TRK DI POLTKASI: TEMEL LKELER VE SOGUK SA VA ERTESNDEK DURUMU ZERNE NOTLAR

Prof. Dr. Baskn ORAN.

1- TRK DI POLtTtKASININ VE STATKOCULUK

TEMEL tLKELERt:

BAnCILIK

TUrk d politikasnn, son zamanlarda kimilerince tartma konusu yaplan, hatta kar klmaya allan iki temel direi vardr: Batclk ve Statkoculuk.

Bathk.

Anlam II Temelleri

Bat, iyice temele inildiinde, zelle iki ey demektir: Alt yapda kapitalizm ve syapda laik ve demokratik yaam. TUrk d politikasnda kkleri Osmanl mparatorluu'na, hatta Lae Devrine kadar uzatlabilecek bir gemie sahip olan Batclk u drt temelden kaynaklanmakadr: 1) Tarihsel Boyut: Batclk akm Tanzimat, Jn Trk ve ttihat-Terakki geleneinden kaynaklanr. "Cumhuriyet" fikri hari, TUrkiye Cumhuriyeti'nin tm Batc reformlar ttihat ve Terakki dneminde balamtr. 2) Sosyo-Ekonomik Boyut: Kurtulu Sava dneminde bile Trkiye'nin yaps dier azgelimi lkelere oranla Bat'ya daha yaknd; erafn egemen olduu ekonomi, ticaret kapitalizmine gemiti. 3). Aydnlar Boyutu: Azgelimi lkelerde aydn, modernleme kendi lkesine ulamadan modernlemenin rn olmu kiidir. Aydn, kendisini yaratan modem ortam, yani Bat'y, kendi lkesinde uygulamaya alarak teneffs edecei doalortamn yaratmaya alr. Aynca, Trkiye'nin Bat empery~lizmini fiilen yaamam oluu, Bat'yla arasnda renk duvar bulunmamas, Cumhuriyet'in kurulu dneminde Marksist
A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi, Oreim yesi.

354
dncenin pek etkisiz kolaylatrmtr.

BASKINORAN

oluu gibi eler

de Trk aydnnn

Bat'y

getirmesini

4) nder Boyutu: Trkiye Cumhuriyetinin nitelikleini en derinden etkileyen unsurlar arasnda M. Kemal Atatrk gelmektedir. M. Kemal'in Bat'ya en ak kurum Harbiye'den oluu, esnafa ve byk devletlere kar km.asn engelleyen gerekilii, dinin banazlna kar koullanml, Bankas'nn kuruluunun da gsterdii gibi zet giriimci oluu, Trkiye'yi ve dolaysyla Trk politikasm Batclk ynnde derin biimde etkilemitir. Dnya politikasnda i990'larda meydana gelen byk d~iikliklerin ardndan Trk d politikasnn Batclktan aynlma yoluna girdii biimde yorumlar yaplmaya balanmtr. Buna sebep, Karadeniz Ekonomik birlii projesi ve Trki devletlerle ilikiler gibi konular olmutur. Oysa, durum tamanen baka, hatta tamamen tersinedir. Trkiye'nin, unlardr: 1990'larda dousundaki bu yeni lkelere eilmesinin nedenleri

i) D Dinamik a- En balarda, ran etkisinin Orta Asya'ya yaylmasm~n korkan ABD Trkiye'yi tevik etmitir. b- Trkiye de, SSCB'nin ortadan kalk olayna, hl.~ede bir "boluk" olutuu biiminde yanl bir yorum getirdii iin blgeye he\'esle ynelmitir. Bu heves, SSCB'nin yerini hemen Rusya'nn doldurduu ortaya kan2. kadar srecektir. c- Aslnda Trkiye'nin buralara iliki "arz"ndan ok, hi beklemedikleri bamszlkla birlikte arm olan Trki cumhuriyetlerden gelen bir "talep" szkonusu olmutur. . 2) Dinamik: a- Ekonomik bakmdan, 1980'den sonraki da al~ ihracat n plana karm, bu da yeni pazarlar gerektirmitir. Oysa, 1987'den sonra bu yenipazarlarda belirsizlik ortaya km, bu tarihte yaplan ATye giri bavurusu dondurulmu~', Libya ve Irak pazarlarnn krelmesinden sonra Krfez Sava sonucu I'e 20 bekleyen al ynetimi Trkiye'nin ilk elde 9.5 milyar dolar zarar ettiini grmtr. Ayrca, kilreselleme sonucu dnya ekonomisinin kabuk deitirmesi ve blgesel birlemelere gitmesi olgusu vardr. Bunlarn yansra bir de Trkiye'nin enerji hammadesi (petrol, doalgaz) gereksinmesi de etkili olmutur b- Siyasal bakmdan, Trkiye, Trki cumhuriyeleri arkasna alarak hem AT karsnda (yalvarmak yerine) glenrnek, hem Trk d politikasn Yunanistan endeksinden kurtarmak, hem de uluslararas arenada yalnzlktan kurtulmay amalamtr. c- Psikolojik bakmdan, Trkiye kendisinden daha zayf olan, yznU umutla kendisine dndUrmU bulunan ve kUltrn yayabilecei alanlar oluturanakrabalarn bularak tatmin olmutur.

TRK DI POLtl1KASI

355

zet olarak, Trkiye'nin kendi dousundaki bu lkelere dn, Batc d politikann alternatifi deil, tersine, Bau tarafndan itilen giriimlerinin daha gl olarak yinelenmesine ynelik bir BaUc politikann sonucudur;

Statkouluk.

Anlam II SOfunlan
ne

Trkiye'de herhangi bir vatandaa Trk d politikasnn temel ilkesinin olduunu sorulsa, alnacak yant aa yukan bellidir: "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh". Bu mouonun uluslararas deyimle anti-revizyonizmdir. ilikiler dilineevirisi Statkoculuktur,

dier bir

Revizyonizm, teknik anlamda, i. Dnya Savan bitiren antlamalara kar kmaya denir. M. Kemal (yada, Anadolu) Hareketi bu adan ilgin bir durum gstennektedir, nk Trkiye Kurtulu Sava srasnda Avrupa'daki ilk revizyonist lke, hatta bunun iin silaha sarlan ilk lke olduu halde, dier btn revizyonist lkelerin aksine Cumhuriyet'ten sonra artk elindekileri salamlatnnak gerektiine inanacak ve kesin bir Statkoeuluk (anti-revizyonizm) izleyecektir. Geri revizyonizm olarak nitelenebilecek olaylar olmam deildir. rnein 1936'da Montr yaplarak Lozan Boazlar Szlemesi deitirilmi, 1939'da Hatay alnm, 1950'de Kore'ye asker gnderilmi, 1974'te Kbns kartmas yaplm, 1980'ler. ve 90'larda ran'a ve zellikle K. Irak'a bu makalenin yazl tarihine kadar yaklak 20 kez girilmi, 1993'te Somali'ye, 1994'te Bosna'ya asker gnderilmitir. Ama, "revizyonist" lkeler en bata d aznlklarnn kendi snrlar iine katmaya (irrcdantizm) dayanan revizyonizmi kaba gle yapar ve bu yzden de sonunda kendi varlklarn tehlikeye sokarlarken, Trkiye d aznlklaryla uramam, btn yaptklarn da uluslararas hukukun kara kapl kitabna uygun olarak ve lkesini tehlikeye sokmadan yapmtr. Zaten, II. Dnya Savana giden yol alrken, Trkiye temel tercihini statkoeu lkelerden (Ingiltere, Fransa) yana kullanm, bu tutumunu bugne dein de srdrm lr. Durum byleyken, yine 1990'dan sonraki uluslararas byk deiikliklerin ardndan, hem kimilerinin statkoeuluktan aynlma saydklan durumlar grlm, hem de politikasnn artk statkoculuu brakmas gerektii fikirleri ileri srlmeye balanmur. Bir kere, ardarda iki cumhurbakannn (zal ve Demirel) azndan duyulan "Adriyatik'ten in Denizine Trk Dnyas' laf Trki cumhuriyetlerin liderleriyle yaplan doruk toplanulannda rs zerinde eki le demir dvmeler, hatta dinci sa ve rk sa kamuoyunda Dalk Karaba ve Bosna'ya mdahale istekleri szkonusu olmutur ve bunlar ve benzeri durumlar Trkiye'nin statkoeuluu brakt, dar tamaya balad biiminde yorumlanmtr. kincisi, dnya politikasnda Trkiye'nin nne byk frsat ktndnen kimileri, Trkiye'nin statkoeuluu terketmesini ve dan tamaya balamasn, rnein Musul-Kerkk'e sarkmasn ak ak savunmay~ balamlar, Misak Milli snrlann bir "cendere" olarak nitelerneye girimilerdir. .

356

BASKINORAN

Bu fikirleri n ne kadar doru yada yanl olduu tartnas bir yana braklacak olursa, burada szkonusu edilmesi gereken iki nokta vardr. Birincisi, statkoculuktan aynlma olarak nitelenen deiikliin nedeni, ikindsi de, bu deiikliin Trkiye iin tad tehlikeler. . Ksaca sylemek gerekirse, btn bu resmi laflar ve eylemler SSCB'nin y.kmesinin hemen ardndan yaanan h~yccanl dnemin rndr ve bu dnemin Turgut Ozal gibi takn bir kiiliin egemen olduu bir zamm dilimine rastlamas iin nazikliini artrmtr. Bu dnemde birini Zal'm dierini Dileri Bakanlnn temsil ettii iki yaklam szkonusu olmutur. kinci yaklam birinci:>ni dengelerneye veTrk d politikasnn geleneksel ihtiyatl yaklamn srdrmeye hereye ramen muvaffak olmutur. Dileri Bakanlnn yaklam, bu konuda, zellikle Krfez Bunalm srasnda Genelkurmay'n ihtiyatl yaklamn da arkasna alm;~tr. Bununla birlikte, Dileri yaklamnn dayanl de~rlendirilmemesigerekir. Bakanlk bir yandan "maynl" bir yeni dnyaya ihtiyatl yaklamn .srdrrken bir yandan da eski statkonun (dzenin) bozulduunun, dnyada yen bir dzen kurulmakta olduunun farknda olduunu gsterecek biimde hareket eunitir. Osmanl'dan, hatta Bizans'tan gelen bir statko politikaSinn mirass olmasma ramen yeni statkonun kurulmasna aktif biimde katlmaya ve yeni dzende esidsinden daha dk bir rol almarnaya aba gstermitir. ok ksa zamanda Trki ve dier devletlerde alan 12 bykelilik, bu lkeler genliine verilen binlerce burs, krediler, Bosna'nn sorunlanna gsterilen byk ilgi vb. bunun rnekleridir. Trkiye bu lkelerin uluslararas rgtlerde temsili iin baarl abalar harcam, onlan devlet deneyiminden yararlandrm, ekonomik yardm, kredi ve ibilgisi vermi, onlara yeni dnyaya girite psikolojik destek salamtr. Bunlara karlk, bu lkeler de Trkiye'ye nemli k:tl'..larda bulunmulardr. Trkiye onlar sayesinde uluslararas yalnzlktan kurtulmu~:, prestij salam, ekonomik alm yapmtr. stelik, Trkiye'ye sosyalizmin gelffi~siyle birlikte ortaya kan deiiklikler sonucu, stelik Trkiye'nin d bor ve globalkme yznden ekonomik olarak Bat'ya gitgide bamllat bir dnemde Trk d politikas alternatifler bulabilmi, daha bamszlam, AT karsnda greli olarak glenmitir. Gelelim, bu deiiklikl.erin Trkiye iin tad tehli:<el~re. . , Bir kere, Trkiye'nin kendi i dzeni asndan hi azmsanmayacakriskler ortaya kmtr. Trki devletlerden hz alarak glenen Turanc akmlar zellikle Elibey Azerbaycann bir "kiralk rahim" gibi kullanarak silahl deneyim kazanmlardr. Bosna olayndan hz alarak glenen eriat akmlar, Suudi Arabist'dan direkt ithal etmekte zorlandklar slam etkisini Bosna'dan Trkiye'ye reeksport yaparak getirmeye balamlardr. Bu lkelere verilen cmert kredilerin kayna~: Bat'dan alnan krediler olduu iin, zaten lke kaynaklarnn Gneydou'daki i sava tarafndan smrld bir durumda Trkiye ekonomik bakmdan zorlanmaya, "Eminn'nde dilenip Yeni Cami'de sadaka veren" durumuna dmeye balamtr. kincisi, Trkiye d politika bakmndan riskler iine girmitir. Bu yeni lkeler iin vizyonu olup paras olmadndan bol keseden verdii szleri yerine getirmekte zorlanmakta, Trkiye imajnnn fos kmas tehlikesi tehdit edici olmaktadr. Bir dier risk, Trki lkelerin d politikalannda, kendi aralarnda ve zellikle aznlklar asndan

TRK DI POLtl1KASI

357

kendi bnyelerinde mevcut sorunlara Trkiye'nin taraf olmas durumu olarak belirmektedir. Fakat yeni durumun Trkiye asndan tad en byk tehlike, hi kukusuz, Rusya'yla ilikiler asndandr. Yalnz, bu konuda daha ileri gitmeden, Trkiye'nin Souk Sava ertesindeki durumunu gzden geirmemiz gerekiyor.

11- SOGUK SAVA ERTEStNDE

TRK DI POLtTtKAs

"SQhk ~E:1W.

Dnem"

Kayram

n Dzeni

1989'da, Berlin Duvannn ykl tarafndan simgelenen Dou Avrupa olaylan patlak verdi ve uluslararas ilikileri kknden deitirdi. Silahlanma yannn masrafna dayanamayan Sovyet askeri varl blgede etkisizleince, iki blok arasnda bir tampon blge oluturan Dou Avrupa ipini koparmt. Arkasndan, SSCB'de uzun zamandr sregelen, bir noktada da milliyetler sorunuyla birleecek olan siyasal ve ekonomik krizler Perestroyka ve Glasnost'un baanszl sonucu SSCB'yi ykt. Aslinda i. Dnya Sava sonunda dalmas gereken imparatorluk damt. Ortaya hemen biakm sloganlar kt: Yeni Avrupa Mimarisi, Yeni Dnya Dzeni, Globalleme. Bat dnyas ve dzeninin zaferini ilan eden bu tr sloganlar ilk kez duyulmuyordu. 20. Yzylda daha nce, i. ve II. Dnya savalannn ardndan duyulan bu kavramlar imdi nc defa ortaya kyorlard. Kavramlann daha nceki duyululannda hep yeni bir "kararsz denge"ler bn ortaya km, her seferinde lke says artm, zayf lkeler zarar grm. Bugn, bu koullar ok. daha vurgu kazanm olarak gndemde. Ba'nn hem ekonomik sisem (kapitalizm) hem de deerler bn (liberalizm, insan haklan) olarak tm yerkreye egemen olmas anlamna gelen Globalleme (kreselleme), olgunun (1970'lerde gelien okuluslu irketler, 1980'lerde gelien ileiim devrimi ve 990'Iarda Sovye mparatorluunun dalmas) senkronize olmas sonucu, daha nceki globallemelere (IS. ye 16. yzyllardaki keifler sonucu doan smrgecilik ve 1870'den sonra doan emperyalizm) oranla ok daha gl olarak belirdi. Bu durumda, zaten 1980'lerde ok zayflam olan nc Dnya lkeleri iyice kl duruma d. Glenen kapitalis sisem, artk rakibi kalmad iin bu lkeleri ixice bolad. Niekim silahlanma giderleri azald halde d yardmlar iyice d. Omein, II. Dnya Sava ertesinde yalnzca B. Almanya'ya salanan yardm, 90'lann ilk drt ylnda Bamsz Devleler Topluluu (BDT) ve Dou Avrupa (DA) lkelerine yaplan oplam yardmdan fazla olmuu ki, BDT ve DA'ya yaplan bu yardm, eski nc Dnya'ya yaplanlarn dn ka olarak gereklei. Artk"karlkl bamllk" denilen kavram ortadan kalkt; yalnzca Bat'yla bamhlk var. Global durum da kye gitmeke. Dnyann u anda 5.5. milyar olannfusu 21. Yzyln ilk eyreinde 8.5 milyar olacak. Bu bymeyle baedebilmesi iin dnya gayri safi haslasnn 1990-2025 dneminde yzde 1.9 artmas gerek. Oysa, Souk Sava dneminde son 10 ylda bu oran bazen sfr bazen de negatif oldu. Sonuta, rekabetin iddetlenmesi,. yani amalann daha da artmas beklenmeli. nmzdeki 25 yl iinde bamsz devle saysnn yzde 50 arlmas bekleniyor Bunlar ekrar paralanp saf utabilir. 2000'lerde en az 15 aZgelimi lkenin elinde kile imha silahlar olaca hesaplanyor.

358

BASKNORAN

Byk devletlerin durumuna gelince, Rusya aruk yalnzca Avrasya kuanda etkili. Daha bir sre alkant yaayacak ama, yine byk. AE,D tek sperdevlet kalm olmasna ramen, 950'Ierdeki gibi tek bana mdahale yapamyor, mttefiklerinin yardmna ihtiya duyuyor. Rakipleri de durmadan geliiyor. Yeni blgesel mihraklar Almanya ve Japonya. ABD hem Japonya'nn, hem de ATnin glenmesinden rahatsz. Bir yandan ngiltere'yi AT iinde Truva At gibi kul1anrken, bir yandan da Rusya'y AT'yi dengelemektc yardmc unsur olarak gryor. u an<la a. Avrupa'yla Rusya arasnda biri D. Avrupa lkelerinden, dieri Ukrayna, Beyaz Risya ve Baltk lkelerinden oluan ifte tampon blge olutuu, ideolojik tehdit de ortadan kalkt iin, B. Avrupa da Rusya'dan ekinmiyor. Rusya'nn blgede istikrar sa.~layabilecek tek gl lke olmas, onu Bat'nn nazarnda yceltiyor. Bat, bir yandan Rusya pazarna gz koyduundan, bir yandan da Jirinovski benzerlerinin glenme olaslndan korktuundan bugnk Rus rejimini destekliyor.

Sohk

snu Sonrasnda.

Trkiye'nin

Kimsll1u:

Trkiye'nin balca grup komusu var: Balkanlar, Ortadou, Kafkaslar. 1) Balkanlar Balkanlardaki durum Almanya'nn yeni politikasyla yakndan ilgili. Almanya, AT'yi arkasndan srkleyerek Yugoslavya'y Bat-Dou Kilisesi izgisinden bld. Bosna sorununun zlememesinin temel nedeni, Almanya'y snrlamak isteyen ngiltere'nin lflrih boyunca hep Alman ilerlemsine kar kulland Srbistan'n ezilmesine izin vermeyii, ABD'nin de ngilter'yi kramay. Yunanistan da Trkiye ve Makedonya nedeniyle Bosna'ya ilgi duyuyor. Bosna'dan Trkiye'ye U7~m,,""Yeil Ylan"dan (slam Ylan) korkuyor. Trk-Yunan ilikileri byle gittike, Trkiy,~'nin blgedesz dinlenir bir lke haline getirdi. . Bulgaristan en sorunlu ~wrnuyken, imdi en somnsuz komu. Ekonomik bakmdan zayf. 980'lerin ikinci yarsnda ad deitirm(: kampanyasndan yaral. Romanya'yla da G. Dobruca nedeniyle kavgal. . Yunanistan kioniklemi bir sorunlu komu. Hem geleneksel Trk dmanl, hem Trkiye'nin batsnda oldugu iin Trkiye muhta olmamas, hem de AT yesi olmaktan gelen bir gc szkonusu. Ama, kendi bana sardrd Makedonya sorunununda ok yprand. Srbistan' akca destekleyen tek Bat lkesi olarak da yara ald. 2) Ortadou Suriye, SSCB'nin kmesi zerine koruyucusunu :fitirdi. Hala ABD'nin terrist devlet listesinde olduundan elikolu bal. Ortadou Bar Sreci iinde srail'e yanamas "ehliletiini" gsteriyor. zaten 1990'dan sonra zel sektr v(~yabanc sermayeye dayal bir ekonomi politikas gtmeye balad. Bununla birlikte, Trkiye'yle terr ve su konularnda sorunlar s~ryor. Irak, Saddam'n hatalan sonucu denklemdeki yerini yitirdi. ABD'nin balca hedefi.

TRK DI POLITIKAS

359

Iran'n Trkiye'yle blgesel stnlk ve eriatl yayma konularnda sorunlar var. Ama hem dier blge lkeleriyle de iilerden ve toprak sorunlarnan kaynaklanan problemleri var, hem ABD'nin blgede "kuatt" ikinci lke ve kendini izole olmu hissediyor, hem Rusya ve Krtleri tehlike olarak alglyor, hem de petrol gelirleri ok dt. Nfusu 40 milyon iken yllk petrol ihracat 27 milyar dolard, imdi nfusu 60 milyona kt, petrol ihracat in ilyara dt. bu yzden gerek kendinin gerekse Orta 7 Asya'nn petroln ve doalgazn Trkiye zerinden Avrupa'ya uzatmak isteinden, Trkiye'ye fazla kar kamyor. 3) Kafkasya Kafkasya, Rusya n gerek bit "arka bahe". Rusya, blge lkelerinden hibirinin baka bir lkenin etki alanna girmesini istemiyor. nk hem burada petrol var, hem aznlk sorunlar youn, hem de buras Rusya'nn geleneksel "yumuak km"nn kaps. Bu nedenlerle Rusya Kafkasya'ya bambaka bir nem veriyor ve eer Trk-Rus ilikileri salksz ise Trkiye'nin Kafkaslarda kalc iliki kurmas mmkn deiL. Bir de Bat'nn Rusya'y buralardaki tek istikrar salayc unsur olarak gqrmesini, bu yzden dekteklemesinin de.anmsarsak, bu daha da dorulanyor. Trkiye'nin Kafkaslardaki komusunun de zayf ve istikrarsz. Bu niteliklerden zaylOn, Trkiye'nin yaranna olduu ilk anda dnlebilir. nk Trkiye, bunlann yerinde daha nce bulunan SSCB'nin gl oluundan ok ekmi, yeni durum karsnda rahat bir nefes almtr. imdi de bu lkeler Ermenistan dahil, Trkiye'ye sorun karmaktan ekinmektedirler. Bununla birlikte, bu lkelerdeki istikrarszln Rusya'nn blgeye gelip yerlemesinde balca rol oynad dnlrse, durumun hi de Trkiye lehine olmad ortaya kacaktr. Trkiye'nin kar, Kafkaslarda bu lkenin belirli bir iktisadi gce ve zellikle de istikrara kavumasndadr. Sohk

sam

Sonrasnda

Trkiye'nin

Blgedeki

Durumu

Souk Sava dneminde Trkiye'nin durumu kesin ve istikrarlyd: Trkiye Bat blokunun ileri bir karakoluydu ve bunun getirdii stratejik nemden, bu nem teknolojik ve siyasal etkilerin yaratt dalgalanmalara tabi olmakla birlikte, byk lde yararlanyordu. Souk Sava bitince, dnyadaki herey gibi Trkiye'nin politikasn zerine dayandrd dengeler de altst oldu ve birbiriyle ok elikili iki durum birden ortaya kt: Birincisi, Trkiye'nin blgede arl artt, ikincisi, Trkiye'nin nemi 7..ayIOadl. I) Trkiye'nin Blgede Arlnn Artmas

Bu arlk art Trkiye'nin kendisinin katkda bulunarak yaratt bi ey deildi; greli idi ve daha ziyade "olumsuz" nedenlerden kaynaklanyordu: a) Komularnn zaylOay. Souk Savan bitiiyle birlikte, Trkiye'nin "Kuzeydeki Byk Komusu" SSCB ykld; onun yerine geen Rusya i sorunlara gmld. Dolaysyla, Trkiye Kafkaslarda zayf komularla babaa kald. Balkanlarda ise Sovyet uydular Rusya'dan aynd, daha nce sz edildii gibi Bulgaristan sorun olmaktan kt. Yunanistan da kendine sorunlar yaratt. Ortadou'ya gelince, lran Irak'la

360

BASKNORAN

yapt savatan sonra istikrar kazanamadndan, koruyucusuz kaldndan etkisizl~ti.

Irak Krfeide yenildiinden, Suriye de

b) Komnizmin ortadan kalkmasyla Trkiye'nin ABD asndan azalan nemi, bu lkenin Krfez Sava sonucu Irak'la ran'n ikisine birden "ifte Kuatma" (dual -yada dnuble- containment) politikas uygulamaya koyulmaSyla yeniden artU. c) Trkiye'nin Bat asndan azalm olan nemi, Refah Partisinin iktidara gelme olasl ortaya knca yine kprdan gsterdi.

2) Trkiye'nin

Blgf:deki neminin Zay'lanas

D Dinamik Asndan a) Bat Avrupa'nn Trkiye'ye gvenlik asndan g;ereksinmesi azald, nk hem Komnizm km, hem de yukarda sylendii gibi Ru:;ya'yla bu blgenin arasna "ifte tampon" kurulmutu. Ayrca Bat Avrupa Eski Yugoslavya bunalmn evreleyebilmi,bu olayn serpintilerinin batya doru deil yalnzca douya ve gneye doru olaca anlalmt. Balkanlar deil de Ortadou a:sndan dnlecek olursa, bu blgeye bar gelmiti ve petrol ak ABD tarafndan gvenceye alnmt. Son olarak, Avrasya gerilimlerinde Trkiye'nin ciddi bir katk getiremeyecei anlalm ve bu lkenin AT'nin gvenliini salayabilir gerekesiyle rgte alnmasnn gereksiz olduu kabul edilmiti. b) ABD'ye gelince, bu lke SSCB'den ald .ehdit alglamasn Rusya'dan kesinlikle almamaktadr, stelik, Avrasya'da istikrarn :;alanmas iin kendisinin Rusya'ya ihtiyac vardr. Bunun yansra, ABD hem Rusya pazarn ele geirmeye nem verdii iin, hem de Jirinovski gibi fanatiklerin glenmesinden korktuu iin Rus rejimini desteklemektedir. Trkiye

Dinamikleri

Asndan

a- Ekonomik Faktr: Bir lkenin d politikas, son tahlilde, o lken in ekonomik gcnn bir fonksiyonu olduundan Souk Sava ertesinde ekonomisi istendii kadar glenemeyen, buna karlk yeni dnem koullarnda ekonomisi fazlasl)'la zorlanan Trkiye'nin d politika asndan g duruma dmesi sz konusudur. nk Trkiye alt Trki lkeye 1.5 milyar dolarlk yardm vem i, rnein yalnzca 1992 ba:p ile 1993 sonu arasnda drt ktadaki 32 lkeye toplam 2.9 milyar dolar ekonomik yardm yapmtr. Trkiye, ayn dnemde ktada eitli felM:etlere urayan 28 lkeye '~itli biimlerde 213 milyon dolarlk yardmda bulunmutur. Bunlar yapan Trkiye'nin 1992'deki bte a 4.2 milyar dolar, 93'te ise 9.2 milyar dolar olarak gereklemitir. Trkiye'nin 1995->6'dademesi gereken d bor taksiti 8.7 milyar dolar olup, i borlan da gibi artmaktadr.

TRK DI POLTIKASI b- Krt Sorunu: Trkiye'nin bir trl aklc zm bulmamakta direndii diplomasisini hem de ekonomiyi olaanst zorlamaktadr.

361

bu sorun hem T~rk

Diplomatik adan sorunu Trk diplomatlannn ayanda tam bir tkezleme tadr. ki taraftan insan kayplar arttka olayn terrizm olarak sunulmas glemekte, Trkiye'nin ne tr bir yaklan izledii, ne tr bir zm bulmay dnd sorulan younlatka, insan haklar karnesi zaten krk olan Trkiye'nin diplomatlarnn PKK'yi terrist olarak ilan etmeleri. lkelerini temize kannaya yetmemektedir. Krt sorunu ekonomiyi de ok zorlamaktadr. rnein, sonbahar n'deki tek bir snrtesi operasyonunu maliyeti 1.5 milyar dolar olmutur. 1993'te Trkiye'de terrle mcadeleye 7 milyar dolar, 94'te 8.2 milyar dolar harcand bildirilmektedir. Dier bir say vermek gerekirse, Krt sorunu Trkiye'de Gayri Safi Milli Hasla'nn (GSMH) yzde 5'ini gtrmektedir. c- Medya, kamuoyu ve muhalefetteki arptmalar 1990 ve 91'de Trk kamuoyuna ar beklentiler pompalanmtr. Trkiye'nin byk bir devlet haline geldii, Trki devletlerin lideri olaca vb. sylenmitir. Tabii, bundan sonra, btn muhalefet anlay bu beklentilerin gerekletirilme derecesine endeksienmi ve bu da eitli nedenlerle Trkiye'nin karlarna ok zararl olmutur. nk, birincisi, kimilkelerde (zellikle Rusya'da) Trkiye'nin imajn arptm, alarm yaratmtr. Bu da Trkiye'ye kar olanlarn cephesini glendirmitir. kincisi, Trk diplomatlarnn ve hkmetlerinin iini ok zorlatrmtr, nk kamuoyu Trkiye'nin Bosna ve Karaba bata olmak zeretm dikenli sorunlara bulamasn ister hale gelmi, medya da tm d sorunlar ncelikler, ulusal kar ve gvenlik perspektifi yerine "aktiflik-pasiflik", "dostluk-dmanlk" hatta "MslmanG~vur" gibi akld perspektifiere yneltmitir. ncs, gereklemesi mmkn olmayan beklentiler Trkiye kamuoyunda d krklna ve moral bozukluuna yol amtr.

Trkiye'njn

Balkan. Kafkas-Orta

A.u.iLtt

Ortadoh,Poljtjkalan Balkanlar

Souk Sava Sonrasnda

Trkiye Asndan

Bulgaristan'daki rejimin yklmas ve deimesi, bu lkedeki Trk aznln rahatlamas asndan olsun, Trkiye'nin tehdit alglamas bakmndan olsun ok rahatlatc olmutur. stelik, yatrm ve ticaret olanaklar domutur. Souk Sava dneminde Trkiye'nin en nemli komusu Yunanistan'n 1990'Iarda nemi azald, nk bu lke Arnavutluk ve zeikle de Makedonya konularnda kendine problem yaratt ve onlarla uramaktan Trkiye'ye fazla sorun karamad. Ege'de zaman zaman grlen ve korkulan olaylar Trkiye'nin 12 milolayna ok duyarl olmasndan kmaktadr. (12 mil durumunda Yunan karasular yzde 35'den yzde 64'e kacak, doal olarak Yunan kta sahanl ve hava sahas da birlikte genileyecek, Trk karasular %8.8'den~ yalnzca yzde lO'a kacak, akdeniz yzde 56'dan yzde 26'ya inecektir. Bu durumda Ege ve Marmara'daki Trk limanlarndan kalkan hibir gemi Yunan

362

BASKNORAN

karasuyundan, hibir uak da Yunan hava sahasndan gemeden Akdeniz'e kamayacaktr). Bu bunalmlarn zaman zaman yinclenmesi normaldir. Unutmamak gerekir ki bu iki lke, ulusal bili:~lerini yz yl ara ile (ISW'ler ve nO'ler) birbirleriyle savaarak (yani birbirlerini kullaarak) ina etmilerdir. Trkiye'nin Bosna K onusundaki Giriimleri

Bunlara karlk, Yugosla'/)'a'nn paralanma sreci Trkiye'nin halen devam eden bir biimde byk enerji harcamasna yolat, nk Trkiye Balkanlarda istikrarn ve ibirliinin zarar grmesini kendi karlarna aykn buluyordu. Nitekim, ilk olarak, Trkiye slam Konferans rgtii erevesinde bir Temas Grubu kurulmasna nayak oldu. kincisi, srekli talepte hulunarak sonunda (Hairan 1994) BM Bar Gc UNPROFOR'a 1400 asker, uu~: yasann denetimi iin de 18 adet F-16 yollad. Hatta, kanmca Trkiye'nin Somali Ba r Gcne katlmasnn ek nedeni, Bosna'da Srp, Rus ve Yunan basks sonucu kabu: ~ilmeyen katksn kabul ettirmekti. ncs, Mart 94'te ABD giriimiyle kurulan Bonak-Hrvat Federasyonunun byk destekisi oldu. Trk dileri bakan bu i iin.i~ kez blgeye gitti. Drdncs, Bonak ve Hrvatlarla dileri bakanlar ve devlet bakanlar dzeyinde toplantlar yaparak federasyonu desteklemeye ve ilerideki Ban an ibirliinin nvesini oluturmaya alt. Beincisi, Hrvatistan'a snan mltecilerinevierine gvenle dnmeleri amacyla oluturulan "Ortak Polis Gc"ne 50 polisle katk yapt (Aralk 1995). Altncs, Ocak 1996'da NATO'nun "Bar Uygulama Gc"ne (FR) katkda bulundu. Trkiye'nin Bosna Konusuna Angaje Olmasnn Nedenleri

Yugoslavya'nn paralarmamas iin nce 'toprak btnl" ilkesini savunan, paralanma kanlmaz hale gelnce de uluslararas hukuktn "bamszlk" ve "ayrlan lkelerin toprak btnl ve birlii" gibi baka ilkelerini n plana karan Trkiye, Bonaklar niye bu kadar d:~teklcdi? Mslman olduklar, Osmanl'nn ansn yaattklar iin mi? Trkiye'de zellikle sla:",:.; amuoyu Bonaklar des'~ckliyor; bunun da etkisi var. k Ama banda dnya kadar sorunu varken (Rusya'nn "geri dn", Frat'n sular, alarm veren ekonomi, zellikle de Kr, sorunu) asl nedenler ok da~1aderinlerde: Bir kere ve hereyden nce, Bosna'da bugn Mslmanlar Katolik ve OrtodoksIann yannda kabul ~unek istemeyen zihniyel, yarn brgn Trkleri de Avrupa Birliine kabul etmek istemeyecektir. kincisi, Trkiye Balkanlarda destabilizasyondan ok ekinmektedir. Yalnzca Balkanlar kendisinin AVT'.pa'ya k kaps olduu iin deil; bar iinde bir Balkanlar.Ja etkili olmadka kendisinin "Avrupal" saylmayacan bildiinden. ster Yunanistan'n deyimiyle "Yeil Ylan", isterse "Ortodoks Ekseni" olsun, Balkanlardaki her trl kutuplama Trkiye'nin aleyhine ileyccektir. ncs, Trkiye snrlarn zorla dei~irilmesine ve aznlklarn yol. at her trl snr deimelerine kardr ve bunun nedeni de uzun uzun anlatmaya gerek bulunmayacak kadar aktr: Krt Sorunu.

TRK DI POLTKASI

363

Trkiye'nin

Balkan

Politikasnn

Fiyat

ve Yarar

nce fiyat: Tilrkiye yalnzca Yeni Yugoslavya'yla deil, zellikle ABD 1994 Kasm sonunda Bosna'daki silah ambargosunu kaldrdktan sonra ngiltere-Fransa-Rusya troykasyla da ters dmtr. . in daha ciddi taraf, bura~ tarihsel sreklilie de bir ters d vardr, nk 18. ve 19. yzyllarda troykann ilk iki yesi, Almanya'y Dou Avrupa ve Balkanlarda frenlemek iin ncden sk sk yararlanmlardr ve gnmzdeki Bosna sorununda Srbistan'a kar kullanlan kadife eldiven bize bu politikay anmsatmaktadr. Olumsuz tarihsel sreklilie bir atf daha yapmak gerekirse, Srp-Yunan ittifaknn da tarihsel olduu sylenebilir. Yunanistan'n Makedonya'y bir trl tanmaya yanamad anmsanrsa, bunun nedenini anlamak iin haritaya bakmak yeterli olacaktr: Makedonya'nn varl, dier ikisinin ortak snmn birbirinden koparmaktadr. Trkiye'nin Bosna politikasnn bir olumsuz taraf da udur ki, Bar Gcnde grev yapmakta olan tek bir Trk askerinin tabutu Trkiye'ye geldiinde, bu Refah Partisine binlerce oy anlamna gelecektir. Bupolitikann olumlu yanlarna gelince:

Bosna olay, herkesin timsah yalar dkt ama kimsenin bi eyler yapmaya -yanamad hakszla uram insanlardan yana kan bir Trkiye'ye kendini blgesel bir g olarak kabul ettirme frsatn vermitir. Trk politikas, aynca, Srplarn tek apak mUefiki olan Yunanistan'n bu politikasn aa karmakta nemli bir rol oynamtr. Souk Sava'n son dneminde SSCB'nin zayflamas Trkiye'yi ok rahatlatmt. Btn enerjisini iteki reformlara harcamak isteyen Gorbaov, Avrupa Konv:ansiyonel Kuvvetler Antlamasnda (AKKA) Dou Anadolu'daki Trk kuvvetlerinin indirim d braklmasna olanak tanyarak Trkiye'nin Kafkaslardan tehdit alglamasn byk lde azamt. Daha sonra SSCB paralanp da Kafkas ve orta Asya'nn ou Trk kkenli bamsz lkeleri bamszlklarn ilan edince Trkiye daha da rahatlad. SSCB'yleortak snr kalmam, yerine zayf komular gelmiti,. Trkiye bu aamada, daha nce de szn ettiim gibi, hem abuk heyecanlanan kamuoyunun etkisi, hem ran kaynakl siyasal slam korkusuna kaplan ABD'nin yreklendirmesi, hem de Avrupa Birlii gznde daha nemli bir yer kazanmak umudu sonucu bir yanlgya kapld: SSCB'nin paralanmasnn ortaya bir boluk kardn sand. "Adriyatik'ten in Denizine Trk Dnyas" gibi szler bu dnemde sarfedildi ve doalolarak Rusya'y ok rahatsz etti. ki yl sonra durum deiecektir; hem Trkiye'nin yetersizlikleri ortaya kacak, hem de Rusya kendini topar!amaya balayp di gstermeye koyulacaktr.

Trkiye'nin

Kafkasya

ve Orta

Asya'ya

tlgisinin

Boyutlar

Corafi ve ekonomik bakmdan, Kafkasya, Orta Asya ve Rusya'ya giden ticaret yoludur. Orta Asya'nn siyasal ve dier bakmardan Trkiye iin n~~ini~ yan~r~, Rusya ticareti nemlidir. (1993'te 2 milyar dolardan fazla, Trk mteahhtlk rketlennm yklenimleri 5 milyar dolar, Trk Eximbank'n kredileri 1.4 milyar dolar). Trkiye de

364

BASKNORAN

bUyk lde Rus doalgaz ma bamldr. doalgaznn gelmesi ok neml i olacaktr.

Bunu

azaltmak

iin Trkmenistan

Psikolojjk adan, birdenbire kuzenlerini kefed(:n Trkiye kamuoyu, zellikle arasnda dil sorunu bulunmayan Azerbaycan'a ve genellikle Trki lkelere byk ilgi duymutur. Bu ilgide, Trkiye'nin uluslararas planda yalnzl ve kendisinden zayf kuzenlcr bularak psikolojik rahaLlamasl nemli roloynamtr. politika bakmndan, bir kere, Trkiye'de n(:mli sayda (~ milyon) Kafkas diasporas yaamaktadr. Azeri]{:r, Grciller, Aba.alar, erkesler, vb. Ustelik bunlar ok uyank ve etkili insanlardr. Ikincisi, bata sac partiler olmak zere genellikle Trkiye kamuoyu ve medya Ermeni-Azeri kavgasnda kendini taraf hissetmi, Elibey'in panturanist sylemi zeIIilJe MHP'nin faaliyetini artrm: bu durumda Dileri Bakanl politikaclar tarafndm srekli sktrlmaya balanmtr. Stratejik adan dn:ilrse, 1918'deki ksa sreli "Kafkas Seddi" Kurtulu Savana Sovyet yardmnn gdmesini nlemek asndan Trkiye iin zararl olmutur ama, 1991'de TC-SSCB ortal; snrn kaldran yeni sed ok rahatlatc bir durum yaratmtr. Trkiye'nin Sorunlar Trkiye bu lkelere iki:emel sloganla yaklamtr: I) Bamsz, laik, demokratik rejimIere sahip olmak, 2) Liberal paM ekonomilerine dnmek. Aslnda Trkiye'nin kendisi iin de zlemleri olan bu sloganlar, bu lkelerl.e iliki asndan kimi sorunlar karmlardr. . nk, bamszlk Vi~ demokrasi ilkeleri Rusya'y, demokrasi ilkesi hlila ibanda bulunan eski komo' n liderleri, laiklik ilkesi ele ran' rahatsz etmitir. Liberal pazar ekonomisi ise, hem Trkiye'nin hem de bu lkelein ekonomik zayfl nedeniyle bir slogan olarak kalmaya ma.;um olmutur. Trkiye'nin Kafkas ve Orta Asya Yakbm ve Bunun kard

Kafkas

ve Orta

Asya

Politikann

Amalar

Bu amalarn en nerr.lisi, blgede bamsz d~vletlerin kurulmasdr. Trkiye bunu iki nedenle istemektedir. ABD'yle "Stratejik birlii" sayesinde blgede serbest kalan Rusya'yla ortak snra bir daha dnmemek iin Ye <.aradeniz Ekonomik birlii projesinin de yardmyla bl[(~de bir pazar ve karlkl bamllk yaratarak Rusya'y blge dnda tutmak iin. f':~ekim, Karaba sava Dmasayd, Trkiye'nin o kadar istedii Azeri petrol boru han byk olaslkla imdiye kadar gereklemi olacaktr; Rusya blgede bu sava sayes inde gl ve sz sahibidir. Blgenin Trkiye'den en uzak lkesi Ermenistan'n Trkiye'~il'~ iliki kurmak istemesinin nedenlerinden biri de, mevcut durumun devam etmesi halinde bu lkede Rusya'nn siyasi, tran'n da ekonomik bakmdan egemen olacak olnt~,dr. Trkiye'nin bir dier ar"ac, Orta Asya yolunu ak tutabilmektir.

TRK DI POLTKASI

365

Trkiye'nin

Kafkasya

ve Orta Asya'da

Gerekletirdikleri

i) Altyapnn kurulmas: Eitim: Rusya'ya ve Rus kltrne bir alternatif yaratabilmek iin Trkiye Trki lkelere 11.000 eitim bursu vermitir. Bunun yansra askeri rencilere ve diplomatlara da Trkiye'de eitim olana salanmaktadr. Azerbaycan Latin alfabesine 1992'de gemi olup, zbekistan ve Trkmenistan'n aamal olarak gemeleri planlanmtr. Bu lkelere ynelik yayn yapan Trk kanal "Avrasya" Mays 1992'de yayna balamtr. Azerbaycan TRT-l 'i de alabilmektedir. Bununla birlikte, Trki lkeler Rusya'dan ekindiklerinden bu yaynlar alp merkezi biimde datamamaktadrlar. Ulam: Eskiden btn Trki bakentleri birbirine Moskova zerinden balanrd. imdi Trk Hava Yollar bunlarn arasnda direkt balant salamtr. Telekomnikasyon: Azerbaycan'a Ekim 1992'de Neta dijital telefon santral kurmutur. Eski SSCB'deki ilk dijital santralolan bu sistem Kazakistan'a da kurulmu, imdi Azerbaycan'a nc dijital sistem konmaktadr. PTT, Trki devletlerin herbirine 2500'er hatlk (Kazakistan'a 35(0) santral armaan etmitir. Toplam maliyeti yalnzca 25 milyon dolar olan ve geniletilebilir nitelikte ina edilen bu ~antrallar yine PTT'nin salad yer istasyonlar araclyla Trksat uydusunu kullanarak Trkiye zerinden almakta, Trkiye transit creti almaktadr. Neta Azerbaycan'da aynca telefon apareyi fabrikas da kurmu, santral fabrikas da ina etmektedir. 2) Kredi ve Finansman: Trki lkelerde halen 300'n zerinde Trk firmas faaliyet gstermekte, Eximbank da kredi salamaktadr. zel sektr Azerbaycan'a 500 milyon dolarlk yatnm yapmtr. Aynca Grcistan'a 100 milyon dolarlk kredi alm olup yine krediyle elektrik verilmektedir. Mart 91'de gnderilen 240.000 dolar tutannda deprem yardm ve ubat 92'de yollanan insani yardmn yansra, Ekim 92'den sonra Ermenistan'a 52.000 ton buday verilmi, bu lkeye insani yardm uaklarnn ve trenlerinin gemesi salanmtr. Bu tutum zellikle Kelbacar'm bu lke tarafndan igalinden sonra k~muoyunun basks zerine Nisan 94'te sona ermitir. 3) Diplomatik ve dari Yardm: Trkiye, Trki lkelerin uluslararas rgtlerde (slam Konferans rgt, Birlemi Milletler, Karadeniz Ekonomik birlii, ktisadi birlii rgt, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat) temsilini salam, onlara bu konuda bilgi yardmnda bulunmutur. AGK Minsk Grubundaki dokuz lkeden biri olan Trkiye, GrcistanAbhazya arasndaki UNMOO'da da askeri gzlemciler bulundurmaktadr. Yeni anayasalar, seimle gelen parlamento, ulusalordu, ulusal para, ulusal dil, kadrolarda ulusallatrma gibi yepyeni deneyimler yapmakta olan Trki devletlere Trkiye bilgi, tecrbe ve psikolojik destek alanlannda yardmda bulunmaktadr.

366
Kafkas ve Orta Asya

BASKNORAN

Politikasnn

Hatalan

ve Tehlikeleri

1) Ekonomik Adan: ok sz verip sonra da 1UlaJnamak Trkiye'ye prestij kaybettirmektedir. Trkiye, bu lkelere verdii kredileri Bat'dan kr(:di olarak almaktadr. Bunlar kendisi zaman geldiinde Bat':'~. geri demektedir ama, kendisine geri denmesi biraz kukulu gzkmektedir. Bu kmliler, Kbrs ve Krt ko::ularnn yansra Trkiye'nin ekonomik tkeniine olumsuz kHkda bulunmaktadr. Grc-Abhaz atmas. ;'ktnda, Trkiye'de Abhazlar rgtlenip soydalanna gda vb. yardm yollamlar, hkmet buna engelolamad iin ayn miktar Grcistan'a yapt insani yardma eklemitir; bir de bu gibi durumlar vardr. 2) D Politika Aisndar.: SSCB'ye birlikte Rusya da ortadan kalkm gibi hareket etmenin yansra, resmi politikann deil ama Trkiy~'d : 'ki kimi gruplarn Trki lkelere Trk-tslam Senteziyle yaklamalan Rusya'y rklmiitr. Aynca, Trkiye'deki kimi Kafkas gmenlerinin een-Rus atmasnda gnl] i olarak gidip arpmalar :iZ konusudur. Rusya bu ve benzeri konularda Trkiye'yi zo'lamak iin bir dizi nlem almaya balamtr. Kafkaslarda A vrupa Konvansiyonel Kuvvet: er Anlamasn (AKKA) uygulamaktan kanmakta, yeni Boazlar Tzne kar kr.akta, petrol ve doalgaz boru hatlannn Trkiye'den gemesine engelolmakta, PKK ~'elkesini amaktadr. Trkiye'nin d politikilll asndan bir dier tehlike, Trki lkelerin gerek baka lkelerle, gerek birbirleri ara:;nda, gerekse de kendi ikrinde kan ve kabilecek atmalara Trkiye'nin iser isemez taraf olmas ya da taraf saylmas olarak belirrnekledir. 3) Trkiye'nin t Siyasa. Dzeni Asndan: Krt milliyetiliinin Tiirkiye'de yaralmakta oldunu tepkiyle birleince, bata Azerbaycan olmak zere Tr!; lkelerden gelebilecek panturanist ve tslamc akmlar ileride byk tehlike yaratacak potansiyeldedir. Trkiye'dekidinci vakflardan 80 kadarnn bu lkede din arlkl kolejlcr ;.,;moluu bu durumu daila da cidrliletirmektedir. Ekonomik bunalmda olan Trkiye'nin bu uzak soydalara bu kadar dikkat ve yardm harcamas, buna karlkDou ve Gneydou Anadolu'nun hala mahrumiyet blgesi oluu, Krt kkenli yu!~lar devlete yabancla~.tracak bir unsur olmaktadr.
,

Nihayet, zellikle 1< afkaslardaki etnik kavgalarn Trkiye'deki diasporalarna yansmas, 1lrkiyc'nin zaten nazik olan etnik dengesini bozabilccektir. Nitekim, Abha:': ile Grc kahvelerinin a~mld duyulmaktadr. Balkan ve Kafkas Politikalar zerine J)nceler

Kafkas daha da

Trkiye'nin son Balkcn politikalan bu lkenin d/. politikasnn Kafkas politikalan da Statkow yann bir kez daha doulmnaktadr.

BalC yann,

TRK DIPOLlTtKASI

367

~u balamda, iki noktann insan yanltmasndan kanmak nemlidir. Birincisi, zaman zaman Trkiye'de cumhurbakanlarnn da aralarnda yer alabildii, d politikadan sorumsuz kimi evreler, bu politikann yaylmac olduuna ilikin demeler verebilmektedirler. zellikle slamc ve rk evrelerden oluan bu kii ve kurumlarn, Dileri Bakanl tarafndan yrtlen politikayla ilikileri yoktur. kincisi, bugn dnyann en alkanul blgesi Trkiye'nin batsna (Balkanlar) dousuna (Kafkaslar) ve gneyine (Ortadou) isabet etmektedir. Byle hzl bir deikenlik iinde Trk d politikas, yeni statkosunun oluumunu mmkn olduu kadar kendi karna etkileyebilmek ve Souk Sava ncesine oranla daha kt bir duruma dmemek iin ok daha aktif olmak zorundakalmaktadr. Bu aktiflik, bu politikann yanl olarak revizyonist diye alglanmasna yol amamaldr.

Trkiye ve Ortadou:

"Su ve Terr"

Souk Savatan sonra Trkiye, Balkanlarda ve Kafkaslarda olduu gibi Ortadou'da da greli bir rahatla kavumutur. Yukarda da sz edildii gibi, Krfez Sava sonucu Irak tamamen devreden km, ran ABD tarafndan soyutlanm, Suriye ise SSCB'nin dalmas ve Ortadou Bar Sreci sonucu "ehlilemeye" balamtr. Bununla birlikte, Trkiye'nin bu lkelerle yine birtakm sorunlar vardr. Suriye'yle Hatay, ran'la da ideoloji anlamazl gibi nisbeten kroniklemi sorunlar . saylmazsa, blgede Trkiye'nin karlau sorunlar su ve terrle ilgilidir. Su konusu, aslnda bugnn sorunu olmaktan ok gelecein sorunu gibi gzkmektedir. Bu konudaki asl atmay karan Suriye'yle Temmuz 7 987'de yaplan anlama sonucu bu lkeye saniyede 500 metre kp braklmakla birlikte., ileride rnein bir kuraklk yada nfus art vb. gibi durumlar szkonusu olduunda sorUnun ne hal alaca Suriye yetkililerini hrnla gtrr gzkmektedir. Frat ve Dicle'nin sularyla beslenen Irak da olayakatlarak Trkiye'nin karsnda yer almaktadr. Snraan rmaklar tek bir lkenin mal saylmazlar. Bununla birlikte, bu konuda uluslararasnda kabul gren tek ve yerlemi bir kurallar btn bulunmad iin, Trkiye hem Frat ve Dicle'nin kaynana sahip olarak sular ilk kullanan olmak, hem ,de blgenin gl devlet niteliinitamak bakmndan avantajl durumda bulunmaktadr. Bu yzden Trkiye olay ardan almaktadr. Ama, Trkiye'nin blgede skmasna yol aan bir sorun vardr: Krt sorunu. Krt sorunu, Irak'la Trkiye arasnda eskiden beri bir atma konusu deil, tersine, birletirici bir konu olagelmitir. Bununla birlikte, Saddam'n 1990'da Kuveyt'e saldrmas, sonuta Mttefiklere yenilmesi, bunun arkasndan gneyde iilerin kuzeyde de. Krtlerin ayaklanmas, Saddam'n orduyu kullanarak ikisini de bastrmas, Krtlerin ran ve Trkiye'ye snmas gibi bir dizi olayn ardndan Temmuz 91 'de ABD'nin liderliinde bir "Huzur Operasyonu-2" gerekletirilmitir. Bu operasyon sonucu KJrak'ta Trkiye snona bitiik blgede kurulan "Gvenli Blge", Saddam'dan korkarak Trkiye'ye snan Krtlerin buraya dnmesiyle ksa srede bir "Krt devleti" embriyonu nitelii kazanm tr.

368

BASKN oRAN'

Hemekadar bu "devleCir Drganlan Krtleraras (Barzani-Talabani) atmalar yznden ileyemez durumday& da (bu konuda bkz. B. Oran, "Kalkk Horoz", eki G ve Krt Devleti, Ankara Bilgi Yaynevi, 1996) kendi Krtleriyle ilgili sorunlan hala demokratik bir zme ula,uramayan Trkiye durumdan ciddi oranda tehdit 'alglamaktadr. nk K. Irak'ta blgenin Krtleri glcnse bu "devlet" Trkiye Krtlerine "rnek" olabilecek', gLlenip de K. Irak'ta iktidar boluu dosa PKK buraya yerleerek s edinecektir. Suriye konusunda fiili duum da ciddidir. Trkiye'yle olan sorunlan, zellikle de su sorunu bakmndan elinde ba ika koz bulunmayan Suriye PKK'ye hogryle, hatta yardmc bir tavrla yanamaya devam etmekte, bu tutumunu srdrecei izlenimini vermektedir. Nitekim, PKK lideri Abdullah Calan (Apo) Suriye'nin izni ve korumasyla bu lkede bannmaktadr. Grnd kadaryla, Tiirkiye'nin "terr"le ilgili d politika sorunu, kendi iindeki Krt sorununun sa::lam ve kalc birzme ulatrlmasna bal bulunmaktadr.

111- SONU
Trk d politikas, Cunhuriyet'in ykselmitir: BaUclk ve Statko:uluk. bandan bu yana iki temel direk zerinde

Souk Savan bitmesiyle, bptn dnyadaki statkoyla birlikte politikasnn iinde cereyan euii koullar da ok radikal biimde deimitir.

Trk d

Souk Sava srasnda b politika Sovyet blokuna kar Bau'yla ibirlii yapmak gibi bir ana temaya dayanyordu. Bu tema iinde Trkiye'nin sorunlan iki kutuplu dengenin belirgin izgileri yk tanmlanm bulunuyorc1u. Bu nedenle Trk d politikasnn manevra alan da, yeni olanaklar yaratma yetisi snrl, ama istikrar salamd. SSCB'nin ortadan kalkmas zerine durum grdi basitliin i yitirmi ve ok karmaklamur. Trk d politikas yeni statkonun oluum sanclan iinde kendine yeni (ve eskisinden daha zayf olmayan) bir rol ina etme zorunluuyla kar karya kalm, Bau dnyas dnda yeni olanaklann ortaya kmas zerine eskisine oranla ok aktiflemi, manevra alann ek geniletmi; bu arada da iki kutuplu dnyadaki eski istikrann doal olarak yitirmit,!. Bu yeni duruma bakp da hemen Trk d politikasnn Statkoculuktan ve Batclktan vazgetii yargsna varmak ,gereklere son derece terstir. Eski statilkonun ykld ve yenisinin kurulduu bir dnemde, Trk d politikas gerek tarihsel sreklilii gerekse jeopolitik konumu aynen devam ettii iin temel ilkelerinden vazgemeden, yeni statkoda yeini aramaktadr. Bu sre iinde bu politiLann uygulayaca temel (;izgiler en olmaldr? 1) SSCB'nin ortadan kalkmasyla Trkiye'nin ku:reyinde "boluk" domamur. Tersine, kapitalist dzenin rakibi yenilince Bat'nn Ru:;ya'dan korkusu ve dolaysyla Trkiye'ye stratejik gereksinnH:si azalm, Avrasya kuandaki yeni istikrarszl dinginlemenin ancak Rusya'nn harc olduu da ayn anda ortaya kmur.

TRK DI poLITIKAS

369

Bu veriler iinde Rusya, tarihsel gemi de hesaba katldnda, Trkiye iin SSCB'den ok daha tehlikeli olma potansiyeline sahip bir 1kedir. Bu "Kuzeydeki Byk Komu"yu hesaba katmadan, ona ramen yaplmak istenecek her ey, Trkiye'ye yarardan ok zarar getirebilir. Nitekim, getirmektedir. Dileri Bakanl bu durumun bilincinde gzkmekle birlikte, muhalefet ve kamuoyunun ayn rasyonellik iinde olduu sylenemez. " 2) Trkiye, Bosna konusunda haklnn ve mazlumun tarafn tutarak sayg toplam, Balkanlarda varlacak zmlerin kendini dlayarak yaplamayaca dncesini kar taraf telkin etmitir. Bununla birlikte, Bosna konusunun lkedeki slamclara da yaradn unutmamak ve bu yolla yaplabilecek Panislanizm "ithalat"n nlemek ok nemlidir. Balkanlarda, Yunanistan sorunu aynen devam etmektedir. Geri bu lke eitli davranlaryla kendini dara sokmaktadr ama, aradaki sorunlarn' orta vadede zlebilir nitelikte olmamas, bu "mttefik" lkenin ataca admlarn ok yakndan izlenmeye devam zorunluunu getirmektedir. Trkiye'nin u anda yapabilecei, Yunan adalarnn okluu yznden dezavantajl olduu Ege'de ve stanbul'da Rum aznlnn kalmamas yznden dezavantajlbulunduu Bat Trakya'da bu izlemeyi dikkatle silidrmek, oldubiuilere izin vermemektir. Kbrs'a gelince, bu konuda Trkiye'nin durumu artk daha skktr. KKTC ekonomik bakmdan iflas etmitir. Gney Kbrs'n yava yava Avrupa Birliine (AB) girmeye balamas sreci karsnda uygulanabilecek tek kalc politika u gzkmektedir: Bu sre iine K. Kbrs'n da dahil edilmesi kabul edilmeli, bu yaplrken, K. Kbrs'n en azndan belli bir dnem bir yandan AB'nin yardmlarndan daha fazla yararlanrken, bir yandan da siyasal ve ekonomik zerkliini korumas salanmal, Kbrs Trkleri konusunda Trkiye'nin garantrl devam edemiyecekse bu insanlar AB'nin garantrlU altna koydurmal, ama bu garantinin ilememesi halinde Trkiye'nin sorumluluu kabul ettirilmelidir. nasya" (Kafkasya) ve orta Asya'da yeni akraba devletlerin ortaya kmas Trkiye asndan nemli ufuklar ve olanaklar amtr. Bununla birlikte, Trkiye'deki rk akmn zellikle Azerbaycan'da yuvarlanarak glenmesi ve bu yoldan bir Panturanizm "ithalat" olabileceinin gzden karlmamas gerekmektedir. Ayrca, bu blgelerde Trkiye'yle ilgili hayal krkl yaratlmamas, bu arada da bunlarla ilikilerin Rusya'nn tepkisini ekmeden srdrlmesi ok nemlidir. SSCB'nin dalmasyla birlikte ABD ve NATO'yla ilikilerin Trkiye iin yarar ve tehlikesi azalm, ama ortadan kalkmamtlf. Trkiye bu ikiliden Bat kulb iinde tutunmak iin yararlanmaya devam ederken, Ortadou'da Bat'nn petrol karlar iin kullanlmamaya zen gstermelidir. Son yllarda gerek d borca ar bamllk, gerek insan haklar nedeniyle Avrupa'dan dlanmak, gerekse globallemenin zorlamas nedenleriyle ABD'ye rktc biimde artan bamllk baka bieyle dengelenemeycei iin Avrupa'yla dengelenmeye allmaldr. Avrupa'ya yaklamak Trkiye'ye yalnzca ABD'yi dengelernek olanan vermekle kalmayacak, bu yaknlamay nleyen sorunlar halletmek zorunluunu getirmek asndan da yararl olacaktr.

370

BASKINORAN

Bir de u' unutulmamaldr: Genelde insan haklar, zelde de Krt sorununu demokratik zmlere kavutu'mak yalnzca bir d po:litika gereksinmesi olarak alglanrsa, ulusal onuru zedeler. Bu sorunlarn zm, asl, Trkiye'nin kendisini kendi gznde ve y~nn gznde ~.ilceltmesiasndan nemlidir.