Von der Goltz Paa

Devlet-i Alyenin Zaaf ve Kuvveti

Mtercimi Zaim zde Hasan Fehmi

Yaz evrimi :M. Grhan BAARAN

Wilhelm Leopold Colmar Freiherr von der Goltz 12 Austos 1843-19 Nisan 1916

Memleketimize pek byk hizmet etmi olan von der Goltz Paa Yunan Muharebesi'ni mteakkip, Berlin'de intiar eden <Doye Rondau> mecmua- ehriyesinde (1897 terinevvel nshas) "Devlet-i Aliye'nin Zaaf ve Kuvveti" nvan altnda uzun bir makale nerederek irad ettii efkr- sibe1 ve malumat- amika ile umumun nazar- dikkatini celp etmiti. Makale-i mezkureyi evvelce lisanmza nakletmi ve ancak bundan sene evvel burada haftada bir karken tatil edilen "Trk"de tefrika suretinde meretmeye muvaffak olmutum. Devr-i hazr- hrriyetten bilistifade ayrca risale eklinde tab' ettirerek btn Osmanllar'n nazar-gh- vukfuna arz etmeyi mnasip grdm. Muhterem generalin hayrhahlna ve alicenabane bir hccet-i belge tekil eden u makaleyi okurken hakknda derin bir hiss-i kran duymamak kabil deildir. Pek derin dnen bu zat bizi de dnmeye davet ediyor. O halde biz de iyi dnelim. Terin-i sani 1325- Msr-el'kahire Zaimzade Hseyin Fehmi

DEVLET- ALYE'NN ZAAF ve KUVVET

Memalik-i Osmaniye'de terakiyat- ciddiyenin mstehl2 olduuna ve slam'n dman- ta'lim ve tenvir bulunduuna dair etrafa yaylan efkarn ne mertebe sath olduunu, Hristiyan Alemi'nde ark bugn en iyi tanyanlardan Vambery bir sra asr- mergbesinde3 ispat etti. Kendisinin mlhazt krk senelik, benimki ise on drt senelik bir devri ihtiv ediyor. Mehfil-i muhtelifenin hayat- hne-g4 ve ictimiyesine nfz etmeye o muvaffak olduu halde ben ber-mktez- meslek d yzeyini grp mnhasran meslektalarla lfette bulundum. Ama on iki seneden fazla bir mddet faaliyet esnasnda gzmn nnden geen alaim-i der-p-i5 mlhaza edince ben de ayn netyice destres oluyorum. Trk Kavmi'nin tabakat- blsnda, ezcmle genleri meynnda tekmil ile suret-i halisanede medeniyet-i garbiyeye iltihak etmek ve istifadede bulunmak evk ve gayreti hkmran idi. Garba imtislen6 maddi ve manevi tekmil cidl-i avlimumlne itirak etmek arzu-u ateini kendileriyle mnasebtm olan genlerin hemen hepsine nefh-i7 rh ediyordu. Nezaret-i mterekeme tevd' edilen mektib-i askeriyenin 1 grd rabet-i edide srf harici bir niane olmak zere telekki edilebilir. 1885-95 senelerinde m'essest- mezkre akirdan adedinin 4 binden 14 bine bli olmas husule gelen terakkiyt zemininin hayli vsi' olduunu gsterir. Her ne kadar vatan ve millet szleri blann hedef-i kin ve zlm olmakta idiyse de yine uyanm olan habb- vatann husus-u mezkrede dahl-i kllisi vard. Pek ziyade dal ve budak salan bu intibahn son sebeblerini kef etmek intibah- marabayann mevcudiyetini tastikden daha gtr.Evvel-b-evvel Kemal Bey gibi pvyn-8 fikretin bunda hisse-i itirakleri vard. Sonra da Rusya Muharebesi'nin hitm- felket encm gnlleri pek amk surette zedelemiti. Dmann stanbul kaplarnda zuhru gz grenlerin kaffesine hakimiyet-i Osmaniye'nin izmihll-i tamm tehlikesini yakndan gstermiti. te bu ihtar, devletin hals iin ne lzmsa yaplsn arzularn tevld etti. Ayn fikir gen, ihtiyar zabitan ile grtmde "bizim bir kere daha mukavemet edebileceimizi zanneder misiniz?" diye bana tevcih ettikleri pr havf su'alden tezhr ediyordu. "Yirmi milyondan fazla hadd-
1

1883 senesinde hzimet-i Devlet-i Aliye'ye dahil olduum zaman tedrisat- askeriye nazr- umumiliine tayin olunmutum.

zatnda bir olan bir kavmin byk milletleri ribka-i9 hakimiyetine geirecek kuvveti hiz olmasa bile dvel-i mezkrenin en kuvve-el-ekimesine kendi topraklarnda yine galibane mukavemet etmek iin kf dercede kuvveti olduu" yolunda verdiim cevap pek ok def'a bedbinlikle telakki edilmekle beraber memnuniyetle dinlenirdi. "Bugnk efendi ve paalarn hamiyet-i Osmaniye'den vye-drdrlar10. vatanlarnn ma'rz olduu hatar11 biliyorlar. Esna-i mshabtmda evvelki meskenet ve uyuukluk yerine candan, gnlden hrriyet ve zamana muvfk bir tarz- hkmete nailiyet arzular kaim olduuna bir kanaat-i kalbiye hasl ettim. Vambery'nin szlerini benimseyeceim. Hi phe yoktur ki u son on sene devletin dahilen takviyesine ve haricen an ve itibarnn iade ve teydine - belki de bu ana kadar emsali grlmemi surette- muvfk bir devir tekl etmitir. Henz hitam bulan Teselya Muharebesi bundan bir nebzedir. Burada meydana kan kuvvet al'el-ekser yeni olarak gsterilmek isteniliyorsa da mukrin-i12 shhat deildir. Bilcmle mfevk amirler eski zaman ve eski mektep mahsulu idi. ntizarn hilafna olarak pek ok eyin eskisinden daha iyi kmas esasen bir miktar gencin el birliiyle ie karmalar neticesidir ki muhrebenin devam ettii mddete bunun tesiri grlmtr. Yunanistan ilan- harp etmeksizin arazi-i Osmaniye'yi, Girit'i istil ile devlet her mersideyi cane-kr eder bir surette sarakaya alnca -ki bu hukuk-u umumiye nokta-i nazarndan cy-i tefekkrdr- hkmet tekalfine btn halkn suret-i icabat biraz intibh- milliye dellet eder. Son senelerde yerlerinden yurtlarndan ok def'a cuda edilip ilerinden mahrm braklan bu mdfiin, bil cebir ve tazyk yeniden halifenin emrine itat ettiler. Ahalinin her tabakas ordunun techzine, nefertn it'mina, yarallarn mdvtna13 yardm ettii gibi Bb- Serasker de masrift- seferberyi ksmen hususi sandklarndan tesviye edebildi. Bu hususi sandklar padiah zaptettirince hi bir taraftan ses karlmamt. Zabitan ve neferat maasz, ailelerine medr- istind olacak bir ey brakmadan harbe gittiler. Lakin devletin bulunduu hal karsnda herkes bunu tabii bularak kimse szlanmad. Ahiren bir silh tecrbesi yapmak iktiz edince ahalinin her tabakas fed edilebilecek ne varsa etti. Bu bbda yn- zikir bir mukavemet ve muhalefet kimsenin mesmu olmad. Bu husus ile t'kip eden hidemt- cengverne ile ihtiml ki bir zaman- muvakkat iin "hasta adam" ta'birini hkmden iskt ile Avrupa gazetecilerinin vhimesi kanatlarn krpar. Bunlar ahren Memleket-i Osmaniye'nin taksimi planlaryla urap Afrika'ya heyet-i seferiye-i

askeriyenin gnderilmesi gibi mmknttan imicesine bilhassa Almanya'ya bol keseden Anadolu'nun bir ksmn igal etmeyi tavsye ediyorlard. Fakat evvelce de gze arpan su'i-ahvli harici tereddt ve zaaf, dahili uyuukluk alaimini grerek yine mu'heze uyanacak ve Trkiye'nin yaamaa kabiliyeti, beks imknn zhiren reddi nkbil bir takm edilleye14 istinaden yeniden nefy edecektir. ok def'a tekerrr edecek olan bu tebyn-15 ahkm ma'lum Vambery'nin ta'rz ettii millet ile hkmet-i hzras beynindeki fark anlamaktan aciz olan "esas mes'eleden b-haber muhezelerden" sdr oluyor. Ma'lm Vambery'nin ispat ettii vechile eilmez, bklmez bir mutlakiyet, keyf, ve istibdat ve teceddtat- ciddiye ve hayriyeye kar advt asr -ki frsat dtke Avrupa'da bihakk16 tezyf edilip layk olduu hiddeti celp etmitir.- bizde olduu gibi Trk alem-i arifnnda da ayn suretle dar- takbh oluyor. "Alman ve Fransz matbuatnn padiahn lehinde olan beyanat sarayn houna gider. Osmanl Milleti'nin deil. Necp, msta'id lakin bedbaht olan bu milletin iyiliini isteyen, millet ile bugnk hakimini birbirinden iyice ayrmaldr." te koca mterik efkrn bu suretle topluyor. Efkr- mezkre benimkinden daha iyi olduktan baka herkese daha ziyade bitarafane grnecektir. nk hissiyat ve cy- hakikatte alim-i mr-il'leyhi zll17 edecek hi bir sebeb-i zhir yoktur. imdi padiahn byk ve pk bir habb- vatan ile mehun18 olup muvaffakiyete yeniden o derece yardm eden harekete nasl mukabele ettiini gznne getirelim. Gazeteler birok tevkifattan, hususi muhakemin tekilinden, maznunlarn nefyinden yhd gaib oluundan bahsediyorlar. Bunda biraz mbalaa bulunsa bile hususi mektuplar shhatini kafi derecede tasdik ediyor. Btn bunlar haricen azck bir sebeb kef edilemeden vuku buluyor. Daha hibir suikast, hibir isyan grlmedi. evketmeab'a ve irdtna kimse kar koymad ve yhd hiddetini mcib olacak bir ey yapmad. Esas mesele szm ona "Gen-Trk Entrikalar"ndan ibret ki hadsiz hesapsz hafiyeler ve jurnalcilii san'at ittihaz edenler iin bir me'kl19 oldu. Meydanda olan faaliyet deil, belki temenniyat, ml, hayl daha fenas hkmet alehinde cesaret-i muhterizne ile serdedilen mu'hezttr. Harbin telal gnlerinde mbhastn20 daha serbest yol almas tabiidir. Bu yzden o zamanki casusuluk ve raporculuk semert artk ebn21 ta'zb22 edenler tarafndan iktitf23 ediliyor.

Bilhassa payitaht ahalisine edilen nezaret, vesayet, dikkat bir "fue"ye an verecek bir asar- stdnedir.Daha bu bir ok yl evvel o kadar iddetli idi ki Trk umerasndan birinin: "Aleme tekmil bir millet-i usera temaa-i acaibini gsteriyoruz." yolundaki ifadatna medar- tasdik oluyordu. Vukuat pek sath olmayan bir mhidin enzrna yine hkmet-i hzrann ahkm ve destr-i mer'iyesi ile Trk alem-i arifn beynindeki uurumu arz ve if ediyordu. Vukuat- mezkre hal-i hazr- resmye nazaran milletin kymet-i btniyyesi ile tenvre kbiliyeti yht adem-i kbilyeti hakknda verilecek hkmn rk olacan ispat ediyor. Evvel memleketteki batn- hzrn aml-i necbesi ve ulviyesini unutturarak irtidda24 ve bittekerrr manev uyuukluk ile hkmete bil mukavemet inkiyda sevk edilip edilemeyecei takarrr edinceye kadar iin sonu beklenilmek ve hkm tehr edilmek lzmdr.

-1Bir milletin kymet-i batniyyesini hakkyla tahlil ederek bu vechiyle istikbaldeki tekaml- irfan payelerinden hangisini ihrz edeceini istinbt25 ve istidll26 etmek bir mdekkik iin en g veziftendir. Hadde-i tetkikten geirilecek alaim o kadar oktur ki iin iinden kmak usul ve mmrese27 ile kbil olur. Binbern ben bu cihete az yanaarak mtehasssnn hkmne istind ettim. Bir emniyet-i kmile ile Devlet-i Osmaniye'nin devam ve beks hatta hricen (.......)si sualine cevap verebileceimi ve elde kalan ve yhd da elde edilecek olan vesait-i kudret ve evket hakknda olduka tam bir fikir peyd ettireceimi zan eylerim. Bu bbda kabl'el-vuk' bir ey de sylenilemez. nk hayat- milelde tesadfat bir rol oynad gibi ekserisi deilse de ok ey re's-i krda bulunan ehsn, bilhassa gelecek padiahlarn elindedir. Tesadften ne kasdolununu izah iin bir misal irad edelim: Boazii hala Karadeniz'e kar ak bulunur2, hlbuki anakkale Boaz tedabir-i messire sayesinde mdafaa edilebilir bir hale vaz' olunmutur. Bunu stanbul'da herkes biliyor. Boazlar'n btarafl diplomasi hayallerinden biridir. O halde Trk Donanmas sene-be-sene takviye edilen Rus donanmasnn - vaka-i ahire ile btn cihana ma'lm olduu zere2

Mevcut olan birka sahil bataryas bir mukbele-i ciddiyeye kar herhalde pek zayftr.

geemeyeceinden ar'n bir emri zerine Rus Donanmas stanbul'un nnde lenger-endz olabilir. Binenaleyh ahvl-i hzraya gre hkmet ve devlet artk Rusya'nn eline geer ve yet dvel-i sire mdhalesi vuku' bulmazsa Rusya istedii gibi mes'eleyi halleder. Sultan Abdulhamid-i sn yaad mddete bu hl devam edecek grnyor. nk bunun kendi usul-i siyaseti ile irtibt- kmili vardr. Fakat evket-penh fikrini deitirir ve yhd mmknttan olduu vehile ehlfndan biri kimseye mehul olmayan bu su'i-hle atf- enzr ederse bunun bertaraf edilmesi hatt- ztnda kolaydr. Devletin mukavemete kbiliyeti o halde yalnz tezaif etmekle kalmayp eskisi ile nkbil-i kys bir dereceye gelir. O zamana kadar bek veya inkrz kaziyesi bir cmlede bunca mesai-i necbiyeyi akm brakacak bir istil-i ngihniyenin28 vukuuna vbestedir. Bu gibi hesaba gelmez ngihni tecavzattan bittabi mesrdt-29 atiyyemizde sarf- nazar edilip vukuatn ar ve rabtal olarak cereyan edecei farzolunmutur. 26 Knnevvel 1699 da mn'akid olup Macaristan, Podolya, Ukranya ve Azofi'yi galip ettiren Karlovic muhdesinden itibaren devletin ahval-i hariciyesinde asr- tedenn30 r-num oldu. Bundan sonra alan her muhrebe Bb- Al'nin arazi kaybetmesi ile neticelendi. evket-i hariciyenin bu inhitt baz def'a hl-i tevkife getirildi ise de son 1878 darbesi hepsinden vahim kt, zira Avrupa Ktas'ndaki hudd devleti payitahta hayli yaklatrp Balkan ibe-Ceziresi'nde devletin elinde kalan mlke yle bir ekil verdi ki bd-i emirde bir istimlk muvakkat gibi grndnden komularn sair hcmlarna sebebiyet veriyor. nne geilemeyen bu tedenn en yekt31 erbb- hamiyetin kulbn bir hiss-i nmd32 ile mehn ederek zebn hkm eylemi ve yle bir bedbnlk husule getirmitir ki bu hal ihy-i devlet emr-i mhiminin adet dman- cn kesilmitir. Hakikatte mahvolmu addedilebilen ancak bir teslimiyet-i tam gsterendir. "Koyoku" nun kendine isnd edilen "Polonya bitti" szne kar bihakk protesto etmesi gibi Trkiye'nin beksn arzu eden de hereyden evvel stanbul'da ale-l-ekser iitilen "Trkiye bitti" szn iddetle reddetmelidir.

Vaka son iki asrlk zyit adeta nkbil-i itirz bir hccet kuvvetini haiz olup "Bir zaman Viyana kaplarna Rusya bild-i33 badesine34 kadar tevsi' eden ve maazelik35 dmanlarnn hcmlarna mukavemet edememi olan Trkiye, yar arazisinin elinden kt bugnk gnde mukvemete nasl kdir olur" kaziyesi pek sade ve doru grnyor. Lakin bunda bir hata vardr. Bunu anlatmakiin ksaca devlet ve evket-i Osmaniye'nin meneine rc etmek taht'el-lazmiyettedir. Mnakaasna girimeden tarihte messir-i azime ibrz etmi, sonra da kendi hatas ile, vahn-36 tedricisi ile, su'i idaresi ile inkirza yz tutmu bir millet-i azimeyi btn mahiyeti ile gzmzn nnde zannediyoruz. Mekteplerimizde corafyann Trkiye ksm mtalaa edilince, matbuatmzda "hasta adam"dan bahis geince bunun aynn isitiyoruz "tarih uydurulmu bir masaldr". Bizden uzak olan memleketin ahvl-i sbks hakknda da bir dstr sarf ederek iin iinden kyoruz. Lakin yakndan tetkk edilince bunu sahh bir yeri kalmaz. Devlet-i Osmaniye'yi tesis eden toplu bir kavim, hatta byk bir kabile bile deildi, belki kaybedecek bireyleri bulunmayp ok eyler kazanacak olan kk, cengver, teebbis airetin bana gemi bir ftih, Asya-i vsta'l bir Ferdinand Kortez idi3. Bu mene daima unutuluyor. Halbuki istikbl-i devlet bununla nasbe-dr olmutur. Cengiz Han on nc asrn bidayetinde Devlet-i Harzemye'yi istil ile mnkariz ettii zaman Ouz-Tatar Kabilesi Reisi Kay-han Sleyman ah Mool zulmnden kurtulmak zere Horasan'daki me'vlarn37 terk ile garbe ekilip 1224 de Frat'n yukar tarafnda Erzincan Ahlt havali-i mnbitesinde tevettn38 etti. Lakin reis ile airet dasslaya mptel olarak yedi sene mrrundan sonra mev-i kadmelerine ric'at ettiler. Sleyman ah Frat' geerken dp gark olduundan tbyii ayrlp oraya buraya dald. Drt yz adr halk Sleyman ah'n kk oullarndan Erturul Bey'in idaresinde tekrar garba tevecch etti. Baht yaver kt. Bhude teye beriye dolatktan sonra Seluklular'dan Alaeddin'e rast geldiler. Alaeddin mstakil bir takm derebeyleri ile harbe tutumu ve fakat dmann kesreti sebebiyle
3

Mehur spanyol kaptanlarndan olup, Meksika'nn ftihidir. (1470-1548)

fena bir mevkiide kalm idi. Bunu grmesi zerine Erturul zayf tarafa geerek dilver bir bir cengver olduundan muharebeyi Aleaddin'in muzafferiyetiyle hitma erdirdi. Buna mkften kendisine Aleaddin zapt olunan beyliklerden Olimp Silsilesi'nin arknda Domani, (......) ve St dahil olduu halde Karacada havli-i mrtefiasn39 bah etti. te (......-dr) olan bu mlk Al-i Osman'n menei ve Erturul da bnisi olmutur. Alelade bir adra be kii hesap edilir. ki kat farz olunduu takdirde bile drt bin kii kar ki bunlar evket-i Osmaniye'nin tohumudurlar. Erturul ve ve hususiyle olu Osman srtle tark-i fthatta hatve40-zen oldular. Seluk ile Bizans devletleri hududunda hkm sren keke esnasnda Erturul ile Osman'n fiilen mdahaleleri ve rasn bir hkmet-i ceddenin te'sisi halk tarafndan bir nimet olarak hissedilmi gibi grnyor. Mril-leyhuma gerek hristiyanlar ve gerek mslmanlar miynnda kendilerine mttefik buldular. Bu ilk muharebtta dinin tefrikaya bis olacak bir srette hi bir gn dahli yoktu. Vakt ki 1300 de Devlet-i Selukiye yeni bir Mool istilsna urayp Sultan Aleaddin serke meras tarafndan terk edilerek Mihail Paleogolos'un sarayna kat. Osman evvel gzden nihn olan derebeylerin bana geip evket ve satvetleri enkazn zr-i41 assnda tevhd etmek zamannn hull ettiini derk42 etti. Ama saltanat- kadimeyi yeniden tesis etmeyerek Padiah- Al-i Osman namn ald ve bu sretle meydana yeni bir fikir kard. te o andan itibaren teekkl zere olan devlet iin slamiyeti bir rbta-i ittihd ittihz ile civr Rum Beyleri'ni kabul-u slam etmek, cizye-gzr olmak yhd malubiyete katlanmak beyninde muhayyer43 brakt. Kendi muhibi ve kadm silah arkada Kse Mihal btn tevbi' ile44 birlikte Hristiyanlk' terk etmek misalini gsterdi. Evrenos gibi sair ekbir de kendisine imtisl ettiler yht cizye-gzr oldular. Bu sretle slle-i cedde hayli kudret ve satvet ihrz etti. Daha Osman berhayat iken 1326 da olu Orhan Anadolunun en kuvvetli mahallerinden olan mstahkem Bursa'y zaptedip pyitaht ittihz etti. Moollar ekildikten sonra eluk bakys olarak birtakm derebeylikler tremiti. Ez-n cmle45 Konya ehr-i atki de mzftndan46 olup devlet-i kadmenin devam mesabesinde bulunan Karaman, Germiyan, Karasi, Saruhan, Aydn, Sinop ile birlikte Kastamonu, Sivas ve Sivas, Hamid, Mentee, Likye ve Teke. Osmanl padiahlar btn bu derebeyliklerini bir miras ve mer bir ikr diye telakk ettiler. Binaenaleyh mril-leyhum ancak istil ile kendilerini bunlara kar emniyet almaa ve birinin arkasndan brn harben itaate getirmeye mecbr idiler. Grld vehile Devlet-i Osmaniye arka doru, elukler'in mirasna konarak tevs etmemitir. Devlet-i mril-leyha kendi kendine kkten byyen bir mahsl-u cedd idi ki istind edebilecek mtecanis bir kavme bile rast gelmedi. Bilakis birok istildan sonra

Anadolu'da kalm bir takm akvm- sagre kr-zm47 padiahlarn dest-i himmetiyle bir hamur edilip bunlardan mtecnis bir hey'et husle getirmek lzm idi. Devlet-i ceddenin m-bih-il-temyzini48 nazarlarda daha ziyde ayn etmek iin Sultan Orhan'n clsu ile yenierilerin ihds husslarn zikir edelim. Orhan, Osman'n ekber evld deildi, kendisinden byk daha bir kardei vard. Ama Aleaddin alim olup evsf ve temaylt- harbiyeden b-behre idi. Beks muhrebt- mtemdye ile kbil olan ve teekkl etmek zere bulunan bir devlet-i ceddenin serkrna gemek byle bir adam iin imkn dhilinde deildi. Binaenaleyh kendi rzas ile padiah muharip Orhan' halef tayn edip Aleaddin de ve Osmanl vz- kannu oldu ki ilk nizmt- messese-i devlet kendi mahsldr. Bu sretle dorudan doruya tevrs- saltanat usl ilga edilmiti. Huss-u mezkre filhakika fthtn devam ettii ve halkn aknc ordu ile hem-hvviyet olduu mddete gayr mnsip idi. Ordunun bana bir ocuu geirmek mmkn deildi. Halbuki padiahlar da adi muharipler gibi her trl tehlikeye marz olarakk birlikte muharebe ettiklerinden bu hal pek kolaylkla vaki olabilirdi. Alaeddin Paa kezlik muntazam ve ulfeli bir ordu vcda getirmek tecrbe-i evveliyesinde bulunmutu. Fakat bu eser bizzat eshb- ulfenin cr'et ve adem-i itaati zerine semere-dr olmad. Hem de o anda Orhan tarafndan mutasavver byk mikysta seferler iin kfi derecede nfus-u zaide yoktu. Eski kabile tevbiiyle Bizans'tan gelip kendisine iltihk edenler ile bu kadar askeri meydana getiremezdi. Umerdan andarl Kara Halil'in tavsiyesi zerine Sultan Orhan cvr kt'atn Hristiyan ocuklarn askere almak usln vz etti. Bu ocuklar kendi nezareti altnda terbiye olunup harp ve darba kadar bir hle getirilerek Mslman edilirdi. Ailelerinden ayrlan bu ocuklar devletin en mutemed istint-gh olacaklard. ok gemeden bunlar bykve yek vcd yegne bir cemaat halinde padiahn nfz-u ahsiyesine kar bir kuvve-i muvzene tekl ettiler. e evvel ufaktan balanlmt. Hac Bekta- Veli'nin daisiyle ihds olunan Ynieri Alay bidyette bin neferden ibaret olup devirmeye her sene devam edilmi ve mrr-u zaman ile sene banda toplanlan nefertn mecmu krk bine bli olmutu ki o zaman yeryznde hi bir devletin bu kadar kuvvetli bir ordusu yoktu. Bu sretle Devlet-i Osmaniye bir devlet-i askeriye-i ftiha sretine girmitir ve bu hli, geri sha-i ftht oktan kapand ise de, asr- hzrn bidyetine kadar muhfaza etmitir. Ftht- mezkrenin yenierilerin ihdsndan

sonra ne azim sr'at ile ilerleyeceini mnkaaya hcet yoktur. Ma'lm olduu zere daha Orhan berhayt iken byk olu Sleyman Paa 1358 de Avrupa toprana kadem-nihde olup henz hareket-i arz ile srlar yklm olan Gelibolu'yu bil-hcm zaptetti. slm taht- itate alnan akvm nevam49 lkeye rabt ediyordu. Fakat ftihnin mehd-i50 evket ve azametlerinden yani hemen tamamen slamiyete mtekalb olan Anadolu kt'atndan Hristiyan Avrupa memalikine doru uzaklatklar ve ineyip getikleri arzinin tevsii nispetinde bu rbta- ittihdn al'el-devm geveyecei aikr idi. iml ve garb Balkan Memliki'nde ise yalnz baz iflik sahipleri hkimiyet-i cedde devrinde mevki-i mmtzlarn hfz edebilmek iin maiyetleriyle birlikte erat- ahmedyeye dehlet ettiler. Bulgarlar, Srplar, Ulahlar ve Arnavutlar'n ksm- azamna bir ey olmad. Tuna'nn berisindeki yerlere ise mstemlekt- askeriye nazaryla baklabilir ki bunlar ordunun mfrekatyla51 ortadan kalkard. Bizans mparatorlar tarafndan kabl-el istil Teselya'nn imlinde Serfie ile Kozana iskn ve tevettn edilen Konya'l Seluk Trkleri slm'n en parlak zamannda Avrupa topranda yaayan birka milyon Mslman'n erkn- mhimmesinden idi. Balkan ebh-ceziresinde ftihlerin kendilerine karbeti olup kolaylkla temsl edebilecekleri bir ark ve ordulara muhcirni pey-rev52 ettirecekleri bereketli bir kuvve-i milliye menba' mefkd53 idi. "Anadolu'da hkimiyet Selukiye'nin varisleri olan asl Trk anasr yabanc milletler yannda daima ekalliyetde kalm ve anasr- mezkr alt asr harp ve cenk ederek asla tezyid edememesinden bidyette sret-i hasanede mevki-i icraya vaz' edilen Trkletirmek hussu msmir olamayarak bir hkmet-i vahdeye elzem olan ekseriyet-i milliye husle gelememitir."4 Binfsa ftihler Trkmenler'den, Seluklar'dan, erkesler'den, Grcler'den, Lazlar'dan Ermeniler'den, Krtler'den, Araplar'dan , Rumlar'dan, Arnavutlar'dan ve slavlar'dan mrekkep bir halta tekl etmiler ve slamiyet de bu haltaya "Osmanl" damgasn yaptrmtr. Binaenaleyh nne geilemez olan ftht ile bunu vel54 eden inhitt- seri basit bir srette izh edilebilir. Bir istil- galibnenin verdii sermest ile sun'i olarak vcda getirilen heyet-i milliye ok ileri varmt. Heyet-i mezkre Avrupa topranda kaybedilmi olan eyalt iyi temellk etmemi nfz-u kavmi ve itimiyesi altnda bulundurmayarak yalnz hricen hkmete rabt ile zamme-i55 memlik eylemiti. Bu hl Besarabya'da, Tuna Prenslikleri'nde, Bulgaristan'da, Bosna'da, Yunanistan'da, bittabi daha byk mikysta Cenb Rusya'daki Memlik-i Osmaniye'de Transilvanya'da ve
4

Vamberyden

Macaristan'da mehddur. Pek mkemmel olan Osmanl askere alma uslu muhassmlarn kar karmak istedikleri perian devirme ve gnll uslune tekltca pek fik idi. Trk ordular fthtn devam ettii mddete hemen her tarafta adeden pek fik olarak harp ettiler. Galebeleri toplu efrdn keml-i mahretle ve mttehiden isti'mli syesindedir. Fakat muhassmlarn ayn vesaite mrcaat ettikleri zaman hl deiti. Son muhrebt- azme hayrsz kt diye artk millette hisil-i cengvernenin mntef56 olduundan bahsetmek ciz deildir. Adeden tefevvuk keyfiyetinin ber-akis57 olduu hatrdan karlmasn. Baz mertebe son Rus Muhrebesi'nde Plevne, Lofa mdfat, Zevin, Delibaba muhrebeleri imdiye kadar Trk Ordular'nn if ettikleri hidemtn en bergzdelerindendir58. Bir de iki ey asrmzdaki hl ve mevkii kmilen tebdl etti. Umumi hizmet-i askeriye uslnn vaz' Devlet-i Osmaniye komularnn kuvve-i tabiiye-i fikasn bil-klliye59 meydana kard. 1848 den beri uyanan milliyet kaidesi toplu bulunan yabanc milletleri memrn-i mkiye ve askeriye ma'rifetiyle taht- hkmde bulunduray nihayetsiz derecede gletirmiti. te iml vilyetleriin ziy ahvl-i tabiiye sikasyla vcda gelmi bir almet olup tekml-i tarih tecellytndandr.yi tetkk edilince bu zay' mucb-i meysiyet bir hl olmad gibi inkrz- devletin zarriyt- kat'yeden bulunduuna dair bir dell de tekl etmez. ngiltere bir vakit Louvre (?) a kadar istil ettii kt'y muhafaza edemedii, Fransa 1816 senesinden evvel Birinci Napoleon'un brakt hudddan vazgetii, sve iml Denizi vilytn terke mecbr olduu ve Almanya ovalyelerin fthtndan fergat ettii iin za-60 istikll etmedikleri gibi bir kere zaptedilmi olan Tuna Memliki'ni tekrr kayp etmesi Devlet-i Osmaniye'nin bek ve devama kbilyeti olmad da iddia edilemez. Her kavim edvr- mtehire-i tekmlnde daha dar bir dairede kendine metanet vermek ve daha kk fakat kavi muhassemenin tahccmne kar daha mttemin bir hkimiyet tesis etmek zere zaman zaman iddetli hamlelerle ileri atlp kuvve-i hakkiyesi hududunu tecvz etmitir, Trkiye'nin istikbli dhilen kendini toplayp kesb-i kuvvet edebilmesine mtevakkftr. Bu vsi' devlet-i kiver-gdan daha kk, ma'mfh hatt- ztnda daha kuvvetli bir meden devlet zuhra gelmelidir. arkta r-num olan yhd yle olmas lzm gelen ite bu istihledir. Daha ziyde dikkatle mtlaa edilirse grlr ki bugn Bb- Al'nin vesit-i hzra-i kudret ve evketine nispeten mutasarrf olduu memlik kuvve-i dhiliye iin pek ok vsi'dir. Arabistan ve Traslusgarp istisn edilince,

evvelce beyn olunduu vechile arzi-i mcverede skin olan nfusun adedi 21, 22 milyona ibl edilebilir. Ama tamm-i devletin mdfaas husnda bu ahliden kemliyetle istifde edilmiyor, orduya, donanmaya hl yalnz mslmanlardan asker alnyor.Hem de sarfiyat- kuvvete bunlar da tamamiyle muvenet etmiyor. Pyitah ile cihn- muhtelife hizmet-i askeriyeden muf tutulduu gibi sair mahaller de elyevm hl-i isyandadr, harp ve sulh zamannda orduya bilfiil ihtiyt hizmeti if edecek ahalinin miktar 16 milyornu pek tecvz etmez5 . Balkan ebh-i cezresi ile Anadolu'dan baka vsi' Arabistn, Hicz, Msr (?), Yemen vilyetlerinin ve ayrca Trablusgarp ve Bingazi'nin temellk ve mdfaasna lzm olan kuvvetin menba ite odur. Girit de bu ana kadar bunlar adedinde idi. Bu memlik orduya hibir nefer vermedikten baka hkimiyet-i Osmaniyenin idmesi iin muhafz sfatyla birok asker gnderilmesini istilzm ediyor. Makmt- mukaddese ile birlikte Hicz hazne-i devlete br61 olup sair Arabistan ve Afrika eyaletlerinin de varidat yok ve yht hi mesbesindedir. Oralarda istihdm edilen nefert meyannda vefiyt ziyde olduundan dima acem nefert irsline mecbriyet hsl olduu ve iklim nazar- itibre alnarak hizmet-i askeriyenin iki seneye tenzl edildii husst da buna bir zamme tekl ediyor. Hizmet-i askeriye sair ordularda nizmen ve mevkide drt senedir. te el-hlet hzihide62 Arabistan ve Afrika'da bulunan 67 tabur, 12 suvari bl ve 17 batarya iki misli kt'aat- askeriyenin istilzm ettii kadar acemi nefert irslini taht- vucbede brakyor. Hatta bunlar memlik-i mezkrede ie etmek tamamen mmkn olamyor. Trablusgarp'ta askir-i Osmaniye'nin yedii pirin talya'dan itir olunup stanbul'a ve badema Afrika sahiline gidiyor. Kuvve-i mdfaann bu ksmna mstemire63 ordusu nazaryle bakmak zarr olup memleketin bu yzden tahamml ettii ykn ne kadar ar olduu kolayca anlalr. Zaman- asyite Girit'te ale-l-ekser 14 tabur, 4 bilahare 2 cebel bataryas karklk esnasnda - ki burada nadirattan deildir- 25 tabur bulunurdu. Bir yerde bir muhrebe ve yhd vahm bir karklk zuhr etti mi, askir-i mevcdann miktar tezyd edilirdi, zira hkmet Giritlilerin de ayaklanacaklarndan emin idi. te evn-64 hatarnkta65 mlkn bu parasnda kuvvetli topu ve hayli suvari askeriyle beraber lakal 90 tabur sabit kalrd. Bu kuvve-i mhimme hem cvarber devlet-i muazzamaya kar memleket mdfaasna -bek ve
5

en fazla tahmnt 15 milyonu geiyor

inkrz mes'elesi bile olsa- azck olsun yardm edemezdi. Makedonya -hizmet-i askeriye mslmanlarda kaldka- orada armsz66 kt'ataskeriyeye al'el-temd asker ilve edilmek lzm geliyor. Hl-i hazrda askirin adedi pek zyade olup takrben 250 bine blidir ki devletin mliyesi iin pek ok ve sab67-l-mrr dalarla muht68 olan arazide temin-i emn ve asyis iin de pek azdr. Bir yerde isyan zuhr edince, yht kabil beyninde arbede knca daima redf askiri toplanlr ve bunlar ekseriye aylarca yllarca vatanlarndan, ailelerinden, kr ve kesblerinden uzak olarak silah altnda kalrlar. Son zamanlarda efrd- mezkre hemen rahat yz grmemilerdir. Halbuki bunlar bil-istisn aile babalardr. Bu bir kan vergisidir ki br- sakl-i harpten ikide birde o kadar ikyet ettiimiz Almanya'da bizce klliyen mehldr. Bu vergiyi evket-i Osmaniye'nin ekirdeini tekl eden Anadolu Trkleri tekrr l'el-tekrr vermeye mecbrdurlar. Biz zaman hristiyan etflinin yenieri ordusuna kablu ile ihds edilip kolayca anlalaca vechile muhfaza-i nefs iin mhirne bir tedbir olan takvye-i saniye iki asrdan beri mevct deildir. Binaenaleyh icb- tabiat ile al'el-tedrc ahli-i slmiye azalip bir gn serzede-i zuhr olmad takdirde devlet-i Osmaniy'nin menba-i kuvveti zevlpezr olacaktr. Bunun asr Anadolu'nun baz cihetlerinde artk gze arpyor. Kyler gzlerden nihn oluyor. Bir ok kt't tenhlayor, yht akn akn gayr-i mslim sekene ile doluyor. Bu cihetten Trkiye'nin urad hl skender-i Kebr'in fthtndan sonra treyen devletlerin, hepsinden evvel kadm Makedonya'nn dar olduu hlin ayndr. Daha nc Filip'in zr-i hkimiyetinde olup Anadolu zerinden Kilikya Sahili'ne kadar imtidd dier taraftan Atika ve Pelopones'e kadar ittis'69 eden mlkn, geri skender'in hkimiyet-i azims ile mukyese edilince ekile ekile dhil bir ekirdee mnkalib olmu gibi idiyse de, yine bir zaaf vars ki o da mehd-i zuhr olan kt'ann kuvve-i tabiiyesine nispetle tekml lkenin pek byk olmasndan ibret idi. Perse zamanndaki Makedonya ale-l-tlk skender'in hkmrn olduu Makedonya'dan baka sonradan gelme birtakm muhtelif ahli-i muhcere ile meskn nm vahi bir mlk idi. Ahli-i mezkreyi ancak kadm Makedonya tekilt- askeriyesi sayesinde bir arada tutmak kbil oldu. Daha Pidna civarnda eskiden olduu gibi falankslarn kalkanlar, zrhlar ve karglar parlayp Romal'larn bile endie ile kark hayretlerini

celbediyordu. Lakin bu eslihay tayanlar byk kraln kahramanlarna hi benzemiyorlar, mttehid bir Makedonya Halk deildiler. Hkimiyet-i Osmaniye'nin istihlf70 ettii Bizans hkimiyetinin bin sene kadar inkrz beliyyesinein71 mtehamil olmas Romal'lardan tevrus edilen hayret-efz teklt- idriye, emslsiz marifet-i hkmet syesinde idi. marifet-i mezkre hasisinden biri de ale-l-ekser iinde ferd-a-ferda kalmayan mlkn barbarlarn celp ve tevettn ile meskn edilmesidir. te Bb- Al'nin geirdii u ke--ke tarihte emsli olmayan ahvlden deildir. Ayn hdiseye ayn mahalde ok kere tesdf ediyoruz. Hatta tecrib-i isti'mriyeyi72 takld bile nazarmza arpyor. Bu tecrib asr- sbkn evhirine doru Kk Kaynarca Muslehesi'nden sonra Trkiye'nin satvet-i hariciyesinin tedennisiyle birlikte balad. Krm'l Tatarlar, Kafkasya'dan erkesler, Grcler, Lazlar ve kaybedilen eyltn sekene-i mslimesinin ksm- azam ikmetghlarn terk edip Devlet-i Alye'ye hicret ettiler. Bugn de muhacirlerin bu hli berdevmdr. Eksik olan bir ey varsa Bizansllar'n tevettn hussundaki mahret ve diryetleridir. Yzbinlerce muhacir mnasebetsiz tedbir yznden mahvolmu ve olmakta bulunmutur.Tevettn edenler kadm anasr- sekene ile bir hamur olamayp misl erkesler gibi devlet iinde bir nev'i devlet tekl ediyorlar ve hatta askerlikten ekiniyorlar. Sekene-i mslimenin tenkuz-u tedriciyesi seyyias bu sretle ancak muvakkaten bertaraf olunuyor, sret-i dimide deil. Bu hussta da esasl tedbire ihtiyc vardr.

-2imdi grnd gibi Girit evvel istiklle niliyetle bilahare zuhr edecek bir byk buhrn esnasnda tammen elden karsa Trkiye zhir hlde mlkn klmesi ile yeni bir zaafa urar. Gerek ve sir teklfib ziy ile flhakka mdd bir noksan hsl olursa da evvelce mtemdiyen zuhr eden isyanlarn istilzam ettii mesrifi o vridatn kapad pek mekkdur. Essen - bilhassa harp nokta-i nazarndan- bireyin terki tezyd-i kuvvet-i devlet eder. Hl-i harpte bil-mecbriye Girit'te bulundurulacak olan 25 tabur mtebk mlkn mdfaas iin hazr bulunur. Mslman Giritliler'in ksm azamnn daha milyonlarca ahliyi ist'b edebilen Trkiye toprana muhaceret etmeleri de dhil-i hesaptr. Yemen, Asir(?), Hicaz, Trablus ve Bingazi Memliki'nde emn ve asyi iin yerli ansrdan bir milis tekli

myesser73 olarak oralarda artk asker-i Osmaniye'nin vcduna hcet kalmayaca faraziyesi de buna ilve edersek bu sretle byk bir muharebe zuhrunda Balkan ebh-i Cezire'sinde ve yht Kafkas hududunda bugnknden fazla tamam bir ordu bulunmu olur. Hem de Arabistan Savahnda kolera ve taun yata olan ve bunca telefta sebebiyet veren mahalin iklimine asker gndermek zarreti ortadan kalkar. Kuvve-i dhiliye-i devletin cem' ve tevhdini nazar- im'na74 almakta devam edersek kbil-i istifde daha bir takm menba kefederiz. Darlaan mlkn dhilinde yani Anadolu ve Rumeli'de daha birok kymettr fthat ihrz lzmedendir. Yukar Arnavutluk f'il-vak ksmen mstakildir. Baz mahaller vardr ki buralarn redif taburlar, mesel Hakova ve pek redifleri gibi, silah altna istedikleri zaman gelirler. son isyanlardan rendiimiz vechile yalnz Zeytun Ermeni Kt'a'snn deil, belki Havran Drzi Cebeli'nde hkimiyet-i devlete mnkd75 edilmesi muktezidir. Krdistan'da, bilhassa Dersim taraflarnda, Hakkari'de, Musul, Badat Vilyt- cesmesinin muhtelif cihetlerinde hl bylecedir. Ftht- dhiliye hussunda ahren hayli netyic-i haseneye destres olunmutur. Moltke'nin Sultan Mahmut'un veftnda o kadar canl bir srette tasvr ettii ahvl ile imdiki ahvl bir mukayese edilsin; muhrebe-i ahireden terettb76 eden ziyta ramen, ahvl-i mezkre bugnknden pk ziyde yeis-ver idi, mlkn yars hl-i isyanda idi. Bir kere Bursa cvarna kadar hatve-zen-i galibiyet olan brahim Paa Nizip Muharebesi'nden sonra stanbul yolunu ak grd. Pederi Mehmet Ali Paa'ya gnderdii raporda "dman takip etmek istiyorum ama artk kimseyi bulamyorum." diyordu. Hazine tkenmi ve ordu mevct deil gibi idi. Ancak ittifk- murabba' : ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya tarafndan inkrzn n alnmt. Moltke'nin Krdistan'da itirk ettii muhrebelere mmsil olarak bugn mstakil yaayan derebeyleri ile baya harp etmek falan yoktur. Ceddi Sultan Mahmud'un Msr'l Mehmet Ali'den baka Tepedelenli Ali Paa ve kodra Paas ile adeta harp etmek mecbriyetinde kalmas gibi padiahn (?) asi tebaadan hi bir korkusu yoktur. Mlkn en uzak kesine varncaya kadar ricl-i hkmetin itat ve inkd tamdr. En zorlu bir vali adi bir memur gibi telgrafla azledilebilir.Vahdet-i devletin tesisi hussunda Sultan Abdlhamid-i Sani'nin hidemt- mberra ibrz ettii kbil-i inkr deildir. Bb- Al deviri dhilinde bir mahret-i harikulade ile ahs olarak hayli kuvvet ve kudret ihrz etmitir ki bu kendinden evvelki padiahlara pek g nasb olmutur.

te mlkce zaiyat dhilen izdiyd-77 kuvvet ile telfi edildi. uras unutulmamaldr ki Afrika'daki vasi' Trablus ve Bingazi ve Arabistan'daki Yemen ve Asir arzsi ancak son zamanlarda sret-i mteemminede tekrr mlke rabt olunmutur. Halbuki evvelce mlke tbiyetleri pek mekk idi. ngilizler'in igalinden evvel Urb Paa tarafndan Msr'da karlan karklk esnasnda bu mlk- tbi tekrr ele geirmek frsat hull ettii aikrdr. Hidiv Yusuf Paa bunun huslu iin kendiliinden arz- hizmet etmitir. Asr- ahirin zaiyat bir rpda bununla tazmn edilebilirdi. Bilhassa sinn-i ahre zarfnda Sunusiler'in ittihd- dindarnesi syesinde yeniden hayat ve kuvvet kesbeden slamiyet'in Afrika ierilerinde ihrz ettii futht- azime ile irtibt tariki oradan itibaren ak idi. Frsat istifde edilmeksizin fevt oldu ise de avdet edebilip tekrr istignm78 olunabilir. Umumiyet itibaryla Devlet-i Osmaniye imlden ve garbdan sarf- nazarla cenba ve arka tevecch ederse en tabii tarik-i tekmln bulmu olur. skenderun Krfezi'nden Van Gl'nn cenb mntehsna79 kadar resmedilen hattn cenbundan itibren Arap Alemi balayp cenba doru mmtedd80 olunduka Trk Alemi'nden o nispette fark artar. Arabistan'da ve cenbta Trk ile gavur hemen ayn mesbededir. aaa-i kadmeyi tekrar tesis edecek bir hilafet-i arabiye sye-endaz- zuhr olmaya balayp bir rya-i mstakbel tarznda tekmil cenbu tayy81 etmektedir. Ancak bu advet kuvve-i Osmaniye'nin zaaf ve idarenin keyfilii ve yolsuzluu yznden husle gelen honutsuzluk neticesidir.ttihad- dindrne rbta-i kaviyesinin mevct olduu yerlerde i'tilf mmkn-elhusldr. Devlet-i Osmaniye'nin beks iin bu i'tilf taharri edilmelidir. Arap Alemi'nin hilafet-i Osmaniye ile cidden i'tilf etmesi Trkiye iin Makedonya, Yunan yhd Teselya'nn bir ksmn zayi' edilmesinden pek ok ehemmiyetlidir. Yalnz 6 bin alman mil-i murabba mesahati sathiyesinde bulunan Yemen'in srf mslman olarak lakal iki buuk milyon ahlisi olduu teemml edilmelidir. Bu duruken on kere daha kk olan Balkan ebh-i Ceziresi'nde hudd tashihinden ne kar. Devletin zayf bir Bizans Devleti'nden kuvvetli bir Trk ve Arap devleti haline ifr82 edilmesine ahkm- muhtelife pek msittir. Teselya Muharebesi -ki srf askeri ehemmiyeti bittabi haddinden ziyde takdr edilmelidir.- tekml alem-i islamda bir tesir-i azm icrsndan hl kalmayacaktr; nk Bb- Al'nin oktan beri icr ettii muhrebtn

birinci def'a kat'i bir muvaffakiyetle netce-pezr olandr. Fil-hakka Srp Muhrebesinde de galebe edildi ise de akabinde Rus beliyyesi zuhr etmitir. Krm Muhrebesi ise hesaba dahil deildir, nk Trkiye kuvvetli mttefiklerinin gerisinde kalmtr. Bu anda hilfet tekrr zya-p- galibiyettir ki bu hl elbette nfz-u hkimnesini takviye edecektir. Krm Muharebesi'nde mbtezlinden83 henz kurtulmu olan ordu 1877 ve 78 de malup olduysa da imdi kuvvetini deneyip galebe alabileceini ispat etmitir. Son zamanlarda Avrupa'da zannedildiinden pek ziyde zindelik iktisb eden islamiyet gayret-i taklb84 hususunda msittir.Vambery son eserinin htimesinde bu bbda nazar- dikkati celbediyor, yani matbuat- islamiyenin tezyid eden nfzuna iaret ediyor ki bu hl bsbtn yenidir. "Trkiye'de, Hindistan'da, Acemistan'da, Asya-i Vusta'da Cava'da, Msr'da ve Cezayir'de yerli evrk- yevmiye ve ehriye bir nfz-u amk icr etmeye balyor. Avrupa'nn slam'a kar dnp tand eyler bir ser'iat- berkiye ile oralarda ayi olup pazarlar, kervanlar vastasyle ta in'e, hatt stvya kadar gidiyor, hatta sret-i acbede tefsr olunuyor. Krm'daki Tercman'n ifdt- zmniyesi kdam ve Tercman- Hakikat tarafndan tekrr edilip Kalkuta'daki "Mslim Kronikl" tarafndan da daha vzh srette erh olunuyor." Zamann bu ittihd- slam cereyan, mahretle istifde olunduu takdirde, vahdet-i dhiliye-i siysiyenin terakkisine ve hussiyle Arap ve Trk kavmini mezcine pek ok yardm edebilir; zaten tabiat iktizasndan bilcmle mslman milletlerinin ittihdn diyyedir85.

-4Burada sr-u istikbl tarznda kabataslak tasvr edilen hussat dire-I imkn dahilindedir. Fazla sylemeye hcet de yoktur. Bunlarn mevki-i icrya vaz'na mevni-i azime hail oluyor. Evvel-b-evvel devlet-i atkaya devlet-i cedde, husle gelmeden zorlu bir hcm tehlikesi mevcttur. Hatta en mid-bah terakki ve tekemml yar yolda bir tazyk-i harici ile ilelebed sekte-dr olabilir. Bir de devletin dahilen takvimi ile merkez-i sikletin ayn zamanda cenba naklini icp eden vazfe-i mkle iin, vaktinden evvel ittihd- islam saikasyla yle kazal eylere girimeyerek sret-i kr-insnede86 bir siyaset-i milliye icr edebilecek hakikaten byk bir hkmdrn dest-i (...)n lzmdr.

Hl-i ihtimrda87 bulunan, ileri atlmak isteyen kuvvetlere yer amal, faideli yollar tahss edilebilir. Bu yle kolay ve tehlikesiz deildir. Hkmet-i hzra be kere ekl-i hricisi itibaryla bu gibi eylere mstaid grnmyor, bu cihet meskt-anha kalmasn. Hkmet mril-leyha bir kabine-i hkmettir ki, umur-u Osmaniye'nin hn-i mnkaasnda ale-l-ekser nazardan dr kalyor. Avrupa'da Bb- Al'den, istirelerinden, sadr- azamn efkr ve mukarrertndan bahsedilince mudr-i umur bir heyet ile padiah halifenin fail-i muhtr bir vekili bulunduu zehbna varlr. Halbuki btn bunlara mukabl bir kalem ile mdr i grr. Hatta en cz'i umura ait kararlar bile sarayda verilir. Nezaetleri,n bilcmle inhlar, btn teklf, istidlar, lyihalar, tek bir mahal-i resmden, bakatip dairesinden geer. nanlmaz evrk ynlar oraya akar. yle gnler olur ki 1200 kadar tahrrt gelip birikir. Bunlardan husle gelen br- girn88 zhiren olsun zerinden atan memur-u sadk en ziyde mazhar- takdrt olur. Herey kayt ve tanzm olunup bir ma'ruzt pusulas yaplr ve paketler temiz bezlere sarl olarak padiahn devairinde kaybolup gider. Avrupa'da Hnkr'n kendisine vaki' olan ma'rztdan haberdar olmayp bunlarn tembel mabeynciler ve vazfe n-sins memurlar tarafndan hasr alt edildii fikri tamamiyle yanltr. Devletin bu merkez kaleminde iler pek yolunda gider. Kalem-i mezkr mdr Avrupa'nn vazfesi en ar ekbirinden biridir. Gnn yirmi drt saatinden mutlak on , on drdn yaz masas banda geirir. Ma'lm olduu zere bizzat Sultan Hamid pek erken kalkar ve pek faaldir. Ama bu gibi tertbt, hkmete lzm olan ii grebilecek hlde deildir. 1806 muhrebe-i hsrn-engzine kadar Prusyann kabine-i hkmeti vard. Klauzevi'in o zamana dair olan tabsira-i89 stdanesinde bast90 ve temhd 91 ettii vechile gittike his olunan ihtiyacata bu da kifyet etmiyordu. Ma'mfih harbiye, hariciye ve dahiliye iin Klayst, Lombard ve Bayme gibi reis vard. fazla olarak bu kabine mavirleri kral nezdinde dorudan doruya ma'rzatta bulunuyorlard. Yldz Kasr'nda kabine-i hkmetde bunun hibiri yok. Asker, siyas, bahr, din, mal ve maarife ait husst, umur-u ahsiye, kontratolar, imtiyaz hccetleri, nizamnameler, ikayetler, istidalar ve daha birok ey tek bir kabine reisinin elinden kyor. Faaliyet-i rz-merrenin92 bilcmle a'btn (?) malumatyla ihata etmesi iin reis bir dhi-i allme-gr (?) olmaldr Byle olsa bile tesiri yoktur. Zira arlmadka reis padiahn yanna dorudan doruya giremez. Baka bir saray memuru, ale-l-ekser bir musahib yhd bir mutemed vrd eden evrk takdim edip ma'rzt hlsasndan hnkrn arzu ettiklerini okur ve ma'rztn kenarna karar kaydeder. Hepsini tetkk etmek ne kadar kmil olursa olsun yalnz bir adam iin imkn dairesinde deildir. te bylece sel

gelip dayanr; padiahn nazar- dikkati celbolunmak iin de eshb- hct her trl vastaya mracaat ederler ve mabeynciler, memurlar hatta aralk aralk ieriye girebilen Yldz hademe-i muazzafas ve ivaat (?) delaletiyle i grrler. Bu bbda bir lzm-u mbrem93 hissediliyor. Ulya-i umurun ve padiahn diryet-i fikasna, meslih-i hkmeti bu tarzda temiye94 etmeleriyle ilerin yine yzst kalmamas bir delildir. Bu da gsteriyor ki sabr tkenmez, daima tenbihatta bulunur bir kimsenin tekilata ait mesail-i mhimmeyi senelerce sret-nm95 bir neticeye isl etmek zere hal etmesi hatta mmknattandr. Fakat bir i grmek havahiinde96 bulunup trik-i resmye merbt olduklarndan dolay yollarn kapal gren kbil-i istifde zevta nispetle byle bir eye muvaffak olacaklarn adedi dima pek cz'idir. Devlet makinas yzde doksan kuvvet kaybedererek iliyor.Avrupa uyuukluk ve meskenet var zehbnda bulunduu halde ortada hibir menfez bulamayan, adeta kaynatc, ileri atlmak ister bir hareket mevcttur. Binlerce kimse dnr, alr, hazr eder, zahmetlere katlanr da yalnz bir kii karar verir; onun karar olmakszn birey ilerlemez. Hakikat , on yirmi def'a yazan, lyihalar veren, ricle teklifte bulunan ve bir kerecik olsun netice-i hakikiyeye destres olamayan yelkenleri suya indirip bedbin olur ve "Trkiye bitti" dstr-u umumiyesinde karar klar. Kabine-i hkmetin hidamt baz azasna eref-bah olsa bile netyic-i mstahsile-i zamane hkmet iin bsbtn n-kfdir. Bu asrn bidayetinde kk Prusya hkmetinin umur-u basitas ile kbil-i tevkf olmayan birey asr- mezkrun nihyetinde clib-i nazar- dikkat bunca kuvva ve temylt- muhtelifeyi ihtiv eden Devlet-i Osmaniye'nin daha pek ok vsi' olan umur ve meslihi iin elbette kf gelmez. Her gn bir ok cz'iyat- umuru dnp bunlarla itigal eden ve ayrca bir sr hafiyenin tevehhm ve ict ettii hesapsz jurnallerin l-inkat (?) tetkkiyle kuvveti heb olan bir hkmdar zr-i idresindeki akvmn tarz- taaynde97 bir inklb- azm vcda getirecek rahat ve kuvveti nasl bulabilir. Halbuki bu inklb Devlet-i Osmaniye'nin tebeddl keyfiyenin sha-ra- husl olmasn mstelzimdir. Sultan Abdkhamid-i San ittiht- slm daire-i fikrinden uzak bulunmuyor; bilhassa ayn fikre hizmet eden mteveff Yusuf Rza Paa senelerce mvir-i hs idi. Hnkr bilhassa hocalar vastasyla Alem-i slm'n aksm- muhtelifesiyle trl trl rbt tesis etmitir. Ancak imdiye kadar ciddi, zhir bir netice zuhr etmedi. htimal ki ngilizlaren musrrne98

ikayet ettikleri vechile Hindistan hududundaki entrikalarn buna taalluku vardr. Fakat bunun yerine nazar- im'ne alnacak ey seyr-i milliyi dhile tevch etmek, f-yevmin-haz99 zerre kadar terk etmek istenilmeyen Avrupa devlet-i muazzamas rolun htrlardan karmak, Anadolu vilytnn madd ve manev tekemmlne sarf- zihin ile Bursa, Konya, Kayseri, am, Musul ve Badat' ilh... civr ahlisinin hayat- maneviye ve gayret-i ilmiyesinin merkizi yapmak, Arabistan eyltn kuvva-i mahalliye ile idare ve mdfaa eylemek6 , sekenesini dre-i Osmaniye ile kmilen te'lf ederek gebe halinde yaayanlar tevettn ve bunlar her trl memuriyet, vezif ve hukuktan mstefd etmek husslardr. Bunlar o kabl-i msaddendir ki mevkii icrya va'zna bir batndan ziyde bir mddet lzmdr. Bu bahis bizi bir dier m'nay tetkke sevkediyor. Trkiye'de saltanatn ekber evlada intikl uslu crdir. Bizde byk ailelerde babadan ekber evlda yhd az-i ailenin ekber ve eradna intikl usllerinin mazarratna dair nice szler sylenip yazlmtr da Devlet-i Alye ile padiahn tarz- hareketi hakknda bir hkm verilirken bu husus-u mhimme hemen daima unutuluyor. ok def'a ahvl-i Osmaniye hakknda bir emniyet-i kmile ile beyn- mutlaat eden adamlara rastgeldim ki bu bbda kendilerine mlmt verince bsbtn mtehayyir kaldlar. Aleaddin ve Orhan zamannda olduu gibi bugn de padiahn yerine tahta olu deil belki ailenin en by -nazariyede en liykatls- mesel bir yeen, bir kk karde geer. kardeler ekseriya baka bir anadan doduklarndan tabat- beeriye iktizs valdeler, sahb-i zamnn nazarndan yekdierine drerek bu sretle hibir vakit aralarnda dirlik olamaz. Onlarn kini kolayca ocuklara geer. Esasen baklsa yalnz bana icr-i saltanat eden bir padiahn nazarnda hkimiyet-i ahsiyesi emniyetinin devletin mu'aaasndan100 evvel olmas beeriyet icbtndandr. Devler ilerleyip fthtta bulunduu, i baz serlerin, tebdlt- hayriye-i siysiyenin sret-i hasanede tertbinden ibret kald mddete sahib-i kuvvet adamlarn, yakndan karabetleri olmasa bile, istihlf etmeleri belki en ziyde hayrldr. Fakat rhat ve skn devri balayp vezaif-i temadiniyenin icp ettii zahmetli ve srekli mesai arz- ddr edince temd keyfiyeti farz- ayn101 olur; o zaman oul babann yalandn itmm edebilmeli ve baba da kendi ailesine terk edecei cezm-i102 kavsiyle bizzat bitiremeyecei bir eye
6

Trablus ve Bingazi'de 1885 den beri mahalli milis askeri tekilt- mit-bahanesine ibtidr olunmusa da bu ordu da arm-sz on beinci frkann yerini daha tutamad

balamaldr. Trkiye kadm devlet -i ftiha sfatn terk ile hakkaten hami-i ulm ve kanun bir devlet ve islmn kuvve-i evvelinin temdnkrsi103 yerine geecek ise verset-i saltanat knnunun tebdli l-bdd'dr. Pekala biliyorum ki bu meselenin ortaya karlmas ile ark aile hayatnn klliyen tebdli meselesine temas olunuyor; ama sadedden pek ok harice kmamak iin bunu mevzu-u bahis edemem. Vambery bu hususta ne gibi muvaffk- alem-i mehd olduunu serd ve beyn ediyor. Gen-Trk mahfilinde Midhat Paa Knn-u Ess'sinin tekrr ihysna seiyyt ve hasrt- idrye iin re-i yegne nazaryla baklyor. phe yok ki bu o anda gnllere bir zlal-i104 haytbah gibi icr-i tesir ederek kffe-i ahliyi daha iyi bir istikbl midi ile leb-rz105 edecektir. Bundan beklenilen eyin devaml olup olmayacana karmam. Trkiye'de Knn-u Ess'nin en tatl zamanlarn geirmi ciddi adamlar balangcn k iyi olduunu, nice diryetli kimselerin ilk parlamentoda nazara arptn ve bilhassa Suriye'li Arap me'bslarn fevkalade liykt ve ihls ibrz ettiklerini temin ediyorlar. Fakat herkes ve herey hakknda karar verecek bir tek merciye hacet brakmamak ve " bekle, bekle-sabr" terne-i edebsine muhatap olan mtak106 faaliyet kuvvetler iin mnbit sahalara doru mikdr- kf menfezler almak hussunda idrenin merkezden tefrki ve baz nezretlerin, devir resasnn daha ziyde mstakil bulunmalar lbudd'dur. Dhiliye, mezhib, harbiye, bahriye, umur-u hariciye iin mstakil u'bat bulunan vsi' bir kabine-i hkmeti de, vkelnn itimd- tamm- hneyi celb edip dorudan doruya ma'rzt bulunabilmeleri ve derece-i tliyedeki meslihin tesviyesi hakknda selhiyet-i kfiyeyi hiz olmalar artyla, ilk bir terakki addedilebilir. Bu yalnz ahvl-i mevcdadan daha mstahsen107 ahvle intikl iin bir devre tekil edecektir. imdi sra baka bir mes'eleye, yani pyitaht iyi intihb mes'elesine geliyor ki bunun halli dierlerinden sonraya kalacak. Bu fevk-l-had hiz-i ehemmiyettir. stanbul, cazibesine kaplanlarn cmlesini giriftr- bel eden ark denizkzna benzer. atanbul'a mlikiyet her devlete bis-i emet olagelmitir. Gen mparator Jan'n sarayna Mihail Paleolog tarafndan stanbul'un Latinler'in elinden istirdd108 edilip tekrr pyitaht ittihz edildii haberi vsl olduu zaman a'kal109 bir mabeynci "yle ise artk i bitti!" diye meyusne barmt. F'l-vaki Nise'deki hkimiyetin o zorlu gnleri ebediyen zevl-pezr olmutu. ehrin mevki-i dil-nini, cvrn letfeti, mi,

berrk sem, lk, hev-i insan bsbtn meshr ederek al'el-tedrc faliyetten brakr. Kberann emrr- hayt ettikleri ve nazar-rb110 kklerin dank bulunup yollarn uzamasyla pek ok vakit zyi olur. Bunlardan sarf- nazar olunsa bile bir takm clib-i nazar- dikkat mehzir vardr. Trk donanmas cvr denizlere hkim olamayaldan beri ehrin bir hcma ne kadar ma'rz bulunduu evvelce zikredilmemiti. Hkmet orada olduka daima bu tehlikenin taht- tazykinde kalacaktr. Bir de boazlarn muvsala-i alem olmas hasebiyle stanbul tekml memlik-i ecnebiye ile mnasebetdr bulunmas yznden beynelmilel bir ekil alyor. stanbul'da ne olup ne bittii bilinmiyor da Londra, Paris, Viyana, Berlin ve Petersburg ahvline kesb-i vukf ediliyor. stanbul'dan idre edilen dhil-i memlekete diyr- ecnebiyeden daha az ehemmiyet veriliyor. te mcerret pyitahtn karabeti hasebiyle baz mesail menfi-i devlet itibaryla kat' mhim olmad halde bir ehemmiyet kesbediyor. Yeni Pazar, Yanya ve Teselya gibi bir sancak paras Asya'da binlerce mil-i murabba' mesahasnda olan arziden daha ziyde zihinleri igal ediyor. Daha geende Tesalya'da bir ka yz kilometre murabba vs'atinde bir yer iin bir cidl-i mth hkmferm olup adeta yeniden bir muhrebe zuhr etmek tehlikesi ba gstermiti. Nizmt- edde ve bir idre-i mstakimane syesinde cenbda ve arkta kazanlabilen ktaata kar bu gibi yerlere temellkden ne kar. stanbul nazarlar memleketten evirip Avrupa'ya atfettiriyor. Hkmet-i Osmaniye'nin ef'l ve harektn takp eden al-el-ekser hkmet-i mar-elleyhnn mesal-i haytiye-i Osmaniyeden ma'dd111 olmayan bir takm yabanc eylerle itigl ettiini derhal grr. Bunlarn balcas imdi ehemmiyeti azalm olan boazlar mes'elesidir.Trkiye iin bu artk bir siper deil bir br- sakldir. Konya yhd am' makarr- hkmet ittihz ile stanbul'un yalnz byk, her iki kt'a-i Osmaniye'yi rabt eder bir mevki-i mstahkem haline girdii anda kapitlasyonlarn ehemmiyeti, sfernn bitmez tkenmez, akm, mucb-i teevvat112 olan mdhalt pek cz' dereceye kadar tenzil edebilir. Ecnebi prenslerin yhd ekbirin sk sk mrrlar esnsnda tahadds edip Zat- ahane'yi o derece igl eyleyen terfat mesali hemen tamamiyle ortadan kalkar. Bunlar hi bir vechile ehemmiyetsiz deildir. nk devlet makinas bu yzden alelde iinden kalyor. Bu gibi vezif-i itimaiye padiah igl ettii srada gnlerce saraydan karar istihsal etmek kbil olmuyor. stanbul tabr-i dier ile Der-Saadet hem payitaht hem de ikmet iin bir ehr-i mstesn olmas hasebiyle bilcmle merkiz-i vilyta o derece tefavvuk ediyor ki tesirine kaplmamak elden gelemiyor. En ho hyat orada geiyor. En ziyade suhletle113 mevkii, nfz, servet orada kazanlyor;

bundan dolay her asker, her memur kffe-i vesaite mrcaatla stanbul'a gelmeye gayret ediyor.Orada bulunanlardan kimse taraya gitmek istemiyor ve gitmemek iin son derecede urayor. Ekbir-i memurin bile vilytta istihdma kendilerince muvakkat ve payitaht cennetinin ilk kademesi nazaryla bakyorlar. Bu hl vilyt pvn- fikretten mahrm ediyor; bu nokta-i nazardan da merkezden tefrk usl pek mnsip olur. stanbul arka medeniyet-i garbiye miyncs olmak gibi byk bir hizmet ettii gibi daha hayli zaman bu hizmetinde devam edecektir. Lakin bu cihetce de bir istihle-i klliye sret-pezr oluyor. Svey kanal ticaret alem-i tarkini tebdl ettiinden dolay stanbul'un ehemmiyeti azalmtr. zmir'den te'ub114 eden ebeke-i cedde dhil ile karb-i kesb-i irtibt edince payitahtn ehemmiyetinin bir ksm ehr-i mezkra isabet edecektir. Demiryolu ebekkesinin tevsii stanbul'un medeniyet-i garbiye meyncs olmasna hcet brakmayacaktr.imendifer muvsalt mktesebt- hzr-i medeniyeyi akibet her tarafa isl eder. Memleketin tahls ve taklbini bir ciddiyet-i ihls-perverne ile arzu eden bir hkmdar payitaht Trk ve garp hududuna, mesel Konya'ya yhd Kayseri'ye yhd daha ileriye, cenba nakletmelidir. Orada shib-i saltanat sekene-i memleketin her iki esasl ksmn gzyle grr ve bunlarm ihtiyctn mecz ve te'lf eder. Ayn zamanda Avrupa-i Osmaniye ta'alluk eden ve ahs iin umr-u essiyeden ma'dd bulunan mesail ve teevvat-i tliye-i adiyeden(?) kurtulmu olur. stanbul kaybeder ama devlet ve vilyt kazanr. Lakin Trkiye'ye bugnk ehemmiyetini veren yalnz stanbul'dur, denilecek. yle ama bu, Trkiye'nin stanbul'u Avrupa nazarnda yn- itibr bir hle getirmesi ile doru olabilir.Bu "itin"nn btn memlekete ve sekenesine felketten ziyde selmeti bis olup olmayaca ise baka bir mes'eledir.

-5Cenevre'de emrr- evkt eden hamiyet-perver-i ma'rf Murat Bey geenlerde "Devlet-i Aliye'nin Zaaf ve Kudreti" nvn altnda baz cihetce yn- dikkat bir risle neretti. slam ve islamn tabat- essiye ve kbiliyet-i slhiyesi ile Trk kavminin istidt- btniyesi hakkndaki efkr Vambery'nin mesrdt ile tevfuk ediyor. O da Trk kavmini gen, kav, kanatkr ve mutekid115 olarak tasvr ve yle devam ediyor: "Millete doru

yol gsteren yoktur. Her ne kadar baz eddye116 kr krne mnkd olmas ta'yb117 edilebilirse de ahvl-i muhtelifenin bu itat mukaddes bir dereceye getirmesi hasebiyle bundan dolay pek de dar- itb edilemez. Avrupa'l kriyinin ahvl-i hkm-ferm hakkndaki ikyet-i edideye kar: her kavim mstehak olduu idreye nal olur diye tevch edecei itb herhalde bu sretle red ve cerh edilir. Fi'l-vki Trk kavmi dediimiz hl-i hzr iin ihtille slih118 deildir. Yalnz byk ve adl hkmdarlardan yardm bekleyebilir. Mril-leyhm milletin itat- kat'ye mthednesine istinden yn- hayret measir119 vcda getirilebilir. Ekseriy m'haze edilen hataiyt- milliye ciddiyet ve sabr ile mukbele edildii takdrde ortadan kalkar. Hkmetin namus ve gayreti iltizm ettipi bir kerre tahakkuk edince arka mahss olan mel..miyet hrikalar izhr eder.7 " Murad Bey kitabnn medhalinde esbak sadrazamlardan Fuad Paa'nn bir fkrasn naklediyor ki bize daha muhtasar olarak ma'lmdur. Ecnebi diplomatlar bir vakit ictim' edip herbiri sefiri olduu memleketin hric hcmlara ve teebbst- tahrikraneye kar kuvve-i dhilyesini ve mukvemete kbiliyetini medh ve sen ettii esnada dokunakl nkteleri ile itihr eden dh diplomat sktne bir tarafa ekilmi. Fakat hangi devletin kuvve'el ekme120 olduunu sylemesi ilhh121 ile talep edilince Fuad Paa u cevab vermi: Devlet-i Alye! Zr biz Trkler asrlardan beri kendi kendimizi mahvetmeye altmz halde hl buna muvaffak olamadk 8 Bu ekl-i ma'rfta biraz b-perv grnen bu latife Devlet-i Alye'nin kbiliyet-i hyatiyesine ve metnetine delildir. Devlet-i mr'il-leyh bunlar sair hesis gibi Bizans Devleti'nden tevrs etmi gibi grnyor. Bunu 1877 de zaten ispt etti. Sene-i mezkrede muhrebe balaynca btn dnya hi deilse Avrupa'da hkimiyet-i Osmaniye'nin sonu geldiine zhib olduu halde gsterdii mukvemet her trl intizrn fevkinde kt. Ahiren
7 8

Devlet-i Alye'nin Zaaf ve Kuvveti sahife 58 Murad Bey'in ta'rfine gre Fuad Paa'nn cevab ki buraya kamilen derc edilecek derecede dikkate yestedir- yle imi: Devlet-i Alye'nin yerinde keyf m ye bir devlet farz ediniz, bu devleti ayn hrs ve tamh dhilen ve hricen ayn yamacla ma'rz braknz, o zaman Devlet-i Alye'nin kymet-i hakikiyesini takdr etmi olursunuz. hemen yarm asrdan beri btn dnya yere sermek istiyor, siz devletler hrite alyorsunuz biz dhilde. Bununla berebar alabildiine devam eden bu tahrbt- maddiye ve maneviyeye kar yine mukvemet ediyor. Yalnz mukavemetle kalmyor, hatta zaman zaman yan- hayret genlik asr- hyatiyesini izhr ediyor ve ben eminim ki Devlet-i Alye z'yiaya dar olsa bile (.....) zuhuruna kadar daha mddet-i mebbedde mukvemet edecektir.

Teselya muhrebesi ile bunu te'yd etti. Senelerce itittan ve emslsiz bir izmihll-i malden sonra devlet zhiren artk muhrebe edemeyecek bir halde iken her vakitkinden daha ser olarak huddda bir mehb122 ordu tahd123 ve bu sretle ihrz- galebe etmitir. Hasta adamn bu istidd- mahssu bu hayret-engz kbiliyet-i hyatiyesii cidden nazar- dikkatimizi celb eden bu acaip devletin tabatn tetkke sevk eder. Nitekim biz de burackta hi olmazsa muayyen bir hatt- harekete tab'en buna teebbs ettik. Netyic-i tetkktmz bir kerre daha hlsa edelim. Yine Devlet-i Alye'nin kuvveti meziyet-i asliyesini kaybetmemi yiit, kanatkr, basit ve rzc bir kavmin evsf- tabiiyesinde, yine t bidyette mevct olan itirk- menfaat hiss-i mahssunda, devr-i fthat an'natndan mtehassl olan hkimiyet hissiytnda ve rf ve adet ile taayyd124 eden bil kayd- art itatnda mndemicdir. ki asrdan beri vukua gelen clib-i nazar- dikkat ziyt- mlkiye fesd- tabiata ve zaaf- kat'ye brhn olamaz. erre alamet olabilecek birey varsa husst- mezkrenin sathce tetkkinden tahassl ve zaten her trl mitten tecrit eden bedbinliktir. Hl-i teekklde bulunan bir millet-i ftiha sfatyla Trkler 17 inci asrn nihayetine kadar yatandan taarak cvar ayrlar basan ve fakat al-el-devam bir derin bir gle tahvl edemeyen bir nehir gibi kuvve-i hakikiyeleri hududunu tecvz ettiler. Bylelikle kuvva-i tabiiyelerini uyandrdklar komularn tefavvuku ortaya kt, bundan tahadds eden tedenni keyfiyeti zz125 deil ve izh kbildir. Nitekim tarihte de emsli vardr. Devlet-i Alye'nin zaaf memleketin ok kk olmasndan deil, bilakis muhfazas iin bu anda mevcd olan kuvvete nispetle lkenin bugn bile pek vasi' bulunmasndan mnbaistir. Askere alnan halk ise hakikatte Almanya-i Cenb hkmeti ile Toringr Prenslikleri nfsu kadardr. Bundan kan erat Almanya, Fransa ve spanya'nn birlikte tekl ettigi arazi kadar byk bir kt'ay iglden maada hududun bir ksminda bulunan mahali asayi ve yhd mtefevvik komular gz altnda bukundurmak mecburiyetindedir. Kuvve-i esasiye hatt- ztnda tenks etmemitir. Talimname-i cedide tevfkan askere alnanlarn miktar devr-i fthattaki en

azim miktardan yine 9 hayli fazladr. Fakat nispetsiz srette hizmet grdrmek mahzru hl bertaraf edilememitir. Zaiyat- mlkiye min-cihet-i cenbdaki tevsit- ahire ve dhil-i memlikte bulunan ciht- mstakilenin taht- inkiyda alnmas syesinde telfi edilmitir. Dhil-i memleketin takvyesi, Anadolu'nun asl ana vilyetlerinin maddi ve manevi tekaml ve Arap mes'elesinin halli sayesinde zarar- vkinin tamamen karl bulunmu olur. Buna bir devlet-i mselme-i mtemeddine halini iktisap keyfiyeti de inzimm eder ve bu sretle devletin meksid-i hyatiyesi feth ve istilya ve yhd fthat- kadmeyi muannidne ibkya ma'tf olmayp belki nfsca fikiyet-i mslimesi ve bundan dolay n-kbil-i itirz hukuku bulunan bir toprakta terakki ve tekemmlden ibret kalr. Memleketin hatta bugnk hudd-u vs'isinin al'el-tlk fideli olmas artyla, hfz ve idamesiyle tamamiyeti mlkiye iin bir takm teminata hcet- mess etmeyecek srette teyd-i erkn- devlet edebilecei ekk ve pheden vrestedir. Bir devlet-i muazzama-i islamiye sfatyla Trkiye'nim bu ekl-i ceddedine byk bir siyasi rol icr edebilmek iin iktidr bki kalr ve Avrupa mnzat ve mcdeltndan uzak kalmasnn kendisine mcerret fidesi dokunur. Kesb-i kuvvet etmek neticesi olarak hristiyan meslesi de halledilmi olur. Teb-i hristiyaniyeye kar vukua gelen son (...) ve tecvzt- mdh iin, acz-i ztiyeden mtevellid gizli bir fke az kuvvetli mihraklardan deildi. stidd- zaman -ki kolaylkla ahliye teml edilebilir- bir devlet-i mtemeddine vcde getirmek hussuna msiddir. Hakikatte ne islam ne de taassubu din bu inkilb- hayre mni deildir. Demiryolu, telgraf ebekelerinin tevsii gibi kanun tatbka-i mktesbt kezalik bunu mrevvecdir126.Buna mukbil saltanatn aza- hanedann ekber ve erdna intikli inklba mbyin127 ve temerkz usl-u mer'iyesi ise bununla n-kbil-i tevfktir. Usl-u temerkz tek tk istisnlarla beraber birok kuvva-i mmtzeyi kbil-i istifde bir hale getirmeyip belki mahvediyor. Devlet-i Alyenin zaaf buradadr, muhripliin zevl-yb olmas da, askerin yhd mesha-i sathiyenin noksannda deildir. Bu zaaf kbil-i izledir. Acaba i oraya varacak m; Fuad Paa'nn haber verdii sahib-i himmet zuhr edecek mi; btn bunlar bir istikbl-i mekkun hafysindedir. Niyetim gaibden haber verebilmee kalkmak deildir. Arzu ettiim ey tahls ve ihy imknn isbt ve kadm ahibba ve akirdn pek sath bir bedbinlikten tehzrdir128. Artk hkmet-i
9

40 bine kar takriben 55 bin

Osmaniye'nin hricen an ve itibr muzafferiyetten sonra eskisinden ziyde arttndan bu tehzr kendilerine bu def' daha ziyde te'sr edecek ve vatanlarnn istikbl-i mteyemmini129 hakkndaki mitler daha kolaylkla yerleecektir

sib : sevbdan 1-yanlsz, doru, hata yapmayan; 2-maksada, hedefe uygun, 3-hedefe doru ulaan
2

mstehl: 1-mmkn ve kbil olmayan; 2-manasz ve sama 3 mergb: 1-rabet ve arzu olunan, istenilen, sevilen 2-Umumi rabete mazhar, herkes tarafndan rabet olunacak srette gzel, makbul
4

hne-g: Hanede, evde bulununanlardan, evde 5 der-p: En nde, gznnde bulunan Der-p etmek: gznnde bulundurmak
6

imtisl: mislden 1-icap edeni yapmak, bir rnee gore hareket etmek 2-alnan emre boyun eme
7

nefh: 1-frme 2-boru vs fleme

8

pvyn: pvnn oulu Reisler, bakanlar

9

ribka: Kemend ba, boyna atlan halka, ilmik

10

vye-dr: Nasibi olan, ksmetli 11 hatar: tehlike, muhatara, emniyetsizlik 12 mukrib: bitiik, erimi, yaklam, bir yere gelmi
13 14 15

mdvt : deva arama, hastaya ila verme edille : delil

tebyn: 1-iki ey arasndaki tezat, birbirini cerh etme 2-mterek bir rakamla taksimi kbil olmayan iki rakam arasndaki mnsebet 16 bihakk: hakkyla, layk
17 18 19

dll=zll :delalete drme, doru yoldan karma, azdrma mehn : doldurulmu, dolu

mekul : 1-yenecek ey, zahire, rzk 2-medar- istifade, irad

20

mbhast: mbhasenin oulu 1-bir i hakknda iki ya dad aha ok kisi arasnda edilen szler, konumalar; 2-iddial konumalar, bahse girmeler
21

ebn: ebin ogulu

geceler
22

tazb : azaptan Eziyet etme, bouna yorma 23 iktitf :mevye toplam, devirme, toplanma, devirilme

24

irticd: reddden Din-I slm terk ile dier bir dine intikl
25 26 27

istinbt : bir sz veya iten gizli mana karmak, zmnen ankamak istidll : Bir delil ya da brhne istind ederek bir eyden bir netice karma, delil ile anlama mmrese : tekrr ve kesret-i itigl kuvvetiyle kesbolunan maharet, alkanlk, el alkanl ngihn: Anszn, anszn vaki olan

28 29

mesrd : serdden Serd ve beyn olunmu, mezkr, mestr

30

tedenn : denaetden Aa inme, d, gerileme

31

yekt : 1-tek, yalnz, mnferid 2-misal ve naziri olmayan

32 33 34 35 36 37

nmd: mitsizlik, meyusiyet bild : beldenin oulu bad : uzak, rak, dr maazelik: Bununla beraber vahn: zaaf, geveklik, kuvvetsizlik mev: yurt, mesken, mahal, makam

38

tevettn : vatandan Yerleme, bir yeri vatan ittihz etme

39

mrtefia: refden Irtif eden, ykselen, ykselmi, yksek, yce

40 41 42 43

hatve: adm, l addedilen itibari adm :zr :altnda, altna derk: anlama, tefhm

muhayyer : hayrdan Semeli, beenmeye bal, beenmece

44

tevbi : 1-Bir adama tbi olup, arkas sra gidenler, 2-Bir adamn fakir ve dehasna tabi olanlar 3-hdema, avane, yardaklar, 4-mlhakt, bir merkeze merbut ve tbi olan yerler 45 ez-n cmle: O cmleden olarak
46

mzft : bireyin ilaveleri, ekleri; bir merkezin ubeleri, kollar (ilvt, mlhakat) kr-zm: tecrbeli, grgl; i bilen (kr-zmde) m-bih-il-temyz::temyize sebeb olan nevam: bir trl, bir sretle, bir vechi ile, bir bakmaya gre, bir dereceye kadar. mehd: beik mfrekat::ayrlma, uzaklama pey-rev: arkas sra giden, izinden giden, uyan mefkd:kayp, yok, olmayan, bilinmeyen

47 48 49 50 51 52 53

54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

vel: Bir biri ardndan gelme zamme: zam ve ilave olunmu ey, sonradan arttrlp ilhak olunmu ksm, mntef:snm, snk, bastrlm ber-akis: tersine ber-gzde: seme, sekin

za: mahrumiyet, kaybetme br : yk el-hletu hazihi: henz, imdi, bugn, bugnk gnde, hl, imdik zamanda, imdiye kadar mstemire:muhacirin sevk ve iskan ile mamur ve abad hale konmu memleket evn: vakit, zaman, hengm hatarnk: korkulu, muhataral, tehlikeli, emniyetsiz

armsz: mukim, sakin sab: (su'bet)ten 1-etin, zor, mkl; 2-kuvvetli, zorlu
68 69 70 71

muht: evrilmi, kuatlm ittis: genileme, boylanma, iktisab- vs'at istihlf: Birinin yerine geme belliye: felket, keder, kasvet, tasa

72

isti'mr: 1-imar etme 2-bir yerin imarn isteme 3-istimlak etme 73 myesser: kolay bulunup icra olunan, kolay gelen, asn
74

im'n: 1-mbalaa etme; bir ite ok ileri varma nazar- im'nla bakma: dikkatle bakma; 2-cehd, dikkat, itina
75 76

mnkd: inkiyd eden, mut, tabi, rm

terettb: 1-sralanma, srasnda olma, sras gelme 2-taalluk etme, ait olma, icp ve iktiz etme
77

izdiyd: ziyde'den ziyadeleme, artma, oalma

78

igtinm: 1- ganimet suretiyle alma, yama ve talan etme 2- zahmetsiz bir kazan gzyle bakma
79

mnteh: nihayet'den 1-nihayet bulu, bireyin varabileyecei en uzak yer, son derece, son kerte 2-son u 80 mmtedd: uzayan, imtidd eden, zaman veya mekanda ok sren, srekli, devaml, mtemadi
81

tayy:

1-sarma, bkme, drp bkme 2-sarp toplar gibi kat' etme, kesme tayy- zaman, tayy- mekan etmek: zaman ve mekan atlamak, bir kuvve-i hareke ile gemek 3-karma, hezf ve lavetme, kaldrma
82

ifr: fera'dan 1-bir kalba dkme, 2-ekillendirme, bir ekle sokma

83

mbtezl: 1-hor kullanlan, itibarsz, hakir, kepaze, 2-pek bol ve ucuz

84

taklb: kalb'den 1-dndrme, evirme, alt-st etme 2-bir eyin ekil ve kalbn deitirme
85 86

diyye: sebep, msebbib, bas

ins: 1-bilen, anlayan, tanyan, haber ve malumat olan 2-riayet eden, bakan 87 ihtimr: hamr'dan mayalanma, kendiliinden kprp kabarma, ekiyip mayalanma
88

girn: 1-ar, sakil 2-fena, kokmu 3-bktrc, usandrc 4-ser, kat

89

tabsra: basr'den insann ferasetini artrp mahiyet-i eyay anlamaya alet olan kuvvet
90

best: yayma, serme, ama uzun uzadya anlatma

91

temhd: medh'den 1-yayma detme 2 dzeltme, dzenleme

92 93 94

rz-merre: her gnk mbrem: kanlmaz, vazgeilmez, nlenemez

temiye: 1-yrtme, yrtlme 2-meydana gelmesini kolaylatrma

95

sret-num: ekil ve suretini gsteren, meydana gelen

96 97

havhi: isteyi, arzu taayy: ay'den yaama, geinme, maiet 98 musrr: srar'dan srar eden, ayak basp vazgemeyen, bir sz veya bir talepte mu'annutane sebat eden
99 100

f-yevmin haz: bugnk gnde, gnmzde, zamanmzda

mu'aaa: 1-parlayan, parldayan 2-a'aal, debdebeli, tantanal, sunturlu

101 102

farz- ayn: Allah'n teker teker her mslmann yerine getirmek zorunda olduu emri cezm: kesin karar, niyet (azm)

103

temdn: medeniletirme zll: saf, hafif, souk, tatl su leb-rz : tamak zere olan, azna kadar dolmu

104 105 106

mtk: evk'den zleyen, arzu eden, grecei gelmi olan, can atan
107 108

mstahsen: gzel saylm, beenilmi, istahsn edilmi istirdd: 1-geri alma, alnma 2-verlmi veya gnderilmi bireyin geri gnderilmesini veya verilmesini isteme, geri isteme 109 a'kal: (daha, en, pk, ok) akll 110 rb: kapan, kapc dil-rb misal
111 112

ma'dd: sayl, saylm

Teevv(t) :karma, karmakark olma, karklk. "ye" muhtemelen bask hatas

113

: suhlet: 1-kolaylk, asanlk 2-kolayl mucib olan vesait 3-yavalk, usul, mlayimet, nazikane tavir ve muamele
114 115

te'ub:ubelere ayrlma, dal budak peyda etme, dallanma, atallama

mu'tekid: akd'den inanan, dini btn, itikad etmi

116

edad: advv'n oulu dmanlar

117

ta'yb: ayb'dan ayplama

118

slih: 1-yarar, elverili, uygun, yakr. 2-yetkisi ve hakk olan 3-dinin emrettii eylere uygun harekette bulunan
119

mesir: eslfdan ahlfa ydigr kalan byk ve anl i, bis-i iftihr fiil ve hareket

120

ekme: sebat, kolay ram olmayan, mukavemet kuvve'el ekme: mukavemete muktedir, dayanr, sebatl
121 122

ilhh: zerine dme, zorlama

mehb: (heybet'ten) 1-heybetli, azametli, korkun 2-aslan

123 124 125

tahd: yma, biriktirme, toplama

taayyd: kuvvetlenme, salamlama zz: kaide-i umumiyeye uymayan, haric-ez kaide 126 mrevvec: revac'dan revaclandrlm, itabar edilmi, propagandas yaplm
127

mbyin: 1-baka trl olan, dierlerinden ayr ve gayr olan, muhalif 2-dierinin zdd ve aksi olan,
128

tehzr: sakndrmak

129

mteyemmin: mbrek, kutlu, bereketli kademli