Professional Documents
Culture Documents
Eksperiment Vo Sredno Obrazovanie
Eksperiment Vo Sredno Obrazovanie
Eksperiment Vo Sredno Obrazovanie
Temkov) PREDLOG-NASTAVNA PROGRAMA PO ETIKA ZA SREDNITE U^ILI[TA Struka: Site struki (bi trebalo da ima i mali varijacii vo programata, so ogled na zna~eweto na oddelnite eti~ki oblasti za razli~ni zanimawa) Klas: II Cel i zada~i Celta na nastavata po Etika e da gi zapoznae u~enicite so zna~eweto na moralot za ~ovekoviot `ivot i za odr`uvaweto i napreduvaweto na ~ove{tvoto, da gi zapoznae so golemite ~ove~ki vrednosti, da im dade vredna i interesna informacija so najzna~ajnite razmisli vo ~ove~kata istorija za vrednosta i celta na `ivotot i za moralot, da gi upati vo zna~eweto na moralot za kvalitetot na `ivotot, da gi obu~i i pottikne na izvr{uvawe na dol`nostite i na gra|anski tip odnesuvawe vo sovremenoto op{testvo, da gi upati vo racionalitetot na eti~koto odlu~uvawe, gi vovede vo na{ata eti~ka doktrina na ~ovekot i na `ivotot, da gi instruira vo osnovite i zna~eweto na rabotnata (trudovata) etika i vo moralnite dimenzii, obvrski i normi vo posebnite oblasti na nivnata dejnost (profesionalna etika), kako i da gi upati vo osobenite dimenzii na socijalnata, semejnata i sovremenata politi~ka etika i vo neophodnite elementi na zdravstvenata etika, so poseben osvrt na problemot na zavisnosta i na negativnite zarazni elementi na `ivotot. Zada~ite na nastavata po Etika se: - u~enicite da gi razberat realnosta i zna~eweto na problemot na moralot vo op{testvoto; - osoznavawe na pozitivnite idejni re{enija na vrednosta na `ivotot; - zapoznavawe so aksiologijata na sovremenoto ~ove{tvo i na na{eto op{testvo, so hierahijata na vrednostite, so proizleguvaweto na konkretnite normi i odnesuvawe od potrajnite i vi{i `ivotni vrednosti; - izgradba na vera vo dol`nosta i neophodnosta od nejzino izvr{uvawe; - zapoznavawe so osobenite odgovornosti i normi vo raznite sferi na moralot - socijalniot, semejniot, politi~kiot, li~niot; - izgradba na sistem na rabotna (trudova) etika kaj niv i na elementite na profesionalniot moral; zapoznavawe so zdravstvenata etika i so problemot na ~uvaweto na zdravjeto, na izbegnuvaweto na zavisnostite i na ~uvaweto od zaraznite bolesti; - pottiknuvawe na soznanijata za ekolo{kata etika; - podu~uvawe i osposobuvawe za pravewe eti~ka smetka;
- upatuvawe na vodewe smetka za svoite vistinski li~ni interesi i za nivno usoglasuvawe so op{tite, kako i podu~uvawe na toa; - unapreduvawe na moralnoto vospitanie na taa vozrast. Programski sodr`ini (II godina - 2 ~asa nedelno, 72 ~asa godi{no) [TO SE TOA ETIKA I MORAL (3 + 2) Moralot vo `ivotot Etika kako nauka za moralot Vrednosta na `ivotot Vidovi vrednosti na `ivotot
POZITIVITET NA @IVOTNATA ETIKA (2 + 1) - Dobroto i zloto - Apsolutnata vrednost na dobroto - Izbor na pozitiven pristap kon `ivotot SOVREMENA ETI^KA DOKTRINA (3 + 1) Individualizam i kolektivizam Eti~ka avtonomija Li~nosta kako eti~ka vrednost i cel Sovremen utilitarizam
MORALNATA SVEST (3 + 1) Elementite na moralnata svest Izgradbata na moralnata svest Namera i akt (delo) Prifa}awe na moralot, soglasnost so dobroto i otfrlawe i izbegnuvawe na zloto - Moralna ocenka - Sovest SLOBODATA I LI^NOSTA (3 + 1) - Poimot na slobodata - Zna~eweto na slobodata za li~nosta i za razvitokot na op{testvoto i na ~ove{tvoto - Sovremeni dimenzii na slobodata - Slobodata i odgovornosta ETI^KO SMETAWE (3 + 2) Razum i moral Poim i sodr`ini na eti~koto smetawe Vidovi eti~ki prioriteti Ve`bawe vo eti~koto smetawe
@IVOTOT I ETIKATA (4 + 2) Radost i taga Gubewe nade` i sozdavawe nade` Zadovolstvo i nezadovolstva Qubovta Qubovta i odgovornosta Prijatelstvo Optimizam i pesimizam
ETI^KI VREDNOSTI (6 + 3) Sre}a i kako se prepoznava i zdobiva Sudbina Vistinitost Dostoinstvo ^est Hrabrost Sram i besramnost Egoizam i altruizam Tolerancija Razumnost i trezvenost Fanatizam Vozdr`anost Arogancija i sueta @rtvuvawe Izdr`livost, cvrstina Doverba Mudrost
DOL@NOST (1 + 1) - Odgovornost - Izbegnuvawe na odgovornosta - Teorija na dol`nosta ZDRAVSTVENA ETIKA (4 + 2) Bioetika @ivot, Priroda, Li~nost Zdravjeto kako vrednost Koi se elementite na dobro zdravje Ulogata na li~nosta vo ~uvaweto na zdravjeto Izbegnuvawe zavisnosti (i vidovi zavisnosti) Izbegnuvawe zarazni bolesti
SOCIJALNA ETIKA (4 + 2) Jas kako li~nost Jas i drugiot Svetot kako edna celost (Univerzalna etika) Zaedni~ki `ivot (zaedni{tvo) Solidarnost Ednakvost
RABOTNA (TRUDOVA) ETIKA (3 + 2) Rabota i rabotna odgovornost Trudoqubivost Izdr`livost Kooperativnost Delovnost i delovna ~esnost Zo{to nekoi napreduvaat, a nekoi nazaduvaat Profesionalna etika (Deontologija na profesijata)
SEMEJNA ETIKA (3 + 1) Brak Izbor na bra~en drugar Deca Izbegnuvawe i sovladuvawe na konflikti
POLITI^KA ETIKA (3 + 1) Pluralizam na svetot i na politi~kite stavovi Demokratija Vistina ^ove~ki prava Vidovi ~ove~ki prava Kako izbirame, odgovornosta za izborot
ETI^KO SMETAWE - REZIME (1 + 1) Nastavata se odviva so primena na razni metodi. Sekoe predavawe e bide prosledeno so ~itawe na izbrani fragmenti od eti~ki tekstovi koi se odnesuvaat na soodvetnoto pra{awe i na mudri poraki i narodni pouki, koi posebno e se analiziraat. Tie mo`e da bidat davani i odnapred, za da bidat ~itani doma, kako u~enicite bi mo`ele da razmislat za nivnite poraki, a potoa bi bile diskutirani. Za sekoe od ovie pra{awa na ~asot e se vodi i rasprava. Ako ima mo`nosti, se koristi i video i drugi informati~ki sredstva. Za doma{na obrabotka se davaat i eti~ki tekstovi ili eti~ki knigi (ili nivni delovi). Isto taka, u~enicite se pottiknuvaat na izrabotka na kusi tekstovi vo vid na esei, koi se ~itaat na ~asot, a pretstavuvaat osnova za ocenuvawe spored pismenosta i ambicijata na u~enikot. Se koristi i metodot na pribirawe na ise~oci od vesnici i spisanija (kliping), koi poslu`uvaat za zaemno informirawe, locirawe na eti~kite problemi i zaedni~ko komentirawe.
Nastaven normativ: Profesor po filozofija. Nastavni materijali - Planiran e U~ebnik za etika vo srednite u~ili{ta (so izbor na tekstovi i pouki) - Pomo{na kniga (hrestomatija) so izbor na eti~ki tekstovi i pouki - Kniga za nastavnikot so po{iroki psiholo{ki, socijalni, eti~ki i metodi~ki upatstva za odnosniot problem i za celokupnata rabota - Bibliografija na eti~ki dela so anotacija, so poseben osvrt na problemite koi se obrabotuvaat vo ovaa nastava - Razni eti~ki dela - Mal, u~ili{en eti~ki re~nik (so anotacii na najva`nite poimi koi se obrabotuvaat - pri {to tie sodr`at i vrednosni ocenki i nasoki za pristapot kon odnosnite pra{awa) - Lista od pra{awa za diskusija za odnosniot problem - Video materijali (inserti od filmovi, specijalni eti~ki materijali i dr.) - Testovi - Upatstvo za pismenite sostavi
GLOBALNO I TEMATSKO PLANIRAWE NA NASTAVNITE SODR@INI PO ETIKA (za eksperimentot vo srednite u~ili{ta)
U~ili{ta i klasovi: - USO Bra}a Miladinovci#, Skopje - po 1 (izborna) paralelka vo I godina vo gimnaziskata i vo biotehni~kata nasoka - DUSO \or~e Petrov#, Kriva Palanka - 1 paralelka vo II godina vo gimnaziskata nasoka (cel opredelen klas) - Zemjodelsko-{umarski u~ili{en centar \or~e Petrov#, Kavadarci - 1 (izborna) paralelka vo III godina (so osoben osvrt vrz Bioetikata) - DUSO Orce Nikolov, Skopje - 2 (izborni) paralelki vo IV godina Cel i zada~i Pokraj op{tite celi na nastavata po Etika, izlo`eni vo Predlogot na Nastavna programa po ovoj sredno{kolski predmet - posebni celi na ovaa eksperimentalna nastava e da ostvari prvi~no voveduvawe na eti~ki sodr`ini vo na{eto sredno obrazovanie i da gi ispita komunikativnosta i soznajnata i eti~ka vrednost na predlo`enite tematski oblasti i nastavni sodr`ini, kako i da gi proveri didakti~oto zna~ewe i metodi~kata efikasnost na razli~nite metodi, tehniki i sredstva vo eti~kata edukacija na ovaa vozrast. Te`i{teto }e bide postaveno vrz problemskiot, a na vrz istoricisti~kiot pristap. Posebnite zada~i na ovaa eksperimentalna nastava po Etika se: - da se proveri zainteresiranosta na u~enicite za ovoj nastaven predmet;
- da se ispita aktualnata vrednost i komunikativnost na eti~koto obrazovanie, na negovite razni vidovi i razli~ni sodr`ini - osobeno spored vozrasta i predznaewata na u~enicite, kako i spored nivnite zanimawa; - da se proverat raznite metodi vo eti~kata edukacija; - da se podgotvat razni nastavni materijali i da se proveri nivnata edukativna vrednost; - da se izgradi aksiologijata na sovremenoto ~ove{tvo i na na{eto op{testvo, koi soodvetstvuvaat na vozrasta na u~enicite; - da se proveri mo`nosta i metodite na podu~uvaweto i osposobuvaweto na u~enicite za pravewe eti~ka smetka. Globalen plan za nastavata po Etika (Op{t kurs) (I-IV godina - 2 ~asa nedelno, po~nuvaj}i od 13.10.1998 - 62/56 ~asa vo u~ebnata 1998/99 godina) I polugodie (1) Tematska celina: [TO SE TOA ETIKA I MORAL (4) Nastavni edinici: - Moralot vo `ivotot; Etika kako nauka za moralot (1 + 1; 13-16.10.1998) - Vrednosta na `ivotot; Skala na vrednostite: Vidovi vrednosti na `ivotot (1 + 1; 19-23.10) (2) Tematska celina: POZITIVITET NA @IVOTNATA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Dobroto i zloto; Nivnata razli~itost i sprotivnost; Agapizam; Apsolutna vrednost na dobroto (1+1; 26-30.10) - Izbor na pozitiven pristap kon `ivotot (1+1; 2-6.11) (3) Tematska celina: SOVREMENA ETI^KA DOKTRINA (4) Nastavni edinici: - Individualizam i kolektivizam; Li~nosta kako eti~ka vrednost i cel; Sovremen utilitarizam (1+1; 9-13.11) - Eti~ka avtonomija i heteronomija (1+1; 16-20.11) (4) Tematska celina: MORALNATA SVEST (4) Nastavni edinici: - Elementi na moralnata svest; Izgradba na moralnata svest; Moralna ocenka; Sovest (1+1; 23-27.11) - Namera i akt (delo); Prifa}awe na moralot, soglasnost so dobroto i otfrlawe i izbegnuvawe na zloto; Desette Bo`ji zapovedi (1+1; 30.11-4.12)
(5) Tematska celina: NA[ITE ETI^KI VREDNOSTI (2) Nastavna edinica (po povod praznikot Sv. Kliment): Eti~kite pogledi na sv. Kliment i na sv. Naum Ohridski; Eti~kite pogledi na makedonskite revolucioneri (1+1; 7-11.12) (6) Tematska celina: SLOBODATA I LI^NOSTA (2) Nastavni edinici: - Poimot na slobodata; Zna~eweto na slobodata za li~nosta i za razvitokot na op{testvoto i na ~ove{tvoto; Sovremeni dimenzii na slobodata; Slobodata i odgovornosta; Univerzalna deklaracija za pravata na ~ovekot 50godi{nina (1+1; 14-18.12) (7) Tematska celina: @IVOTOT I ETIKATA (4) Nastavni edinici: - Radost i taga; Gubewe nade` i sozdavawe nade`; Zadovolstvo i nezadovolstva; Optimizam i pesimizam (1+1; 21-25.12) - Qubovta; Qubovta i odgovornosta; Prijatelstvoto (1+1; 28-31.12) (8) Tematska celina: DOL@NOST (2) Nastavna edinica: - Odgovornost; Izbegnuvawe na odgovornosta; Teorija na dol`nosta (1+1; 6-15.01.1999) II polugodie (9) Tematska celina: ETI^KI VREDNOSTI (2) Nastavna edinica: - Obrabotka po izbor na eti~kite vrednosti: Sre}a i kako se prepoznava i zdobiva; Sudbina; Vistinitost; Dostoinstvo; ^est; Hrabrost; Sram i besramnost; Egoizam i altruizam; Tolerancija; Razumnost i trezvenost; Fanatizam; Vozdr`anost; Arogancija i sueta; @rtvuvawe; Izdr`livost, cvrstina; Doverba; Mudrost (1+1; 3-7.02.1999) (10) Tematska celina: ETI^KO SMETAWE (2) Nastavna edinica:
- Razum i moral; Poim i sodr`ina na eti~koto smetawe; Vidovi eti~ki prioriteti; Ve`bawe vo eti~koto smetawe (1+1; 9-14.02) (11) Tematska celina: ZDRAVSTVENA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Bioetika; @ivot, Priroda, Li~nost; Zdravjeto kako vrednost; Koi se elementite na dobro zdravje; Etika na zdravjeto, na fizi~kata aktivnost i na ishranata; Ulogata na li~nosta vo ~uvaweto na zdravjeto (1+1; 17-21.02) - Zavisnosta; Vidovi zavisnosti; Izbegnuvawe zavisnosti; Izbegnuvawe zarazni bolesti (1+1; 24-28.02) (12) Tematska celina: SOCIJALNA ETIKA (6) Nastavni edinici: - Jas kako li~nost; Jas i drugiot; Svetot kako edna celost (Univerzalna etika) (1+1; 3-7.03) - Zaedni~ki `ivot (zaedni{tvo); Solidarnost, so~uvstvo; Ednakvost (1+1; 1014.03) - Etikecija; Bon-ton (1+1; 17-21.03) (13) Tematska celina: EKONOMSKA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Imot; Pari (1+1; 24-28.03) - [tedewe; Dare`livost (1+1; 31-4.04) (14) Tematska celina: RABOTNA (TRUDOVA) ETIKA (6) Nastavni edinici: - Rabota i rabotna odgovornost; Trudoqubivost; Izdr`livost (1+1; 7-11.04) - Kooperativnost; Delovnost i delovna ~esnost; Doverie; Zo{to nekoi napreduvaat, a nekoi nazaduvaat (1+1; 14-18.04) - Profesionalna etika (Deontologija na profesijata) (1+1; 20-25.04) (15) Tematska celina: SEMEJNA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Brak; Izbor na bra~en drugar (1+1; 28-30.04) - Bra~ni dol`nosti; Ra}awe i ogleduvawe na deca; Izbegnuvawe i sovladuvawe na konflikti vo brakot (1+1; 5-9.05) (16) Tematska celina:
POLITI^KA ETIKA (6) Nastavni edinici: - Pluralizam na svetot i na politi~kite stavovi; Demokratija; Vistina kako apsolutna vrednost (1+1; 12-16.05) - ^ove~ki prava; Vidovi ~ove~ki prava (1+1; 19-23.05) - Kako izbirame; Odgovornosta za izborot (1+1; 26-3.05) (17) Tematska celina: ETI^KO SMETAWE - REZIME (2) Nastavna edinica: - Rezime na smislata, sodr`inata i ve{tinata na eti~koto smetawe (1+1; 37.06) ZABELE[KA: Od tematskata celina za Rabotnata etika, za u~enicite vo IV godina, koi u~ebnata godina ja zavr{uvaat kon sredinata na mesecot maj, e predvideno slednovo reducirawe vo obemot na ~asovite: (14a) Tematska celina: RABOTNA (TRUDOVA) ETIKA (4) Nastavni edinici: - Rabota i rabotna odgovornost; Trudoqubivost; Izdr`livost; Kooperativnost; Delovnost i delovna ~esnost; Doverie (1+1; 7-11.04) - Profesionalna etika (Deontologija na profesijata) (1+1; 14-18.04) (15a) Tematska celina: SEMEJNA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Brak; Izbor na bra~en drugar (1+1; 20-25.04) - Bra~ni dol`nosti; Ra|awe i ogleduvawe na deca; Izbegnuvawe i sovladuvawe na konflikti vo brakot (1+1; 28-30.04) (16a) Tematska celina: POLITI^KA ETIKA (2) Nastavna edinica: - Pluralizam na svetot i na politi~kite stavovi; Demokratija; Vistina kako apsolutna vrednost; Kako izbirame; Odgovornosta za izborot (1+1; 5-9.05) (17a) Tematska celina: ETI^KO SMETAWE - REZIME (2) Nastavna edinica: - Rezime na smislata, sodr`inata i ve{tinata na eti~koto smetawe (1+1; 1216.05)
Globalen plan za nastavata po Etika (Kurs so elementi na Bioetikata) (I i III godina - 2 ~asa nedelno, po~nuvaj}i od 13.10.1998 - 60 ~asa vo u~ebnata 1998/99 godina) I polugodie (1v) Tematska celina: [TO SE TOA ETIKA I MORAL (4) Nastavni edinici: - Moralot vo `ivotot; Etika kako nauka za moralot (1 + 1; 13-16.10.1988) - Vrednosta na `ivotot; Skala na vrednostite: Vidovi vrednosti na `ivotot (1 + 1; 19-23.10) (2v) Tematska celina: POZITIVITET NA @IVOTNATA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Dobroto i zloto; Nivnata razli~itost i sprotivnost; Agapizam; Apsolutna vrednost na dobroto (1+1; 26-30.10) - Izbor na pozitiven pristap kon `ivotot (1+1; 2-6.11) (3v) Tematska celina: SOVREMENA ETI^KA DOKTRINA (4) Nastavni edinici: - Individualizam i kolektivizam; Li~nosta kako eti~ka vrednost i cel; Sovremen utilitarizam (1+1; 9-13.11) - Eti~ka avtonomija i heteronomija (1+1; 16-20.11) (4v) Tematska celina: MORALNATA SVEST (4) Nastavni edinici: - Elementi na moralnata svest; Izgradba na moralnata svest; Moralna ocenka; Sovest (1+1; 23-27.11) - Namera i akt (delo); Prifa}awe na moralot, soglasnost so dobroto i otfrlawe i izbegnuvawe na zloto; Desette Bo`ji zapovedi (1+1; 30.11-4.12) (5v) Tematska celina: NA[ITE ETI^KI VREDNOSTI (2) Nastavna edinica (po povod praznikot Sv. Kliment): Eti~kite pogledi na sv. Kliment i na sv. Naum Ohridski; Eti~kite stavovi makedonskite revolucioneri (1+1; 7-11.12) na
(6v) Tematska celina: SLOBODATA I LI^NOSTA (2) Nastavni edinici: - Poimot na slobodata; Zna~eweto na slobodata za li~nosta i za razvitokot na op{testvoto i na ~ove{tvoto; Sovremeni dimenzii na slobodata; Slobodata i odgovornosta; Univerzalna deklaracija za pravata na ~ovekot - 50godi{nina (1+1; 14-18.12) (7v) Tematska celina: OPTIMIZAM VO ETIKATA (2) Nastavna edinica: - Radost i taga; Gubewe nade` i sozdavawe nade`; Zadovolstvo i nezadovolstva; Optimizam i pesimizam (1+1; 21-25.12) (8b) Tematska celina: DOL@NOST (2) Nastavna edinica: - Odgovornost; Izbegnuvawe na odgovornosta; Teorija na dol`nosta (1+1; 2831.12) (9v) Tematska celina: ETI^KI VREDNOSTI (2) Nastavna edinica: - Obrabotka po izbor na eti~kite vrednosti: Sre}a i kako se prepoznava i zdobiva; Sudbina; Vistinitost; Dostoinstvo; ^est; Hrabrost; Sram i besramnost; Egoizam i altruizam; Tolerancija; Razumnost i trezvenost; Fanatizam; Vozdr`anost; Arogancija i sueta; @rtvuvawe; Izdr`livost, cvrstina; Doverba; Mudrost (1+1; 6-15.01.1999) II polugodie (10v) Tematska celina: ETI^KO SMETAWE (2) Nastavna edinica: - Razum i moral; Poim i sodr`ina na eti~koto smetawe; Vidovi eti~ki prioriteti; Ve`bawe vo eti~koto smetawe (1+1; 3-7.02.1999) (11v) Tematska celina: BIOETIKA (4) Nastavni edinici: - Bioetika - poim; Razvitok na bioetikata; Aktualnost na bioetikata (1+1; 914.02)
- Sovremeni bioeti~ki istra`uvawa; Internacionalna bioetika; Me|unarodni konvencii od oblasta na bioetikata (1+1; 17-21.02) (12v) Tematska celina: @IVOTOT I ETIKATA (4) Nastavni edinici: - @ivot, Priroda, Li~nost; Za{tita na `ivoto; Ekolo{ka etika (1+1; 24-28.02) - Qubovta; Qubovta i odgovornosta; Prijatelstvoto (1+1; 3-7.03) (13v) Tematska celina: ZDRAVSTVENA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Zdravjeto kako vrednost; Koi se elementite na dobroto zdravje; Etika na zdravjeto, na fizi~kata aktivnost i na ishranata; Ulogata na li~nosta vo ~uvaweto na zdravjeto (1+1; 10-14.03) - Zavisnosta; Vidovi zavisnosti; Izbegnuvawe zavisnosti; Izbegnuvawe zarazni bolesti (1+1; 17-21.03) (14v) Tematska celina: SOCIJALNA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Jas kako li~nost; Jas i drugiot; Svetot kako edna celost (Univerzalna etika); Zaedni~ki `ivot (zaedni{tvo); Solidarnost, so~uvstvo; Ednakvost (1+1; 24-28.03) - Etikecija; Bon-ton (1+1; 31.03-4.04) (15v) Tematska celina: EKONOMSKA ETIKA (2) Nastavni edinici: - Imot; Pari; [tedewe; Dare`livost (1+1; 7-11.04) (16v) Tematska celina: RABOTNA (TRUDOVA) ETIKA (6) Nastavni edinici: - Rabota i rabotna odgovornost; Trudoqubivost; Izdr`livost (1+1; 14-18.04) - Kooperativnost; Delovnost i delovna ~esnost; Doverie; Zo{to nekoi napreduvaat, a nekoi nazaduvaat (1+1; 20-25.04) - Profesionalna etika (Deontologija na profesijata) (1+1; 28-30.04) (17v) Tematska celina: SEMEJNA ETIKA (4) Nastavni edinici:
- Brak; Izbor na bra~en drugar (1+1; 5-9.05) - Bra~ni dol`nosti; Ra|awe i ogleduvawe na deca; Izbegnuvawe i sovladuvawe na konflikti vo brakot (1+1; 12-16.05) (18v) Tematska celina: POLITI^KA ETIKA (4) Nastavni edinici: - Pluralizam na svetot i na politi~kite stavovi; Demokratija; Vistina kako apsolutna vrednost; Kako izbirame; Odgovornosta za izborot (1+1; 1923.05) - ^ove~ki prava; Vidovi ~ove~ki prava (1+1; 26-30.05) (19v) Tematska celina: ETI^KO SMETAWE - REZIME (2) Nastavna edinica: - Rezime na smislata, sodr`inata i ve{tinata na eti~koto smetawe (1+1; 37.06)
Zabele{ka: Detalnoto tematsko planirawe za sekoja nastavna edinica }e bide praveno za nastavata za sekoj mesec odnapred. Eksperimentalnata nastava }e se odviva so primena na razni metodi predavawe ili izlo`uvawe na glavnite aspekti na soodvetnoto pra{awe, dijalog, identificirewe na smislata i sodr`inata na soodvetnoto pra{awe; nabrojuvawe na stavovite; koristewe na video i drugi informati~ki sredstva i sl. (spored operativnoto planirawe na eksperimentalnata nastava, }e bide predviduvano istite temi da se obrabotuvaat vo raznite u~ili{ta so primena na razli~ni metodi, tehniki i sredstva, kako bi se sogledale uspe{nite metodi~ki postapki za soodvetnoto pra{awe i za eti~kata nastava voop{to). Kade {to e korisno, na sekoj ~as }e bidat pro~itani podgotveni fragmenti od eti~ki tekstovi koi se odnesuvaat na soodvetnoto pra{awe i na mudri poraki i narodni pouki. Tie mo`at i samite posebno da bidat analizirani. Za nekoi ~asovi tie }e bidat davani odnapred na site u~enici ili na nekoi u~enici, za da bidat ~itani doma, kako u~enicite bi mo`ele da razmislat za nivnite poraki, a potoa bi bile diskutirani. Principielno, za sekoja nastavna sodr`ina bi se vodela rasprava. Ako ima mo`nosti, }e se koristat video i drugi informati~ki sredstva. Za doma{na obrabotka }e bidat davani da se izrabotuvaat kratki esei za oddelni pogodni eti~ki tekstovi ili eti~ki knigi (ili nivni delovi), kako i za odredeni moralni pra{awa. Tie }e bidat ~itani na ~asot, po niv bi se vodela rasprava (a }e poslu`at i za sogledba na mo`nosta na poto~no ocenuvawe od ovoj predmet). ]e se koristi i metodot na pribirawe na ise~oci od vesnici i spisanija (kliping), koi }e poslu`at za zaemno informirawe, locirawe na eti~kite problemi i zaedni~ko komentirawe.
Za bioeti~kiot kurs }e se koristat i materijali od Internacionalnata mre`a za Bioetika, vo koja }e se obideme da gi vklu~ime u~ili{tata Bra}a Miladinovci# od Skopje i \or~e Petrov# od Kavadarci. Nastaven normativ: Diplomiran profesor po filozofija. Bidej}i se raboti za eksperimentalna nastava od eden predmet koj dosega ne bil izveduvan vo srednoto obrazovanie kaj nas, vo ovaa nastava }e u~estvuvaat predmetnite nastavnici od u~ili{tata vo koi{to se izveduva eksperimentot, kako i profesorot d-r Kiril Temkov, profesor po Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, Jovan Lozanovski, direktor na USO Bra}a Miladinovci#, magisterski kandidat po Metodika na etikata na Filozofskiot fakultet vo Skopje, m-r Olga Pe{evska-Zarevska, doktorski kandidat po filozofija, nastavnik vo DUSO Orce Nikolov# i nastavnik po pokana po Metodika na filozofijata na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako i nastavnicite i sorabotnicite na na Filozofskiot fakultet vo Skopje: profesor d-r Violeta Panzova, rakovoditel na Institutot po filozofija, docent d-r Branislav Sarkawac, d-r Ivan~o Atanasovski i drugi, kako i postdiplomskite studenti i doktorskite kandidati na Institutot po filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, koi za svoite disertacii imaat izbrani eti~ki temi. Vo soobraznost so eksperimentalnite celi na ovaa nastava, najmalku edna{ mese~no }e bide odr`uvan sostanok na site u~esnici vo proektot, na koj bi se konstatirale i razmenuvale iskustvata i bi se dogovarale i usoglasuvale metodite na rabotata vo naredniot period. Nastavni materijali - Redovno }e bidat izrabotuvani nastavni materijali za sekoja tematska edinica i navreme dostavuvani do site u~ili{ta vo eksperimentot - ]e se po~ne so izrabotka na U~ebnik za etika vo srednite u~ili{ta - ]e se po~ne so izrabotka na detalna Bibliografija na eti~ki dela so anotacija, so poseben osvrt na problemite koi se obrabotuvaat vo ovaa eti~ka nastava vo srednoto obrazovanie - ]e po~ne so pribirawe (kupuvawe i fotokopirawe) na razni va`ni eti~ki dela za sekoe u~ili{te koe u~estvuva vo eksperimentot - ]e po~ne da se raboti na podgotvuvawe na Hrestomatija na najpogodni eti~ki tekstovi i moralni pouki (prevodite }e po~nat da se koristat vo eksperimentalnata nastava i pred zavr{uvaweto na eden vakov prira~nik) - ]e po~ne da se izrabotuva Lista od pra{awa za diskusija za sekoj soodveten problem - Za soodvetnite pra{awa }e se izrabotuvaat upatstva za nastavnikot so po{iroki psiholo{ki, socijalni, eti~ki i metodi~ki upatstva za odnosniot problem; istoto se odnesuva i na metodi~ki materijali za celokupnata rabota - ]e se zavr{i so rabotata na mal, u~ili{en eti~ki re~nik (so anotacii na najva`nite poimi koi se obrabotuvaat), kako izvod od podgotveniot golem eti~ki re~nik na makedonskiot jazik - ]e se koristat video materijali (inserti od filmovi, specijalni eti~ki materijali i dr.)
- ]e se izrabotat informativni pra{alnici za u~enicite, koi }e bidat popolnuvani na po~etokot i na krajot na eksperimentot, za da se dobijat povalidni soznanija za nivnite soznanija, interesirawa i ocenki za vakvata nastava - Redovno }e se ispolnuvaat informativni izve{tai za pedago{kite i eti~kite aspekti na sekoj oddelen ~as, koi }e se kompariraat - ]e se izrabotat i razni vidovi testovi za proverka na znaewata, koi }e poslu`at za osmisluvawe i osovremenuvawe na procesot na ocenuvawe po ovoj predmet - ]e se izraboti detalno Upatstvo za pismenite sostavi po Etika, koe na u~enicite }e im pomogne vo nivnata rabota
Eksperimentalnata nastava po Etika vo srednoto obrazovanie Prof. d-r Kiril Temkov M-r Jovan Lozanovski
IZVE[TAJ ZA EKSPERIMENTALNATA NASTAVA PO ETIKATA VO SREDNITE U^ILI[TA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA VO U^EBNATA 1998/99 GODINA Vrz osnova na dokumentot na Filozofskiot fakultet vo Skopje Inicijativa za voveduvawe Eti~ko obrazovanie vo srednoto obrazovanie vo Republika Makedonija od mart 1998 godina i elaboratot za Eksperimentalnaa nastava po Etika vo srednite u~ili{ta, Ministerstvoto za obrazovanie na Republika Makedonija dozvoli izveduvawe na fakultativna nastava po Etika vo 4 sredni u~ili{ta vo u~ebnata 1998/99 godina. So toa za prv pat vo istorijata na makedonskoto {kolstvo zapo~na Eti~ko obrazovanie vo na{ite sredni u~ili{ta. Eksperimentalnata nastava ima{e za cel da se proveri dejstvitelnosta na sodr`inite na predlo`enata nastava po Etika kaj nas i efikasnosta na metodite za nea i da se izrabotat i proverat osnovnite nastavni materijali za eden vakov predmet - koj spa|a vo osnovnite zalo`bi na noviot trend na op{to~ove~koto obrazovanie i za ~ie voveduvawe na site nivoa na obrazovanie se zastapuva UNESKO. Eksperimentalnata nastava po Etika be{e izveduvana vo site 4 godi-ni od sredno{kolskoto obrazovanie - iako predlaga~ite predlagat Etika da se u~i vo II godina, kako najsoobrazna za vrednosnite celi na ovoj predmet. Vakviot zafat vo site ~etiri u~ebni godini ovozmo`i da se ispitaat mo`-nostite za komunikacija i vrednosno vlijanie na predvidenite nastavni sodr`ini po Etika vrz u~enicite od site godini na srednoto
obrazovanie. Vo USO "Bra}a Miladinovci# vo Skopje (naselba Dra~evo) -kako eksperi-mentalen centar za nastava po Etika vo srednoto obrazovanie kaj nas - nasta-vata be{e izveduvana vo dve paralelki vo I godina (od gimnaziskata i od biotehni~kata nasoka). Vo USO \or~e Petrov# vo Kriva Palanka, nastava-ta be{e izveduvana, spored re{enieto na Nastavni~kiot sovet na u~ili{te-to, vo cela edna paralelka od II godina (II-7). Vo Zemjodelsko-{umarskiot u~ili{en centar \or~e Petrov# vo Kavadarci eksperimentalnata nastava be{e izveduvana vo III godina. Vo USO "Orce Nikolov# vo Skopje ovaa nastava be{e organizirana vo IV godina. Ovie u~ili{ta bea izbrani zaradi nivnite odli~ni obrazovni rezultati, zainteresiranosta za ovaa nastava i organizacionite kapaciteti. Eksperimentalnata nastava po Etika ja izveduvaa slednite nastavnici: vo USO "Bra}a Miladinovci# Vasko Andonov, profesor po filozofija, i Jovan Lozanovski, profesor po filozofija i direktor na u~ili{teto, koj istovremeno e i prv stru~wak kaj nas koj se naso~i kon usovr{uvawe vo oblasta na Metodikata na nastavata po Etika; vo USO "\or~e Petrov# vo Kriva Palanka Kiro Naunov, profesor po filozofija; vo Zemjodelsko-{umarskiot u~ili{en centar "\or~e Petrov# vo Kavadarci Marija Taseva, profesor po filozofija; vo USO "Orce Nikolov# vo Skopje dr Olga Pe{evska-Zarevska, profesor po filozofija, prv doktor po Metodika na nastavata po Filozofija kaj nas, nastavnik po pokana na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Planiraweto i podgotovkite na Eksperimentalnata nastava bea izve-duvani na Filozofskiot fakultet vo Skopje i vo USO "Bra}a Miladinovci#, kako predlo`en i efektiven Eksperimentalen centar za nastava po Etika vo srednoto obrazovanie vo Republika Makedonija (kade bi se vr{ele osobeni istra`uvawa vo oblasta na Eti~koto obrazovanie, ispituvawa na specijalni programi vo sekoja u~ebna godina, taka {to Eksperimentalnata nastava po Etika bi imala trajno i po{iroko eti~kopedago{ko zna~ewe). Za Eksperimentalnata nastava d-r Kiril Temkov i Jovan Lozanovski vo septemvri 1998 godina go izrabotija osnovniot raboten dokument Globalno i tematsko planirawe na Eksperimentalnata nastava po Etika. Pokraj op{tite celi na nastavata po Etika, izlo`eni vo Predlogot na Nastavna programa po Etika kako sredno{kolski predmet, so Globalnoto planirawe se predvideni i niza posebni celi na Eksperimentalnata nastava po Etika. Taa treba{e da ostvari prvi~no voveduvawe na eti~ki sodr`ini vo na{eto sredno obrazovanie i da gi ispita komunikativnosta i soznajnata i eti~ka vrednost na predlo`enite tematski oblasti i nastavni sodr`ini, kako i da gi proveri didakti~koto zna~ewe i metodi~kata efikasnost na razli~nite metodi, tehniki i sredstva vo Eti~koto obrazovanie na ovaa vozrast. Kako posebni zada~i na Eksperimentalnata nastava po Etika se istaknati: proverka na zainteresiranosta na u~enicite za ovoj nastaven pred-met; ispituvawe na aktuelnata vrednost i komunikativnost na
Eti~koto obrazovanie, na negovite razni vidovi i razli~ni sodr`ini, osobeno spored vozrasta i predznaewata na u~enicite, kako i spored nivnite zanimawa; proverka na raznite metodi vo eti~kata edukacija; podgotovka na razli~ni nastavni materijali i proverka na nivnata edukativna vrednost; izgradba na aksiologijata na sovremenoto ~ove{tvo i na na{eto op{testvo, koi bi soodvetstvuvale na vozrasta na u~enicite; i proverka na mo`nostite i metodite na podu~uvaweto i osposobuvaweto na u~enicite za pravewe eti~ka smetka. Bidej}i Eksperimentalna nastava po Etika vo u~ebnata 1998/99 go-dina be{e fakultativna i vo nea u~estvuvaa u~enici od razni paralelki, ~a-sovite vo Eksperimentalnata nastava se grupirani po dva zaedno, kako blok ~asovi, i se odr`uvaa po zavr{uvaweto na nastavata ili pred zapo~nuvaweto na nastavata vo popladnevnata smena. Toa uslovi glabalnoto i tematskoto planirawe da bide izvr{eno kako koncentracija na temi od ist karakter, koi bi se obrabotuvale zaedno. Bidej}i Eksperimentalnata nastava po Eti-ka zapo~na kon sredinata na oktomvri, planiraweto nastojuva{e na poin-tenzivna rabota spored predlo`enata Nastavna programa. Bidej}i Eksperi-mentalnata nastava po Etika se izveduva{e vo blok ~asovi, prviot ~as vo de-not be{e predviden za obrabotka na nastavnata sodr`ina, a vtoriot za povtoruvawe i diskusija so razli~ni edukativni formi. Vo Eksperimentalnata nastava po Etika nema{e ocenuvawe i ne bea predvideni ~asovi za evaluacija na znaewata, tuku mo`nosta za ispituvawe se proveruva{e paraleno so drugite nastavni formi. Osnovata za rabotata pretstavuva{e Predlogot na Nastavna progra-ma po Etika za srednite u~ili{ta, izrabotena od d-r Kiril Temkov, nastavnik po Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, predlo`en od Institutot za Filozofija i Filozofskiot fakultet vo Skopje zaedno so inicijativata za voveduvawe vakvo obrazovanie kaj nas. Vo prvoto polugodie na Eksperimentalnata nastava po Etika se obraboteni 8 tematski celini so soodvetni nastavni sodr`ini-edinici: 1. Vovedno zapoznavawe so Etikata i Moralot, odnosno so nastavnite sodr`ini za mestoto i ulogata na moralot vo `ivotot, za Etikata kako nauka za moralot, kako i so osnovnite aksiolo{ki temi za vrednosta na `ivotot, osobeno so praveweto skala na vrednostite i so pregled na osnovnite vidovi vrednosti na `ivotot. 2. Pozitivitet na `ivotnata etika, so nastavnite edinici za problematikata na Dobroto i Zloto, za nivnata razli~nost i sprotivnost, kako i za apsolutnata vrednost na Dobroto i za moralizmot kako `ivotna orientacija na po~ituvawe na Dobroto i za izborot na pozitiven pristap kon `ivotot kako sovremena eti~ka tendencija. 3. Sovremena eti~ka doktrina, so sodr`inite za odnosot me|u individualizmot i kolektivizmot, za li~nosta kako eti~ka vrednost i cel, za utilitarizmot kako dominantno eti~ko u~ewe na sovremeniot razvien svet i za problemite na eti~kata avtonomija i heteronomija.
4. Moralna svest, so nastavnite sodr`ini za elementite na moralnata svest i za nejzinata izgradba, kako i za moralnata ocenka i za sovesta, za na-merata i dejstvuvaweto, za soglasnosta so Dobroto i za izbegnuvaweto na Zloto; posebno e staven akcent na Desette Bo`ji zapovedi, kako eden od najtrajnite i najvlijatelni normativni eti~ki sistemi vo istorijata. 5. Na{i eti~ki vrednosti, po povod praznikot na makedonskiot prvou~itel sveti Kliment Ohridski (na 8 dekemvri), koga se obraboteni eti~kite pogledi na sv. Kiril i sv. Metodij, na sv. Kliment i na sv. Naum Ohridski kako na{i prvi i najzna~ajni eti~ari. 6. Slobodata i li~nosta, so prikaz na poimot na slobodata, na zna~e-weto na slobodata za li~nosta i za razvitokot na op{testvoto i na ~ove{-tvoto, kako i na sovremenite dimenzii na slobodata i na pra{aweto na od-nosot me|u slobodata i odgovornosta; bidej}i vo 1998 godina, na 10 dekemvri, se navr{uvaa 50 godini od usvojuvaweto na najzna~ajniot eti~ko-politi~ki dokument na na{iot vek Univerzalna deklaracija za pravata na ~ovekot, u~enicite bea zapoznati so nejzinata sodr`ina i eti~ki vrednosti. 7. @ivotot i etikata, so nastavnite sodr`ini za radosta i tagata, za gubeweto i za sozdavaweto nade`, za zadovolstvoto i za nezadovolstvata, odnosno za `ivotniot optimizam i pesimizam, kako i za slo`enoto pra{awe na qubovta i odgovornosta i za prijatelstvoto me|u lu| eto. 8. Dol`nost, odnosno teorija i praktika na odgovornosta, na izbegnuvaweto na odgovornosta i na zna~eweto na dol`nosta za moralniot `ivot. Vo vtoroto polugodie se obraboteni isto taka 8 tematski celini: 9. Eti~ki vrednosti - spored izborot na nastavnikot bea obraboteni sodr`inite na nekoja od slednite eti~ki pra{awa: Sre}a i kako se prepoznava i zdobiva; Sudbina; Vistinitost; Dostoinstvo; ^est; Hrabrost; Sram i besramnost; Egoizam i altruizam; Tolerancija; Razumnost i trezve-nost; Fanatizam; Vozdr`anost; Arogancija i sueta; @rtvuvawe; Izdr-`livost, cvrstina; Doverba; i Mudrost. 10. Eti~ko smetawe, so zapoznavawe i obuka na u~enicite so problematikata na razumot i moralot, potoa so poimot i sodr`inata na eti~koto smetawe, kako i so eti~kite prioriteti i nivnite vidovi (so {to se sozdadoa pretpostavki za natamo{na obrabotka na prakti~nata etika). 11. Zdravstvena etika so nastavnite edinici za Bioetikata, za pra{aweto na `ivotot, prirodata i na odnosot na li~nosta kon niv i za zdravjeto kako vrednost. Vo problematikata na Etika na zdravjeto se prika`ani pra{awata na dobroto zdravje, na fizi~kata aktivnost i na ishranata, kako i ulogata na li~nosta vo ~uvaweto na zdravjeto. Golemite problemi na zavisnosta se istra`eni preku vidovite zavisnosti, istovremeno so poukata za izbegnuvawe na zavisnostite, osobeno od drogata. 12. Socijalna etika, so nastavnite sodr`ini za Jas kako li~nost, za odnosot na li~nosta so drugite lu|e, za svetot kako edna celost
(Univerzalna etika), za zaedni~kiot `ivot i za solidarnosta, so~uvstvoto i za ednakvosta; kako poseben prilog ~enicite se zapoznaeni so pra{aweto na Etikecijata i na Bontonot. 13. Ekonomska etika, so nastavnite edinici za imotot i za parite, ka-ko i za {tedeweto i za dare`livosta; vo prodol`itelnata tematska celina za Rabotnata (trudovata) etika se obraboteni nastavnite sodr`ini za rabotata i rabotnata odgovornost, za trudoqubivosta, za izdr`livosta, za kooperativnosta, za delovnosta i delovnata ~esnost, za doverieto kako osnovna eti~ka kategorija, pri {to posebno se istra`uvani pra{awata na Profesionalnata etika (deontologija na profesijata), so uka`uvawe na specifi~niot moral na sekoja soodvetna obrazovna nasoka koja u~estvuva{e vo Eksperimentalnata nastava po Etika. 14. Semejna etika, so nastavnite edinici za brakot i za izborot na bra~en drugar, za bra~nite dol`nosti, za ra|aweto i ogleduvaweto na deca, a osobeno za izbegnuvaweto i sovladuvaweto na konfliktite vo brakot i semejstvoto. Po povod Veligden, be{e podgotvena nastavna edinica za Eti~kite u~ewa na Isus Hristos. 15. Politi~ka etika, so nastavnite edinici za pluralizmot na svetot i na politi~kite stavovi, za demokratijata i za vistinata kako visoki socijalni vrednosti, za mirot, tolerancijata i za ~ovekovite prava i nivnite vidovi; posebno e obraboteno pra{aweto za toa kako se izbira, odnosno za odgovornosta za izborot. 16. Na krajot e rekapitulirana problematikata na Eti~koto smetawe, so ogled na negovata smisla, sodr`ina i ve{tina na negovata primena kako va`en element vo izgradbata na moralnata li~nost, i aspektite na mno`estvoto eti~ki vrednosti, {to ja aktuelizira problematikata na moralniot izbor, kako su{testvena za ova nivo na Eti~koto obrazovanie (po povod 24 maj be{e odr`ana nastavna edinica za Eti~kite pogledi na Prosvetitelite, osobeno na svetite Kiril i Metodij). Pri izveduvaweto na Eksperimentalnata nastava po Etika se primenuvaa razni metodi, pri {to se sogleduvaa potencijalite na raznite pedago{ki tehniki, metodi i sredstva vo sproveduvaweto na Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta. Za sekoj ~as be{e podgotvuvan tekst-lekcija, so prikaz na osnovnite soznanija za soodvetniot problem, so moralen stav i upatstvo za istra`u-vanata materija, so izbor na tekstovi ili misli i pouki vrzani za toa pra-{awe i so objasnuvawe na novite, karakteristi~ni zborovi koi vleguvaat vo komunikacija, osobeno so ogled na nivnoto eti~ko zna~ewe. Bidej}i be{e oceneto deka site u~enici treba da gi dobivaat umno`eni ovie materijali, kako osnoven izvor na u~ewe za ova nova materija, tie se obezbeduvani vo dogovor me|u nositelite na proektot i upravite na u~ili{tata. Ovie lekcii se obraboteni i na osoben grafi~ki na~in, pri {to se vgraduvani vo edinstvenata Etika za mladite od d-r Kiril Temkov.
Za potrebata na Eksperimentalnata nastava po Etika d-r Temkov izraboti i Eti~ki re~nik za mladite, so 2.000 obraboteni termini, kako prv vakov nastaven materijal kaj nas, koj go dobija umno`en site u~enici. Vo tekot na sproveduvaweto na Eksperimentalnata nastava po Etika se sproveduvani nekolku ispituvawa na stavovite i soznanijata na u~enici-te: test na po~etokot na Eksperimentalnata nastava, na krajot od prvoto polugodie i na krajot od godinata, kako i tri pra{alnici za nivniot odnos kon ovaa nastavna materija i za samata izvedba na nastavata. U~enicite izrabotija i nekolku doma{ni pismeni raboti na razni temi, a vo USO Bra}a Miladinovci# m-r Jovan Lozanovski ja osnova i ja vode{e Eti~kata rabotilnica, kako svoevidna metodi~ka inovacija za ovaa nastava. Za vreme na sproveduvaweto na Eksperimentalnata nastava po Etika bea izrabotuvani potrebni materijali i informacii za nejzinoto odvivawe, koi bea dostavuvani do Ministerstvoto za obrazovanie i do Zavodot za {kolstvo, do Filozofskiot fakultet i do u~ili{tata vo koi se sproveduva-{e nastavata, do op{tinskite vlasti vo onie op{tini vo koi e sproveduvana nastavata, kako i do sredstvata za javno informirawe, taka {to site fakto-ri bea navreme i iscrpno zapoznaeni so nejzinite intencii, odvivawe i rezultati. Mnogu od informativnite sredstva (TV, radio stanici, dnevni, nedelni i specijalizirani vesnici i spisanija) objavija razni prilozi za Eksperimentalnata nastava po Etika, taka {to za nejzinata ideja i odvivawe ima{e dostato~no informacii i Eti~koto obrazovanie se zdobi so {iroka javna poddr{ka. Idejata, sodr`inite i rezultatite na Eti~koto obrazovanie i na Eksperimentalnata nastava po Etika bea paralelno nau~no istra`eni i izlo`eni vo magisterskiot trud na m-r Jovan Lozanovski Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta vo Republika Makedonija, koj be{e odbranet na 1 juni 1999 godina pri Institutot za filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako prv nau~en trud od oblasta na Metodikata na nastavata po Etika kaj nas. Pokraj ovoj trud, koj e bazi~en za generalnata sogledba na su{tinata i {irokite aspekti na Eti~koto obrazovanie, drugite zna~ajni materijali za Eksperimentalnata nastava po Etika pretstavuvaat posledniot oddel od knigata d-r Kiril Temkov Etika, Epoha, Skopje, 1998, materijalite objave-ni vo prvite ~etiri broja na spisanieto Eti~ki tetratki (pismata do jav-nosta za voveduvawe nastava po Etika vo na{eto {kolstvo vo br. 1 i br. 4; Inicijativata na Filozofskiot fakultet vo br. 2, Predlogot na Nastavna-ta programa po Etika za srednite u~ili{ta vo br. 2, Globalnoto i tematsko planirawe na Eksperimentalnata nastava po Etika za srednite u~ili{ta vo br. 3; informaciite za u~ili{tata, nastavnicite i u~enicite vo ovaa Eks-perimentalna nastava po Etika vo br. 3), lekciite za Eksperimentalnata nastava po Etika objavuvani vo kontinuitet vo nedelnikot Makedonsko Delo# od 18 dekemvri 1998 (br. 268) do 4 juni 1999 (br. 292) i knigite Etika za mladite i Eti~ki re~nik za mladite od d-r K. Temkov.
Vrz osnova na registriraweto, analiziraweto, sporeduvaweto, evaluiraweto i sintetiziraweto na sproveduvaweto i na rezultatite na Eksperimentalnata nastava po Etika vo u~ebnata 1998/88 godina kako prvi iskustva od Eti~koto obrazovanie vo na{ite sredni u~ili{ta, mo`at da se izlo`at slednite soznanija i zaklu~oci: 1) Doka`ana e potrebata od voveduvawe Eti~ko obrazovanie vo sred-nite u~ili{ta kaj nas kako specifi~no obrazovanie na li~nosta za dostiga-we zrelost, avtonomno odnesuvawe i demokratski senzibilitet, kako i za za-poznavawe so osnovnite i najzna~ajni moralni vrednosti karakteristi~ni za na{eto op{testvo i na svetot vo ovaa i idnata epoha na ~ove{tvoto. Taa potreba e evidentna so voveduvaweto Eti~ko obrazovanie vo site zemji vo svetot, {to ja dopolnuva celinata na univerzalnoto obrazovanie na sovre-menata li~nost. Eti~koto obrazovanie e eden od neophodnite sostavni delo-vi na takvata edukativna potreba na na{ata mladina. Na toa mu dadoa pod-dr{ka site sredstva na javnoto informirawe, so objavuvawe na otvorenite pisma do javnosta, so redovno sledewe na inicijativata za voveduvawe Eti~ko obrazovanie i so eksplicitna poddr{ka za ovaa inicijativa. 2) Eksperimentalnata nastava po Etika be{e zna~ajna pedago{ka ini-cijativa vo ovoj period, koga vo na{eto obrazovanie se sproveduvaat razli~-ni pedago{ko-didakti~ki inicijativi, zabele`ana spored svoeto zna~ewe i uspehot kaj u~enicite. Iako ova be{e za prv pat eti~ki sodr`ini da vlezat vo obrazovniot proces vo na{eto {kolstvo, nastavata po Etika se odviva-{e normalno, so zainteresiranost na u~enicite, bez specijalni napori od nastavnicite, so golema komunikativnost i uspe{nost vo primaweto i prifa}aweto na nastavnite sodr`ini. 3) Pokraj op{tata potreba od voveduvawe Eti~ko obrazovanie na site tri nivoa obrazovanie (osnovno, sredno i visoko - so specifi~ni edukativni celi i nastavni sodr`ini i metodi), najva`no i najneophodno e najnapred voveduvawe na nastava po Etika vo srednoto obrazovanie kako klu~no za razvitokot na mladite li~nosti. 4) Sogledbite na na{ite potrebi od nastava po Etika i na Eksperimentalnata nastava po Etika poka`aa deka e najdobro Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta da se sproveduva vo tekot na prvite godini na sredno-to obrazovanie. Bidej}i prvata godina e i godina na adaptacijata na li~nos-ta na u~enikot na novata forma na nastavna rabota, podobro e ova obrazova-nie da se izveduva vo vtorata godina (kako {to i be{e predlo`eno vo Predlogot na Nastavnata programa po Etika za srednite u~ili{ta). Na taa vozrast u~enicite se `ivotno zainteresirani za doa|awe do eti~ki soznani-ja, imaat potreba za komunikacija so pra{awata na moralnosta, se trudat vo izgradbata na svojot eti~ki pogled, baraat dopolnuvawe i zacvrstuvawe na svoite vrednosni stavovi. Nastavata po Etika vo ovie godini tie ja do`ivu-vaat
kako vistinska li~na i ~ove~ka komunikacija so sodr`inite, temite i normite na Etikata. Toa e vozrasta na koja Eti~koto obrazovanie e najpo-trebno i najdobro deluva, za taa generacija eti~kite soznanija zna~at `ivotno re{enie, odnosno toa se li~nosti na koi nastavata po Etika im gi re{ava pra{awata na `ivotnata orientacija i opredelba. 5) Predlo`enite sodr`ini na Eti~koto obrazovanie se interesni i va`ni za izgradba na eti~kata li~nost - no privedenite sodr`ini od Predlogot na Nastavnata programa po Etika za srednite u~ili{ta se po{iroki otkolku {to tie mo`e lesno da se sovladaat vo tekot na edna nastavna godina. Ako se pojavi i pozitivno se oceni potrebata nastavata po Etika vo srednite u~ili{ta da gi opfati site navedeni sodr`ini od Predlogot na Nastavnata programa po Etika, mo`ebi }e se poka`e kako neophodno Eti~koto obrazovanie da se sproveduva vo dve u~ebni godini (I i II, ili II i III), pri {to toa bi bilo poblisku do praktikata vo drugite zemji kade {to se u~i Etika (vo dve ili vo ~etiri godini na srednoto obrazovanie). 6) Brojot na predlo`enite ~asovi po Etika vo srednoto obrazovanie nedelno e 2 i taka treba da ostane i pri voveduvaweto na redovna nastava po Etika. Toa e adekvatno na specifi~noto zna~ewe na Eti~koto obrazovanie za celokupnata edukacija na mladata li~nost. Brojot na ~asovite od 2 nedel-no ovozmo`uva da se pomine nastavniot materijal, obemen po tematikata i sodr`inata, diferenciran i obrazlo`en, kako i da se sprovedat site potrebni formi na dobar obrazoven proces, kako {to se zapoznavaweto so nastavnite sodr`ini, povtoruvaweto, diskusijata, obop{tuvaweto na celi-nite i zacvrstuvaweto na eti~kite zaklu~oci, sproveduvaweto na razli~ni formi na nastavniot proces i sl. 7) Najva`ni soznanija od Eksperimentalnata nastava po Etika se od-nesuvaat na ispituvaweto na predlo`enata Nastavna programa po Etika za srednite u~ili{ta. Nejzinoto ispituvawe i proverka ne se izvedeni niz spekulativni diskusii, tuku niz konkretni rezultati i realno zra~ewe kaj mladata generacija. Istovremeno, so toa se proveruvaa i postavkite i sozna-nijata za potrebata od Eti~ko obrazovanie vo na{eto {kolstvo. Eksperi-mentalnata nastava po Etika ja potvrdi dobrata orientacija, primenlivosta i komunikativnosta na predlo`enata Nastavna programa po Etika. Taa gi poka`a postapnosta vo voveduvaweto vo eti~kite nastavni sodr`ini, niv-nata soznajna i vospitna vrednost, nivnata me| usebna povrzanost, proizle-guvaweto na ednite od drugite, kako i povrzanosta na prakti~nite nasoki vo nastavata so op{tata informacija i pouka za su{tinata na moralot i etikata. Nastavnite sodr`ini se interesni, `ivotni, predizvikuvaat na sozdavawe na svoj stav kaj u~enicite i na prifa}awe na objasnetite eti~ki vrednosti i moralni postapki. Ponudenata Nastavna programa po Etika ovozmo`uva primena na razli~ni nastavni sredstva, metodi i tehniki. 8) Niz Eksperimentalnata nastava po Etika se ispita i potvrdi ispravnosta na orientacijata na nastavata po Etika vo srednite u~ili{ta kako obrazovanie za vrednosti. Aksiolo{kata orientacija zna~i nastavata po Etika i nejzinite celi i zada~i vo srednite u~ili{ta da bidat predimno
svrteni kon pretstavuvawe na najzna~ajnite vrednosti na `ivotot, nivno eksplicirawe i nivno usvojuvawe. U~enicite gi soznavaat eti~ko-aksiolo{kite dimenzii na realniot `ivot i moral, tie niv gi analiziraat, ocenuvaat i prifa}aat i se podgotvuvaat za nivno sproveduvawe so svoeto odne-suvawe. Isto taka, se izgraduvaat nivniot senzibilitet i kapaciteti za vrednosna analiza vo `ivotot i za soo~uvawe so novite vrednosti i aksiolo{ki tendencii, so koi tie }e se sretnat vo `ivotot. Ova pretstavuva naj`ivotna smisla na nastavata po Etika za srednite u~ili{ta. Mnozinstvoto u~enici komuniciraa so izlo`enite sodr`ini, postapki i metodi, koi gi potsetuvaa na nivnata sega{na i, u{te pove}e, na idnata praktika vo koja tie }e bidat odgovorni moralni subjekti. Toa istovremeno pretstavuva i izbegnuvawe na istoricizmot vo vakvata nastava, koj mo`e da bide inte-resen od intelektualna gledna to~ka, no e nepotreben, duri popre~uva~ki, od gledi{teto na vistinski efikasno i moderno Eti~ko obrazovanie denes za u~enici od ovoj `ivoten period. 9) Programskite sodr`ini na nastavata po Etika se koncentrirani vo tri tematski podra~ja: (a) Osnovni poimi za etikata i moralot i za sovremenite eti~ki orientacii; (b) Osnovni pra{awa na moralot i na eti~kite vrednosti, i (v) Karakteristi~ni vrednosti vo razni podra~ja na `ivotot i eti~kata praktika vo niv. Ovie tri dela treba da ostanat bazi~ni pri koncipiraweto i izveduvaweto na Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta. 10) Predlo`enata Nastavna programa po Etika za srednite u~ili{ta ima 15 tematski celini, koi se provereni niz Eksperimentalnata nastava po Etika tie. So ogled na konkretnata sodr`ina na sekoja od ovie tematski celini, po ovoj eti~ko-pedago{ki eksperiment, mo`e da se zaklu~i deka tie se potrebni vo vospituvaweto na mladata generacija i deka treba da se so~uvaat vo idnoto Eti~ko obrazovanie na sredno{kolsko nivo. 11) Niz sproveduvaweto na Eksperimentalnata nastava po Etika se poka`a kako potrebno da se vklu~i edna tematska edinica za problemati-kata na Religijata i etikata. Tie pra{awa gi interesiraat mladite i po-trebno e da im se objasnuvaat. Primer za toa be{e pretstavuvaweto na Eti~ki-te pogledi na Isus Hristos, po povod praznikot Veligden, koi nekade bea obrabotuvani na 1, a nekade na 2 ~asa vo Eksperimentalnata nas-tava po Etika (~asot za Desette bo`ji zapovedi ja ima istata konotacija, no pretstavuva informacija za moralot kako povrzan i cvrst eti~ki sistem). 12) Se poka`a deka predlo`enata Nastavna programa po Etika e ot-vorena za razni sodr`ini, taka {to ovozmo`uva nejzina fleksibilna prime-na i aktuelizacija, {to e va`no za sovremeniot nastaven proces. Vo raznite vidovi u~ili{ta e mo`en diferenciran pristap kon odredeni problemi, nivno podirektno povrzuvawe so celata nastava vo toj tip u~ili{te, raz-li~no dimenzionirawe na soodvetnite tematski celini ili nastavni sodr`-ini, kako i primena na primeri bliski do vidot na obrazovanieto na u~enicite. So toa nastavata po Etika mo`e mnogu da se dobli`i do intere-sirawata na u~enicite.
13) Predlo`enata Nastavna programa po Etika se poka`a podatliva za primena na razni pedago{ki sredstva, metodi i tehniki. Namesto standardnata frontalna nastava i primena na monolo{kiot metod, vo nastavata po Etika se mo`ni najrazli~ni pristapi za izvr{uvawe na ista zada~a i dostigawe na isti obrazovani i vospitni celi. 14) Zaradi zainteresiranosta na u~enicite za nastavnata problema-tika metodot na dijalog e uspe{no primenet. Tie sakaat da raspravat za eti~kite problemi i da gi izrazuvaat svoite stavovi, {to e eden od pokazatelite za narasnuvaweto na demokratskata svest kaj na{ata mladina (i {to e eden od potticite za zalo`bite na UNESKO za voveduvawe Eti~ko obrazovanie). 15) Iako se rabote{e za fakultativna nastava, u~enicite anga`irano gi izvr{uvaa svoite obvrski vo Eksperimentalnata nastava po Etika. Uspe{no se isprobani tekst metodot, doma{ni podgotovki na u~eni-cite so obrabotka na dadenata lekcija i diskusija so sou~enicite, doma{ni pismeni zada~i, mali pismeni sostavi na ~asot i dr. Uspe{no rabote{e i Eti~ka rabotilnica vo USO "Bra}a Miladinovci#, kade {to bea primenuvani razni tehniki i metodi na sovremena pedago{ka rabota. 16) Sovremeniot karakter i zna~eweto na tematskite sodr`ini bea inspirativni i za izrabotuvawe na mnogu nastavni materijali koi pomognaa vo izveduvaweto na Eksperimentalna nastava po Etika. Tie nastavni materijali se predvideni so predlo`enata Nastavna programa i taka e proverena mo`nosta za nivna izrabotka, potreba, komunikativnost i primenlivost. Vo taa smisla, tie pretstavuvaat osnova za natamo{na izgradba na nastavni materijali za nastavata po Etika. Primenlivosta na materija-lite, kako {to se nekoj vid u~ebnik, tekstovi za obrabotka (antologija), re~nik na eti~ki termini i sl., i nivnata korisna upotreblivost od strana na u~enicite i vo nastavata poka`aa deka za nastavata po Etika vo srednite u~ili{ta treba da ima vakvi nastavni materijali. 17) Diskusiite me|u nastavnicite {to ja izveduvaa Eksperimentalnata nastava po Etika za raznite problemi od nastavata, kako i nizata metodi~ki pravila za koi se dogovaraa kako da realiziraat odredena nastavna sodr`ina, a i instrukciite koi bea davani za izveduvawe na nekoi lekcii, pretstavuvaat osnova za izgradba na osoben metodi~ki prira~nik za principite i formite na nastavnata rabota po Etika vo srednoto obrazovanie, kako i za mo`nite metodi i tehniki pri realizacijata na odredeni nastavni sodr`ini. 18) Bidej}i Eksperimentalnata nastava po Etika be{e fakultativna, vo nea nema{e obvrska za ocenuvawe. No, pri nejzinoto sproveduvawe se isprobani metodi za ocenuvawe vo ovaa nastava. Utvrdeno e deka mo`e da ima ocenuvawe, deka toa mo`e da bide objektivno, deka ima znaewe za soobrazen materijal ~ie poznavawe mo`e da se izrazi so ocenka, deka ocenuvaweto bi gi izrazuvalo soznajnite dostreli na u~enikot, deka ocenkata mo`e da bide realna i objektivna. Vo dimenziite na ocenuvaweto se vklopuvaat izrabotkata na pismeni zada~i, odgovorite na testovi ({to e isprobano so uspeh), kako i
uspe{noto proveruvawe i evaluacija na u~enicite vo tekot na celata godina. 19) So normativot za nastaven kadar vo Predlogot na Nastavnata pro-grama po Etika nastavata po Etika ja izveduvaat diplomirani profesori po Filozofija. Tie se obu~eni za vakva nastava, bidej}i studiraat Etika i Is-torija na Etikata, imaat osnovni poznavawa od Pedagogijata i Psihologi-jata, kako i podgotovka od Metodikata na nastava po filozofskite predme-ti. Uspe{nata izvedba na Eksperimentalna nastava po Etika se dol`i na nivnata osposobenost za vakva nastava, iako taa za prv pat se javuva vo na{eto sredno {kolstvo. Tie mo`ea da ja realiziraat nastavata vo celost. Isto taka, tie gi poznavaat i vladeat raznite nastavni metodi, {to ovozmo-`i Eksperimentalnata nastava po Etika da bide sproveduvana na razli~en na~in, so razli~ni generacii u~enici, so razli~ni predznaewa i so razli~ni metodi (duri i za istite nastavni sodr`ini). 20) Sproveduvaweto na Eksperimentalnata nastava po Etika vo celiot obem na koncipirawe, podgotvuvawe i izveduvawe poka`a deka e potrebno da se pravat posebni istra`uvawa od oblasta na Metodikata na nastavata po Etika, za poadekvatno da se re{avaat pedago{kodidakti~kite pra{awa na ovaa nastava. 21) So Eksperimentalnata nastava po Etika se inaugurira{e Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta vo Republika Makedonija. Na~inot na sproveduvawe na Eksperimentalnata nastava poka`a deka treba da imame Centar za istra`uvawe na Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta kaj nas, zaradi proverka na novite nastavni sodr`ini, razrabotka na metodite, komunikacija so nastavnicite, izrabotka na razni informacii i upatstva i sl. So svojot odnos i izgradenost ovoj Centar fakti~ki po~na da raboti pri USO "Bra}a Miladinovci# vo Skopje (n. Dra~evo) i bi bilo najdobro toj i natamu da prodol`i da dejstvuva. 22) Pedago{kiot zavod na Makedonija bi trebalo da po~ne da ja sledi nastavata po Etika, bidej}i vo sovremenoto obrazovanie s pove}e }e se razviva Eti~koto obrazovanie, pa e potrebno i na{ite pedago{ki vlasti da bidat redovno informirani za negovite dimenzii, aspekti, nasoki na razvitok i sl. * * * Kako op{t zaklu~ok mo`e da se iska`e deka prvite iskustva od Eti~koto obrazovanie vo srednite u~ili{ta vo Republika Makedonija se pozitivni. Javnosta, pedago{kite vlasti, u~enicite i roditelite dobro ja prifatija inicijativata na Institutot za filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje za voveduvawe Eti~ko obrazovanie vo srednite \u~ili{ta kaj nas. Sprovedenata Eksperimentalnata nastava po Etika poka`a deka vakvata nastava e potrebna, deka soodvetstvuva na pro{irenite obrazovni potrebi i zada~i denes, deka gi interesira u~enicite, deka so nea tie nau~uvaat ne{to {to e potrebno a ne se u~i vo drugi predmeti, deka imame nastaven kadar koj mo`e da ja izveduva ovaa nastava i
deka toj raspolaga so znaewa i ve{tini so koi nastavata po Etika mo`e da bide na ramni{te na klasi~nite predmeti kaj nas. Za nastavata po Etika postoi Predlog na Nastavna programa, koja se poka`a primenliva i uspe{na vo praktikata. Za ovaa nastava po~naa da se izrabotuvaat i osnovni nastavni materijali, koi zadovoluvaat i mo`at da se razvijat vo standardna nastavna literatura i prira~nici. So toa se izvr{eni seriozni podgotovki za voveduvawe nastava po Etika vo srednite u~ili{ta vo Republika Makedonija, so {to i na{eto {kolstvo }e mu se pridru`i na ovoj nov zna~aen obrazoven trend vo svetot. Vo Skopje, na 15 juli 1999 g. Prof. d-r Kiril Temkov M-r Jovan Lozanovski
MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo ORCE NIKOLOV 1. ODNOSITE ME\U RODITELITE I DECATA - 6.11.2003 2. DALI IMA LU\E ANGELI? - 20.11.2003 - tezi za Pred vo Kor~agin 19.11.03- Moral. vrednosti na mladite 3. DALI STARITE VREDNOSTI MO@AT DA IMAAT ZNA^EWE DENES? 11.12.2003 (pokana napravi Gordana) - otka`avme zaradi odewe na protesti na u~enicite 4. IMA LI ARGUMENTI ZA PRO[TEVAWETO? - po povod PRO^KA - 25.2.04 (po raspustot ima{e {trajk i Pro~ka dojde brzo, na 22.2, pa ja odr`avme po praznikot) - ima prikaz vo Prosv. rabotnikj 5. DROGATA - U@IVAWE ILI UNI[TUVAWE? - na 24.3.04. 6. DALI DRVOTO TRBA DA SE SE^E ILI SADI - na 21.4.04
Gimnazijata Orce Nikolov vo Skopje i Katedrata za Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, po povod Denot na Majkata Zemja 22 APRIL VE POKANUVAAT NA
[ESTATA
NA ZEMJATA IMA SE POVE]E LU\E I TIE TRO[AT SE POVE]E RAZNI NE[TA. DALI IMA SMISLA DA SE ISKORENUVAAT RASTENIJATA, BEZMILOSNO DA SE SE^AT DRVJATA? OVIE SE NADOMESTUVAAT MALKU, NO TOA O^IGLEDNO E NEDOVOLNO. [UMI IMA SE POMALKU. DALI TREBA DA SE STORI NE[TO? DALI SITUACIJATA E ALARMANTNA? [TO TREBA DA SE PRAVI - DA SE SE^E ILI DA SE SADI DRVO?
Za eti~kata tema }e razgovarame prijatelski i iskreno na MLADINSKATA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Razgovorot }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{nata biblioteka vo SREDA, na 21 april 2004 godina, vo 12,30 ~asot.
Dobredojdovte!
Po~ituvani nastavnici i u~enici, Imame ~est da Ve pokanime da prisustvuvate i u~estvuvate na {estata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Ovaa godina zapo~na da se izveduva prvata izborna nastava po Etika vo Gimnazijata Orce Nikolov. Eti~kite pra{awa se mnogu va`ni za sega{nata epoha, za niv se rasprava nasekade vo svetot i vo site u~ili{ta se voveduva Eti~ko obrazovanie. Vo eti~koto osoznavawe i vospituvawe na mladite tie se zapoznavaat so `ivotnata realnost, gi sogleduvaat problemite koi baraat re{enie od lu|eto i u~at kako da se spravuvaat so svoite odgovornosti - za da bide dobar nivniot `ivot i `ivotot na nivnite najbliski i na drugite lu|e voop{to. Pridones kon ovaa blagorodna cel sakaat da dadat Mladinskite eti~ki tribini, na koi u~estvuvaat u~enicite od Gimnazijata Orce Nikolov i soodvetnite stru~waci. Temite se odnesuvaat na pra{awata koi se izu~uvaat vo Etikata i vo srodnite disciplini, a gi zasegaat mladite i nivnite vospituva~i. Sekoj mo`e da predlo`i tema za zaedni~ko raspravawe i taa }e bide stavena na rasprava na Tribinite. Tribinite se izraz na na{ite pozitivni moralni nameri, pottik za zaedni~ko obmisluvawe na `ivotnite sostojbi i pra{awa i pat kako da dojdeme do dobri eti~ki soznanija. Po tribinite Odnosite me|u roditelite i decata, Dali ima lu|e angeli?, Dali starite vrednosti mo`at da imaat
zna~ewe denes?, Ima li argumenti za pro{tevaweto?, Drogata - u`ivawe ili uni{tuvawe?, {estata tribina }e bide na tema DRVJA - DALI DA SE SADAT ILI DA SE SE^AT? So ovaa va`na bioeti~ka i socijalna tema sakame da dademe pridones kon pravilnoto vospituvawe na na{ata mladina za golemite problemi na sovremeniot `ivot. Ve pokanuvame da dojdete na {estata Mladinska eti~ka tribina - koja }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{teto vo sreda, na 21 april 2004 godina, so po~etok od 12,30 ~asot. Dojdete, zboruvajte ili samo slu{ajte, no sekako dobredojdeni ste! Katedra za Etika Gimnazija na Filozofskiot fakultet Orce Nikolov Gimnazijata Orce Nikolov vo Skopje i Katedrata za Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako prilog kon rabotata na prvata grupa koja u~i Etika kako izboren predmet, VE POKANUVAAT NA
PETTATA
TRGNALE VO NARKOMANIJA ZARADI BARAWE NA U@IVAWE. - DALI DROGATA VOOP[TO PONUDUVA U@IVAWE? DALI TIE ZADOVOLSTVA SE PRIJATNI I KORISNI? U@IVAWATA VO DROGATA SE SOMNITELNI. NO, NEMA SOMNEVAWE DEKA STRADAWATA SE TE[KI I NEMINOVNI. - DALI TIE U@IVAWA GO ZASLU@UVAAT TOA IME? ZAR LO[IOT PAT KOJ VODI KON UNI[TUVAWE NEKOMU MU E PRIJATEN?
Za eti~kata tema DROGATA - U@IVAWE ILI UNI[TUVAWE? }e razgovarame prijatelski i iskreno na MLADINSKATA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Razgovorot }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{nata biblioteka vo SREDA, na 24 mart 2004 godina, vo 12,30 ~asot.
Dobredojdovte!
Po~ituvani nastavnici i u~enici, Imame ~est da Ve pokanime da prisustvuvate i u~estvuvate na pettata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Ovaa godina zapo~na da se izveduva prvata izborna nastava po Etika vo Gimnazijata Orce Nikolov. Eti~kite pra{awa se mnogu va`ni za sega{nata epoha, za niv se rasprava nasekade vo svetot i vo site u~ili{ta se voveduva Eti~ko obrazovanie. Vo eti~koto osoznavawe i vospituvawe na mladite tie se zapoznavaat so `ivotnata realnost, gi sogleduvaat problemite koi baraat re{enie od lu|eto i u~at kako da se spravuvaat so svoite odgovornosti - za da bide dobar nivniot `ivot i `ivotot na nivnite najbliski i na drugite lu|e voop{to. Pridones kon ovaa blagorodna cel sakaat da dadat Mladinskite eti~ki tribini, na koi u~estvuvaat u~enicite od Gimnazijata Orce Nikolov i soodvetnite stru~waci. Temite se odnesuvaat na pra{awata koi se izu~uvaat vo Etikata i vo srodnite disciplini, a gi zasegaat mladite i nivnite vospituva~i. Sekoj mo`e da predlo`i tema za zaedni~ko raspravawe i taa }e bide stavena na rasprava na Tribinite.
Tribinite se izraz na na{ite pozitivni moralni nameri, pottik za zaedni~ko obmisluvawe na `ivotnite sostojbi i pra{awa i pat kako da dojdeme do dobri eti~ki soznanija. Po tribinite Odnosite me|u roditelite i decata, Dali ima lu|e angeli?, Dali starite vrednosti mo`at da imaat zna~ewe denes?, Ima li argumenti za pro{tevaweto?, pettata tribina }e bide na tema: DROGATA - U@IVAWE ILI UNI[TUVAWE? So ovaa va`na eti~ka i socijalna tema sakame da dademe pridones kon pravilnoto vospituvawe na na{ata mladina za golemite problemi na sovremeniot `ivot. Ve pokanuvame da dojdete na pettata Mladinska eti~ka tribina - koja }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{teto vo sreda, na 24 mart 2004 godina, so po~etok od 12,30 ~asot. Dojdete, zboruvajte ili samo slu{ajte, no sekako dobredojdeni ste! Katedra za Etika Gimnazija na Filozofskiot fakultet Orce Nikolov Gimnazijata Orce Nikolov vo Skopje i Katedrata za Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako prilog kon rabotata na prvata grupa koja u~i Etika kako izboren predmet, VE POKANUVAAT NA
^ETVRTATA
GOLEMITE ETI^ARI I NAJGOLEMITE RELIGII, SITE INSISTIRAAT NA PRO[TEVAWETO. - [TO SAKAAT DA KA@AT SO TAKVOTO NAMETNUVAWE NA DOBLESNIOT AKT NA PRO[TEVAWETO? DALI PRO[KATA E SAMO POTRESEN MIG NA SEBEOSVESTUVAWETO NA ^OVEKOT ILI IMA I PO[IROKO ZNA^EWE NA OSMISLENOTO ^OVEKUVAWE? DALI PRO[TEVAWETO E IZRAZ NA SLABOSTA ILI DELO NA MORALNO SILNATA I HRABRA LI^NOST? [TO TREBA DA SE PREKR[I VO ^OVEKOT ZA DA MO@E SLOBODNO DA PRO[TEVA? DALI PRO[TEVAWETO ZNA^I POBEDA NA ONIE KOI NAVREDUVAAT I PRAVAT ZLO I NASILSTVO? DALI PO PRO[KATA MO@E DA SE PRODOL@I SO LO[I DELA?
Za eti~kata tema IMA LI ARGUMENTI ZA PRO[TEVAWETO }e razgovarame prijatelski i iskreno na MLADINSKATA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Razgovorot }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{nata biblioteka vo SREDA, na 25 fevruari 2004 godina, vo 12,30 ~asot.
Dobredojdovte!
Molbata za pro{tevawe ja izrazuva potrebata lu|eto da se izvinat za storenite zli dela i nepravdi na drugite - a pro{kata e izraz na `elbata da im se prosti na onie koi zgre{ile. Za taa cel e sozdaden praznikot PRO^KA - koga lu|eto me|usebno si pro{tevaat. Za pro{tevaweto plediraat golemite eti~ari i svetiteli. Tie sakaat da gi nau~at lu|eto da bidat milosrdni i da im prostat na onie koi zgre{ile odnosno i samite da pobaraat pro{ka ako ne{to nekomu zgre{ile. Pro{tevaweto go smetaat za edna od najdoblesnite ~ove~ki dobrodeteli. Ima li argumenti za pro{tevaweto? Kako da se zatvorat o~ite pred storenoto zlo? Dali so {ansata za pro{tevawe ne se osloboduvaat lo{ite ambicii za postojano pravewe nepravda? ZA TOA ]E SE RASPRAVA NA ^ETVRTATA
Molbata za pro{tevawe ja izrazuva potrebata lu|eto da se izvinat za storenite zli dela i nepravdi na drugite - a pro{kata e izraz na `elbata da im se prosti na onie koi zgre{ile. Za taa cel e sozdaden praznikot PRO^KA - koga lu|eto me|usebno si pro{tevaat. Za pro{tevaweto plediraat golemite eti~ari i svetiteli. Tie sakaat da gi nau~at lu|eto da bidat milosrdni i da im prostat na onie koi zgre{ile odnosno i samite da pobaraat pro{ka ako ne{to nekomu zgre{ile. Pro{tevaweto go smetaat za edna od najdoblesnite ~ove~ki dobrodeteli. Ima li argumenti za pro{tevaweto? Kako da se zatvorat o~ite pred storenoto zlo? Dali so {ansata za pro{tevawe ne se osloboduvaat lo{ite ambicii za postojano pravewe nepravda? ZA TOA ]E SE RASPRAVA NA ^ETVRTATA
Po~ituvani nastavnici i u~enici, Imame ~est da Ve pokanime da prisustvuvate i u~estvuvate na ~etvrtata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo Gimnazi-jata Orce Nikolov. Ovaa godina zapo~na da se izveduva prvata izborna nastava po Etika vo Gimnazijata Orce Nikolov. Eti~kite pra{awa se mnogu va`ni za sega{nata epoha, za niv se rasprava nasekade vo svetot i vo site u~ili{ta se voveduva Eti~ko obrazovanie. Vo eti~koto osoznavawe i vospituvawe na mladite tie se zapoznavaat so `ivotnata realnost, gi sogleduvaat problemite koi baraat re{enie od lu|eto i u~at kako da se spravuvaat so svoite odgovornosti - za da bide dobar nivniot `ivot i `ivotot na nivnite najbliski i na drugite lu|e voop{to. Pridones kon ovaa blagorodna cel sakaat da dadat Mladinskite eti~ki tribini, na koi u~estvuvaat u~enicite od Gimnazijata Orce Nikolov i soodvetnite stru~waci.
Temite se odnesuvaat na pra{awata koi se izu~uvaat vo Etikata i vo srodnite disciplini, a gi zasegaat mladite i nivnite vospituva~i. Sekoj mo`e da predlo`i tema za zaedni~ko raspravawe i taa }e bide stavena na rasprava na Tribinite. Tribinite se izraz na na{ite pozitivni moralni nameri, pottik za zaedni~ko obmisluvawe na `ivotnite sostojbi i pra{awa i pat kako da dojdeme do dobri eti~ki soznanija. Po tribinite Odnosite me|u roditelite i decata, Dali ima lu|e angeli?, Dali starite vrednosti mo`at da imaat zna~ewe denes?, ~etvrtata tribina }e bide na tema: IMA LI ARGUMENTI ZA PRO[TEVAWETO? Ovaa interesna duhovna i moralna tema ja organizirame po povod praznikot Pro~ka, koga lu|eto me|usebno si pro{tevaat za lo{ite dela koi si gi napravile? Ve pokanuvame da dojdete na ~etvrtata Mladinska eti~ka tribina - koja }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{teto vo sreda, na 25 fevruari 2004 godina, so po~etok od 12,30 ~asot. Dojdete, zboruvajte ili samo slu{ajte, no sekako dobredojdeni ste! Katedra za Etika Gimnazija na Filozofskiot fakultet Orce Nikolov Gimnazijata Orce Nikolov vo Skopje i Katedrata za Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kako prilog kon rabotata na prvata grupa koja u~i Etika kako izboren predmet, VE POKANUVAAT NA
VTORATA
Za eti~kata tema DALI IMA LU\E ANGELI }e razgovarame prijatelski, otvoreno i iskreno na MLADINSKATA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Razgovorot }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{nata biblioteka vo ~etvrtok, na 20 noemvri 2003 godina, vo 12,30 ~asot.
Dobredojdovte!
Lu|eto si zamislile takvi prekrasni su{testva, {to im izmislile edno od naubavite imiwa - ANGELI. Tie se fini i ne`ni, predani vo zada~ite i nosat najdobri vesti. Gi za{tituvaat lu|eto od nevolji, se veli deka sekoj si ima svoj angel pokrovitel. Tie se obrazec za toa kakvi bi trebalo da bidat najdobrite lu|e, kako bi trebalo da se odnesuvaat. No, dali ima lu|e angeli? Dali vo `ivotot ste sretnale ~ovek sli~en na angel - koj nesebi~no se gri`i za lu|eto, ubav e i ne`en? [to ste pomislile toga{ i kako ste se odnesuvale kon nego? - Dali idealnite svojstva i nameri na angelot mu prilegaat na ~ovekot, dali lu|eto treba da se trudat na li~at na angelite? ZA TOA ]E SE RASPRAVA NA VTORATA
Za ovie i drugite eti~ki aspekti na sovr{enstvoto na li~nosta }e razgovarame prijatelski, otvoreno i iskreno vo ^italnata na bibliotekata vo ~etvrtok, na 20 noemvri 2003 godina, so po~etok od 12,30 ~. Lu|eto si zamislile takvi prekrasni su{testva, {to im izmislile edno od naubavite imiwa - ANGELI. Tie se fini i ne`ni, predani vo zada~ite i nosat najdobri vesti. Gi za{tituvaat lu|eto od nevolji, se veli deka sekoj si ima svoj angel pokrovitel. Tie se obrazec za toa kakvi bi trebalo da bidat najdobrite lu|e, kako bi trebalo da se odnesuvaat. No, dali ima lu|e angeli? Dali vo `ivotot ste sretnale ~ovek sli~en na angel - koj nesebi~no se gri`i za lu|eto, ubav e i ne`en? [to ste pomislile toga{ i kako ste se odnesuvale kon nego? - Dali idealnite svojstva i nameri na angelot mu prilegaat na ~ovekot, dali lu|eto treba da se trudat na li~at na angelite? ZA TOA ]E SE RASPRAVA NA VTORATA
Po~ituvani nastavnici i u~enici, Imame ~est da Ve pokanime da prisustvuvate i u~estvuvate na vtorata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo gimnazijata Orce Nikolov. Ovaa godina zapo~na da se izveduva prvata izborna nastava po Etika vo Va{ata Gimnazija. Eti~kite pra{awa se mnogu va`ni za sega{nata epoha, za niv se rasprava nasekade vo svetot i vo site u~ili{ta se voveduva Eti~ko obrazovanie. Vo eti~koto osoznavawe i vospituvawe na mladite tie se zapoznavaat so `ivotnata realnost, gi sogleduvaat problemite koi baraat re{enie od lu|eto i u~at kako da se
spravuvaat so svoite odgovornosti - za da bide dobar nivniot `ivot i `ivotot na nivnite najbliski i na drugite lu|e voop{to. Pridones kon ovaa blagorodna cel sakaat da dadat Mladinskite eti~ki tribini, na koi }e u~estvuvaat u~enicite od Gimnazijata Orce Nikolov i soodvetnite stru~waci. Temite se odnesuvaat na pra{awata koi se izu~uvaat vo Etikata i vo srodnite disciplini, a gi zasegaat mladite i nivnite vospituva~i. Sekoj mo`e da predlo`i tema koja treba zaedno da se rasprava, pa }e ja stavime na rasprava na Tribinite. Tribinite se izraz na na{ite pozitivni moralni nameri, pottik za zaedni~ko obmisluvawe na `ivotnite sostojbi i pra{awa i pat kako da dojdeme do dobri eti~ki soznanija. Po prvata tribina na tema Odnosite me|u roditelite i decata, vtorata tribina }e bide na tema: DALI IMA LU\E ANGELI? Ovaa interesna duhovna i moralna tema mo`e da gi objasni ne{tata okolu ulogata na li~nosta vo odnosite so lu|eto i da pottikne eti~ka kreativnost, koja im e neophodna na lu|eto za da mo`at da se izgradat i da tvorat vo `ivotot i vo relaciite so drugite. Ve pokanuvame da dojdete na vtorata Mladinska eti~ka tribina - koja }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{teto vo ~etvrtok, na 20 noemvri 2003 godina, so po~etok od 12,30 ~asot. Dojdete, zboruvajte ili samo slu{ajte, no sekako dobredojdeni ste! Katedra za Etika Gimnazija na Filozofskiot fakultet Orce Nikolov Gimnazijata Orce Nikolov vo Skopje i Katedrata za Etika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, vo ~est na prvata grupa koja u~i Etika kako izboren predmet VE POKANUVAAT NA
PRVATA
MLADINSKA
ETI^KA TRIBINA
vo Gimnazijata ORCE NIKOLOV
Tema na razgovorot }e bide:
Za ovie i drugite moralni aspekti na ODNOSITE ME\U RODITELITE I DECATA }e razgovarame prijatelski, otvoreno i iskreno na prvata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo Gimnazijata Orce Nikolov. Razgovorot }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{nata biblioteka vo ~etvrtok, na 6 noemvri 2003 godina, so po~etok od 12,30 ~asot.
Dobredojdovte!
Semejstvoto e edna od najva`nite ~ove~ki vrski - taa gi povrzuva lu|eto so qubov i so me|usebna gri`a. Lu|eto vlo`uvaat mnogu vo semejstvoto i od semejstvoto o~ekuvaat najmnogu. No, kako {to pome|u lu|eto se sozdavaat i vladeat razni odnosi - i vo semejstvata lu|eto mo`e da sorabotuvaat, da se po~ituvaat i me|usebno da se gri`at ednite za drugite - ili da se vo sudir, da izrazuvaat netrpelivost i me|usebna odbivnost. Dali e podobro me|u roditelite i decata da postojat dobri ~uvstva i poddr{ka - ili toa ne e nu`no? [to pre~i odnosite da bidat idealni? Koj treba da se gri`i tie da bidat dobri i korisni za site? ZA TOA ]E SE RASPRAVA NA PRVATA
MLADINSKA
ETI^KA TRIBINA
vo Gimnazijata ORCE NIKOLOV Tema na razgovorot }e bide:
Po~ituvani nastavnici i u~enici, Imame ~est da Ve pokanime da prisustvuvate i u~estvuvate na prvata MLADINSKA ETI^KA TRIBINA vo gimnazijata Orce Nikolov. Ovaa godina zapo~na da se izveduva prvata izborna nastava po Etika vo Va{ata Gimnazija. Pred nekolku godini tuka se izveduva{e i prvata eksperimentalnata nastava po
Etika. Moralnite pra{awa se mnogu va`ni za sega{nata epoha, za niv se rasprava nasekade vo svetot i vo site u~ili{ta se voveduva Eti~ko obrazovanie. Osnovnoto za eti~koto osoznavawe i vospituvawe e mladite da se zapoznaat so `ivotnata realnost, da gi sogledaat problemite koi baraat re{enie od lu|eto i da nau~at kako da se spravuvaat so svoite odgovornosti - za da bide dobar nivniot `ivot i `ivotot na nivnite najbliski i na drugite lu|e voop{to. Pridones kon ovaa blagorodna cel sakaat da dadat Mladinskite eti~ki tribini, na koi }e u~estvuvaat u~enicite od Gimnazijata Orce Nikolov i soodvetnite stru~waci. Temite }e se odnesuvaat na pra{awata koi se izu~uvaat vo Etikata i vo srodnite disciplini, a gi zasegaat mladite i nivnite vospituva~i. Sekoj mo`e da predlo`i tema koja treba zaedno da se rasprava i }e ja stavime na dneven red na Tribinite. Tribinite se izraz na na{ite pozitivni moralni nameri, pottik za zaedni~ko obmisluvawe na `ivotnite sostojbi i pra{awa i pat kako da dojdeme do dobri eti~ki soznanija. Prvata tribina }e bide na tema: ODNOSITE ME\U RODITELITE I DECATA. Toa e edna od najva`nite socijalni i vospitni temi, za koja ima da se ka`at mnogu ne{ta, da se objasnat rabotite, da se kritikuvaat negativnostite i da se vospostavat podobri odnosi kako posiguren `ivoten kurs. Ve pokanuvame da dojdete na prvata Tribina - koja }e se odr`i vo ^italnata na u~ili{teto vo ~etvrtok, na 6 noemvri 2003 godina, so po~etok od 12,30 ~asot. Najmalku {to mo`eme da ka`eme - dobredojdeni ste! Katedra za Etika na Filozofskiot fakultet
Gimnazija Orce Nikolov vo Skopje MLADINSKA ETI^KA TRIBINA 6 noemvri 2003 g.
- Dali mislite deka tie postapuvaat dobro sprema vas? DA NE DELUMNO (ZAVISI OD SLU^AJOT) NE MI E VA@NO - [to mislite, {to va{ite roditeli mislat za va{ite me|usebni odnosi? - Deka se dobri - Deka ne se dobri - Deka jas sum vinoven/a za lo{ite odnosi - Ne im e va`no toa - Mene ne mi e va`no {to tie mislat -----------------------------------------------------------------------------------------------------------Ve molime, izberete go dadeniot odgovor koj najpove}e soodvetstvuva na Va{eto mislewe: - Dobrite odnosi me|u roditelite i decata se va`ni - i moite roditeli i jas se trudime me|u nas da vladee razbirawe. - Me|u site lu|e bi trebalo da ima dobri odnosi - pa se takvi i me|u mene i moite roditeli. - Moite roditeli mnogu se trudat da rabotat i zarabotat i da go odr`at na{iot `ivot - i mene mi davaat {ansa da u~am - i jas se trudam odnosite me|u nas da bidat dobri. - Na{ite odnosi se civilizirani - nie se podnesuvame me|usebno, iako nema intimnost i najverojatno taka }e ostane i vo idninata. - Sega nekako u{te odi - no vo idninata nema da se soglasuvame, ve}e se navestuvaat mnogu problemi. - Jas nemam nervi da gi izdr`am nivnite nepotrebni optovaruvawa, koi mi gi nafrlaat vrz mene - a tie nemaat nervi da me podnesat mene. Odi te{ko. - Odvaj ~ekam da stanam vozrasen i da si odam od doma. - Najdobro e da ne razgovarame za odnosite - vedna{ po~nuvame da vreskame i da se lutime i potoa doma imame nekolku dena molk i durewe. - Jas razbiram deka tie imaat problemi - no i jas imam problemi, za koi tie ne mo`at da mi pomognat. - Odnosite vo na{eto semejstvo ne se dobri - ne mo`am da ka`am deka koj za toa vistinski e vinoven - starite ili jas (nie decata). - Ubavo e odnosite da bidat idealni - site treba da bidat odgovorni za toa.
INVEST BANKA 8 noemvri 2003 g. INVEST BANKA 8 noemvri 2003 g.
- Jas sum qubezen i uslu`liv kon sekogo - i kon starite i kon mladite, i kon dobro oble~enite i kon neurednite, i kon bogatite i kon bednite. Site tie se lu|e i zaslu`uvaat dobar odnos od mene. - Izbiram kon kogo }e bidam uslu`liv i qubezen - toa e moe pravo, jas sum gadliv sprema nekoi lu|e i sostojbi i kon site nemam isto odnesuvawe; neka se smenat, pa i jas }e bidam podobar. - Ostanuvam na rabotata i podolgo ako treba, gi prifa}am site zada~i, duri i ako nekoj kolega gi odbie. - Nema potreba da rabotam pove}e i podolgo otkolku {to e minimalno i prethodno dogovoreno; ako mo`e, }e zaobikolam nekoja zada~a ili }e ja zavle~am, neka ja raboti nekoj drug ako saka. - Rabotata mi e izvor na prihodite i jas rabotam dobro za da si ja obezbedam zarabotuva~kata i eventualno da ja zgolemam. - Ne `iveam od platata (mo`e da imam i drugi izvori?) i ne e najva`no da se istaknuvam vo rabotata za da pre`iveam. - Nasekade vo svetot site se trudat da rabotat i zatoa imaat, i jas sakam nie site da rabotime dobro za da imame pove}e. - Ni Germancite ne se pove}e svrteni samo kon rabotata, ima i drugi zadovolstva i va`ni raboti vo `ivotot, ne treba da `iveeme samo za raboteweto. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------Vo molime, so brojka ozna~ete go REDOSLEDOT NA VA[IOT IZBOR, t.e. {to vi e prvo vo `ivotot od nekolkute oblasti i zada~i, potoa vtoro itn.: _____ semejstvo _____ jas samiot _____ usovr{uvawe (u~ewe i sl.) _____ politi~ka dejnost _____ zarabotuvawe, sobirawe pari _____ odgleduvawe bav~a, lozje Na koe mesto ste ja rangirale rabotata? Dali bez istaknuvawe na rabotata na povisoko mesto mo`ete da gi ostvarite prioritetite staveni pred nea? _____ prijateli _____ rabota _____ sport _____ zabava _____ lov, ribolov _____ kockawe, kladewe
MORALNITE VREDNOSTI NA MLADITE Moralnite vrednosti na mladite ne se razlikuvaat od standardnite moralni vrednosti na site lu|e. Nivnata posebnost e {to: - mladite ne se, eventualno, celosno avtonomni i odgovorni, - tie gi ~uvstvuvaat pointimno novite vrednosti na ~ove{tvoto. Novite vrednosti baraat od lu|eto poseriozno vnimanie i odnesuvawe, a toa zna~i: ~uvawe na prirodata odgovorno odnesuvawe unapreduvawe na ~istotata na mislata, na zborovite i na delata izbegnuvawe na pravewe zlo pravewe dobro izbegnuvawe na konflikti i nivno re{avawe nepoddr`uvawe na kakvo-gode bilo nasilstvo poddr{ka na slobodata i na razvitokot na lu|eto Poraka od sveti Kliment Ohridski: TRAGAJ SE OD ZLOTO I PRAVI DOBRO! Ubav sovremen eti~ki lozung: HELP EVER - HURT NEVER! Sekoga{ pomagaj, nikoga{ nemoj da povredi{ nikogo! Li~nite moralni vrednosti na mladite vo svetot i kaj nas: ~uvawe na zdravjeto vnimavawe da ne zapadnat vo zavisnosti, osobeno od kockawe i od alkohol - a posebno od droga!!! izbegnuvawe da pravat lo{i ne{ta (zagaduvawe, navreduvawe, upropastuvawe, nanesuvawe zlo na drugite i na sebe) sportuvawe nastojuvawe da u~at, da se razvivaat pravilno i da postignat uspeh pozitiven odnos sprema `ivotot i drugite (Smile! - Nasmevni se!) dobri odnosi so sekogo - bez zavist i neprijatelstvo po~ituvawe na sebe (samodostoinstvo) i na drugite (dostoinstvo) pridonesuvawe kon dobrite odnosi me|u lu|eto - kako tvore~ki eti~ki faktor davawe pridones kon razvitokot - kako tvore~ki socijalen faktor ne zapa|awe vo golemi problemi ne sozdavawe lo{i opa{ki - koi }e im gi optovaruvaat `iveweto i sovesta
podgotvuvawe za rabotewe, sozdavawe i tvorewe ({tedewe, ve{tini, naviki, zacvrsnuvawe na voljata, donesuvawe re{enija, re{itelnost) li~en samorazvitok kako moralno i kulturno su{testvo