Kurtovic Etnografski Eksperimenti

LARISA KURTOVI*
Etnografski eksperimenti: Manifest za podrku razvoja drutvenokulturne antropologije u Bosni i Hercegovini i kratak pregled studentskih radova
Saetak Sastavljen na osnovu iskustava est uesnika modula pod nazivom Uvod u sociokulturnu antropologiju, prireenog za studente prve godine Master programa na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Sarajevu, ovaj separat nudi konkretne primjere primjene etnografske metodologije, ukazujui na njenu specifinost i potencijal pri izuavanju svakodnevnih praksi, obinih prostora i drugih esto zanemarenih drutvenih tema. U uvodnom dijelu, kao organizator i instruktor ovog modula, opisujem kontekst u kojem je ovaj seminar realiziran, razmatrajui istovremeno na koji nain savremena antropoloka analiza i etnografska istraivaka metoda mogu obogatiti izuavanje i analizu kompleksnih drutvenih pojava i transformacija. Razmatrajui principe i teorijska naela koja su za studente bila putokaz u radu, u ovom tekstu iznosim na vidjelo prednosti sociokulturne antropologije te mogunosti koje ona prua za studente drutvenih i politikih nauka u Bosni i Hercegovini zainteresirane za istraivaki rad. Drugi dio separata nudi kratki pregled est studentskih radova napisanih na osnovu pokusnih etnografskih istraivanja razliitih urbanih prostora, drutvenih grupa i praksi koje su dio bosanskohercegovakog drutva u transformaciji. Jelena Moevi istrauje granice izmeu javnog i privatnog putujui svakodnevno sarajevskim trolejbusima, gdje uoava, opisuje i analizira razne oblike drutvenosti koji se u njima raaju. Sanela Mulagi, druei se s prodavaima na sarajevskim pijacama Otoka i Sirano, u svom radu pokazuje da su to mjesta sa svojim pravilima, na kojima je istovremeno mogue uoiti ope nepovjerenje i iznenaujue oblike solidarnosti. Etnografija Selme Mehmedi prikazuje svijet kolportera, ulinih prodavaa
* Larisa Kurtovi je doktorandica iz oblasti antropologije na University of California, Berkeley.
ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...
359
Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011
360
LARISA KURTOVI
novina na Gajevom trgu u Sarajevu, postavljajui pitanje kakve kvalitete treba imati da bi se danas prodale novine Bosancu kokuzu. Jugoslav Sarajli nas uvodi u aroliki svijet sarajevskih taksista, otkrivajui da, i pored loe reputacije u medijima, vozai taksija znaju puno o solidarnosti, suivotu i borbi za preivljavanje. Emina Bei bavi se eksploracijskim istraivanjem Sai pokreta, jedne od novih duhovnih i vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini, iji su lanovi esto pogreno shvaeni, posebno u kontekstu poslijeratnih nacionalnih i vjerskih podjela. Fokusirajui se na srednjokolce u jednom sarajevskom predgrau, Jasmina Abazovi dolazi do zakljuka da oficijelne politike, koje zagovaraju etnike podjele, ne uspijevaju u potpunosti oblikovati stavove srednjokolaca o uvoenju vjeronauke. Kljune rijei: etnografske istraivake metode, etnografija Balkana, povijest etnologije i antropologije u bivoj Jugoslaviji, urbana antropologija
Jedna od akademskih disciplina koja jo uvijek u naoj zemlji nema svoj univerzitetski dom je drutvenokulturna antropologija. U susjednim dravama, pa i na Balkanu uope, ova preteno zapadnoevropska i amerika nauka svoje je formalno mjesto u posljednjih dvadesetak godina izdejstvovala uz regionalnu etnologiju, njenu sestrinsku disciplinu koja se paralelno razvijala u centralnoj i istonoj Evropi. ak i danas, samo spominjanje rijei antropologija u bosanskohercegovakom kontekstu priziva razne i zbunjujue asocijacije, od spomena kantovske filozofske antropologije, preko imena i pisanog opusa francuskog strukturaliste Claudea Levi-Straussa, do izmiljenog lika Indiane Jonesa i neto savremenije figure forenzikog antropologa kakve se pojavljuju ne samo u amerikim kriminalistikim serijama nego i na samom bosanskohercegovakom poslijeratnom tlu. Kao istraivaka djelatnost i akademska disciplina, antropologija je proizvod dugog nastajanja i formaliziranja naunih polja koja su se desila poetkom 20. stoljea. Ona je zapravo jedan pojam s mnogo znaenja koja zavise od geografskog i historijskog konteksta u kojem se ide ka njihovom definiranju. Ovaj separat predstavlja pokuaj definiranja prolog i mogueg budueg mjesta ove naune djelatnosti u naoj zemlji te ukazivanja na njene konceptualne i praktine vrijednosti zbog kojih ima smisla ulagati i raditi na njenom razvoju. Zadatak koji mi predstoji kao autoru ovog uvoda nadahnut je iskustvima i radom studenata modula Uvod u drutvenu i kulturnu antropologiju koji sam imala privilegiju prirediti na Fakultetu politikih nauka u proljee 2009. godine. Osim to je ovo bio prvi as iz angloamerike drutvenokulturne antropologije ponuen poslije rata na
Fakultetu politikih nauka, ovaj uvodni seminar je nosio sa sobom rijetku komponentu terenskog istraivakog rada. Najvaniji dio ovog teksta zapravo su prikazi studentskih seminarskih radova koji su pisani na osnovu kratkih metodolokih vjebi etnografskog posmatranja gradskih prostora koje su studenti sami odabrali kao lokacije svojih istraivanja. Ti radovi bili su zapravo dio obuke iz etnografske metode rada koja je osnova drutvenokulturne antropologije; ona se najjednostavnije moe opisati kao ivot meu te detaljno i dugorono biljeenje aktivnosti i razgovora s pripadnicima zajednica koje su predmetom istraivanja. Uesnici seminara imali su nezavidan zadatak da bez prethodnog iskustva i u ogranienom vremenu urade samostalno etnografsko istraivanje, koristei prilino izazovnu i esto neizvjesnu metodoloku praksu koju su prvi put sreli u odlomcima odabranih antropolokih monografa. Ovi etnografski eksperimenti, kako sam ih u naslovu nazvala, izuzetan su prikaz ne samo velikog truda samih studenata nego i pogonskog goriva koje antropoloke metodoloke prakse mogu dati procesu oivljavanja empirijskog istraivanja u naoj zemlji. Od kraja rata naovamo, posebno meu novom generacijom akademika, postoji interes za sistematinijim razvojem induktivnog i empirijskog naunoistraivakog rada, koji se zasniva na etnografskim i srodnim metodama.2 Naalost, mnogo toga stoji na putu takvim programima, ukljuujui nedostatak kadra, naunoistraivakih fondova i institucija koje bi mogle pruiti ansu mladim istraivaima.3 Uvodni modul 2009. godine predstavljao je prvobitni pokuaj da se stvori interes za antropologiju i postavi osnova za budue korake ka njenom daljnjem razvoju. Ovaj separat je jo jedan skroman doprinos tim naporima, jer ujedno nudi i seriju argumenata u korist daljnje podrke razvoju ove naune djelatnosti i u naoj zemlji. Osim predstavljanja irih obrisa ovog polja istraivanja, u njega sam ukljuila i kratku historiju etnoloko-antropolokog prikazivanja Bosne i Hercegovine, te njegovog odnosa s regionalnom etnologijom, koja se u Hrvatskoj, Srbiji i Sloveniji danas izuava uporedo s antropologijom. U Bosni i Hercegovini, i pored skromnih pokuaja ranih 1980-ih, te uvoenja pojedinanih asova iz etnologije na raznim fakultetima Univerziteta u Sarajevu, nikada nije osnovan odsjek za etnoloke studije. Nedostatak institucionalizacije etnologije na bosanskohercegovakim (dravnim) univerzitetima sigurno e imati posljedice po eventualni budui razvoj drutvenokulturne antropologije u naoj zemlji, posebno jer je antropologija na vrata univerziteta u susjednim dravama zakucala upravo preko etnologije i folkloristike. Postavlja se pitanje moe li se kod nas ovaj nedostatak pretvoriti u prednost, te odsustvo
361
362
LARISA KURTOVI
domae etnoloke djelatnosti (posebno sada, poslije rata) iskoristiti za novi poetak drutvenokulturne antropologije. No, prije nego to krenem izlagati svoje argumente, bitno je objasniti na ta zapravo mislim kad se koristim pojmom drutvenokulturne (ili, alternativno, sociokulturne) antropologije. Ova akademska disciplina danas predstavlja spoj dviju povezanih i nikada potpuno razdvojenih naunih tradicija britanske drutvene i amerike kulturne antropologije koje su nastale sistematizacijom komparativnog prouavanja nezapadnih kultura u cilju pronalaenja odgovora na ambiciozno pitanje ta znai biti ovjek? Da pojednostavim: dok je tradicija istraivanja koja se nekad zvala britanskom ili uope evropskom antropologijom na poetku crpila svoju inspiraciju iz sociolokih obrazaca Durkheima, te kasnije evropskih strukturalista i funkcionalista, amerika antropologija utemeljena je kao neobian spoj etiriju razliitih nauka. Nadahnuta tada revolucionarnim idejama svoga utemeljitelja Franza Boasa, amerika antropologija postala je 1920-ih spoj arheologije te fizike (bioloke), lingvistike i kulturne antropologije (etnologije), koje su zajedno trebale dati kompletnu sliku iskustava ljudske rase kroz prostor i vrijeme4. Amerika kulturna antropologija imala je za cilj udariti temelje ozbiljnim komparativnim studijama razliitih kultura, te tako postati naunom alternativom evolucijskoj antropologiji 19. stoljea, koja je razlike objanjavala pseudobiolokim rasnim hijerarhijama. Umjesto rase, antropologija je ponudila kulturu (nauene prakse i nain ivota) kao novi vid promiljanja ljudske razliitosti i alternativu biolokom determinizmu. Od tada je disciplina prola kroz mnoge burne teorijske transformacije, naputajui ak u jednom momentu i svoj temeljni koncept, kulturu, te udaljavajui se od Boasovog etveropoljnog modela. Detalji tih rasprava ne mogu se adekvatno izloiti na ovom mjestu. Bitno je prepoznati da su, i pored nekih razlika u temeljnim pretpostavkama, socijalna i kulturna antropologije uvijek bile povezane, a vremenom su postale meusobno neraspoznatljive5. U meuvremenu, razvile su se i mnoge druge etnoloko-antropoloke tradicije u ostatku Evrope, ali i na drugim mjestima, poput Brazila ili Indije. Osim njezinog specifinog interesiranja za prouavanje dalekih i za Zapadnjake egzotinih naroda, koji i danas oblikuje vanjsku percepciju i reputaciju ove nauke, antropologija se izdvajala i po etnografskoj metodologiji, to jest dugotrajnom, terenskom istraivanju, i biljeenju naina ivota pojedinih kulturnih zajednica. Rani antropolozi ili su na teren na udaljene tropske otoke ili meu takozvana primitivna plemena, gdje su uili jezik i ivjeli meu lokalnim stanovnicima, posmatrajui i biljeei obiaje, strukture
srodstva, drutvene organizacije, metode lijeenja i dr. Bez sumnje, antropologiju je omoguila kolonijalna ekspanzija Zapada u druge krajeve nae planete, te stoga nauka i dan-danas esto zna biti okarakterizirana kao sluavka imperijalizma (Asad, 1973). Meutim, poto su antropolozi bili prvi koji su razliitost napravili predmetom naunog istraivanja, u samoj nauci razvila se izuzetna tradicija kritikog i samokritinog promiljanja. Na osnovu decenija provedenih prouavajui kulturne Druge, antropologija je ve 1980-ih imala temelj na osnovu kojeg je svoja kritika sredstva mogla usmjeriti ka modernim drutvima na Zapadu, te populacijama koje je klasina antropologija ignorirala. Dananji antropolozi podjednako esto vre svoja etnografska istraivanja u laboratorijima, fabrikama, ili finansijskim berzama u velikim gradovima, koliko i u udaljenim ruralnim predjelima. Prevladavanjem ovih ranih geografskih (ali nadasve ideolokih) barijera, poslijeratna Bosna i Hercegovina postala je jo odavno pogodno tlo za antropoloka istraivanja, onoliko koliko i ulice Harlema ili Kaira, ili udaljeni dijelovi Sibira. Nadalje, proirile su se i definicije onih koji mogu biti antropolozi, jer su se od 1980-ih naovamo prvi put pojavili i takozvani domai antropolozi, koji su istraivanja vrili ne van ve unutar svojih primarnih kulturnih zajednica.6 Mada se predmet i karakter djelatnika istraivanja transformirao, obuhvaajui danas itav svijet, kao i veliku i raznorodnu lepezu starih i novih tema, antropologija i dalje ima svoju posebnost, koju je bitno ovdje iznijeti na vidjelo. Prvi nivo specifinosti proizlazi iz ve spomenute terenske metode, ija je jedna verzija ovdje predstavljena kroz studentske radove. Ta metoda zasniva se na pretpostavci da biti negdje, to jest ivjeti meu ljudima ije su prakse predmet istraivanja, ujedno znai i dati osnove razvoju iskustvima potkrijepljene mikroperspektive do koje se drugaije ne moe doi. Etnografija nikada, a posebno danas, nije bila ekskluzivan domen sociokulturne antropologije, ali antropologija umnogome ima najvie iskustva s dugoronim terenskim istraivanjem, njegovim prednostima i ogranienjima. Ipak, kako tvrdi antropolog Talal Asad, pozivajui se na britansku kolegicu Mary Douglas, bilo bi netano i ograniavajue predloiti da je teren sve to ini antropologiju antropologijom. Asad tvrdi da je klju antropologije problematizacija onih opeprihvaenih istina koje se postiu izmjetanjem u drugi kontekst:
Ono to je [za antropologiju] osobeno ... jest poreenje ve utvrenih koncepata (predstava) o drutvima koja su razliito locirana u vremenu i prostoru. Vana stvar u ovoj komparativnoj analizi nije njihovo porijeklo (zapadno ili nezapadno), nego forme ivota koje ih artikuliu, moi koje oni oslobaaju ili spreavaju (Asad, 2008: 31).
363
364
LARISA KURTOVI
Drugim rijeima, osnova sociokulturne antropologije nije njena metodologija, nego neto to bismo mogli zvati metametodologijom, to jest epistemolokim opredjeljenjem da se uzmu u obzir (i zaozbiljno) naini na koje razliite geografske i historijske okolnosti vode drugaijim vidovima rezoniranja, organizacije moi i uope moguih naina ivota. Terenski istraivaki rad zapravo je sredstvo koje omoguava provoenje ovakvog epistemolokog obrasca, jer je antropologija principijelna praksa kojom su teorija i konkretna realnost obje konstruirane i dovedene u diskurzivnu vezu jedna s drugom...[praksa] koja sadri [posebnu] orijentaciju ka prirodi znanja, njegovim filozofskim osnovama i pojmovima istine, injenice i vrijednosti (Comaroff, 2010: 530, moj prijevod). Tako shvaena, antropologija ne zavisi od opstanka takozvanih primitivnih kulturnih jedinica, ve se moe prakticirati opserviranjem genetiara u laboratoriju ili prikupljanjem arhivske grae, kroz analizu medijskog diskursa, virtualnu etnografiju i mnoge druge eksperimentalne metode ili kombinacije vie njih. Pojam teren pokazatelj je zapravo odnosa koji savremena antropologija ima s procesom analize i nainom na koji se njeni teorijski obrasci proizvode. Konceptualna misao mora biti utemeljena na iskustvu, neem to se, da pojednostavim, zaista deava ili se ve dogodilo negdje u svijetu. Istraivaka komponenta ne moe se nikad zanemariti. Dakle, kao nauka koja je prva sistematizirala etnografsku metodu rada, uzela sebi za zadatak da ustanovi politike i epistemoloke temelje usporedbe razliitih kulturnih praksi, te skrenula panju na situiranost znaenja i odnosa moi kroz takvu vrstu istraivanja, antropologija nudi mnogo vie od prikaza egzotinih obiaja i marginaliziranih populacija. Barem tri osnovna razloga ine njezino predstavljanje i, nadamo se, budue formaliziranje u naoj zemlji potencijalno jako korisnim za unapreenje drutvenopolitikih nauka i kritikog miljenja uope. Prvo, kao to sam ve nagovijestila, etnografska metodologija ini ovo polje dobrim primjerom empirijski zasnovane drutvene nauke u kojoj postoji induktivan i promiljen odnos izmeu dokaznog materijala i teorijskih zakljuaka. Nove generacije istraivaa mogle bi, uz adekvatan podsticaj i podrku, i s malo novca, realizirati uzbudljive nove etnografske studije domaeg terena, kakve se ve pojavljuju u susjednim dravama7. Etnografska metodologija mogla bi dati istraivaki pristup mnogim fenomenima i procesima koje nove generacije studenata svakodnevno posmatraju, ali nemaju priliku napraviti predmetom organiziranog propitivanja, kao to su razne supkulture mladih, novi oblici potronje ili dramatini porast u popularnosti i broju sportskih kladionica. Pratei ovaj model u bosanskohercegovakom kontekstu, odustali
bismo od pitanja ta su, to jest ko su dananji bosanskohercegovaki graani? (ili, jo gore, ta nisu), i umjesto toga poeli obraati panju na detalje onoga to ti ljudi rade, govore ili (tvrde da) misle kad ih sretnemo u obinim i neobinim situacijama8. Daljnji razvoj ovakve vrste istraivakog rada mogao bi dodatno unaprijediti razvoj drugih srodnih nauka, kao to su naprimjer sociologija ili meunarodni odnosi, gdje ovakva vrsta metodologije moe obogatiti ve postojee obrasce, ali i dati svjeu perspektivu o prethodno ve obraenim temama. Drugo, upravo zbog svojih iskustava i opredjeljenja ka promiljanju drugaijih naina ivljenja i rezoniranja, antropologija ima izuzetan potencijal da potpomogne i obogati javnu debatu oko vidova razliitosti koji se danas pojavljuju, to jest konstruiraju kao politiki ili drutveni problem. Zbog historije njezine misli, antropologija je vjerovatno najsposobnija da se nosi s obeanjima, potencijalom, ogranienjima i neuspjesima multikulturalizma i tolerancije. Nadalje, svojom etnografskom panjom na mikroprocese i svakodnevne interakcije meu ljudima, antropologija je ujedno i u dobroj poziciji da dokumentira i stavi u kontekst dramatine promjene poput onih koje su se u posljednjih dvadeset godina desile i u naoj zemlji. S obzirom na nau skoranju historiju, u kojoj se takozvane politike identiteta isprepleu i sukobljavaju s viestrukim oblicima drutvenih, politikih i ekonomskih transformacija, antropoloka pronicljivost mogla bi biti dobro iskoritena za razne konstruktivne naune i praktine svrhe. Antropoloke studije kompleksnih prilika u naoj zemlji svakako bi omoguile novi val utemeljene kritike misli, ali bi mogle dati osnovu i za vie konstruktivne i uinkovite javne politike, koje zaista odgovaraju situaciji na terenu. Najzad, identitet antropologije povezan je historijski s nizom koncepata, poput etniciteta i (jo opasnije) kulture, koji su Bosni i Hercegovini vrlo udomaeni i lako zloupotrebljivi, pa time i zahtijevaju sistematsko sagledavanje nadahnuto kritikim duhom primjerenim za akademske rasprave. Ukoliko se ne naprave koraci ka razvijanju ove naune grane i kod nas, na nain koji je sukladan sa savremenim strunim raspravama, ovi idiomi bit e (opet) preuzeti i (dalje) iskoriteni za razne diletantske, pseudoantropoloke argumente, ija e nauna, ali i politika svrha, biti u najmanju ruku sumnjiva, a moda i vrlo razorna. Nama je vie nego potreban proaktivan stav i odgovor na prisvajanje antropolokih ideja u nacionalistikoj historiografiji i paraetnolokim studijama nacionalnih mentaliteta, identiteta, etnogeneze i sl. Mogui destruktivni rezultati ovih tendencija, ijim prvim materijalizacijama smo ve bili svjedoci kasnih 1980-ih, vaan su povod
365
366
LARISA KURTOVI
i pozadina mom insistiranju na razvoju sociokulturne antropologije i na bosanskohercegovakim univerzitetima. Posebnu panju ovom treem argumentu dajem u dijelu koji slijedi, usredotoenom na historiju etnografskih reprezentacija nae zemlje, te na ulogu domae etnologije u toj prii. Zbog ve spomenute hronine marginalizacije etnologije u Bosni i Hercegovini, kod pregleda doprinosa ove srodne djelatnosti nije mi preostalo nita drugo nego da usmjerim veinu panje na etnoloke tradicije u susjednim zemljama, koje su svojevremeno, svaka na svoj nain, pridonijele jugoslavenskoj etnologiji. Mada su nalazi tih ranih etnologija, posebno u obliku studija utemeljenih na terenskim istraivanjima, ostali skromni, a njihove kljune teme zastarjele, miljenja sam da ih se ne moe tek tako odbaciti, ve ih treba prihvatiti kao dio historije ovakve vrste prouavanja i samog konteksta u kojem su nastajale. Mogue je, dakako, usmjeriti mnoge druge otre kritike u pravcu pokuaja regionalnih etnologa da preko noi postanu sociokulturni antropolozi, i to pukim teoretiziranjima, bez adekvatnog razvijanja etnografskog naunoistraivakog rada, kao to su neki ve uinili. Ali mislim da je mnogo pravednije i konstruktivnije podrati vrlo vane napore da se studije svakodnevnice te pristup kulturolokim temama proire, da se tekstovi uine dostupnim, da se utemelje novi akademski urnali i stvore mjesta za razmjenu informacija i stavova. Na kraju idue sekcije bavit u se posebno pitanjem kako gledati na sve vei interes zapadnih antropolokih istraivaa za nau zemlju, koji je dio prie o Bosni kao etnografskom prostoru. Bosna i Hercegovina u jugoslavenskoj etnologiji i zapadnoj antropologiji: kratka historija i odabrana bibliografija Drutvenokulturna antropologija, mada nikada zvanino utemeljena na dravnim univerzitetima u Bosni i Hercegovini, zapravo je decenijama ve prisutna kroz svoj utjecaj u regionalnim etnolokim, historiografskim, folkloristikim i etnomuzikolokim poljima. Od kasnog socijalizma pa do danas, u susjednim zemljama ona je zapravo stekla mjesto sestrinske, komplementarne, a ponekad i konkurentne nauke regionalnoj etnologiji. Odnos izmeu eksjugoslavenskih etnolokih i folkloristikih tradicija, koje i same imaju dugu i konfliktima ispunjenu historiju, i britansko-amerike (tj. drutvenokulturne) antropologije, koja se danas nudi kao prototip novoj globalnoj generaciji disciplinarnih studija, dao je povoda mnogim vanim publikacijama i raspravama u Hrvatskoj, Srbiji i Sloveniji, iji detaljniji pregled ne moe stati na stranice ovog uvoda9. Ipak, vrijedi se osvrnuti na
historiju etnografskih reprezentacija Bosne i Hercegovine od 19. stoljea do danas, te tako staviti u kontekst predstavljene studentske radove, ali i ovaj apel za daljnji razvoj savremene antropologije10 na Univerzitetu u Sarajevu. U bibliografiji11 koju namjeravam predstaviti u ovom dijelu teksta mogu se primijetiti dva vana trenda. Prvi je sistemski i hronini nesrazmjer u razvoju etnoloko-antropolokog istraivakog rada u Bosni i Hercegovini i ostatku bive Jugoslavije. Nedostatak domaih strunjaka doveo je do dananje situacije u kojoj je gotovo cjelokupan doprinos savremenom antropolokom znanju o naoj zemlji nastao iz rada stranih antropologa. Problem ipak ne lei u velikom interesiranju zapadnih antropologa za Bosnu, ve u injenici da u zemlji u kojoj bi etnoloka pronicljivost i antropoloki pristup praktinim i teorijskim dilemama mogli imati viestruku korist nikada nije postojala adekvatna osnova za razvijanje te naune discipline. Druga tendencija tie se cjelokupne (post)jugoslavenske etnologije i srodnih nauka, a ini je kontinuirana povezanost proizvodnje etnografskog i etnolokog znanja s dominantnim politikama. Ta veza, mogli bismo ak rei i simbioza izmeu politikih aspiracija i naunog rada, nije nimalo iznenaujua, niti je posebnost nae zemlje, ali zahtijeva kritiku panju. Zbog zloupotrebljivosti antropolokih idioma u nacionalistikim diskursima, kao to sam prethodno rekla, treba aktivno raditi na razvoju profesionalne nauke i njenog kadra, te samim tim usmjeriti politinost te discipline u vie odgovornom i kritikom pravcu. Paragrafi koji slijede irokim potezima oslikavaju ovu politiku historiju da bi uspostavili dijagnozu trenutnog stanja i naznaili prostor za budue rasprave. Etnografski prikazi nae zemlje i ire regije uporedo su stvarani iznutra i izvana. Kao i na mnogim drugim mjestima, prve protoetnografske studije se i ovdje pojavljuju u vidu putopisa. O prostoru Balkana postoji raznovrstan niz autsajderskih zapisa o ljudima (ethnos-graphos), poevi od slikovitih izvjetaja stranih putnika, vojnika, prirodnjaka, geologa, imperijalnih administratora, konzula i njihovih supruga. Meu ranim hroniarima kulturnih prilika u Bosni i Hercegovini bili su putnici poput osmanskog putopisca Evlije elebije, francuskog diplomate Chaumettea des Fosesa, austrijskog geologa Amija Bouea, poljsko-ruskog filologa Aleksandra Gilferdinga, hrvatskog pisca Matije Maurania (Beljkai-Hadidedi, 1984: 867). Iako su za sobom ostavili vaan pisani trag, prolaznici koji su dolazili iz kosmopolitskih centara, s raznim naunim i nenaunim nakanama, u svojim hronikama naglaavali su surove ili egzotine obiaje ovdanjih naroda, gradei tako meunarodni imid Balkana kao nerazvijene periferije
367
368
LARISA KURTOVI
i unutranjeg Orijenta Evrope (Filipovi, 1955; za kritiki uvod u proces stvaranja Balkana kao imaginarnog teritorija i ideje vidjeti Todorova, 1997; Wolf, 1994; Baki-Hayden, 2006; Alcock & Young, 2001). Kroz utjecaj srednjoevropskih akademskih krugova, i u momentu izgradnje nacionalnih aspiracija malih evropskih naroda, na prostoru budue Jugoslavije pojavljuju se u 19. stoljeu i prvi domai sakupljai narodnih obiaja i folklora, ukljuujui rane etnologe poput Antuna Radia (brata Stjepana Radia i lana Hrvatske seljake stranke) i Milovana Gavazzija u Hrvatskoj, Jovana Cvijia i Jovana Erdeljanovia u Srbiji, ali i nekih amatera, od kojih su u Bosni najvaniji Antun Hangi i Nikola Buculovi, sa svojim neobinim i danas za itanje vrlo zabavnim etnografijama obiaja bosanskih muslimana i katolika. Njima se se pridruuju i mnoge druge linosti koje promoviraju ili vre prikupljanje etnoloke i folklorne grae, ukljuujui Vuka Karadia, Bisopa Maksimiliana Vrhovca, fra Ivana Franju Jukia i druge. Iako njihove nakane nisu bile iskljuivo politike, prosvjetitelji, reformatori i aktivisti ovog doba esto su biljeili folklornu batinu kako bi im posluila kao osnova argumentima za stvaranje nacionalnih i pannacionalnih politikih jedinica. Za vrijeme Parike konferencije 1918. godine, na pragu etabliranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, jugoslavenska delegacija na samitu usko je saraivala i s etnografskom sekcijom na elu s Jovanom Cvijiem, ija je kontroverzna knjiga Balkansko poluostrvo objavljena upravo u Parizu te iste godine (Halpern i Hammel, 1969: 20). Drugim rijeima, u specifinom geografsko-politikom kontekstu budue Jugoslavije, etnografski zapisi domae proizvodnje i vidovi naune djelatnosti koji e se kasnije zvati etnologijom proizali su iz potrebe da se spozna i zabiljei narodna kultura i tradicija lokalnog stanovnitva. Iz takve vrste biljeenja trebao je nastati arhiv duhovne i materijalne kulture koji bi izmeu ostalog mogao sluiti u svrhu legitimizacije politikih aspiracija. Dok su se njezine sestrinske nauke kulturna i drutvena antropologija zasnivale na izuavanju obiaja dalekih i egzotinih kultura meu kolonijaliziranim ili na drugi nain obespravljenim narodima, kao to su bili ameriki Indijanci, stanovnici raznih otoka u Pacifiku ili plemenske grupe s afrikoga kontinenta, balkanska etnologija tradicionalno je biljeila kulturne prakse ljudi koji su ivjeli unutar datih nacionalnih teritorija. Jugoslavenske i postjugoslavenske etnologije zapravo dijele dosta zajednikog s njemakom tradicijom Volkskunde, to jest istraivanja (svoje) narodne kulture, gdje se ista smatra nedjeljivim aspektom karaktera i prirode jedne politike zajednice (Bokovi, 2005: 78). Ovakva koncepcija kulturne
razliitosti, koja svoje korijene ima u romantinoj filozofiji Herdera i kasnije Goethea, posebno u Istonoj Evropi, mora se staviti u kontekst s nacionalnim aspiracijama 19. i ranog 20. stoljea.12 Meutim, i pored vanog utjecaja njemakog (a kasnije i slavenskog) etnolokog modela, ovdanji istraivai bili su nesumnjivo izloeni i utjecajima britanske i amerike paradigme. U ranim decenijama 20. stoljea, kombinirajui utjecaje iz srednjoevropske etnologije i tada ve naputene evolucijske antropologije, domaa etnologija koncentrirat e se na distribuciju odreenih kulturnih karakteristika u svrhu prouavanja stepena kulturnog razvoja, etablirajui tako takozvani difuzijski model, koji e, posebno u Hrvatskoj, kroz rad i utjecaj nove generacije etnologa, poput Milovana Gavazzija i Branimira Bratania, ostati dominantan sve do kraja 1970-ih (apo-mega, 2004: ix). Zahvaljujui ateorijskom i opisnom karakteru te etnoloke grae, ona e se ponekad neprecizno opisivati kao dio kulturno-historijske kole, termina koji se u amerikom kontekstu dovodi u vezu s utemeljiteljem kulturne antropologije, Franzom Boasom. U Srbiji e prva dominantna kola nastati radom antropogeografa Jovana Cvijia, poznatog po vrlo problematinim teorijama balkanskih psiholokih tipova, te njegovih sljedbenika Jovana Erdeljanovia i Tihomira orevia, koji su pored sakupljanja etnoloke grae uporedo gajili interes za prouavanje fizikih karakteristika i morfologije.13 I pored ponekad nepreciziranih izvora iz kojih je domaa etnologija posuivala svoje metodoloke i teorijske obrasce, tokom gotovo itavog prvog stoljea njenog postojanja, ova disciplina dosljedno je izuavala ruralne predjele i narodne obiaje. ak i revolucionarne studije, poput magnum opusa Vere Erlich (1964) o jugoslavenskoj porodici u transformaciji, koje su pratile efekte modernizacije i urbanizacije, poinjale su na selu.14 Ovakva idejna forma etnologije zadrana je na ovim prostorima i poslije dolaska komunizma, za vrijeme kojeg je nauka na domaim univerzitetima i institutima bila dodatno ograniena na izuavanje folklora i materijalne kulture. Kroz ideologiju bratstva i jedinstva, te u kontekstu stvaranja nove drave, etnoloka prouavanja imala su donekle za cilj depolitizirati i pripitomiti nacionalne, regionalne i jezine razlike, dok je nova generacija nacionalne historiografije teila nanovo interpretirati regionalne historije te pojedine dogaaje ispisati kao momente dugog mara ka emancipaciji i socijalizmu.15 Dobar primjer modernizacijskih aspiracija ovih novih socijalistikih nauka nudi tekst Milenka Filipovia, prominentnog etnologa, koji piui o stanju etnologije u Bosni i Hercegovini 1955. godine definira njen mandat ne samo u vidu dokumentacije arhainih narodnih obiaja
369
370
LARISA KURTOVI
nego i potpomaganja prosvjetiteljskih i modernizacijskih napora nove drave, u svrhu uklanjanja tekog naslijea prolosti i poveanja ivotnog standarda (Filipovi, 1955: 214). Filipovievi snovi o profesionalnoj etnologiji, ije e savjete sluati i uvaavati i narod i politiari, nisu se, barem u bosanskohercegovakom kontekstu, nikada realizirali. S jedne strane, kao nauka o tradicionalnim obiajima i svakodnevnom ivotu, etnologija je bila nie vrednovana u poreenju s tehnikim znanjima, a s druge prilino politiki upotrebljiva (posebno kasnije), te time potencijalno vana za stvaranje i legitimizaciju ideolokih mitova. I pored ove dvostruke tendencije koja se moe uoiti u literaturi, Olga Supek (1987) tvrdi da se jugoslavenska etnologija u periodu od 1945. do 1990. donekle uspjela distancirati od komunistikog reima, recimo, paljivo kroei problematikom etnikih razlika, ali da je tu gestu platila nedostatkom istraivakih fondova i uope dravnog interesa za njen razvoj. Naalost, ova iznuena apolitinost same discipline pokazala je svoje drugo lice 1980-ih i 1990-ih, kada se veina etnologa ustruavala kritiki angairati, ili postala bliska s reimom i na ovaj nain politiki i etiki problematina (vidjeti u: Naumovi, 1999; Bokovi i Rihtman-Augutin, 2004). Jedino su rijetki etnolozi iskoristili svoju strunost u cilju promoviranja antiratnih i antinacionalistikih ciljeva (npr. olovi). Meutim, i pored njezine relativne marginalizacije, od polovine 1970-ih naovamo, u Sloveniji, Hrvatskoj i Srbiji napravljeni su vani pomaci ka transformaciji etnologije koji su najzad omoguili otvaranje novih horizonata za istraivae te sve vee prisustvo savremenih antropolokih ideja, posebno meu novom generacijom naunika. Dio ovog uspjeha zasniva se nesumnjivo na injenici da je etnologija na glavnim jugoslavenskim univerzitetima institucionalizirana relativno rano u Beogradu u 1884. (Bokovi, 2008), a u Zagrebu u 1924 (Rihtman-Augutin, 2004: 6), to joj je u tim susjednim dravama pomoglo da preivi i nastavi da se razvija kroz traumatine historijske preokrete. Iako se tematske orijentacije rane jugoslavenske etnologije ine prilino konzervativnim u oima savremenog i na Zapadu obuenog antropologa, ta ista domaa etnoloka tradicija sluila je kao oslonac za novu generaciju etnologa koja je stasala krajem sedamdesetih i osamdesetih godina, kada se i pojavljuje jasan interes za preispitivanjem Volkskunde modela (apo, 1998; Prica, 2006). U prvi mah, taj pomak bio je djelimino iznuen utjecajem humanistike marksistike teorije, strukturalizma, pa i feminizma, na mnoga nauna polja, ukljuujui i etnologiju (Supek, 1987; Golubovi, 2005). U istom periodu objavljeni su prevodi mnogih kanonskih antropolokih studija, i u to vrijeme
aktuelnih teorija, a dolo je i do odstupanja od tradicionalnih etnolokih tema, s paralelnim rastom interesa za istraivanje urbanih miljea i kulture mladih. Dunja Rihtman-Augutin identificirala je ovaj proces kao poetak antropologizacije domae etnologije (2004: 79-92), a njene studije, zajedno s dobrim brojem drugih koje su objavili Ines Prica, Olga Supek, Jasna apo-mega, Ivan Kovaevi, Ivan olovi i drugi, predstavljaju znaajne primjere transformacije etnologije koja se desila u periodu kasnog socijalizma. Ta se tendencija nastavlja, te se danas u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani etnologija i antropologija izuavaju zajedno, a nova literatura sve vie odraava sve veu familijarnost domaih istraivaa sa sociokulturnim antropolokim konceptima, debatama i teorijama.16 Od sredine 1990-ih pa naovamo u Hrvatskoj se posebno poinje govoriti o antropologiji domaeg terena, to jest jednoj verziji native anthropology, koja podrazumijeva mobilizaciju antropolokih metodolokih i konceptualnih obrazaca za istraivanje procesa i fenomena na domaim lokacijama. Ipak, kako s pravom tvrdi Ines Prica (2006), i pored rastue literature iz antropologije i moderne etnologije, te pojave nove generacije etnografskih istraivaa na univerzitetima u Hrvatskoj, Srbiji, Sloveniji, pa i Makedoniji, doprinos domaih etnologa ostaje manje poznat, a razmjena i razgovori izmeu njih i stranih antropolokih istraivaa nae regije, sa asnim izuzecima, jo uvijek su jednosmjerna ulica. Dodatni izvor asimetrije, kao i u drugim naunim poljima, ostaje i ogranien pristup regionalnih etnologa i antropologa literaturi na drugim jezicima, te provincijalizacija radova koji nisu pisani na engleskom jeziku (Gavrilovi, 2009). Etnologija u Bosni i Hercegovini imala je neto drugaiju putanju, jer je zapravo bila trajno marginalizirana ak i u prijeratnom periodu (Skorlj, 1955: 660). Tradicionalna institucija za izuavanje i zastupanje etnologije u Bosni i Hercegovini bio je Zemaljski muzej u Sarajevu, iji etnoloki odsjek postoji jo od 1913. godine. Dolaskom austrougarske vladavine tu su se i stvorili uslovi za poetak razvoja etnoloke djelatnosti i u naoj zemlji, iako je rad proizveden u ovom periodu bio ideoloki obojen interesima same monarhije, te je na nekritiki i nerealan nain predstavljao pojmove i oblike nacionalne razliitosti (Beljkai-Hadidedi, 1984: 868; Filipovi, 1955). U periodu od 1918. do 1941. etnoloki rad u Bosni i Hercegovini stagnira jer Muzej nema strunog osoblja (Beljkai-Hadidedi, 1984: 867). Po zavretku Drugog svjetskog rata dolo je do pokuaja sistematizacije rada muzejskog etnolokog odsjeka, te je organiziran jedan broj terenskih istraivanja, na kojima su specijalisti i mladi istraivai radili mahom u timovima, a ponekad i samostalno (Buturovi i Kajmakovi, 1988: 161).
371
372
LARISA KURTOVI
Aktivnosti na Etnografskom odjeljenju Muzeja bile su usmjerene ka izgradnji etnografske arhive te prikupljanju etnolokih i folklornih saznanja o stanovnicima Bosne i Hercegovine. Iz djelatnosti Muzeja razvilo se nekoliko instituta koji su imali potencijal nastaviti i proiriti etnoloki rad, ukljuujui Balkanoloki institut i Institut za istraivanje folklora, koji je otvoren 1951., ali je prestao postojati ve 1958. (Matietov, 1966: 219). Mnoge od studija koje su napravili mladi istraivai nisu publicirane, a do objavljenih monografa danas je iznimno teko doi. Muzej je objavljivao i periodino nastavlja da izdaje Glasnik Zemaljskog muzeja17, a poslije ovog rata pojavila se tek nekolicina etnolokih radova, ukljuujui zaviajne studije i monograf Ljiljane Beljkai-Hadidedi pod nazivom Susreti sa ljudima: Iz etnografskog terenskog dnevnika, objavljen 2007. godine.18 Jedina ohrabrujua vijest je da iako na Univerzitetu u Sarajevu nikada nije osnovan samostalni odsjek za etnologiju neke vrste uvodnih asova iz etnologije ili socijalne antropologije su se mogle nai a i danas se nalaze u nastavnim programima na Fakultetu politikih nauka, Filozofskom fakultetu i Prirodno-matematikom fakultetu. U meuvremenu, poto je socijalistika Jugoslavija bila koliko-toliko otvorena kao lokacija za istraivanja zapadnjakih naunika, napravljen je jedan broj antropolokih studija, realiziran od stranih etnografa, koji su bili zainteresirani za Bosnu i Hercegovinu ponajvie zbog njenog ruralnog karaktera i nacionalne izmijeanosti. Najraniji etnografski monograf o Bosni objavljen na engleskom poslije Drugog svjetskog rata je studija pod nazivom Evropski muslimani: Ekonomija i etnicitet u zapadnoj Bosni i Hercegovini (European Moslems: Economy and Ethnicity in Western Bosnia), koju je 1975. godine objavio William Lockwood, na osnovu terenskog istraivanja u selu Planinica kod Bugojna. Polazei od line zainteresiranosti za u tom periodu jako aktuelne studije sela (peasant studies), Lockwood je dizajnirao svoju studiju Planinice oko pojma pijace kao mjesta susreta, razmjene i etabliranja grupnih granica. Njegove terenske ankete biljeile su i metode drutvene organizacije, veze srodstva te odnose seljana sa arijom i njenim stanovnicima (Lockwood, 1975)19. U iduoj deceniji, tri evropska antropologa objavit e najznaajnije etnografske studije predratne Bosne i Hercegovine dostupne na engleskom jeziku, koje e ovog puta biti direktno usredotoene na pitanje nacionalnog ili religijskog identiteta. Prva je Tone Bringa (1995), autorica djela Biti musliman na bosanski nain, ije je drugo izdanje na bosanskom jeziku prije nekoliko godina izdala izdavaka kua ahinpai. Bringino
istraivanje svakodnevnog ivota i drutvenih odnosa u muslimansko-hrvatskom selu u srednjoj Bosni iz kasnih 1980-ih, uz ovaj monograf, proizvelo je i dva etnografska filma, ukljuujui i dokumentarac Svi smo mi komije (We are all neighbors), koji je zabiljeio i dezintegraciju tog istog sela poetkom rata u Bosni i Hercegovini. Drugi znaajan monograf napisao je Mart Bax, holandski antropolog, ija je studija predratnog Meugorja objavljena 1995. godine pod naslovom Meugorje: religija, politika i nasilje u ruralnoj Bosni (Medjugorje: religion, politics, and violence in rural Bosnia). Bringa i Bax su uz knjige izdali i seriju akademskih lanaka i poglavlja u knjigama (Bax, 1990, 1992, 1995, 1997; Bringa, 2002, 2004), od kojih svi nisu bazirani direktno na etnografskom istraivanju. Najzad, Cornelia Sorabji, britanska antropologinja, koja je istraivala pripadanje i vjerski identitet muslimana u predratnom Sarajevu, odbranila je svoj doktorat i nastavlja objavljivati lanke o vjerskim praksama, ideji komiluka i politici sjeanja na rat (Sorabji, 1994, 2006, 2008). Bitna karakteristika gore navedenih studija iz kasnih 1980-ih je njihov zajedniki fokus na pitanje etnikog i vjerskog identiteta te meuetnikih odnosa (slino kao i Lockwood). Koristei etnicitet kao organizirajui koncept, ova generacija studija ponekad ima tendenciju da prikazuje nacionalne odnose vie predodreenim nego to oni zaista jesu bili u tom periodu, te time nehotice pada u klopku mita o naciji kao jedinom ideolokom, politikom i drutvenom kontinuitetu u Bosni. Dodatne upeatljive karakteristike ove literature su njezin nesrazmjeran interes za bosanske muslimane, od kojeg odstupa jedino Mart Bax, te, sa izuzetkom Sorabji, privilegiranje sela kao lokacije etnografskog istraivanja. U tom kontekstu, monograf Ivane Maek, antropologinje porijeklom iz Zagreba, koja je doktorsku tezu na Uppsala univerzitetu napisala u vidu etnografije Sarajeva i njegovih graana za vrijeme rata, predstavlja jasnu odstupnicu od prijeratnih antropolokih studija. I pored iznimnih uslova pod kojima je radila terensko istraivanje, Maek obraa vie panje na prakse svakodnevnog preivljavanja i na nastajue drutvene kategorije i unutarnacionalne konflikte, te teoretizira etniki identitet kao proizvod rata. Takva analitika intervencija od posebne je vrijednosti s obzirom na to da je jako malo terenske grae ove vrste napravljeno za vrijeme rata. Ovaj rad nanovo je objavljen u Sjedinjenim Dravama, pod naslovom Sarajevo pod opsadom (Sarajevo Under Siege), ali jo nije preveden na lokalne jezike (Maek, 2009). Od kraja rata naovamo interesiranje zapadnoevropskih i amerikih antropologa za Bosnu i Hercegovinu dramatino je poraslo. Navest u u idua
373
374
LARISA KURTOVI
dva paragrafa nepotpunu i selektivnu listu, fokusirajui se na publikacije na engleskom te na one istraivae s radovima i zavrenim doktoratima ije su studije primarno obavljene u Bosni, a ne u susjednim dravama.20 Meu prvima, u poslijeratnu zemlju stigle su Kimberley Coles i Elissa Helms, ije studije izmeu ostalog dokumentiraju i rani period meunarodne intervencije i rekonstrukcije. Knjiga Kimberley Coles Dizajn za demokratiju: Meunarodna intervencija i izborne prakse u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini (Democratic Designs: International Intervention and Electoral Practices in Postwar-Bosnia Herzegovina) predstavlja inovativnu i kritiki nastrojenu etnografsku studiju ambivalentne uloge meunarodne zajednice i njezinih terenskih aktera u Bosni i Hercegovini, te institucija, tehnologija i ideolokih naracija koje su davale podrku reformi izbornih procesa (Coles, 2007). Fokus dugogodinjih istraivanja Elisse Helms u Zenici i Sarajevu bili su rodni odnosi i enski aktivizam, prvenstveno u organizacijama koje su se bavile pravima i potrebama ena rtava rata, a rezultati njene studije uz brojne lanke i poglavlja u knjigama (npr. 2006, 2008a, 2008b, 2009) uskoro bi trebali biti objavljeni i u formi monografa. U meuvremenu, druga amerika antropologinja sa usmjerenjem na kritike studije nauke i tehnologija, Sarah Wagner, objavila je 2008. godine svoju studiju o pronalasku nestalih nakon srebrenikog masakra i ulozi novih DNK identifikacijskih protokola u tom procesu. Njena knjiga nosi naslov Da znam gdje lei: DNK tehnologija i potraga za nestalim u Srebrenici (To Know Where He Lies: DNA Technology and the Search for Srebrenicas Missing). Iste godine, Torsten Kolind objavio je antropoloku studiju povratnika u Stocu, pod naslovom Poslijeratni identiteti: Svakodnevni kontradiskursi muslimana u Bosni i Hercegovini (PostWar Identities: Everyday Muslim Counter-discourse in Bosnia Herzegovina) (Kolind, 2008). Naredne godine publicirana je studija Frana Markowitza (2009) o nacionalnim identitetima i praksama identifikacije meu stanovnicima Sarajeva, pod naslovom Sarajevo, bosanski kaleidoskop (Sarajevo: a Bosnian Kaleidoscope). Nakon etnografskih studija antinacionalistikih aktivista u Zagrebu i Beogradu objavljenih u Biblioteci XX vek (Jansen, 2005), Stef Jansen, s Univerziteta u Manchesteru, napisao je seriju radova iz politike antropologije Bosne i Hercegovine, koji obuhvaaju niz razliitih tema, ukljuujui dom i izbjeglitvo, maskulinitet, politiku sjeanja (npr. 2005, 2006, 2007a, 2007b, 2008, 2009, 2010), te, u skorije vrijeme, problem geografskih i politikih granica, koji je i tema njegovog novog projekta na osnovu kojeg Jansen planira napisati knjigu o svakodnevnom doivljaju drave. Uz Jansena, u Evropi novoj generaciji istraivaa i autora pripadaju i Larissa Vetters i Monika Palmberger, politike antropologinje koje su istraivanja
radile u Mostaru, Anders Stefansson iz Danske sa istraivanjima povratka i demografskih transformacija u Sarajevu, historiar Hannes Grandits s fokusom na hercegovake Hrvate, i Ger Duijzings sa studijama o Srebrenici. Mnogi od ovih autora nali su svoje mjesto u kolekciji novih empirijskih istraivanja o naoj zemlji iz 2007. godine pod naslovom The New Bosnian Mosaic (Novi bosanski mozaik), koju su priredili francuski politolog Xavier Bougarel te ve spomenuti Ger Duijzings i Elissa Helms. Uz autore poglavlja u ovoj ediciji, treba spomenuti i do sada neobjavljene doktorate amerikih antropologa Andrewa Gilberta o meunarodnoj intervenciji i politici povratka u Prijedoru i Sanskom Mostu, Petera Locka o traumi i psihosocijalnoj njezi u Sarajevu, te teze i krae objavljene radove dviju antropologinja bosanskohercegovakog porijekla Azre Hromadi i Larise Jaarevi. Doktorat Azre Hromadi bavi se politikom obrazovanja i nacionalne segregacije u kolama u Mostaru i Bosanskom Petrovcu (vidjeti Hromadi, 2008), dok teza Larise Jaarevi promilja pijacu, svakodnevnicu i preivljavanje u Tuzlanskom kantonu, stvarajui etnografsku i teorijsku vezu izmeu nesigurnosti trine ekonomije i novih, alternativnih praksa lijeenja (vidjeti Jaarevi, 2007). Ovakva eksplozija antropolokih studija o Bosni i Hercegovini i dalje se nastavlja, praena novom generacijom doktorskih studenata s amerikih i evropskih univerziteta, ija imena ovdje neu pojedinano navoditi. Bez sumnje, rat je nanovo proizveo Bosnu kao lokaciju atraktivnu za strane antropologe, a sveobuhvatne drutvene, ekonomske i politike transformacije nastavljaju biti plodno tlo za razna nauna istraivanja. Precedentni karakter poslijeratne intervencije te nivo, irina i trajanje meunarodnog utjecaja u naoj zemlji uinili su Bosnu i Hercegovinu vanim mjestom za antropoloka propitivanja efekata uvezenih i naizgled neutralnih ideoloko-tehnokratskih obrazaca i njihovih susreta s lokalnim znanjima, iskustvima i normama. Novije generacije antropologa poinju prepoznavati i historijske dimenzije ovih kompleksnih dinamika, te se sve vie orijentiraju i ka utjecaju naslijea drugih oblika vladavine, ukljuujui prvenstveno socijalizma, ali i nacionalnih i imperijalnih projekata koji su obiljeili ranije periode te ranog irenja kapitalizma i industrijalizacije. Treba spomenuti injenicu da se veina ovih istraivanja jo uvijek poduzima na teritoriji Federacije; studije u RS-u se esto bave povratnicima. Ipak, i pored velikog interesiranja stranih pa i istraivaa iz dijaspore za antropoloko prouavanje politikih, drutvenih i ekonomskih prilika u naoj zemlji ova naunoistraivaka oblast ostaje gotovo nepoznata. Osim kroz konstruktivistike teorije nacionalizma, teoretiara poput Andersona, Eriksena i Gellnera,
375
376
LARISA KURTOVI
koje studenti uope ne prepoznaju kao antropologe, te sporedno upoznavanje sa socioloki relevantnim ranim antropolozima poput Levi-Straussa ili Maussa, veina uenika drutvenih i politikih nauka ima malo doticaja s antropolokom literaturom, teorijama i konceptima. Vea zastupljenost antropologije u nastavnim planovima dovela bi novu generaciju mladih naunika u kontakt s ovom bogatom novom literaturom o naoj regiji, a moda ih i potaknula na terenski istraivaki rad prethodno neobraenih tema, posebno onih koje imaju veliki znaaj za budue javne politike, obrazovanje, ali i uope za unapreenje odnosa meu raznim skupinama, te ireg razumijevanja raznih oblika razliitosti (pritom ne mislim samo na etnonacionalne, nego i razliitosti u vjerskim, ideolokim, pa i seksualnim orijentacijama). Mimo ovog neiskoritenog potencijala drutvenokulturne antropologije, pojavljuje se i ozbiljna dilema koju sam ve nagovijestila. U nedostatku prostora i kadra za razvoj ove naunoistraivake discipline te nepoznavanju i loem pristupu relevantnoj literaturi, doi e do (veeg) pojavljivanja raznih pseudoantropolokih i kvazietnografskih tekstova, interpretacija, intervencija i slino, ija e svrha biti ne kritiko ispitivanje situacije u naoj zemlji, nego daljnja proliferacija nacionalistikih mitova. Antropoloki koncepti kao to su kultura, etnicitet ili narod nevjerovatno su lako zloupotrebljivi u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini, jer se zapravo jako dobro uklapaju u esencijalne teze, iz kojih su se, da ironija bude vea, prvobitno izrodile. Budui da je razliitost (difference) toliko jetka i golema tema u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini, vrijeme je da se definira koji su to zapravo mjerodavni kriteriji da se neto zove antropologijom. Stasanje nove generacije studenata zainteresirane za antropoloku literaturu, principe i metodologije kljuan je aspekt definiranja ovih parametara i poetak procesa etabliranja zvanine antropologije. U idealnom sluaju, neki od tih studenata mogli bi se stipendirati za doktorski studij iz antropologije van Bosne i Hercegovine, u cilju izgradnje kadra za buduu katedru. Finansijska podrka za takvu vrstu programa moe se traiti i saradnjom s pojedinanim univerzitetima, vladama, ali i antropolokim fondacijama poput Wenner-Grena koji podrava razvoj antropologije irom svijeta. Budui da u Bosni i Hercegovini ne postoji dovoljno razvijena etnoloka grana, treba uspostaviti veze i saradnju s regionalnim institucijama zaduenim za etno-antropoloku djelatnost, iji strunjaci i resursi mogu dati prijeko potrebnu podrku. U ovom procesu, naravno, treba iskoristiti i sve vee interesiranje evropskih i amerikih antropologa za Bosnu i Hercegovinu kao istraivaku lokaciju, za pomo stvaranju lokalnih eksperata i kolega. A uvidi proizvedeni od mladih naunika koji ne samo istrauju nego i ive u
ovoj zemlji mogli bi biti kljuna dopuna i izazov (to da ne!) ve postojeoj i rastuoj stranoj antropolokoj literaturi o poslijeratnoj Bosni.21 S obzirom na polemike koje su se vodile i jo se vode u susjednim dravama, bitno je naglasiti da, i pored porazne injenice da je sav fond antropolokog znanja o savremenoj Bosni proizveden vani, problem nije u tome to toliki broj evropskih i amerikih istraivaa dolazi u Bosnu da organizira terenske studije. Kritiko posmatranje i vjerodostojna analiza Bosne nije samo domen Bosanaca i Hercegovaca. Naprotiv, zbog preduslova nunih za ostvarenje etnografskog pristupa, od svih stranih istraivaa antropolozi moda imaju najveu ansu da proizvedu vjerodostojne, kompleksne i korisne studije. Problem je injenica da mlade i talentirane generacije bosanskohercegovakih studenata nemaju priliku nauiti, probati i izgraditi neto novo, te samim tim ni unaprijediti postojei naunoistraivaki rad. Ono to antropologiju ini jako atraktivnom u Bosni je injenica da njeni alati imaju ogroman potencijal da zabiljee, interpretiraju i kreativno teoretiziraju svakodnevne prakse, ali i ire procese ije kompleksnosti i proturjenosti ne dolaze uvijek u prvi plan u studijama zasnovanim na kvantitativnim informacijama, upitnicima i intervjuima s ekspertima. Nadalje, otvoreni karakter same discipline, koja moe da se bavi takvom irinom tema od izborne reforme, DNK tehnologija, psihosocijalnih slubi, obrazovanja, mladih te alternativnih iscjelitelja, prua mogunosti za otvaranje novih horizonata za mlade istraivae u Bosni i Hercegovini, od kojih su mnogi ve iscrpljeni postdejtonskim determinizmom. Upravo zbog ove kombinacije kritikog i kreativnog potencijala etnografske metode i antropoloke analize vano je insistirati na razvoju ove discipline i na bosanskohercegovakim univerzitetima. A ta nova antropologija, na koju smo (pre)dugo ekali, treba da do maksimuma iskoristi postojeu regionalnu etnoloku grau (ak i kad je kritika sve to iz tih spisa moe danas proizai), ali i da napravi ulazak u tekue antropoloke rasprave naravno iz pozicije odreene stanjem na njenom sopstvenom terenu. Ulice naeg grada22: o asu i susretima studenata s etnografskom metodom Modul pod naslovom Uvod u sociokulturnu antropologiju, iji su sudionici proizveli dolje prikazane radove, zamiljen je kao adaptacija slinih kurseva antropologije s amerikih univerziteta. Izbor Fakulteta politikih nauka bio je uvjetovan mojim opredjeljenjem za polje politike antropologije, ali i nakanom da studentima politikih i drutvenih nauka ponudim
377
378
LARISA KURTOVI
obrazac za eksperimentiranje antropolokom metodom i teorijom kakav bi se mogao koristiti u njihovom buduem radu. Drugim rijeima, poto se nisam smjela nadati da e neko od njih jednog dana postati antropolog, eljela sam u njima izgraditi neto to sam od poetka zvala antropolokim senzibilitetom, to jest stvoriti kod njih novu sklonost prema etnografskoj metodi prikupljanja materijala i poseban metametodoloki odnos prema teoriji i analizi. Zamiljala sam da bi takva intervencija mogla da ih dodatno podstakne da na drugaiji nain priu svojim glavnim disciplinama. Nisam sigurna do koje mjere sam u toj apstraktnoj nakani uspjela, ali sam ponosna na efekt koji su dolje predstavljeni radovi proizveli meu mojim studentima. Mala ali vrijedna grupa postdiplomaca, inae studenata sociologije i politologije, svoje putovanje u nepoznate znanstvene vode zapoela je u prostorijama univerziteta, to jest upoznavanjem s tradicionalnim antropolokim studijama i konceptima kao to su srodstvo, darivanje i ljudska bioloka varijabilnost, koje su na poetku bile predstavljene u za njih nepoznatim lokalitetima, kao npr. Samoi ili Papui Novoj Gvineji. Kao organizatoru modula, strategija mi je bila prvo udaljiti kolege od njihove svakodnevnice i idioma kojima su navikli opisivati lokalne drutvenopolitike procese te prikazati antropoloke metodoloke i teorijske tradicije u kontekstima gdje su lanovi ove publike mogli biti manje pristrasni posmatrai. Istovremeno, uz pregled historije antropolokog promiljanja ovih popularnih tema, plan rada sadravao je iitavanje i diskusije aktuelnih antropolokih studija, koje se istovremeno udaljavaju i nadovezuju na disciplinsku tradiciju. U takvom kontekstu bilo je mogue, naprimjer, kombinirati odlomke iz teorijskih radova kanonikih antropologa Claudea Levi-Straussa i Sherry Ortner sa savremenim etnografskim studijama lezbijskog srodstva u Sjevernoj Americi i etnografskim filmom o transrodnim iteljima Amerike Samoe. Nakon ovih za studente i instruktora podjednako interesantnih razgovora, druga polovina kursa oblikovana je u vidu povratka kui, u toku kojeg smo zajedno itali neke od radova nove generacije antropolokih istraivaa Bosne i Hercegovine. Uporedo s upoznavanjem s ovom literaturom, uesnici modula imali su zadatak da izau iz uionice i provedu neto vremena opservirajui i vodei zapisnik na mjestu ili meu ljudima ije su ih aktivnosti, poloaj ili prakse na neki nain privlaile ili im djelovale zagonetno. Postavljen je minimum od 10 sati opservacije na specifinim i prostorno ogranienim lokalitetima, kao to su pijace, taksi tandovi ili sredstva javnog prijevoza. Odabir takvih prostora i sama ideja posmatranja kao istraivake metode jasno su
odstupali od norme, to jest iroko rairenih istraivakih postupaka sakupljanja empirijskih podataka koji se baziraju na koritenju anketa, upitnika i studija sluaja. Dapae, davanjem prednosti otvorenoj (open-ended), induktivnoj opservaciji na ovim (nad)prosjenim lokacijama, studenti su na trenutak mogli dovesti u fokus iskustva, rutine i prakse obinih ljudi, ije su rijei i radnje bile poetak njihovog pokuaja da na antropoloki nain razmiljaju o irem drutvenopolitikom kontekstu. U praktinom smislu, ovaj novi poloaj, u kojem su kao uesnici-istraivai studenti morali svjedoiti i sluati, i sakupljati materijal bez prije zadate hipoteze ili modela, rezultirao je gotovo uvijek u udaljavanju od ili u promjeni perspektive u pogledu onih tema koje dominiraju medijskim a esto i akademskim diskursima, kao to su nacionalizam, ustavne reforme ili proces evropskih integracija. Meutim, sama istraivanja i sadraj prikupljenog materijala dokazuju da promjenom metode nije dolo ni do kakve depolitizacije istraivakih tema, jer su mladi istraivai zapravo otkrivali postojanje i djelovanje mikropolitikih procesa na neobinim mjestima. Predstavljeni studentski radovi su zapravo prikazi poetaka istraivanja i promiljanja na antropoloki nain sami tekstovi, pa ak ni seminarski radovi, nisu kompletne studije, niti su to mogli postati za tako kratko vrijeme. Na njih treba gledati kao na praktine vjebe iz najvanije etnografske taktike boravljenja i detaljne opservacije na mjestu dogaanja, te razgovori i uestvovanja u aktivnostima lokalnih aktera (participant observation) kakvom su je ustanovili pioniri antropolokih izuavanja poput Bronislawa Malinowskog (1922) ili Margaret Mead (1928). Ipak, aktivnosti studenata ovog modula u znatnoj mjeri su se razlikovale od ovakvih klasinih antropolokih studija, prije svega zato to uesnici seminara nisu bili stranci na terenu, ali i zato to su imali mnogo manje vremena na raspolaganju od profesionalnih antropologa, koji na terenu provode i po nekoliko godina. Realno gledano, studije Malinowskog i Mead, i pored njihovog legendarnog statusa, danas ne mogu biti primjer za savremena etnografska istraivanja (bez obzira na to to su njihove plodonosne knjige i danas korisne na Zapadu za zavoenje studenata u romansu antropologije). Sama antropologija nadila je rani dokumentacioni etnografski model zasnovan na fantaziji da je mogue opisati kulturu u cijelosti koji je podupirala opsesija prostim drutvima malih razmjera kakva su se mogla nai u Mikroneziji. Antropoloki projekti iz druge polovine prolog stoljea oitovali su novonastalu svijest da se takozvanim gustim opisom moe dokumentirati, prikazati i interpretirati tek djeli iskustva jedne zajednice ili kulture, te su se iz jedne discipline razvile mnoge nove tematske
379
380
LARISA KURTOVI
specijalizacije. Od osamdesetih godina naovamo, drutvenokulturna antropologija prolazi kroz intenzivan i sveobuhvatan proces samopropitivanja svojih metateorijskih obrazaca, metodologije, koncepata, pretpostavki i stila pisanja i prikazivanja podataka debata koje su suvie obimne da bi se ovdje u cijelosti razmotrile. Danas sam dizajn terenskog istraivanja poinje postavljanjem jednog ili serije specifinih empirijskih ili teorijskih pitanja. Na ovaj nain, proces etnografskog istraivanja nudi izazov za pronalaenje novih naina promiljanja ve postojeih ili tek nastajuih drutvenih procesa, formi rezoniranja, ali i njihovih naunih interpretacija (Rabinow, 2003). Za mnoge antropologe danas konceptualni jezici same discipline kao i uope ideje konteksta zapravo su nuni objekti kritikog promiljanja i teoretiziranja. Kao rezultat ove transformacije, vaan aspekt savremene antropologije je kultiviranje epistemoloke nesigurnosti/neizvjesnosti (u smislu uncertainty), koja je duboko povezana s prirodom etnografske metode, ali i tradicionalnom sklonou antropologa da u obzir uzimaju kulturu i historiju, te ogromne razlike izmeu iskustava, mogunosti i znanja pojedinih populacija. Slian senzibilitet se moe uoiti u velikom broju prikaza studentskih radova, jer su ovi aci-antropolozi otvoreno i duboko svjesni ogranienja svojih eksploracijskih istraivanja, te samim tim mudri, oprezni i nespremni da na osnovu njih donose grandiozne zakljuke. Treba rei da je takav stav odraz ne samo njihovog uspjenog usvajanja antropolokih principa i teorijskih senzibiliteta nego i njihove posebne pozicije unutar ovog eksperimenta. Iako su se prvi put susreli s ovakvom metodom rada, ponekad panino strepei od nedostatka iskustva ili jasnih metodolokog protokola, studenti koji su uestvovali u ovom modulu isto tako su i pripadnici drutva koje su posmatrali i analizirali. U suprotnosti s epistemoloki naivnim (kao i ideoloko-problematinim) modelom antropologa kao heroja istraivaa, koji doslovno gazi u nepoznato, ova grupa studenata krenula je istraivati domai teren, na osnovu besprijekornih komunikacijskih vjetina i poznavanja ireg konteksta unutar kojeg su vrili opservaciju. Oni su svoj eksperiment pripremili kao domai antropolozi (native anthropologists), pa je samim tim njihov izazov bio vrlo specifian: iskoristiti ve prisutna znanja kao osnovu, ali ne dozvoliti predrasudama i ve formiranim miljenjima da u potpunosti zarobe opaanja i interpretacije koje im slijede. Upravo takvo otuenje od opeprihvaenih stavova, esto uz pomo radikalne geografske dislokacije, predstavlja stup etnografske metode, ije analize, gledajui svijet odozdo, gotovo zagarantirano vode ka problematizaciji
grandioznih narativa i elegantnih univerzalnih teorija. Uzimajui kao prioritet iskustvo, ljudske odnose i svakodnevne razgovore, antropolozi danas igraju ulogu drutvenonaunih ikonoklasta, ija saznanja podrivaju epistemoloke pretpostavke, naune modele i teorije koje ne uzimaju u obzir razliitosti ljudskih iskustava u vremenu i prostoru. Hvatajui se ukotac upravo s onim to je partikularno, tue, i samim tim Drugo, antropologija posjeduje neiscrpan kapacitet za proizvodnju inovativnih obrazaca za razmiljanje o historijskim kontinuitetima, ali i o dramatinim promjenama. Teoretiziranjem na osnovu saznanja sakupljenih na terenu kroz dugoronu opservaciju antropologija prua neusporedivu ansu za sagledavanje kompleksnih procesa koji se odigravaju u naoj zemlji, kao to su poslijeratna rekonstrukcija, (ne)izgradnja trine ekonomije, ili postsocijalistika tranzicija. Samim tim, skretanje panje nove generacije studenata drutvenih i politikih nauka na sr i potencijal etnografske metode i antropolokih epistemologija jedan je od nunih koraka za omoguavanje daljnjeg razvitka kritikog naunog miljenja u naoj zemlji. A takva transformacija vodit e proizvodnji novih akademskih i politiki angairanih intervencija, kakve su prijeko potrebne u ovom vremenu iznuene paralize. Slijedi kratki pregled est studentskih radova napisanih na osnovu eksploracijskih studija javnih prostora i za nauna istraivanja relativno nepoznatih grupa provedenih u proljee 2009. godine. Autori studentskih radova hrabro su izali na ulice da dokumentiraju mjesta, svakodnevne rutine i aktivnosti obinih graana, pokuavajui svoja opaanja barem donekle staviti u iri politiki, ekonomski i drutveni kontekst. Njihov zadatak bila je upravo radikalna promjena perspektive: morali su gledati, sluati, usmjeriti svoja ula, te obratiti panju na simultanu banalnost i jedinstvenost svakodnevnice. Jelena Moevi istrauje granice izmeu javnog i privatnog putujui svakodnevno sarajevskim trolejbusima, gdje uoava, opisuje i analizira razne oblike drutvenosti koji se u njima raaju. Kroz njen rad postajemo svjesni injenice da su sredstva javnog prijevoza mjesta na kojima se gubi granica izmeu javnog i privatnog, stvaraju kratkotrajni oblici drutvenosti, ali i utemeljuju i odravaju drutvene hijerarhije ustanovljene na osnovu generacijskih razlika, obaveza i oekivanja. Trolejbus je prostor u kojem se valja pridravati moralnih naela i pravila, posebice po pitanju raspodjele mjesta za sjedenje, koje, mada na prvi pogled banalno, slui kao vano brojilo ope etinosti i stanja u drutvu. Na slian nain, Sanela Mulagi, druei se s prodavaima na sarajevskim pijacama Otoka i Sirano, u svom radu pokazuje da su to mjesta sa svojim pravilima, na kojima je istovremeno mogue uoiti ope nepovjerenje
381
382
LARISA KURTOVI
i iznenaujue oblike solidarnosti. Njeni razgovori s prodavaima ukazuju na to da zarada zavisi od sposobnosti njih samih da steknu redovne muterije, koji im vjeruju, te da varanje kupaca u cilju veeg profita dugorono nije odriva strategija. Nasuprot naivnim tezama o kapitalizmu kao sistemu neogranienog izbora, Mulagi otkriva da je ograniena ponuda na pijacama odraz nespremnosti samih dobavljaa robe da na sebe preuzmu rizik da se odreene vrste artikala nee prodati. Ona nas ostavlja da razmiljamo o interesantnom pitanju kako to da muterije na pijaci uvijek misle da se mogu cjenkati, iako ista oekivanja ostavljaju ispred vrata kada uu u pravu prodavnicu. Etnografija Selme Mehmedi prikazuje svijet kolportera, ulinih prodavaa novina na Gajevom trgu u Sarajevu, postavljajui pitanje kakve kvalitete treba imati da bi se danas prodale novine Bosancu kokuzu. Nakon kratkog osvrta na historiju ovog odumirueg zanimanja, Mehmedi dolazi do spoznaje da je profesija njenog glavnog saradnika na terenu u velikoj mjeri podudarna sa njenim linim zadatkom da posmatra i interpretira dogaaje i procese koji se odigravaju na toj lokaciji. Uei kroz ve steena znanja najpoznatije sarajevske kolporterke, ona je uspjela proizvesti hroniku jednog javnog trga, na kojem se svakodnevno odigrava ne samo pregrt komercijalnih aktivnosti, nego i jedna vrsta politikog ekspozea napravljenog od strane netipinog ali jako pronicljivog politikog analitiara. Gajev trg u ovom radu postaje politiko mjesto par excellence. Jugoslav Sarajli nas uvodi u aroliki svijet sarajevskih taksista, otkrivajui i to da, pored loe reputacije u medijima, vozai taksija znaju puno o solidarnosti, suivotu i borbi za preivljavanje. Dok uestvuje u nerijetko sirovim razgovorima s taksistima u njihovoj omiljenoj kafani blizu jednog od gradskih taksi tandova, Sarajli saznaje da i pored nedostatka formalnog obrazovanja taksisti znaju biti otroumni posmatrai i gorljivi komentatori, koji istovremeno uivanju u egzibiciji svoje mukosti, ali su u svakom momentu spremi disciplinirati one meu njima koji se previe hvale ili u svojim tvrdnjama pretjeruju. Kao i Selma Mehmedi, i Jugoslav Sarajli zapravo otkriva da ti obini ljudi ne samo posjeduju vlastita znanja nego su itekako sposobni i voljni proizvesti vrlo sofisticirane analize drutvenih odnosa, koje im pomau u zaraivanju i preivljavanju. Upravo takva saznanja i otvaranja novih prostora za saradnju sa ljudima koje susreemo na terenu sr su etnografske metodologije. Neki od radova zastupljenih u ovom tekstu specifino su orijentirani ka zajednicama i grupama koje za sada nemaju prostor za artikulaciju svojih stavova i potreba. Emina Bei bavi se eksploracijskim istraivanjem Sai
pokreta, jedne od novih duhovnih zajednica u Bosni i Hercegovini, iji su lanovi esto pogreno shvaeni, posebno u kontekstu poslijeratnih nacionalnih i vjerskih podjela. Mada u naem drutvu postoji kolika-tolika svijest o postojanju ostalih, ta kategorija se gotovo uvijek definira na osnovu nacionalne (ne)pripadnosti i ustavne nezastupljenosti. Meutim, Bei ukazuje na drugaiji vid marginalizacije, koja je rezultat generalno nepoznatih i neshvaenih praksi koje karakteriziraju ove zajednice bazirane na sinkretikom vidu duhovnosti. Na taj nain ona pokazuje da dominacija etnikog nacionalizma sa sobom donosi ne samo destabilizaciju odnosa meu takozvanim konstitutivnim narodima nego i stee diskurzivni i politiki obru oko grupa koje se ne definiraju kroz nacionalnu pripadnost. Etnografski pristup moe upotpuniti, ali i problematizirati druge vidove istraivanja vanih drutvenih pitanja, kao to su reforma obrazovanja ili uvoenje vjeronauke. Fokusirajui se na srednjokolce na asu sociologije u jednom sarajevskom predgrau, Jasmina Abazovi dolazi do zakljuka da oficijelne politike koje zagovaraju etnike podjele ne uspijevaju u potpunosti oblikovati stavove srednjokolaca o uvoenju vjeronauke. Abazovi na ovaj nain otvara niz pitanja o odnosu izmeu politikih direktiva i novih vidova pedagogije, koji imaju za cilj izroditi odreenu vrstu politikog subjekta, i njihovih ambivalentnih rezultata.
Biljeke
1
Urednica eli zahvaliti prije svega studentima uesnicima modula Uvod u sociokulturnu antropologiju na njihovom marljivom radu, ukazanom povjerenju i strpljivosti pri procesu pripreme ovog separata. Na uvodni dio ovog teksta svoje komentare i sugestije dali su Stef Jansen, Larisa Jaarevi, Valida Repovac-Pai i Sead Turalo. Ovaj rad napredovao je i na osnovu zasebnih razgovora s Elissom Helms i Sabrinom Peri-Grahovac. Edinu Hajdarpaiu hvala na pronalaenju jednog od monografa koji sam koristila pri pisanju. Duboku zahvalnost dugujem svim ovim kolegama koji su mi podarili svoje reakcije i proveli vrijeme na ovom tekstu. Odgovornost za sve propuste ovdje napravljene ostaje samo moja lina. U novembru 2005. godine, kao zajedniki projekt lokalnih akademskih radnika i stranih istraivaa, organizirana je konferencija o stanju drutvenonaunih istraivanja u naoj zemlji, pod nazivom Politics and Society 10 Years After Dayton: Young Scholars Conference on the State of Social Science Research on Bosnia-Herzegovina. Uesnici ove konferencije iz inostranstva i Bosne i Hercegovine posebno su se bavili preprekama razvoju empirijskih istraivanja i novih metodolokih obrazaca. U zakljucima je navedena potreba obnove univerzitetskih programa rada, obrazovanja novog kadra uz pomo stipendija koje bi studentima omoguile odlazak u inostranstvo, te napravljen apel meunarodnoj zajednici da podri razvoj terenskog istraivakog rada.
383
384
LARISA KURTOVI
10
Moglo bi se rei da je kod nas dolo do odreene pragmatizacije i NGO-zacije istraivakog rada, jer su od kraja rata fondacije, strane organizacije i meunarodne nadzorne agencije postale u naoj zemlji glavni sponzori empirijskih istraivanja. Dugorone posljedice ovakvog razvoja situacije trebale bi se uzeti u obzir i u skoroj budunosti promisliti, posebno zato to mnogi od ovih projekata zapravo nameu metodoloke obrasce koji dodatno oblikuju rezultate, njihove potencijalne publike (auditorije) i uope utjecaj takvih studija. Zbog toga i postoji zbunjenost evropske javnosti po pitanju identiteta discipline; npr. u SAD-u arheolozi su prvenstveno antropolozi, koji se bave primarno istraivanjem naina ivota onih kultura koje su izumrle, ali su nam ostavile materijalni trag. Antropoloke debate i preobrazbe koje su obiljeile stoljee tih ispreplitanja ne mogu se na ovom mjestu na zadovoljavajui nain prikazati. Za poetak, predloila bih knjige poticajnog historiara antropologije Georgea Stockinga (i.e. 1992). Referentni izvori za posebno dramatinu preobrazbu 1980-ih su Writing Culture (Marcus and Clifford 1986) i Anthropology as Cultural Critique (Marcus i Fischer 1999), koja je prije nekoliko godina prevedena u beogradskom izdanju. Iako mnogi autori koji su se oglasili po pitanju ovakve vrste antropologije tvrde da zbog teorijskog i metodolokog treninga te zbog razlika u drutvenoj klasi, porijeklu i prilikama izmeu profesionalnih antropologa i njihovih terenskih subjekata nijedan antropolog nije u potpunosti istovjetan sa svojim terenskim saradnicima, jasno je da status neke vrste insajdera (jezinog, nacionalnog, ideolokog i sl.) na lokalitetu istraivanja donekle mijenja etnografski scenarij te granice onog to je mogue napraviti. Kao primjer navela bih studije Ildiko Erdei o privatizaciji pivare u Panevu i rad Valentine Gulin-Zrni o mjestu, urbanom prostoru i pripadanju u Novom Zagrebu. Za ovakvu postavku problema korisnija su pitanja koja poinju sa kako od onih koja poinju sa zato, kao naprimjer: Kako bosanskohercegovaki graani danas preivljavaju?, Kako obavljaju poslove preko entitetskih granica?, Kako dolaze do zdravstvene njege? Sva ova pitanja nalau promjenu perspektive i pribliavanje banalnostima svakodnevnog ivota, koja e nas neminovno uzdrmati i uiniti nesigurnim na naim ve utvrenim pozicijama. O odnosu izmeu domaih etnolokih tradicija i autora i antropologije sa Zapada svoje vienje dali su, izmeu ostalih, u Hrvatskoj Olga Supek (1987; 1988), Ines Prica (i.e. 1999; 2001; 2004; 2006), Jasna apo-mega (i.e. 1993; 1997; 2004), Dunja RihtmanAugutin (i.e. 2004), Maja Povrzanovi-Frykman (2000), a u Srbiji Aleksandar Bokovi (2005, 2008); Slobodan Naumovi 1999, 2000; Zagorka Golubovi (1994; 2005), Danijela Gavrilovi 2009, Milo Milenkovi 2008; Ivan Kovaevi (2006; 2010). Koritenjem pridjeva suvremen u ovom kontekstu, cilj mi nije stvarati hijerarhije izmeu regionalnog etnolokog naslijea i zapadne antropologije, te time proizvesti diskurs koji lii na neku vrstu akademskog imperijalizma. Pojmom savremena antropologija prosto oznaavam one studije ija se metodologija i odabir fokusa istraivanja moe razumjeti kao posljedica interne kritike i transformacije antropologije 1980-ih godina. Ta je transformacija promijenila i geografiju i ideologiju na kojoj se zasnivala antropoloka disciplina, te je dovela do antropolokih studija raznih elita, modernih tehnologija i netradicionalnih naina ivota. U tom kontekstu vidim i ekspanziju domena regionalne etnologije koja se danas esto bavi etnologijom svakodnevnice, supkulturama i uope urbanim ivotom, a ne samo tradicijom i folklornim naslijeem.
11
12
13
14
15
16
Ova bibliografija je nepotpuna, selektivna i uslovljena mojom jezikom ogranienou i subjektivnim veim poznavanjem neke grae od druge. U diskusijama regionalnih etnologija dominira literatura iz Hrvatske i Srbije, dok je ona iz Slovenije mnogo manje prisutna. Pregled antropolokih studija iz Bosne i Hercegovine naalost ogranien je na one izdate na engleskom jeziku, ali postoje drugi tekstovi na drugim evropskim ali i potencijalno sasvim neoekivanim jezicima. Nadalje, treba spomenuti postojanje velikog broja radova istraivaa iz Italije, Slovenije, skandinavskih zemalja te Austrije i panije koji nisu objavljeni. Iz ovog pregleda iskljuila sam najveim dijelom i studije izbjeglikih i iseljenikih zajednica iz Bosne i Hercegovine u Evropi, Sjevernoj Americi i Australiji. Unaprijed se izvinjavam za sve vee propuste ovdje napravljene. Ipak, ovakav primordijalni koncept kulturnog, iz kojeg se raa suverena politika zajednica, naao je svoje mjesto posebno u Boasovoj kulturnoj antropologiji, iji je princip historijskog partikularizma usko povezan s herderovskom koncepcijom kulturne razliitosti. I pored ovih zajednikih crta, njemaka etnoloka tradicija (kao i njene istonoevropske varijante, kojoj pripadaju i eksjugoslavenska folkloristika i etnologija) i Boasova amerika kulturna antropologija zapravo predstavljaju dvije paralelne ali bitno razliite tradicije, izgraene u zasebnim politikim kontekstima. Boasova koncepcija kulture i razvoj amerike antropologije nepobitno su usmjereni protiv problema rasizma u Sjedinjenim Dravama u prvoj polovini 20. stoljea, te historijom amerikog internog kolonijalizma i globalnog imperijalizma. U Britaniji i Francuskoj razvoj antropologije duboko je povezan s imperijalistikim politikama tih zemalja, koje su prvobitno i omoguile zapadnim antropolozima da ostvare svoja terenska istraivanja. Veoma korisne kritike osvrte u kontekstu raspada bive Jugoslavije o popularizaciji stereotipnih prikaza prisutnih u ovom anru etno-geografskog pisanja objavili su, izmeu ostalih, Marko ivkovi i Xavier Bougarel. ivkovi (1997) i Bougarel (1999) posebno istiu konstruirani rivalitet izmeu Cvijia i hrvatskog sociologa u emigraciji Dinke Tomaia, koji je devedesetih posluio ne samo usponu starih-novih teza o razliitim drutvenim karakteristikama dinarskih i panonskih populacija (koje misteriozno postaju drugi naziv za nacionalne mentalitete Hrvata i Srba) nego i popularnoj dihotomiji izmeu ruralnog i urbanog, u kojoj je ratno nasilje reducirano na osvetu sela. Erlich je poela prikupljati podatke za svoju studiju 1937. godine u ruralnoj Bosni. Zbog ogromnog obima grae (tri stotine sela), a onda rata, izbjeglitva i poslijeratne oskudice, knjiga je izala tek 1964. godine. Ovakva vrsta mumifikacije tradicije bila je prisutna i u Sovjetskom savezu, drugoj velikoj multinacionalnoj socijalistikoj federaciji (vidjeti Hirsch 2005). Za posebno interesantnu, socijalistiku interpretaciju svrhe etnolokog rada u Socijalistikoj republici Bosni i Hercegovini, kao vida dokumentiranja primitivnih obiaja u svrhu prosvjeivanja narodnih masa i podizanja ivotnog standarda, vidjeti Filipovi 1955. Naklada Jesenski i Turk iz Zagreba te biblioteke XX vek, Krug, i Fabrika knjiga iz Beograda izdale su u posljednjoj deceniji nove antropoloke naslove, ukljuujui prijevode i originalna izdanja monografa i zbirki radova domaih naunika. Nadalje, u Beogradu i Zagrebu osnovani su antropoloki urnali poput Zareza, Antropologije, The Posta i Etnoantropolokih problema, te web portal anthroserbia.org na kojem se mogu nai elektronske kopije mnogih novijih istraivanja. Knjinica Univerziteta u
385
386
LARISA KURTOVI
17
18
19
20
21
22
Zagrebu takoer je digitalizirala veliki broj izdanja etnolokih urnala, kao to su Etnografska tribina i Narodna umjetnost, koji su dostupni preko stranice hrcak.srce.hr. Media centar digitalizirao je 2009. godine izdanja Glasnika iz perioda od 1889. do 1940. Pod utjecajem rasta nacionalizma te kroz utjecaj pojedinih politikantskih i ideolokih struja pojavljuje se i odreen broj kvazietnolokih studija etnogeneze Srba, Hrvata i Bonjaka koje ne pripadaju nijednoj renomiranoj disciplinarnoj tradiciji, iji sadraj jasno ukazuje na nedostatak metodolokih i teorijskih standarda. Ovakvi polemiki tekstovi nisu zasnovani na naunoistraivakom (etnografskom ili historiografskom) radu, te sam ih iz tog razloga izuzela iz ovog teksta. Sam Lockwood, koji je pripadao generaciji studenata Jugoslavije, kasnije e, pod mentorstvom profesora Eugenea Hammela, postati vodei antropoloki specijalist za nau regiju u Sjedinjenim Dravama. Toj generaciji pripadali su i Bette Denich, Andrei Simi i Joel Halpern, koji su 1970-ih doktorirali na osnovu antropolokih studija obavljenih u tadanjoj Socijalistikoj republici Srbiji (uzgredno, i Jasna apo-Zmega, savremena hrvatska etnologinja, doktorirat e 1980-ih na Berkeley Odsjeku za demografiju, gdje je Hammel bio vodei profesor). Treba rei da je ova generacija antropolokih istraivaa bila opredijeljena za temu modernizacije te prilino naklonjena tadanjim ekonomskim i socijalnim uspjesima jugoslavenskog socijalizma, mada je u sluaju Lockwooda etnika pripadnost bila kljuan aspekt istraivanja o seoskoj ekonomiji i organizaciji. Takoer, lista referentnih publikacija je selektivna. Zbog prostornog ogranienja, nisam navela sve objavljene radove imenovanih autora. Nesumnjivo, iskustva domaih ili, u sluaju ovog autora, istraivaa iz dijaspore zasluuju zaseban tretman pod rubrikom metodolokih rasprava. Podnaslov je homage sjajnoj hrvatskoj etnologinji i antropologinji Dunji RihtmanAugutin i njenoj knjizi Ulice moga grada, Beograd XX vek, 2000. Literatura Allcock, J. B., A. Young (2001) Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans. Oxford: Berghahn Books. Asad, T. (ur) (1973) Anthropology & the colonial encounter. London: Ithaca Press. Asad, T, (2008) Formacije sekularnog: hrianstvo, islam, modernost. Beograd: Beogradski krug. Baki-Hayden, M. (2006) Varijacije na temu Balkan. Beograd: IFDT/IP Filip Vinji. Bax, M. (1990) The Madonna of Medjugorje: Religious Rivalry and the Formation of a Devotional Movement in Yugoslavia. Anthropological Quarterly 63(2):63-75. Bax, M. (1992) Female Suffering, Local Power Relations, and Religious Tourism: A Case Study from Yugoslavia. Medical Anthropology Quarterly 6(2): 114-127. Bax, M. (1995) Medjugorje: religion, politics, and violence in rural Bosnia. Amsterdam: VU Uitgeverij. Bax, M. (1997) Mass Graves, Stagnating Identification, and Violence: A Case Study in the Local Sources of The War in Bosnia Hercegovina. Anthropological Quarterly 70(1): 11-19.
Bokovi, A. (2005) Distinguishing self and other: Anthropology and national identity in former Yugoslavia. Anthropology Today 21(2): 8-13. Bokovi, A. (2008) Anthropology in Unlikely Places: Yugoslav Ethnology Between the Past and the Future. U: A. Bokovi (ur.) Other peoples anthropologies: ethnographic practice on the margins. Oxford, UK: Berghahn Books. Beljkai-Hadidedi, L. (1984) Razvojne tendencije etnologije u Bosni i Hercegovini. Pregled 74 (7-8): 867-875. Beljkai-Hadidedi, L. (2007) Susreti sa ljudima: iz etnografskog terenskog dnevnika. Sarajevo: Zemaljski muzej BiH. Bougarel, X. (1999) Yugoslav Wars: The Revenge of the Countryside between Sociological Reality and Nationalist Myth. East European Quaterly 33 (2): 157-175. Bougarel, X., E. Helms i G. Duijzings, ur. (2007) The new Bosnian mosaic: identities, memories and moral claims in a post-war society. Aldershot: Ashgate. Bringa, T. (1995) Being Muslim the Bosnian way: identity and community in a central Bosnian village. Princeton: Princeton University Press. Bringa, T. (2002) Averted gaze: Genocide in Bosnia-Herzegovina 1992-1995. U: A. L. Hinton (ur.) Annihilating difference: the anthropology of genocide, Berkeley and LA: University of California Press. Bringa, T. (2004) The peaceful death of Tito and the violent end of Yugoslavia. U: J. Borneman (ur.) Death of the father: an anthropology of the end in political authority. Oxford: Berghahn Books. Bringa, T. (2008) Biti musliman na bosanski nain (Drugo izdanje). Sarajevo: ahinpai. Buturovi, D. i Kajmakovi, R. (1988) Nauna djelatnost u oblasti etnologije 19451988 godine. Spomenica stogodinjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine : 1888-1988. 156-78. Coles, K. (2007) Democratic designs: international intervention and electoral practices in postwar Bosnia-Herzegovina. Ann Arbor: University of Michigan Press. Comaroff, J. (2010) The End of Anthropology, Again: On the Future of an In/Discipline. American Anthropologist 112(4): 524-538. apo-mega, J. (1993) Etnologija i/ili (socio)kulturna antropologija. Studia ethnologica Croatica 5: 11-25. apo-mega, J. (1997) Hrvatska etnologija stanje, s osvrtom na svjetsku znanost ili: O kukcima, vinu i bapskim arolijama. Zbornik radova Simpozija o fundamentalnim istraivanjima odranog 14. i 15. prosinca 1995. Zagreb, HAZU. apo-mega, J. (2004) Editors Preface: From the Science of People to Contemporary Ethno-Anthropology. U: D. Rihtman-Augutin i J. apo-mega (ur.) Ethnology, myth and politics: anthropologizing Croatian ethnology. Aldershot: Ashgate. olovi, I. (1997) Politika simbola: ogledi o politikoj antropologiji. Beograd: Radio B92. olovi, I. (2008) Balkan teror kulture. Beograd: Biblioteka XX vek. Christie, D. T. (1993) We are All Neighbors. Dissapearing World Series. VHS. Chicago: Granada TV. Erdei, I. (2011) Whats in a beer? Cultures that Interact in Brewery Privatization. Etnoantropoloki problemi 6 (1): 57-85
387
388
LARISA KURTOVI
Erlich, V. (1971) Jugoslavenska porodica u transformaciji: Studija u tri stotine sela. Zagreb: Liber. Filipovi, M. (1955) Etnoloki (etnografski) rad u Bosni i Hercegovini. Pregled 10: 210216. Gilbert, A., J. Greenberg, E. Helms i S. Jansen (2008) Reconsidering Postsocialism from the Margins of Europe: Hope, Time and Normalcy in Post-Yugoslav Societies. Anthropology News 49(8): 10-11. Gilbert, A. (2006) The past in parenthesis: (Non)post-socialism in post-war Bosnia-Herzegovina. Anthropology Today 22(4): 14-18. Gulin Zrni, V. (2009) Kvartovska spika: Znaenja grada i urbani lokalizmi u Novom Zagrebu. Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku i Naklada Jesenski i Turk. Halpern, J. M. i E. A. Hammel (1969) Observations on the Intellectual History of Ethnology and Other Social Sciences in Yugoslavia. Comparative Studies in Society and History 11(1): 17-26. Helms, E. (2006) Gendered transformations of state power: Masculinity, international intervention, and the Bosnian police. Nationalities Papers 34(3): 343-361. Helms, E. (2007) Politics is a Whore: Women, Morality and Victimhood in Post-War Bosnia-Herzegovina. U: Bougarel, X.,E. Helms i G. Duijzings (ur.) The new Bosnian mosaic: identities, memories and moral claims in a post-war society. Aldershot: Ashgate. Helms, E. (2008) East and West Kiss: Gender, Orientalism, and Balkanism in MuslimMajority Bosnia-Herzegovina. Slavic Review 67(1): 88-119. Hirsch, F. (2005) Empire of nations: ethnographic knowledge & the making of the Soviet Union. Ithaca: Cornell University Press. Hromadi, A. (2007) Challenging the Discourse of the Bosnian War Rapes. U: J. E. Johnson i J. C. Robinson (ur.) Living gender after communism. Bloomington: Indiana University Press. Hromadi, A. (2008) Discourses of Integration and Practices of Reunification at the Mostar Gymnasium, Bosnia and Herzegovina. Comparative Education Review 52(4): 541-563. Hromadi, A. (2009) Smoking doesnt kill, it unites!: Cultural Meanings and Practices of Mixing in Post-conflict Bosnia and Herzegovina. U: C. McGlynn, Z. Bekerman, I M. Zembylas (ur.) Peace education in conflict and post-conflict societies: comparative perspectives. New York: Palgrave Macmillan. Jansen, S. (2005) Antinacionalizam: etnografija otpora u Beogradu i Zagrebu. Beograd: Biblioteka XX vek. Jansen, S. (2006) The Privatisation of Home and Hope: Return, Reforms and the Foreign Intervention in Bosnia-Herzegovina. Dialectical Anthropology 30(3): 177-199. Jansen, S. (2007a) Remembering with a difference: clashing memories of Bosnian conflict in everyday life. U: X. Bougarel, E. Helms, i G. Duijzings (ur.) The new Bosnian mosaic: identities, memories and moral claims in a post-war society. Aldershot: Ashgate. Jansen, S. (2007b) Troubled locations: Return, the life course, and transformations of home in Bosnia-Herzegovina. Focaal: European Journal of Anthropology 49: 15-30.
Jansen. S (2008) Frajer i otac: meunacionalna prepoznavanja mukosti poslije rata u Bosni i Hercegovini (prevela S. Kalapo-Gaspara) U: Jambrei-Kirin R. & Prlenda S. (ur.) Promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti. Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku/Centar za enske studije. Jansen, S. (2009) In memoriam: crveni paso: O svakodnevnoj geopolitici zatoenosti (preveo A. Bajazetov). U: G. eri (ur.) Pamenje i nostalgija: neki prostori, oblici, lica i nalija. Beograd: Filip Vinji. Jansen, S. (2010) Tko se boji bijelih arapa? (preveo A. Rudi). Zarez: dvotjednik za kulturna i drutvena zbivanja 11(276): 12-13. Jansen, S. (u pripremi) Razlog za dom: prema antropologiji pripadanja nakon Jugoslavije (preveli S. Kalapo-Gaspara i A. Rudi). Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku, Biblioteka Nova etnografija. Jaarevi, L. (2007) Everyday Work: Subsistence Economy, Social Belonging and Moralities of Exchange at a Bosnian (Black) Market. U: X. Bougarel, E. Helms i G. Duijzings (ur.) The new Bosnian mosaic: identities, memories and moral claims in a post-war society, Aldershot: Ashgate. Kolind, T. (2008) Post-war identification: everyday Muslim counterdiscourse in Bosnia Herzegovina. Aarhus University Press. Lockwood, W. G. (1975) European Moslems: economy and ethnicity in western Bosnia. Academic Press. Lopac, M. (1951) Bibliografski podaci etnografsko-folklornih radova o Bosni i Hercegovini. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska 6: 339-409. Maek, I. (2009) Sarajevo under siege : anthropology in wartime. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Malinowski, B. (1922-1978) Argonauts of the western Pacific: an account of native enterprise and adventure in the archipelagoes of Melanesian New Guinea. New York: Routledge. Markowitz, F. (2010) Sarajevo: A Bosnian Kaleidoscope. Urbana: University of Illinois Press. Matietov, M. (1966) The Concept of Folklore in Yugoslavia. Journal of the Folklore Institute 3(3): 219-225. Mead, M. (1928/2001). Coming of age in Samoa: a psychological study of primitive youth for western civilisation. New York: Perennial Classics. Prica, I. (1999) Etnologija ali antropologija!, Studia Ethnologica Croatica 10/11: 201214. Prica, I. (2001) Mala europska etnologija. Zagreb: Goleden marketing. Prica, I. (2004) Naslijee jugoslavenskih etnologija i suvremeno istraivanje postsocijalizma. Traditiones 33, 1; 19-35. Prica, I. (2006) Etnologija postocijalizma i prije, ili: Dvanaest godina nakon Etnologije socijalizma i poslije. U: L. ale-Feldman i I. Prica (ur.) Devijacije i promaaji : etnografija domaeg socijalizma. Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku. Povrzanovi-Frykman M. (2000) The imposed and the imagined as encountered by Croatian War Ethnographers, Current Anthropology 41 (2): 151-162. Rabinow, P. (2003) Anthropos today: reflections on modern equipment. Princeton: Princeton University Press.
389
390
LARISA KURTOVI
Rihtman-Augutin, D. (2000) Ulice moga grada: antropologija domaeg terena. Beograd: Biblioteka XX vek. Rihtman-Augutin, D. and J. apo (ur.) (2004) Ethnology, myth and politics: anthropologizing Croatian ethnology. Aldershot: Ashgate. Sorabji, C. (1994) Une guerre trs moderne. Terrain 23: 137-150. Sorabji, C. (2006) Managing Memories in Post-War Sarajevo: Individuals, Bad Memories, and New Wars. The Journal of the Royal Anthropological Institute 12(1):1-18. Sorabji, C. (2008) Bosnian Neighbourhoods Revisited: Tolerance, Commitment and Komsiluk in Sarajevo. U: F. Pine i J. de Pina-Cabral (ur.) On the Margins of Religion. New York: Berghahn Books. Stocking, G. W. (1995) The ethnographers magic and other essays in the history of anthropology. Madison: University of Wisconsin Press. Supek, O. (1987) Etnologija u svijetu i mi: pogled s periferije. Etnoloke sveske 8: 65-70. Supek, O. (1988) Ethnology in Croatia, Etnoloki pregled 23/24: 17-35. Todorova, M. (1997) Imagining the Balkans. Oxford: Oxford University Press. Wagner, S. E. (2008) To know where he lies: DNA technology and the search for Srebrenicas missing. Berkeley I LA: University of California Press. Wolff, L. (1994) Inventing Eastern Europe: the map of civilization on the mind of the enlightenment. Palo Alto: Stanford University Press. ivkovi, M. (1997) Violent Highlanders and Peacefull Lowlanders: Uses and Abuses of Ethno-Geography in the Balkans from Versailles to Dayton. Replika: Hungarian Social Science Quarterly (special issue): 107-119.
Abstract This compilation of exploratory ethnographic exercises emerged in the context of an introductory course in sociocultural anthropology and ethnographic methods offered to graduate students at the Faculty of Political Science at the University of Sarajevo in the spring of 2009. The first part, written by the instructor, provides a short history and introduction to sociocultural anthropology, examining this disciplines relation to regional ethnology and providing a short bibliography of ethnographic works on Bosnia-Herzegovina. The introduction also offers an overview of potential advantages of ethnographic research methods and its contemporary relevance to scientific study in postwar Bosnia, while suggesting how and to what end anthropology can be institutionalized in Bosnian universities. The second part of the article contains overviews of student projects, conducted on the streets of modern-day Sarajevo. Ethnographic themes and populations studied include cab drivers, street newspaper salespersons and their customers, members of religious minorities, high school students, riders on public transit and vendors in open-air marketplaces.

Kurtovic Etnografski Eksperimenti

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kurtovic Etnografski Eksperimenti

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LARISA KURTOVI*

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

ETNOGRAFSKI EKSPERIMENTI: MANIFEST ZA PODRKU RAZVOJA...

Fakultet politikih nauka GODINJAK 2010/2011

You might also like