Cisimlerin Dayanm (Mukavemet)

r. Gr. Mehmet EMROLU

MUKAVEMETN KONUSU
ekil deitiren cisimlerin mekanii matematik adan ve teorik biimde ele alnrsa elastisite teorisi, uygulamal bir bilim olarak ve basitletirilmi yntemlerle incelenirse cisimlerin mukavemeti veya ksaca mukavemet adn alr. Mukavemet d ykler etkisindeki mhendislik yaplarnn davrann inceler ve bu yaplara ait tayc sistem elemanlarnn boyutlandrlmasna temel olacak bilgileri verir.

MUKAVEMETN KONUSU
D ykler etkisindeki tayc sistemlerin boyutlandrlmasnda nce sistem elemanlarnda oluan i kuvvetler belirlenir. Tayc sistem elemanlarnn ekil deitirme miktarlar mukavemette zm istenen nemli sorunlardan biridir. rnein bir elik ubuun tayc sistem eleman olarak kullanlmas halinde, d ykler etkisiyle kopmamas veya akmamas zorunlu olduu gibi yapaca ekil deitirmenin belli snrlarn altnda kalmas da istenir. Dier yandan elemanlar i kuvvetlere dayanabildii ve ekil deitirmeler fazla olmad halde her elemann oluturduu sistemin tmnn stabilitesinin, yani denge konumunun kararl olup olmadnn aratrlmas byk nem tar.

MUKAVEMETN KONUSU
Mukavemette ele alman sorunlar unlardr: Tayc sistemi oluturan elemanlarn boyutlandrlmas, Boyutlar bilinen bir elemann tayabilecei d ykn belirlenmesi veya gerilme kontrol, D ykler etkisindeki elemanlarn ekil deitirme miktarlarnn bulunmas, Stabilite ya da kararl denge durumunun incelenmesi.

MUKAVEMETN TEMEL KAVRAMLARI VE LKELER

Kat cisimlerin d ykler altnda yaptklar ekil deitirme miktar malzeme cinslerine gre farkl durumlar gsterir. rnein eliin, ahabn, betonun ayn etkiler karsnda davranlar farkldr. D etkiler kaldrlnca ekil deitirmenin kalkmas veya kalmas malzeme zellikleri bakmndan byk nem tar. ekil deitirme d etkinin kalkmas ile tamamen geri dnebiliyor ve cisim eski haline gelebiliyorsa bu tr cisimlere elastik cisim ad verilir. Tersine olarak d etki kalktktan sonra da ekil deitirme aynen kalyorsa bu tr cisimlere plastik cisimler denir.

MUKAVEMETN TEMEL KAVRAMLARI VE LKELER

MUKAVEMETN TEMEL KAVRAMLARI VE LKELER

Yap malzemesi olarak kullanlan cisimler genellikle elastoplastik cisimlerdir. Yani d etkilerle eklini deitiren bu tr cisimlerde d etki kalktktan sonra ekil deitirmenin bir ksm geri dner bir ksm aynen kalr. ekil deitirme kanunu lineer yani dorusal olan cisimlere Hooke cismi ad verilir. Byle cisimlerde orantllk snn denen bir snra kadar kuvvetle uzama arasnda lineer bir bant mevcuttur, snr alnca cismin Hooke cismi zellii kaybolur.

MUKAVEMETN TEMEL KAVRAMLARI VE LKELER

Mukavemette ele alman cismin daha ok homojen, izotrop ve elastik bir Hooke cismi olduu kabul edilir. Ancak yap malzemelerinin farkl davranlar karsnda bu basitletirmeler ksmen terk edilir. rnein beton ile elikten oluan betonarmenin mukavemet hesaplarnda malzemenin homojen ve izotrop olmad gereine gre bir teori kurulur.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Rijitlik lkesi : Mukavemette, d ykler etkisindeki cisimlerin ekillerini deitirdikten sonra rijitletikleri kabul edilir ve bu durumda rijit cisimler statiindeki yntemler aynen uygulanr. Bylece rijit cisimler statiini ekil deitiren cisimler statiine yani mukavemete balayan bu ilkeye rijitlik ilkesi ad verilir.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Ayrma lkesi : Bir cisim hayalen iki paraya ayrlrsa ayrma yzeylerine yani kesitlere i kuvvetleri etki ettirmek suretiyle her bir parann dengesi, statikten bilinen bantlarla ifade edilebilir. Bylece ayrma yzeyinin bir tarafnda kalan paray bir serbest cisim gibi ele almaya ayrma ilkesi denir.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Edeerlik lkesi : Statikte geerli olan edeerlik, ekil deitirme ynnden, mukavemette geerli deildir. ekilde grld gibi (1) ve (2) no'lu ubuklara etki eden d ykler statike edeer olduklar halde, ubuklarda oluturduklar ekil deitirmeler farkldr. Ayn ekilde rijit cisimler mekaniinde kuvvet kayan bir vektr olduu halde mukavemette deildir. Gerekten (3) ve (4) no'lu ubuklarda grld zere kuvvet kayan bir vektr olursa ubuktaki ekme etkisi basn etkisine dnebilir. Bu ise ekil deitirme durumunu deitirmi olur.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Saint - Venant lkesi Statik edeerliin ekil deitiren cisimlerde de geerli olabilmesi iin gerekli koul Saint Venant ilkesi adn alr. Buna gre statik deiiklik dar bir blge iinde kalmal ve gz nne alnan noktalar bu blgeden yeterli derecede uzak bulunmaldr.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Birinci Mertebe Teorisi ve Sperpozisyon lkesi : Rijitleme ilkesi uyarnca denge denklemlerinin ekil deitirmesini tamamlam bir sistem iin ifade edilmesi gerekir. Ancak ekil deitirmeler genellikle dier boyutlar yannda ok kk olabilir. Bu durumda, yaklak olmakla beraber, denge denklemleri sitemin, ekil deitirmemi konumu iin yazlabilir ki buna birinci mertebe teorisi denir. Birinci mertebe teorisi esas alnmak ve ele alman cisim bir Hooke cismi olmak artyla mukavemette sperpozisyon ilkesi geerli olmaktadr.

MUKAVEMETN DAYANDII TEMEL LKELER

Sperpozisyon lkesi

UBUK SSTEMLER
ubuklar ya da ubuk sistemler tek boyutlu tayc elemanlar veya sistemlerdir. ubuklarn iki boyutu nc boyutlar yannda kk olduu iin eksenleri ile gsterilebilir. Bir ubuun belli olmas iin ekseninden baka enkesitinin ve boyunun bilinmesi gerekir. ubuun ekseni, en kesitlerin arlk merkezlerinin zerinde bulunduu bir eridir. Enkesit, eksene dik kesit olarak tanmlanr. ubuklar eksen ve enkesit durumlarna gre isimlendirilirler. Doru eksenli, eri eksenli, sabit kesitli, deiken kesitli gibi.

UBUK SSTEMLER

UBUK SSTEMLER
Dier yandan kullanm yerlerine ve yk durumlarna gre ubuklara zel isimler verilir, rnein yatay bir tayc olarak kullanlan ve genellikle dey ykler etkisinde bulunan doru eksenli ubuklara kiri, dey bir tayc eleman olarak kullanlanlara kolon ad verilir. Kolon ve kirilerin birlikte kullanld sistemlere ise ereve denir. Eri eksenli ubuklara kemerler rnek gsterilebilir. Kafes sistemler ubuklarn birbirine belli kurallara gre ve mafsall olarak birlemesiyle oluan tayclardr.

GERLME
Bir cisim hayalen iki paraya ayrld zaman, ayrma ilkesi uyarnca, her bir parann dengede olmas gerekir. Bu dengeyi salamak iin ayrma yzeyi veya kesit boyunca yayl bir takm i kuvvetlere ihtiya olduu aktr. Bu i kuvvetlerin dalma biimini ve bykln belirtmek ve her noktadaki deerini bulmak iin nokta civarndaki birim alana etki eden kuvvete gerilme ad verilir.

GERLME

10

GERLME
D, ykler etkisiyle ubukta birtakm i kuvvetler meydana gelir. Bunlar belirleyebilmek iin ubuk hayalen iki paraya ayrlm olsun;

GERLME
Kesitte yayl durumda bulunan i r r P lim p kuvvetlerin iddeti eklinde ifade A edilebilir. Burada p, tanm uyarnca A noktas civarndaki gerilmedir, p'nin kesit dzlemi ve kesitin normali dorultusundaki bileenleri sra ile ve ile gsterilir, 'ya kayma gerilmesi, ya normal gerilme ad verilir.
A 0

11

GERLME
Gerilme kuvvet/alan boyutundadr. Genellikle Kg/cm2 ve ton/cm2 gibi birimlerle ifade edilir. Basn boyutunda olmakla beraber, gerilmenin yzeye dik ve yzeye doru ynlenmi olmas zorunlu deildir. Yzeyden da doru veya yzey iinde etkiyebilir.

KUVVETLER
D kuvvet etkisindeki tayc sistemlerin elemanlarnda oluan i kuvvetlerin incelenmesi, mukavemet problemlerinin zmnde birinci admdr. D kuvvetler, Statikte ayrntl olarak ele alnd zere, cisimler arasndaki etki ve tepkiler olarak tanmlanabilir. Arlk kuvvetleri, rzgr ve deprem kuvvetleri, toprak ve su itkileri ile tayc sistemlerin mesnetlerinde oluan tepki kuvvetleri balca d kuvvet rnekleridir. kuvvetler ise cisimlerin ya da tayc sistem elemanlarnn kendi paralar arasndaki etki ve tepkilerdir.

12

NORMAL KUVVET, KESME KUVVET ELME VE BURULMA MOMENTLER

Bir ubuun bir kesitindeki gerilmeler, kesitin arlk merkezine indirgenirse bir R kuvveti ile bir M momenti elde edilir. Mukavemetin amalarnn banda gelen gerilme kontrol ve boyutlama sorunlarnn zmne kolaylk getirecei iin R ve M vektrleri yerine, bunlarn koordinat eksenleri dorultusundaki bileenleri kullanlr ve bu i kuvvetlere zel isimler verilir. R'nin ubuun ekseni ya da normali dorultusundaki bileeni N ile gsterilir ve normal kuvvet ad verilir. R'nin kesit dzlemi iindeki Qx ve Qy bileenlerine kesme kuvvetleri denir. M'nin kesitin normali dorultusundaki bileeni Mb, kesit iindeki bileenleri ise Mx ve My dir. Mb'ye burulma momenti, Mx ve My'ye eilme momenti ad verilir.

NORMAL KUVVET, KESME KUVVET ELME VE BURULMA MOMENTLER

13

NORMAL KUVVET, KESME KUVVET ELME VE BURULMA MOMENTLER

D kuvvetler ve ubuk ekseni dey bir dzlem iinde bulunduu takdirde Qx, My ve Mb sfr olacandan i kuvvetler, N, Q=Qy ve M=Mxden ibaret kalr.

NORMAL KUVVET, KESME KUVVET VE ELME MOMENT N ARET KABULLER

ekme etkisindeki normal kuvvet pozitif, basn etkisindeki normal kuvvet negatif iaretlidir. Kesme kuvveti ayrma yzeyinin solunda yani sol kesitte aa doru, sa kesitte yukar doru (denge nedeniyle) ise pozitif, ters durumda, negatiftir. Tayc sistem elemannn alt yznde ekme st yznde basn etkisi yapan momentin iareti pozitif, stte ekme altta basn oluturan momentin iareti negatiftir.

14

ARET KABULLER

ARET KABULLER
Moment iaretlerinin kolay hatrda kalmasn salamak iin basit kiri ve konsol kiri rnekleri gz nne getirilebilir. Normal olarak arlk kuvvetleri etkisindeki basit kirite daima pozitif, konsol kirite daima negatif momentler oluur.

15

ARET KABULLER

KRLERDE KUVVETLERN KESM YNTEM LE HESABI

Dzlem kuvvetler etkisindeki izostatik kirilerin i kuvvetlerinin kesim yntemi ile hesabnda srasyla u ilemler yaplr: a) Statikten bilinen denge denklemleri ile kiriin mesnet tepkileri bulunur;

16

KRLERDE KUVVETLERN KESM YNTEM LE HESABI

b) kuvvetlerin belirlenmesi kesitten kiri iki paraya ayrlr; istenen

KRLERDE KUVVETLERN KESM YNTEM LE HESABI

c) d) e) Soldaki veya sadaki parann ayrma yzeylerine, yani kesitlere, i kuvvetler pozitif ynleri ile etki ettirilir. Paralardan biri, kolaylk iin az sayda kuvvet etkisinde olan, serbest cisim olarak ele alnr ve dengesi ifade edilir. Statiin bilinen denge denkleminden, gz nne alnan kesitteki N, Q, M i kuvvetleri hesaplanr. N, Q, M deerleri pozitif ynleri ile gz nne alnd iin, hesap sonucu pozitif kan byklklerin pozitif, negatif kan byklklerin negatif olduu anlalr. Ayn ilemler yeter sayda seilecek dier kiri kesitleri iin tekrar edilerek i kuvvetlerin kiri boyunca deiimi belirlenir.

f)

17

KRLERDE KUVVETLERN KESM YNTEM LE HESABI

kuvvetlerin bu ekilde bulunmasna kesim yntemi denir. Kesim ynteminde i kuvvetlerin deiimi incelenirken gz nne alnacak kesitlerin saysnn fazla olmasnda bir saknca yoktur. Kirie etki eden tekil yklerin ayrd blgeler, yayl yklerin balang ve bitim noktalar ile yayl biimlerinin deitii noktalarn ayrd blgelerde birer kesim yapmak suretiyle, i kuvvetleri x'in fonksiyonu olarak hesap edilir. Tekil yklerin etki ettii noktalarda i kuvvetlerdeki sreksizlik nedeniyle kesimi tekil ykn tam altnda deil biraz solunda ve biraz sanda yapmak gerekir.

YAYILI YK, KESME KUVVET VE ELME MOMENT ARASINDAK BAINTILAR

Yayl yk etkisindeki bir kiriin dx uzunluundaki bir paras, bu paraya etki eden d ve i kuvvetlerle birlikte ele alnm olsun;

18

YAYILI YK, KESME KUVVET VE ELME MOMENT ARASINDAK BAINTILAR

r Fy = 0' dan; ve dQ = q dx M ( M + dM ) + q.dx. dx + Q.dx = 0 2 Q (Q + dQ) q.dx = 0

M = 0' dan;

dM = Q elde edilir. dx

YAYILI YK, KESME KUVVET VE ELME MOMENT ARASINDAK BAINTILAR

Yukardaki bantlara gre, momentin trevi kesme kuvvetini, kesme kuvvetinin trevi de yayl ykn negatif iaretlisini vermektedir.
(M)

19

YAYILI YK, KESME KUVVET VE ELME MOMENT ARASINDAK BAINTILAR

a) Kesme kuvvetinin sfr olduu kesitte moment maksimumdur. b) Yayl ykn sfr olduu yerlerde kesme kuvvetinin deiimi sabit, momentin deiimi lineerdir. c) Dzgn yayl yk halinde kesme kuvvetinin deiimi lineer momentin deiimi paraboliktir. d) gen yk halinde, kesme kuvveti ikinci, moment nc dereceden birer parabol biiminde deiim gsterirler.

20