MER RIZA DORUL (1893-1952) VE TEFSRE KATKISI Ali AKPINAR Anahtar kelimeler: Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu.

I. HAYATI VE ESERLER mer Rza, aslen Burdurlu olup Msra yerlemi bir ailenin ocuu olarak Kahirede dodu. Tahsilini Ezher niversitesinde tamamlayp Msrda gazetecilie balad. Kahirede yaynlanan es-Siyse ve e-ab gazetelerinde; stanbulda yaynlanan Tasvr-i Efkr, Tevhid-i Efkr, SeblrRed ve Vakit gazetelerinde yazlar yazd. 1915 de stanbula geerek yazarln srdrd. Mehmet Akifin kz Cemile Hanmla evlendi. Vakit gazetesinde yaymlad Trkiye-Msr ilikileri hakkndaki yazlarndan dolay 1925 de stiklal Mahkemesince tutukland, bir mddet sonra serbest brakld. 1940 da Eref Edip, . Hakk zmirli ve Kamil Miras ile birlikte karmaya baladklar slm Trk Ansiklopedisi ve Mecmuasnda ok sayda madde ve makale yazd. 1940-1950 yllar arasnda Cumhuriyet gazetesinde gnlk siyas yazlar yazd. stanbul Radyosu iin slm dnyas hakknda siyas icmaller hazrlad. 1947-1948 yllar arasnda din, fikr muhteval Selamet Mecmuasn kard. 14 Mays 1950 seimlerinde Demokrat Partiden Konya milletvekili seildi. Byk Millet Meclisi D leri Encmeninde grev alp ok nemsedii slm lkeleriyle kurulan ilikilere nclk etti. Trk-Pakistan Kltr Cemiyetine bakan seildi. Hayatn kalemiyle kazanan nadir yazarlardan biri olan mer Rza, uzun sren bir hastalk dneminden sonra 1 13 Mart 1952 de stanbulda vefat etti. Mezar Edirnekap ehitliindedir. mer Rzann yaad dnem Osmanl ve Cumhuriyet izgisinin kesitii, iki kltrn birbiriyle hesaplat bir devredir. Katld savalardan g, toprak, itibar ve en nemlisi yetimi pek ok insann, beyin gcn kaybederek km ve geldii noktada gemiini sorgulayan bir toplumda yetien biri olan mer Rza, eitli alanlarda gerekletirilen deiim srecini, bir aydn olarak deerlendirmi ve her iki sreten de nemli lde etkilenmitir. Tm bu zellikler mer Rzann ilm kiiliini de yansmtr. Onda hem Osmanl Dneminin birikimi, hem de Cumhuriyet Dneminin kazanmlar bir araya gelmitir. Btn bunlar, onun eserlerinde grmemiz mmkndr. a. Kurn ile ilgili almalar 1. Kurn Nedir? stanbul, 1927: Kurn akaidi, ahlak, lisan, tercmeleri ve tarihi ile, Kurnn ycelii hakknda Avrupa ve Amerikal aratrmac ve dnrlerin grlerinin yer ald bu alma u ana balklardan olumaktadr: Kurn nedir? Kurn nasl topland ve nasl tertip edildi? Kurnn tarih i intiar, Kurnn tab olunan Arapa nshalar, Garp ve ark

Do. Dr. C..lahiyat Fakltesi retim yesi. Uzun Mustafa, Dorul mer Rza, DA, IX, 489.

ali akpnar

18

lisanlarnda Kurn Tercmesi, Avrupa msteriklerine ve alimlerine gre Kurn, Esst Kurniyyenin tevlid ettii neticeler. 2. slmn z ve Kurnn Ruhu, stanbul, 1946: Allah ve insan, cemiyet hayat, iman ve adalet, dmanlk, mesuliyet, peygamberler ve mmetler, insanln karlat tehlikeler gibi eitli konulardaki ayetlerin tercmesinden oluan bir eserdir. 3. Hz. Muhammed ve Kurn- Kerm, John Devoporttan eviri, stanbul, 1928: Kurn ve Hz. Peygamberi ven ve onlara yneltilen eletirilere cevaplar veren bir almadr. 4. Kurndan ktibaslar, Muhammed Aliden eviri, stanbul, 1934, 1982: ni srasna gre ayetlerin sralanmasyla oluan konulu bir Kurn almasdr. almada u ana konular yer alr: Allahn sfatlar, nsann tekml, aile hayat, meden hayat, devlet hayat, Fikr inkiaflar, Ahlk inkiaflar, nsan ruhunun Allah ile rabtas, Vahy i lh, Daha yksek hayat, lh vahyin insan cephesi, Kurn- Kerm. Muhammed Alinin bu konularla ilgili ayetleri ini srasna gre sralad bu almada, mer Rza da ayetlerin daha iyi anlalmasn salamak iin gerekli grd yerlerde ksa aklamalar ilave etmitir. 5. Kurndan Ayetler ve Nesirler, stanbul, 1944: mer Rza bu eserde Mehmet Akifin baz Kuran sure ve ayetlerinin tefsirine dair eitli yerlerde yaynlanm yazlarn ve eitli vesilelerle yaplm sohbetlerini derlemitir. mer Rza, Akiften derledii bu almaya kendi yapt Fatiha suresi tefsiri, Kevser suresi tefsirini eklemi, ayrca esirin blmlerine nsz ve giriler yapmtr. 6. Tanr Buyruu, stanbul, 1943, 1947, 1955, 1980. Bu makalede tantmn yapacamz en nemli eseridir. b. Dier Eserleri b.1. Telif Eserleri 1. Mslmanlk Nedir? stanbul, 1933, 2. Mehmet Akif- ahs ve Aile Hayat, stanbul, 1938, 3. Kanl Gmlek, stanbul, 1944, 4. Ekber: Bir Trk Dahisi, stanbul, 1944, 5. Cennet Fedaileri: slm Tarihinde Gizli ve Ykc Teekkller, stanbul, 1945, 6. Yeryzndeki Dinler Tarihi, stanbul, 1947, 7. slmiyetin Gelitirdii Tasavvuf, stanbul, 1948, 8. Hz. Rabiatl-Adeviyye, stanbul, 1976, b.2. Tercme Eserleri: 7. Ruh- slm, Seyyid Emir Aliden, stanbul, 1979, 8. Peygamberimiz Aleyhisselm, Muhammed Aliden, stanbul, 13411342, 9. slmiyet ve Hkmet, Ali Abdrrzikdan, stanbul, 1927, 10. slm Tarihi: Asr- Saadet, I-V, Mevlna ibli ve Sleyman Nedvden, stanbul, 1928, 11. Garbda Mslmanlk Cereyan, Headlyden, stanbul, 1928, 12. Trkiye Nasl Dodu, Harold Armstrongdan, stanbul, 1928, 13. slmiyetin Asrilii ve Avrupann slmlamas, S. AliBernard Shaw-M. Muhammed Aliden, stanbul, 1933, 14. Yeryznde Din Geriliyor mu, lerliyor mu? Nash Mecmuasndan, stanbul, 1933, 15. slm Medeniyet Tarihinde Corafya ve Ticaret, Kramersden, stanbul, 1934, 16. slm Medeniyet Tarihinde Fen ve Tp, Max Mayerhofdan, stanbul, 1935, 17. mer Hayyam, Harold Lambdan, stanbul, 1944,

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

18. 1945,

Hz. Muhammed Mustafa, M. Hseyin Heykelden, stanbul,

19. Abul-Ferec Tarihi, Gregory Ebull-Ferecden, I-II, stanbul, 1945-1950, 20. Dine Dn, Henry C. Linkden, stanbul, 1949, 21. slm Tarihinde lk Melamet, es-Slemden, stanbul, 1950, 22. Mslmanlkta Hac Farizas, Diplomat H. A.dan, stanbul, 1939. Verilen bu listeden de anlalaca zere, mer Rza Dorulun zellikle Kurn Tarihi ve Tefsre dair telif ve tercme eserlerinin yannda; slm Tarihi, Dinler Tarihi, Tasavvuf, slm Medeniyeti, Biyografi ve halka 2 ynelik genel kltr kabilinden ok sayda almas bulunmaktadr. Bu da bize onun ok ynl alan bir ilim adam olduunu gstermektedir. II. TANRI BUYRUU ADLI ESER Biz bu makalemizde Tanr Buyruunun basklar hakknda bilgi verdikten sonra onun mel ve tefsir blmnn zelliklerini maddeler halinde 3 ve belirgin rnekleriyle ortaya koymaya alacaz. mer Rzann Tanr Buyruu, Trke Kurn mellerinin ilklerinden olma bakmndan byk nem arz etmektedir. O, melinde gsterdii yetkinlii ve kulland dili ile, kendinden sonra yaplan mellere rnek ve kaynak olmutur. Onun almasnda izledii yntem de hem sistematik oluu, hem de Trke olarak yaplan Kurn almalarnda ilk oluu bakmndan takdire ayandr. Nitekim onun mel ve tefsrindeki bu sistematiklik, daha sonra yaplan Kurn almalarna da yansmtr. antayn Kurn Meli ile Esedin Mel ve Tefsri bunun iki tipik rnei olarak gsterilebilir. a. Eserin Basklar Eserin ilk basks Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi tarafndan1934 ylnda stanbulda, tek cilt halinde yaplmtr. Eserin kapanda Tanr Buyruu Kurn- Kerim Tercme ve Tefsiri ismi yazlmtr. LX 924 lk baskda mer Rzann lk Sznden sonra 60 sayfalk Mukaddime I. Ksmda Kurnn Tanm, Taksim ve Tertibi, simleri, Sureleri, Ayetleri; II. Ksmda ise Dinin esaslar hakknda ksa bilgiler verilmi ve Hz. Peygamberin siretinin kronolojik tablosu sunulmutur. Tercme ve Tefsirden sonra eser, indekiler ve ndeks ile sona ermitir. Eserin II. Basks Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk tarafndan 1947 de mellifin hayatnda, III. Basks ise yine ayn yaynevi tarafndan 1955 de iki cilt olarak yaplmtr. CCVIII 1000. Bu basklarda Mukaddime Kurn- Kerimin Tercme ve Tefsirine Giri ad altnda geniletilmitir. 208 sayfalk bu ksm be blmden olumutur. I. Blmde Kurn ve tefsiri ile ilgili temel bilgiler verilmi, II. Blmde Dinin Esaslar zetlenmi, III. Blmde slmn Ameli Esaslar zetlenmi, IV. Blmde Kurndaki Peygamberler hakknda bilgi verilmi, V. Blmde ise Kurn Aleyhindeki snatlarn Deeri bal altnda Msamahakrlk ve Msamahaszlk ile slm Nazarnda Kadn konularna temas edilmitir. Bu basklarda Kurn metnine yer verilmi, fakat metin-melle sayfa tutmadndan karlatrma glemektedir. Biz makalemizde III. Basky referans gsterdik. Eserin IV. Ve son basks nklap ve Aka Kitapevleri tarafndan 1980 de CCLVI 734 sayfa ve tek cilt olarak yaplmtr. Eserin bu son basksnda Kurn metni yer almam, sadece mel ve tefsire yer verilmitir. Yine bu baskda baz yazm hatalarnn dzeltilmesi yannda, ksmi sadeletirmelere gidilmi ve Mevlana Muhammed Alinin mezhebine ait olduu ileri srlen baz yerler kartlmtr. Ahmet Muhtar Byknar tarafndan hazrlanan bu son
2 3

19

Yaynlanm ve yaynlanmam dier telif ve tercmeleri iin bkz. Uzun Mustafa, Dorul mer Rza, DA, IX, 489-492. Eserden yaplan alntlar, ayet numaralar, eserin cilt ve sayfa numaralar ile birlikte verilmi ve dipnot numaralar da parantez ierisinde gsterilmitir.

ali akpnar

20

bask, eserin orijinali zerinde baz tahrifatlar yapld gerekesiyle, 4 eletirilmitir. b. Eserin zellikleri 1. Sureleri tantmas: Byk Trk aydn mer Rza Dorul, en nemli eseri olan Tanr Buyruu adl Kurn tercme ve tefsirini yaparken her srenin konusu ve tarihi hakknda ksa bilgiler verir, ayetler ve sureler arasndaki mnasebetlere dikkat eker. 2. Sureleri blmlere ayrmas: mer Rza, almasnda sureleri blmlere ayrr, konularna gre bu blmlere balklar verir ve bu blmler arasndaki mnasebeti aklar. rnein Tanr Buyruunda Bakara suresi u blmlerden oluur: slmn Esaslar, Dilleriyle nananlar, Allahn Birlii, nsann Byk Kabiliyetleri, srilin Ahdi, sril Oullarna hsan Olunan Nimetler, sril Oullarnn nad, srilin Tereddisi, sril Oullarnn Kat Yreklilii, Misak hlal, Yahudiler ve Hz. Muhammed, Yahudilerin Peygambere Dmanlklar, Eski Kitaplarn Neshi, slmiyetin Mkemmel Rehberlii, brahimin Misak, brahimin Dini, Yeni Ruhani Merkez, Kabenin Ruhani Merkeziyeti, Katlanlacak Zahmetler, Vahdaniyetin Galebesi, Haram Olan Yiyecekler, Ksas ve Vasiyet, Oru, Mdafaa Harbi, Hac, Mminlerin Uradklar Mihnetler, Mtenevvi Meseleler, Talk, Dul ve Boanan Kadnlar, Kadnlarn Nafakalar, Harp Zarureti, Hak Davas Urunda Harp Zarureti, Allahn Azamet ve Kudreti, ller Diriliyor, Hak Yolunda Mali Fedakarlk, 5 yiliklerin Faydas, Ribann Meni, Akitler-Senetler, Mslmanln Zaferi. Onun hem sure girilerinde verdii zet bilgiler, hem de sureleri konularna gre balklara ayrarak ele al, bir eit Sure eksenli konulu tefsr saylabilir. Zira giri bilgileri ve bu balklar okuyan bir kimse, sure hakknda derli toplu bir zet bilgiye sahip olabilmektedir. 3. Kaynaklar: Ayetlerin mellerini verirken gerek grdnde dipnotlarda aklamalar yapar. Bunlar yaparken temel tefsir kaynaklarna iner, yansra ada Dou ve Bat aratrmaclarnn eserlerine bavurur. TaberiCmiul-Beyn, Rzi-Tefsir i Kebir, Zemaheri-Kef, Beyzvi-EnvrutTenzil, Ebu Hayyn-el-Bahrul-Muhit, Nisburi, Ebus-Suud-rd, Suyuti-edDrrl-Mensur, Buhri, Mslim, Kenzl-Umml, Fethul-Bri, Rab-elMfredt, Ebul-Bek-Klliyt, ehristni- el-Milel ven-Nihal, Cevheri-Shh, bn Manzur- Lisnl-Arab, Feyyumi-Msbh, Tacul-Arus, Kmus, Ezheri, Muni, Kitab- Mukaddes, Muhammed Abduh-Amme Tefsiri, Seyyid Ahmed Han, Abdlaziz avi, Mevlana Muhammed Ali, Hindli Gulm Yusuf Ali, Singapur Kads Gulm Server, Mustafa Abdrrezzak Paa- Din-Vahiy ve slm, Encyclopedia Biblico, Ansiklopediya Britanika, Rodwell-Burckhardt, George Sale-Kurn Tercmesi, William Miur- Muhammedin Hayat ve benzeri. mer Rza, Kitap Ehli ve gemi toplumlarn kssalaryla ilgili ayetleri aklarken Kitab- Mukaddesle mukayeseler yapar, K. Mukaddesin tahrif edilen yerlerine dikkat eker, Msteriklerin Kurna ynelttikleri eletirilere cevaplar verir. 4. Mel Blm ve zellikleri: mer Rza, mevcut Kurn tercmelerini; asl metnin ifade gcn yanstmamas, Allahn Kelamndan yararlanmak isteyenler iin bir irat kayna olamamas, Kurnn manalarn tam olarak ifadeden aciz olmas, ilim, dil ve edebiyattan yoksun olmas, yeni 6 nesle hitap etmekten uzak olmas gibi sebeplerle eletirir. Kurn tercme etmek iin, sadece yle byle Arapaya vakf olmak yeterli deildir. Kurn tercme ve tefsir edebilmek iin, slm ilimlerinde derinlik sahibi olmak, bunun

4 5

Bkz. lhami Karabulut, Tanr Buyruu ya da Bir Tahrifin Anatomisi, slmiyt, III 2000, Say 1, s. 185-204. Bkz. Tanr Buyruu, I, 14-105. 6 Bkz. mer Rza Dorul, Kurn Nedir, s, 90-83

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

iin de bir mr harcamak lazmdr7 diyen mer Rza, ad geen eserini hazrlarken Kurnla ilgili her kayna, eski mukaddes kitaplarn hepsini Dou, Bat demeyerek, tetkik ettiini ve almasnn krk yln rn olduunu 8 syler. Az da olsa parantez kulland melde, gzel ve akc bir uslple Trkeyi kullanr, Arapa deyimlerin karln ustalkla bulur. Onun melindeki bu baary gsterebilmek iin, evirilerinden setiimiz bir demeti burada sunmak istiyoruz: rnekler: 2/10 Kalplerinde dert var, Allah da dertlerine dert katt. (f kulbhm maraz, fezdehmllah maraz) 2/26 Yararl iler ileyenler.. 17/9 Doru drst iler ileyenler (Ve amilssaliht) 2/33 Ulusun, ycesin, mukaddes ve mnezzehsin.. (Sbhaneke) 2/45 Sabr etmekten ve namaz klmaktan yardm dileyin. (istin bissabri vessalah) 2/143 Vasat: Her taraf denk (hak ve adaleti gzetir, ilim ve amel ile tannr); ahid: Hidayet alemdar. 2/201 Bazlar da: Tanrmz! Bu dnyada bize dirlik dzenlik (hasene) ver, ahirette de iyilik gzellik (hasene) ver! Bizi ate azabndan koru, derler. 3/14 Gsterileriyle insanlarn iini eker ve hrsn gcklar.. (Zyyine linnasi hubbu-ehevt) 3/54 Kafirler suikast hazrladlar. Allah da onlara mukabele etti. Hak Telnn her mekr u hileyi glgede brakmak hususunda kudretine payan yoktur. 6/123 Onlar byle yapmakla ancak kendi balarna orap ryorlar..(Vem yemkrne ill bi enfsihim) 21/70 Onlar brahime kar byk bir dolap kurmak istediler. (Ve erd bih keyden) 3/66 Ne diye bilmediiniz eyler hakknda ene alp duruyorsunuz? (Thccne) 4/34: Erkekler, kadnlarn destekleyicileridir (kavvm).. 7/31 Onlar Allah brakarak eytanlar can cier dost (evliy) edinmilerdi.. 7/54 Sizin Tanrnz O Allahtr ki gkleri ve yeri zamann alt devrinde (f sitteti eyym) yaratt.. (10/3, 11/7) 9/128 Size kendinizden yle bir peygamber geldi ki, zahmete uramanz ona ar gelir, kalbi stnze titrer.. (Azzn aleyhi m anittm, harsun aleykm) 11/103 O gn, btn insanlarn bir arada toplanacaklar bir gndr. O gn, ana-baba gndr. (Zlike yevmn mecmun lehnns ve zlike yevmn mehd) 17/23 Bktm usandm (f) deme.. 46/17 llallah sizden! (ffin lekm) 18/28 Diini sk, katlan (Vasbir nefseke) 26/173 Onlarn zerine bir yamur yadrdk. Akbetleri kendilerine ihtar olunanlarn zerine yaan yamur, ne yaman yamurdu! (Fese matarulmnzern) 35/6 Aldatclarn en aldatcs (olan eytan) Allah hakknda sizin gznz boyamasn. (Vel yaurrannekm billahil-garr) 35/33, 38/50, 40/8 Onlar, ebediyet umaklarna/ ebediyet ocaklarna girerler.. (Cennat adn) 38/59-60 Onlar, rahat yz grmesinler.. (L merhaben bihim) 39/3 Sen Allaha kulluk et ve Ona z yrekle itaat et.. (Fabdil-lahe muhlisan leh) 41/5 Sen iine bak, biz de iimize bakyoruz.. (Famel innen miln)
7 8

21

Bkz. mer Rza, Mevlevi Muhammed Ali ve Himmet i Mekresi, Sebilr-Red, XVIII, Say, 446, s.44. Bkz. mer Rza, Kadyanilikten Teberri Ediyoruz, Sebilr-Red, III, Say, 74, s. 376.

ali akpnar

22

45/4 Bunlarda akllarn ileten insanlar iin ibretler vardr.. (likavmin yakln) 45/19 Bu kitap, insanlar iin kalp gzdr (besir).. 56/8 Biri uur sahipleridir. Uur sahipleri ne bahtiyardrlar.. (M ashbl-meymene) 57/83 Can boaza gelince.. (Felevl iz beleatil-hulkm) 66/8 Ey iman edenler! Allaha yreinizin btn zl ile, ihlas ile dnn.. (tb ilellahi tevbeten nash) 69/42 O gn, iler gleir.. (Yevme ykef an sk..) 70/50 Kurn, kafirler iin i yarasdr. (Ve inneh lehasratn alelkfirn) 73/1 Ey esvabna brnm (risalet ykn yklenmi) adam! (Y eyyhel-mzzemmil!) 75/1 ahit tutarm (L ksim) 75/27 Hayr hayr, ne zaman can kprck kemiklerine varr. (Kell iz beleatit-terki) 75/29 Bacaklar birbirine dolar. (Velteffetis-sku bis-sk) 83/7 Hayr, gnaha dadananlarn (Fccr) kitab, zindan iindedir. Bu birka rnekte bile onun melinde kulland dilin ne kadar akc, yaln olduu ve Trke deyimlerin nasl yerli yerinde ve rahata kullanld aka grlmektedir. O, Arapa deyimlerin karln, motomot tercme yerine, Trke deyimlerle ifade etmeye almtr. Onun eviride kulland Doru drst i, murada erme, kibrine yedirememe, diini skma, can cier dost, enselemek, ene almak, iin iin korkmak, orap rme, dolap kurma, gnaha dadanma, akllarn iletenler, gz keskin, i yaras, uur sahipleri.. gibi pek ok ifade bunun ak kantdr. Mellifin, tercme ve tefsrinde kulland kelimeler byk lde gnmz Trkesinde kullanlan kelimelerdir. Ancak onlardan ok az bir ksm bugn kullanmdan kalkmtr. Tespitlerimize gre gnmz Trkesinde kullanlmayan, yahut ok az kullanlan kelimeler unlardan ibarettir: Agh olmak (uyank), alyi (gsteri), ram etmek (dinlenmek), barigh (huzur), berkarar (kararl), biyh (kendinden gemi), came (giysi), crsume (kk), encm (son, akbet), hayrhah (hayr isteyen), hayretbah (ilgin), hevl (korku), hrzcn (can gibi saklama), hsset (cimrilik), itia (kargaa), meclub (tutkun), menfur (iren), menkup (talihsiz), mebhut (am), mevut ecel (belirlenmi ecel), muhakkar (hakir), mnkt (teslim), msalemet (bar), mzmahil (perian), nahak (haksz), nahvet (gurur), nekahet (hastalktan sonraki zayflk), nekbet (talihsizlik), nevmit (mitsiz), nigehbn (gzleyen), piuva (nder), dman (neeli), yave (sama) ve benzeri.. mer Rza eserinde, Trke Tanr kelimesinin Allah kelimesinin karl olamayacan, Tanr kelimesinin mabud ve ilah kelimelerinin karl 9 olabileceini belirtmesine ramen, eserine Tanr Buyruu ad verdii gibi, melinde zellikle Rab, ilh kelimelerinin, bazen de Allah kelimesinin karl olarak Tanr kelimesini bolca kullanr. rnek: Sizin mabudunuz (ilhkm), O yegane Tanrdr (ilh) ki Ondan baka Tanr (ilah) yoktur, 10 Rahman O. Rahm O. Bu, Tanr (Allah) nezdinde daha drst, daha 11 makbul.. Gklerin Tanrs (Rabb), arzn Tanrs, btn alemlerin Tanrs, Allaha hamdolsun.12 Hak Tel (Allah), asla oul edinmedi. Onunla baka hibir mabut (ilah) yoktur. yle olsayd her Allah (ilah) kendi yarattklarn alrd, ilahlarn bir takm bir takmna stn gelirdi. Hak Tel (Allah), onlarn

Bk. Tanr Buyruu, I, 10, (2) el-Bakara 2/163 el-Bakara 2/282 12 el-Csiye 45/36.
10 11

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

btn vasflarndan ycedir, mnezzehtir.13 Gkte de Allah (ilh) olan, yerde de Allah (ilh) olan Tanr Odur..14 Bu da onun Arapa kelimeleri mmkn olduunca Trke kelimelerle ifade etme isteinden kaynaklanmaktadr. 5. Tefsr Blm ve zellikleri 5.1. Ayetlere Btncl Yaklamas Tefsircimiz, ayetleri btncl bir yaklamla ele alr ve ayetler arasnda herhangi bir elikinin olmadna srekli vurgu yapar ve tefsrde btncl yaklama u ekilde iaret eder: Her eyden evvel gz nnde tutulacak esas, Kurnn muhkem ile mteabih ayetleri arasnda hibir ihtilafn bulunmaddr. Kurnn birka tevile ihtimali olan baz mteabih ayetlerini tevil ederken, onlar muhkem ayetlerin ifade ettii prensiplerle karlatrmaktr. Yani muhkem ayetleri kitabn temeli bilip, mteabih ayetleri muhkemlere gre tefsir etmektir. Bunun iin de Kurn bir btn olarak tetkik etmeli, bir ksmn dier ksmyla karlatrarak anlamal, bir ksmnn tefsirini dier ksmnn yardmyla yapmaldr. Zira Kuran hem kendini tefsir eder; hem de o, Mukaddes Kitaplar ierisinde nasl tefsir edileceini dorudan doruya gsteren, kendi tefsirinin kaidelerini izah eden biricik kitaptr.15 mer Rzann aada rneklerini vereceimiz aklc ve ir yaklamlarnda, zaman zaman ayetleri lafzlarndan kopard sylenebilirse de onun kendi sistemi ierisinde bir btncl yaklam sergiledii grlr. 5.2. Kavram Aklamalar Eserin dipnotlarnda yer alan aklamalarn bazen sayfalarca srd olur. rnein . Rza Din ve slm kavramlarn be sayfalk bir dipnotta aklamtr.16 sr Suresi ilk ayetini aklarken sr ve Mirc ile ilgili be sayfalk aklama yapar ve sonu olarak Mircn alelade bir rya deil, ruhni bir hadise olduunu syler.17 Kehf suresi 96. ayetinde geen Yecuc ve Mecucu aklarken dt dipnotta Musa Carullahtan drt sayfalk bir bilgi aktarr.18 Kurn, Hz. snn maktl olarak lmeyecei, bilakis tabii bir surette vefat ederek Allahn katna ykselecei, aleyhindeki tm ithamlardan kurtulacan bildiriyor19 dedii Hz. sa hakknda, Nis Suresi 155-158 20 ayetlere dt 67 ve 68. dipnotlarda be sayfalk aklamaya yer verir. Hz. Peygamberin mm oluu ile ilgili olarak be sayfalk uzun bir aklama yapar.21 Yine Fatiha suresinin tefsirinde Hamd, Allah, Rab, Din gn, Kulluk kavramlarn genie aklar.22 Ksa surelerin tefsirinde uzun aklamalarda bulunur. Onun kendine zg yapt kavram aklamalarndan bir kan burada vermek istiyoruz: Takva: mer Rza, korunan diye mellendirdii Mttaki kavramn, fenalktan, ktlkten saknan ve vazifelerine son derece riayet eden diye 23 aklar. rnein Ahzab suresi ilk ayetinde geen ittik et ifadesini de Ey Peygamber! Allaha kar vazifelerini yap.. diye tercme eder. Yine o, Har suresi 18. ayetini yle tercme eder: Ey iman edenler! Allaha kar vazifelerinize dikkat edin! (ttekllah..) Sava ve fitne: slm da harbin srf mdafaa harbi olacan ve yaplacak bu mdafaa harpleriyle dini tazyiklere son verileceini syler24 ve
13 14 15

23

Mminn 23/93. Zuhruf 43/84. Bkz. Tanr Buyruu, Giri, I, XLVI-XLIX. 16 Bkz. Tanr Buyruu, I, 111-116. 17 Bkz. Tanr Buyruu, II, 456-460. M. Esed de sr ve Mircn ruhsal olduunu savunur. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, III, 1337-1339. 18 Bkz. Tanr Buyruu, II, 532-535. 19 Bkz. Tanr Buyruu, I, 122, (36); 222 (67) 20 Bkz. Tanr Buyruu, I, 184-188. 21 Bkz. Tanr Buyruu, II, 629-634. 22 Bkz. Tanr Buyruu, I, 7-12. 23 Bkz. Tanr Buyruu, I, 16 (3). Nitekim ada mfessirlerden M. Esed de takva kelimesini lh sorumluluk bilinci olarak anlamlandrmtr. Bkz. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, I, 4. 24 Bkz. Tanr Buyruu, I, 69, (168)

ali akpnar

24

bu konuda u aklamalar yapar: Nitekim Mslmanlar, ancak tecavzden kurtulmak ve din hrriyetini kurmak ve korumak iin harbetmiler ve sonuna kadar bu durumdan ayrlmamlardr.25 Yine Mslmanlar her zaman, din ve 26 vicdan hrriyetinin temel ta olan Dinde zorlama yoktur ayetinin irad dairesinde hareket etmiler ve hi kimseye dinlerini zorla yklememilerdir.27 28 Allah yolunda harbetmek, nefsi mdafaa iin yaplan harptir. Ayn konuyla ilgili olarak fitne kavramn din namna zulm ve bask olarak aklar. rnek: Fitneden (din namna zulm ve baskdan) eser kalmayncaya kadar onlarla dvn..29 Fitneye (din namna zulm ve baskya) uramak ldrlmekten 30 beterdir.. (Din namna bir) tazyik kalmayncaya, btn din Allah iin oluncaya kadar onlarla harbedin..31 Bunu yapmazsanz (birbirinize dostluk gstermez ve yardm etmezseniz) yeryznde fitne kopar (mriklerin creti 32 ve tazyiki artar) ve byk bir fesat olur. Hogr: mer Rza, slmn hogr farkn anlatrken unlar syler: slmiyetin istedii ey, dier dinleri kuran byk Peygamberlere, yalnzca sayg gstermek ve yalnz onlar ho grmek deildir; onlara inanmak, yani onlara canla bala balanmak, onlara en yksek sayg ve sevgiyi gstermektir. Byle bir dini, dar kafallkla, taassupla veya 33 msamahaszlkla itham etmek, elbette en byk hakszlktr. Kitap ve Hikmet: (2/129) Kitap, Allahn kitab, Onun bellettii salam itikatlar, ahlak faziletler, Onun destekledii ve dorulttuu ictima bildiriler, elhasl Onun telkin ettii hidayetler ve belirttii tm hakikatlerdir. Hikmet ise, insan yararl i ilemeye sevkeden, insann sz ile zn, kavliyle emelini birletiren ilimdir.34 Kalp: (2/248) Tabttan maksat kalptir, sekne ise, ondaki ilimdir. nk kalbe, Hikmet evi, ilim tabutu denilir (Rabdan), Bakyye ise, Hz. Musa ve Harundan arta kalan iyilik ve imandr.. Bunlarn hepsinin kalbe ait olduklar phe gtrmez.35 Kabe: (2/148) Kabe, Allahn birliinin kuts remzi olduktan baka, insanlk birliinin de ulv timsalidir..Hacerul-Esved de, bir ant olarak.. ilah 36 melektun ke ta sayld iin plr.. Zikir: (2/152) nsann Allah anmas Onun yolunda tam tevazu ierisinde yrmesi, Allahn insan anmas ona kar ltuf ve ihsanlarn bereketlendirmesidir.37 Allahn Hududu: (2/187) Allahn hududu, Allahn izdii snrlar, yasak blgelerdir.38 Rh: (17/85) Sana vahyi (ruh) sorarlar.. Ayette geen ruh, vahiy ve ilham manasnadr. Bu ayetten nce ve sonraki ayetlerde sz konusu edilen vahiy olduu iin, kelimeyi ruh diye deil, vahiy diye tercme ettik. Kurna da 42/52 de Ruh denilmitir.39

25 26

Bkz. Tanr Buyruu, Giri, I, CC. el-Bakara 2/256 Ad geen (2/193) ayetteki fitne kelimesini M. Esed de artk zulm ve bask kalmayncaya kadar.. diye anlamlandrmtr. Bkz. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, I, 55. 27 Bkz. Tanr Buyruu I, 92-93 (246). 28 Bkz. Tanr Buyruu I, 87 (228). 29 Bkz. el-Bakara 2/193. 30 el-Bakara 2/217 31 el-Enfl 8/39. 32 el-Enfl 8/73. 33 Bkz. Tanr Buyruu, Giri, I, CXCVIII. 34 Bkz. Tanr Buyruu, I, 51 (117); I, 98 (262) 35 Bkz. Tanr Buyruu, I, 89-90. (236,237) 36 Bkz. Tanr Buyruu, I, 57-58 (134) 37 Bkz. Tanr Buyruu, I, 58 (135) 38 Bkz. Tanr Buyruu, I, 67 (164) 39 Bkz. Tanr Buyruu, II, 471 (24) M. Esed de benzer eyleri syler. Bkz. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, II, 576.

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

Melek ve Cin: Melekler, tabiat kanunlarnn ifade bulduu 40 vastalardr. nsanl iyilie ve fazilete sevkeden vastaya melek; fenalk ve sfliyata sevkedene ise eytan deriz.41 Kurna gre melekler manev varlklardr ki, onlar Yce Allahn emirlerini icr, yahut Onun hkmlerini ifa ederler. Meleklerin kanatlarndan maksat, umaya yarayan organ deil, sahip olduklar kuvvettir. Nitekim Arapada cenah, kuvvet ve kudret manasna da gelir.42 K. Kerimde cinlerden murat, fenal, ktl temsil eden mahlukat, 43 insan ktle sevkeden her eydir. 3/124 Meleklerin yardm, mminlerin kalbine gelen kuvvet, dmanlarn iine giren korku ile tecelli etmiti. Kurnn hibir yerinde meleklerin bizzat savatklarndan bahsedilmez, melekler mjde vermek, kalpleri itminan ile doldurmak iin gnderilir.44 2/102 Babildeki iki melek Harut ve Marut: Onlara sihir retilmemi, onlar da kimseye sihir retmemilerdir.. Ama insanlar onlara sihir nispet 45 etmilerdir.. 22/53 eytann vesvesesi, hakikat dmanlarnn muhalefetinden baka bir ey deildir.. Kt insanlarn irkin telkinleridir.. 43/37 eytanlar, herhalde onlar yoldan evirirler.. Bu eytanlar, kt arkadalardr.46 Cennet ve Cehennem: (76/5) nsanlarn iyileri, kfur katlm bir kadehten ierler.. Bir eyi rtp bryen anlamna gelen kfur kelimesi, lh ak camndan ienlerin, ilerinde dnya sevgisinden, dnya arzusundan bir ey kalmayacan ifade eder. Bu hal, insann ruh tekamlnde birinci 47 merhaleyi tekil eder.. 76/17 Onlara zencebil katlm bir kadeh iirilecek.. Zencebil kelimesi daa ykselmek manasnadr. Gnahlarn errinden, zehrinden kurtulmak ile tam shhate kavumak arasnda iki merhale vardr. Birincisinde gnahlarn erri ve zehri zail olur, tehlike bertaraf edilir. Fakat ruhn varln urad zaaf birdenbire zail olmaz. Onun iin ikinci merhale nekahet devridir. Hastann kuvvet ve hayatiyete kavutuu devirdir. Bu sayede vcut yeniden kuvvet bulur. Yrmee muktedir olduktan baka dalara trmanacak derecede afiyet kesbeder ve ahikalara varmak kuvvetini hisseder. Zencebil ile karm kadehi imekten murat budur.. Ruhn telnin ikinci merhalesi de manevi dalara trmanmadr..48 6/128, 11/102 Cehennemde ebed kalma meselesi: Ayetlerdeki istisna cehennem azabnn ebed olmadn gsterebilir. yle ki, cennetteki kalma sresi sz konusu edilirken, bir sonraki ayette Bunun ard arkas kesilmeyen bir atiyye olduu zellikle zikredilerek cennetteki ebediyetin mahdut olmadna iaret edilmitir. Cehennemde kalma sresinden bahsedilirken, Tanrnn diledii hari denildikten sonra, Tanrnn dilediini kudretle yaptn anlatan szler gelmektedir.. Nitekim hadisler de bunu teyit etmektedir: .. Bir gn gelecek cehennem ksa bir zaman iin yeillenen, sonra kuruyan bir tarlaya benzeyecektir. Bir gn gelecek cehennemde bir tek insan kalmayacaktr. Kenz, VII, 245) Hz. mer de, Cehennemdeki gnahkarlar, ln kumlar kadar saysz olsalar da, bir gn gelecek hepsi oradan karlacaktr. Kurnn cehennemde ebed kalnacan bildiren 4/168, 33/65,

25

40 41 42

Bkz. Tanr Buyruu, I, 23 (33) Bkz. Tanr Buyruu, I, 64 (151) Bkz. Tanr Buyruu, II, 682 (1) M. Esed de ayn eyleri syler. Bkz. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, II, 886. 43 Bkz. Tanr Buyruu, II, 884 (1) 44 Bkz. Tanr Buyruu, I, 135 (61); 297 (5); 317 (12). M. Esed de ayn eyleri syler. Bkz. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, I, 114. 45 Bkz. Tanr Buyruu, I, 43 (96) 46 Bkz. Tanr Buyruu, II, 548 (22); 560 (5); 763 (8) 47 Bkz. Tanr Buyruu, II, 897 (3). M. Esed de yle der: Sembolik ilah bilgi ieceinin son derece tatl, ho kokusuna bir iaret.. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, III, 1216. 48 Bkz. Tanr Buyruu, II, 898-899 (5)

ali akpnar

26

72/33. ayetlerindeki ebedilikten kast pek uzun bir sre olma ihtimali vardr...49 69/30-32 Onu tutun zincirle balayn. Sonra alevli atee atn. Daha sonra onu yetmi arn boyunda zincire sarn.. Ayetteki zincir, dnyaya mfrit dknlktr. Ayaklara taklan zincirler, insanlar doru yoldan alkoyan ihtiraslardr. Bu dnya hayatnn zinetleri, ehvetleri, alevli atelerdir. Yetmi 50 arn boyundaki zincir, insann vasati mrdr. Yine kyamet ve azapla ilgili pek ok ayeti aklarken, bunlarn ncelikle bu dnya hayatnda inkarc kafirlerin zerine kopan kyamet ve azaplara iaret ettiini belirtir.51 Cennetteki tahtlar, altnlar, bilezikler, ipeklerin bu hayatta yaplan iyiliklerin ruhn mkafatlar olduunu syler.52 37/45-47 Ayetlerdeki cennet nimetlerinin tm bu tarifleri, bunlarn 53 madd deil, fakat ruhn olduunu gsteriyor.. Yine kesin olan bir nokta Kurnn hibir yerinde ahiret hayatnda zevciyet mnasebetleri olacandan bahsedilmemitir. Onun, erkek ve kadnlara vadettii nimetler, mahiyet itibaryla bu madd hayatn nimetlerinden ayrdr.54 Ayet (39/20) ahiret hayatnn devam eden bir terakki hayat olduunu gstermektedir.. slm 55 dininin tasvir ettii cennet, bu nihayetsiz terakki ve faaliyet yurdudur. Kurnda geen cennet hayatna ait aklamalar temsildir. Cennet nimetlerinden temiz gzel kadn olarak tasvir olunma sebebi, temiz seciyelerin ve gzel ilerin mkafatnn, daha ok kadn ekline yaramasdr..56 7/45 Arf, Allahn peygamberleri ile doruluk ve iyilikten amayan mminlerin durduklar yksek mevkilerde duran, cennetlik ve cehennemlikleri 57 bilen irfan ehlidir. Sra frlmesi: (6/73) Suretlere frlecek ve bunlar hakikat olacaktr. Buna gre kyamet gnnde her eydeki asl hakiki mana tezhr edecektir. Ben bu gr tercih ediyorum.58 Grld zere mer Rza, Kurn kavramlarnn iini, kendi sistemi ierisinde, zellikle ayet ve daha genel anlamda Kurn btnl ierisinde doldurmaya almtr. O kavramlara bir takm anlamlar yklerken daha ok aklc bir yaklam izlemitir. Onun bu aklamalarnda zaman zaman, batn yorumlara da yer verdii olmutur. 5.3. Peygamber Kssalar le ilgili Aklamalar Onun Kurnda anlatlan Peygamber kssalarndaki olaanstlkleri, rasyonalist yaklamlarla ele aldn grmekteyiz. Bunu u rneklerde grmek mmkndr: Hz. Adem ile einin yaratl: 4/1 Nefis, ruh can ve cevher manalarna gelir. Ayette son mana kastedilmitir. Buna gre, kadn erkek insanlar ayn cevherden yaratlmlardr. Bu da insan cinsinin birliini ve kadn erkek eitliini gsteriyor. Kadnn, erkee ait ee kemiklerinin birinden yaratld nazariyesinin Kurnda yeri yoktur.59
49 50

Bkz. Tanr Buyruu, I, 374-375 (24). M. Esed de ayn grleri paylar. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj,I, 254; III, 957-958. Bkz. Tanr Buyruu, II, 878 (6) M. Esed de zincire vurulmann, ..kendilerini sorumsuzca arpk yaama tarzlarna teslim edenlerin iine dtkleri ruhsal tutsakl dile getiren mecazi bir ifade olduunu syler. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj,I, 484. 51 Bkz. Tanr Buyruu, II, 904, 906, 908, 910, 911, 940, 945.. 52 Bkz. Tanr Buyruu, II, 482 (13) 53 Bkz. Tanr Buyruu, II, 700-701 (9) M. Esed de yle der: Cennetin gzelliklerinin madd nitelikte olmay, tanmlarnn eitliliinden de anlalmaktadr. M. Esed, Kurn Mesaj,III, 1218. 54 Bkz. Tanr Buyruu, II, 701 (10) 55 Bkz. Tanr Buyruu, II, 720 (4). 56 Bkz. Tanr Buyruu, II, 810 (3) 57 Bkz. Tanr Buyruu, I, 258, 266 (31) M. Esed de bu kavram, eriyi doruyu ayrt etme gc, yetisi olan diye evirmitir. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj,I, 279-280. 58 Bkz. Tanr Buyruu, I, 237 (27) 59 Bkz. Tanr Buyruu, I, 151 (1)

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

Hz. Nuhun mr: 29/14 Ayet Hz. Nuhun kavmi arasnda bin seneden elli sene eletiini anlatyor.. Hz. Nuhun ok uzun yaad ihtimal dahilinde ise de, asl murat onun telkin ettii dinin mrdr..60 Nh Tufan: 7/58-64 Tufan, Nuh kavminin yurduna mnhasrd, K. 61 Mukaddesin de anlatmak istedii gibi btn dnyaya amil deildi. Yz yl uyuyan adam kssas: 2/259 Bu Hizkyal (Hezekiel) peygamberin ryasdr. Yahudilerin toparlanp, tahrip edilen Kuds yeniden ina etmeleri bir asr srmt. Esasen Peygambere ait yiyecek ve iecein deimemesi de btn hadisenin remz olduunu gstermeye kafidir.62 Hz. Zekeriyann gn konumamas: 19/10 Ayette sz konusu edilen Hz. Zekeriyann gn konumamasndan murat, btn vaktini ibadetle geirmesidir. Onun iin o, kavmine Hak Tely tenzih ve tesbih etmelerini bildirmiti. K. Mukaddes, Zekeriyann bu mjdeyi alnca, dilinin 63 tutulduunu syler, K. Kerim bu iddiay reddeder. Hz. Davuda Kularn Msahhar Klnmas: 21/ 79 Biz Davut ile birlikte Allahn ann tenzih eden dalar da, kular da Davuda msahhar kldk.. Kurn, bir ok ayetinde gkte ve yerde olan her eyin insana msahhar olduunu beyan eder. Bunun anlam, her eyin insann yararna olmasdr. Dalarn Hz. Davut ile birlikte Allahn ann takviye etmesini esas klarak bir takm hikayeler uydurmaya lzum yoktur. nk Allahn ann tenzih etmeyen hibir ey yoktur.. Dalarn tesbih ve tehlili, onlarn Davuda eilmesini temsil eder.64 Hz. Davuda Gelen Davaclar: 38/24 Ayette geen ve duvarlar trmanarak Hz. Davudun yanna girenler, onun dmanlar idiler. Onlarn 65 niyeti davalarnn hallini istemek deil, Davudu ldrmekti.. Hz. Sleymana Ku Dili Verilmesi: 27/16 Ayette geen ku dilinden maksat, kularn tadklar mektuplardr..66 Hz. Sleymann Cin Ordusu: 27/17 Hz. Sleymann ordusu iindeki cinlerden maksat, bir takm iri csseli yabanclardr.67 46/29 Hani Biz, Kurn dinlemek zere sana, cinden birka kiiyi gndermitik.. Buradaki cinlerin insan olduklar anlalyor. Zaten kitap da insana gnderilmitir.. Cin kelimesi, insanlar hakknda da kullanlr. htimal ki burada sz konusu edilen cinler, Arap olmayan ve Hz. Peygamberle grmeye gelen insanlard..68 Hz. Sleymanla Konuan: 27/18 Ayette konuan bir karnca deil, Nemle kabilesine mensup olan bir kadndr.69 Hz. Sleymann Hdhd: 27/21 Ayette geen Hdhd, avukuu 70 deil bir adam addr.. 27/82 Ayette geen Dabbetl-Arz bir kavimdir.71 Hz. brahimin kular: 2/260 brahim drt ku alp onlar ehliletirmiti. Onlar da balarnda bile olsalar, brahimin sesini duyunca 72 koup ona gelirlerdi..

27

60 61

Bkz. Tanr Buyruu, II, 624 (3) Bkz. Tanr Buyruu, I, 270-271 (40) Esed de, Muhammed Alinin Kurn tercmesine dayanarak ayn eyleri syler. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, I, 283-284. 62 Bkz. Tanr Buyruu, I, 94 (251 63 Bkz. Tanr Buyruu, II, 496 (3) Esed, Raz tefsirinden Eb Mslime izafeten yapt alntda, buradaki konumamann, dilsiz klnma olmayp manev nitelikli olduunu nakleder. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, I, 96-97. 64 Bkz. Tanr Buyruu, II, 529 (22); 674 (3) Esed de benzeri eyleri syler. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 658-659. 65 Bkz. Tanr Buyruu, II, 710 (4) 66 Bkz. Tanr Buyruu, II, 601 (1) 67 Bkz. Tanr Buyruu, II, 601 (2); 675 (7); 713 (11) 68 Bkz. Tanr Buyruu, II, 783 (2) 69 Bkz. Tanr Buyruu, II, 601 (3) 70 Bkz. Tanr Buyruu, II, 601 (6) 71 Bkz. Tanr Buyruu, II, 607 (10) 72 Bkz. Tanr Buyruu, I, 94-95 (252)

ali akpnar

28

Hz. brahimin Atee atlmas: 21/69 Biz de: Ey ate, brahime kar souk ol, selamet ol, dedik.. Hz. brahimin mriklere ait putlar krp geirmesi, kendisine kar muhalefet ve asabiyet atelerini yakmt. Fakat bu ateler brahime dokunmad ve onu etkilemedi, brahim huzur ve selamet iinde kald..73 Hz. Yusufun Gmlei: 12/84 ..gzleri dola dola alad. (vebyazzat aynh) Buna gre bu tabire dayanarak Hz. Yakubun kr olduunu iddiaya mahal yoktur.. Sonraki ayetlerde de Yusufun gmleinin Yakubun gzlerine srlmesi deil, gznn nne konmas istenmi (al vechi eb), Yet basr ifadesi de, Yusufun hayatta olduunu grp anlad anlamndadr. Rh kelimesi de koku anlamndan ziyade, burada devlet, g kuvvet anlamnadr. Buna gre ayetin anlam, Emin olun ki ben Yusufun devletini gryorum, 74 eklindedir. Hz. Musann Hz. uaybin Yannda Kald Sre: 28/28 Ayette Musann uaybn yannda anlama gerei sekiz yl kald ve sonra bunu on yla tamamlad belirtiliyor. Burada daha derin bir iaret de Hz. Peygamberin hayatnn Hz. Musannkine benzemesidir. Nitekim o, Medinede sekiz sene kalp Mekkeyi fethetti ve Medinede on yl kalp sonra vefat etmitir.75 Musann ate grmesi: 20/10 Bu, onun ilah vahyi telakki etmesinin mukaddimesi idi. Ate, harp ve cidali remzeder (5/64 bk). Hz. Musann ate grmesi de, onun Firavunla vukubulacak mcadelesine, yahut srailoullarnn mukaddes arzda ikamet eden kabilelerle mcadelesine iaret eder. Musadan ayakkablarn karmasnn istenmesi ise, kalbini mal ve evlat sevgisinden boaltmasdr.76 Hz. Musann asas: 20/20-23 Asas, onun kavmi; asann canlanmas, kavminin canlanmas; elinin bembeyaz olmas, en kuvvetli burhanlar irat 77 78 etmesidir.. 2/60 Asan taa vur, yani kavmini alarak kayaya doru yr.. 34/14 de geen Hz. Sleymann asas da onun saltanat ve hakimiyetini, asay yiyen kurt ise, Sleymann saltanatn paralayan olunun idaresizliini ve zayfln remzeder.79 Turun muallakta durmas: 2/63 Kurnda dan fezada, srailoullarnn tepesinde muallakta durduunu ifade edecek hibir ey 80 yoktur. Hz. sann Babasz Dnyaya Gelii: 19/19 Genel eyilim, Hz. sann babasz doduudur. M. Muhammed Alinin gr ise yledir: Meryeme henz bir insan dokunmamt. Fakat onun daha sonra, mana aleminde bu mjdeyi aldktan sonra, evlenmediini gsteren bir ey yoktur. ncildeki bilgiler de bu dorultudadr (Matta 1/ 24-25; 13/55) Hadiste de Meryem, her kadn 81 nasl gebe kalrsa, ylece gebe kald deniliyor. Hz. sann Kk Yata Konumas: 19/27 Hz. sann kk bir ocuk iken deil, peygamberlik derecesine ykselmi bir ada kavminin yanna gelip konumutur.. Buna gre Hz. Meryem, ocuunu Dourur Dourmaz kavmine dnmemitir.. Hz. Meryemin onu tayarak getirmesi, onu

73 74

Bkz. Tanr Buyruu, II, 528 (20); II, 626 (5) Esed de benzeri eyler syler. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 656-657. Bkz. Tanr Buyruu, I, 391-392 (24); 393 (27-29) Esedin Razden aktard benzer aklamalar iin bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 477. 75 Bkz. Tanr Buyruu, II, 613 (3) 76 Bkz. Tanr Buyruu, II, 507 (6-7) Esed de, Hz. Musann ate grmesini, onun manev bir yol gstericiye ihtiya duyduunun sembolik bir anlatm olduunu syler. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 625. 77 Bkz. Tanr Buyruu, II, 508 (9-10) Benzer bir yorum iin bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 627. 78 Bkz. Tanr Buyruu, I, 29 (59) (M. Muhammed Aliden) 79 Bkz. Tanr Buyruu, II, 676 (9). 80 Bkz. Tanr Buyruu, I, 31 (65) Esed de Sina dan zerinize ahit tutarak.. diye evirir. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 627. 81 Bkz. Tanr Buyruu, II, 497 (6-7)

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

kucanda tayarak getirmesi anlamna gelmez, onu bir hayvan zerinde 82 tayarak getirdiini ifade eder. Hz. sann amurdan ku yapmas, lleri diriltmesi: 3/49 Burada ku, ruhan ufuklarda uan insan temsil ediyor.. Peygamber, ruhen lm insanlar yeniden hayata dndrr. Ayetteki anlatm mecazdir.83 Hz. sann lm: 3/59 Ayetler Hz. snn maktl olarak lmeyecei, bilakis tabii bir surette vefat ederek Allahn katna ykselecei, aleyhindeki tm ithamlardan kurtulacan bildiriyor.. Bu konuda 4/155-158 ayetlere dt 67 ve 68. dipnotlarda be sayfalk aklama yapmtr.. ldrlen, yahut ldrld sanlan kiinin Nisa 153-157. ayetlere gre Hz. sa olmas muhtemeldir.84 Hz. Peygamberin Masumiyeti: 40/55 Her gnaha kar Allahn himayesini dile.. Hz. Peygamber kendisi masumdur, o insanlar gnahlardan kurtaran bir insandr. Onun gnah istifar etmesi, her trl gnah ilemeye kar Allahn korumasn dilemek manasnadr.. 48/2 Allah nceden sana isnat olunan, sonradan sana isnat olacak kusurlar yarlgasn.. nceden isnat olunan kusurlar, mriklerin Hz. Peygambere trl trl isnatlarda bulunmalar; sonradan isnat olacak kusurlar ise, bilahare slm dmanlarnn 85 ona kar uyduracaklar bhtanlardr.. Mellifin yapt bu aklc aklamalarn bir ksm, geleneksel yaklamlara aykr olsa da bunlar, daha nceden pek ok ilim adamnn seslendirdii grlerdir. Yani mer Rza, bu yaklamlar, byk lde ilk defa syleyen kii deildir. Onun bu yaklamlarnda, geleneksel nakilciliin karsnda oluan, daha rasyonalist bir yaklamn hakim olduu yetitii dnemin etkisi aka grlr. Bu aklamalarda, yararland batl kaynaklarn etkisinin olduu da sylenebilir. 5.4. r Aklamalar Mfessirimiz, zaman zaman ir86 yorumlar yapar. Bu yorumlar, tasavvuf aklamalardan ok batn manalardr. Bu konuda u rneklere bakabiliriz: 87 anlatlan Kehf kssasnda herhangi bir Kehf suresinde olaanstln olmadn belirttikten sonra, kssay Hristiyanlk tarihine tatbik ederek u aklamalara yer verir: Ashab- Kehfin maaraya snmasnn, Hristiyanlktaki ruhbanla; onlarn maarada uykuya dalmalarnn, Hristiyanln duraklamasna; onlarn uykularnda saa sola evrilmelerinin, Hristiyanln saa sola dnyann drt bir yanna yaylmasna; maarann aznn kuzeye doru olmasnn, Hristiyanln yeryznn kuzeyi olan Avrupada yaylmasna; genlerin mezar zerine mescit yaplmasnn, Hristiyanlk tarihinde azizlerin kutsama adetine; genlerin maarada yz ksur yl kalmalarnn, Hristiyanln Roma mparatorluunun basks altnda kaldklar asrlk sreye iaret ettiini syler.88 13/15 Gklerde ve yerde ne varsa kendileri de, glgeleri de , isteyerek istemeyerek, sabah akam Allaha secde ederler.. Maksat, her eyin ilh

29

82 83

Bkz. Tanr Buyruu, II, 498 (10-15) Benzer bir yorum iin bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, II, 613. Bkz. Tanr Buyruu, I, 121 (33) (M. Muh. Aliden) Esed de, Hz. sann ku yapmasn, kavminin kaderlerinin suretini yapma olarak tercme eder ve yorumunu bu tez zere bina eder. Bkz. M. Esed, Kurn Mesaj, I, 98-99. 84 Bkz. Tanr Buyruu, I, 34-35 (70) (M. Muhammed Aliden); 122 (36); 184-188 (67-68). 85 Bkz. Tanr Buyruu, II, 736-737 (13); 791 (2) 86 r Tefsr, yalnz sluk erbabna alan ve zahir mana ile badatrlmas mmkn olan bir takm gizli anlam ve iaretlere gre Kur'n'n tefsridir. Daha ak ifadeyle; Allah Teala'nn gr ufuklarn aydnlatmas ile Kur'n'n srlarna vakf olan, yahut Cenab- Hakk'n ilham ve fetih yolu ile zihinlerine ince / dakik manalar ilka ettii sluk ve mcahede erbab ilim ehli kiilerin, zahirine uygun decek ekilde, ama zahiri manasnn dnda Kurn tefsr etmesidir. Bkz. Zeheb, elBurhn, III,18; Ate, r Tefsr Okulu, s, 19 87 Bkz. Tanr Buyruu, 18/9-26 88 Bkz. Tanr Buyruu, II, 477-481, (4-12)

ali akpnar

30

kanuna tabi ve muti olduunu anlatmaktr. Ayetteki glgelerden kast, 89 insanlarn amelleridir.. 17/13 Her insann yaptklarn, ilediklerini kendi boynuna doladk. Kyamet gn, onun apak bulaca bir kitab karacaz.. Ayet, yaplan her iin, onun yapann boynuna dolanacak bir iz braktn anlatyor. Btn bu izler, kyamet gn insann karsnda apak bir kitap gibi kacaktr. nsann btn hareketlerini, btn amellerini kaydeden kitap, o hareket ve amalin tesirleri ve izleridir; kitap budur.90 20/106-108 Ayetlerde geen dalardan kast, muhalefet ve husumet dalardr.91 28/88 Dalar grrseniz, onlar yerinde durur sanrsnz. Halbuki bulutlarn uuu gibi geerler.. Bu dalar, Peygamberin urad da gibi muhalefetleri remzeder.. Nitekim asla yerinden oynamaz sanlan bu muhalefet 92 dalar bir nefeste eriyip gitti.. 21/31 Kafir olanlar grmyorlar m ki, gklerle yer kapal iken Biz onlar atk.. Gklerle yerin kapanmasndan murat, Hz. Peygamberin zuhurundan nce ilahi vahyin bir sre kesilmesi; almas ise vahyin gelmesine iarettir. Nitekim tabiat aleminde de yaan yamurlarn yeryzn atn grrz.93 41/39 Allahn ayetlerinden biri de yeryzn kupkuru grmenizdir. Biz, onun zerine yamuru yadrnca yer kmldanr, kabarr... Kupkuru arza yamur yamas, ilh vahyin inmesini remzeder.. Yamur nasl yeryzne can verirse, ilh vahiy de insanlarn kalplerine taze hayat verir.94 22/1 Ey insanlar! Tanrnzn cezasndan saknn! Beklenen saatin sarsnts ne mthi bir eydir.. Kurnda geen saat kelimesi mutlaka kyameti ifade etmez. Bu dnyada sulularn urad akbeti, sulularn cezaya arpacaklar an da ifade eder. Nitekim burada hak ve hakikat muhaliflerinin sonlarndan bahsedilmektedir. nk kyamet gn ocuunu emziren analar veya gebe kadnlar yoktur.95 24/36 Ayette Mslmanlk ilh nura benzetilmitir. Bu nur, btn dnyay aydnlatacak nurdur.. Nuru yakt sylenen mbarek zeytin aac ise slmiyetin remzidir. Nasl ki incir aac Musevilii remzeder. slmn nurunu yakan aa ne Douludur, ne de Batl. nk slmiyet Douyu da aydnlatacaktr, Baty da..96 25/46 Sonra glgeyi azar azar Bize doru ektik.. Arabistanda hidayet gnei domutu. Karanlk glgeler birer birer kalkacakt. Fakat bu glgeler de, madde aleminde olduu gibi anszn zail olmayacak, azar azar ortadan kalkacakt.97 25/53 Biri tatl ve susuzluu giderici, dieri tuzlu ve ac iki deryay birbirine karmadan aktran.. Burada sz konusu edilen iki derya mminlerle kafirleri remzediyor. Mminler tatl sulu deryaya; kafirler, tuzlu ve ac sulu deryaya benzetiliyor. Bunlarn ikisi de bu dnyada yanyana yaarlar, yle de 98 yaayacaklar. 36/14 Ayette daha evvel gnderildikleri sylenen iki peygamberden maksat Hz. Musa ile Hz. sa; bunlar takviye eden nc peygamber ise Hz. Muhammeddir..99 36/39 Kamerin incelii ve eri grn, hakikatleri tasvir ediyor. nk onlar da bazen byle grlebilir. Fakat ok gemeden dolunay gibi
89 90 91

Bkz. Tanr Buyruu, I, 400 (7) Bkz. Tanr Buyruu, II, 461 (6) Bkz. Tanr Buyruu, II, 516 (13) 92 Bkz. Tanr Buyruu, II, 609 (11) 93 Bkz. Tanr Buyruu, II, 524 (9) 94 Bkz. Tanr Buyruu, II, 747 (12) 95 Bkz. Tanr Buyruu, II, 538 (1); 651 (2); 827 (1) 96 Bkz. Tanr Buyruu, II, 569-570 (12-13) 97 Bkz. Tanr Buyruu, II, 581 (12) 98 Bkz. Tanr Buyruu, II, 582 (16) 99 Bkz. Tanr Buyruu, II, 690 (4)

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

parl parl parlar.. 54/1 Saat yaklat ve ay yarld.. Kamerin yarlmas olay, bir eit ay tutulmasn andryor. Bunda kamer ikiye yarlm gibi grnm, bir ksm ldamakta devam etmi, bir ksm da kapkaranlk kalm. Bu tabii hadisenin asl mahiyeti ne olursa olsun, onun tazammun ettii mana ok derindi. yle ki, kamer Arap mriklerinin timsali saylrd. Hz. Peygamberin bu semav olaya iaret eden parmaklar, Arap irkinin cephesinin yarlm olduunu gsteriyordu..100 41/53 Biz, onlara ok gemeden, ayetlerimizi (uzak) ufuklarda da, kendi z canlarnda da gstereceiz.. Ayette geen afk (ufuklar), Mslmanln her tarafta intiar edeceini; enfs (z canlar) ise, onun Araplar arasnda da yaylacan gsteriyor. Mekke devrinin ilk yllarnda inen bu ayetin ihtiva ettii 101 ilh mjde, ok gemeden aynen tahakkuk etmitir... 42/17 Kitab hak ile vahyeden, mizan indiren Allahtr.. Mizan, kanundur, eriattr. Onunla insanlarn hukuk ve vazifeleri tartlr. Kurnda madd eylerin nasl ruhanletirildiine dikkat edilmelidir. Bu noktann anlalmas, Kurnn dilini anlamaya yardm eder.102 42/32 Onun ayetlerinden biri de, denizde dalar gibi yryen gemilerdir.. Anlalan ayette sz konusu edilen gemi, Mekkelilerin, arplmak, 103 51/1-4 Savurup paralanmak zere olan mukadderat gemisidir.. kaldranlara, ykleri yklenenlere, kolaylkla koanlara, ii ayranlara bakn.. Birinci ayet, Hz. Peygamber tarafndan getirilen hakikatin savrulup yaylacana; ikincisi, bu hakikati kabul edip onu tayan ve her biri bir hakikat taycs olan ashaba; ncs, slmiyete ii alp onu kabule koanlara; drdnc ayet, Kurn paralara ayrp bir ksmn kabul edip bir ksmn kabul etmek istemeyenlere iaret etmektedir.104 67/19 Onlar tepelerinde kanatlarn aarak kapayarak uan kular grmyorlar m? Onlar tutan esirgeyici Tanrdan bakas deildir.. Kular tutmaktan murat, Mslmanlarla Mrikler arasnda vukubulacak muharebelere iarettir. Kular, ordular takibeder ve harp sahnelerinde lenlerin etlerini yerlerdi. Bu suretle kularn tutulmalaryla Mriklerin malup 105 edilerek azaplarnn geciktirildii haber veriliyor. 53/1 Yldza batt zaman bak! Batan yldzdan murat, Hz. Peygambere muhalefet edenlerin akbetine iarettir.. Yine pek ok ayette geen yldzn, gnein, ayn, gndzn parlamasndan murat Hz. Peygamberin ilh vahiyle gelip insanl aydnlatmas; onlarn kararp batmas ve gecenin zuhuru ise, irk ve cehaletin sonunun gelmesine iarettir.106 2/50 Firavnun denizde boulmas: Aklclara gre, Kadim Corafyada Kzldenizin kuzey ucunda adalar vard. Denizin sl ile ve bir de cezir olay 107 ile srailoullar o utan gemi, sonra med olay ile Msrllar boulmutu. 2/65 Maymunlar ekline girin. 7/166 Maymunlar gibi olun.. Onlarn sureten deil, kalplerinin deierek maymunlatn ifade eder.108 Buraya kadar verilen rneklerden de anlalaca zere mer Rza, yapt bu yorumlarda, eserini kaleme ald dnemin artlarna uygun olarak daha aklc bir yaklam sergilemi, ilk etapta olaanst gibi grnen pek ok anlatma temsil/sembolik anlatm olarak yaklamtr. O bu kabil grlerini direkt olarak M. Muhammed Aliye ve dolayl olarak da (Eb Mslim el100 101 102

31

Bkz. Tanr Buyruu, II, 693 (11); 818 (1); 892 (3) Bkz. Tanr Buyruu, II, 749 (16) Bkz. Tanr Buyruu, II, 753 (8) 103 Bkz. Tanr Buyruu, II, 756 (13) 104 Bkz. Tanr Buyruu, II, 805-806 (1) 105 Bkz. Tanr Buyruu, II, 870 (5) 106 Bkz. Tanr Buyruu, II, 813 (1); 916 (1); 917 (2); 918 (1)919 (1); 928 (1). 107 Bkz. Tanr Buyruu, I, 27 (50) (Seyyid Ahmed Han Tefsirinden) Benzer aklamalar Esedde de var. Bkz. II, 747-748. 108 Bkz. Tanr Buyruu, I, 32 (67), I, 209 (39) Esed de bu dnmn bedenen deil, ruhen olduunu syler. Bkz. Esed, I, 307-308.

ali akpnar

32

Isfehn 254/323 bata olmak zere) Mutezil yorumlara dayandrr. Onun benzer yorumlarn, kendisinden elli yl kadar sonra vefat etmi olan Muhammed Esedin (1900-1992) mel-tefsirinde de bol miktarda grmemiz mmkndr.. 5.5. Bilimsel Aklamalar Tefsirinde bilimsel aklamalara yer verir. Onun yapt bu aklamalar, ayrntl bilimsel veriler olmayp yanllanma ihtimali uzak genel aklamalardr. nk bilimsel tefsrin en byk kmaz, bugn doru kabul edilse bile, ilerde yanllanabilir verilere dayanmasdr. Szgelimi, Onlar ki ayakta iken, otururken, yanlar zerine yatarken Allah anarlar, gklerle yerin yaratln dnrler de Tanrmz, bunu bo yere yaratmadn. Mnezzehsin! Bizi ate 109 ayetini aklarken, gklerle yerin yaratl hikmetlerini azabndan koru.. 110 Bu aklar, gklerdeki ve yerdeki esiz sistemden bilimsel rnekler verir. rneklerden baka onun bilimsel aklamalarndan birka rnekle yetinmek istiyoruz: 41/9 Siz, arz iki devirde yaratan tanmyor musunuz?.. 41/10 Bunlar drt devirde yapt.. Burada sz konusu edilen devirler, bir eyin geirmi olduu merhalelerdir. Yani arz nce iki merhale geirmi, birinci merhalede o srf ate, ikincide kabuu teekkl etmiti. Onuncu ayette ise, arzn daha sonra geirdii dalarn teekkl, arzn bereketlenmesi, bitkilerin ve sonra 111 hayvanlarn yaratlma dnemi.. 23/18 Muhakkak ki, Biz, stnze yedi yol yarattk.. Burada yer ve gk yerine yedi yoldan bahsediliyor ki bunlar arzdan baka gne sisteminin yedi yldzna ait feleklerdir. Bundan da sema stndeki her ey, bulut, daha yksek tabakalar, seyyareler, seyyarelerin felekleri, gzle grnen btn yldzlar manalarna gelir.112 36/36 Ayet, hilkatte her eyin ift yaratldn beyan etmekle pek byk bir ilmi esas ifade etmektedir.113 Btn gk cisimlerinin feleklerinde 114 yzdkleri, 1300 sene evvel kimsenin anlamad bir hakikatti. 5.6. Dier Aklamalar mer Rzann almasnda zaman zaman dilbilimsel ve anlambilimsel aklamalara da rastlamak mmkndr. rnek olarak unlar verebiliriz: Kurnn Hitap Tarz: 10/94 ayet sen, sana gnderilen zerinde pheye tutuluyorsan.. Burada dikkat edilmesi gereken ey, Kurnn bir ahsa hitap ettii zaman, muhatabn ille de Hz. Peygamberin olmayacadr. Nitekim burada da hitap Hz. Peygambere deil, herhangi bir dinleyicidir. Zira btn Kurn, Hz. Peygamberin Allahn szne kar sarslmaz bir iman tadn gsterir. Nitekim 104. ayet de Ey insanlar, eer siz benim dinim 115 hakknda pheye tutuluyorsanz.. diye balamaktadr. Yemin Vav:37/1-3 Ayetteki yemin vav, gzn a da dikkat et, ibret al demektir. Bu ayette namaz iin saf saf duran, ihtiraslarna hakim olan ve ibretle Kurn okuyan mminlerden bahsedilmektedir.. 116 Birden fazla kadnla evlilik: 4/3 Ayet, bir takm artlar iinde, birden fazla kadnla evlenmeye cevaz veriyor, fakat birka zevce almay emretmiyor.. slmda ok evlilik, bir kaide deil, bir istisnadr. Bir takm olaan st 117 artlarn ba gstermesi zerine bavurulacak istisna bir tedbirdir.

109 110 111

Ali Imran 3/191 Bkz. Tanr Buyruu, I, 147-148 (88) Bkz. Tanr Buyruu, II, 742 (2) 112 Bkz. Tanr Buyruu, II, 554 (3); II, 806 (2) 113 Bkz. Tanr Buyruu, II, 693 (8) 36/40 114 Bkz. Tanr Buyruu, II, 694 (12) 115 Bkz. Tanr Buyruu, I, 356 (29) 116 Bkz. Tanr Buyruu, II, 697 (1-2) 117 Bkz. Tanr Buyruu, I, 152 (3)

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

Sevicilik: 4/15 Ayetteki fuhu, kt fiildir. Szn ktsn sylemek, fiilin ktsn ilemek fuhutur... Ebu Mslim, burada sevicilik ahlakszlndan bahsedildiini ileri srer.118 5.7. Nesih Hakkndaki Gr mer Rza, Kurn ayetleri arasnda neshi kabul etmez. Kurn ayetleri arasnda herhangi bir elikinin olmadn ve herhangi bir ayetin nesih edildiine dair tek bir hadisin bulunmadn syler ve buna u cmleleri ekler: Asr- Saadetten sonra ayetler arasnda eliki olduunu sananlar, bunlarn arasn bulmak iin neshi ileri srmlerdir. Oysa Kurnda nesihten bahseden en-Nahl suresi 101. ayeti Mekkede, Bakara suresi 106. ayeti ise Medine devrinin balarnda inmi olup her ikisi de slmdan nceki eriatlerin neshinden bahsetmektedir. Nitekim Ashaptan nesihle ilgili olarak gelen 119 rivayetler de birbirlerini tutmamaktadrlar. 5.8. Hece Harfleri Hakkndaki Gr Baz sure balarnda yer alan hece harfleri (Huruf u Mukattaa) hakknda genel olarak bir aklama yapmaz ve melde bu harfleri aynen tekrarlar. Elif Lm Mim, H Mim, Sd gibi. Bakara suresinin ilk ayetinin meline dt dipnotta baz mfessirlerin bu harfleri surelerin isimleri olarak grdklerini belirtmekle yetinir.120 Ancak T H suresinin bandaki bu harflerin Ey Adem, yahut Y Hz (Ey sen) anlamna geldiini syler.121 Y Sin suresinin bandaki bu harfleri ise dorudan Ey insan diye tercme eder ve dipnotta Tay Kabilesi dilinde bu harflerin bu anlama geldiini, bu harflerle 122 Kalem Suresinin banda bulunan Hz. Peygambere hitap edildiini belirtir. Nun harfini tercme ederken dorudan Hokka ifadesini kullanr ve dipnotta Nunun Kamusta yaz yazacak divit anlamna geldiini syler.123 Yani mellif yirmi dokuz surenin banda bulunan hece harfleriyle ilgili olarak benimsedii gr, bu surede ineyerek onlar anlamlandrmaya alr. 6.Esere Yneltilen Eletiriler ve Deerlendirme mer Rza Dorul, Mason olmakla, Masonluun tesiri altnda bir mel ve tefsir yazmakla ve Kadyni mezhebine mensup M. M. Alinin etkisinde kalmakla eitli kesimlerce eletirilmi ve bu eletiriler o gnn basn yayn organlarna yansmtr. mer Rza, Sebilr-Redda yaynlanan bir makalesinde, Ekbir i Ulema i slmiyyeden biri diye niteledii Mevlevi Muhammed Aliyi ngilizceye Kurn tercme ve tefsir eden ilk Mslman alim diyerek kutlar ve ondan sitayile bahseder. Onun sekiz senede tamamlad bu almasnda ok 124 byk bir muvaffakiyet gsterdiini syler. Yine bir makalesinde M. M. Alinin Kdiynilii brakanlardan ve Ahmediye Encmeni aati slm kuranlardan olduunu ve kendisinin tamamyla Ehl i Snnetten olduunu belirtir. Onun Peygamberimiz, Kurndan iktibaslar adl eserlerini ngilizceden Trkeye evirdiini ve Trk kamuoyunda takdirler topladn syler. M. M. Alinin Kadyni olmadn Kdyni ileri gelenleri tarafndan tespit edildiini ve eserlerinde Kdynilik akdesine ve Ehl i Snnet akdesine muhalefete rastlanmadn akladktan sonra, kendisinin de ne Kdynilerin ve ne de M. M. Alinin tesiri altnda kalmadn syler.125 mer Rzay fikirlerini kalemine syletecek kudrette bir yazar diye metheden ve onun Tanr Buyruu adl almasn Mason kitab olarak nitelendirmenin doru olmayacan ve almann tamamen Mason
118 119 120

33

Bkz. Tanr Buyruu, I, 155 (10) Bkz. Tanr Buyruu, Giri, I, XLIX, LIV; I, 44-45 (99) Bkz. Tanr Buyruu, I, 16 (1) 121 Bkz. Tanr Buyruu, II, 506 (1) 122 Bkz. Tanr Buyruu, II, 689 (1) 123 Bkz. Tanr Buyruu, II, 872 (1) 124 Bkz. mer Rza,Mevlevi Muhammed Ali ve Himmet i Mek resi, Sebilr-Red, XVIII, Say, 446, s.44-45. 125 Bkz. mer Rza, Kadyanilikten Teberri Ediyoruz, Sebilr-Red, III, Say, 74, s. 374-378.

ali akpnar

34

tesirinden uzak olduunu savunan M. Raif Ogan,126 M. Alinin Kdyniye ile mnasebeti bulunmad fikrine katlmadn belirterek, mer Rzann tefsirine M. Alinin teferruata ait deil, esasa dokunan baz aykr fikirleri aldn syler ve bunlara rnekler verir. Szgelimi M. Alinin, Hz. sann babasz olarak dnyaya gelmediine, Hz. Meryemin Yusuf Neccar adl birisiyle evlendiine, ondan Hz. sadan baka Yakup, Yua, emun ve Yahuda adl ocuklarnn olduuna127 dair aslsz fikirleri Tanr Buyruuna alarak, tefsirini yazmaktaki Kurn namna masal nakletmek, milleti oyalamak ve uyuturmak deildir eklindeki asl maksadna ters dtn belirtir ve 128 ad geen yorumlarn yanllna iaret eder. Hasan Basri antay, Kurn Melinin nsznde unlar syler: mer Rza Dorul Beyin Tanr Buyruu adl eseri, ekli, tertibi ve tanzimi itibariyle gzeldir. Fakat gerek ayetlerin mellerinde, gerek bu mellerin notlarnda saylamayacak derecede hatalar, hatta baz tahrifler vardr. O eserin Lhordaki Ahmediyye=Kadyni mezhebi reisi Mevln Mehmed Alinin ngiliz diliyle yazd ve o cemiyetin na-i slm Encmeninin bastrd tefsirli Kurn tercmesinin bir kopyas olduuna dair merhum Hamdi Akseki Beyin vaktiyle bize gnderdii mektup elimizde mahfuzdur.129 antayn bu iddiasn aynen aktaran Salih Akdemir, Bu iddiann ispat edilmesi gereken bir husus olduunu, iddia edildii gibi eserin ngilizce asldan aktarlmasnn fazla nemli olmadn, nemli olann hataya dmemek olduunu, byle bir iddiann uzak bir ihtimal olduunu, nk Arapa metne dayanmadan, ngilizceden dorudan Trkeye tercme yapmann kolay olmayacan, mer Rzann ngilizceyi bildii iin ngilizce asldan yararlanm olabileceini ve bunun da 130 son derece tabii bir ey olduunu.. syler. Akdemir, Tanr Buyruu ile ilgili olarak da unlar syler: . R. Dorulun tercmesi, kendinden nceki tercmelere nispetle byk bir tekml kaydetmitir. Ancak onun tercmesi de hatalardan hali deildir. O da bir ok ayetin tercmesinde hataya dmekten kurtulamamtr. Her eye ramen . R. Dorulun tercmesi, yine de kendisinden yararlanlacak bir tercme zelliini hala srdrmektedir... Akdemir bu deerlendirmesinin ardndan tercmedeki baz hatalara dikkat eker.131 Bu noktada sylenenleri zetleyecek olursak, mer Rza ad geen almasnda pek ok ada Dou ve Batl bilim adamndan yararland gibi M. Mehmed Aliden de yararlanm, onun grlerine eserinde yer vermitir. mer Rzaya gre M. M. Ali, Ehl-i Snnet camiasnn dnda deildir. mer Rza, bu almasnda geleneksel sylemlerin dnda kimi aklc yaklamlara yer vermitir. Bilimsel yaklam asndan mer Rzann tartlan Mason olup olmad konusu ile, Tanr Buyruu adl almasn ayr deerlendirmek gereklidir. mer Rzann eitli eletirilerin hedefi olmasnda, ncelikli olarak u maddeler gze arpmaktadr: 1. Onun politikaya atlm olmas: mer Rza, 14 Mays 1950 seimlerinde Konya milletvekili olmutur. ok partili demokratik hayata geiin gerekletii bu dnemde Trkiyede imdikinden daha fazla politik ekimelerin, srtmelerin ve kutuplamalarn olduu bir gerektir. mer Rza da bu ekimelerden nasibini almtr diye dnyoruz. 2. Basn yayn ileriyle uramas: mer Rza, mrnn byk bir blmn basn hayatnda, hem de n saflarda geirmi bir kimsedir. Srekli olarak, basn hayatnda yazlar yazan, gazete ve mecmualar karan aktif bir kimseyi sevenler ve destekleyenlerin olaca gibi, ondan ve
126 127 128

Bkz. M. Raif Ogan, Pire iin Yorgan Yaklmaz.., Sebilr-Red, III, Say 72, s. 339-341 Bkz. Tanr Buyruu, II, 497 (6) Bkz. M. Raif Ogan, mer Rza Beyle Alakas Olmayan Noktalar, Sebilr-Red, III, Say 75, s. 388-391. 129 Hasan Basri antay, Kurn- Hakim ve Mel-i Kerim, I, 7. 130 Bkz. Salih Akdemir, Cumhuriyet Dnemi Kurn Tercmeleri, s. 47-48. 131 Bkz. Salih Akdemir, Cumhuriyet Dnemi Kurn Tercmeleri, s. 47.

mer rza dorul (1893-1952) ve tefsre katks

yazlarndan holanmayanlar ve onu eletirenlerin de olmas medyatik olmann kanlmazlarndan olsa gerekir. 3. Mason olup olmad konusundaki tartmalar: mer Rza, hayatnda mason dernekleriyle dorudan iliki ierisine girmitir. Onun Ana Davalarmz ve Prensiplerimiz adyla Kltr Muhipleri mahfilinde verdii konferansn basl metninde, masonluu ahlk bir messese olarak grdn, her masonun bir din sahibi olmas gerektiini, milleti ahlk dten bu cemiyetin kurtaracan iddia etmesi, masonlua bak asn gstermektedir.132 Gnmzde olduu gibi gemite de, eyhlislmndan133 eyhzadesine, siyasetisinden ekonomistine pek ok mehur kii masonlukla ilgilenmi, yahut eitli sebeplerden dolay kendisini masonlukla ilgilenme zorunda hissetmi, rgtn kimi faaliyetlerinde rol alm, yahut da masonlukla bir ilgisi olmad halde masonlukla itham edilmitir. Bu sebepler arasnda kiisel ve toplumsal hizmetlerde dernek imkanlarndan yararlanma, bir takm payeler elde etme, bir yerlere gelme gibi eyler saylabilir. mer Rzann ad geen derneklerle ilikisini bu balamda deerlendirmek gerekir. stelik Masonluk gibi tekilatlarn o dnemlerde, bugnk kadar deifre edilmedii de bir gerektir. Onun bu ilikisi, eitli eletirilere neden olmusa da, onun Tanr Buyruu bata olmak zere Kurn almalarnda masonluun etkisinin olduunu sylemek mesnetsiz bir iddiadan teye gemez. 4. Eserlerinde Dou ve Bat kaynaklarndan yararlanm olmas: mer Rza, Dou kaynaklar yannda Bat kaynaklarn da ok iyi bilen, onlardan yararlanan bir ilim adamdr. O msteriklerin slmn leyh ve aleyhinde sylediklerini yakndan izlemi ve onlar eserlerinde deerlendirmitir. Onun bu ok ynl aratrmacl, tek ynl alanlar tarafndan eletirilmesine neden olmutur. 5. Geleneksel syleme aykr olarak kimi aklc yaklamlarda bulunmas: mer Rza, yetitii ve ilgilendii ilm muhit ve birikimin etkisiyle mezheb saplantlardan uzak bir ekilde, rasyonel ve objektif yaklamlarda bulunmaktan ekinmemitir. mer Rzann eserini yazd dnem aklc yaklamlara arlk veren bir dnem; eserini yazarken bavurduu kaynaklar da daha ok akl yaklamlar ne alan almalardr. yle ki, slm toplumu ok byk siyas ve sosyal serancamelerden km, geri kalnn sebepleri arasnda yanl din anlay tartmalarn temel noktasn oluturmaktadr. Hzl geliim ve deiim sreci ile i ve d saldrlarn ierisinde bocalayan entelektel kesimin kafas bir hayli kark gzkmektedir. te mer Rza byle bir dnemde eser vermitir. Her mellif ve mfessir gibi, mer Rzann yaad muhit ve artlarn bu temel zellii almasna yansmtr. almalarnn fkh bir alma olmay da, onun almalarnda mezhep ayrm yapmadan eitli grlere yer vermesine neden olmutur. O, kendi sistematiine uygun gr ve anlaylar sahiplerinin mezhebine ve hatta dinine bakmadan eserlerinde yer verebilmitir. Bu da onun bu konuda bir takm eletirilerin hedefi olmasna yol amtr. Bu meyanda o, Kadynilikten etkilenmekle sulanmsa da, mer Rza kendisinin Ehl-i Snnet olduunu ve Kadynilikten etkilenmediini beyan etmitir. Bu yzden mer Rzay, mesnetsiz yaftalarla karalama yerine; onun bilime ve yenilie ak aklc bir aydn olduunu sylemek daha yerinde bir tespit olur diye dnyoruz.

35

132 133

Bkz. Uzun Mustafa, Dorul mer Rza, DA, IX, 490. Bir rnek verecek olursak, son Osmanl eyhlislmlarndan Musa Kazm Efendi, farmason olmakla sulanmtr. Nitekim onun azlinden sonra tekrar meihata tayini teklif edilince Sultan Read sabk eyhlislma, Musa Kazm Efendinin nceki meihatnda farmason olduuna dair Saraya pek ok mektuplar geldiini syleyerek teklifi kabul etmemitir. Bkz. Trkgeldi Ali Fuad, Grp ittiklerim, s, 122. Oysa bu sylentilerden bir hayli rahatsz olduu anlalan Musa Kazm Efendi, kendisi yaynlad beyannamesinde slm dinine muhalif olup da bana isnat olunan her bir mezheb veya meslei kemal-i iddetle reddederim diyerek bunlar tekzip etmitir. Bkz. Srat- Mstekm, Beyannme, Say 169, s, 197-198.

ali akpnar

6. Bu sylenenlere u da eklenebilir: Bizim geleneimizde din alanda yazp izenlerin, kiisel amel hayatlar izlenir ve zel yaaylarna gre bir takm deerlendirmeler yaplr. Bu deerlendirmeler, o kiilerin almalarn deerlendirirken de etkili olabilir. mer Rzann da baz kiisel zaaflar onun yukarda zikrettiimiz bir ksm eletirilere maruz kalmasna neden olmu olabilir. rnein onun alkol aldna dair sylentiler hakl olarak malzeme konusu yaplmtr. Sonu olarak mer Rza Dorulun Tanr Buyruu adl almas, bir takm eletiriler yannda; Trkeyi gzel kullanma, ayetleri btncl bir yaklamla ele alma, sure girilerinde ve gerekli grlen yerlerde sistematik bir biimde tarihi bilgi, kavram bilgisi verme, Kitab- Mukaddesten yapt alntlarla Kurn bilgileri karlatrma, msteriklerin slm aleyhindeki yanl ve hatal aklamalarna cevaplar verme, tartmal kimi konulara aklc bir yaklamla aklk getirme bakmlarndan hala nemini yitirmemi gzel bir almadr. Ne var ki mer Rzann bu almas Trk kamuoyunda, daha sonra yazlan ve pek ok noktada benzerlikler gsteren, hemen hemen ayn hacimde olan M. Esedin Kurn Mesaj kadar yank bulmamtr. Oysa Tanr Buyruu, hem daha nce yazlm ve hem de Trke telif bir almadr. Bu itibarla bugn yaplmas gereken, Tanr Buyruunun tm basklarn esas alarak, yazm hatalarna son vererek, zengin bir indeks ve lgate ve melle sayfa tutar bir Kurn metni ile birlikte eseri yeniden Trk okuyucusuna sunmaktr.
Kaynaklar Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dnemi Kurn Tercmeleri, Akid Yaynclk, Ankara, 1989. antay, Hasan Basri, Kurn- Hakim ve Mel-i Kerim, VII. Bask, stanbul, 1972. Dorul, mer Rza, Kadyanilikten Teberri Ediyoruz, Sebilr-Red, III, Say, 74, s. 374-378. Dorul, mer Rza, Mevlevi Muhammed Ali ve Himmet i Mekresi, Sebilr-Red, XVIII, Say, 446, s.44-45. Dorul, mer Rza, Kurn Nedir, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1967. Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu Kurn- Kerim Tercme ve Tefsiri, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, I. Bask, stanbul,1934. Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu Kurn- Kerim Tercme ve Tefsiri, Yayna Hazrlayan: A. Muhtar Byknar, IV. Bask, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1980. Dorul, mer Rza, Tanr Buyruu Kurn- Kerimin Tercme ve Tefsir-i erifi, Muallim Ahmet Halit Kitap hanesi, Ahmet Halit Yaar olu Kitaplk, II. Bask, stanbul, 1947; III. Bask, 1955. Ersoy, Mehmet Akif, Kurndan Ayetler ve Nesirler, stanbul, 1944 Karabulut, lhami, Tanr Buyruu ya da Bir Tahrifin Anatomisi, slmiyt, III (2000), Say 1, s. 185-204. Muhammed Ali -mer Rza, Kurndan ktibaslar, stanbul, 1982. Muhammed Esed, Kurn Mesaj, stanbul, 1999. Musa Kazm Efendi, Beyannme, Srat- Mstekm, Say 169, s, 197-198. Ogan, M. Raif, mer Rza Beyle Alakas Olmayan Noktalar, Sebilr-Red, III, Say 75, s. 388-391. Ogan, M. Raif, Pire iin Yorgan Yaklmaz.., Sebilr-Red, III, Say 72, s. 339-341. Trkgeldi, Ali Fuad, Grp ittiklerim, Ankara, 1984. Uzun Mustafa, Dorul mer Rza, DA (Diyanet slm Ansiklopedisi), IX, 489-492. Zerke Bedruddin Muhammed b. Abdillah, el-Brhan f Ulmi'l-Kur'n, Beyrut, 1972.

36