemi Milletlere gtrld takdirde, Sovyet -Amerikan menfaatleri atacak, birok lkenin, zellikle Araplarn, tutumlarnda ister istemez, deiiklik olacakt. Bylece Rusya hem Kbrs konusunda, hem de blgedeki etkisini arttrabilecekti. Gruplarn kar karya gelmesi Amerika'nn menfaatine deildi. Oysa Trkiye Ada'nn bamszlk, egemenlik ve toprak btnln garanti etmi ve durum Ankara'da Sovyet Bykelisine bildirilmiti. Trkiye'yi ilgilendiren Trk toplumunun durumu idi. Dolaysiyle tutum, Sovyetlere ters dmezdi... ... Karamanlis'in bizimle iyi ilikiler srdrmek istediine inanyoruz. Ancak sadece inanmakla i bitmiyor. Karamanlis cesur kararlar alamazsa, iler srklenecek ve Kbrs uluslararas yeni bir kargaala yol aabilecektir. Zira Rusya'nn basklar artacaktr. Siz Ortadou lkeleriyle yumuamaya girdiiniz bir srada, byle bir sorun ortaya knca blnmeler olacaktr. Mesele bizim olduu kadar, halledilmedii takdirde sizin de sorununuzdur. Hartman da Sovyetler Birliinin ie girmesi ve meselenin B.M.'ye aktarlmasna karyd... Bunun iin de Ada'daki gvenliin kurulmasn tek k noktas olarak gryordu. Yani prensipte bir anlama ortaya -karsa^ Sovyetlerin syleyecek fazla szleri kalmazd: Klerides'e Mr tek alternatif vermek yerine,, bir komite kurulsun ve eitli alternatifler ele alnsn. 393

9 austos cuma Klerides, grmemizde mesel kantonal sistem deyiminde srar etti. Bu sistem iinde nerdikleri de, sizin grlerinize olduka yakn. Denkta'n toplumlararas grmelerde ileri srd noktalan kabule yanayor. Klerides neden bu nerileri darbeden nce kabul etmemi? O zaman yapsayd, imdi burada nefes t-ketmezdik... ANA HATLARI LE TEMEL PRENSB KOYMAK VE STAT ZERNDE ANLAAMAMAK KONFERANSIN BAARISIZLII ANLAMINA GELR. Yunanllar ve Rumlar sadece prensibini kabul etsinler, ayrntlarn sonra da grebiliriz. Kbrs iin dnya kadar teklif incelenmitir. Bugn geriye bir teki kald iin bunun zerinde duruyoruz. Artk karar vakti gelmitir. Hartman da ayn kandayd: yi anlayabildimse hzlanmak gerekiyor. Bakanlar temel yntemleri bir iki gne kadar saptayp, detaylar eksperlere brakabilirler..., Bir ay sonra da bir araya gelip gzden geirebilirsiniz (Callaghan'n szleri ile ayn idi). Siyas tercih arttr. Ceza Kanunu, vergi filan gibi detaylarn da hallini istemiyorum. Sonra olabilir... Karamanlis'in suu yoktur bu ite... Asl sulu albaylardr. Onu kamuoyu basksndan kurtarabilmek iin, gerekli manevray da yapabiliriz. Ancak ana hatlarda bir anlamadan vazgeemeyiz. Gne, tutumunu artk aka belli etmiti. Yunanistan'n i durumundan doan zorluklar anlyor, ancak bunun hibir anlamaya girilmemesi iin bir- gereke olarak kabul ettirilmesini istemiyordu. Mmkn olduu kadar esnek davranmaya hazrd... Bu arada Barutu sabahki toplantdan kp Bakann yanma gelmiti... Durumu uzun uzun anlatt. Yu394

9 austos cuma nanistan'n tutumundan ok kukulanmt. Batakla girilmek ve elleri - ayaklarnn balanmas anlamna geliyordu bu... Gne, Hartman'a sylediini tekrarlad: leden sonraki toplantya git ve kendilerine kylerin boaltlmas iin 24 saat sre ver. Ankara ile de konuup, Hartman grmesini anlatt... Babakan Ecevit, hemen hemen ayn saatlerde ABD Bykelisi Macomber'i kabul etmi ve ondan da ayn eyleri dinlemiti: Amerika, Trkiye'nin esnek hareket etmesini istiyordu. Ancak Yunanistan'n da yumuayacana dair hibir belirti grlmedii gibi, Atina giderek sertleiyor, dnya kamuoyu basks artyor ve her eyden nemlisi, Ada'daki Trk birliklerinin etrafnda maynlama gittike geliiyordu. Askerler devaml ikyet ediyor ve Ate ettirmiyorsunuz. Bu duruma ok dayanamayz. Durum tehlikelidir. Maynlanan blgeden kaamayacamza gre, bir hava hcumuna urasak binlerce askerimiz gider. Canl bir hapishaneye sokuyoruz kendi kendimizi diyorlard..., Durum gerekten i ac deildi... En ksa zamanda gerek niyetlerin anlalmas gerekiyordu. Kesin srelerle bu oyalamann durdurulmas gerekiyordu. BARUTU'NUN TEHDD Barutu gerekten leden sonraki toplantya girdi ve (kinci harekt bilmiyordu), byk bir tehdit att ortaya: Biraz nce Lefkoa'dan gelen, haberlere gre, ate-kes hatt kk iki nokta hari (Havaalan ve Lef-koa'daki bir yol), tamamlanm durumdadr. Harita395

9 austos cuma lar ve eksperler Cenevre'ye hareket etmek zeredir. Demek ki, 2'nci madde uygulanm olmaktadr... Oysa kylerin durumu ortada. Sizlere 24 saat sre veriyorum. Eer bu 24 saat iinde, buradan Trk kylerinin boaltlmas iin bir EMR gitmedii takdirde, sonradan ok piman olacanz olaylarla karlaacaksnz. Gerekten ate-kes hatt tamamlanmt... Barutu bu iki gelimeyi birbirine balarken, yine de esnek davranm ve 24 saat iinde tahliye yerine 24 saat iinde tahliyenin emrinin verilmesini istemiti. Trkiye bunu daha bir garanti olarak kabule yanayordu. Yunanllar fazla sktrmak yerine, konferans kurtarmak a-basyd Ecmel'inki... Oysa hibir eyden haberi yoktu. Birka gn sonraki gelimeleri bilmiyordu. leden sonra, Komitelerin almalar devam ederken Gne'i Waldheim, zel temsilcisi Guyer ve Kbrs' tan gelen Munoz arad. Trkiye'nin B.M. Bar Gc' nn almalar hakkndaki ikyetleri bir yana, Genel Sekreter de kukuluydu. Hem konferanstaki B.M. mevcudiyetini daha geni ekilde gstermek, hem de Callag-han'a yardmc olmakt amac. Gne, Callaghan'n ileri ardan almaya baladm ve Trkiye olarak hem anlamann uygulanmasndan, hem de Bar Gc'nn almalarndan dolay urad hayal krkln anlatt. Waldheim, Bar Gc'nn yeteri kadar askere sahip olmadjn, eitli lkelere anda bulunduklarn syleyince, Gne Mslman lkelerden de asker alnabileceini nerdi. Peki, Bar Gc szcsnn aklamalar neydi? Havaalann korumak grevi ne zaman B.M.'ye verilmiti? Aydn ve Daaan kyleri Rumlarn eline derken nere396

9 austos cuma (leydiniz? Magosa'da Trkleri zrhl aralarla neden surlara yeniden srdnz? Waldheim'i iyice hrpalyordu... Genel Sekreter dayanamad: Ne yapmamz istiyorsunuz, Trk kylerini boalttrmak iin silahl mcadeleye mi girelim? Bar G-c'nn grevi insan ve ayn zamanda da siyasidir. Mesela Kuzey blgelerine sokmuyorsunuz bizi. Gne konumay uzatmad ve yi ki girmiyorsunuz. Bylece Gneydeki katliamlar nleyebilecek askeriniz kalr. deyip ayaa kalkt. Konuma bitmiti. Komitelerdeki almalar da pek parlak saylmazd. Esirlerin deitirilmesi zaten nemli bir sorun deildi... Ate-kes hattnn haritalarm getirecek olan ngiliz Kraliyet Ordusunun uann ok ge hareket edebildii ve geceyi Malta'da geirdikten sonra, ancak ertesi gn inebilecei haberi, Trk heyetinin midesini bulandrd. Onlar acele edilmesi iin rpmrken, uan ge kalndan sz ediliyordu... Oysa ngilizler ok ince bir taktik uygulamlard. Trkiye'nin 24 saatlik srelerini uzatabilmek iin, ua geciktirmilerdi. Ate-kes hattmda kalan bir iki noktann halledilmesinden sonra bu 24 saatin balatlmasn dnmlerdi. Benim o devrede bu kadar ince dnecek halim yoktu tabii. Yine ayn arkn iine dmtm. Bu defa, bir de Almanya'daki Avrupa kalbna haber ve yorum yetitirmek derdi binmiti. Artk iki makinenin bana oturuyor ve band, stanbul'a veren teleksten geince doruca Almanya brosuna bal olana sokuyordum. Tam bir cambazlkt. 397

9 austos cuma Aslnda konferans birincisi kadar heyecanl gemiyor ve krizden krize atlanmyordu, ancak genel ve devaml bir tkanklk gze arpyordu... Cuma leden sonra, Denkta ile Klerides arka arkaya Cenevre'ye indiler. Ecevit artk son arlarn yapmaya balamt: Corafi temele dayanmayan zm olamaz. Kbrs'taki Rumlar kendilerini ynetemezlerken, Trk toplumunu onlara emanet etmemiz szkonusu deildir. Trk kyleri igal altnda tutulmaya devam edilirken, Trk birliklerinin evresi maynlanyor. Herhalde dnya imdi, tampon blge konusundaki iyiniyetli srarmz daha iyi anlamtr... inde bulunulan durumu, ngiliz ve Yunanllarn objektif bir deerlendirme sonucunda anlayla karlayacaklarn umuyoruz... Klerides bile baz kuvvetleri kontrol edemediini aklam bulunuyor... (1). Yunanistan'da ise, hani harl i temizlikle uralyordu. Orduda deiiklik yetkisi, Cumhurbakanndan alnp Savunma Bakanna veriliyor, bylece hkmetin gerekli tayinleri yapp, ordu iinde duruma hkim olabilme yetenei artyordu. Ancak durmadan komplo haberleri etrafta dolayordu. Askerler, Karamanlis'in ne tip bir temizlie gireceini bekliyorlard... Eskileri mahkemeye sevkedecek miydi? Toplu tutuklamalar olacak myd? Karamanlis ise- yava yava kontroln arttn-yordu. Kbrs ile ilikileri sert bir tutum iine girmesi, birok evredeki eletirileri azaltmt. Rejim, yine de tam manasiyle oturmu deildi. Atina'daki bir yabanc (1) 10 Austos 1974, MLLYET. 398

9 austos cuma diplomatn szlerine baklrsa, o anda devlet arknn ancak yzde 35*1 hkmetin elindeydi. Ecevit'in istekleri, dikkat ekmeleri, nerileri bu grlt iinde kaybolup gidiyor veya deerlendirilse dahi, cevaplandrlmyordu. Kk bir kartopu byyerek tepeden aaya inmeye balamt. NEML BR GRME Bu 9 Austos Cuma gnnn en nemli grmesi, akam 18.00'de Callaghan ile Gne arasnda geti. Gne, Amerikan - ngiliz grleri arasndaki benzerlie dikkati ekti ve Trkiye'nin istenildii kadar esnek hareket etmeye hazr olduunu syledi: - Trkiye'nin bir tek istei vardr. O da temel prensibin kabuldr. Yani buradan ayrlrken, hi deilse iki blgeyi belirleyecek izgiyi, sadece ana hatla-riyle izebilmektir. Ben yardmc olmaya hazrm. Yunan ve Rumlarn kamuoyu nnde g duruma dmemeleri iin ne yapmamz gerektiini de konuuyorum, rnein, teklifi ben deil de Denkta verebilir. Ancak, Trkiye'den bir eye karar vermeme karar alnmasn istememelisiniz. Bizim bilmek STEDMZ BU KONFERANSTA BLGESEL MUHTARYET PRENSBN, BLGELERN ZMYLE kabul edip etmeyecekleridir. Bu durumu bo yere uzatmaya hi lzum yoktur. Callaghan'm bilmek istedii ise, Trkiye'nin ne kadar toprak talebinde bulunaca idi. Halen igal altndaki blgeyle yetinilebilir miydi? Mr. Callaghan, Trk kuvvetlerinin kontrol altnda tuttuu yer, Trk toplumunun nfus ve toprak 399

9 austos cuma mlkiyeti ile karlatrld zaman, da yz lmnn 1/25'i kadardr. Bu gayet tabii yetersizdir. Daha fazla yer istiyorsunuz. Mesela Magosa buraya dahil mi? Callaghan, bir genileme halinde, Trk ordusunun gidecei yerleri renmeye alyordu. > simler zerinde durmaya lzum yok. Sadece bu blgenin kuzeyde ve Trk toplumunun ekonomik ve gvenlik ihtiyalarna cevap verecek byklkte olmas yeterlidir. Tek devlet unsurunu kabul ettiimize gre, savunma, para, bte gibi konularn bir merkezden yrtlmesi dnlebilir. Ancak ynetimlerin muhtariyetleri geni kapsaml ve aralarnda srtnmeleri kaldracak nitelikte olmal. Callaghan, Makarios'un giderek etkisini arttrdn biliyordu. Bapiskopos'un niter devlet konusundaki tutumu akt, hatta son ald bilgilere gre Kara-manHs ve Klerides'e aka Federasyona imza atlrsa hepinizi sularm demiti. Klerides'e fazla bask yapmak, Bapiskopos'un geri dnmesine yol aabilirdi. Gne, kelimeler zerinde durmadn, herkesin istedii ismi koyabileceini, tm sorunun ikili idare prensibi zerinde dndn belirtti: Makarios'un houna gitmeyecek diye meseleyi srncemede brakamayz. Bu konferansta sylediklerinizi elde edemezse-niz ne yapacaksnz? Ne olacan ben bilemem. Ona Trk Hkmeti karar verir. Cenevre'de bulunmayan zm baka yerlerde aramaya balamadan nce konferansn nasl sonulanacan kesinlikle renmemiz gerekir. Callaghan, phelerinin doru kmaya baladn anlam olsa gerekti: 400

9 austos cuma Bence, Ada'da ylesine ok kuvvetiniz var ki, bu durum devam ettike, genileme niyetinde olmadnz kar tarafa inandrmak g. ngiltere bugn sadece bir garantrdr. Yunanllar da Rumlar korumak amaciy-le Ada'ya kuvvet sevketmek isteyeceklerini unutmayn. Biz, atmalarla; iin~ daisesme karsiym A'dar Trk toplumuna denize k saladnz. Artk durabilir ve askerlerinizin saysn indirip, anlama zemini hazrlayabilirsiniz. Bu sayede Mavros'a da ezilmeden lkesine dnme imkn vermi oluruz. Unutmamanz gereken bir nokta daha var: Kbrs'ta yaayacak olan iki toplum vardr. Geleceklerini ancak kendileri saptayabilirler. Biz Cenevre'den ayrlalm ve bir ay iinde tekrar dnp gelimeleri deerlendirelim. Mr. Callaghan, bu konuda bizim bamzdan yeteri kadar deneme geti... te toplumlararas grmeler.... te 1960 Anayasas. Szlerine inanmamakta haklym galiba. Karamanlis baa geldiinden beri, Kbrs' tan ok, Trk - Yunan dostluuna nem verdiimizi tekrarlyoruz. Hibir Yunan devlet adamn, zellikle M. Mavros'u kt durumda brakmak istemedik ve aleyhlerinde bir tek krc sz sylemedik. Ancak szl gvencelere HAYIR. Kuvvetlerimizi azaltmaya hazrz, ancak devlet statsnn temel ilkelerini saptamalyz. Sonra iki lider kendi kaderlerini izebilirler. Kesin sonu alnnca da askerlerimizi ekeriz. Callaghan, istediini renmiti. Kalkarken yine uyarsn tekrarlad ve zme gitmek istiyorsanz, niyetinizi ortaya koyacak ekilde hareket edin... Bir miktar asker ekmeniz sizin iin zarar getirmez... Bir de elde ettiiniz blgedeki genilemeleri durdurun. dedi. Gne birden sinieniverdi: B.M. Genel Sekreterinin elindeki haritaya biraz 401

9 austos cuma daha iyi bakmanz tavsiye ederim. Trk birlikleri 30 Temmuz - 7 Austos arasnda ilerlemek yle dursun, B.M. sayesinde baz blgelerde gerilemitir dahi. BG JiM TELATA Callaghan, oradan kp nce Mavros, arkasndan da Klerides ile uzun uzun konutu... Arkasndan Birlemi Milletler Genel Sekreteri Waldheim ve nihayet (ngiliz Dileri szcsne gre) Kissinger ile grt. Big Jim tam anlamiyle telaa dmt. Zira Yunanllar da tam kart gr iindeydiler. Dier taraftan Makarios giderek artan bir bask unsuru haline gelmiti. Mavros ile olan yakn ilikileri sayesinde, Cenevre'deki mzakereleri gn gnne takip etmeye balamt. Karamanlis ile aralarndaki soukluk, yumuamasna ramen hl devam ediyordu. Mavros, tm gcyle Bapiskoposu destekliyor ve Makarios, ikinci Cenevre grmelerinde hibir anlamann imzalanmamasn istiyordu (1). Makarios iin bir anlama imzalanmas, Cumhurbakanlnn sonu saylrd. Tek kar yol, dnya kamuoyu basksn devaml olarak Trkiye zerinde tutabilmekti. Mavros, bu cuma gn Trkiye'nin kinci Harekta hazrland hakknda raporlar alyor, ancak byle bir riske girebileceini sanmyordu. ngiltere ve dnya kamuoyunun, zellikle Birlemi Milletler'de karlaa(1) Olaylardan sonra, Atina'da grtm Sayn Mavros, Ba-piskopos'un tm grmeleri yakn bir ilgiyle nasl takip ettiini ve Atina ile ilikilerini bana anlatmt. Deerlendirmelerimi bu bilgiye dayandrdm. 402

9 austos cuma ca eletirilerin Ankara'nn tutumunu etkileyeceini tahmin -ediyordu. Bir taraftan da, NATO Konseyinde, dier mttefiklere, Trkiye'nin muhtemel tutumu hakknda Yunan delegesi sert bir uyarda bulunmutu. Mavros, dnya kamuoyunun basksna fazla nem veriyordu. Erbakan'n dedii gibi mbarek cuma gn bu kark hisler, ancak artan bir sinirlilik iinde kapand. 403

10 Austos Cumartesi O gn, Klerides ve Denkta'n da katlmasyla kinci Cenevre genileyecekti. Konferansn, Kbrsl Trk Toplumlar Liderleriyle BEL hale gelii, Mavros'a te anayasal sorunlar Kbrsllar varken ele alnd diyerek istediini yaptrma imkn salatacak ve nihayet Trkiye, nerisini resmen ortaya koyabilecekti. Gne, bylece bu gn bir sonu alabilecek veya hi deilse bir sonu alp alamayacan iyice anlayacakt. te bu hava iinde heyetler B.M. sarayna gittiler... Gitmesine gittiler'de bir trl toplantnn balad haberi kmad. Bizim de artk sabrmz tamaya balam, kendi aramzda Yahu ne olacaksa olsun da bitsin u i diye konuur olmutuk. in kokusu ok gemeden ortaya kt. ngilizler, Klerides ile Denkta' bir arada oturtmak, nlerine de Kbrs Cumhuriyeti levhas koydurtmak istiyordu. Hatta levhalar hazrlanm, Allah'tan toplantdan birka dakika nce farkedilivermiti. Dnya kamuoyuna kar bunun anlam te Kbrs'ta tek devlet vardr idi. Tabii Trkiye'den hemen itiraz kt: Birinci Cenevre deklerasyonunda iki toplumdan sz edilmemi miydi? imdi bu tutumun manas yoktu... Tam yedi saat, evet tam tamna YED saat bunun 404

10 austos cumartesi tartmas yapld. Forml zerine forml karlyordu: Kerides'in nne, Devlet Bakan yazalm, Denk-ta'm levhasna da Trk Toplumu temsilcisi diyelim, yan yana deil de, karlkl otursunlar, Klerides'e Kbrs toplumu ve Devlet Bakam diyelim. Denkta'a Trk Toplumu Lideri diyelim:.. vs., vs. Trkiye devaml olarak, birine Trk toplumu, dierine de Rum toplumu temsilcisi levhas konulmasnda srar ediyordu... Artk leye yaklalm ve konu zerinde anlamaya varlamamt. Her iki taraf da tutumundan vazgemiyordu. Bir ara Halk lman, Trk delegasyonunun odasna geldi ve Haydi gidelim dedi.. Mademki kabul etmiyorlar, gidelim ve baka yerde bekleyelim. Trk heyetinin toplanty terkettii kans, ite bu toplu halde dar kp bir otomobile doluup uzaklamalarndan sonra yayverdi. Buna rest ekmek diyordu bizimkiler... Ama bu restleri fazla uzun srmedi, zira kar taraf resti grd. Saraya Plenipotentiel (tam yetkili) bir de temsilci braklmt: mer Akbel. Gne'in zel Kalem Mdr olan Akbel. Dilerinin gen ve parlak ekibindendi. Trk-heyeti kp peynirleriyle mehur Gruyer adl bir lokantaya gitti... Gitmesine gitmiti ancak arkasndan Aman geri dn diye kimse komuyordu. Mavros Bir levha iin grlt karlmaz diye ate pskrp, oteline dnyor... Callaghan Sarayda kalyor, Trk heyeti ise prensip ynnden hakllna inanm halde yemek yiyordu. Trk heyetini aramaya balatt Callaghan... Yok... Yok. Nerede olduklarn rendii zaman ise sinirlendi. O srada yannda bulunan bir ngiliz diplomatn anlattna gre, Callaghan adeta sinir krizi geirecek du405

10 austos cumartesi ruma girmiti. Trk heyetinin bu hareketine mthi sinirlenmiti. Elinde olsa, toplanty brakp, o gn dnebilirdi. ngiliz Dileri Bakan ite bu gnn leden sonrasnda nl tehdidini yapt. Trkiye'nin niyetlerinden phesi her geen gn artm ve dnya kamuoyu basksyla Ankara'nn ikinci bir harektm nleme operasyonuna girmiti... ngiliz gazetecilerine kendi yapt bri-fing'te, Trkiye'yi sert bir ekilde konferans baltalamakla suladktan sonra, Ada'ya Gurka askerleri gnderileceini aklad ve devam etti: Trkiye u anda Ada'da 348 kilometrekarelik topra kontrol altnda tutuyor. Ancak buraya geldikleri gnden beri, kendilerine gereken topraklarn ok daha geni olduunu ileri sryorlar, Mavros ve Klerides bir dn vermedikleri takdirde, Trk birliklerinin ani bir hareketle, masa banda elde edemediklerini Kbrs' ta elde etmeleri muhtemeldir. Callaghan artk Trkiye'ye kar SZL bir sava amt... Biraz nce Savunma Bakanna mesaj yolladm ve ngiliz slerindeki Fantom uaklaryla, sonradan yollanan askerlerin geri ekilme ileminin durdurulmasn istedim. Daha bitmedi. Callaghan Birlemi Milletleri de hareketlendir misti... Waldheim ile konutum. Bar Gc kuvvetlerinin Trk birliklerinin karlarna mevzilenmesini ve muhtemel bir harekt nlemelerini istedim. unu da aka syleyeyim ki, Bar Gc'ndeki bir tek ngiliz askerine ate alrsa, ngiliz slerindeki birliklerimiz ve uaklarmz ngilizlerin hayatlarn korumak iin ha406

10 austos cumartesi rekete geeceklerdir... Babakan Wilson ile grtkten sonra Savunma Bakan Roy Mason'a durumu ilettim. ngiltere aka Kbrs'taki Trk birliklerine kar asker bir harekta gireceini sylyordu. ANCAK dikkat. Bu brifing'deki szler Bakana atfen yazlmayacak, yksek yetkili bir ngiliz kaynana atfen verilecekti! Callaghan tehdidini basn yoluyla yapmay, kendini aka ortaya atmamay tercih ediyordu. Bu forml Bakanlarla basn arasnda sk sk kullanlan bir formld. Kimin sylediinin bilinmesine ramen, isim verilmedii iin daima yalanlama imkn yarattndan tercih edilirdi. Brifing'den kar kmaz Callaghan'n szlerini bana aktaran ngiliz mes-lekdam da ayn nokta zerinde durmutu: Aman sakn Bakana atfen verme, ok zor durumda kalrz. Dikkatimi eken asl nokta, Callaghan'n brifing dalrken bir ngiliz gazetecisinin Bize u anda sylediklerinizi Turan Gne'e de bildirdiniz mi? sorusuna verdii cevapt: Bu da sizin greviniz. Callaghan'n Trkiye'yi basn yoluyla tehdit etmek istedii aka ortadayd. Hatta bir gn sonra BBC'nin muhabirlerinden birini arp Dnk sylediklerimi yaynladnz m? diye sorduunu da yine ngiliz meslekdalarmdan duydum. Callaghan'n birinci Cenevre konferansndaki Ya kabul edin, ya gidiyorum ltimatomundan sonra yapt bu ikinci tehdit, Trkiye'de antipati toplamasna yetti de artt bile... Zaten ngiliz basnnn Kbrs'tan yapt yaynlar, hassas Trk kamuoyunda derin bir yara amt, imdi de Bakandan kt anlalan bu szler yeri yerinden oynatt. Callaghan her iki hareketinde de sinirlerine hkim olamadndan lzumsuz e407

10 austos cumartesi kilde Ankara'ya kar kmt. stelik her ikisinde de sertlii, ngiltere'nin Ankara nezdindeki prestijini ve arln azalmaktan ileri gidemedi... Zira Ankara, ngiltere'nin Trkiye'ye sava aabileceine bir gn dahi inanmamt. Callaghan'n sabr tamt. Yunanllar ii uzatyor, Trkler durmadan restler ekerek tansiyonu yksek'tutuyordu. Karlkl grlerde ylesine byk bir fark vard ki, konferanstan bir sonu kabileceine inanc azalmt. Trkiye'nin ikinci bir harekta giriecei hakknda, artk kesin bilgiler gelmiti. Waldheim'a, Bar Gc'n nasl harekete geirilebileceinin aratrlmas teklifinde bulunmu, hatta Kongo olaylar srasndaki dosyann kartilp incelenmesini istemiti. Bar Gc'nn byle bir hareketine Sovyetler Birliinin kesinlikle kar kacan da biliyordu. Rusya, iinde Dou blokundan hibir asker bulunmayan Bar Gc'nn bu yolda kullanlmasna ilke olarak karyd. Ancak yine de Ankara'ya gzda verilmeliydi. Callaghan'n hemen Kissinger ile grp ciddi duruma yardmc olmasn istediini aklayan ngiliz basn szcs de, Trkiye'nin kt niyetlerinden sz ediyordu. Aslnda konferans levhalar meselesinden kopmazd... Ancak ngiltere, bu tip basklarla Trkiye'yi biraz daha masada tutup, vakit kazanmak istiyordu. Cumartesi leden sonra olmu ve Sarayn her taraf kapanmt. Kzgn bir gne Cenevre'yi kavuruyor, etrafta t kmyordu. Kafeterya, bar, PTT hepsi hepsi kapalyd. Gnde 8 saat bombo bir koridorda nbet tutmaktan melankoli geirmeye balayan ve durmadan kendi kendine konuan sarayn zel polisi Andr'nin garip garip sesler karan kedisi, o gne kadar ne oldu408

10 austos cumartesi unun bir trl farkna varamayan hayret bakl iki teleks memuresi ve scaktan uyuklamaya balayan birka ngiliz gazeteci... te o kadar, koskoca sarayda in cin top oynuyordu... Aaaaa unutuyordum, bir de Tam yetkili temsilci mer Akbel. Akbel sabahtan beri Trk Delegasyonu odasnda bekliyordu. Arada bir dar kyor ve grd diplomatlara Levhalar konusunda mzakere iin hazrm deyip yine ieri kapanyordu. Ama ne gelen var, ne giden. Tam Yetkiyle Masa Sfatlarm Hazrlama Komisyonu Trk Temsilcisi Akbel, saatler getike yorgunluktan perian hale dmt. Her taraf kapanm, yiyecek, iecek bir ey yok... Misyonda da kimse kalmamt. Olsa ofrlerle bir ey getirtebilecekti kendine... Koridorlarda kendi ayak seslerini dinliyor ve mterilerini bekliyordu. Ama ne gelen vard, ne de giden... Kar taraf Trklerin restini grmt. Ankara'da gelimelerden devaml haberdar edilen Ecevit, liderleri toplayp durumu anlatyor ve Cenevre' deki tkankln nedenlerinden sz ediyordu. Durura kitiklemi ve Trkiye'nin yeniden harekete geebilecei bir ortam belirmiti. Demirel dar karken gazetecilere Sayn Baba-Kan bilgi verdiler, syleyeceim bundan ibarettir der ken, Feyziolu ve Bozbeyli ok memnun olduklarm aklyordu. Arada gazetelere aksetmemi bir gelime olmu ve Deniz Kuvvetleri Komutam Kayacan'm sresi uzatlmadan emekliye ayrlmas kararlatrlmt. Bunun derhal aklanmamasmn nedeni de, Deniz Kuvvetlerin-. den bir komutann ayrl zerine dedikodulara yo 409

10 austos cumartesi almak istenmemesiydi. Kayacan, Genelkurmay iin arlk yaratmaya balamt. Haziranda andarl'ya refakat edecek olan zrhllarn kma ahsen emir vermi ve Kocatepe olaynda Genelkurmay Bakannn bir mektubuyla Deniz Kuvvetlerinin hakl olduunu saptat trmt (1). Kayacan'm, Kbrs harektndan sonra emekliye sevkedilmesi kamuoyunda Kocatepe'nin batmasna balanmsa da, gerekler Genelkurmay'm i gerekleri arasnda yatyordu. Kanundaki bir boluk emekliliine sebep olmutur. Kayacan cebinde emeklilik kd, kimseye bir ey sylemeden hazrlklar denetliyordu. Saat 16.00'ya doru, Callaghan'n devaml olarak arad Trk heyeti misyona dnd. Klerides de, Pekl levhasz toplanalm nemli deil demiti... Bata Kissinger olmak zere, yeni Bakan Ford ve 14 NATO lkesinin Ankara'daki Bykelileri birbiri arkasndan Dilerine gelip veya mesaj yollayarak konferans koparlmamaldr. Biz Kbrs'ta ikinci bir harekta karyz. likiler gerginleip, yeni bir karkla yol aabilir. Sovyetler Birliinin tepkisi ve ie karmas hibirimizin lehine olmaz diyorlar ve devaml u cevab alyorlard: Kbrs'a gsteri iin veya topramz az olduundan, genilemek amacyla kmadk. Siyas nedenlerimiz vard. Yunanllara bask yapn, konferansa ciddi ekilde otursunlar. 17.30'da Beli Konferans ald. Ayr ayr masalar bir daire eklinde toplanmt. Daireye ngiliz heyetinin masasyla balayarak salonda Yunanistan, Klerides, Trkiye ve Kbrs Trk Heyeti... Bu oturu ekli de epey g ve kark formllerle bulunmutu, ancak ze(1) Sz edilen mektup halen Kayacan'da bulunmaktadr. 410

10 austos cumartesi rinde fazla srar edilmedi. Kbrs'ta iki toplum olduu (3'inci Cenevre deklarasyonunda belirtildii gibi) bylece gsterilmek istenmiti. Callaghan son derece sinirli bir ekilde, tatsz gelimeler nedeniyle ancak bu saatte toplanlabildiini ve ate-kes hatt ile ilgili haritalar da geldiine gre, esas konulara girilebileceini syledi. Akam saat 20.30'da dalnabilir ve ertesi sabah yeniden devam edilirdi. Gne, vakit kaybetmek istemiyordu artk. Haritalarn gelmesiyle ate-kes hattmn birka kilometrelik blm hari tamamnn halledildiini, oysa Trk kylerine hibir ileme giriilmediini belirttikten sonra yaplacan bildii kinci Harektn hukuk zeminini aklad: ... Buraya geldiimiz gnden beri de Trk kyleri hakknda bir karar kmad... Bu durumda TRKYE KENDN CENEVRE DEKLERASYONU LE YUNANSTAN'DAN DAHA FAZLA BALI ADDEDEMEZ. Yunan hkmetinin deklerasyonla yklendii sorumluluklardan katm ileri srd ve arn yapt: ... Birinci Cenevre deklerasyohunun 5'inci maddesi erevesinde, buraya gelirken iki meseleyi ele alacamz saptamtk. Birincisi Trk toplumunun gvenliini tam olarak salamak, ikincisi ise iki toplum temsilcisi ile Ada'da anayasal bir dzen kurmak. Anayasal dzen zerinde konuulacam imzalarmzla saptamtk. imdi, birinci meselenin baarlamadm gryoruz. Hi deilse ikinci maddeye geelim ve her iki temsilci grlerini aklasnlar. Belki grlerindeki ortak noktalar karabiliriz. Mavros derhal mdahale etti. Konferans anayasal konularda l klp halinden kartmak ve iin iine Rumlar daha da sokmak istiyordu: 411

10 austos cumartesi M. Gne, Trk kylerindeki durumdan ikyet ediyor. Oysa listeler halen inceleniyor. Bu, 24 saatlik ltimatomlarla halledilecek i deildir. stelik dikkatinizi ekerim, kyleri Yunan subaylar igal etmemitir. Rum Mill Muhafz Gc kontrol altndadr. Bunlar Yunan hkmetine bal deildir. Dolaysiyle Rum Mill Muhafz Gcnn Trk kylerini boaltmasnda benim hibir yetkim yoktur. lemin nasl uygulanacan Kleri-des'e sormak Ikzm. Gne, bu szlerin altnda Yunanistan'n aradan syrlp her eyi Klerides'e brakmak ve sonu gelmeyecek bir dialou amak amac yattn anlad: M. Mavros meseleleri devaml kartrmaya alyor. Hangi Trk ky igal altndadr, hangisi deildir diye bir soruturmaya lzum var m? Kim, kimin nerede olduunu ok iyi biliyor... stelik buradaki kararlarmz Rum ynetiminin onayndan geip uygulanacaksa, bunlarn deerleri imdiden kalkyor demektir. Buna da biz uzatma taktikleri diyoruz ite... Callaghan zaten Gne'e sinirlenmiti. Hem onu biraz hrpalamak, hem de tartmalar rayna oturtmak istedi: Mr. Gne, sizin tutumunuzda elikiler var. Daha nce Trk blgeleri derhal boaltlsn derken, imdi anayasal meselelere eilelim diyorsunuz... Bu arada Havaalanndan hi sz etmiyorsunuz. Trk kylerini boaltma niyetinde olmadklarn aka grdk. srardan ne kar, hi deilse vakit kaybetmeden anayasaya geelim. Bu konuyu nasl ele alacaz? Klerides geldiinden beri dikkatle konumalar dinliyordu. Konferansa son darbesini indirdi: 412

10 austos cumartesi Trk Dileri Bakann merakla dinledim. Cenevre deklerasyonunun 5'inei maddesi ak deil. Kbrs'ta kurulacak yeni hkmet 1960 Anayasasna m dayandrlacak? Trk ordusu mdahalesini garanti anlamasna gre yaptysa, 1960 Anayasas dzenini yeniden kurmay amalyor demektir. O zaman da 1960 Anayasasna ve bu yasann getirdii dzene hrmet etmelidir. Byle Lir tefsir yapamayacaksa, Trk mdahalesinin baka amalar var demektir. Biz, 1960 Anayasasnn ngrd esaslar erevesinde, Trk ve Rumlardan oluacak bir hkmet kurmaya hazrz. Eer 1960 Anayasasnda deiiklik yaplmasn istiyorsanz BUNUN SLAH TEHDD ALTINDA YAPILMAYACAI BLNMELDR. Callaghan derhal bu somut tutumu genilettirdi: Teklifiniz, baz deiikliklerle beraber, 1960 Anayasasna dnlmesi midir? nce 1960 Anayasasna dnlecei kabul edilir. Eer deiiklikler isteniyorsa onu da biz kendi aramzda yaparz. BU KONFERANSIN KIBRIS ANAYASASINA GETRLECEK DEKL KONUMAYA YETKS YOKTUR. te bu kadar. Konferansn Trkiye bakmndan bitii bu cmleyle adeta kesinlemiti... Bundan sonras son denemelerle geecekti. Turan Gne konferanstan midini kesmiti. zellikle birinci Cenevre konferansnda, 1960 Anayasasna kart grnmek istememi, sk sk artk yepyeni bir gerek var ortada szlerini etmiti. Ancak 2'nci Cenevre'ye gelindiinde talepleriyle, 1960 temeline artk dn olmayacan resmen ortaya koyuyordu. Bu gerei ngiltere, Amerika, hatta zel konumalarda Yunanllar da kabul ediyorlard. Fakat herkesin bir ara unut413

10 austos cumartesi tuu, Makarios reddediyordu. Klerides de adeta mahkum idi. Callaghan lkesini aradan kurtarmak ye Trkiye' yi sktrabilmek iin Klerides'i hemen destekledi: ngiltere, bamsz bir lkenin Anayasasnda deiiklik yapmasn neremez. 1960 Anayasas hazrlanrken, kolonileri brakma devresindeydik ve Kbrs'a kar sorumluluklarmz vard. Ancak bugn 353 sayl Gvenlik Konseyi karar ve Cenevre deklerasyonu ile balyz. Byk devletlerin ilerine geldii zaman kimseye sormadan yklenip, ilerine gelmedii zaman da bra-kverdikleri sorumluluktu bu... zel szlerle, resm szlerin arasndaki ikilik insan deta rktyordu. DENKTA - KLERDES TARTIIYORLAR Bundan sonra Denkta ile Klerides uzun uzun tarttlar, Callaghan da hi mdahale etmeden ilerini boaltmalarna yardmc oldu: - ... Yllardr Trklerin ezilmesine yol aan 1960 dzenine geri dnemeyiz. Sampson darbesinin bir ders olacan zannediyorduk. Olmadn gryoruz. 1960' dan beri strap iinde'yayoruz. Kbrs' ve toplumu koruyamayan bir anayasa kttan ibaret kalr. Artk canmzdan korkmadan yaamak istiyoruz... Binlerce Trk askerinin kylerimizi silahlaryla korumaya devam edecekleri bir dzen deil, Trk toplumunun gven iinde yaayaca bfr yer istiyoruz, Mavros'in bir ara mdahalesi, Denkta' daha kamlad... Mavros Klerides'in grlerini destekliyordu: Ltfen bana syleyebilir misiniz, burada bulu-nuumuzun hukuk nedenini? Garantr devlet olarak 414

10 austos cumartesi m, yoksa bir savan galip ve malplar olarak m toplandk? Biz buraya, kar taraftan gelecek her trl teklifi kaytsz artsz konumaya taak-tfek tehdidi allmda ltimatomlar almaya gemledik. Bugn Kbrs' ta 1960 Anayasas yrrlktedir ve hibir toplum bunun iptal edildiini sylememitir. deal bir anayasa olmamasna ramen yrrlktedir. Anlamalar garantr lkelere yeni bir anayasa yapma veya mevcudu deitirmek yetkisi tanmaz. Mavros fena halde sinirlenmi ve kesin, sert bir tutum iine girmiti... Byle ey olmazd: Yunan hkmeti ancak, bu konudaki tek yetkili saylan iki toplumun zerinde anlaaca zmleri kabul edebilir. Ada'nn bir blmn igal etmek, sonra dnyay hie sayarak ilerlemek gibi oldubittilerle Kbrs sorunu zmlenemez. Silah glgesinde bir bamsz devlete zorla anayasa kabul ettirilemez... Yunanistan, Klerides ve ngiltere 1960 Anayasasnn devam ettirilmesi konusunda birlemi oluyorlard... Denkta'm eski hatralar canlanmt, boanverdi: . Ben buradaki konumalara hi armadm Mr. Callaghan. Hepsini yllardr tanyorum. lerinde bydm. Szlerinde durmazlar. Bunun eziyetini de 15 yldr biz ekiyoruz. Klerides, konferansn yetkisini kabul etmediini sylyor... O halde neden geldi? Mavros'un durumu daha da kt, garantr olarak oturduu konferansta imzalad bir anlamann mrekkebi dahi kurumadan inkr ediyor... 1960'a dnelim diyorlar. O devrede neler ektiimizi biz biliriz. lerinde yine en iyisi Klerides'tir. Hi deilse insafldr. Bunlarn bir de katil takm vardr ki, onlarla kimse baa kamaz. Klerides'e dnp Yalan m sylediklerim diye sordu ve devam etti: 415

10 austos cumartesi 1963'te 103 Trk kyn boalttrdlar. 24 biri Trk yerlerinden edildi. 196Te imhaya altlar. De-^-rasfa-bask altada 3ffi^aa^Anla^gay_jtoM#_^dtt inin nc ylndan itibaren bozdular. Trk memurlara maa vermediler, karantinaya aldlar... Bir kye tankerle su getirtebilmek iin 24 ay beklediimizi biliriz... Bunlar yetmiyormu gibi devaml Enosis korkusu, dlaysiyle lm korkusu iinde yaadk. Toplumlararas grmeler srasnda dahi Klerides bana, Enosis'i aka reddedemeyeceklerini sylemitir. Yunan subaylar 1967'de zorla kartlm, bir sre sonra yeniden geri dnmt. Yunanistan ile devaml Enosis komplosu iinde yaadklarn sar sultan bile biliyor... Veee imdi bize yine eski dzene dnelim deniyor. HAYIR... Ben artk garanti istiyorum. Artk korkusuz yaamak istiyorum. Garanti de TOPRAKLA olur. Artk anlamallardr ki Enosis ryas bitmitir. Artk anlamallardr ki korku devremiz bitmi ve her ey deimitir. Zira arkamzda Trkiye vardr... Szne inandnz insandan hibir ey almaz ve bor verirsiniz. Az inandnzdan senet veya rehin alrsnz. Hi inanmyorsanz banka mektubu da yetmez, o zaman ipotek yaptrrsnz. Biz imdi o durumdayz. Buras tapudur ve kaydettirmek istiyoruz. Bu konferansta temelde anlama olmazsa, ileride hi olmaz. Toplumlararas grmelerde yllarca ayn eyleri syledim. Klerides bugn kabul ettiklerini, ne yazk ki sylemek iin 11 yl bekledi... Biz coraf esasa dayanan, gvenlik iinde yaayabileceimiz bir blge ve idarede de taksim istiyoruz. Gerisi hayaldir. 1960 Anayasasna dn gibi... Bir saate yakn konumutu. Susunca, salondaki sessizlik bir sre devam etti. Konumas Callaghan' dahi etkilemiti... Klerides aslnda bu gerei kabullen416

10 austos cumartesi meye hazrd, ancak elleri kollan balyd. Verdii cevapta, o da Taksim'den korktuklarn, Trklere kar ayrm politikas gdlmediini, yklan evlerin onarlmasna ramen Trklerin geri dnmediklerini ve Rumlar kendi blgelerine sokmadklarn uzun uzun anlatt... Ancak tutumunda deiiklik yapmasna imkn yoktu: dareyi taksim etmek bir snr meselesi karacaktr. Ada'nn bir blmn elde ettikten sonra, istedikleri zaman Taksim'e gidebilecekleri gibi, Ada'nn dier blmn de elde etmeye alacaklardr. ki toplumda yllardan beri yaratlm olan uurum ve karlkl duyulan hakl PHELER yine belirivermiti... Her iki toplum da hatalar ilemi, zaman zaman iyiniyetle ileri srlen birok yapc teklifi reddetmilerdi. Gne iin artk durumu toparlamaktan ve ii bitirmekten baka are yoktu. M. Mavros ortada bir galip veya malup yoktur. Trkiye'nin Kbns harekt neden sizi kk dryor anlayamyorum. Bu histen kurtulmanz iin ne yapmalyz... Ortada iki ayr gr var. Birini biz, dierini siz daha geerli gryorsunuz. Tartalm diyoruz, Kle-rides imdi de konferansn yetki meselesini ortaya att Eer bizim gibi esneklik gstermez ve srar ederse, konferans soruna bir zm bulamayacak demektir... Yeniden nereye gidecei belli olmayan bir toplumlararas grme maratonuna geilmesi yersizdir. Yllar bunu ortaya koymu, Klerides ile Denkta'm ahs dostluklar dahi meseleyi halletmeye yetmemitir. Bundan sonra da yetemez. Yllardr zm yollan denendi. Ortada bir bu kald... te iki lider de burada, yarn pazar elmasna ramen bulusunlar ve ortak bir anlama ara417

10 austos cumartesi snlar. Bulabilirlerse ne l kabul ederiz. Bulamazlarsa, hi deilse burada anlaamadmz kesinlikle ortaya km olur. . Gecenin onbuuuna gelinmiti. Herkes kabul edip salondan karken, Klerides son denemenin de baarya ulama ansnn olmadn u szlerle belirledi: Bu teklifi kabul ediyorum, ancak konferansn anayasal konular grme yetkisi olmadnda hl srarlym. Gne, gazetecilerin bulunduu salona (koridorlarda iki defa kaybolduktan sonra) mosmor kt: Bu i burada biter arkadalar! dedi. Konferansn batacana kanaat getirmiti. Hem yabanc hem de Trk gazetecilere demeler verdi, ancak yukar kar kmaz syledii Bu i burada biter szn tekrarlamad bir daha. Azndan kam olacakt... Haluk lman devaml arkasnda duruyor ve gazetecilerle konumasn dikkatle dinliyordu. Fazla uzatmamas iin kolundan ekti. ocuklar fazla sylenecek sz yok. Adamlar hl uzatyorlar ii. Son bir ans daha verdik. ki toplum lideri konuacaklar aralarnda, bir anlamaya varamazlarsa konferans dalacak. Eh ne yapalm, dalsn... Kimsenin kafasnda ikinci bir harekt gemiyordu. phelenen yabanclar dahi Bu derece byk cesaret kimsede olamaz. Dnyaya meydan okumak anlam vardr bunun iinde diyorlard. DENKTA - KLERDES LKLER Gne saraydan ayrlrken, Klerides ile Denkta 418

10 austos cumartesi barda karlkl iki iip konuuyorlard... Garip bir ilikisi vard bu iki insann. rencilik devresinden beri birlikteydiler... Hem meseleleri biliyorlard, hem de birbirlerinin ne dndklerini. Klerides mantkl ve yumuak bir insand. En g anlarda dahi birbirlerine yardmc olmaya alm iki insand bunlar. ngilizler dahil herkes Denkta ile Kerides'in bir gn Ada'y yneteceini sylerlerdi... Yllarn verdii bir alkanlklar vard. kisi de Kbrslyd... kisi de Kbrsl gibi dnyordu. Salondaki gerginlik oktan unutulmu, Rumca sohbete dalmlard: Rauf sizinkilerin yaptklar da fazla dorusu, igal altndaki Rum kylerinden kadnlar toplamlar, iki hafta sonra Lefkoa'da braktlar. Denkta glmeye balad: Yahu u. Trk askerinin bykln gryor musun? Kadnlarnz topluyor ve kendi blgesinde ala-koyacana, yine sizin erkeklerinize iade ediyor. Ne byklktr bu be kardeim. Yarm bana ne getireceksin? Yarm olsun grrsn. Rauf, durum olduka ciddi. Benim bu konferans kabul etmem imknsz. Bu akam yaplan konumalar iyice bir deerlendir, yarm konuuruz. Durum artk aka ortaya kmt... Gne, lman' ard: Ne dersin Haluk, bu konferanstan bir ey kar m? Hi zannetmiyorum. Kerides'in geliiyle iler daha da. ktleiyor. 419

10 austos cumartesi Ankara'ya durumu haber vermek yerinde olur. Bence de... Sahra telefonunun br ucu bu defa Bakanlar Kurulu odasna balanmt. Kabine toplant halindeydi ve durum tartlyordu. Deniz Baykal kt: Nedir durum? Bence bu konferanstan hayr yoktur Deniz. Bir trl isteklerimizi dikkate almak istemiyorlar ve tek kar yol olarak, toplumlararas mzakereleri nmze sryorlar. ngiltere de artk bu fikre yanayor gibi. Ne kadar esnek olursak olalm somut bir sonu elde edileceine inanmyorum. Konferans benim iin bitmitir. areleri baka yerde aramak lzm. Bu konuma harektn 12 austos gn balamas anlamn tayordu. Hazrlklar tamamd. YEL IIK YAKILMITI... Bu konumadan ksa bir sre sonra, Ankara'da hkmet, Cenevre'de de Trk heyeti birden byk bir bask altna giriveriyordu... 420

ON BRNC SAAT YAKLAIYOR 11 Austos Pazar Sabah intercontinental Otelinde kk bir masada, gazetecilerin artk ok iyi tandklar birka kii kahvalt ediyordu. Olduka erkendi. Haluk lnan, hareketli bir ekilde, Ecevit ile sabah yapt konumay anlatyordu... Bir ara aklna bir ey gelivermi gibi durdu ve ban yana eip en sempatik haliyle, karsmda oturan Gne'e yapt bir unutkanl affettirmek iin seslendi: Hay Allah, Turan aabey tamamen unutuyordum yahu... Blent bey, Turan'a syle Aye tatile kmak istedi, hazrlklar tamam. Senin ilerin uzayacak-sa gitmesini syleyeceim, dedi. Karklk arasnda sylemeyi unuttum kusura bakma. Gne, birden diriliverdi deta. Gzlklerinin zerinden sordu: Ne zaman kacakm? lman o kadarn bilmiyordu. Sadece bunu syledi Blent bey dedi. - Sormadn m kardeim? Sormadm dorusu... Aabey basmdaki ileri biliyorsun yahu, kafa m kalyor insanda. Zaten Blent 421

11 austos pazar beyin o kadar i arasnda bir de Aye'nin tatiliyle uramasn dorusu garip karladm. Kzma amma, Aye'nin problemi mi kald telefonda sylenecek? Bu ie en ok Nermin hanm (Turan beyin ei) ierledi. Ne oluyordu bu ocuklara? Babakandan izin istemenin anlam var myd yani? Turan nedir bu kuzum. Daha dn akam konutum, bana hi bahsetmediler. nsan Blent beye sorar da annesine sylemez mi? Artk bir eki dzen vermeli bu ie... Gne, Nermin hanmn sylediklerini dinlemiyordu bile... Derdi lman ileydi... Nerminciim bir dakika msaade et canm... Haluk, ne zaman gideceini sylemi olmasn. Sylemedi dedim aabey... Gne yerinden frlayp yukar odasna kt... Ankara ile konumaya. Konferansn kmayaca Ankaraca saptanm ve Ecevit o gn 7 saat sreyle komutanlarla bir toplant yapmt... Ancak toplant arasnda iki defa Amerikan Bykelisinin grmeye gelmesi ve Kissinger'in devreye girdii haberleri, bir eylerin deitiini gsteriyordu. Bykeli Macomber bir mesaj getirmiti... AMERKA KONFERANSIN KOPMASINA KARI... Ankara'da faaliyet birdenbire artvermiti... Ecevit ABD Bykelisi Macomber ile konuuyor, Kissinger'in telefonlarna cevap veriyor ve arkasndan kabine toplantsna giriyordu... Kissinger durumun farkndayd ve Trkiye'nin 422

11 austos pazar ikinci harekta hazrlandn biliyordu. Bunu Ecevit'e de syledi: Elinizdeki blgeyle yetinmek istemeyeceinizi biliyorum... Ancak konferans masasnda halledilmesi daha iyi olur. Yunanistan'a bir alternatif daha tanyn. Onlarn grlerini de dikkate almak yerinde olur. Benim bandan beri abam, meseleyi konferans yoluyla halletmek. Ancak kar taraftan bir para anlay grmedim. Ordumu da orada hapis tutamam daha fazla. Mr. Ecevit, Klerides kan tonlu bir federal devleti kabule yanayor. ki blgeli nerinizle birlikte, bir de ok kan tonlu neri ileri srerseniz kabul edebilirler. Ecevit'in uzun vdede byle bir nerinin getirecei srtmeler hakknda kukusu' vard: Mr. Kissinger, her kantonda gvenlii salamak zere kuvvet bulundurmamz gerekecek. Rumlar bunu kabul etmi gibi grnseler dahi, sonradan olmadk glkler karacaklardr. Biliyorum. Oysa ben Kbrs'ta niha zmn srekli bar getirecek bir zm olmasn, o nedenle de net bir corafi ayrma dayanmasn istiyorum. ... Biz de bu nerinin kabul edilmesi iin hem taraflar, hem de Callaghan ile temas edeceiz. Elimizden geldii kadar destekleyeceiz. Bakanlarmla greyim. Ayrntlar ve gvenceleri ok iyi saptamak ve salama balamak artyla byle bir neriyi dnebilirim. Ayn konuma ABD Bykelisi Macomber ile de yapld. Ecevit bu neriyi getirirken, dnyaya Trkiye'nin iyiniyet jesti yaptn gstermek, hem de ikinci harekt nleyeceini dnerek kabulleniyordu. Asker ha423

12 austos pazar rektn dnya kamuoyunda son derece ters tepkiyle karlanacam biliyordu. Ancak baka yolu yoktu.. Kbrs'ta kesin sonu almadan ii brakamazd. Bu da ya askeri veya konferans yoluyla gerekleecekti. Konferansta gereklemesi, Trkiye'nin karlarna (dier lkelerle ilikiler ynnden) daha uygun derdi... Ancak gvenceleri salama balamak gerekliydi. Genelkurmay'da baz Bakanlarn da katld almalarda alt kantonun yaklak yeri saptand. Hepsi denize ak kantonlard bunlar. Snrlarn nereden geeceinin ise, Cenevre'de Denkta ve ekibince saptanmas kararlatrld... Ancak Erbakan bu arada Karadeniz Erelisi'nde hafta tatili yapyordu. Acele Ankara'ya artld. Gelinceye kadar da beklendi. Durum kendisine anlatld. Erbakan memnun oldu: ... Kantonlardan frlayacak Mslman Mehmetiin Ada'nn tmn almas daha kolay olur. ... diyor ve glmsyordu. HARTMAN, GNE'E GELYOR Sabahn 9.00'unda da Kissinger'in zel temsilcisi Hartman, Gne'e geldi. Cenevre'de de ayn mesaj verilecekti: Mutlaka bir eyler yaplmas gerekiyordu. Gne: Kbrs sorununun deil, ancak konferansn sonuna yaklayoruz. Konferansta olduu gibi, darda da hava son derece elektrikli. Bugnk Trk gazeteleri ngiltere'nin Trkiye'yi tehdit ettii imalanyla dolu yazlar neretti. Herkes Trk birlikleriyle urayor.. En kt yaklam da bu zaten. Birlemi Milletler'e gtrmekle bizi korkutmaya alyorlar. Zaman artk ok 424

11 austos pazar nemli bir unsur olmaya balad. da kaynyor. Mavros ve Klerides'in sert tutumlar bizi artt dorusu.^ ngiltere iin iinden syrlmak istiyor. Kbrs'n Commonwealth lkesi olduundan dem vuruyor. Hartman, ayn anda Ankara'ya da gnderilen Kissinger mesajm verdi. Gne dikkatle okumaya balad. Sabah Babakan da bundan sz etmi ve Kbinede bunu greceiz.* Size haber veririm. demiti. Kissinger tek bir plan ile yetinilmeyip, mesel Yunanllarn kabul edebilecei ok kantonlu teklif gibi bir alternatif daha hazrlanmasn istiyordu. Yunan ve. Rumlarn keye sktnlmamas iin, mutlaka bir k noktas bulunmasn neriyordu. Bu arada Karamanlis ile de grtn ve Yunanllardan da igal altndaki Trk kylerini boaltmaya balayaca konusunda garanti aldn sylemiti. Kissinger kopan ipularn yeniden birletirmek iin yine devreye girmiti. Watergate'in sallad Amerika'daki i ilerle urarken, bu konuda acaba ne dereceye kadar etkili olabilirdi?.. Gne Mesajda bir zmn bulunabileceinden sz ediyor, Mr. Kissinger, ancak zaman alabilir diyor. Biz bunun ksa olmasn istiyoruz dedi. Hartman da, Trk birlikleri zerindeki hassasiyetin farknda olduunu kabul etti, ancak Klerides ile Mavros'un durumlar da vard ortada: Mavros ve Klerides, grlerinizi zorla kabul ettirmeye altnza ve aksi halde Ada'da tekrar yryeceinize inanyorlar. Toplumlararas grmelere devam etmek istiyorlar. Sizin istediinizi kabul etmek demek, Klerides'in istifas demektir. Makarios tarafndan bask altnda tutuluyor, l'inci Cenevre konferansnda zaten iki toplumun varlndan sz ediliyor. Bu nok425

11 austos pazar tay biraz daha geniletip birka hafta aradan sonra tekrar buluun. Biz bu toplumlararas grmelerden ne' kacan tecrbelerimizle ok yakndan biliyoruz. Dn akam, toplumlararas grmelerde reddettikleri birok noktay kabul edebileceklerini sylediler. Demek ki o zaman Ada'da askerimiz olsaym, isteklerimizi kabul edeceklermi. Bir daha ayn fasit dairenin iine giremeyiz. Ancak Sovyetlerin ne yapacan bilmiyorsunuz. ok nemli bir unsurdur. Mr. Hartman, Ada'da Trk askerinin bulunmas grme artlarn deitirmitir. Buna gzlerimizi yumamayz. Ben Trk kamuoyuna dostlarmzla atmamak iin yeniden toplumlararas grmeleri kabul ettim diyemem. ok kantonlu bir alternatif daha vermeniz, grmeleri zebilir. Makarios ve Klerides kabul edebilirler. Yunanistan'n da byle bir eye evet demesi mantkl gelmiyor mu? Ben bu neriye ahsen karym. Trk toplumunu yine blp, datacak ve serpitireceiz. ki blge derken gvenlik unsurundan hareket ediyorduk. Bu defa her kantonun denize ak olmas ve her kantonun Trk Silahl Kuvvetleriyle korunmas yoluna gitmekten baka yol kalmayacaktr. O zaman daha kark bir durum ortaya kacaktr. Yrtlmesi daha g olacaktr. Bence yle bir teklifi de kabule yakmayacaklardr. Zira benim hissim, bunlarn hibir eyi imzaya yanamak istemedikleridir. Sonra neden biz dierlerinin i ilerine gre prensiplerimizi ayarlayalm. Neden kendimizi Cenevre anlamasna dierlerinden daha fazla bal sayalm. Rum Mill Muhafz Ge'n kontrol edemiyoruz diyorlar ve bana bir general ta426

11 austos pazar yin ettiklerini sylyorlar. Olur mu canm... Ben kalkp, bir generalim, Ada'y igale karar vermi, vallahi kontrol edemiyorum diyebilir miyim? Cenevre anlamas uygulanmazken, bundan sonrakilerin uygulanaca hakknda kim garanti verir bana? Hartman, Cenevre anlamasna Atina ve Lefkoa' nn yeterli nemi vermediklerinden Amerika'nn da haberi olduunu ve gerekli giriimlerde bulunulduunu syledi, ancak Trkiye'nin de tutumunda esneklik artt: dar otonomi prensibini kabul ettikten sonra, kar taraf fazla bask altna almadan, garantrlerin de katlaca toplumlararas grmeler yoluyla bir -' zm aranmas en yararl yoldur. Kamuoyunda skmasnlar ve hkmetleri tekrar Cunta'nn eline gemesin diye ilkelerimizden vazgemeksizin esnek davranmay ben de istiyorum. Ancak onlar genel sertliklerinde srar ederlerse konferans dalr. Yunanistan zaten birinci anlamay uygulamadna gre, ben de kendimi bal saymam. ngiltere'ye gelince; Ada'ya birka Fantom ua yollayarak bir atmay nleyeceini sanyorsa yanlyor. Onlar iin nemli olan Ada'daki karlar ve sleridir. Hem Mr. Callaghan, hem de Klerides ile grtm. Hepsine her eyi bir kenara brakn bir forml bulun dedim. Ancak bu formln, uyulmas gerekli bir ltimatom ekline dntrlmesini meseleyi halledecek bir zm olarak grmyorum. Gne, Amerika gibi tm NATO lkeleri ve Ortak Pazar dnem bakan Fransa tarafndan srarla nerilen baka formller deneyin arlarna kesin cevab hkmetin vereceini ve halen Ankara'da toplant ha427

11 austos pazar linde olduklarn syledi, tek istedii buradan temel bir sz alabilmekti: Konferans bir sahnedir. Btn almalar kuliste olur. Ben 15 gn sonra toplanmak zere bu konferans kesip, ileri eksperlere havale etmeye hazrm. Hatta kamuoyuna hemen aklanmasa dahi. Ancak. ESASLARI 15 gn sonra elde edebileceimiz sonucuna varlm olduunu burada gitmeden grmem arttr. ECEVT SIKINTIDA Ecevit aslnda skntdayd. Ada'dan gelen haberler giderek ktleiyordu. Trk kylerinden alman yardm feryatlar artm ve en nemlisi Trk birlikleri artk tamamen hapsedilmi durumdayd. Her trl saldrya kar ak bekleiyorlard. Komutanlar arasnda da heyecan belirmi, durmadan-Blent bey ne olacaksa olsun, durum tehlikeli. ok kayp veririz. Ya anlama yaplsn veya brakn biz yryelim diyorlard. Ege'den gelebilecek tm uak saldrlarna kar tedbir alnmt ancak, bir top at, binlerce ehit ile sonulanabilirdi. Birlikler top menzili iindeydiler. Saylar 40 bine yaklamt. Herkeste derin bir kayg balamt. Ecevit de kayg iinde bu son denemeye giriyordu. Olmazsa harekt balayacakt. Bu durumda iin askda kalmas felketle sonulanabilirdi. SON BR DENEME daha yaplyordu. Ancak fazla vakit yoktu... Ecevit Cenevre'ye haber yollad; Anlama 24 saat iinde olmal veya kinci Harekt balamaldr.. 428

11 austos pazar in dikkatini ekmek istiyordu. Bir taraftan da, Gne' in sinirliliinden phelenmiti: (1) Bak, Magosa'da 10 bin kii surlarda ekmeksiz, susuz yayor. Serdarl'dan kap Gnendere'ye sman 4 bin kii perian durumda. Devaml gelen telgraflar da durumun dayanlmaz olduunu bildiriyorlar... Dn akam Gne'in konumasna dikkat ettin mi? Trkiye kendini birinci Cenevre'ye bal hissetmiyor... Bunun altnda ok ey yatabilir. Ada'da durumu ok iyi biliyorsun. Bak ikimiz de Kbrsl'yz. Ne kadar az kan dklrse, o kadar abuk unutulur. Buradaki durum, gelecekteki liderliimizi dnmemizi nlyor. Grevimiz ok ar bunu anlyorum... lerde belki ikimize de Korktular diyeceklerdir. Zarar yok. Akln bana al ve u corafi iki blgeyi kabul et. Klerides, Denkta'n szlerini ok iyi anlamt. Eziklik ve sknt iindeydi. Her an Lefkoa'dan bir darbe haberi bekliyordu. Sampson'un tehditlerinden, Ma-kariosularn basklarndan geilmiyordu ve durumu tam bir sallant iindeydi: Rauf, ben Gne'in ne demek istediini uzun uzun deerlendirdim ve anladm. Hakl olduu grleri var. Ancak ben her eye hkim deilim ve bunu sen de biliyorsun. Buna ramen, hemen Kbrs'a telefon edip igalleri kaldrmalarn syleyeceim. Birok yerden kaldramayacaklardr. Zira Eoka-B tekilt sz dinlemiyor. stelik baz kylerdeki ablukamz gerekten korumak iindir. EokaB'nin gz dnm durumda. Pekl Trk birliklerinin etrafna denen maynlar ne olacak? (1) Konumalarn zeti verilmitir. 430

11 austos pazar Dorusunu istersen bizim elimizde o kadar mayn olacan dahi tahmin etmiyorum. . Temelde bir anlamaya varabilir miyiz? Bunu benden isteme Rauf, kabul etmeme imkn yok. Atina'da da, Ankara'nn hareketleri ve diplomatik gidi geliler dikkat ekmiti. Sava Konseyi ilk defa topland. Ancak toplant balamadan nce Atina iindeki tanklar dar kartld. Karamanlis'in, o anda Trkiye ile savaa girecek gc yoktu. Trkiye ile savamak demek, sonularn bir kenara brakn, ordunun yeniden sahneye dnmesi anlamna gelirdi. Bir taraftan da Trkiye'nin bu durumdan faydalanmak isteyebileceini hesaplyordu. Ancak eli kolu balyd... Genel* tedbirler gzden geirildi. 12 Ada'lardaki korunma kuvvetlerinin arttrlmas gibi... Gece, Callaghan'n istei zerine Bakan ba-baa bir lokantada yemek yediler... Konumalar devaml ayn nokta etrafnda dnp dolayordu... O srada ben Kissinger'in mesaj ve nerilerini heyetteki bir arkadatan duymu, arkasndan Haluk lman'dan bunu dorulatmtm. Ancak detayn bilmiyordu. Bir ara Mftolu'nu otelinden aradm. Gerekten yalan sylemekten ekinen bir insand. Dolaysiyle sktrdm takdirde, detay kabilirdi... Meer Mftolu benden daha dertliymi. Trkiye'nin kan tonlu bir teklif hazrladn delegasyonda duyunca deliye dnm. Nasl olurdu? Trk kanyla sulanm Kbrs elden gidiyordu. Detay vermedi bana, sadece: Kardeim, M. Ali, delegasyonda baz eyler dnyor. Benden gizliyorlar. Henz liderim ile greme431

11 austos pazar dim. Aradm bulamadm. Yarn kendisiyle, greceim. Eer ondan habersiz bir ey yaplyorsa, sana syleyecek ok eyim olacaktr. imdilik susmay tercih ediyorum dedi. Gecenin 01.00'i olmutu... intercontinental Oteline gittim. Meer btn altm madeni oraya toplanm. Tam takm Trk delegasyonu Gne'in yemekten dnmesini bekliyordu. Barutu artk uykudan dmek zere, Krca arada bir dolap alyor ve lman en ciddi haliyle vitrinleri seyrediyor. lman' kzdrmak geldi iimden: Sevgili lman, Mftolu ok kzgn. Koalisyon bozulabilir. Ne oldu be kardeim yine? Vallahi u halimize bak. l gibiyiz, bir de bu ilerle mi uraacaz. Ne olmu ki? Erbakan'a soracakm yarn. Ondan gizli bir eyler yapyormusunuz. Eer Erbakan'n da haberi yoksa, ho durumlarla karlalmayacak demektir. Gnln alsan iyi olur. Yahu gizlimiz ne ola ki bizim. Bugne kadar bir tek gizli ey yaptk m, zellikle koalisyon ortandan gizleyelim. Vallahi bilmem. Ben sizi uyaryorum.. Nedir kuzum bugnk telal almalar? Bu gece yazmayacana sz ver syleyeyim. Saatime baktm 01.45. Trkiye'de 03.45. Nerdeyse sabah olacak... Sz!. Yarn Trkiye, yeni bir teklifle karlarna kacak. 432

SON DENEME... TRKYE'NN BYK DN 12 Austos Pazartesi Sabahtan itibaren, Trk ve Yunan - Rum delegasyonlar arasnda bir kovalamaca balad... nerileri resmen iletme, bunlarn reddedilii... Sre vermeler., vs., vs: Bir gn nceki almalar tamamlanm ve ortaya iki ayr plan kmt. K BLGEL FEDERATF plan (Ek: V'de tam metin) Denkta tarafndan, KAN-TONLU PLAN da (Ek: Vl'da tam metin) Trkiye tarafndan nerilecekti. Barutu'nun bu yeni duruma can ok sklmt. Kanton eklini Yunanistan ve Rumlar mutlaka kabul edeceklerdi, zira bu ekilde hem Trkiye'nin muhtemel bir hareketi nlenmi olacak, hem de istenildii kadar uzatlabilecekti iler... Gne de hi memnun deildi. stemiye istemiye yollatyor ve durmadan ya kabul ediverirlerse.) diye Haluk lman'a dert yanyordu. Denkta sabah, B.M. saraynda Klerides ile bulutu. Klerides, Denkta'n verdii plan kabul etmiyordu. 433

12 austos pazartesi Ben bunu resmen alamam dedim sana... Pekl kardeim o zaman gayri resmi al. Kd Klerides'in kucana atyor, o bu defa alp masann zerine brakyor... Bir ke kapmacadr oynanyordu. Sonunda Denkta zorla Klerides'in eline kd tututurdu: Limnitis - Lefke'den kp, Lefkoa'nm Trk kesiminden geip Magosa'nn Trk blgesini iine alarak, ehrin limannda biten bir hatla Ada ikiye blnmt. Topraklarn yzde 34'n kapsayan bir para idi bu. Anlamada da, iki liderin 1960 Anayasasnn deitirilmesi gereinden sz ediliyor. Kbrs'n iki otonom ynetim ile iki ayr toplumun varl gznnde bulundurularak yaplacak toplumlar aras mzakerelerin, federatif bir hkmet ekliyle sonulanmas isteniyordu. Konferans, Dileri Bakanlar seviyesinde tekrar 15 Eyllde toplanabilirdi. Klerides bunu uzun uzun okudu. Dudaklarnda ac bir tebessm: Rauf bunu ben deil, hi kimse, ne arkadalara ne de halka kabul ettiremez... Olamaz... mknsz bir ey. Kbrs' hem ikiye blyorsun,' hem de gmenlerle bir temerkz kampna evirmek istiyorsun. Dikkat et, bunu kabul etmezsen ok kan dklr sonra. Baksana yahu Magosa limanm bile almsn. Liman iin ortak bir ynetim dnebiliriz. Za- ten bu snrlar tartma konusudur. Ben de corafi bir zeminin faydal olabileceini dnyorum. Ancak bugn kabul imknszdr. Brak biraz sre versinler. Sen Gne'i ikna edebilirsin. Sen deil misin ki federasyonun faydal olabileceini dnen? imdi neden korkuyorsun? 434

12 austos pazartesi Bunu kabul edersem Lefkoa'ya dnemem. Hal- , kma ihanet etmi olurum. stelik ben kabullensem, onlar reddederler ve yllarca srecek bir gerilla sava balar. Durumu anla ve biraz vakit brakmalar iin Trkleri ikna et. - Unutma ki bizim de acelemiz var. Papazn dnmeyeceine kimse garanti veremez. Onun dn ise her eyi berbat edecektir. Srncemede brakld takdirde neler olduunu sen de biliyorsun. - mknsz Rauf. Bu teklifi Yunanistan da kabul etmez. Onlar etmedike ben hi kabul etmem. Kbrs' n karlar iin bu plann faydal olduuna da inanmyorum. ok daha geni otonomi verelim, i ilerde serbesti tanyalm, ancak bunu benden isteme. Kbrs' elimle ikiye blemem. ' Konumalarn arasna Callaghan da girdi: Plann ana hatlarndan zaten haberi vard, ancak Denkta bir daha grlerini en ince detayna kadar anlatt. Klerides tutumundan amyordu. Zaten le zeri, intercontinental Otelindeki odasnda benimle yapt uzun bir grmede de ayn noktalarda srar etmiti: Evet Trk toplumunun gvencesi salanmal ve daha geni bir otonomi verilmeliydi, ancak bu Ada'nn ikiye blnmesiyle gerekleemezdi. Halkn kabul etmeyecei bir sistem yaayamazd... Klerides tutumunda aresiz veya ansszd demek daha doru olur. Bir taraftan attk dayanlmaz hale gelen Makarios'un Londra'dan telefonlarla yapt tehditler ve Kbrs'taki son derece kark durum, onu tek yola itiyordu: RED. 435

12 austos pazartesi KNC PLAN kinci plan, yani Dilerinin zorla hazrlad kan-tonlu plan, tm uralara ramen Yunanllara, verilemiyordu. Otelde bulunamamlard. Klerides de yoktu yerinde. Sonunda akamstne doru zorla bulunan bir Yunan diplomata imza karl MEKTUP gibi veri-lebiidi. Klerides?in de kapsnn altndan atlmakla ye-tinildi. Akam 18.00!de beli toplantnn yaplmas konusunda bir gece ncesinden Dileri Bakan anlamlard... Hep beraber saraya gidildi ve beklenmeye baland... Gne, Denkta ve dier diplomatlar aralarndaki sohbeti ok uzatmadlar tabii. Yunanllar ve Rumlar ortada grnmyorlard. Saat 19.00'da Callaghan'm Gne ile zel bir grme yapmak istedii haberi geldi... Rumlar Trk nerilerini inceliyorlard. Callaghan: Mr. Gne, Denkta tarafndan verilen plan grdm. Klerides Ada'nn boydan boya ikiye ayrlmasn pek kabul edemez. Teklifin sadece ana hatlarnn saptanmas ve izginin izilmesi isteniyor. Hatta izginin prensip ynnden oralardan gemesinin kabul de yeterli saylabilir. Detaylar kendi aralarnda yapabilirler. Bu izgiyi dahi ekemezler. Uzlamaya gidebilmek iin bir baka teklif de hazrladk. Bir ana blge ve be kanton. Hatta burada sadece ana blgenin snrlarnn izilmesi ve kantonlarla birlikte tm Trk toplumuna braklacak toplam yz lm orannn saptanmas dahi bizi tatmin eder. Kantonlarn kesin snrlar ise ksa bir sre sonra, dier 436

12 austos pazartesi noktalarla birlikte ele alnabilir. nemli ehir ve liman-. lara el kb^mak gibi bir niyetimiz yok. Yunanllar ana blgeyi dj^al boaltrlar...Bundan sonra da esneklik gstermedi^mizi syleyemezsiniz... stelik dikkat edin, bu konferans baarszlkla kapanrsa, Kbrs meselesi mttefikleri 'kar karya getirebilir. Anlaamayacak-sak, mesel okluu gibi kalsn. Uluslararas ilikileri ve ortam kartrmayalm. Btn mesele Klerides'in durumudur. Derhal kabul edemez. Mutlaka dnme pay istiyecektir. Eer burada imzasn atacak olursa, Kbrs'a dner dnmez iktidardan der. Eer bu mesele bu akama kadar halledilmezse ben de deceim. Devlet adamlar dmek pahasna da olsa, baz risklere lkelerinin karlar iin katlanmaldrlar. Yunanistan'n i durumu da ok tehlikeli. Teklifinize bu akam bir cevap verebileceklerini sanmyorum. Byle bir cevap i glkler karacaktr. Kara-manlis hkmetinin tehlikeye girebileceini dahi syleyebilirim. Karamanlis hkmetinin deceini zannetmiyorum... Dse dahi iktidara gelecek arlarn denenmesini de geirdik. Cunta ak rneini verdi, Trkiye' ye saldrmay planlyordu. Cesaret edemedi ve dt. Mttefiklerimiz artk Yunanistan'la Trkiye arasnda bir seim yapmallardr. Be gnden beri almalarn kmaza girmemesi ve havann kzmamas iin altk... Ne var ki Trk kamuoyu da bir sonu alnmasn bekliyor. Anlaamayacak isek, herkes sorumluluunu yklensin. Callagha bu kantonal sistemi benimsemiti. Kis437

12 austos pazartesi singer gerekli uyary yapmt ngiliz Dileri Bakanna. Gne'ten siyas gleri nasl ayracan sordu: Bamsz, egemen ve toprak btnlne sahip federal Kbrs Devletinin ortaklaa saptanacak ve uygulanacak bir hukuk anlay, d politikas, maliyesi, mill paras, ulam ebekesi olacak. Toplumlar bunu kendi aralarnda saptayabilirler. Pekl Trk askerleri ne olacak? Yeni kurulacak dzen onlarn mevcudiyetine ihtiya gstermeyecektir, Mr. Callaghan. Zira gvenlik tam manasiyle yerleebildikten sonra geri dneceklerdir. Callaghan bu akam toplant yaplmasna alacan, bunun iin de Klerides ve Mavros ile konuacan syleyip ayrld. O dar karken, Hartman ieri giriyordu: Saat tam 19.30 olmutu. Gne, Hartman'a da son plan aklad: Mr. Hartman, mttefiklerimizin nerisi zerine ok kan tonlu yeni bir plan hazrlayp kar tarafa gnderdik. Ayrca tm NATO yesi lkeler ve AET nezdin-de de bu giriimimizi belirttik. Denkta'm iki blgeli teklifi Klerides tarafndan reddedildi. Callaghan kesin sylememekle birlikte kantonal teklifi beendi zannedersem... Artk mesele burada tamamlanmaldr. Ana kantonun derhal saptanmas konusundaki srarmz devam etmektedir. Tartmaya girmeye bile niyetimiz yok... Tehditleri biz savurmadk, darbeyi de biz yapmadk. Sorun halledilemezse belki buraya baka bir Trk Dileri Bakan gelir, ancak onun artlan benimkinden hem daha ar, tutumu da daha kat olur. Kesin olarak ne istiyorsunuz? Bu akam bu iin bitmesini. 438

12 austos pazartesi Klerides burada imzaladn Ada'da uygulaya-mayacaksa ne faydas var. Bu akam kabul edilmeyen 15 gn sonra da edilmez. Sonra ne yapacaksnz? Benim grevim u anda Cenevre ile snrldr. Herkesin kendi sorumluluunu yklenmesi ve bir baka zm yolu olup olmadnn aratrlmas gerekir sanrm. Esaslarn bu akam bitmesinde srar ederseniz konferans baarszlkla kapanr. Biz burada bar bir zm bulunabileceine inanmtk. Eer Trkiye tek tarafl harekete geerse, bunu zntyle karlarz. Sonucun ne olacan bilemiyorum. imdiye kadar vakit geirmekle uratlar. Burada sadece ana kantonun (ki Ada'nn yaklak yzde 17'sini kapsyordu) izilmesini istemek herhalde fazla bir ey deildir. Bizim bir zm yolunu zorla kabul ettirmemizi mi sylemek istiyorsunuz?... Yoo kesinlikle hayr. Hi kimseden ne byle bir eyi istemeye hakkmz, ne de niyetimiz var... Konferans bir oldubitti yaratmamak iin bu dakikaya kadar kesmedim. Artk bir yol ayrmna geldik, herkes sorumluluklarn yklenmelidir. ECEVT'N EjSNEKL Gne, tutumunu aka ngiltere ve Amerika'ya bildirmi, Yunan ve Rumlardan ne istendiini de bylece ortaya koymutu. Aslnda Trkiye iki blgeli federasyon tezini kendi eliyle ykma pahasna tehlikeli bir iyi niyet jesti yapyordu. 439

12 austos pazartesi Mavros ve Klerides'in Kabul, prensip olarak bu kantonal sistemi onaylyoruz. Ancak derhal oturup bu ana kantonun izgisini konumaya balayalm. Zira baz kyleri size veremeyiz deyivermeleri, Trk heyetinin korkusu idi. Byle bir teklif reddedilemeyecei iin de. oturulacak masa bandan ne zaman kalklaca bilinemezdi. Uzatmaya baladka da, Bakanlar gitmek isteyecekler ve mesele eksperlere kalacaKt... Trkiye bu duruma girdikten (aradan haftalar, hatta aylar geip olayn scakl getikten) sonra, hayr olmad beenmedim ben yryorum, diyemezdi. Dnya kamuoyu ite o zaman ok daha kesinlikle karsna kar ve batan beri yrtlen hakllk mant ker, iler tam anlamyla srncemeye girerdi. Trkiye neden Kbrs'a kmt? Bir hakszl tamir etmek iin.. Hem de Rusya dahil herkesin alklar arasnda... Bir blgeye yerlemiti. Ancak bu kck bir blgeydi. Trk toplumu hl darda inliyordu. Yani ikinci harektn yaplmamas veya Rumlarn masada bir anlamaya yanamamalar, tm Kbrs harektnn uzun vadede kesin bir felketle sonulanmas anlamna gelebilirdi. Ada'daki durumdan ve askeri deerlendirmelerden dnya kamuoyunun haberi yoktu ki... Trkiye ite bundan dolay ikinci harektnn gerekelerini doru drst anlatamamak ve tempoyu arttrarak isteklerini dnya kamuoyuna aktaramamanm cezasn ekip, kinci Cenevre konferansnda sert bakl ltimatomcu bir lke durumuna dmt. Ecevit bu nemli esneklii neden gsterdi? Dnya'ya Trkiye'nin igal peinde komadn, muzaffer komutan edasyla zm yollarn maluplara zorla kabul ettirmek niyetinde olmadn, hakl ne440

12 austos pazartesi derilerle bu tedbirleri istediini ortaya koymak iindi... Tm mttefikleri karsna almamak iindi. Zaten Sovyetler kesin bir tutum almlard, hi deilse mttefikler keye itimemeliydi... .Dnya kamuoyunda Trk'n doruluk prestiji kurtarlmalyd (1). Bir de Ecevit'in Belki son dakikada durumu anlarlar ve asker harekta ihtiya kalmaz yolundaki abas buna eklenince, Trkiye, Yunanistan ve Kbrsl Rumlara karlmaz bir frsat veriyordu. Trk heyetinden durumu iyi deerlendirebilenler dut yemi blbl gibi kalmlard. Yunanllarn uyanp" kabul etmemeleri iin adeta dua ediyorlard... kinci harektn ne zaman olacan 1-2 kii dnda hl kimse bilmiyordu. (1) Blent Ecevit'in kitap ile ilgili olarak, benimle yapt zel konumalarndan. 441

13 Austos Sal Gecenin 03.00'nde ilerimi bitirip yatabilmeme ramen, sabah 06.30'da yorgunluktan adeta sallanarak kalkp, intercontinental Oteline gittim. Artk iin sonuna gelindiini hissediyordum, ancak ikinci bir harekt aklmdan dahi geirmiyordum. Byle bir hareketin macera olacan dnyordum. Tm dnyay karmza alabilecektik. Kbrs harektnn bandaki olumlu hava tamamen deimi ve genel hava Trkiye'nin aleyhine dnmt. Trk hkmetinin bu durumda, bylesine cesaret ve risk dolu bir harekete giriebileceini sanmyordum. ekirge bir defa sramt, ancak ikincide adam durduruverirlerdi. Bu defa elde edilenler de kaybedilebilirdi,. Yunanistan' bylesine keye sktrmann sonucu felaketle bitebilirdi. Bunlar sadece ben dnmyormuum. O anda, Ankara'daki birka kii dnda birok insan ayn fikirdeydi. Olaylarn iinde yaayanlar dahil... Hatta sonradan reniyorum... lman ile Mftolu, Ecmel Barutu'yu (1) keye ekip, Yahu sen ne diyorsun? Dnyadan gelecek bask byk olabilir mi? diye endielerini aka ortaya koyup Barutu'dan fikir sormular. Bandan beri Dilerinden Kbrs meselesinin b(1) Trkiye, Komitede Yunanistan'a verdii 24 saatlik srenin bir daha zerine gitmedi. 442

13 austos sal akla kesilmedike halledilemeyeceini, kangrenleece-ini savunan Barutu'nun cevab: ok byk basklar olacak, tepkiler gelecek. Hatta takbih edecekler. Skntl devreler geireceiz. Ancak akll bir politika ve etkili bir planlamayla sonunda Trkiye de, Yunanistan da ok krl kacaktr. Zira Kbrs meselesi temelinden halledilecek, eklinde olmutu. 07.30'da kimseleri bulamayacam zannediyordum, meer yanlyormuum. Otelin dndaki parkta Penk-ta yry yapyordu. Baladk beraber dolamaya. Havadan sudan konumaya.. Karnm acknca dayanamadm ve kahvalt teklifiyle Rauf beyi ieri srkleyebildim... Son derece rahat bir hali vard. nerilerin belki kabul edilebileceini anlatyor ve Blent bey bu adamlar tanmyor ve esnek davranp, ii masada halletmek istiyor. Oysa bu heriflere inan olmaz kardeim. Bunlarla medeni ekilde konumaya imkn yoktur. Bunun en iyi rneklerini ben geirdim bamdan yllardr. Klerides mantkl bir teklifi kabul edip gider, arkasmdan Makarios efendi reddediverirdi. Yani srklerlerdi. Toplumlararas mzakereye bir defa dld m imkn yok kurtulamayz. Hele ben Papazn darda kalacana pek inanmyorum. Bak grrsn ayn kmaza dreceklerdir bizi... Meer Denkta'm hibir eyden haberi yokmu. kinci harekt o ana kadar ondan da saklamlar. 09.30 civarnda hole girdim... Ana baba gn... ok ta komik bir manzara vard. Bir kede Gne, etrafndaki yabanc gazetecilere grlerini aklyor, en fazla metre ileride de Mavros bir baka grup gazeteciyle Trkiye'nin politikasn ikyet ediyordu. Za443

13 austos sal man zaman birbirlerini gstererek, te unu unu syledi filan dahi diyorlard... Birlemi Milletler saraynn n de gazeteci istilasna uramt. lman kapda gzkr gzkmez, etrafn yzlercesi sar verdi..; lman hl: Yahu yapmayn, sktrmayn. Durumumu gryorsunuz. Gece uyku uyuyamadm diyor, ancak sorular balaynca cevapsz da brakamyordu. Mftolu da yanndayd. lman herhalde onu kollamayla grevlendirilmiti... Ne de olsa koalisyon orta... Mftolu o gn gelen yeni tabancasn da almt yanma. Tarihte siyas cinayetler grlmtr. Bakan ve Denkta' zel polisler koruyordu, ancak bizi kimse korumuyordu. Tedarikli olmak lzmd. Delegasyondan istettim. Mstear Reat bey getirdi... Ben de cebime yerletirip gittim. Herhalde Meclisten kalma bir endieydi... Bana bunu olaylardan ok sonra anlatrken dahi bir siyas cinayete inanm hali vard. Gne ieri girerken Bugn greceiz demekle yetindi. Bir gece nce Callaghan'a, iin 24 saat iinde, yani bu akam 22.00'ye kadar bitmesi gerektiini aka sylemiti. Toplantnn saat 10.00'da balamas gerekiyordu. Oysa dakikalar geiyor ve haber gelmiyordu. Mavros ieri girerken etrafna doluan gazetecilere ilgin yeni bir gelimenin ilk haberini verdi: Yarm saat sonra durum belli olacaktr. Bu akam toplanacamz zannetmiyorum. Belki yarn akam veya br sabah yeniden buluabiliriz. . Gazetecilerin Ecevit bu akama kadar sre tand. Ankara aklama yapt yolundaki sorularn da glerek cevaplad: Ecevit kendi kamuoyunu tatmin ede444

13 austos sal bilmek iin ok konuuyor. Neredeyse leyin ne yiyeceimize ve benim toplantlara girip girmeme bile karacak, 1 Eevit, Gne'in Callaghan'a verdii sreyi de kamuoyuna aklamt Ankara'da... Neden yine sktrma ihtiyacn duymutu? Kriz diplomasisini gelitirmenin yeni bir adimi myd? Yunanllarn tekliflerin hibirini kabul etmeyeceklerini renince, son bir denemeyle Kissinger zebilir ve Atina'y ikna edebilirdi. Her eyin 13 Austos akam biteceini devaml tekrarlyordu... Adeta Washington'a ak bir anda bulunuyordu: Ya araya girip Atina'y ikna edin veya ben harekete geiyorum. Ayn sorulara, olaylar sonrasndaki grmemizde yle cevap verdi: 12 Austos gecesi gibi bir gece daha geiremezdim. Zira Ada'daki Trk birliklerinin durumu ok tehlikeli olmutu. Bir tek uak hcumu byk kayplarmza yol aabilirdi. Nihai hedeflerimize varmadan, uluslararas arya uymu (teknik zorunluklarla) ve atei kesmitik. Ancak iin bitmediini hepsi biliyordu. Masa banda anlamak veya kendi bamza hareket etmek alternatifleri vard. Bunu da bata sayn Kissinger olmak zere, herkese aka belirtmitim. Tm iyiniyetli uralarn hi sonu vermediini grnce yrmekten ve gerek hedeflerimize kendi bamza gitmekten baka are yoktu. te bundan dolay artk dayanlmaz hale gelen 13 Austos gn mutlaka kesin cevabn verilmesi iin srar ettim- Ecevit bu arlarn tekrarlarken, defa Cumhurbakan ile gryor, Genelkurmay'da arka arkaya toplantlara giriyor, Atina'dan arlan Bykeli Grn'den bilgi almyordu. Ankara'da olaanst bir 445

13 austos sal alma balamt. Babakan, bir gece nce toplanmas beklenirken, Yunanllarn gelmemesiyle ertelenen konferanstaki Rum tutumundan aka phelenmeye balamt. Yunanistan Ada'ya byk bir takviye gnderebilirdi. Zaten 12 Adalarda ymak yapld haberleri resmen dorulanmt... Yunanistan bo durmuyordu. Kesin olarak tahmin edememesine ramen, Trkiye'nin muhtemel bir Konferanstan ekilme hareketine kar diplomatik taarruzunu hazrlyor ve ortam yaratyordu: Gvenlik Konseyi be yesine resmen mracaat, tm dost lke bykelilerine mesaj ve NATO'ya bilgi verip Trkiye'yi suluyordu. Ancak Trkiye'nin bu cesareti gsterip gstermeyecei konusunda hl tam bir tehis yapamamt. CALLAGHAN'IN BASKILARI Birlemi Milletler, Callaghan'n basksyle Bar Gc'n yksek alarma geirmiti. ngiltere'den 450 komando yollanm ve Gurka birlii Kbrs'a ulamt. Aslnda Gurkalarn gidii alt ay ncesinden planlanp hazrlanm, ancak Callaghan'n bu beceriksiz manevras da Trk kamuoyunun ngiltere'ye ve Callaghan'a bazen dereceyi aarcasna byk tepkisiyle karlamt. Gallaghan biliyor muydu? kinci harekttan phesi ortadayd. Ancak Kissinger'i araya sokarak ve B.M. tehditleriyle bundan vazgeirebileceini sanyordu. Trkiye'nin bir blf peinde kotuunu zannediyordu. Bu dncesinin ayn gn akamst 23.00 civarna kadar devam ettiini bana bir ngiliz diplomat dostum syledii zaman inanamadm. Ancak zabtlar grnce hak 446

13 austos sal verdim. Callaghan da, Trkiye'nin bu cesareti gstereceine inanmyor veya inanamyor du. Bu cesarete ve kararlla inanan bir tek kii vard: Kissinger. Ada'daki durumu en ince ayrntlarna kadar bildii, Ecevit'le yapt her telefon konumasnda belli oluyordu. Asker ihtiya ve gereklerin deerlendirilmesini de herkesten iyi yapyordu. Trk ordusunun ilerlemekten baka kar yolu olmadn, o da gryordu, ancak diplomatik yollarn mutlaka sonuna kadar denenmesini istiyordu. Tuzaa dm bir haldeki 35-40 bin kiilik ordu yerinde duramazd. Haklsnz diyordu Kissinger. Ancak bu gerekleri acaba Callaghan'a aktaryor muydu? Zira Amerikan delegasyonu ve temsilcilerinin tutumuyla Callaghan'm tutumu arasnda son gn artk helirli bir eliki grlmeye baland. Callaghan devaml olarak dnya kamuoyundan sz ediyor, Ada'daki duruma hi deinmiyordu (1). Mavros'un saraya gelirken gazetecilere szdrd yeni gelime haberi, Callaghan tarafndan Gne'e toplantdan hemen nce getirildi. ngiliz Dileri Bakan, Mavros ve Klerides ile uzun bir grme yapmt. Trk nerilerinin incelenmesi iin Yunanllar ve Rumlar sre istiyorlard: Her ikisinin de coraf zemin esasn (kantonlu teklifi) kabul edeceklerini zannediyorum. Kesin hibir ey sylemediler. Ancak yzde 34 orannda bir top(1) Ecevit, telefon konumalarnn deerlendirmesini yaparken bana Kissinger'in, Callaghan'm tutumundan honut olmadn, bu tutumuyla ileri kmaza soktuunu dndn hissediyordum dedi. Kissinger - CallBghan arasndaki bu tutum farklt, bir sre sonra Amerikan basnna da aksettirilmitir. 447

13 austos sal ran size braklmasna yanamyorlar. Halkn dei to-kuu, ekonomik yatrmlar ok dndryor onlar.. Bana sorarsanz, alt yerine tek Trk blgesi galiba daha iyi olur... Ancak bir istekleri var: Her ikisi de, merkezleri ile danmak ve yarm akam 18.00'de tekrar bulumak zere dnmek istiyorlar. Bu yepyeni bir durum idi. Gnein beyni alyor ve bunun altnda yatan aratryordu. Bu istein gerekesi sadece 24 saatlik Trk ltimatomunu krmak myd? Yoksa bir oyalama m yatyordu altnda?... Ecevit Trkiyenin ltimatom vermediini, sadece cevap beklediini syledi... 24 saat yeterli bir dnme sresidir zannedersem. stelik teklifimiz ilk defa bugn beiirmedi. Gnlerdir szn ediyoruz. Gne kesin karar kendisinin veremeyeceini biliyordu. Zira iyice hesaplanmadan verilecek bir cevap Trkiyeye pahalya mal olabilirdi. Mr. Callaghan derhal Ankara ile temas edip durumu bildireceim. Klerides coraf federasyonu temel ilke olarak kabul edecekse, snrlar bu akam konuabiliriz... Ancak mutlaka Lef koaya gitmesi gerekiyorsa, Trk zerk blgesinin, Adann yzde 30'u zerinde kurulacan, Devlet Bakan olarak aklasn ve yle hareket etsin. Gne, hi deilse temelde bir eyler alabilmek istiyordu. Callaghan ise, Klerides'e manevra kabiliyeti salamak ve konferans kopartmamak peinde kouyordu. Geecek sre iinde belki yeni durumlar belirebilir ve Ankara tutumunu daha da esnekletirebilirdi. Mr. Gne, Klerides'den bylesine bir aklamay nasl beklersiniz? Bu tutumunuzun anlam, gr-

448

13 austos sal meleri engellemektir. in sonunda savala bitebileceini dnmyor muunuz? . Gne sonun ne olacan ok iyi biliyordu ve kar taraftan hibir ey kmayacana da inanmt: Mdahale ettiimiz gnden beri tezimizin ne olduu biliniyor. Prensiplerini ilk gnden itibaren syledik. Klerides ise geldii gn konferans yetkisiz sayd ve en kk bir esneklik gstermedi. Dnlerinde belki yetki sahibi olabilirler. Gne buna hi inanmyordu. Burada kabul edilemeyenin bakentlerde ksa bir grme sonunda kabul edilmesine nasl inanabilirdi? Klerides pazarlk gcn arttrmak istiyorsa, bizimle temel ilkede pazarlk edemiyeceini ve o konuda dn vermeyeceimizi bilmelidir. Klerides ile Mavros'a yarn akam dnp toplantya katlmalarm nereceim. Gitmelerine mani olamam tabii. Ancak imdi veya dnlerinde reddetmeleri arasnda bir fark yok. Ben de Londra'ya gitmek istiyorum. Yarn akam snr sorununu ele alalm. Hkmetime danmam lzm. Burada sylediklerim benim ahs fikirlerimdir. Klerides'in temel ilkeyi kabul halinde yarn akama erteleme belki olabilir. Zaten bu ilkeyi kabul etmesi demek, danmaya ihtiyac olmad anlamna gelir... Mr. Gne Ada' da 35 bin askeriniz var. Sre tanyacak derecede glsnz. Eer Klerides gerekten danmak istiyorsa, Lef koa yerine Londra'ya gitmelidir. Makarios orada... Klerides kendi grubuna bunu kabul ettirebilirse, Makarios kar kamaz. 449

13 austos sal Ankara'yla grtkten sonra durumu size bildireceim. Mr. Ecevit'e benim tarafmdan, Mr. Mavros ile Mr. Klerides'in dnlerinde konuya ciddi ekilde eilmeye ve tartmaya niyetli olduklarn sylemenizi zellikle rica ederim. MANEVRA MI? te ortaya kan yeni durum... Sre isteyerek Yunanistan son derece nemli bir manevraya girmiti. Bu, gerekten bir manevra myd? Eer kendilerine bu sre tan inayd, geri dnlerinde Trk nerilerini kabul edebilirler miydi? Bu sorular hl soruluyor. Cevaplar olaylardan ok sonra yerde aradm: Londra, Atina ve Lef koa. Grtm yksek seviyeli yetkililerin tm pheli olduklarn sylediler. rnein ngiliz Dileri Bakanlndaki ngiliz diplomatlar (ki Lefkoa'nm havasn da ok iyi biliyorlard) Klerides geri gitseydi dahi Trk plann kabul edemezdi. O gnk hava iinde deil sadece iktidar, ban bile kaybederdi. Lefkoa'da mthi aleyhte bir hava esiyordu. Makarios, derhal kar kacakt. Lefkoa'daki etkisi ok bymt. Onun zerinden atlanamazd. dediler. Ayn soruyu M. Mavros'a da sordum: Trkiye yrmeye kararlyd. Neyi kabul edersek edelim mutlaka yryecekti. Klerides, 36 saat.isterken, tek bana hareket etmeyip arkadalaryla danmay amalyordu. O srada herhangi bir anlamay Makarios'dan baka kimse Rum halkna kabul ettiremezdi. Makarios'un reddedecei bir karar kesinlikle al450

13 austos sal namazd. Halkn ona byk inanc vard... Yunanistan bandan itibaren, Rumlarn kabul edecekleri her trl forml destekleyeceini sylemiti. Karar Rum toplu-munundu. Kierides Cenevre'deki grmemiz srasnda bu soruyu cevaplandrmt: ... Haklarn kabul etmedikleri formller yrmez. Sre verildii takdirde, Denkta ile Kbrs'da oturup konuur, grleri alr ve buraya dndmzde ite biz bunu istiyoruz diyebiliriz. Silah altnda ve Cenevre'de anlama olmaz. Her ey Makarios'un tutumuna balanyordu yani... O ne diyordu? ok yakn bir danman olarak bilinen Kipriyanu'nun bana New York'ta syledikleri unlard: Makarios, Ada'nn blnmesi ve halklarn bir yerden bir yere transfer edilmesini hibir ekilde kabul etmeyeceini, gerekirse bunun iin savaacan, gayet aka tm ilgililere bildirmiti... te bu nl soruya bulabildiim cevaplar. Tabii bu cevaplar o gn bilinmiyordu. Cenevre ve Ankara'da, sre istemenin bir propaganda zemini yaratabilmek amacyla giriilen bir manevradan ileri git medii fikri, o sralarda yaplan Denkta Kierides grmesindeki konumalar renilince kuvvetlendi. Bu buluma Callaghan'm nerisiyle yaplyordu. Kierides de bir teklif yapsn diye srar etmiti Big Jim. Zira Rumlar ve Yunanllar Trk tekliflerine hibir kar neride bulunmuyorlar ve sadece Bu konferans Kbrs iin elbise dikemez diyorlard. Callaghan bu ekilde karlkl dialou canlandrmak istiyordu. 451

13 austos sal Klerides elinde bir daktilo sayfalk teklifi ile gelince, bu defa Denkta almak istemedi: Hem konferans yetkisiz diyorsun, hem de bana teklif getiriyorsun. Yine ufak bir kovalamaca sonunda kabullendi. Teklif yleydi: (Tam metin EK: VII) Kbrs Anayasa dzeni iki toplumlu statsyle devam edecek, ancak toplumlarn gvenlii ve birlikte yaamalarn salamak amacyla gzden geirilecekti. Devlet ileri merkez hkmete yrtlecek, Bakanlk sistemi devam edecek, otonom idareler ise verilecek yetkilerini kendilerinin ounlukta bulunduu kyler veya ok kyn bulunduu blgelerde kullanacaklardr... Yahu bu bizim toplumlararas grmelerde isteyip de, o zaman vermediiniz yetkilerden baka bir ey deil ki... Bu kadarm dahi verebilmem, iyiniyetimi gstermez mi? Anlamyor musun, Kbrs'ta kan dkld, yllardr kabul ettirilemeyen gvenceli bir dzen iin buraya kadar gelindi. Herhalde mdahale, toplumlararas mzakereleri sonulandrmak iin yaplmad. Bunu nasl kabul ederim ben? Rauf, Baspiskopos'un, Eoka-B'nin durumunu ok iyi biliyorsun. Bak dikkat et ok kan dklecek. Yazk olacak gnahsz insanlara... Anlayamyorum neye gveniyorsunuz da bu derece sert bir tutum iindesiniz! . Bu i ancak vakitle halledilebilir. Yava yava, altra altra halka kabul ettirebilirim. Hayr tam tersi. Bu i burada halledilebilirse olur, yoksa srnp durur. 452

453

13 austos sal mknsz bir ey bu... Ben de, Trk toplumu na daha geni otonomi salayacak bir federatif sistemden yanaym. Ama bugn ben Lefkoa'ya dnp Arkadalar, Ada'y bldk, Trklere yzde 34'n braktk. Oradaki vatandalar da evlerini terkedecekler diyemem. Vatan haini olurum byle bir ey yaparsam. lerde yapabilecek misin sanki? Yeterli bir srede daha kolay ve daha az yara alarak olabilir. Ama tepeden inme bir anlamaya ben imzam koymam. YUNANSTAN'DAN SESLER Klerides'in Lefkoa'ya gitse dahi Trkiye'nin isteklerini Bakanlarna kabul ettiremeyecei kesinlikle akla kmt... Arkasndan bir haber, bir de aklama geldi... Atina radyosu, Trk kylerinin boaltlmas ve ablukalarn kaldrlmasnn durdurulduunu bildiriyordu. En dikkati eken iaret buydu... Haber ise, Paris'teki Yunan Bykeliliinin resm bir bildiriiydi. 13 Austos tarihli AFP ajansnn 1245 No.lu blteni, Cenevre'deki AFP brosunun teleksinden geerken, lman'm Yazk bitti bu i demesini tam olarak deerlendirememitim. Yunan Hkmeti, Kbrs'n bamszlk, toprak btnl ve niter bir devlet (Trk tezinin tam kart) niteliini korumasn destekledii belirtildikten sonra, unlar aklyordu: 1) Yunan Hkmeti, Bapiskopos Makarios'u Kbrs'n seimle baa gelmi Cumhurbakan olarak tanmaktadr. 2) Yunanistan, Kbrs'n tamamen askerden arnmasna ncelik vermektedir. 3) Yunan Hkmeti, ilk atlacak acil admn, Kbrs' igal 454

13 austos sal etmi olan Trk birliklerinin geri ekilmesi olduunu dnmekte ve bu gerekletii takdirde, Yunan askerlerini de geri ekmeye hazr olduunu belirtmektedir. 4) Trkiye, B.M.'nin 22 Temmuzda, Cenevre Konferansnn da 30 Temmuzda izdii ate-kes hatlarn devaml olarak ihlal etmi ve Trk birlikleri igalleri altndaki Erenky blgesindeki Rumlar ikenceye v'aran hareketlere girimilerdir. Makarios, Mavros'un da destei ile arlm koymutu. Cenevre'deki heyetin, bu verilerden sonra sre istei konusundaki gr kesinlik kazanverdi: ngiltere'nin de destei ile Yunanllar byk bir manevra evirecekler. Bakentlere gidip devaml sre isteyerek konferans erteletecekler, bu arada da Ada'ya kuvvet kartacaklar. Sre istei bir defa verildikten sonra, dnya kamuoyu dnlerek, reddedilememe durumuna dlecek ve aleyhte bir hava yaratlaca gibi, Ada'da-ki birlikler tehlikeli durumlarm devam ettireceklerdir. Harekt, bir defa verilecek bir sreden sonra belki de tekrar balatlmayacakt. Cenevre'deki Trk heyetinin kesin dncesi buydu... Ku, eller arasndan ka vermek zereydi. KSSNGER TELEFONDA Ankara'da ise bambaka konumalar geiyordu. Kissinger yine 'telefon bandayd: Yunanllar v Rumlarla devaml temas halindeyim. Mr. Callaghan ile de grtm. 36 saat istemlerinde srar ediyorlar. nerilerinizi, verdiiniz ekilde kabul etmelerinin glklerini anlattlar: 455

13 austos sal Orduyu daha fazla bekletemeyeceimi defalarca size belirttim. Devaml uzatmalara giremem. Ecevit, 36 saat isteminin temelinde byk bir propaganda ve konferans uzatma niyetinin yattna inanmt. Rumlar yllarca dnyaya 36 saat istedik vermediler diyerek ok etkili bir propaganda yapacaklarn hissetmiti. Byle bir manevrann mutlaka cevaplandrlmas gerekirdi. HAYIR diyerek yrnemezdi. Kissinger's yepyeni bir neride bulundu: Temel hedefi (kantonlu veya iki blgeli nerilerden birini) prensip olarak kabul ettiklerini, aklasnlar... Ayn anda Trk Silhl Kuvvetlerinin halen elinde bulundurduu blgenin etrafndan (Lefkoa -Girne'den, Magosa'nm TrJk. kesimi dahil olmak zere) bir tampon blge saptansn. Ada'nn yzde 17 - 18'ini kapsayan blgedeki askerlerini hemen eksinler ve idaresini Kbrsl Trklere braksnlar... Oraya mzakereler sresince biz de asker sokmayacaz.. Bu konuda gvence verebilirim. O zaman dier kantonlarn snrlarnn saptanmas iin bekleyebiliriz. Bu nerinizi kabul ederlerse 36 saat tanr msnz? 36 saat deil, 36 gn dahi bekleyebilirim. Askerden arnm blgenin derhal boaltlmas artiyle tabii. Aksi halde bekleyemem. Trkiye meselenin konferans masasnda kansz zlmesi iin bir adm daha atyordu.Kissinger bu tutumdan memnun oldu. Gereki ve yapc bir neriydi: Ben derhal temasa geiyorum. Sonu belli olana kadar harekta girimemenizi rica ederim. Cevaplarn bu gece bildirmeleri gerekir. 456

13 austos sal Eeevit Yunanllarn ok gzel bir manevralarna, ayn dikkatle cevap vermiti. Kabul etmeseler dahi dnya kamuoyunda kullanabilecekleri en nemli kozlarm ellerinden alyor (V), kabul ettikleri takdirde ise, Trk Silahl Kuvvetlerinin ivedi ka,yga.n bir sre iin gi-deriliyordu. Kck blgeye skm olan ordu, etrafndaki birlikler ekilince ate tehdidinden kurtulup ferahlayacak, gvenlii artacakt. Ayn zamanda,, Serdarl ve Magosa'da tutsak durumundaki binlerce Trk rahatlayacakt. Bu nerinin garantisi de vard: Rumlar tutumlarn deitirdikleri takdirde, Trk Silahl Kuvvetleri askerden arnm blgeyi bir gnde kan dkmeden kontrol altna alabilecekti. Karpas'da kalan Rumlar da, Gneyde bask altnda tutulacak Trklerin gvencesi olabilecekti. Genelkurmay ile birlikte hazrlanm bir plan idi. Kissinger bu telefon konumasndan sonra, geni bir diplomatik faaliyete girdi. Herkesi teker teker dolat. Kabul edilmesinin Yunanllara ve zellikle Kbrsl Rumlara salayaca avantajlar anlatt. Kissinger'in btn gn devam eden bu abasna, (gvenlik kuan kabul ettirme) Callaghan katlmad (2). Tarafsz kalmay ve bunun yerine Trkiye'ye bask yaparak harektn durdurulmas iin aba gsterilmesi yolunu tuttu. (1) Trkiye son nerisini (tampon blge) dnyaya gerektii kadar duyuramadndan, 36 saatin verilmedii propagandas etkili ekilde yaplmtr. (2) Callaghan'm bu konuda olumsuz tutumu, Yunanllar ve Rumlar ikna etmek iin aba gstermemesi,, Amerikallara gre kinci Trk harektnn balamasna yol aan nedenlerden biri olarak saylmaktadr. 457

i3 austos sal Karamanlis'in ve Klerides'in olumsuz cevaplar Washington'a ulat zaman Washington'da le vaktiydi. Dileri szcs Bob Anderson basn toplantsnda, Trkiye tarafndan yeil k, Yunanistan tarafndan grmeye devam anlamna ekilen, resm bir aklama yapt: (1). Amerika, Kbrs mzakerelerinde aktif bir rol oynamaktayd. Bakan ve Dileri Bakam konuyla ilgili olarak devaml temas halindeydiler. Dileri Bakam son 24 saat iinde, Babakan Ecevit ile drt defa telefonda grt. Mr. Callaghan ile de telefonla konutu. Babakan Karamanlis ile mektupla temas etti. Kbrsl liderlerle grt. Amerika'nn resm pozisyonu udur: Trk toplumunun durumu ok geni gvenlik ve iyileme gerektirmektedir. Onlara daha geni bir otonomi verilmesini destekledik. Taraflar, bir veya daha fazla otonom Trk blgelerini mzakere etmektedirler. Diplomasi yollarnn tm henz tamamen kullanlmamtr. Bundan dolay ABD, asker bir harekta bavurmann dorulanmad grndedir. Taraflara, Amerika' mn bu aklama erevesinde hareket edeceini bildirdik. Kissinger bilardo masasnda kalan toplardan birine vurmutu... Acaba nianlad top delie girecek miydi? PAROLA : ZAFER Ankara artk harektn gece mutlaka balayacana inanmt... Genelkurmay'dan gerekli emir oktan kmt: ... deitirilmedii takdirde, ikinci harekt (1) 13.8.1974 ABD Haberler Merkezi Blteninden. 458

13 austos sal 14 Austos aramba sabaha kar 03.00 den itibaren (Cenevre saatiyle 05.00) balayacaktr. Parola: Zafer, hedefler daha nceden saptananlardr.. Geriye, iin en zor ynlerinden biri kalyordu: Konferans nasl kesilecek? Bu sorunu en ok dnen Gne'ti aslnda: kardeim ne yapacam ben imdi? Konferanstan nasl klr bilmem ki. Ky ocuuyuz biz. Kapy vurup mu gideceim, ktlar m atacam? Bana bir ekil syleyin diye diplomatlar sktryordu. Onlar nereden bilsin? Ankara'nn zerinde durduu en nemli nokta Toplantnn nerilerimiz kabul edilmedii takdirde, mutlaka, en ge Trkiye saatiyle 01.00'de (Cenevre saatiyle 03.00) bitirilmesi... idi. Cenevre'de Trk heyeti Callaghan'a, 36 saat meselesinin akamki toplantda ele alnabileceini syledi vc 19.00'da buluulmas kararlatrld. Gne'in derdi daha da bymt: Kardeim bu kadar saat ben ne konuabilirim diyordu. Artk bunun son toplant olaca delegasyonun tamamnca renilmiti. Trk kamuoyu, Trk gazetecileri ve dnya basn hibir eyin farknda deildi. Satrlarn arasndaki gizli anlamlan karma yetenei artk kaybolmutu. Krizin en sert annda hava yumuuyor diye yorumlar kyor, yumuad zaman ise tehlike var havas yaylyordu. Ecevit'in konumalar, devaml olarak Konferansa bask yapmak... Ordunun arln koymak eklinde yorumlanyordu... 459

13 austos sal SON SAATLER Tarihi oturum 19.00'da balad. Dnya suspus olmu, Cenevre'yi dinliyordu adeta... Aadaki yzlerce gazeteci koltuklara uzanm, bar doldurmu, sanki delegeleri rahatsz etmek istemiyor-larm gibi fsldaarak konuuyorlar... Teleks ve telefon grltleri kesilmi, memurlar uyuklamaya balamt... Ankara'da rahatsz birtakm insanlar merakla son dakikada kabilecek bir gelimenin haberini bekliyor, Babakanlk koridorlarnda sararm suratl ba-kan-memur karm bir kalabalk rlanti oynatlan filmlerdeki gibi yava yava yryordu... Atina da kopacak frtna ncesindeki gibi sakindi. t kmyordu... Bu srada bir odaya girmi be kzgn adam, arkalarndaki yardmclarn farknda bile olmadan pazarlk yapyorlard: Tm pazarlk kk bir Ada'nm payla-masyd. Kim daha maharetle iini yrtebilecek ve pastann daha byk blmn elde edecekti. Her biri bir baka prensibe balanyor, her biri kendilerine gre hakl grdkleri baka baka gerekelerle hareket ediyordu. Ancak ortada byk bir gerek var idiyse, o da Kbrs'n paylalmasndan bakas deildi... u veya bu ekilde, u veya bu lke tarafndan. Bu paylamadaki aktrler ise, tam bir sarlar diyalogu srdrmlerdi bugne kadar. Ayr ayr dalga boylarndan konuuyorlard. Devaml bir phe iinde hareket etmiler ve gerekleri grememilerdi. Asl sulu olanlar ise, o odann iinde deildi. Kbrs' bugnk duruma iten, katliamlar destekleyen, komplolar kurup bugnk olaylara gereke hazrlayan ideolojiler, kk ve byk hesaplar peinde yllardr 460

13 austos sal komu veya koturulmu veya komaya itilmi veya artlandrlm liderlerdi... yneticilerdi. Ortada tek ezilen, oradan oraya itilen, hep halk... gnahsz ve olaylar bilinsiz ekilde seyretmeye art-lanmlm halk idi. Girne aklarndaki renksiz, kk Rus mayn tarama, gemisi, tm dinleme cihazlarm karm etraf taryordu... Kissinger de bilardo masasnda, vurduu topun gidiini seyrediyordu. lk sz Gne ald: Her eyden nce, Trkiye olarak bu akamki toplantdan ne beklediimizi anlataym. Sayn Denkta plann Mr. Klerides'e iletti. Biz de bir baka plan hazrladk, yazl olarak taraflara da bildirdik. Biraz sonra yeniden aklayacam. Daha nce M. Mavros'a bir sorum var: Atina radyosu Trk kylerinin boaltlmas ileminin durdurulduunu aklad. Bunu doruluyabi-lir misiniz"? Mavros: Trk igali altndaki Rumlarn durumlar belirlenmedii iin durduruldu. Gne: Demek ki doru... Callaghan: Havaalan* konusunda da ben size bir teklifte bulunmutum. Mr. Mavros kabul etti, ancak sizden hl bir cevap yok. Mr. Gne, imdi aka cevap vermelidir. Gne : Size prensip onaym vermitim. Teknik perso461

13 austos sal nele ihtiyacm var. Gelir gelmez almalar balayacaktr. Bunu da gayet iyi biliyorsunuz. Klerides: Rum blgelerinden binlerce gmen ortaya kmtr. Bunlar evlerine dnemeyecekler midir? Gne: Gnahsz insanlar iin sorunlar domutur. Bunu kabul ediyorum. Ancak nce Cenevre anlamasnn uygulanmas daha doru olmaz m? stelik Trk gmenlerden hi sz etmiyorsunuz, Mavros: Ate-kesin ilk tarihine (22 Temmuz) kadar 3 bin, Cenevre deklerasyonu hazrlanana kadar 12 bin, bugne kadar geen srede de 10 bin kii daha g etmek zorunda braklmtr. Kendilerinden hi haber alnamayan 5 bin kiiyi daha buna eklersek, tam 30 bin Rum gmen kyor karmza. Gne: 30 bin kiinin 500 bin nfuslu Rum toplumundaki oran ile 20 bin Trk gmeninin, 120 bin kiilik Trk toplumuna oran arasnda byk bir fark vardr. Bu insanlar stelik 1963'ten beri gmen durumundadrlar. Callaghan: Bu konferans baarszla urarsa, esirler ve Trk blgelerini artk ele alamayz. Bozuk plak gibi tekrar edilen szlerle Gne, byk bir ate altna itilmiti. Devaml olarak hrpalanyor ve bu defa gmenler meselesiyle sktrlyordu. Konferans stili olarak Yunanllar ve ngilizlerin tutumlar ok iyiydi... Tartmalar uzadka uzad... Nihayet Klerides talebini kard ortaya: 462

13 austos sal Ben anayasa ile ilgili konularn 48 saat ertelenmesini teklif ediyorum. O arada Trk nerilerini inceleyebilirim. Gmenler ve dier konulara konferans eilebilir (1). Callaghan: 48 saat sonra anayasa meselelerini grmeyi kabul ediyor musunuz? Klerides: EVET. 48 saat sonra anayasa meselesini grmeye hazr olacam. Mavros: . Benim de 36 saate ihtiyacm var (uak saatleri nedeniyle). Atina'ya gidip hkmetimle grmeliyim. Bitsios burada kalp devam edebilir. Gne bu usule kesinlikle kar kt. Konferans ya batmal veya bir sonu vermeliydi: Biz birinci Cenevre srasnda, ikinci safhada anayasal meselelerin konuulacan tespit etmemi miydik? Mavros birinci gnk toplantda bize aka Anayasal meseleler Klerides gelince konuulsun teklifini yapmam myd? stelik nerilerimizin alacak hi yn yok. Dnya kamuoyu en ince detayna kadar bilmektedir... NATO ve AET lkelerine, mttefiklerimize dahi yolladk. Oysa imdi anayasa meselelerini tartacak durumda olmadklarn, bu konferansn yetkisiz bulunduunu sylyorlar, vakit bulamadklarn belirtiyorlar. Beklenmeyen bir neride bulunmadm ki... Bunlar kabul veya reddedebilirsiniz, ancak erteleyemezsiniz. Callaghan: (1) Uak saatlerinin uyumamas nedeniyle, biri 48. dieri 36 saat istiyordu. 36 saat szn basma ilk defa Mavros aklad iin, genel olarak 36 saat istendii eklinde bilinir. 463

13 austos sal Mr. Gne, Birinci Cenevre toplantsnda Bakanlar Kurulunuz topland diye bir araya gelememi, beklemitik. imdi de Kleridesi'n istei kabul edilmelidir. Gne: Klerides, konferansn yetkili olup olmadm m danmaya gidecektir? Klerides: Kbrs bamszdr. Kimse dardan Anayasa kabul ettiremez. Ancak zm bulunmasna yardmc olabilmek iin, grlerinizi dinleyebilirim. , Callaghan: ngiltere de bamsz Kbrs devletine dardan bir anayasa kabul ettirilmesine kardr, ancak btn nerileri tartmaya hazrz. Acaba Birinci Cenevre'de neredeydiler? Asl Kbrs' n gelecei orada izilmiti. O zaman Byk Britanya sadece seyirci mi kalmt? Yoksa artlara gre mi tutumunu deitiriyordu? Mavros: Mr. Gne'e geen gn bir soru sorduk ve cevabn 10 saatte alabildik Ankara'dan. imdi bylesine nemli bir konuda bize 24 saat bile tannmyor. Cenevre'de bulunduumuz sre iinde 4 gnmzn bo geeceini bilseydik, oktan bakentlere gider, grmelerimizi tamamlar ve dnerdik. 20 yllk bir bunalmdan sonra 48 saat verilmemesi normal saylamaz. Gne: Yanl anlama var yine galiba... nerilerimi kabul edin demiyorum. Sizleri tartmaya aryorum. Bazlarnda anlamaya varlr, bazlarnda yarlamayabilir. O zaman belirli bir danma devresi ayrabiliriz. Ancak her eyden nce M. Mavros ile Klerides'in grlerini renmek istemek herhalde su deildir. 464

13 austos sal Gne, kar taraf kesin cevaba zorluyordu. Mavros: neriniz elimizde. Eer mutlaka konumak istiyorsa Gne'i dinlerim, ancak Yunan hkmeti adna bir gr ileri sremem. Kbrs'a zorla, Anayasa dikmek isteniyor. Bu gereklese bile l domu bir anayasa olur. Byle nemli bir konferans bir taraf 36 saat ertelemek ister, kar taraf ise kabul etmezse, sonucun ne olacan herkes kolaylkla tahmin edebilir. Anayasa konusunda konferans yetkisizdir, diyorlar, sonra danmaya gitmek istiyorlar. Kbrs bam-.szdr diyorlar, Rum Mill Muhafz Gcnn bana yeni bir Yunan generali gnderildiini aklyorlar. Syleyebilecekleri bir ey yoksa, benim de nerimi tekrarlamama lzum yok... Denkta artk dayanamad: ok lzumsuz eylerden sz ediyoruz. Ben Ankara, Kleridas de Atina'yla temas ediyordu devaml. Toplumlararas grmeler byle yrmedi mi?... steimiz Akdeniz'de bir svire yaratabilmektir... Bizim de u anda, bir hafta iinde gmen saymz 45 bine ulat... Bir toplum dierinden korkarsa yaayamaz. Biz korkuyoruz. Gemiteki olaylarn sonucudur bu korku... Ben bir Trkm ve Kbrslym. Trkiye'nin destei olmadan ayakta duramam. Klerides iin de durum ayndr ve onun arkasnda da Yunanistan vard... Bu i ancak onlarn yardmyla zlebilir... Artk eitli bahaneleri bir kenara brakp yeni bir dzen kuralm... Kbrs Rum toplumu, Trklerle el ele verip u Enosis ryasndan vazgemelidir artk... Bunu baaramazsak, ok deil, birka yl sonra yeni bir konferans toplanacak, Gne: 465

13 austos sal ancak o zaman llerimizin says artm olacak. te benim syleyeceklerim bu kadar. Sylediklerinin gerek pay oktu... oktu amma, ayn durumda Denkta olsa acaba imzalayabilir miydi? Callaghan: Denkta'n sylediklerine byk lde katlyorum. Ancak bu konferansn baarszlkla sonulanmasndan da ok endieliyim. Gvenlik Konseyinin 353 sayl karar erevesindeki bu toplant, 1960 Anayasasnn dzeltilmesi ve iyiletirilmesi dnda daha geni bir yetki tamamaktadr... Bundan sonra yaplacak almalar gerekten toplumlar ilgilendirir. Trkiye'nin hatal bir yola gittiini gryorum... Bu akam mutla-: ka bir sonu isteniyorsa, buna ben de hazr deilim. Klerides'in sre istemekte hakk vardr ve ben de onu destekliyorum... Mr. Gne bu szlerimi unutmayn. BUGN KIBRIS ORDUNUZUN ESRDR. ANCAK YARN ORDUNUZ DA'NIN ESR OLACAKTIR.' Hava birdenbire gerili vermiti. Callaghan'n szleri kolay kolay bir Dileri Bakannn sarf edecei cinsten deildi. Ancak o hava iinde zerinde fazla durulmad. Normal zamanda ilikilerin kopmasna kadar gidilirdi... Gne cevap bile vermedi. Trk delegasyonundan hafif bir iki ses yine de duyuldu: Trk ordusu ikolata asker deildir.., Delirdi mi bu adam. yahu!.. Allahtan konumalar fslt halinde ve Trkeydi. Klerides ve Mavros son bir defa daha sordular. Klerides: - Uam beni bekliyor. Toplumlar arasnda insanlar lyor. Aslnda atmalarn asl nedeni de, Zrih'te kiinin bir araya gelip 3 gnde yapt anayasa deil midir? Bask sonucu tekliflerden birini kabul etsem 466

13 austos sal dahi, uygulanamayacana gre ne fayda getirir? Ankara'da gazetecilere Bu i bu akam ya Cenevre'de biter veya Kbrs'da Ordu bitirir denmi. Cevabnz bekliyorum. Mavros: Gne hangi noktalarn esas ilke olduunu aklasn. Bundan sonra Klerides gidip, yarn leden sonraki toplantya gelsin ve hangisini de reddedeceini belirtsin... Hayr, mutlaka bu akam isteniyorsa, bunun adna. LTMATOM denir ki, kimse kabul etmez. Gne'in ilave edecei hibir ey kalmamt. Durum kesinlikle ortaya kmt artk: Biz ltimatom vermedik. Ankara bu akama kadar bir cevap istemektedir. Bunun anlam da kinci Cenevre Konferansnn baarszlkla sonulanp sonulanmayacann belirmesidir. Gne, Yunanllara bir kart daha at... ... Siz de bana bir neride bulunabilir ve 24 saat iinde cevap vermemi isteyebilirsiniz, ama bu hibir zaman ltimatom anlam tamaz. stelik bugne kadar da bir tek teklifinizi almadm. Callaghan hemen araya girdi... SON'a yaklalyordu zira: O halde ara verelim saat 22.00'de tekrar toplanalm ve Gne'in nerilerini dinleyelim. Bakalm bir blmn m, yoksa tamamn m kabul edebileceiz. Oturum kalkt... YUNANSTAN YANLI OYNUYOR Trk heyeti ne kadar konferansn o gn orada kopmasn arzuluyorsa, Yunanllar da ayn ekilde arzulu-yorlard. Aksini istemi olsalard, Trkiye'yi son-anda kskvrak balayabilirlerdi. Mavros'un kalkp Prensip 467

13 austos sal olarak kabul, ancak bizim de bir kar teklifimiz var. Bu geceden itibaren grmeye balayabiliriz dese, her ey durabilirdi. Ordu yerinden kprdayamaz ve Trk Dileri Bakan da parman oynatamazd. Dnya kamuoyunda Trkiye'nin elleri kollan bal kalabilirdi... Amma Mavros konferansn kesilmesini lkesinin veya Rum toplumunun karlarna daha uygun grm olacak ki, tutumunu deitirmedi... Konferansn batna adeta yardmc oldu... Esneklik gsterse, prensip ynnden kabul, etseydi, ngiltere dnya kamuoyunu ayaklandrr ve Trkiye durdurulabilirdi... Ancak Yunanistan satran masasnda bir defa kararn vermiti... Kaleyi oynatacakt... Ecevit istersen geri alabilirsin demi, amma o gnn koullar o tan oynanmasn gerektiriyordu... Belki de gerilemek iin vakit ok geti. Trk ordusunun yryecei biline biline verilen bir karard bu... Soukkanl bir ekilde hem de ikinci harekta bilerek gzn yumuyor ve rktalarnn lmne arkasn dnyordu... Ah yok mu u siyas zorunluklar... ki oturum arasnda bizler olup bitenleri zmek iin rpmyorduk. lman bir ara yanma geldi Benim bildiim Ecevit bu 36 saati kabul etmez arkada dedi. Birden armtm... Olaylarn, lman kadar iinde deildim tabii... O ok daha heyecanlyd. Basklar ok daha hissediyordu: Biz mcadele iinde bugne kadar gelmi insanlarz. Bu byk baskya Ecevit dayanr bence, zira 36 saatin verilmesi Trkiye'nin yararna olmad artk kesinlikle bellidir. 468

13 austos sal Haluk dnyaya bo veriyor muunuz gibi bir haliniz var. Yahu biz nn'y devirmi, nn ile mcadele etmi insanlarz. Aman gzn seveyim, Uluslararas mcadele ile nn mcadelesi arasnda ok fark vardr. Hayr Mehmet Ali. Sen daha ok gensin ve bunu anlayamazsn. nn'y devirmek, ngiltere'yle savamaktan zordur! Arada, Ankara ile son temaslar yapld... Yemek yendi ve son derece gergin bir hava iinde tekrar buluuldu. Saat 01.30'da bitmeli bu i. : Demesi kolay. Ne yapalm yani? Sreyya Paa Genelkurmay'la konumu mu? Evet Aman gecikmeyin demiler. Bilinen saattedir demiler. Denkta'a rica edin biraz uzun konusun... ... Tabii konuurum, ancak ne diyeyim? 1500'lerden bala ite. Nasl balayaym? O zamanlar biz ezilen tarafta deildik ki! Koridordan ieri girilirken, Trk misyonundaki gen diplomatlardan Engin Ansay', Mavros kolundan yakalad ve Rumca bir eyler anlatmaya balad... Hem de cevap isteyen bir hali vard... Ansay dayanamad: Mr. Mavros Yunan delegasyonu u anda salona giriyor... Mavros dikkatlice baknca Ansay'n Yunanl olma-dn anlad... Gne'e ayn eyleri ilk Cenevre dekle-rasyonunun imzasndan sonra sylememi miydi?.. unlara bakm, tanmayan kim Yunanl, kim Trk ay469

23 austos sal ramaz. Biz birbirimize daha yaknz. Daha benzeriz. ngilizler ise apayr. Gelin birlikte halledelim unlar... GNE KONUUYOR Son Trk nerisini size zetle aklayacam. Bu gece nasl bir sonuca balanmasndan yana olduumuzu da anlatacam. ki zerk idare ngryor ve kolaylk olsun diye de federal sistem, diyorum. By1 ;ce Yunanllarn TAKSM korkusu da giderilmektedir. Bir deil, birok Trk ve Rum kantonu kurulabilir. Ayrca, iki toplum halkna istedikleri blgede yaama imkn da salanabilir. Snrlarn tmn bu akam saptamaya gerek yok. Toplam yz lmnn yzde 34'nn Trk kantonlarna brakaca saptanr ve yzde 17'lik oran kapsayacak ana kantonun snrlar belirlenir. Buras bir TAMPON BLGE olur. izgiyle olmasa dahi idar hat eklinde ortaya konur. Bu ana kanton askerden arndrlr. (Trk Silahl Kuwetlerinin ellerinde tuttuu blge hari) Rum Mill Muhafz Gleri tarafndan 24 saat iinde boaltlr. daresi Kbrs Trk ynetimine braklr. Bundan sonra dier kantonlarn uurlarnn izimi ve dier detaylarn saptanmas iin bir sre sonra toplanabiliriz. Snrlarn tm de tartlabilir. Trkiye bylece tampon blge nerisini ortaya atyordu. Hemen tespit edilecek olan topra, yzde 17'ye kadar indiriyordu... Bundan daha esnek davranamayacan da aka ortaya koyuyordu. Rum birliklerin ekilecekleri blgeye Trk Silahl Kuvvetleri de girmeyecekti. Gne devam etti: imdi uygulama konusunda bir de metin sunu470

471

13 austos sal yorum (Tam metin EK: VI) Bundan daha esnek dav-ranamayz. Trkiye uygulama artlarn da yumuatmt. Klerides ve Mavros hi tereddt dahi etmediler: Klerides: Bu teklifleri kabul veya red, hatta mzakere dahi edecek durumda deilim. Ancak bu plann Ada'nn gereklerine uymadn syleyebilirim... Ecevit iktidara geldiinden beri federasyon sz etmitir, fakat coraf zemin kasdetmemiti. lk defa bu konferansta karmza kt. Bundan dolay 48 saat istiyorum... kiye ayrln diyorsunuz, ancak sonularn dnmyorsunuz. Mavros : Ortaya bir plan sunmanz, bizim cevap vermemiz anlamna gelmez... Mesele etraflca grlmeden bir sonuca gidilemez. Hkmetimle grmeden cevap-layamam. Son Trk nerisi de bu ekilde RESMEN reddediliyordu. Bundan sonra uzun uzun, daha nce biliniyordu, bilinmiyordu konumalan balad... Aslnda hi nemli deildi. Zira mesele Mdahaleden sonraki gerein, yani Trk toplumuna mdahale sonucunda toprak verme prensibinin kabul veya reddiydi. Yunanllar ve Rumlar Hayr bir ey vermiyoruz k git diyorlar, Trkler ise Bunca yl bizi ezdiniz. imdi ben hakl bir gerekeyle Ada'ya ktm. Elim bo dnp, Trk toplumunu yine ayn durumda brakmam diyorlard... Pastann paylalmasyd mesele... Gne konutuka konuuyordu... Derken Denkta ald ve bir saate yakn konutu... Sonunda Haluk l472

13 austos sal man, Osman rek vastasiyle Denkta'n nne bir kt yollamak zorunda kald: Aman Rauf bey yeter. Bir ara, saat artk 24.00' gemiti. Dardan biri gelip Callaghan'n kulana bir eyler fsldad... Big Jim, eliyle iaret ederek: Bir tek ey sormak istiyorum Mr. Klerides, Denkta'n daha geni otonomi isteini kabul ettiinizi sylediniz, yani iki toplum esasn m kabullenebileceiniz! sylyorsunuz? Evet. Ancak dier nerileri deil. 48 saat sonra dndmzde Gne'in tm nerilerine cevap verecek durumda olacak msnz? Bunlar sadece evet veya hayr diye cevaplandrabilirim. Callaghan bundan sonra 15 dakika dar kt. Telefonla konumutu. Geri dndnde konferans onun da brakt hemen anlalverdi... Artk srar etmiyordu... Trkiye'nin harekt konusunda kesin bir bilgi mi gelmiti? Kissinger ile mi konumutu? Hibir zaman renemedim. Gne: - Denkta ile bizim teklifimiz arasndaki yegne fark, birinin tek, dierinin ok kan tonlu olmasdr. Klerides bunu reddetmiti. imdi toplum dzenini konuabileceini sylyor. Hem M. Mavros, hem M. Kle-rides'e soruyorum, ne evet ne hayr cevab alabiliyorum... Srenin sonunda karmza baka bir Dileri Bakannn gelmeyeceini kim garanti eder? Oysa bir an nce isyas bir karar gerekir. - Mr. Gne, ngiltere bu meseleyi sizin kadar biliyor. Meseleye asker bir zm bulunamaz. Birlikleriniz ilerler, Kbrs kana boyanr, toplantlarda yerimizi bakalar alabilir, ancak Kbrs meselesi bugn ne ise ayn kalr. 473

13 austos sal Ben asker" yolun tek kar yol olduunu sylemedim.. Sadece 48 saat iinde kar tarafn grlerinin deiebileceine inanmadm anlatmaya alyorum. Mavros: Trkiye silah tehdidi altnda bize, Gvenlik Konseyi ve garanti anlamasnda bulunmayan bir hususu kabul ettirmeye alyor... Denkta'a soruyorum, Kleri-des danmalarda bulunmadan karar verebilecek durumda mdr? Tek bana hareket edebilir mi?;.. Bu artlar altnda konferans daha fazla devam edemez. Durum bir rapor ile derhal Birlemi Milletler Genel Sekreterine aksettirilmelidir. Denkta: Mr. Mavros, ben Klerides'in yerinde olsaydm ve coraf zeminin Trk toplumunun gvenliini salayacana inansaydm, her trl riski gze alp, bu teklifi kabul ederdim. Ama kendisi bu inanca sahip deil. Kimse de kendisini zorlayamaz. Saat 01.00 olmutu. Callaghan birdenbire Kahve aras verelim dedi. Ayn anda da Gne saatine bakt ve hemen cevaplad: ok uzamamas ricasiyle kabul ediyorum. inize geldii zaman ok uysal insan oluyorsunuz! Aslnda uysallktan deil, vakti geirmekten korkuyordu Gne. Konferansn bir an nce kesilmesi gerekirdi... Aklnda da durmadan Kissinger'in aklamas yatyordu. Cokun Krea'y ard: Yahu sen u Yunanl ile bir konusana, Kissinger'in mesajndan haberdarlar m? Adamlar hl yryeceimize inanmyorlar galiba... Acele admlarla ieri girilirken, Krca iyi tand 474

13 austos sal BM. nezdindeki Yunan delegesini dar aryordu... Barn kenarna gittiler: Ekselans, Kissinger'in bugnk basn dekleras-yonunu okudunuz mu? Evet. Ne anladnz? Diplomatik yollarn hl bitmediine dikkati ekiyor, asker harekta kar kyor. Amma baka eyler de sylyor... Trk toplumuna daha geni otonomi ve haklarndan sz ediyor... Bakn ekselans, Trkiye bu deklarasyonu nasl yorumlad biliyor musunuz? Nasl?* Trk toplumu daha ok hak ve otonomiye sahip olmaldr. Grmeler devam etmektedir. Ancak bu grmelerde bu ilkeler kabul edilmezse, Trkiye yrme hakkna sahip olur. Bence yle deil. Ekselans, ben size ne diyorum? Biz bunu byle yorumladk diyorum. Yorumlayan ile yryecek olan ayn kiilerdir. Bakannzn bir daha dikkatini ekin. Peki syleyeyim. ki diplomat ayr ayr kaplardan girip yerlerine oturdular. Mavros kulana sylenenleri dinledi, dinledi ve sert bir ekilde ban sallad. Israrla tann yerini deitirmiyordu. Son dikkati ekme de fayda vermemiti... Trkler ate-kesi yzlerce defa ihlal ettiler... Devaml olarak genilediler. Ondan sonra Cenevre deklarasyonuna uymadk diye bizi eletiriyorlar. Anlamalara her tarafn ayn derece sahip kmas gerekir. Tavuk mu yumurtadan kmtr, yumurta m tavuktan? 475

13 austos sal Yunanllar Trk kylerini boaltmamlardr. Trkler ltimatom veriyor. ltimatom deil, gr isteidir. ... Kimse beni Atina'ya dnmekten alkoyamaz. Dnmde sizleri bulabilirsem oturup konuuruz. Sava istiyorsanz, o baka.EVET, bu artk incir ekirdeini doldurmamaya balayan fasit daire iinde hep ayn szler tekrarlanmaya balanmt... Sesler ve barmalar, gzel cmleler, sert yumruklar sanki yava yava arka plana doru kayyor ve uzaktan baklnca odadaki be kzgn adamn sesleri azalyordu. Hareketler hl grnyordu. Ancak yerlerini baka aktrlere brakmak zere olduklarnn ya farknda deillerdi veya yle grnmek istiyorlard... 476

14 AUSTOS ARAMBA Saat 01.45 : Zafer parolasnn yollanmasna sadece 45 dakika kald. Gne: Son bir def a daha grmzn ana noktasn zetleyip, kabul edip etmediinizi soruyorum. 1) Ada' da blge esasna dayal yeni bir dzen kurulmasn, 2) da'nm yzde 34'n kapsayacak ekilde, Magosa' nm ve Lefkoa'nn Trk kesimleri dahil Batya doru uzanan bir hattn kuzeyinde kalacak blgenin bir blmnn 24 saat iinde dier kantonlarn tamamnn ise mesela gn iinde Kbrs Trk ynetimine devretmeyi, 3) Trk birliklerinin igali altnda bulunan blgenin Batsnda bir gvenlik blgesi kabul ediyor musunuz? Syleyeceklerim bundan ibarettir. Saat 01.47: Sessizlik Son perdenin son replikleriydi bunlar artk... Klerides: Ancak 48 saat sonra grm belirtebilirim. Bu esaslar u anda kabul edemeyeceinizi mi sylyorsunuz? Klerides: Hayr, szlerimi ltfen zapta geirin. Teklifinizi 477

14 austos aramba reddetmiyorum. 48 saat sonra cevap verebileceimi sylyorum. Mavros : Garantr devletler Kbrs'a bir anayasa kabul ettiremezler. Saat 01.50:' Zafer parolasnn yollanmasna 40 dakika kalmtr. Trk heyetinde saatlerine bakanlar oalmt. Hatta bazlar kap stndeki saati grebilmek iin eiliyor ve ka dakika kaldn hesaplamaya alyorlard... Kuku, harektn konferans resmen kapanmadan balamasyd. Konumalar beklenenden ok uzamt... abuk olsun Bakan, kardeim. Durmadan mdahale ediyor stersen sen gidip syle... Callaghan arkasna yaslanm, yorgun bir sesle: Perembe sabah toplantya gelebilir misiniz Mr. Gne? Gne rahatsz, ancak ii koparmann sorumluluunu psikolojik ynden stnden atm ekilde: Aldm cevaplar olumsuzdur. Bence buradaki grevimiz artk bitmitir. Yapabilecei tek eyin, Trkiye'yi mmkn olduu kadar kt niyetli gstermek olduunu anlam bir Callaghan: Sizinle ayn fikirde deilim. ncelemek istediklerini sylyorlar. Saat: 02.55. Yarm saat kald. Gne: Klerides'in tutumu konferans bandan beri ayn. Bu deimedii iin sonu alamadk, bundan sonra da alamayacaz. Klasik srncemede brakma taktiidir bu... Bizim iin konferans bitmitir ve herkes sorumluluunu yklenmelidir. 478

14 austos aramba aresizlik iinde rpman ve bana gelecekleri anladndan, kendisini destekleyen iki dostuna el uzatan Klerides: > Gne'in teklifi dn akam (12.8.1974) ilk defa elime geti ve ilk defa bir sre istedim... Dier iki garantre resmen soruyorum: Sizce konferans gerekten bitmi midir? Trk ordusunun yeni bir harekt karsnda ne yapacaksnz? Saat: 02.10. Yirmi dakika kalmtr Zafer parolasnn verilmesi iin... zerinde gne batmayan, lkelerin bamszlklarna dokunulmasna kar kan, daima hakly destekleyen (!) Byk Britanya'nn Dileri Bakan James Callaghan: Byk Britanya, Birlemi Milletler emrine yeni birlikler vermitir. Bir ilerleme halinde sonucun ne olaca Birlemi Milletlere aittir. Kissinger ve AET lkelerinin belirttii gibi diplomatik yollar henz kapanmamtr. Bu durumda tm sorumluluk, harekta geecek lkeye aittir. Saat 02.15. Soydalarn biraz daha az can, mal ve toprak kaybn nlemek yerine i nedenlerin getirdii artlar kabul eden Yunanistan'n Dileri Bakan Georges Mavros... Bakalarnn hatalar sonunda ortaya kan bir olay karsnda karar vermeye arlan, grm geirmi, ne olacan ok iyi deerlendirebilen, ancak yeteri gc bulunmadna hayflanan ve en nemlisi zaman zaman kendini gerekten zengin zanneden insanlarn sesiyle: Muhtemel bir asker harektla kar karyayz. Ben de Mr. Kissinger ve Mr. Callaghan'm grlerine katlyor ve diplomatik yollarn:) tkenmediine inanyorum. Gne'in bizim grlerimize katlmamas zn479

14 austos aramba t vericidir. Geriye kalan tek yol meseleyi Gvenlik Konseyine gtrmektir. Mavros'un sesi biraz daha dramatikleti... ... Kbrs meselesini, nereden gelirse gelsin, zor kullanarak halletmeye kalkmak hataldr... Kbrs sorunu, ancak silah tehdidi altnda toplanmayan konferanslarda zmlenebilir. Saat 02.18. Elli yllk tarihinde bamszlk isteyenlere devaml arkasn eviren, sadece snrlarn korumakla yetinen, aabeylerinin sylediklerini onaylayan d politikasn ahsiyetli hale getirmesine ramen, son derece kark ortama den Trkiye'nin Dileri Bakan Turan Gne... Yllardan beri hor grlen, iki misli gl olmasna ramen becerikli snf arkadann eski phe dolu hareketleriyle kayg sahibi olmu ve nihayet hakllna yzde yz inanm ve ilk defa kararszlktan kurtulmu insanlarn sesiyle ar ar... Kbrs meselesi 20 yldr, Trk toplumuna ynelmi Rum silahlar ve Trkiye'nin muhtemel mdahalesi tehditleri arasnda grld... Anayasasna gre 800' Trk, iki bin kiilik bir ordusu olmas gereken Kbrs'ta Trk Silahl Kuvvetlerini bunun defalarca stnde bir g karlad... Toplumlararas mzakerelerin hangi artlar altnda yapldn unutup, imdi Trk tehdidinden sz ediyorsunuz... Eer gerekten orduyla ii halletmek isteseydik, 2'nci Cenevre'nin toplanmasn ister miydik?.. Tm diplomatik yollarn tkenip tkenmediinin cevabn ise sizlere brakyorum... Buradaki mzakereleri bilenler, Trkiye'nin ii sadece asker yoldan halletmek istediini syleyemez... Cenevre'yi hemen terkedecek dahi deilim... Birlemi Mil-letler'e rapor etmek meselesi ise gayet basit... Herkes ayr ayr istediini syleyebilir. 480

14 austos aramba Saat 02.20. ZAFER PAROLASININ GEERL OLMASINA ON DAKKA KALDI. Callaghan: Perembe sabah toplantya dnecek miyiz? Klerides: Evet. Mavros: Evet. Denkta: Trkiye gelirse ben de katlrm. Gne : Gne :............ (zabtlarda bir cevap grlmemitir.) Saat 02.30. ZAFER PAROLASI BALAMITIR... ZAFER PAROLASI BALAMITIR... Saat 02.35 BULLETN (Yldrm) Lef koa - Alacakaranlkla birlikte Trk kuvvetleri her ynden harekete gemilerdir. Londra saatiyle 04.30' da balayan harektta - Trk Hava Kuvvetleri nemli Rum mevzilerini bombalamaya, Trk tanklar byk bir hzla ilerlemeye balamlardr. Ada'nn her tarafnda birden arpmalar grlmektedir.. UP/04.50/BLC243 BULLETN (Yldrm) YUNANSTAN - NATO Cenevre - svire (AP) Yunan Dileri Bakan Ge-orge Mavros aramba sabah Kuzey Atlantik Tekiltnn, iki yesi arasndaki anlamazl nleyememesin-

481

482

14 austos aramba den dolay Artk mevcudiyetini yitirdiini sylemitir. Mavros Yunanistan'n Bat asker rgtnn artk yesi olmadn aklamtr (more) URGENT (Acele) Cenevre - svire (AP) Trkiye, Cenevre Konferansnn baarszlkla kapanmas zerine tek tarafl harekete gemek zorunda kaldm aklamtr. Trk Dileri Bakan Gne tarafndan yaplan resm aklamada, Trkiye'nin garantr devlet olarak Ada'da hukuk bir dzen kurmak ve Kbrs'n bamszlk, toprak btnl ve Trk toplumunun varlnn bir daha tehdit edilmeyecek ekilde kurulmas iin harekete getiini belirtmitir. Gne, Yunanistan'n Trkiye'yi zor duruma sokmak iin ii uzatma taktiklerine bavurduunu sylemi ve Konferans bitmeliydi. Sanyorum ki doru hareket ettik. Diplomasi susmu, silah konumaya balamtr... Bir Ramm hayatnn bir Trkn hayatndan daha kymetli olduu anlayn kabul edemeyiz demitir. W127 Lead Cyprus (2 KW 126) UPI... Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi bugn 07.30 GMT'de toplanm ve on dakika iinde, ngiltere tarafndan ortaya konan ate-kes kararm onaylamtr... Ankara'da Trk Babakan Blent Ecevit Trk kuvvetlerinin, Kbrs'n bir blmn Kbrsl Trk toplumu iin kontrol altna alacaklarn sylemitir. Trkiye, kinci Bar Harektnn baladn aklarken, Lefkoa ve dier blgelerdeki hedeflere Trk 483

14 austos aramba uaklar bombalarn brakmaktadr... Kbns Rum kuvvetleri sratle geri ekilmektedir,.. (svire radyosunun 08.00 yaynndan) Second lead NATO (W091) Brksel (AP) Kuzey Atlantik Tekilt dn, aramba gn, Yunanistan'n rgt terk etme karar zerine olaanst toplantya arlmtr... Tatilde bulunan Genel Sekreter Luns, toplant saatine yetie-memitir... Amerikan Bykelisi Rumsfeld de Was-hington'da bulunduundan grmeye katlamamtr..; Undated - Lead Cyprus 2 (Associated Press) ... Cenevre konferans, Trklerin toplanty terket-meleri zerine kesilmitir... Trkiye'nin iki federal devlet kurulmas yolundaki teklifini ele almay reddedip 48 saatlik dnme pay isteyen ngiltere ve Yunanistan'n teklifleri, Trkiye tarafndan reddedilmitir... (14 Austos blteninden) BTT 484

EPLOG ... O gece Gne cevap dahi vermeden, heyetiyle beraber dar frlam ve arabaya binip oteline ekilmiti... Kapnn etrafnda yze yakn Yunanl toplanm ve anayasal haklar konusunda ok hassas olan svire polisinin dikkatli baklar arasnda, Trkiye aleyhtar gsteri yapyorlard: Katil Trkiye... Katil Amerika... ek elini Kbrs'tan... Barbarlar... Mavros ve Callaghan olduka uzun bir basm konferans dzenleyip grlerini, Trkiye'yi en sert biimde sulayp, sorumluluun Ankara'da olduunu belirterek, aklarlarken, Trk heyetinden birka kii geride kalmt... Bundan sonrasn bana Mftolu anlatt: ... darya bir ktk ki, kyametler kopuyor. Bizim arabada bayrak yoktu, ancak gstericilerin nnden gemek zorundaydk. Ben hemen tabancay ektim ve gstericilerin tarafndaki (sol arka) yere oturdum. Gne'i ortaya aldk, sa tarafta da lman oturdu... Yava yava hareket ettik ve rencilerin nnden getik... Elim tetikteydi. Amma onlar da tanmad bizi... Cenevre'de bir gn daha kaldk... Yunan heyetinin bir daha geri dnme ihtimaline kar... Fakat sonunda 485

15 Austos gn zel uak geldi ve bu defa sessiz sedasz Cenevre'yi terk ettik. Uakta Mftolu durmadan rler yazp Denk-ta'a veriyor. O da Bayrak radyosunda okutturacan sylyordu... Mehmet AH BBAND NOT: Kbrs harektndan sonraki dnemde (1974-1979) neler olduunu merak ederseniz, M. AL BRAND'm DYET adl ikinci kitabnda tm ayrntlaryla bulabilirsiniz. 486

ek: . garanti andlamasi Bir taraftan Kbrs Cumhuriyeti, dier taraftar Yunanistan, Trkiye ve Byk Britanya ve imal irlanda Birleik Krall. "I. Kbrs Cumhuriyetinin, Anayasasnn Temel Maddeleri ile kurulan ve dzenlenen bamszlnn, toprak btnlnn ve gvenliinin tannmas ve idme edilmesinin mterek menfaatleri iktizasndan olduunu mlahaza ederek. II. Bu anayasa ile ihdas edilen dzene riayeti salamak mak-sadiyle ibirlii yapmay arzu ederek, aada gsterildii zere anlamaya varmlardr: Madde I: Kbrs Cumhuriyeti, bamszlnn, toprak btnlnn ve gvenliinin idamesini ve ayn zamanda Anayasasna riayet edilmesini salamay taahht eder. Kbrs Cumhuriyeti, herhangi! bir devlet ile, tamamen veya ksmen, herhangi bir siyas veya iktisad birlie katlmamay taahht eder. Bu itibrla, herhangi dier bir devlet ile, birlemeyi veya da'mn taksimini, dorudan doruya veya dolaysiyle, tevik edecek her nevi hareketi yasak iln eder. Madde II: Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk, Kbrs Cumhuriyetinin bu andlamanm l'inci maddesinde gsterilen taahhtlerini nazara alarak, Kbrs Cumhuriyetinin bamszlm, toprak btnln ve gvenliini ve ayn zamanda Anayasann Temel Maddeleri ile kurulan nizam tatarlar ve garanti ederler. Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk, ayn ekilde," kendi487

lerini ilgilendirdii nispette, Kbrs'n herhangi dier bir devlet ile birlemesini veya Ada'nn taksimini, dorudan doruya veya dolaysiyle, tevik etmek gayesini gden herhangi bir hareketi yasak etmeyi taahht eder. Madde Ol : Kbrs Cumhuriyeti, Yunanistan ve Trkiye, Kbrs Cumhuriyetinin tesisi zamannda Birleik Kralln hkmranlnda kalan blgelerin btnlne riayet etmeyi ve bugn Lefkoa'da imzalanan Kbrs Cumhuriyetinin tesisine dair andlamaya uygun olarak Kbrs Cumhuriyeti tarafndan kendisine tannacak olan haklarn Birleik Krallk tarafndan kullanlmasn ve onlardan istifade edilmesini garanti etmeyi taahht ederler. Madde IV : Bu andlamann hkmlerine bir riayetsizlik halinde, Yunanistan, Trkiye ve Birleik Krallk, bu hkmlere riayeti salamak iin gereken teebbsler veya tedbirler hakknda birbirleri Ue istiare etmeyi taahht ederler. Mterek veya anlaarak hareket mmkn olmad takdirde, garanti veren devletten her biri, bu andlama ile ihdas edilen nizam tekrar kurmak mnhasr maksad ile harekete gemek hakkn muhafaza eder. Madde V: Bu andlama imzalanmas tarihinden itibaren yrrle gireri Bu andlamann asl metinleri Lefkoa'da muhafaza edilecektir. Yksek Akit Taraflar, bu andlamay, en erken zamanda, Birlemi Milletler Andlamasmn 102'nci maddesine uygun olarak Birlemi Milletler Sekreteryas nezdinde kaydettireceklerdir. EK: II BtRLEMt MLLETLER GVENLK KONSEYNN 26.7.1974 TARH ve 353 SAYILI ATE-KES KARARININ TAM METN Gvenlik Konseyi, Kbrs'taki son gelimelerle ilgili olarak Genel Sekreterin 1779. Toplantda sunduu raporu dikkate alarak,Kbrs 6. Bakannn ve Kbrs, Trkiye, Yunanistan ve dier ye lkelerin temsilcilerinin demelerini de dikkate alarak,Ada'daki son gelimelerle ilgili olarak yapt bugnk toplantsnda, 488

iddete ba vurulmas ve hl kan dklmesini derin bir zntyle karlayarak, Uluslararas bar ve gvenlik iin ciddi bir tehdide yol aan ve btn Dou Akdeniz blgesinde fevkalde infilaka msait bir durum yaratan bu durumdan ciddi endie duyarak, Uluslararas andlamalarla kurulu ve garanti altna alnm Kbrs Cumhuriyetinin Anayasa dzeninin yeniden iadesi gereinin de ayn lde zerinde durarak, 4 Mart 1964 tarih ve 186 sayl (1984) Gvenlik Konseyi Karar ile ayn konuda Gvenlik Konseyince daha sonra alman kararlan hatrlatarak, Birlemi Milletler Yasasnn 24. maddesi uyarnca Uluslararas ban ve gvenliin srdrlmesindeki balca sorumluluunu mdrik olarak, 1. Btn lkeleri Kbns'n egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne sayg gstermeye arr, 2. Halihazr atmaya taraf olan btn ilgilileri, ilk tedbir olarak, btn atmalar durdurmaya arr ve durumu daha da vahimletirecek herhangi bir hareketten kanmalarn ve azami teenni e hareket etmelerini ister, 3. Kbns Cumhuriyetine birinci icra paragrafna aykr olarak yaplan yabanc asker mdahaleye derhal son verilmesini talep eder. 4. Kbns Cumhuriyeti Cumhurbakan Bapiskopos Makari-os'un 2 Temmuz 1974 tarihli mektubunda talep ettikleri de dahil olmak zere, uluslararas andlamalarn verdii izinle Kbrs'ta bulunanlar dnda Kbns Cumhuriyetindeki btn yabanc asker personelin gecikmeksizin geri ekilmesini talep eder. 5. Blgede bansn ve Kbns'ta anayasal hkmetin yeniden teesss iin gecikmeksizin mzakerelere girimeler ve Genel Sekretere bilgi vermeleri iin Yunanistan'a, Trkiye'ye ve Byk Britanya ve Kuzey irlanda Birleik Krallna arda bulunur. V 6. Grevin yerine getirilebilmesi iin btn taraflar Birlemi Milletler Ban Gcyle ibirliine anr. 7. Durumu srekli olarak izlemeyi kararlatrr ve en ksa zamanda bar artlarn iadesini temin maksadiyle dier tedbirlerin alnmas iin uygun grecei tarzn rapor vermesini Genel Sekreterden ister. (Resm Trke tercmeden alnmtr.) 489

EK :. IV Trkiye, Yunanistan ve byk brtanya ve kuzey irlanda birleik krall jlerl bakanlar bildirisi 1, Trkiye, Yunanistan ve Byk Britanya ve Kuzey rlanda Birleik Krall Dileri Bakanlar 25-3.0 Temmuz 1974 tarihleri arasnda Cenevre'de mzakerelerde bulunmulardr. Bakanlar, 18 Austos 1860'da Lefkoa'da imzalanan milletleraras andlamaiar ve Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin .353 sayl kararn dikkate alarak Kbrs'taki durumu makul bir sre zarfnda yeniden tanzim edecek ve ayarlayacak tedbirlerin, cil olarak, devaml olacak ekilde harekete getirilmesinin nemini kabul etmilerdir. Bununla beraber Bakanlar, ilknce, baz cil tedbirlere ihtiya olduunda mutabk kalmlardr. 2, Bakan, durumu istikrara kavuturmak iin kar karya bulunan Silahl Kuvvetlerin Kbrs Cumhuriyetinde 30 Temmuz 1974 gn 22.00 (Cenevre) saatinde kontrolleri altnda bulundurduklar blgeleri geniletmemeleri gerektiini beyan etmilerdir. Bakanlar, gayri nizam olanlar da dahil, btn kuvvetlen tm saldrgan ve hasmane faaliyetlerden kanmaya davet etmilerdir. 3, Dileri Bakan aadaki tedbirlerin derhal yrrle konulmas sonucuna varmlardr: a) Yukardaki ikinci maddede belirtilen gn ve saatte, Trk Silahl Kuvvetlerince igal edilen blgenin bittii yerden itibaren, genilii Trkiye, Yunanistan ve Birleik Krallk temsilcileri tarafndan, Birlemi Milletler Bar Gc (UNFICYP) ile bil490

istiare, kararlatrlacak bir gvenlik blgesi kurulacaktr. Bu blgeye, giri yasana nezaret edecok olan Birlemi Milletler Bar Gc hari hibir kuvvet girmeyecektir. Gvenlik blgesinin bykl ve mahiyeti tespit olunana dein iki kuvvet arasndaki .mevcut blgeye hibir kuvvet girmemelidir. b) Yunan veya Kbrs Rum kuvvetlerince igal edilen btn Kbrs Trk blgeleri derhal tahliye edilecektir. Bu blgeler Birlemi Mlletler Bar Gc tarafndan korunmaya devam edilecek ve daha nceki gvenlik tertiplerine sahip olacaklardr. Trk Silahh Kuvvetlerinin kontrol dnda kalan dier Trk blgeleri, bir Birlemi Milletler Bar Gc gvenlik blgesi tarafndan korunmaya devam olunacak ve evvelce olduu gibi, kendi polis ve gvenlik kuvvetlerini idame ettireceklerdir. c) Karma kylerdeki gvenlik ve polis grevleri Birlemi Milletler Bar Gc tarafndan yrtlecektir. d) Son muhasemat sonucunda tutuklanan asker personel ve siviller mmkn olan en ksa zamanda ya mbadele edilecektir, ya da milletleraras Kzlha Komitesi'nin nezareti altnda serbest braklacaklardr. 4. Dileri Bakan, Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararnn mmkn olan ksa srede uygulanmas hususunu yenid.en teyid ederek, ilgili btn taraflarn kabul edebilecei dil ve srekli bir zm erevesinde ve Kbrs Cumhuriyetinde bar, gvenlik ve karlkl itimat teesss ettii lde Kbrs Cumhuriyetindeki Silahl Kuvvetler says ile silah, mhimmat ve dier harp malzemesinin uygun zamanlarda ve kademeli ekilde azaltlmasna mncer olacak tedbirlerin gelitirilmesinde mutabk kalmlardr. 5. Kbrs Cumhuriyetinin bamszlk, toprak btnl ve gvenliinin idame ettirilmesiyle ilgili sorumluluklarn derin ekilde mdrik olarak, Dileri Bakam, Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararnda ngrld gibi, mzakerelerin aadaki hususlar gerekletirmek amacyla mmkn olan en az gecikmeyle devamn kararlatrmlardr. a) Blgedeki barn iadesi. b) Kbrs'ta anayasal hkmetin yeniden tesisi. Bu amala, mzakerelerin 8 Austos 1974'de Cenevre'de de491

vam zerinde anlamlardr. Bakanlar ayn zamanda, anayasaya ilikin grmelere, Kbrs Trk ve Kbrs Rum toplumlar temsilcilerinin de erken bir safhada katlmalar zerinde mutabk kalmlardr. Grlecek anayasal sorunlar arasnda, 1960 anayasasnn Cumhurjbakan Yardmcs'na tand grevleri deruhte etmesi suretiyle anayasal meruiyete derhal dnlmesi yer alacaktr. Bakanlar, Kbrs Cumhuriyetinde fiiliyatta Trk ve Rum olmak zere iki muhtar idarenin mevcut bulunduunu not etmilerdir. Bu durumdan karlabilecek sonulara halel gelmemek zere Bakanlar, ad geen idarelerin mevcut bulunmas sonucu doan sorunlar gelecek toplantlarnda gzden geirmeye mutabk kalmlardr. 6. U Dileri Bakam, bu bildirinin muhtevasnn Birlemi Milletler Genel Sekreterine gnderilmesi ve kendisini bildiri nda gereken tedbirleri almaya davet hususunda mutabk kalmlardr. Bakanlar, ayn zamanda bu bildirinin hkmleri yerine getirilirken Kbrs Cumhuriyetindeki btn ilgililer tarafndan tam ibirlii gsterilmesi zarureti zerindeki kanaatlerinde srar etmilerdir. YUNANSTAN, TRKYE VE BYK BRTANYA VE KUZEY RLANDA BRLEK KRALLII DILER BAKANLARININ DEMEC Yunanistan, Trkiye ve Byk Britanya ve Kuzey irlanda Birleik Krall Dileri Bakanlar bugnk tarihli bildiriye katlmalarnn 1960 Garanti Andlamas'nn yorumlanmas ve uygulanmas veya bu andlamadan doan hak ve vecibeleri hakkndaki grlerini hibir surette haleldar etmediini tasrih etmilerdir. 4. Ayn muhtar blgeye dahil kantonlar arasnda serbest dolam merkezi hkmet tarafndan garanti edilecektir. 5. Merkez hkmetin yetkileri, devletin iki toplumdan olutuu gz nnde tutularak saptanacaktr. 6. Yeni anayasal dzen yrrle girinceye kadar var olan Kbrs Trk ve Kbrs Rum ynetimleri birlikte lkede hayat normalletirecek ve dengeyi salayacak tedbirleri alacaklar, iddet ve ayinm hareketlerinden kanacaklardr. (Asl ngilizce olan resm metinden tercme edilmitir.) 492

EK : V 12 AUSTOS GN, TRK TOPLUMU LDER DENKTA'IN KIBRIS RUM TOPLUMU LDER KLERDES'E VERDG CORAF FEDERASYON TEKLF 1. Bay Glafkos Klerides ve Bay Rauf Denkta, 30 Temmuz 1974 Cenevre Bildirisi erevesi iinde 10-12 Austos 1974'de grerek gemiteki trajik olaylarn tekerrr etmemesi iin, Rum ve Trk toplumlarnn devaml, birlikte, Kbrs Cumhuriyeti'nde, sulh iinde ve hr olarak, her iki tarafn da gvenceliinin korunacan temin edecek asgar artlar temin etmek iin, anayasal dzenin esasndan gzden geirilmesi gerekliliinde mutabk kalmlardr. 2. Kbrs Cumhuriyeti'nde halen uygulanmakta olan iki muhtar idarenin bulunduu gz nnde tutularak, anayasal dzenin gzden geirilmesi, aadaki esas unsurlara dayanan federal bir hkmet sistemiyle sonulanmasnda mutabk kalmlardr: a) Kbrs Cumhuriyeti iki milletten kurulmu bamsz bir devlet olacaktr. b) Cumhuriyet, taraflarn corafi hudutlar dahilinde tam kontroll ve muhtar iki federal devletten meydana gelecektir. c) Merkezi hkmete verilecek yetkiler tayin edilirken, devletin iki milletten meydana geldii gz nnde tutulacak ve merkezi hkmet, yetkilerini ona gre kullanacaktr. d) Kbrs Trk Federal Devleti, Kbrs Cumhuriyeti'nih yzlmnn yzde 34'n kapsayacak, Bat'dan Dou'ya, Limnitis - Lefka'dan balamak zere, Lefkoa ve Magosa'mn Trk kesim493

lerinden geerek, Magosa'da (limanda) son bulan hattn kuzeyindeki blgeyi kapsayacaktr. 3. Cumhuriyet'in nihai anayasal dzeni ile ilgili karar alnncaya kadar iki muhtar idareler yukarda aklanan kendi blgeleri dahilinde btn idari ilerin sorumluluklarn deruhte edecekler ve cumhuriyetin iinde hayat normalletirecek ve dengeyi salayacak admlar atarken, iddet ve ayrm hareketlerinden kanacaklardr. 4. Bay Denkta ve Bay Klerides ayrca: a) Trkiye ve Yunanistan temsilcilerinin katlmasiyle Lefko-a'da yukarda n grlen anayasal yap ile ilgili grmelere balayacaklarna ve, b) Varlan sonulan Cenevre'de 1 Eyll 1974'te yaplacak olan toplantda, Yunanistan, Trkiye, Byk Britanya ve Kuzey irlanda Birleik Krall Dileri Bakanlarna rapor edeceklerine mutabk kalmlardr. (ingilizce olan aslndan evrilmitir.) 494

EK : VI - TRKYE'NN KANTON TEKLF 1. Kbrs Cumhuriyeti iki toplumden kurulu bamsz bir devlet olacaktr. 2. Cumhuriyet, alt kantonlu muhtar bir Kbrs Trk blgesi ve iki kantonlu muhtar bir Kbrs Rum blgesinden meydana gelecektir: a): Muhtar Kbrs Rum blgesi: i) Ana Kbrs Rum blgesi ii) Kbrs Rum Karpassia blgesi b) Muhtar Kbrs Trk blgesi. i) Ana Kbrs Trk blgesi: Bat'dan Dou'ya hudutlar bir hatla tayin edilerek Panagra - ytyrtou,r. Asatamos - SKYLLOURA - YEROLAKKOS - Lefkoa'nm Trkler tarafndan tutulan kesimi - MORA ANGASTINA - YEN AGRA - MARATHA -STYLLOS Fresh Water Lakei (Tatl Su gl) iine almak zere Magosa'nm Trk kesimi, Kuzey - Dou'da GALOUNIA'y darda brakan, KOM KERR, AYIOS, FYSrATHlOS'u iine alan, GASTRIA'y darda brakan bir hatta. ii) Lefke Trk blgesi ii) Volin Trk blgesi iv) Baf - Trk blgesi v) Larnaka Trk blgesi vi) Karpas Trk blgesi Muhtar Kbrs Trk blgesinin-yzlm, Kbrs'n yzlmnn yzde 34'n kapsayacaktr. Ana Kbrs Trk blgesi dndai dier Trk kantonlarnn yzeyi ve hudutlar bu bildiriye ilitirilecek olan maddelerin tayin edecei yntem ve sre iinde kararlatrlacaktr. Muhtar Kbrs Trk blgesinin ana blgesini, Yunan askeri kuvvetleri, Rum Mill Muhafz Gc denilen kuvvetler ve dier gayri resmi Rum kuvvetleri ad geen bildirinin imzalanmasndan 48 saati gemeyecek sre iinde terk edeceklerdir. Kbrs Trk Haresi blgenin idaresini, gvenliini ve dzenini derhal deruhte edecektir. 3. Corafi hudutlar dahilinde her kantonun tm kontrol kendi idarelerine ait olacaktr. 495

EK: VII KIBRIS BUM LlDER! KLERDES'N 13.8.1974 GN, RAUF DENKTA'A VERD KIBRIS PLANI 1. Kbrs'n anayasal dzeni, bamsz, egemen, niter bir cumhuriyet erevesi iinde Rum ve Trk toplumlarnn birlikte yaamalarna dayanan iki toplumlu karakterini koruyacaktr. 2. ki toplumun hr kabul ve faal ibirlii ile anayasal dzen, uygun bir ekilde yeniden gzden geirilerek, iki tarafa da gven salayacaktr. 3. Aadaki 5'inci paragrafta ngrld vehile, zerinde anlamaya varlan merkezi idarenin devlet ilerine dair grev ve yetkileri ile bilumum dier konularda yetkili iki- tarafn otonom cemaat idarelerinin yetkileri arasnda, alnacak messesevi tertipler erevesinde, iki cemaatin beraberce yaamas salanacaktr (1). : 4. Merkez hkmetin yaps Cumhurbakanl rejimi olmakta devam edecektir. 5. Rum ve Trk toplumu idareleri, yetki ve grevlerini veya Rumdrn mteekkil kylerde ve belediyelerde kullanacaklardr. Toplum idaresi iin ad geen kyler veya belediyeler, toplum idareleri tarafndan gruplandrabilirler. Ayn amala kark kylerde, hangi toplum ounluu tekil ediyorsa, o toplumun idaresi altna girecektir. 6. Toplum idareleri iin kanun yapma yetkisi Temsilciler Meclisi'nde bu ama iin konsey halinde ayr ayr toplanan Rum veya Trk temsilcilerine verilecektir. (Tam metin, ingilizce aslndan evrilmitir.) (1) Daha iyi anlalabilmesi iin, bu paragraftan kan anlam da okumakta fayda vardr: Merkez idarenin devlet ileriyle ilgili grev ve yetkileri vardr. Dier geri kalan konularda cemaat idareleri yetkilidir. Bu grev dalm dolaysiyle, Devletin messeselerindek! deiiklikler veya tertipler, daima iki toplumun bir arada yaamasn ngrecek ekilde olacaktr. 496