DISTRIBUIRANA KOGENERACIJA - TEHNIKA, EKONOMSKA ILI POLITIKA PITANJA DISTRIBUTIVE COGENERATION - TECHNICAL, ECONOMICAL OR POLITICAL QUESTIONS J. R.

Petrovi Fakultet tehnikih nauka, 21000 Novi Sad, Trg D. Obradovia 6 Abstract: Distributive cogeneration of electrical and thermal energy has experienced intensive expansion in almost all countries with developed distribution of natural gas. The countries that are at the verge of introducing natural gas utilization base their development concepts on circumstances tailored for this infrastructure. In our country, the gas network is the most widespread in the northern parts. In other parts of the country, the intensive construction of transit pipelines is underway, as well as the development of distribution systems. Cogeneration, as a type of the best energetic valorization of natural gas, is scarcely present in our country. The inevitable question concerns reasons for this situation. With the intention to partially answer the question, this paper deals with the presentation of the most important technical justification for applying cogeneration. It also includes some special considerations regarding energetic and ecological motives for that. There is no doubt that economic justification is an important instigating force for the construction and beginning of exploitation. Therefore, crucial economic parameters for investments in this field are presented. All issues in the field of energetics enter deeply into the systematic solutions and strategic economic plans of a country and it is almost impossible to even think about energetics without a clearly defined role of the state itself. This is why this paper also deals with crucial political and regulatory matters concerning distributive cogeneration of electrical and thermal energy in removing obstacles for their application. Key words: Distributive cogeneration, barrier, development 1. UVOD Distribuirana kogeneracija je spregnuta proizvodnja finalne, elektrine i toplotne energije, u neposrednoj blizini krajnjih korisnika. Najee je to samo za jednog korisnika i integrisana je u njegovu energetsku infrastrukutu. Najpogodniji sluaj za distribuiranu kogeneraciju je kada su potrebe elektrine i toplotne energije ujednaene i konstantne to je u praksi redak sluaj. Ta postrojenja su po pravilu manjih snaga, od par stotina kilovata do par megavata. Za njih su kao gorivo najpogodnija gasovita goriva i mogu se koristiti sve vrste. to se tie postrojenja u koriste se gasne turbine i motori sa unutranjim sagorevanjem. Njihove prednosti i nedostaci u konkretnoj situaciji odluuju o izboru. To zavisi od: vrste goriva, profila optereenja, veliine konzuma i niza dugih eksploatacionih uslova. Distribuirana kogeneracija se moe graditi na bazi zadovoljenja elektrinog konzuma. Nosilac toplotne energije je najee vodena para ili topla voda. Mogu biti istovremeno prisutna

i oba nosioca toplote, a mogue je produkte sagorevanja koristiti i direktno u tehnolokom procesu (najtipiniji primer su suare). To zavisi od konkretnih potreba korisnika. Mogue je reenje sa zadovoljenjem samo baznog elektrinog optereenja. U tom sluaju uopte nema ili gotovo nema isporuke elektrine energije u mreu elektroenergetskog sistema. Nedostajue koliine elektrine energije se obezbeuju iz javne mree. Distribuirana kogeneracija moe biti bazirana i na zadovoljenju toplotnog konzuma. U toj varijanti koliina proizvedene elektrine energije je rezultat uslova rada postrojenja a ne potreba korisnika. Energetski intenzivne tehnologije (kao to su u prehrambenoj, hemijskoj industiji i industriji graevinskog materijala), po pravilu, zahtevaju vee koliine toplotne nego elektrine energije. Ukoliko se, u tom sluaju, kogeneraciono postrojenje dimenzionie prema toplotnom konzumu pojavie se znatni vikovi elektrine energije koji se moraju plasirati u javnu mreu. Oigledno je da je spregnuta proizvodnja (kogeneracija) istovremeno zavisna od veeg broja tehnikih parametara, pre svih karakteristika konzuma. Takoe, to je i sprega razliitih interesa. Dominantni su intersi: korisnika energije, vlasnika prenosne i distributivne elektrine mree, elektroenergetskog sistema kao celine, lokalnog stanovnitva, regiona i drave. Generalno, isprepletani interesi imaju: energetsku i ekoloku, ekonomsku, trinu, finansijsku, politiku, institucionalnu, socioloku, globalnu ali i sve izraeniju lokalnu dimenziju. 2. ENERGETSKA I EKOLOKA DIMENZIJA Kao to se navodi u [1] osnovni prioritet kogeneracije proizilazi iz injenice da se na taj nain tedi primarna energija, izbegavaju se odreeni gubici u prenosu energije i redukuje se emisija gasova koji stvaraju efekat staklene bate. Na ovome se zasniva podrka meunarodne zajednice i promocija kogeneracije kao pogodne tehnologije za prizvodnju elektrine energije na bazi korisne, potrebne toplotne energije i energije za hlaenje prostora. Sa slike 1, prema [2], oita je energetska superiornost kogeneracije u odnosu na odvojenu proizvodnju u savremenim postrojenjima gasnih kondenzacionih turbina i kotlova, jer je za zadovoljenje istih energetskih potreba potrebno 40% manje goriva.
Gubici sagorevanja 14 EJ

Odvojena proizvodnja - gorivo 310 EJ

Elektricna energija gorivo 197 EJ Toplotna energija gorivo 113 EJ Gubici sagorevanja 8 EJ Gubici mree daljinskog grejanja 5 EJ

Spregnuta proizvodnja - gorivo 222 EJ

Gubici sagorevanja 15 EJ Gubici mree daljinskog grejanja 5 EJ Elektricna energija Toplota energija 100 EJ 100 EJ

Gubici kondenzacije 81 EJ

Gubici distribucije 2 EJ

Gubici distribucije 2 EJ

Elektricna energija 100 EJ

Toplota energija 100 EJ

a) b) Slika 1. Senkijev dijagram opconih reenja (EJ energetska jedinica) a) odvojena proizvodnja elektrine i toplotne energije b) kogeneracija Kogeneracijom se za priblino toliko smanjuje i emisija CO2 to je favorizuje i sa aspekta smanjenja zagaenja atmosfere. Zato je ona pogodno reenje za obaveze o snienju emisije gasova koji izazivaju efekat staklene bate a koje proistiu iz Kjoto protokola [3]. Prognozira se da e zbog tog efekta [4], proseno povienje temperature na Zemlji do 2010. godine iznositi (1.4 5.8) oC. To je najvee povienje u toku jednog veka od ledenog doba. Osim toga, toplotna energija iz kogeneracionih postrojenja se moe koristiti kao pogonska energija i za istovremeno rashlaivanje prostora primenom absorpcionih ilera. Time se dodatno rastereuje elektroenergetski sistem. Smanjuju se potrebe za proizvodnjom elektrine energije, samim tim i korienje fosilnih goriva, a redukuje se i emisija gasova.

Zbog toga je Uvropska Unija, u cilju promocije kogeneracije, direktivom 2004/8/EC [1] obavezala svoje lanice da identifikuju sav potencijal za korisno zagrevanje i rashlaivanje prostora koji je pogodan za visoko efikasnu kogeneraciju kao i raspoloiva goriva i druge energetske resurse koji mogu biti korieni u kogeneraciji. lanice se istovremeno obavezuju da analiziraju barijere koje mogu spreiti realizaciju nacionalnih potencijala za visoko efikasnu kogeneraciju. Te analize trebaju uzeti u obzir: barijere u pogledu cena i trokova korienja goriva, barijere u vezi korienja elektrine mree, barijere u vezi admistrativnih procedura i barijere u vezi cena energije na meunarodnom tritu. Ovim se potvruje i izrazita multidisciplinarnost primene kogeneracije i da tehniki ili energetski opravdana reenja sama po sebi nisu dovoljna garancija za uspenu primenu. 3. EKONOMSKA DIMENZIJA I pored oitih energetskih i ekolokih superiornosti i globalnih pozitivnih efekata korienje kogeneracije je vrlo razliito. Prema [5], u lanicama Evropske Unije najnia zastupljenost kogeneracije u 2000. godini je bila u Islandu i Grkoj 2.2%, najvia u Danskoj 53% od ukupne proizvodnje elektrine energije, a prosek 15 lanica je iznosio 10%. U takozvanoj Post Kyoto eri Evropska Unija je izradila strategiju po kojoj, radi smanjenja emisije gasova koji stvaraju efekat staklene bate, udeo kogeneracija u Evropskoj Uniji treba da se povisi na 18% u 2010. i 22% u 2020. godini [5]. Sutinski razlozi za ovakvo zateeno stanje su ekonomske prirode. Postojei energetski sistemi su koncipirani u vremenu jeftinije energije. Skokovit rast cena energije poslednjih par decenija i poveana svest nunosti smanjenja emisije tetnih gasova zahtevaju dodatna ulaganja za povienje energetske efikasnosti i zatitu atmosfere. Ovo je posebno vano kad nije re o proirenju energetskih kapaciteta nego revitalizaciji energetske infrastrukture osavremenjavanjem postojeih postrojenja. Pored neizbenih investicija za samu gradnju postrojenja ponekad su neophodne i dodatne investicije za prilagoavanje elektroenergetske mree. Pored fizikog povezivanja postrojenja sa mreom, najmanje je neophodno obezbediti njeno dvosmerno funkcionisanje na naponskom nivou povezivanja. Zbog toga gotovo sve drave pribegavaju razliitim sistemima podsticaja ugradnje kogeneracionih postrojenja. Najee koriene mere su prema [2] i [6]: cenovni instrumenti, subvencije, direktna finansijska podrka programima, povoljni krediti, podrka pri izboru tehnologije, formiranje kriterijuma za verifikovanje energetske efikasnosti, podstrek taksama (fiskalna politika), podsticajne energetske takse, oslobaanje taksi, politika primene poreza na dodatu vrednost, specifine takse, takse na zatitu okoline i sl.. Primera radi [6], Danska je subvencijama za gradnju daljinskih sistema grejanja primenom kogeneracionih postrojenja poveala njihov odeo u ukupnom daljinskom grejanju sa 40% 1980. godine na 80% 1999. godine i time pokrila oko 50% ukupnog zagrevanja prostora u poreenju sa 30% 1972. godine. Od 1992. godine kompanije mogu dobiti subvencije do 30% od vrednosti investicije za poveanje energetske efikasnosti ukljuujui kogeneraciona postrojenja. Rezultat toga je da se broj kogeneracionih postrojenja u industriji za 5 godina (do 1997. godine) poveao za preko 100. Pored toga program obuhvata i izgradnju malih postrojenja, najee opsega (0.5 10) MWe za ostvrsko snabdevanje manjih konzumnih celina i institucionalnih zgrada. Time je primena distrubirane kogeneracije u indusrtiji i komunalnoj energetici nakon 1992. godine vidno intenzivirana. Maarska je po Seenji planu iz 1999. godine [6] mobilisala 750 miliona eura za program akcija u oblasti racionalizacije korienja energije, a 187 miliona eura za podrku u toku desetogodinjeg perioda kroz povlaene kredite i nepovratnu pomo. Cilj je modernizacija sistema daljinskih grejanja i smanjenje trokova grejanja. Akcija obuhvata i podrku poveanja

udela kogeneracije. Samo u 2001. godini modernizovano je 28 i izgraeno 5 novih postrojenja za kogeneraciju. U periodu do 2004. godine izgraeno je i vie stotina distribuiranih kogeneracija, uglavnom gasnih motora, jedininih snaga oko 1 MWe mahom za ostrvsko snabdevanje veih poslovnih i javnih objekta. Da bi intenzivirala primenu distribuirane kogeneracije maarska vlada je 1996. godine donela dekret [7] po kome se od prenosnih i distribucionih kompanija zahteva da kupuju elektrinu energiju proizvedenu iz obnovljivih izvora i malih kogeneracija (0.5 20) MWe po garantovanim cenama. Zakonom o elektrinoj energiji iz 2001. godine koji je stupio na snagu 2003. godine gornja granica je generalno pomerena na 50 MWe, a za male industrijske kogeneracije ograniena do 5 MWe. Time je Maarska prema [8] dostigla udeo kogeneracije u ukupnoj proizvodnji elektrine energije od 15.6% u 2004. godini, a planira se da to u 2010. godini bude (20-22)%. Kljuni ekonomski parametar za primenu kogeneracije, pored visine investicije, je paritet cena elektrine energije i goriva. Prirodni gas je najpogodnije gorivo za kogeneraciju uopte, a pogotovu za distribuiranu, pa je odnos lokalnih/regionalnih cena elektrine energije i prirodnog gasa pored visine investicija odluujua ekonomska pokretaka snaga za primenu ovih sistema. Autori [9 - 12] ukazuju na dugogodinji disparitet ovih cena kod nas na tetu cene elektrine energije kao najvaniju ekonomsku prepreku za intenzivniju gradnju kogeneracija. Ionako mali broj kogeneracionih postrojenja u naoj industriji i komunalnoj energetici radi samo u nudi, jer im disparitet cena ne omoguava rentabilan rad. U radu [9] je na bazi analize realnih ostvarenih cena energije u veem broju preduzea iz prehrambene, hemijske i industrije graevinskog materijala u Vojvdini pokazano da je proseni odnos cena elekrtine energije i prirodnog gasa u ovim preduzeima iznosio: krajem 2001. godine priblino 1 da bi sa blagim rastom krajem 2003. godine to bilo 1.60. Ve tada je odreen broj preduzea ispunjavao milimalan paritet cena 3.5 [9] koji garantuje kakvu takvu ekonomsku isplativost investiranja u distribuiranu kogeneracije. U radu [13] konstatuje se tokom 2004. i u prvom polugoditu 2005. godine promena pariteta na 1.57 i zaustavljanje trenda njegovog porasta. Poreenja radi, prema podacima iz [11], paritet ovih cena u industriji u 2001. godini iznosio je u: paniji 3.91, vajcarskoj 4.08, ekoj, 4.56, Maarskoj 5.33, Holandiji 5.50, Engleskoj 5.80 i Turskoj 6.60. 3. BARIJERE ZA PRIMENU DISTRIBUIRANE KOGENERACIJE Prema analizama uraenim u Evropskoj Uniji [15] prepreke za primenu kogeneracije mogu imati: tehniku, trino-finansijsku, politiku i institucionalnu, socijalnu i ekoloku dimenziju. Svaka od ovih dimenzija ima itav niz pojedinanih barijera. One moraju biti lokalno i regionalno sagledane i prouene a zakonskom i podzakonskom regulativom treba se stvoriti povoljno politiko okruenje za njihovo otklanjanje u cilju ospene primeni distribuirane kogeneracije. Prema [16], kljune barijere za primenu distribuirane kogeneracije su povezivanje u sistem, ekonomski i zakodavni aspekti. Sutina aspekta povezivanja je u obezbeivanju slobodnog reverzibilnog protoka energije, zatita i kontrola. Ekonomski aspekt ine: liberalizacija trita, odnosno ravnopravna utakmica svih resursa, injenica da je razvoj distribuirane kogeneracije u poetnoj fazi te se oekuje pad cena ovih postrojenja, distribuirana kogeneracija redukuje emisiju tetnih gasova i obezbeuje fleksibilnost u radu, fer utakmica sa centralizovanim sistemima, to su mala postrojenja i ne mogu sa sigurnou raunati sa duguronim povoljnim ugovorima za nabavku goriva i prodaju energije, velik broj malih trokova optereuje ova postrojenja. Zakonodavni aspekt je uglavnom dvojak i dijametralan. Jedni zakoni su vrlo afirmativni a drugi su sa negativnim uticajima. Zbog toga Evropska Unija insistira na harmonizaciji svih akata i otklanjanju barijera za

intenzivnu primenu distribuirane kogeneracije [15]. Sve aktivnosti za otklanjanje barijera u primeni distribuirane kogeneracije su svrstane u kategorije: povezivanje i certifikacija, razvoj tehnologija i demonstracija, komercijalizacija reenja i uloga trita i generalna politika reenja. Pojedinane akcije su predviene za realizaciju terminskim planom za period (2004. 2008.) godina radi stvaranja jednoznano povoljnog okruenja za intenzivnu realizaciju. Oigledan je ogroman znaaj energetske politike za otklanjanje barijera i stvaranje povoljnog okruenja za primenu distribuirane kogeneracije i zauzimanje mesta koje joj sa energetskog i ekolokog stanovita pripada. 3.1 Naa sadanjost Usvajanjem Zakona o energetici [16] i Strategije razvoja energetike [17] stvoreni su poetni uslovi i za primenu distribuirane kogeneracije. Meutim tek dobrim osmiljavanjem izradom i usvajanjem podzakonskih akata stvorie se potpuno povoljno okruenje za primenu distribuirane kogeneracije. Takoe predstoji i reenje dispariteta cena elektrine energije i prirodnog gasa kao jedne od sada najznaajnijih prepreka. Naa drava je potpisivanjem Atinskog memoranduma 2002. i 2003. godine [18] i [19] postala deo regionalnog trita energije i prihvatila sve obaveze koje iz toga slede. Potpisnice su saglasne da uspostave pravila i ciljeve koji e nastojati da ustanove integrisano regionalno trite energije u Jugoistonoj Evropi do 2005. godine i progresivno osiguraju njegovo integrisanje u evropsko trite energije. To podrazumeva i preuzimanje obaveza iz svih akata koje se odnose na distribuiranu kogeneraciju ukljuiv promociju kogeneracije [20] prekogranini promet elektrine energije [21] i sl.. 3. ZAKLJUAK Tehnika, energetska i ekoloka svrsishodnost primene distribuirane kogeneracije zavisi prvenstveno od postojanja potencijala za to, kvalitetnog elektrinog i toplotnog konzuma. To podrazumeva odreene kapacitete ali i zadovoljavajui profil optereenja korisnika energije. Ekonomska opravdanost sutinski zavisi od visine investicije i koliine proizvedene energije ali odluujui parametar za valorizaicju uloenog kapitala i atraktivnost investiranja je paritet cena elektrine energije i goriva, u ovom sluaju prirodnog gasa. Ukoliko su ispunjena oba prethodna uslova bez plodnog politikog okruenja realizacija je ugroena velikim brojem barijera vrlo razliitog porekla. Zbog toga je uloga politike moda i odluujua. Stvaranjem pogodnog regulatornog okvira za izgradnju postrojenja distribuirane kogeneracije stvorie se uslovi za neutralizaciju nepovoljnih uticaja barijera, ali otii i korak dalje, formiranje mehanizama podrke za primenu ove dokazano energetski efikasne i nesumnjivo ekoloki superiorne tehnologije. REFERENCE [1] Directive 2004/8/EC of The European Parlament and of The Council of 11th February 2004 on the Promotion of Cogeneration Based on a Useful Heat Demand in the Internal Energy Market and Amanding Directive 92/42EEC, Official Journal of the European Union L52/50, 21.2.2004, Brussels, 2002 Ot holoda k teplu - politika v sfere teplosnabzheniya v stranah s perehodnoy ekonomikoy, International Energy Agency, Paris, 2004 Kyoto protokol to teh United Nations Framework Convention on Climate Change Decleration, Official Journal of the European Union L 130, 15/05/2002/ P. 0004 0020, Brussels, 2002

[2] [3]

[4] [5] [6] [7] [8] [9] [10]

[11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21]

Soffe P., Medina S., Constantinescu T. Sorensen E.: Carbon Trading and Energy Efficiency - Integrating Energy Efficiency and Enviromental Policies, Energy Charter Secretariat, Brussels 2005 Loffler P.: Cogeneration Examples and Experiances in Europe, and their links to ASEAN, ASEAN Cogeneration Forum and Study Tour, Kuala Lumpur, Malaysia, October 19th, 2004 Bernard J., Constantinescu T. Sorensen E.: Investing in Energy Efficiency Removing the Barriers, Energy Charter Secretariat, Brussels 2005 Energy Policies in IEA Countries Hungary Rewiev 2003, International Energy Agency, Paris, 2003 Loffler P.: National Cogeneration Policy in Europe, ASEAN Cogeneration Forum and Study Tour, Kuala Lumpur, Malaysia, October 19th, 2004 Gvoizdenac D. D., Mari P. M., Petrovi R. J.: Sadanja potronja energije i perspektive uvoenja modernih tehnologija u industriji i komunalnoj energetici Vojvodine, Fakultet tehnikih nauka Novi Sad, 2004., Novi Sad Petrovi R. J., Bai S., ., Gvozdenac D. D., Gvozdenac D. B.: Mogunost primene gasnih motora za spregnutu proizvodnju elektrine i toplotne energije u industriji - primer iz prehrambene industrije Industrijska energetika 2004., Donji Milanovac, 28. septembar 01. oktobar, 2004. Donji MIlanovac, RI-04 Petrovi R. J., Gvozdenac D. D., Gvozdenac D. B.: Cogeneration potential and its future prospects in the Provine of Vojvodina, ICEE Novi Sad 2004 PSU-UNS International Conference on Energy and Enviroment,, May, 18-20 2005, Novi Sad Bai S. . i drugi: Mogunosti korienja energetskog potencijala geotermalnih voda u Vojvodini, Fakultet tehnikih nauka Novi Sad, 2005., Novi Sad Petrovi J., Gvozdenac D.: Distribuirana kogeneracija elektrine energije ugradnjom kogenracionih postrojenja, II evropska konferencija dunavskih gradova i regija, Novi Sad, 27-29 septembar 2005. Jorsss W.: Barriers and Success Factors for Decentralised Generation in the EU, Words Energy Statistics 2005, Cogen Europe, Brussels, 2002 Roadmaping of the Paths for the Introduction of Distributed Generation in Europe, Altener, 2004 Zakon o energetici, Slubeni glasnik RS broj 84/004., Beograd Strategija razvoja energetike Srbije do 2015. godine, Slubeni glasnik RS broj 44/05., Beograd, Memorandum of Understanding on the Regional Electricity Market in Sout East Europe and its Integration into the European Community Internal Electricity Market The Athens Memorandum 2002, Athens 2002 Memorandum of Understanding on the Regional Energy Market in Sout East Europe and its Integration into the European Community Internal Energy Market The Athens Memorandum 2003, Athens 2003 Comunication from the Commision to the Council and the European Parliament A comunity strategy to promote combined heat and power (CHP) and to dismantle barriers to its development, European Comission, Brussels, 15.10.97., COM(97) 514 final Regulation (EC) No 1228/2003 of the European Parlament and of the Council of 26 June 2003 on conditions for access to the network for croos-border exchanges in electricity, Official Journal of the European Union L 176/1, 15/07/2003/ P. 0001 0010, Brussels, 2003