KNC DNYA SAVAINDA DOU CEPHES VE TRKYE

Burak nar

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal

Doktora Tezi

Ankara, 2007

KABUL VE ONAY Burak nar tarafndan hazrlanan kinci Dnya Savanda Dou Cephesi Ve Trkiye balkl bu alma, 28 Mays 2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan Doktora Tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Mustafa Trke (Bakan)

Do. Dr. Mehmet Seyitdanlolu (Danman)

Prof. Dr. Mehmet z

Do. Dr. Gme Karamuk

Do. Dr. Mehmet zden

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Prof. Dr. rfan akn Enstit Mdr

ii

BLDRM

Hazrladm tezin/raporun tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak gsterdiimi taahht eder, tezimin/raporumun kat ve elektronik kopyalarnn Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda saklanmasna izin verdiimi onaylarm:

Tezimin/Raporumun tamam her yerden eriime alabilir. Tezim/Raporum sadece Hacettepe niversitesi yerlekelerinden eriime alabilir. Tezimin/Raporumun yl sreyle eriime almasn istemiyorum. Bu srenin sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her yerden eriime alabilir.

6 Haziran 2007 Burak nar

iii

ZET
INAR Burak. kinci Dnya Savanda Dou Cephesi Ve Trkiye, Doktora Tezi, Ankara, 2006. Almanyann, 22 Haziran 1941de Sovyetler Birliine saldrmasyla alan Dou Cephesi, batdan, kuzeyden ve doudan Trkiyeyi tehlikenin odandaki bir dayanak noktas haline getirmitir. 1941 Aralkna kadar sren harektta saldr inisiyatifine sahip olan Almanlar kazanyor gzkrken, Aralkta Sovyet kar-saldrs ile balayan 1941-42 K Taarruzu Kzlordunun geici olarak cepheyi dengelemesine yol amtr. K getiinde Almanlar saldr inisiyatifini tekrar ele alarak Kafkaslardaki petrol yataklarn hedefleyen 1942 Yaz Taarruzunu balatmlar ve Trkiye snrna olduka yaklamlardr. 1942 sonbaharnda Kafkasyada nemli bir Alman yaylmas mevcuttu ve Trkiye 1941 ilkbaharnda Almanlarn Balkanlar igal etmesiyle yaad kabus dolu gnlere geri dnmt. Bu arada Alman Ordusunda Sovyet esirlerinden oluan anti-komnist lejyonlarda bir ok Trk te yer almaya balamt. Almanlarn Kafkasya harektnn baarya ulamas Trkiyeyi Mihver tarafnda savaa zorlayacak en byk etkendi. Zira, Almanlar ran ve Trkiye zerinden Ortadouya sarkmay amalamlard. Ancak 1942 Kasmnda Almanlarn pek beklemedii bir Sovyet kar-saldrsnn getirdii baar, nemli bir mihver gcnn Stalingradda yok olmasyla sonulanm ve Almanlar Kafkasyay boaltmlardr. Devam eden 1942-43 K Taarruzu ile Sovyet ordular byk bir mesafe katederek Almanlar Ukraynaya kadar geri atmlar, Almanlar ise 1943 ubatnda Kharkov kar-saldrs ile cepheyi sabitleyerek saldr inisiyatifini tekrar ele geirmilerdir. 1943 Temmuzunda Almanlarn Kursk Saldrs baarszla uraynca saldr inisiyatifi bir daha deimemek zere Sovyetlere gemi ve Kzlordunun artan gc savan ynn kesin olarak doudan batya doru evirmitir. Ruslar Dou Cephesinde ilerlerdike Mttefikler de Trkiyeyi savaa sokma abalarn artrmlardr. Sovyet liderleri zellikle 1943te dzenlenen

iv

konferanslarda Trkiyenin savaa sokulmasnn salanmasn batl mttefiklerden srekli talep etmilerdir. 1943 Temmuzunda talyada ve 1944 Hazirannda Fransada, Avrupann yeni cephelerinin almasyla Dou Cephesindeki g dengesini salayamayan Almanlar, ard gelen harektlarla geri atlmaya balam, 1944 Eyllnde Bulgaristann Kzlordu birliklerince igal edilmesiyle Trkiye ile Almanyann balants kesilmitir. Cephe hzla Macaristan ve Polonyaya kaym, 1945 Ocaknda Kzlordu Polonyadaki Alman birliklerini adeta silip sprmtr. Bylece Ocak 1945te Boazlardan Sovyetlere yardm gitmesini kabul etmi olan Trkiye, Alman tehdidinden iyice uzaklaarak 23 ubatta Mihver lkelere sava ilan etmitir. Ksa bir sre sonra da Sovyet ordular Berline girmi ve bir ka gn sonra da 8 Mays 1945te Almanya teslim olmutur. Dou Cephesindeki karlkl harektlar Trkiye tarafndan da yakndan izlenmi, Trk Hkmeti cepheye zaman zaman asker eyetler yollayarak birinci elden izlenimler elde etmitir. Bu izlenimler ve dier baz siyas faaliyetler sayesinde -zellikle Stalingrad ve Kursk gibi kesin muharebelerin cereyan ettii dnemlerde- Trk D Politikasnn belirlenmesinde yer yer etkin olmu ve savan gidiat boyunca Trkiye ilk zamanlarda Mihver, sonrasnda ise Mttefik yanls gzkmtr. Ayn durum Trk kamuoyuna da benzer bir ekilde yansmtr.

Anahtar Kelimeler: kinci Dnya Sava, Dou Cephesi, Trkiye, Almanya, Sovyetler Birlii

ABSTRACT
INAR Burak. The Eastern Front and Turkey During the Second World War, PhD Thesis, Ankara, 2006. The Eastern Front, which was opened by the German offensive on 22 June 1942, made Turkey a fulcrum that was focus of hazard from west, north and east. The Germans seemed to be winner when they got initiative of offense until December 1941, the front temporarily stabilized after the Soviet Winter Offensive of 1941-42, started with the Red Armys sudden counter-offensive. When the winter passed, the Germans taking up the initiative, started the 1942 Summer Offensive aimed at oil basins in Caucasus, and aproached very close to the Turkish border. There was an important German spread in the Caucasus in Autumn 1942, and Turkey came back to the days of nightmare that it had had in early 1941. Meanwhile, many Turks who were ex-Soviet prisoners appeared in anti-communist legions in the German Army. German success in Caucasian operations was the most important factor to push Turkey into the war on the Axis side. Because, the Germans had aimed to proceed to the Middle East via Turkey and Iran. However, a success outcome from a Soviet counter-offensive that the Germans had not expected much, resulted in destruction of a considerable amount of the Axis forces around Stalingrad, then the Germans evacuated the Caucasus. During lasting Winter Offensive of 1942-43, the Soviet armies traversing a long distance, pushed the Germans back to Ukraine. Nevertheless the Germans stabilized the front and earned back initiative by the Kharkov Counter-Offensive in February 1943. In July 1943, when the German assault on Kursk failed, initiative passed to the Russians last, and rising strength of the Red Army definitely changed the direction of the battles towards west. As the Russians advanced in the Eastern Front, the Allies increased their efforts for Turkey enter the war. The Soviet leaders continously demanded the Allies provide Turkeys participation to the war, particularly during confereces in 1943.

vi

After new European fronts opened in Italy in July 1943 and in France in June 1944, the Germans those were not able to establish the balance of power in the Eastern Front in any case, began to be routed by incessant operations, and their link with Turkey was cut after the Soviet invasion of Bulgaria. The frontline rapidly retreated to Hungary and Poland, and in January 1945 the Red Army overrun the Germans in Poland. So, Turkey opened the straits for transit do support to the Soviet Union, and after it had left the German threat Turkey, declared war on the Axis countries on 23 February. A short time after that the Soviet armies entered Berlin, then in a few days, on 8 May 1945 Germany surrendered. Mutual operations in the Eastern Front had been watched by Turkey at a close range that the Turkish Government occasionally sending military delegates to the front collected first hand accounts. By those impressions along with some other political actions, especially during periods in which decisive battles like Stalingrad and Kursk were taking place, were effective for determination of the Turkish Foreign Policy occasionally, so that Turkey had been appeared pro-Axis during early times, and later pro-Allied. This was also reflected to the Turkish public opinion. Keywords: Second World War, East Front, Turkey, Germany, Soviet Union

vii

NDEKLER
ZET...............................................................................................................................iii ABSTRACT .....................................................................................................................v NDEKLER .............................................................................................................vii KISALTMALAR ...........................................................................................................xi EKLER LSTES ..........................................................................................................xii NSZ..........................................................................................................................xiv GR ...............................................................................................................................1 1. KONUNUN AMACI, SINIRLANDIRILMASI VE YNTEM..........................1 2. ARATIRMA VE BAVURULAN KAYNAKLAR ...........................................2 BRNC BLM: ALMAN SOVYET SAVAINI HAZIRLAYAN ARTLAR VE TRKYE .................................................................................................................7 1.1. ALMAN-SOVYET SAVAININ ARKAPLANI .............................................7 1.2. KNC DNYA SAVAININ LK YILLARINDA ALMAN ZAFERLER .......................................................................................................................................8 1.3. KNC DNYA SAVAININ LK YILLARINDA SOVYET YAYILMACILII......................................................................................................9 1.4. SAVAIN BAINDA TRKYE .....................................................................10 1.4.1. Barbarossaya Doru Trkiye .......................................................................11 1.4.2. Trkiyenin Durumu .....................................................................................15 1.4.2.1 Savunma Yaplanmas.............................................................................15 1.4.2.2. Trk Ordusunun Durumu Ve Silhlanma.............................................17 1.4.2.3. Siyas, Ekonomik Ve Sosyal Yaplanma ...............................................26 1.4.2.4. Trk Basn.............................................................................................32 KNC BLM: DOU CEPHES HAREKTLARI ...........................................34 2.1. RUSYAYA SALDIRI DNCES VE RUSYAYI STL PLANI .......34 2.2. ALMAN STNL.....................................................................................43 2.2.1. Barbarossa Harektnn Bandan Tayfun Harektnn Baarszlna Kadar Geen Dnem (22 Haziran - 5 Aralk 1941) ................................................43 2.2.1.1. Alman Hava Taarruzunun Sonular ....................................................44 2.2.1.2. Brody-Dubno Muharebeleri (Haziran 1941)..........................................46 2.2.1.3. Bialystok-Minsk Muharebeleri (Haziran 1941) .....................................46 2.2.1.4. Smolensk Muharebesi (Temmuz-Austos 1941)...................................47 2.2.1.5. Roslavl Muharebesi (Austos 1941)......................................................50 2.2.1.6. Kiev Muharebesi (Austos-Eyll 1941) ................................................50 2.2.1.7. Leningrad Kuatmas (Eyll 1941-Aralk 1941)....................................52 2.2.1.8. Finlandiya (1941) ...................................................................................56

viii

2.2.1.9. Krm Muharebeleri (Ekim 1941-Nisan 1942).......................................58 2.2.1.10. Rostov Muharebeleri (Kasm 1941).....................................................60 2.2.1.11. Tayfun Harektnn Balamas ve Vyazma-Bryansk Muharebeleri (Ekim 1941) ........................................................................................................61 2.2.1.12. Moskova Muharebesi (Ekim-Aralk 1941) ..........................................63 2.2.2. 1941-42 Kndaki Sovyet Kar-Saldrs (5 Aralk 1941 - 4 Temmuz 1942) 70 2.2.2.1. Moskova evresindeki Sovyet Kar-Saldrs (Aralk 1941-Nisan 1942) .............................................................................................................................70 2.2.2.2. Velikiye Luki, Demyansk Ve Holm Kuatmalar (Ocak-Haziran 1942) .............................................................................................................................73 2.2.2.3. Ruslarn Harkov Saldrs (Mays 1942)...............................................74 2.2.3. Sivastopolun Alnmas ile Stalingraddaki Sovyet Kar-taarruzu Arasndaki Dnem (4 Temmuz 1942 - 19 Kasm 1942) ...........................................................76 2.2.3.1. Sivastopolun Zapt (Haziran-Temmuz 1942) .......................................76 2.2.3.2. Leningrad Muharebeleri (1942) .............................................................78 2.2.3.3. Voronej Muharebesi (Haziran 1942) .....................................................80 2.2.3.4. Kafkas Muharebeleri (Temmuz 1942-ubat 1943)................................81 2.2.3.5. Stalingrad Muharebesi (Austos 1942-ubat 1943) ..............................85 2.3. YIPRATMA VE BEKLEY............................................................................92 2.3.1. 1942-43 Kndaki Sovyet Kar-taarruzu (19 Kasm 1942 16 ubat 1943) 92 2.3.1.1. Urans Harekt (19 Kasm-12 Aralk 1942).........................................92 2.3.1.2. Mansteinn Kar-Saldrs (Aralk 1942) .............................................96 2.3.1.3. Stalingrad Direniinin Sonu (Ocak- ubat 1943) ..................................97 2.3.1.4. Don Muharebeleri (Aralk 1942-ubat 1943) ......................................101 2.3.1.5. Leningrad (1943)..................................................................................103 2.3.1.6. Vyazma-Rjev Ve Demyansk Muharebeleri (ubat-Mart 1943) ..........104 2.3.2. Harkov Muharebelerinden Kursk Taarruzunun Baarszlna Kadar Olan Dnem (16 ubat - 17 Temmuz 1943)..................................................................105 2.3.2.1. Harkov Kar-Saldrs (ubat-Mart 1943)...........................................105 2.3.2.2. Kursk Muharebesi (Temmuz 1943) .....................................................109 2.3.2.3. Prokhorovka Tank Muharebesi Ve Sonras (12-19 Temmuz 1943) ....118 2.4. SOVYET STNL .................................................................................120 2.4.1. Kursk Kar-saldrsndan Bulgaristann galine Kadar Olan Dnem (17 Temmuz 1943 - 8 Eyll 1944) ..............................................................................121 2.4.1.1. Sovyet Kar-Taarruzu (19 Temmuz-Austos 1943)...........................121 2.4.1.2. Mius Muharebesi (30 Temmuz 1943)..................................................123 2.4.1.3. Sovyet Genel Taarruzu (Austos-Aralk 1943) ...................................123 2.4.1.4. Taman Yarmadas Muharebesi (Eyll-Ekim 1943) ............................127 2.4.1.5. Bukhrin Kprba Muharebeleri (Eyll-Kasm 1943) .......................128 2.4.1.6 Kievin Kurtarlmas (Kasm 1943) ......................................................128 2.4.1.7. Ukraynann Kurtarlmas (Aralk 1943-Nisan 1944)..........................130 2.4.1.8. Leningradn Kurtarlmas (Ocak-Mart 1944) .....................................137 2.4.1.9. Krmn Kurtarlmas (Nisan-Mays 1944) .........................................138 2.4.1.10. Slovak syan (Nisan-Ekim 1944)......................................................140 2.4.1.11. Turgu Fromos Tank Muharebesi (Mays 1944) .................................140 2.4.1.12. Bagration Harektnn Balamas (Haziran-Austos 1944)..............141

ix

2.4.1.13. Bobruisk Ve Vitebsk Yarmalar (24-29 Haziran 1944) .....................144 2.4.1.14. Minsk evirmesi (5-11 Temmuz 1944).............................................145 2.4.1.15. Polonyaya Doru lerleme (Temmuz-Austos 1944).......................146 2.4.1.16. Varova Ayaklanmas (Austos-Ekim 1944).....................................149 2.4.1.17. Gney Polonya Harekt (Temmuz-Ekim 1944) ...............................151 2.4.1.18. Brody-Lvov Muharebeleri (13-27 Temmuz 1944) ............................153 2.4.1.19. Lapland Sava (Haziran-Eyll 1944)................................................154 2.4.1.20. Baltk Koridoru Muharebeleri (Temmuz-Austos 1944) ..................156 2.4.1.21. Romanya Harekt (Austos 1944)....................................................157 2.4.1.22. Ya-Kiinev Muharebeleri (20-29 Austos 1944) .............................158 2.4.1.23. Bkrein D (31 Austos 1944) ................................................159 2.4.1.24. Bulgaristan Harekt (Eyll 1944) .....................................................160 2.4.2. Savan Son Safhas (8 Eyll 1944 11 Mays 1945) ................................160 2.4.2.1. Yugoslavya Harekt (Eyll-Ekim 1944).............................................160 2.4.2.2. Dou Karpatlar Harekt (Eyll-Ekim 1944).......................................161 2.4.2.3. Baltkta Sovyet Taarruzu (Temmuz 1944-Nisan 1945)...................... 162 2.4.2.4. Dou Prusya Harekt (Ocak-Nisan 1945) ..........................................163 2.4.2.5. Knigsbergin D (Nisan 1945)....................................................165 2.4.2.6. Polonya Harekt (Ocak-Mart 1945)....................................................166 2.4.2.7. Macaristan Muharebeleri ve Bkrein D (Ekim 1944-ubat 1945) ...........................................................................................................................173 2.4.2.8. Macaristanda Alman Kar-Saldrs (Mart 1945) ..............................175 2.4.2.9. Avusturya Muharebeleri (Mart-Nisan 1945) .......................................177 2.4.2.10. Berlin Muharebesi (16 Nisan-8 Mays 1945).....................................178 2.4.2.11. Almanyann Teslimi (Mays 1945)...................................................185 2.4.2.12. ekoslovakyada Son Direni (Mays 1945) .....................................186 2.5. DOU CEPHESN ETKLEYEN DER FAKTRLER ......................188 2.5.1. Alman Ordusunda Gnll Ruslar ............................................................188 2.5.2. Partizanlar ...................................................................................................190 2.5.3. Arktik Konvoylar ........................................................................................191 2.6. DOU CEPHESNDE YIKIM......................................................................193 2.7. TRKYEDEK ASKER TERTPLENMENN DOU CEPHESNE GRE DEMES ...............................................................................................195 NC BLM: DOU CEPHES VE TRKYE ..........................................198 3.1 DOU CEPHES HAREKTLARI SIRASINDA TRKYEYE YNELEN TEHDDN DEEN YN ..........................................................198 3.1.1. Alman stnl Safhasnda Deien Alman Tehdidi ..............................199 3.1.2. Sovyet stnl Safhasnda Artan Sovyet Tehdidi..................................207 3.2. TRKYEY SAVAA SOKMA ABALARININ DOU CEPHES BALANTISI..........................................................................................................210 3.2.1. Stalinin Trkiyeye Yerleme Siyaseti ......................................................210 3.2.1.1. Karadenizde Batrlan Trk Gemileri .................................................212 3.2.2. Almanlarn Dou Cephesi Siyaseti Ve Trkler .........................................214 3.2.2.1. Almanyann Dou Siyaseti ve D Trkler.........................................214 3.2.2.2. Alman Ordusunda Trkler ..................................................................218 3.2.2.3. Turanclk .............................................................................................223

3.2.2.4. Trkiyede stihbarat ve Alman Propagandas:....................................228 3.2.2.5. Trkiye ve Almanyann Ekonomik Karlkl-Bamll.................236 3.2.3. Trkiyenin Savaa Girmesini Etkileyen Gneydou Avrupadaki Mihver Varl ...................................................................................................................240 3.2.3.1. Gneydou Avrupada Luftwaffenin Gc........................................243 3.2.3.2. Bulgar Hava Kuvvetleri (Vozdushni Voiski).......................................245 3.2.4. Trk D Politikasnn Kararll ..............................................................248 3.3. TRKYENN SYAS TUTUMUNUN DOU CEPHES HAREKTLARINA BALI OLARAK FARKLILAMASI ...........................251 3.3.1. Trkiyenin Tarafszl (1941)...................................................................251 3.3.2. Trkiyenin Mihver Yanll (1941-1943).................................................254 3.3.3. Trkiyenin Mttefik Yanll (1943-1945) ..............................................270 SONU.........................................................................................................................284 KAYNAKA ...............................................................................................................287 EKLER.........................................................................................................................310

xi

KISALTMALAR
ADD: ADD: DNO: FHO: Flak: FW: KMG: KONR: LwB Mt: Lwkdo Sd Ost: MAH: MP 41: MPVO: NKVD: OKH: OKW: Pak: PCNL: Pz: PzBefWg: RM: SD: SS: Stavka: THK: TOMTA: TSK: USAAF: V-VS: Sovyet Uzun Menzilli Hava Kuvvetleri Uzun menzilli hava gc. Halk milisleri. Fremde Heere Ost, Yabanc Dou Ordular, OKWnin Dou Cephesi istihbaratndan sorumlu birimi. Flugabwehrkanone, uaksavar topu. Focke-Wulf. Svari-mekanize grubu. Rusya Halklarnn Kurtuluu Komitesi. Luftwaffenbefehlshaber Mitte, Alman Hava Kuvvetleri Merkez Komutanl. Luftwaffenkommando Sd-Ost, Alman Hava Kuvvetleri Gneydou Avrupa Komutanl. Mill Amele Hizmetleri. Mobilizasyon Plan 1941. Yerel hava savunmas. Narodvyy Komisariat Vnutrennikh Del, ileri Halk Komiserlii, Sovyet stihbarat Birimi. Oberkommando des Heeres, (Alman) Kara Kuvvetleri Yksek Komutanl. Oberkommando der Wehrmacht, (Alman) Savunma Kuvvetleri Yksek Komutanl. Panzerabwehrkanone, tanksavar topu. Polonya Komnist Halk Ordusu Panzer. Panzerbefehlswagen, zrhl komuta tank. Reichsmark. Sicherheitsdienst, SS Gvenlik Servisi. Schutzstaffeln, muhafz birlikleri. Sovyet Yksek Komutanl. Trk Hava Kurumu. Tayyare ve Motor Trkiye Anonim irketi. Trk Silhl Kuvvetleri United States Army Air Force. Voyenno-Vozdushny Sili, Red Air Force.

xii

EKLER LSTES

TABLOLAR: Tablo 1: Mays 1943te Lw Kdo Sd Ostun uak envanteri .......................................244 Tablo 2: Mays 1944te Lw Kdo Sd Ostun uak envanteri .......................................245 Tablo 3: Almanlar Tarafndan Karadenizde Batrlan Sovyet Sava Gemileri ...........315 Tablo 4: Sovyet Uak malt (1938-1940) ..................................................................320 Tablo 5: Sovyet Ar Silh retimi (1941-1944) .........................................................320 Tablo 6: Kzlordunun Sava Kuvveti (1941-1945) ....................................................320 Tablo 7: Kzlordu Kayplar (1941-1945)....................................................................321 Tablo 8: Kk Mihver lkelerinin Dou Cephesindeki Kayplar (1941-1945) .....321 Tablo 9: Kzlordu Ar Silh Kayplar (1941-1945) ..................................................321 Tablo 10: Mill Savunma Bakanlna ayrlan bteler (1938-1945) (TL) .................322 Tablo 11: D Ticareti Verileri (1939-1945) (milyon dolar).........................................322 Tablo 12: 1939-1945 Aras Krom retimi (ton)...........................................................322 Tablo 13: 1943-1945 Arasnda Basnda Tiraj Durumu.................................................323 Tablo 14: 1939-1945 Arasnda Gazeteleri Kapatma Kararlar .....................................323 EMALAR: ema 1: 1943 Ocak Sonlarnda, Don Sektrndeki Sovyet Kuvvetleri (Gneybat Cephesi).........................................................................................................................310 ema 2: 1943 Ocak Sonlarnda, Don Sektrndeki Alman Kuvvetleri ......................310 ema 3: ahika Harekt Alman Muharebe Dzeni .....................................................311 ema 4: 7 Austos 1943te Kurskun Gney Kesimindeki Sovyet Gc ....................314 ema 5: 7 Austos 1943te Kurskun Gney Kesimindeki Alman Gc.....................314 ema 6: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ocak 1943)................................................316 ema 7: E Ordular Grubu Yaplanmas (Haziran 1943)............................................316 ema 8: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, Ekim 1943) .................317 ema 9: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, 26 Aralk 1943) ..........318 ema 10: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, 15 Haziran 1944) ......318 ema 11: Barbarossa Harekt ncesinde Trk Kara Kuvvetleri Yaplanmas ...........324 HARTALAR: Harita 1: Barbarossa Harekat 1941 ..............................................................................326 Harita 2: Stalingrad Ve Kafkaslar 1942 ........................................................................326 Harita 3: Kursk Muharebesi ncesi Taraflarn Durumu 1943......................................327 Harita 4: Sovyet Taarruzlar 1943-1944 .......................................................................327 Harita 5: Krmn Kurtarlmas 1944 ...........................................................................328 Harita 6: Kzlordunun Bulgaristana Girii ................................................................328 Harita 7: Sovyet Taarruzlar 1945.................................................................................329 Harita 8: Berlin Savunma Hattnn k 1945 ....................................................329

xiii

BELGELER: Belge 1: Sava Srasnda Gelen Alman Silhlar ..........................................................325 RESMLER: Resim 1: Krom Karl Alnan Pz-IVG......................................................................330 Resim 2: Sava Bandaki Sovyet Meneli T-26B-2 Tank ..........................................330

xiv

NSZ

Trkiye, kinci Dnya Savanda Dou Cephesi yakndan takip etmi ve zaman zaman izledii politikalar buradaki olaylara gre ayarlamtr. Trkiyede kinci Dnya Savanda Dou Cephesi ve Trkiye arasndaki bu etkileim zerine henz bir alma yaplmamtr. Grnen o ki, sadece Turanclk sorunu ile ilgili almalarda yer yer Dou Cephesi ile balant kurulmaktadr. Trkiyede ok yaygn olmayan Asker Tarih almalar iinde, bu dalda belki de en az rastlanan aratrmalarn sz konusu olduu kinci Dnya Sava almalarna katkda bulunacan dndmz bu aratrma, bir yandan Dou Cephesi harektlarn ele alrken, bunlarn Trkiye ile balantsn gstermektedir. Bu almada Dou Cephesinde yaplan muharebeler baz detaylarla birlikte harekt seviyesinde anlatlrken, Trkiyenin bu muharebeleri yakndan takip ettii daha ok stratejik seviyede incelenmitir. Baz kesin muharebeler, yarattklar etkin sonular yznden Trkiyedeki Dou Cephesi balantl gelimelerin olduu blmlerde vurgulanmtr. Yazm srasnda yaplan ek aratrmalar sayesinde, tmenler incelenirken tek tek kurulu, yok edili ya da lavedili, tekrardan kurulu tarihleri ve savatklar yerlerin tarihlere gre uygunluuna dikkat edilmitir. Ayn ekilde komutanlarn veriliinde birliin o zamann tarihi ve durumu ile ilikisinin yan sra, rtbelerini aldklar tarihlere dikkat asndan titizlik gsterilmitir. almam srasnda bana yardmc olan, ncelikle tez danmanm Do. Dr. Mehmet Seyitdanloluna teekkr ederim. Ayn ekilde yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. zkan zgiye, Do. Dr. Mehmet zdene ve Do. Dr. Gme Karamuka da teekkr ederim.

xv

Aratrmam srasnda saladklar kolaylklardan dolay Babakanlk Cumhuriyet Arivi alanlarna da ayrca teekkr ederim. Tezin yazm srasnda benden maddi, manevi destei esirgemeyen anneme ve yazlarm bilgisayara aktarmamda yardmc olan Mehtap amkerten ile Uygar Umuluya da minnettarm.

GR

1. KONUNUN AMACI, SINIRLANDIRILMASI VE YNTEM

Bilindii zere tezin konusu kinci Dnya Savanda, Dou Cephesinde Almanlar ve Ruslar arasnda srdrlen mcadele ile Trkiyenin bu mcadeleden etkilenmesi olarak seilmitir. Dolaysyla nce birbirinden bamsz olarak Trkiyenin artlar ile ardndan Dou Cephesinde yaanan muharebeler verilerek, sonrasnda aradaki etkilemenin anlatlmas suretiyle konuya k tutulmas hedeflenmitir. Konunun seilmesinin ncelikli sebebi, Trkiyede kinci Dnya Sava ile ilgili zgn aratrmalarn sayl olmas, Dou Cephesi zerine ise olmamasdr. Halbuki, kinci Dnya Sava boyunca alan cepheler arasndan, 1941 Haziran ile 1945 Mays arasnda Trkiyeyi en ok etkileyen Dou Cephesi olmutur. Konuyla ilgili bu boluun doldurulmasnda bir adm olacana inandmz bu aratrmada, Trkiye ile Dou Cephesi olaylarnn Trkiyeyi nasl etkiledii anlatlarak, Dou Cephesinin ana aktrleriyle Trkiyenin ilikileri konusunda bilgiler sunulmaktadr. kinci Dnya Sava, Dnya Sava Tarihinin en muazzam sava, Dou Cephesi de bu savan en byk cephesi olmutur. Burada en byk denirken, sadece Dou Cephesindeki muharebelerin byklkleri deil, karlkl asker ve sivil nfusun, kayplarn, corafi geniliin, teknolojik ivmenin ve hizmetlerin de en byk olduu vurgulanmaktadr. O devirde bylesine byk niteliklere sahip bir cephede, nemli karlar olan tek tarafsz devlet sadece Trkiye idi. Bu yzden Dou Cephesinin Trkiye asndan yakndan incelenmesi gzden uzak tutulmamas gereken bir zorunluluktur. Aratrmada Dou Cephesi muharebeleri zellikle odak noktas olarak kabul edilmitir. nk, bu muharebelerin sonunda Dou Cephesinden kacak kesin sonucun Trkiyenin kaderini izeceine youn bir ekilde inanlmaktayd. Dolaysyla hem

Trkiyenin savaa girip girmeyecei, girerse kimin safnda yer alaca, bu durumda ne gibi kazanmlar olaca gibi sorular, hem de Trkiye niye savaa erken girerek elindeki baz frsatlar deerlendirmedi gibi dier speklatif sorular sormak iin Dou Cephesinde yaanan olaylarn geliimini ve boyutunu iyi tahlil etmek gerekmektedir. alma boyunca youn istatistik verilere bavurulmas, Dou Cephesinin ve taraflarnn boyutunu gzler nne sermektedir. Ayn dorultuda, geni sava potansiyeli olan aktr lkelerin neden baz kk devletlere ihtiya duyduklar konularnn aklanmas da szl ve saysal verilerle desteklenmektedir. Konunun snrlandrlmas ise otomatikman hem blge, hem de zaman olarak Dou Cephesine baldr. Corafi alan Almanyann dou kesiminden Urallara kadar olup, Bulgaristan, Avusturya ve skandinavya da dahildir. Ancak alma, cephenin etki ya da harekt asndan ilikilendirildii Yunanistan ile Yugoslavyay da ksmen kapsamaktadr. Zaman snrlandrmas ise Barbarossa Harektnn balad 22 Haziran 1941 ile ekoslovakyadaki son silhn susup, son Alman gruplamasnn teslim olduu 12 Mays 1945 arasndadr. Ancak Trkiyenin, Almanyann ve Rusyann hazrl asndan 1941 ncesi bilgilerine de ksaca bavurulmaktadr.

2. ARATIRMA VE BAVURULAN KAYNAKLAR

Konu zerine dorudan yazl bir esere rastlanmamtr. Genellikle alt konular ile ilgili ve az sayda kitap allmas mevcut olup, kinci Dnya Sava genelini anlatan baz almalar bulunmaktadr. Yabanc yaynlarda Dou Cephesi zerine eserler mevcutken, Trkiyede kan yaynlarda sava zamannda Trkiyenin d politikas ve ayn dnemde Turanclk ve d Trkler konular zerine almalara rastlanmaktadr. Konuya ilikin ariv almas, Trkiyedeki Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Meclis Arivinden dneme ait Kavanin Mecmuas ve TBMM Zabt Ceridesi saylarndan elde edilen resmi belgeler ve Mill Ktphane Arivinden yaplan gazete taramasndan olumaktadr.

Ayrca . Anda Uurlunun 1939 ve 1944 arasnda Sovyet ve Alman dileri bakanlklarnn arivlerinde Trkiye ile ilgili yer alan belgelerden derledii 2. Dnya Savanda Trkiye zerine Gizli Pazarlklar kitabndaki belgelerden ve Joseph Stalinin sava srasndaki nemli konumalarnn topland The Great Patriotic War of the Soviet Union adl kitaplar da mevcuttur Soviet Documents on the Use of War Experience ve Soviet Tactical Doctrine in WWII aratrmada kullanlan dier ariv bilgisi ieren kitaplardr. 1940lardan kalma Signal, Cephe ve Der Adler dergilerine, ender olsalar da rastlanmaktadr. Bu dergiler sava srasnda propaganda amacyla karlm sreli yaynlardr. Alman kaynakl Signal bir ok dilde kartlarak Avrupaya datlrken, Kahirede baslan Cephe ise ngilizler tarafndan Trkiye iin hazrlanmtr. Bunlar cephelerden verilen haberler ile, yurt cephelerinden bilgilerin yansra kltr ve moda gibi bir ok konuda tantm salamaktayd. Konuya k tutan ikinci grup kaynaklar ise sava srasnda grev yapan, askerler ve siyasetilerin hatralarn anlatan kitaplardr. likin konularda alan aratrmaclarn ncelikli olarak kullandklar bir kaynak Halderin Gnl olup, Charles Burdic ve Hans-Adolf Jacobsen tarafndan dzenlenmitir. Bu kaynak, 1941 ve 1942 boyunca Dou Cephesindeki arpmalarla ilgili notlarn yansra stratejik planlarn da gn gn anlatld bir hatrat olup, Dou Cephesi ve Trkiye balants ile ilgili nemli ipular vermektedir. Bunun arkasndan Heinz Guderiann iki ciltlik Bir Askerin Anlar ile Mareal1 Erich von Mansteinn Kaybolan Zaferler adl an kitaplar gelmektedir ki, zellikle Mansteinn kitabnda muharebelere bal olarak Trkiyeye baz gndermeler
1

Farkl lkelerin ordularnda kullanlan rtbeler, baz karklklara neden olmaktadr. rnein ngiliz Hava Kuvvetlerindeki Marshal hava kuvvetleri generali olup, birok eviride yanl bir ekilde mareal olarak evrilmektedtir. Alman rtbelerinde ise, Generalmajor, Generalleutnant, General der Infanterie/Artillerie/Panzer/Flieger, Generaloberst eklinde artan general rtbeleri, Amerikan ordusunda Brigade General, Major General, Lieutenant General ve Colonel General olarak, Trkiyede ise Tugeneral, Tmgeneral, Korgeneral ve Orgeneral olarak karlk bulmaktadrlar. Burada en ok karlalan sorun, Alman Generalleutnant rtbesinin Amerikan Lieutenant General rtbesine deil, Major General rtbesine, Generalmajor rtbesinin ise Brigade General rtbesine denk olmasdr. Sovyetler Birliinde ise Mareal rtbesinin basamaklar bulunmaktadr. Mareal, Almanyada Generalfeldmarschall, ngilterede Field Marshal, Sovyetlerde ise Marshal of the Soviet Union rtbesiyle birdir. Bu konularda daha ok ngilizce kaynakl eserlerden eviri yapld iin, baz Trke eviri kitaplarnda ya da alntlarda ngilizce kaynaklardaki hatalar tekrarlanmaktadr.

mevcuttur. Dou Cephesindeki muharebelerde yaananlar, hem yaayanlarn anlarn toparlayarak, anlatan hem de o sralarda Almanyada st dzey resmi grevlerde bulunduu iin stratejik ve harekt dzeylerinde konular takip eden Paul Carellin Dou Cephesi muharebelerini hem taktik seviyedeki olaylardan rnekler vererek, hem de stratejik ve harekt dzeylerinde bilgilerini ve yorumlarn sunarak ciltlik Barbarossa Harekt eseri de ncelikli kitaplar arasna alnmtr. Ek olarak B.H. Liddell Hartn iki ciltlik Hitlerin Generalleri Konuuyor kitabnda da bir ok Alman generalinin anlar mevcuttur. Mareal Georgiy Jukovun anlarndan oluan Mareal Jukov, Orgeneral Sergei M. Shtemenkonun anlarndan oluan kinci Dnya Savanda Rus Harekt ve Orgeneral V. I. Chuikovun The End of the Third Reich kitaplar da Sovyet taraf ile ilgili olaylar birinci elden aktarmaktadr. Ayn dnemde yaayan Trk devletadamlarnn yazdklar an kitaplar da mevcuttur. ncelikle Hsrev Geredenin 1941 ve 1942deki Dou Cephesi ve Trkiye balantsna dorudan kantlar sunan an kitab Harb inde Almanya saylabilir. smet nnnn Hatralarm ve notlarnn kaydedildii Defterler, Faik Ahmet Barutunun Siyas Anlar ve Necmi Ostenin 2. Dnya Savann Bilinmeyen Yanlar, Feridun Cemal Erkinin Dilerinde 34 yl kitabnn birnici cildi ve Kazm Karabekirin Ankara'da Sava Rzgarlar: II. Cihan Harbi: CHP Grup Tartmalar yazda kullanlan kaynaklardandr. almann Trk Ordusu ile ilgili blmne katks olan Trk Subaylarnn kinci Dnya Sava Anlar, Dou Cephesinde savaan ve yaad olaylar Trkiye ile balantl olarak anlatan Cabbar Ertrkn Bir Trkn II. Dnya Sava Hatralar ve savaa katlan Trklerle yaplan rportajlar aktaran Cengiz zkarabekirin Her Cephede Savatk kitaplar aratrmada kullanlan baz an kitaplardr. Konuya yardmc nc kaynak grubu ise ikincil kaynaklarn oluturduu kitaplar ve dergilerdir. Bu kaynaklar, gn getike kinci Dnya Sava ile ilgili yeni bilgilerin ve yorumlarn belirdikleri dncesiyle ge tarihlerde yaplan aratrmalarla artmaktadr. rnein, 1989da Sovyetler Birliinin dalmasnn yeni bilgiler nda yaplan yeni yorumlarda geni bir pay olduu grlmektedir. Ayrca asker tarihilerin ncelik

verdikleri ve nerdikleri almalar da bulunabilirlikleri orannda temin edilerek kullanlmtr. Bunlarn arasnda David M. Glantzn When Titans Clashed, The Siege of Leningrad 1941-1944 ve From the Don to the Dnepr, Peter G. Tsourasn Fighting in Hell: The German Ordeal on The Eastern Front ve The Great Patriotic War., Paul Carellin Stalingrad, Stalingrad'n Sonras, Kursk Sava, John Keegann Barbarossa, B.H. Liddell Hartn The Red Army ve iki ciltlik II. Dnya Sava Tarihi, Richard J. Overynin The Air War 1939-1945 ve Russia's War Blood
Upon the Snow, Kenneth MackseyinPanzer Birlikleri, The Partisans of Europe in

World War II ve Military Errors of World War Two kitaplarn sayabiliriz. Dou Cephesi muharebelerinin geneli hazrlanrken, rehber olarak John Keegann genel editrln yapt The Times Atlas of the Second World War 2. Dnya Sava atlas, yine John Keegann editrln yapt The Rand McNally Encyclopedia of World War II ve Bryan Perrettn sava szl The Battle Book ve dier sava szlkleri n plana kmaktadr. Trkiyede baslan ve kinci Dnya Sava konusunda en kapsaml kitaplar olduunu syleyebileceimiz Osman ndein 2. Dnya Sava 1939-1945 ve Kmuran Grnn Savaan Dnya ve Trkiye: 3 SAVA 1939-1945 kitaplaryla yine o dnemin Trkiyesi ile ilgili yazlm olan en kapsaml kitap olan Cemil Koakn iki ciltlik Trkiyede Mill ef Dnemi gze arpmaktadr. Ek olarak, aratrma iinde Ycel Glnn hazrlad The Life and Career of a Turkish Diplomat: Cevat Akaln, Michael Blochun hazrlad Ribbentrop ve Albert Seatonn hazrlad Stalin gibi biyografi kitaplar da mevcuttur. Konu ile ilgili istatistikler iin dorudan John Ellisin The World War II Databook almas mevcut olup, Alexander Werthin Russia at War, John Ericksonun The Road to Berlin, David Glantzn When Titans Clashed ve John Keegann The Times Atlas of the Second World War kitaplarnda zellikle yer verilmektedir.

Yardmc kitaplar arasnda konuyla dolayl ilgisi olan ok sayda szlk, teknik kitaplar ve ansiklopediler de mevcuttur. rnein Almanca teknik terimler iin orjinali 1944te Amerikan Sava Bakanl tarafndan baslan ngilizce evrimli German Military Dictionary ve 1904ten gnmze asker harektlarn kod isimlerini ieren Codeworde Dictionary kitaplar mevcuttur.

BRNC BLM: ALMAN SOVYET SAVAINI HAZIRLAYAN ARTLAR VE TRKYE

1.1. ALMAN-SOVYET SAVAININ ARKAPLANI

Almanlarn dou yaylmaclnn teorik erevesini nl jeopolitiki Profesr Karl Haushoffer henz 1920lerde izmiti. Hitler Almanyasnn, Lebensraum diye adlandrlan yaam alan politikasnn uygulanmas iin aka Sovyetler Birliinin Avrupada bulunan topraklarna ihtiyac vard. Hapiste Kavgam kitabn hazrlarken, Haushoffer kendisiyle grmeye gelmi ve Adolf Hitleri etkilemiti. Dolaysyla Barbarossa Operasyonunun temeli de teorik olarak 1920lerin sonlarnda atlm oluyordu. 1930lara gelindiinde Avrupada sava rzgarlar esmeye balamt.1932de nn ile grmesinde Stalin, byk bir harp iin hazrlandklarn sylemiti (nn 2001:253). Sovyetler ncelikli gvenlik nlemlerini Almanyay tehdit grerek alyordu.Ancak 1939 Austosunda Almanya ve Sovyetler Birlii bir pakt imzalayarak srtlarn birbirlerine dayam ve evrelerindeki gsz lkeleri igale balamlard. Hitler, Rusyay eninde sonunda yokedecekti. Molotov-Ribbentrop Paktnn

imzalanmasyla hayal krklna urayan Japon Bykelisi General Oshimaya, Hitlerin Msterih ol, mterek dmanmz Moskovaya kar birlikte alacamz zaman uzak deildir dedii bilinmektedir (Gerede 1994:313). Ankara evrelerinde de Alman-Sovyet Paktnn srekli olamayaca kans vard. Birinci Dnya savandan Almanyann elinden alnan mstemlekeler ve Hitlerin Kavgam kitabnda yeni yerleim yerlerini Rus topraklarnda aramas, er ge iki devletin savaacann bir iaretiydi (Osten 1992:84).

1939un ilk yarsnda Avrupadaki birok kk devleti de korumasna alacak ngilizFansz-Sovyet Paktnn imzalanmasna yaklalrken, Almanya ile Rusyann ani yaknlamas bu abalar bir anda yok etmitir. Alman Dileri Bakan Joachim von Ribbentrop ve Sovyet Dileri Bakan Molotov tarafndan hazrlanan Alman-Sovyet Pakt 23 Austos 1939da imzaland. Pakt, ilk meyvesini sekiz gn sonra verdi ve Almanya Polonyaya sava ilan etti.1

1.2. KNC DNYA SAVAININ LK YILLARINDA ALMAN ZAFERLER

Almanya 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrd. ki gn sonra ngiltere ve Fransa Almanyaya sava ilan ettilerse de Polonyaya yardm edemediler. lke hafta kadar ksa bir sre iinde dt. 17 Eyllde de Sovyet birlikleri lkenin dousuna girerek igal ettiler.2 Polonya iki lke arasnda paylalm oldu. 1939-40 k sakin getikten sonra Mttefiklerin Norvee kacaklarn anlayan Almanlar 9 Nisan 1940ta egdml bir harektla Danimarka ve Norvei denizden ve havadan igal etmeye baladlar. Danimarka igalin balad gn derken, Norvein tamamnn istils Haziran ban buldu. Bu arada beklenen asl sava, 10 Mays 1940ta Bat Cephesinin almasyla balad. K boyunca hazrlanman Alman birlikleri, ezamanl bir harektla Hollanda, Belika ve Lxemburgu ineyerek Fransaya saldrd. Yeni sava anlaynn gerisinde kalm olan Fransa da ancak be hafta dayanabildi. Akabinde gzlerini Britanyaya diken Hitler, Luftwaffeyi youn bombardmanla buradaki hava gcn yokederek yaplacak Alman kartmas iin gerekli artlarn hazrlanmasn istedi. Ancak Britanya Hava Savanda istediini alamayan Almanlar, 1941 Eyllnden sonra tekrar douya yneldi.

nn, Yakup Kadri Karaosmanoluna Almanya ve Rusya arasndaki pakt ile ilgili fikirlerini sorduunda, Yakup Kadri Almanlarn bunu o kadar ciddiye almadklar ve Finlandiyada Kzlordunun dt durumun Almanyay heveslenirebilecei dorultusunda iki farkl Berlin izleniminden bahsetmiti (Karaosmanolu 2004:222). 2 Sovyetler, 1939da Polonyaya girilerinde 996 l ve 2002 yaral vermilerdir (Glantz 1995:17).

Almanlar, Sovyetlerin Balkanlar, Boazlar ve Baltk k ile ilgili skntlarn bilerek, bu blgelerdeki etkilerini nlemek isiyorlard. Macaristan, Romanya ve Bulgaristann 1940-41 knda Mihvere katlmasyla Sovyetlerin Balkanlara doru yaylmasna ilk nlem alnm oldu. Baltk kndaki Kattegat ve Skagerrak boazlar zaten 1940 Nisanndaki Weserbung Harekt ile Almanlarn kontrolne gemiti. Geriye Ruslarn Avrupada ncelikli kar olduu tek konu Boazlar kalmt ki, buras Ruslar ile Almanlarn kesin olarak ayrld nokta oldu. Buna dayanarak Boazlarn kinci Dnya Savann kaderini deitirecek olan Dou Cephesinin almasnda nemli bir rol oynadn dnebiliriz. Ancak Dou Cephesinin almasndaki asl neden, Rus-Fin Savanda Kzlordunun dt durumdan dolay Sovyet gcn yanl hesaplayan Hitlerin, Kzlordunun iini henz glenmeden bitirerek Rus Steplerini Lebensraum iin faaliyete geirme isteiydi.

1.3. KNC DNYA SAVAININ LK YILLARINDA SOVYET YAYILMACILII

Almanlarla pakt imzalarken Manuryada Japonlar ile atma halinde olan Kzlordu, bu pakt sayesinde yaylmaclklarn Avrupada da srdrme frsat buldular. 17 Eyllden balayarak Polonyann dou kesimini igal eden Ruslar, 30 Kasmda Finlandiyaya saldrarak buradaki taleplerini g kullanarak elde etmeye altlar. Ancak Finlandiya k artlarn son derece verimli kullanarak Ruslar durdurmay baarnca, savan ikinci aamasnda daha ok birlik yarak ve korkun kayplar gze alarak Fin savunma hattn yarmay baaran Sovyetler, 13 Martta Finlere taleplerini kabul ettirerek antlama imzaladlar. Kzlordu 15-17 Haziran 1940ta Letonya, Litvanya ve Estonyay da igal ederek dzenledikleri seimlerle buralar Sovyetler Birliine kattlar. 30 Haziranda ise Sovyet birlikleri Romanyann Besserabya ve Bukovina blgelerine girdiler. 1939-1940 yllarnda, Avrupadaki Sovyet yaylmacl Almanlar dndryordu. Polonyann dousunu igal ettikten sonra Finlandiyaya da saldran ve istediklerini alan Ruslar Fin Krfezinin gvenliini salamlar, Baltk lkelerini igal ettikten sonra da

10

Baltkn dou kesimi Sovyet donanmasnn kontrolne girmiti. Ayrca Sovyet silh teknolojisinin de hzl atlmlar iinde olduu bilinmekteydi. 1940 Kasmndaki Berlin grmelerinde Molotov, Ribbentropun teklifini reddetmi, grmeler artk fazla bir ey getirmeyeceinden kesilmiti (Bloch 2003:343).1 Trkiyedeki Alman Bykelisi Franz von Papen ise Molotovun taleplerini Trklerin renmesinden Trkler Mttefiklerin tarafna kayar diye endie duyuyordu (Gerede 1994:158).

1.4. SAVAIN BAINDA TRKYE

Trkiye bir yandan yetersiz olanaklarn hzla glenmeye seferber ederken, dier yandan da d ilikilerini kontroll bir ekilde gelitirerek ittifak kurma peindeydi. Kendini yakn grd Batl Mttefiklerden bekledii ittifak, sava baladktan ksa bir sonra gereklemi2 ve 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz Antlamas imzalanmt. Ancak savan ba Batl Mttefiklerin istedii gibi gitmemi, Avrupann en gl ordusu olarak kabul edilen Fransann 1940 yaznda kmesiyle sadece ngiltere ayakta kalabilmiti. Bu da yetmezmi gibi ngiltereden sonra Avrupann en gl donanmasna sahip olan talya da Almanlarn yannda savaa girdiinden, dengeler ngilizlerin aleyhine tamamen bozulmutu.3

12-14 Kasmdaki Berlin grmelerinde Ribbentrop, Molotova Sovyetlerin scak denizlere almasnn ran Krfeai ve Arap Denizi zerinden olmas gerektiini sylerken, belirsiz bir ekilde Trkiyenin Boazlardan Sovyetler Birliine gei serbestlii salayabileceini de eklediinde, Molotovdan ... akln nfuz alanlarnn snrlandrlmas asndan gerekli olduu eklinde bir yant almt. Berlin grmeleri kmaza girdikten ksa bir sre sonra, 26 Kasmda Molotov Alman Bykelisi Schulenburga taleplerini Sovyetlerin ran Krfezine genilemesi, Finlandiyay ilhak etmesi Bulgaristann korumacs olmas, Trkiyede sler kurmas ve Japonlardan Gney Sahalini almas olarak bildirmi, Hitler ise bu teklif karsnda Ribbentropa yant gndermemesini sylemiti (Bloch 2003:341-343). 2 Molotov-Ribbentrop Paktnn imzalanmasndan sonra, ngiltere ve Fransa Trkiyenin de bu pakta kaymasndan endielenerek acilen Trkiyeyi somut bir antlama ile kendi taraflarna balamak istiyorlard (Deringil, 1994:81-82). 3 Bir Fransz falc, Trkiyede 1939da byk bir deprem olacan sylemi ve o sene iinde Erzincan Depremi meydana gelmiti. Ayn falc 1940ta Rusyann paralanacan, talyann yenilerek perian duruma deceini ve Trkiyenin bir ylda geirecei deiikliin byk bir imparatorluk olarak kendini gstereceini, ngilterenin dalma tehlikeleri geirdikten sonra tahta kacak Kral Edward sayesinde eski gcne kavuacan ve Almanyann yenilmi bir Hitler ynetiminde kleceini, dolaysyla demokrasilerin galip geleceini sylemitir (Barutu 1977:329).

11

1.4.1. Barbarossaya Doru Trkiye

Molotov, 7 Nisan 1939da ngilizlere gnderdii metinde ngiltere, Fransa ve SSCBnin zel bir karlkl yardm antlamas iin Trkiye ile birleik grmelere girmesinin gerekliliinin kabul edilmesini istemi, 15 Nisan 1939da Trkiyedeki Sovyet Maslahatgzarna gnderdii telgrafta Karadeniz ve Balkanlardaki yeni duruma ilikin Trkiye ve SSCB arasnda karlkl danmalarda bulunmak ve saldrya kar olas savunma nlemlerini belirlemeyi dnyor, Tiflis ya da Batumu Trkiyeye verebileceini sylemiti (Uurlu 2003:36). Trkiye ise Mihverin Avrupada stnl elde etme politikasna kar mcadele etmeyi grev sayyor, Almanyaya kar Alman saldrsnn kendisine dorudan bir tehdit oluturmas durumunda harekete geecei de biliniyordu (Uurlu 2003:41-44). Ancak pek gvenmedii Rusyaya kar da temkini elden brakmyordu. Almanlarn Moskova Bykelisi 17 Eyll 1939da Berline gnderdii mektubuyla, Stalinin azndan Trkiyenin Rusya ile Boazlar ve Balkanlar ile ilgili bir yardm pakt imzalanmasn teklif ettiini iletmiti. Ribbentrop, bunu Trkiyeyi Mttefiklerden kopartabilecei iin olumlu bulup, Molotovun konunun zerine gitmesini istedi. Ancak Molotov bundan Ekim banda vazgemiti (Aydemir 2000:168170). Sovyet liderlerle grmek iin 21 Eyllde yola kan Dileri Bakan Saraolu, 25inde Moskovaya vard (Jaescke 1990:17). Ancak bir dizi grmelerden sonra 20 Ekimde, yapt grmelerden hibir ey elde edememi bir ekilde geri dnd (Aydemir 2000:121). 19 Ekim 1939da 15 yl sreli olan Trk-ngiliz-Fransz ttifak Antlamas imzaland. ttifak ncelikle talyaya kar ve Akdeniz sahnesinde alnm karlkl bir tedbirdi. Ancak protokol maddesinde Sovyetlerden gelebilecek ikinci bir tehdide kar alnm bir nlem de sz konusuydu.ttifakn maddelerinde Avrupadan gelecek bir tehdit st kapal olarak belirtilmiti. Yine de Almanya, Trkiyeye o zaman iin uzakt ve dolaysyla Almanyaya kar savaa girmek dnlmyordu.Bunun yannda, antlamann ikinci protokolnde Sovyet tehdidinin belirtilmesinde, Boazlar konusu yznden Trk-Sovyet grmelerinin kesilmesinin nemli rol vardr.

12

1939 Ekiminde Stalin, Saraolundan hem Trk-ngiliz-Fransz Antlamasnn Sovyetler lehine dzeltilmesini, hem de Boazlarn ortak savunulmas iin bir pakt imzalanmasn istemitir. Ayrca Almanyann Trkiyeye saldrmas halinde Sovyetlerin serbest kalmasn da sunduu antlama taslana eklemiti (Deringil 1994:92).1 Stalin, ayrca grmelerde Boazlarn ortak mdafaasn ve Karadenize sahildar olmayan devletlere ait harp gemilerinin Boazlardan geemeyeceine dair Trkiyenin Rusyaya garanti vermesini talep etmitir (zbey 1999:538). 1939 sonlarna doru, Franszlar ve ngilizler Bakdeki petrol yataklarn bombalayarak stratejik bir kazan elde etmeyi dnyorlard. Von Papen, Franszlarn Finlandiyay kurtarmak iin Baky bombalamak istediklerini ancak Trklerin kabul etmeyeceklerini sylemiti (Jacobsen 1988:104, 26 ubat 1940). Gerekten de Saraolu, Mttefik uaklarnn 1940ta Bakdeki petrol retim tesislerini bombalamas dncesini desteklemi, ancak ran stnden olmasn istemiti. Trkiye zerinden byle bir saldrnn yaplmas ise Trkleri bir fait accompli ile savaa sokmak demekti (Deringil 1994:100-103). Savan gitgide yaklaacan hisseden yetkililer, halk bilinlendirmek iin 27 ubat 1940ta pasif savunma ile ilgili, stanbulda 400.000 yaz datmlardr (Jaescke 1990:25). 1940 sonbaharndan itibaren douya dnerek Balkanlar ile ilgilenmeye balayan gl Almanya iin bile Trkiyeye saldrmak o kadar kolay deildi. Hitlere gre Bulgaristan ile birlikte Almanya, Trkiyeye baskda bulunsa da, Trkiye Rusyann yardmyla sessizliini koruyacaktr (Jacobsen 1988:279, 4 Kasm 1940). Hitler, OKH Kurmay Bakan Franz Haldere Boazlarn Rusya yenildikten sonra halledebileceklerini sylemitir. Ayn zamanda Trkiyeye saldrmann Rusya iinin ertelenmesine yol aacan belirtmitir. Von Papen de Saraoluna, Trkiyenin topraklarna ve bamszlna sayg gstermekte olduklarn sylemesinin Trkiyenin Avrupadaki yeni dzenle ibirlii yapmasn saladn sylemitir (Jacobsen 1988:287-289, 28 Kasm 1940).

Bu madde Molotov-Ribbentrop Paktnn bir sonucuydu (Deringil 1994:93).

13

Molotov, Almanlar ile imzalanan pakt sayesinde Trkiyeye kar pek dosta olmayan bir tutum sergilemekteydi.1940 Hazirannda Trkiyenin Rusya ve Mihver lkelerine kar ald tavrdan bahsediyordu. Stalin de, Trkiyenin Karadenize hakim rol oynamak istemesi ve Boazlar zerinde hakimiyet kurmak istemesi yznden Trkiyeye kar Sovyet phesinin younlatn, Trkiyenin Batumu tehdit ettiini sezdiini, Akdenizdeki talyan hakimiyetini tanmasna karn, Sovyetlerin de Karadenizdeki hakimiyetinin tannmas gerektiini, dnyordu (Aydemir 2000:171). Bu arada Fransann yenilgisiyle birlikte, nnnn von Papen ile grmesi Alman zaferinin Trkiyenin siyasetinde bir deiiklie neden olduu ve Almanlara yaknlamaya balad izlenimini dourmutur (Barutu 1977:106-107). Berlin, 3 Temmuz 1940ta Ruslara, Fransada ele geirilen baz belgeleri akladnda bunlarn arasnda Bak Plan da bulunuyordu. Almanya bunu Trk-Sovyet ilikilerinin kopmas iin yapmt ve ylede oldu. Sovyetler Birliinin Ankara Bykelisi Terentiev Moskovaya geri arld.1 Bununla birlikte Trk basn da Almanyann aleyhine dnd (Koak 2003, 1:502-503). Molotov, 1940 Kasmndaki grmelerin sonunda Finlandiya, Bulgaristan ve Boazlar, ran ve Japonyann Kuzey Sahilindeki hakk ile ilgili drt maddeli bir ltimatom niteliinde bilgi vererek -ki, von Papene gre Trkiye Mihvere katlmazsa drt devletin Trkiyeye kar ortaklaa harekete gemesi de bildiriye dahildi,- Hitlerin Dou Cephesi hazrlklarn bir kat daha artrmasna ve 18 Aralkta Barbarossa Harekt iin emir vermesine yol amtr (Gerede 1994:165).2 Hemen ardndan 25 Kasm 1940ta Sovyet temsilcisi Sobolev, Bulgaristana giderek Bulgar Kral Borise, snrlarnda ynak yapm Trk birliklerine kar yardm, hatta Midye-Enez Hattna kadar snrlarn geniletmeyi teklif etmi, Kral Boris ise bunu reddetmitir (Hergner 1999:192). 17 Ocak 1941de Sovyet Elisi Dekanozov Alman Dilerine bir nota vererek Sovyetler Birliinin Boazlara ve Balkanlara yabanc asker birliklerin girmesini,

11 Eyll 1940ta Terentievin yerine Vinogradov atand. Vinogradov, 3 Ekimde gven mektubunu sundu (Jaescke 1990:35-36). 2 Molotovun Berlindeki grmelerinde Finlandiyadaki Alman birliklerinin ekilmesi de sorun olmutur.

14

kendi kar ve gvenliklerine bir darbe sayacaklarn bildirdi (Gerede 1994:169). 17 ubat 1941de karlkl gven ve dostluun vurguland Trk-Bulgar Ortak Beyannamesi yaynland (Soysal 2000:641)1 ve Bulgaristan bu sayede 1 Martta Mihver glerine katld. Hitlerin nnye yollad 4 Mart 1941 tarihli mesajda sz ettii silh kardelii ve arkadalk, aslnda artk bir iktisadi dostluk ekline brnmt (Glasneck:15). Lend-lease kanunu, 11 Mart 1941de ABD Temsilciler Meclisinde kabul edildi.2 ABD Kongresi bu kanun erevesinde yedi milyar dolarlk bir denek ayrmsa da, Trkiyeye yardm pratikte ngiltere aracl ile yaplacakt (Barkay 2001:51). Bu arada Ruslar, Almanlarn Dou Avrupadaki hareketlenmesinden phelenmeye balamlard. Bu sayede Trkiyeye kar yine bir yumuama politikas gtmeye baladlar. Bunun sonucunda 25 Mart 1941de Trk-Sovyet Ortak Beyannamesi akland. 1925teki Trk-Sovyet Saldrmazlk Paktna atf yapan beyannamenin metninde, Trkiyenin yabanc bir saldrya maruz kalmas durumunda Sovyetler Birliinin anlayna ve tarafszlna gvenebilecei yazlmtr (Soysal 2000:644). ngilizler, Trkiyenin bir rol oynayabileceini, eer Rusya savaa girerse Mihverin Avrupada evrelenebileceini dnyorlard (Jacobsen 1988:303, 13 Aralk 1940). ngilizler, Ruslar ile mttefik olmak isterlerken, Eden de Trkiyedeki Sovyetlerin neden olduklar pheleri azaltmak istemi, ancak Molotovun Berlini 1940 sonundaki ziyareti bunu engellemitir. nk Trkiye, 1939daki Alman-Sovyet ittifaknn kendini de yutaca konusunda antlamaya varacaklarndan korkmaktayd (Gorodetsky 1999:284). daha nce bu ilemi, Polonya, Finlandiya, Beserebya ve Baltk lkeleri de bunun ilk kurbanlar olmutu.

Beyannamenin imzasndan sonra Babakan Refik Saydamn verdii beyanata gre, Trkiyenin Bulgar snrndaki yna Bulgarlar endielendiriyor, Mihver siyasetini etkiliyor ya da bunu bu ekilde gsteriyorlard. Trkiye ise Bulgaristana ynelik tehdidinin bulunmadn sylyordu. Beyannameye gre Bulgarlar Balkanlarda her trl taarruza girimemek tahhdnde bulunurlarken, Trkiyenin de dier devletlere olan taahhtlerini bozmama artyla savunma amal siyasetinin gereini ifade ediyordu (Barutu 2001, I:437). 2 nce Amerikan Senatosundan 60 kabul ve 31 red oyuyla geen Lend-lease kanunu, 11 Mart 1941deki oturumda da ABD Temsilciler Meclisinde 317 kabul ve 71 red oyuyla kabul edildi (Barkay 2001:51).

15

Ancak Almanya, Balkanlarda iki aya yakn sren harekt dneminden sonra Trkiye ile anlamay tercih etti. ncelikle Rusyann ii bitirilecekti. Von Papen 14 Mays 1941de, Ribbentropa nnnn eski dostluk balantlarn kurmay garanti eden bir anlamaya hazr olduunu bildirdi (Uurlu 2003:156). Barbarossa ncesinde Sovyetler, Trkiyeyi Alman tuza konusunda uyararak, Sovyetleri phelendirecek, gcendirecek ya da Stalini Almanlara yaklatracak bir hareket yapmamasn sylediler (Gorodetsky 1999:284). Ancak Trkiye k yolunun Almanlar ile anlamakta yattn bilyorlard. 17 Haziranda Bakanlar Kurulu, Saraolunu Trk-Alman Saldrmazlk Antlamasnn imza iin yetkilendirdi.1 Trkiye, 18 Haziran 1941de Almanya ile on yl sreli bir saldrmazlk pakt imzalad (Ouz 1983:359). Antlama, 25 Haziran 1941de hkmet tarafndan kabul edilerek yrrle girdi.2 Alman-Rus karlamas Trkiyeyi Rus igalinden kurtarabilecek bir durumdu. Sonuta Ruslar da, Trkler de Almanlarn bir dierini igal etmesini tercih eder pozisyondaydlar. Artk Trkiyeye ortaya kacak yeni durumu smrmek dyordu.

1.4.2. Trkiyenin Durumu

1.4.2.1 Savunma Yaplanmas

Trkiyenin savunma yaplanmasnda cidd eksiklikler mevcuttu. Ordunun yaps genelde salamd ve i gvenlik sorunlar tehdit haline gelmeden giderilebiliyordu. lkenin savunma sanaynde de nemli atlmlar yaplm, Trk mhendisi ile iisi uak retiminde eitli tecrbeler kazanmt. 17 milyona varan nfus, gerektiinde bir ila bir buuk milyona kadar asker kartabiliyordu. Batda yaanan asker elimeler yakndan izleniyor, bir ok byk devlete asker renciler yollanyordu. Her eye ramen ekonomik imkanszlklarn krkledii yetersiz sanayileme ve kalifiye igcnn
1 2

BCA: 18.01.08.95.51.10 4072 sayl Bakanlar Kurulu Karar, Kavanin Mecmuas DEVRE: VI Cild-22:752-753.

16

azl ve bunlara bal bir ok yapsal sorun, ulamdan kaliteli silh retimine kadar silhl kuvvetlerin donanmn son derece olumsuz etkiliyordu. Yerli retimin say ve kalitesinin kstl oluu silhta ihracat krklyor ve bu da ekonomiye sekte vuruyordu. 1921 ylnda kurulan Askeri Fabrikalar Genel Mdrl, Anadoludaki ilk ve cidd savunma sanay altyapsnn temelini oluturmutur. 1924te Ankarada hafif silh ve top tamir atlyeleri ile fiek ve marangoz fabrikalar, 1927de yeni mhimmat fabrikas, 1928de pirin fabrikas, 1931de Krkkale Elektrik Santrali ve elik Fabrikas, 1936da barut, tfek ve top fabrikalar, 1943te de gaz maskesi retimi iin Mamak Gaz Fabrikas kurulmutur (Savunma Sanayii 2001:32-33). Deniz Kuvvetleri, bir lkenin silhlanmasndaki en pahal blm oluturmaktadr. Buna ramen Cumhuriyet dneminde kstl da olsa baz altyap atlmlar yaplmtr. 1924te Yavuz Muharebe Kruvazrnn bakm iin Glck Tersanesi kurulmu, 1941de ise Takzak Tersanesi tekrar faaliyete geirilmitir. Alman Heinkel, Junkers ve Dornier uak reticileri, iki sava aras dnemde Rusya, sve ve Trkiyede kurduklar fabrikalarda, Versailles Antlamasn delercesine uak retmilerdi (Neillands 2003:24). Bu sayede, Trk havacl iin retim altyapsnn hazrlanmas da TOMTAn 1926da kuruluu ile balamtr. Alman destei ile kurulan firmann Kayseride kurduu tesisler 1928 ylnda retime gemiti.1 1936da zel giriimci Nuri Demiran stanbulda kurduu uak fabrikasnda da Nu.37 koduyla uak retimine balanm ancak bu fabrika 1943te dalmtr.2 1930lu yllarda, stanbul Hali yresinde zel sektr olarak kurulmu olan Nuri Killigil tesisleri de dnemin silh reten iki zel firmasndan biri olmu ve burada tabanca, 81 mm. havan ve mhimmat, eitli tahrip kalplar, patlayc ve yanc maddeler ile piroteknik maddelerin retimi gerekletirilmitir.

Tesislerde 1939a kadar 15 Alman Junkers A-20, 15 Amerikan Hawk sava ua, 10 Amerikan Fleding eitim ua ve 15 Alman Gotha irtibat ua olmak zere 112 uak retilmi, 1939dan sonra Hava Kuvvetleri Komutanlna ait uaklarn bakm yaplarak uak retimi durdurulmutur. 2 Bu uaktan 24 adet ile ok sayda da planr retilmitir.

17

Havaclk sanayndeki ilk byk giriim Trk Hava Kurumunun 1941de Ankarada kurduu uak fabrikas olup, bu fabrika 1944ten itibaren retime balam,1 ayrca kinci Dnya Sava srasnda ngiltereden satn alnan uaklarn bakm ve onarm iin 1942-43 yllarnda Malatyada uak onarm atlyeleri kurulmutur (Savunma Sanayii 2001:32-33). Tm bu gelimelere ramen Trk Harp Endstrisi zayft. Askeri fabrikalarda sadece tfek mermisi, havanlar ve kk apl bir tr tanksavar silh retiliyor, atlarn nal ve mh gibi zorunlu ihtiya bile sveten salanyordu. Sava ncesinde Beykoz Fabrikasnda sr derisinden yaplan postallar bile kalitesiz olup, bunlar sava srasnda ngiliz postallaryla deitirilmilerdir (Trk Subaylar 1999:51-52). Savunma sanay, a yakalamak iin yakn takipte olmakla birlikte, hacim ve kalite olarak gelimi lkelerin olduka gerisinde kalmtr. Aratrma ve retim gayretleri son derece kstl olduundan TSKnn elindeki silhlar daha ok yabanc lkelerden ithal edilerek salanmaktayd.

1.4.2.2. Trk Ordusunun Durumu Ve Silhlanma

Trk Ordusunda Ordu stihbarat, Deniz Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri ve Kara Kuvvetleri Alman sistemine sahipti. Ancak Deniz Kuvvetleri ve Hava Kuvvetleri savan ilk ylnda ngiliz sistemine gemiti. Trk Ordusunda Almanyaya kar gl bir sempati vard.2 Alman asker sisteminin gc ve yetenei Trk Ordusu tarafndan yakndan takip ediliyordu (Koak 2003, 1:406-408). Ancak ordu Alman modelinde olmasna ramen, gen askerler daha ziyade Mttefik yanlsyd (Seydi 2006:28). Bu arada Ordu Donatm Tekilat henz mevcut deildi. Genelkurmay
Bu fabrikada 80 ngiliz Miles Magister eitim ua, bir miktar iki motorlu ambulans ua, THK-10 hafif nakliye ua, 60 adet ift kiilik uur eitim ua ile ok sayda eitli planr retilmitir. 2 Trkiyenin Almanya ile ortak bir yan vard. Her ikisi de emperyalizme kar baarl olmular, biri Yunanlar, br arlkl olarak Franszlar bozguna uratrken aslnda ngilterenin smrye dayanan d politikasn yenmilerdi. Ancak Almanya, Polonya, Hollanda, Belika, Lksemburg, Danimarka ve Rusya gibi lkelere saldrd iin kendisinin de emperyalist emeller beslediini ortaya koymutur. Trkler ise kendi anavatanlarnda savaarak galip gelmilerdi. Temelde biri saldran, dieri savunan konumunda olduundan, Trkiyenin Almanlar ile birlikteliinden elde edebilecei nemli karlara ramen Almanyaya hala pheyle yaklam olmas son derece doaldr.
1

18

Bakanl ise nceleri Cumhurbakanna balyken, 5 Haziran 1944te Babakanlka balanmtr (Jaescke 1990:97). nn, katld 12-19 Eyll 1942deki atalca Manevralarnda yeni tertipte taarruzu izlemiti. Manevralarda topuyu kullanmann eksiklii ve tertipsizliini, tanklarn dermanszln, uaklarn taarruza katlmnn ve kullanmnn zayfln, top mevzilerinin hava savunmasnn yetersizliini grmt (nn 2001:340-341). Bununla birlikte hem ngilizler, hem de Almanlar, TSKnn personel saysn nemsiyorlard. Schellenberg, anlarnda Trkiyeye yapt seyahatte getii her yerde Trk Ordusuna ait birlikler grdn ve bunun kendisini ok etkilediini sylemitir (Schellenberg 1956:382). Ancak bu kadar kiinin askere arlmasyla tarm sektrnde retim dm, savan tam ortasnda ekmek bile karneye balanmt. Bu durum orduya da yansm, 1942 ubatnda Trkiyede ekmek istihkaklar % 20 azaltlrken, ordunun ekmek istihkak da asker bana 750 grama indirilmiti (Cebeciolu 1998:353). 11 Mays 1942de ise bu oran gnde 600 grama kadar ekilmitir.1 Barbarossann henz ilk aylarnda 18.000 Sovyet tankn ve 10.000i akn Sovyet uan tahrip etmi olan Almanya iin Trkiyenin elindeki 200-300 tank ile 200-300 uan stnde durmaya bile demezdi.2 Ordunun donanm arlkl olarak bir ok farkl lkeden ithal edilen silahlardan oluuyordu. Bununla birlikte yerli retim sayesinde kazanlan silahlar da bulunmaktayd.3
1 2

BCA: 10.50.324.27. Trkiyenin hava gc, uak ve pilot says ve kalitesi asndan kendisinden daha iyi olan Polonyann hava gcyle karlatrlabilir. Polonyann hava gc 1939 Eyllnde elinden gelen baary sergilemekle birlikte, Luftwaffe tehdidini bertaraf edememiti. 3 Orduda Fransz Hotchkiss ve ngiliz Bren hafif-makinelitfekleriyle Sovyet Maxim, Fransz Hotchkiss ve Alman Schwartlse ar makinelitfekleri, Somon topu ve 25 mm. Krkkale tanksavar topu, Alman Mauser tfekleri (max. menzil 1200 m., etkili menzil 400 m.), eitli tabancalar mevcuttu. Mantelli, Schneider, Krupp toplar ile 75/20lik Bofors da topu, Rus ve Alman obsleri, 105/30luk Rheinmetall, 105 mm.lik ngiliz Sahra topu, 150/24lk ek Skoda sahra obs, ngiliz Vickers-Armstrong uaksavar topu ve statik mevzilere konulandrlm dier toplar bulnuyordu (Trk Subaylar 1999:51-52). Alman Hkmetinin hibesi olarak 1943 Eyll sonunda gnderilen 108 adet 50 mm.lik Pak-38 tanksavar toplar IV. Kolorduya verildi. Bunlar, 1.000 m. mesafeden 80 mm.lik bir zrh delebiliyorlard. Bu toplarn o zamana kadar TSK envanterine giren en iyi toplar olduu anlalmaktadr. Bunlara ait traktrlerin verilmesi de nerilmi ancak alnmamlardr (Trk Subaylar 1999:249-251).

19

31 Ocak 1944 kadar Mttefiklerden alnan tanksavar toplarnn says da olduka artmtr.1 ngilizler, ayrca 1940ta talyanlar bozguna uratm, ok sayda hafif ve ar silh ele geirmilerdi.Bunlardan tank, top, orta apta makineli tfek ve piyade tfeini cephaneleriyle birlikte Trkiyeye gndermeye sz vermilerdi.2 Sava boyunca Trkiyenin silah ve ekipman ihtiyacn karlamak iin tek ithalat kayna Mttefikler olmamtr. Ordu envanterindeki eksikliklerin giderilmesi amacyla sava boyunca Almanya,3 svire4 ve dier bir ok lkeden de eitli silhlar alnmtr. Hatta Trkiyenin Almanyadan silh talebi 1942 Austosunda 400.000.000 RMye ulamtr. Almanlar Bakr ve Krom karlnda bu talebin karlanmaya alldn belirtmilerdir. Bu talep Alman retiminin cepheye gndermekte olduu ihtiyat ekipman baltalayabilecek oranda yksekti (Koak 2003, 1:638-639).5
1.500 adet 37 mm., 400 adet 57 mm. ve 38 adet 75 mm.lik tanksavarlar, 75, 87 ve 155 mm.lik ngiliz ve Amerikan top ve obsleri ile 97 mmlik uaksavarlar da gelmiti. Ancak bunlarn baz paralar noksand (Cebeciolu 1998:367). Bu arada anakkale Boazna 305 mm.lik ngiliz Vickers-Armstrong ve ekoslovak Skoda toplar konulandrlmt (Koak 2003, 1:409). 1943te ngilizler, 350 tank, 48 otomatik silh, 300e yakn tanksavar topu, 300 sahra ve orta apl top, 200 havantopu, 500e yakn tanksavar silh, 99,000e yakn otomatik silh ve dier silh trleri, 420 hafif apl havantopu ve bir milyona yakn tank maynnn da bulunduu 80 milyon dolarlk yardm gndermilerdi (Weisband 2002:147). ngilizler, 1943 Martnda 100 lokomotif ve 2.500 adet 15 tonluk vagonu iki para halinde gndermeyi kararlatrdklar zamanise, kmr sknts ekmeyen Trkiyenin deniz nakliyatnn sekteye uram olmasndan dolay gneye yeterli kmr gnderemediini fark ettiler (Weisband 2002:144-145). 2 1941 ubatna kadar ngilizlerden 500 adet 13,9 mlik tanksavar tfei ve 125.620 adet mermisi, 7,7 mm.lik hafif makineli tfek iin 24 milyon adet mermi, 750 adet 7,9mm. Vickers ar-makineli tfek, 76 adet 94mm. uaksavar ve 76.000 adet mermisi, 75mm.lik uaksavar iin 6.000 adet mermi, 94mm. uaksavarlar iin 15 adet 1,5 tonluk kamyon, ayn toplar iin 99 adet arazi arac, bir adet tamir arac, 100 adet sepetli motorsiklet, iki adet 60 metrelik kpr dubas, 20 adet kpr dubas traktr ve dier bir ok eit gere alnmt (Koak 2003, 1:326-331, ara ek III). 3 Almanyadan 1938-1939da sipari edilen silhlardan bir ou gelmemitir. 1939 Eyllne kadar gelenler; 28 adet 105/52 top ve mhimmat, 104 adet 75/42 koulu sahra topu, drt 75/42 motorlu sahra topu, iki adet 150/55 top, 56 adet 37/50 sahra obs, 12 adet 37 mm. kara ve hava topu, 80 adet 150/24 obs, iki 240/28 ar obs, baz uaksavarlar iin dokuz komuta arac, 434 adet T-6, 40 adet T-7 ve 16 adet T-9 traktr ve baz dier malzemeler gelmiti (Koak 2003, 1:320, ara ek III). 4 21 Mays 1942de, 26.160 kilo rafine Bakr satna kar, svireden 20 mmlik Oerlikon toplar iin 50.000 zrh delici mermi, 25.000 yangn mermisi ve 25.000 tahrip mermisi ithal edilmesi kararlatrld (BCA:18.01.02.98.42.12). 5 Bunlarn iinde 200 orta snf tank ve 1/3 modern avc ve bombardman ua olan 200 uak, 200 adet 37 mm.lik Flak 36/37 uaksavar, 200 adet 20 mm.lik Flak 30 ya da Flak 38 uaksavar, 100 adet 75 mm. Pak-40 tanksavar topu ve cephaneleri mevcuttu. 200 tank Almanlarn zaman zaman Dou Cephesinde ihtiya duyduu son bir tank tmeninden % 25 daha fazlas demekti. Ayrca makineli tfekler, asker aralar, tamir aralar, yedek para, optik aralar, mayn ve asker fabrikalar iin ara-gere te talep listesinde mevcuttu. Hitler, talebin dndnden daha geni kapsaml olduunu ama hepsini karlamaya aba harcayacaklarn belirtmitir (Koak 2003, 1:638-639). Von Papenin listesine gre Trkiyenin Almanyadan verdii sipariin iinde gze arpanlar 60 adet Pak 38, 265 adet MG-34, 32 adet Pz-IIIM, 3 adet PzBefWg-IIIK, 35 adet Pz-IVG, bir adet ar tat arac onarm ve bakm atlyesi ve 60 adet Focke-Wulf 190 idi (Glasneck:193). 1943-1944 yllarnda ise Almanyadan toplam 72 Focke Wulf FW 190 Aa3, 32 Pz-IIIM, PzBefWg-IIIK, 35 Pz-IVG, 108 50mmlik Pak-38 tanksavar topu, bir
1

20

Tanklar, kinci Dnya Savandaki silhlar arasndan ana unsur olarak ne kmtr. Almanlarn Blitzkrieg teorisiyle parlayan panzer birlikleri (zrhl birlikler) savan ilk yarsnda muharebelerde baskn rol stlenmilerdir. Ancak TSK bnyesindeki tank gc az olup, mevcudiyetin ou daha savan banda modas gemi olan Sovyet, ngiliz ve Fransz tanklaryd. Halbuki Trkler tanklarla daha Birinci Dnya Savanda Gaza Muharebeleri srasnda tanmlard. Bu yeni snf, ngilizler tarafndan ilk savata gelitirilmi ve tecrbe kazanmtr. Ancak kinci Dnya Savanda ngilizler, kalitesi Almanlardan ok daha dk tanklara ve tank piyade destei olarak gren klasik zihniyete sahiplerdi. lk kez 1928de tank almna giden Trkiye, sava balayana kadar Fransz, ngiliz ve Sovyet meneli iki sava aras dnemin tank ve zrhl aralarndan az bir miktara sahip olabilmitir.1 Sava srasnda daha modern ngiliz, Amerikan ve Alman tanklar TSKnn envanterine girmise de, Dou Cephesindeki acmasz tank teknolojisi yarna ayak uydurabilecek kalite ve saydan uzak kalmtr.2 Ayrca tank gcn destekleyecek motorize birimlerle de ilgili ciddi aksaklklar mevcuttu.1

adet Takm Ar Seyyar Tamirhane, 20 adet 75 mm L/42 Krupp sahra topu, ok sayda yedek para, gere, Askeri ya da Hava fabrikalar iin malzeme ve mhimmat gelmitir (BCA: 10.52.344.9). 1 1928de Fransadan bir miktar 1918 model FT-17 tank alnm, 1932de ise Sovyetlerden 64 adet makinelitfekli T-26 Model 1931 (T-26A-2) piyade destek tanklar ile T-27 tanketleri (makinelitfekli ve paletli hafif zrhl ara) ve 43 BA-6 zrhl arabas tedarik edilmitir. 1932de Kara Kuvvetleri bnyesinde ilk tank taburu Svari Binba Tahsin Yazc komutasnda 1934te 64 makinelitfekli Model 1931 ve 45 mm.lik toplu T-26 Model 1933 (T-26B-2) tanklaryla, Lleburgazda kuruldu. Sonradan taburun alay seviyesine kartlmasna karar verildi. lk tank alay hazr olsa da, farkl lke meneli tanklar blklerde eitlilik yarattndan, alayn idamesinde ok byk glklerle karlalyordu. lk zrhl tugay ise 1937de Lleburgazda, Albay Zekai Okan komutasnda ayn tanklardan kuruldu. 1939da Franszlardan 37 mm.lik toplu 100 Renault R-35 ve ngilizlerden 20 mm. toplu 16 Vickers zrhl keif arac satn alnarak zrhl gc artrld (Cebeciolu 1998:331 ve Oku 1996:70). Envanterdeki bu tanklar o zamana gre yeni olsalar da 1941deki Alman ve Sovyet tank teknolojilerine gre ie yaramazlard. Dou Cephesinde 1941 boyunca yaanan tank muharebelerinin tecrbelerinden sonra, T-26 tanklar 1942de envanterden kartlarak taretleri atalca ve Erzurumdaki mstahkem mevkilere kondular. Renault R-35 tanklar ise 1944te envanterden kartlarak havaalanlarna yakn koruma olarak datldlar (Oku 1996:71). 2 ngilizler, 1942 Kasmna kadar Trkiyeye 200 tank gnderdiler. 24 ubat 1943e kadar 1. Orduya gnderilen tank says 49u Valentine ve 102si Stuart 151i buldu (Cebeciolu 1998:356-358). 1942den itibaren gnderilen 60 150 Scout Car zrhl keif arabas ile 1943ten itibaren gnderilen 60 ngiliz Bren Carrier zrhl keif arac da Trkiyenin bu alanlardaki ihtiyalarn karlad. Ek olarak bir miktar 25 poundluk (87,6 mm.) ngiliz Bishop kendinden kundakl top geldi (Oku 1996:71). 1943 ylnda ise Martta 81, Nisanda 131, Maysta ise 151 tank daha ngilizler tarafndan Trkiyeye gnderildi (Cebeciolu 1998:359). 31 Ocak 1944e kadar Trkiyeye 200 Valentine ve 176s Stuart 376 tank gnderilmi, buna 25 adet Sherman eklenmitir (Cebeciolu 1998:366-367). 1943 ve 1944te ise Almanlardan 35 Pz-III ve 35 Pz-IV tank alnd (BCA: 10.52.344.9). Bu arada 1943te Krkkalede retilerek Ford motoru konan ilk Trk tank denenmeye baladysa da, eitli nedenlerden dolay program

21

Btn bunlara ilaveten, tank snfnn eitimiyle ilgili de nemli bir sknt olduu gzlenmektedir. 1940ta Harp Okulunda tank dersi pek yaplmyordu (Trk Subaylar 1999:41). 1941de ise birliklerde zrhl ara olmadndan tanklarla muharebe talimi yerine, tanklar arasndan gelen piyadelere at muharebesi talimi yaplyordu (Trk Subaylar 1999:222). Sava ncesinde Almanyadan tank alm yaplmamas ve bunun yerine kalitesi daha dk olan Fransz, ngiliz, ek ve talyan tanklar ile ilgilenilmesinin birden ok sebebi olduu sylenebilir. ncelikle yeni kuak sava tarzn -ann bir ok klasik dnceli asker liderleri gibi idrak edemeyen- Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, tanklarn savaalanlarnda geici olduunu ve spanya Savanda etkisizliklerinin kantlandn dnyordu. 1922deki Byk Taarruzun cesurane ve o zaman iin yeniliki olarak tanmlanabilecek plann hazrlayan komutann, Blitzkrieg ile gelen yeni sava tarzna yabanc kalmas ile sulamak hakszlk olur. nk bir ka asr zerine gelitirilerek sava tarzn tamamen deitiren bu sistemde tanklar savan ana unsuruydu ve stn ate kaabiliyeti ile zrhlar sayesinde dman hatlarn nce deliyor, sonra da arkadan evirerek kitleler halinde teslim olmaya zorluyorlard. Sanki Ortaan valye saldrlarna taktik anlay kazandrlarak bir sisteme oturtulmu gibiydi. ngilterede J.F.C. Fuller ve B.H. Liddell-Hart ile gelien bu akmn ilk denemesi 1932de Salisbury Ovasnda ngiliz Tugeneral Hobart tarafndan tatbikatte gerekletirilmise de, ngilizler bu tarz benimsemeyerek tanklar piyade destekisi olarak grmeye devam etmilerdi. Charles De Gaulle ve Georgi Jukov ise, Blitzkriegin yakn takipileri olmulard. Fransz asker liderlere bu yeni tarz kabul ettiremeyen De Gaulle, 1940taki Fransa Seferi srasnda bir kar hcumla Almanlara zor anlar yaatmaktan ileri gidememiti. Ancak De Gaullen bu denemesinden 10 ay kadar nce Jukov, Manuryada uygulad Blitzkrieg benzeri denemesi sayesinde Khalkin Gol
yarm kald. 1942de ise Tank Talimgah kuruldu ve 26 Eyll 1943te Tank Okuluna evrilerek tank snf oluturuldu. 1944te ise ilk tanklar mezun oldular (Oku 1996:71). 1 Trk Ordusunda motorlu ara says ok az ve ok eitliydi (Weisband 2002:144, dipnot 33). Orduda 28 farkl kamyon mevcuttu (Aydemir 2000:133). ofr says da azd. Suriye zerinden ngilizlerden alnan yardmla ulaan kamyonlar bu yzden sorun yaratmt. Ayrca 1944te TSK envanterinde 114 eit top mevcuttu ve bunlar arasnda 1905ten kalma olanlar bile vard (Cebeciolu 1998:367). Elde bulunan baz top mermilerinin miadn doldurduundan ve su altnda kalm olduundan hedefe 500 m. kadar ksa dt ya da patlamad bilinmektedir (Trk Subaylar 1999:191). Bu durum, sava srasndaki harektlar etkileyecek cidd bir lojistik sorunlarnn habercisi olup, byle bir eitlilik sava srasnda savunma sanay kuvvetli olan bir lke iin bile baars yapacak niteliktedir.

22

Zaferini kazanm, ancak Sovyet Komutanl da tanklar piyade destekisi olarak kullanmakta srar etmiti. Bu tarzn sadece Almanlar tarafndan baaryla ve seri bir ekilde kullanlmas, ncelikle Almanlarn bu tarza iddetle ihtiya duymasndan yatar. Hitler gibi revizyonist ve idealist birisi, Avrupay istil etmeyi kafasna koyduysa yeni bir sava tarzn kabullenmeye hazr demekti. 1930larn balarndan itibaren Almanlar bu sayede zrhl birlikleri srekli gelitirerek 1940larn baarlarn hazrlamtr. spanya Sava ise tanklarn ilk basit modellerinin deneme alan olmutur. Yine de Guderiann Blitzkrieg teorisini gelitirerek Wehrmachta kabul ettirmesi olmasayd, kinci Dnya Sava belki de Birinci Dnya Sava gibi statik savunmalarn belki biraz daha esnekletii benzer bir savunma sistemi sava olacakt. Blitzkriegin nemini anlayan tek lke Almanya idi ve dierleri Almanlara yenilmedike bu sistemi benimsemediler. Yenilerek benimseyen lkeler ise znde kuvvetli bir asker teknolojiye sahip olup, bunun ktlarn nasl kullanacan bilmeyen lkelerdi. Trkiyede asker teknoloji yok denecek kadar azd. Kendi tankn retemeyen bir lkenin bakomutannn yeni sava eklini anlamas beklenemezdi. Sadece lke dnda eitime gnderilen asker rencilerin bir ksmnn bu gelimeleri anladn dnebiliriz. te yandan Birinci Dnya Savanda Gazze Muharebelerinde savaan Trkler burada ngiliz tanklaryla tanm ve bazlarn tahrip etmilerdi. Osmanl Ordusunun ise hibir zaman tank gc olmam ve Kurtulu Savanda da tank tecrbesi yaanmamtr.1 Bunlarn yannda savan banda Almanlarn kullandklar tanklar arlkl olarak hafif tanklard ve bir ou basit tanksavar toplar ile durdurulabiliyordu. Ancak hava destei ve hzl muhabereyi de tank doktrinine eklemi olan Almanlar, bu sayede karlarna kan ordular ykp gemitir. Hafif tanklarn, zaten ekonomik zorluklarla bouan Trkiye tarafndan nemsenmemesi anlalabilir bir eydir. Bununla birlikte Alman baarlar geliip kat stnde daha stn gzken Fransz Ordusu bir buuk ay iinde knce, tanklarn deeri iyice ispatlanm oldu. Daha Polonya Seferinin sonucunda
1

Bugn bile Trkiye hala tank sava tecrbesi olmayan bir lkedir.

23

tanklarn stnln kabul etmi olan akmak, bu konudaki a gidermek iin zamanla danman olan gen subaylara bavurdu. Aslnda yeni sava tarznn nde giden baarsn zamann tm liderleri de ya hayretle ya da endie ile karlyorlard. Hayretle karlayanlarn birisi de phesiz Hitler idi. yle ki, 1940 Hazirannda Guderiann emrindeki zrhl tmenlerden biri Fransann kuzeybatsndan yola kp ksa sre iinde svire snrna kadar ulanca Hitler buna inanmam, bunun zerine Guderian bizzat Hitler ile telefon grmesi yaparak durumu kabul ettirmiti. Hava gc, tank yarmas iin yaplan taktik bombardmanlar ile cephe hattnn belli kesiminin zayflamasn salayan en byk destek unsuru olup, harekatn bu safhadan sonra devamnda ise dman sevkiyatnn engellenmesinde ve dman kuvvetlerinin ypratlmasnda nemli bir rol oynuyordu. Trk Hava Kuvvetleri 1911 ylnda kurulmu olup, dnyann ilk bir ka hava gcnden biriydi. Birinci Dnya Savanda arlkla Almanyadan gelen uaklar sayesinde etkin olup ilk pilot ve teknisyenlerine kavuan Hava Kuvvetleri, iki sava arasnda zellikle Atatrkn verdii nemle, ksr bir glenmeyle an sektrel gelimelerini takip ederek etkin bir g olmaya almtr. Yerli uaklarn retimine ve Trk Hava Kurumunun olaanst abalarna ramen, ancak snrl bir hava gc oluturulabilmiti. 1928de Hava Kuvvetleri Mfettilii lavedilmi, Eskiehirde bir uak taburu kurulmutu. 1930da oalan uak blkleri birletirilerek tabur olarak rgtlendi. 1. Tabur zmirde konulandrld. Bu arada Yeilkyde de bir Hava stihbarat Bl mevcuttu. Zamanla bu tabur alay seviyesine kartld. Eskiehirdeki 1. Alayn bir taburu Ktahyaya kaydrld ve bu, daha sonra kurulacak 4. Alayn ekirdeini oluturdu. Yeni alnan uaklarla Bursada 5. Alay, kinci Dnya Savann balamasyla da Merzifonda 7. ve Erzincanda da 8. alaylar kuruldu (Cebeciolu 1998:332). Hava Kuvvetleri harekt ve eitim ynnden Genelkurmay Bakanlna, ikmal bakmndan ise Mill Savunma Bakanlna balanmt (Trk Subaylar 1999:53). Hava gcnn deniz ve kara nakliyatn korumas bekleniyordu. Ancak 1939da bunu baaramayaca da biliniyordu (Cebeciolu 1998:332-333). Sonuta uak ve pilot says

24

olduka snrlyd. 23 Mays 1940ta THK Bakan kr Koakn 2.500 uaa ve 15.000 pilota ihtiya olduunu aklamas bu sknty ortaya koyuyordu (Jaescke 1990:28).1 Bu yzden sava srasnda uak almlarna nem verildi.2 Trk pilotlar, sava ncesi ya da sava boyunca eitim iin ngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve Japonyaya gnderilmilerdi.3 te yandan sava boyunca yeni pistler ve eitli tesisler ina edildi.4 Buna ramen havaclkta yetersizlikler, sava srasnda Mttefiklerin Trk yetkililerle hava birimleri zerine yaptklar pazarlklar yer yer kztracak nitelikteydi.5 Ovalarda tank ve uak ikilisinin nnde durabilecek bir engel yoktu. Buna dayanarak Bat Trakya gibi bir yerin ana sava alan olaca dnlrse, Trk Ordusunun ne
1938de Eskiehir, zmir ve Diyarbakrda slenen 160-200 adet keif ve muharebe ua mevcuttu (Trk Subaylar 1999:53). 1939da hava gc 175i eitim ua olmak zere toplam 432 uakt ki, bunlarn birou eski ve modas gemiti. Trk Hava Kuvvetleri, savan banda 298i sava, 189u eitim ua olmak zere toplam 487 uaa sahipti. 1940-1944 arasnda ou ikinci yada nc snf olarak deerlndirilebilecek 625 sava, 28 nakliye ve 145 eitim ua olmak zere toplam 798 uak satn alnmtr (Cebeciolu 1998:332 ve Uarol 1998:528). Bu uaklarn ou ngiliz, Fransz ve Amerikan yardmlaryla, bir ksm da Almanlar ile yaplan kredi anlamalaryla tedarik edilmitir. THK ise, kuruluunun 15. yl olan 16 ubat 1940a kadar orduya 53 milyon lira deerinde 331 uak satn alm (Jaescke 1990:24), 7 Kasm 1940ta ise bu say 450yi bulmutu (Jaescke 1990:38). 2 ngilizler 1939 sonlarnda 80, 1941 balarnda ise 36 ua Trkiyeye vermilerdi. Franszlar ise sadece 30 uak verebilmilerdi. 1942-1945 arasnda 55 ngiliz ve 96 Amerikan ua daha Trk Hava Kuvvetlerine katlmtr (Koak 2003, 1:338-339, ara ek III). Sava ortasnda alan 100 milyon Reichsmarklk Alman kredisi sayesinde alnacak Focke-Wulf FW 190 A-3 uaklar ile ilgili olarak, 1943 Maysnda bu uaklar almadan nce eitim grmek iin Almanyaya gidecek alt pilot, bir mhendis, bir sivil tercman, drt yer personeli, bir telsizci, bir ekipman grevlisi ve bir silh uzmanndan oluan 15 kiilik bir kafile hazrland (BCA: 18.238.607.1943) Son dzenlemelerden sonra 1943 yaznda alt subay pilot, bir mhendis ve yedi yer personeli eitim iin Almanyaya gnderildi (BCA: 18.01.02.101.34.2). Verilen ilk 60 adet FW-190 sipariine sonradan 12 adet daha eklenerek, 72 FW-190 Trk Hava Kuvvetleri envanterine kazandrld. 1943-1944 yllarnda teslim alnan 72 FW 190, Bursa-Mudanya yolu zerine yerletirilen hava alayna verilmi, ancak bunlardan iki tanesi izleyen gnlerde dmtr (Trk Subaylar 1999:86). Ayrca 18 Nisan 1943 tarihli Trk-Alman Ticari Antlamas erevesinde 1.534.000 TL kymetinde be adet Junkers Ju-52 yolcu ua da alnarak, Devlet Havayollar Genel Mdrlnn hizmetine verilmitir (Kavanin Mecmuas DEVRE:VII Cild-26:678). Bu uaklar 2 Nisan 1944te stanbula gelmilerdir (Jaeschke 1990:96). 3 Sava ktnda Trk Hava Kuvvetlerinde 470 subay mevcuttu. 1940 yaznda 450 pilota ve 50 yedek pilota sahipti. 1941 Ocaknda, bu say toplamda 650ye kmtr. Sava boyunca 300 pilot ngilterede eitim grmtr (Koak 2003, 1:338-339, ara ek III). 4 Sava srasnda 38i ngilizler tarafndan yaplan 94 havass hizmete girmitir. Savan banda balca havasleri Balkesir, Bandrma, anakkale, Akhisar ve zmir/ilide bulunuyordu. slerden 15i Marmara Blgesi ve stanbulda, alts ise zmirdeydi (Koak 2003, 1:338-339, ara ek III). 1943 ortalarna gelindiinde, ngilizler tarafndan Trkiyede 25 hava meydan hazrlanmaktayd (Cebeciolu 1998: 361). 5 Trkiye savaa girmek iin ngilizlerden ncelikle 50 filo istiyordu ki, bu da 1.000 uaksavar bataryalar ve iki de zrhl alay eklenecekti (Weisband 2002:141). Hardihood kod adl yardm harektnn can damarn ise 16s bombardman filosuyla 45 uak filosu oluturacakt. Ancak Trk sleri bu kadar ua (tahminen 800-900 uak) deil ancak 25 filoyu (tahminen 450-500) barndrabilecek durumdayd (Weisband 2002:145).
1

25

akmak Hattnda ne de atalca Hattnda Almanlara kar baaryla direnebilmesi iin en ufak bir ans yoktu. Yani Trkiyenin 1941de savaa girmesi demek, boazlarn ok ksa bir srede Mihver hakimiyetine girmesi demekti. Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Donanmasnn mirasina sahipti. 1924 ylnda Cumhuriyet Donanmasnn ilk sava gemileri sipari edilmi, iki sava aras dnemde sadece gemi says deil, yeni gelien cihazlar alnarak gemilerin kalitesi de artrlmt.1 Bu dnemde eski gemilere yeni yetenekler kazandrlrken, bir yandan da Hollanda, talya ve Almanya gibi lkelerle yerli kzaklarda retilen yeni gemiler Trk Donanmasna katdlar.2 Almanlardan ayrca eitim konusunda yardm da alnmtr (Cebeciolu 1998:331-332). Sava srasnda nemli miktardaki Mttefik yardm denizden geliyor ve gvenlik asndan Trkiyenin gney limanlarna ulatrlyordu. Bu yzden ngiltere, sava srasnda skenderundaki ky tesislerinin yapmna ve burann karadan Uluklaya balanmasna da yardm etmitir (Ouz 1983:360). Trk Ordusunun sadece silh kalitesi ve donanm alarndan deil, ikmal asndan da son derece zayf olduu aka ortadayd. Savan ortalarnda bile Zonguldaktaki kmr yataklarndan gneye kmr ikmali yaplmas imkanszd ki, bu durum stratejik adan cidd bir zaaf olup, harekt srasnda belli bir aamadan sonra birliklerin hareket

Deniz Kuvvetleri bir eski muharebe kruvazr olan Yavuz, eski kruvazr olan 1906 yapm Berk-i Satvet, 1906 yapm Peyk-i evket ve 1903 yapm Hamidiye, yeni muhrip, torpidobot, mayn arama-tarama gemisi, bir ana yatak gemisi, bir ya gemisi, bir kmr gemisi ve yedi denizaltndan oluuyordu. Sava balaynca deniz yollarndan yolcu gemisi ile bir de ilep alnarak donanmaya katlmt. Harp srasnda da drt ngiliz Muhribi alnd. nl Hamidiye Kruvazr okul gemisi olarak hizmet veriyordu (Trk Subaylar 1999:52-53 ve nde 1976:735). 2 23 Temmuz 1938de suya indirilen Saldray denizalts, donanmaya 5 Haziran 1939 katld (Metel 1960:156). 16 Temmuz 1939da Kielden stanbula geldi (Jaescke 1990:7). Bir adet 105. mm.lik top, iki adet 20 mm.lik uaksavar ve torpidolarla donatlmt. 80 metre uzunluundaki denizalt su yzeyinde saatte 20 mil hz yapabiliyordu. Yedi subay, 25 astsubay, 30 erden oluan 62 kiilik mrettebata sahipti. Saldray, 1958 kadrodan kartld (Metel 1960:156). 28 Austos 1939da Yldray, gn sonra da Batray denizaltlar Kielde kzaktan indirilmilerdir (Jaescke 1990:16). Ancak Batray, 27 ubat 1940ta ilk seferinde batmtr (Jaescke 1990:25). stanbulda ina edilen ve 1939da kzaktan indirilen Atlay da 12 Temmuz 1942deki eitim dal srasnda batmtr (nde 1976:735). Trk-Alman ilikilerindeki souma yznden 1940 Martnda Trkiyeye verilmeyen U-bot UA ise, 1940 Maysnda, Atlantike sefere kmtr (Blair 1996:144). ngilizlerden alnan Il denizalts ise 30 Ocak 1943te skenderuna vard (Jaescke 1990:83). 1941 ve 1942 yllarnda ngiltereye smarlanan gemilerden muhrip, iki denizalt, iki mayn deme gemisi, 12 araba vapuru ve sekiz mayn temizleme gemisi donanmaya katld (Cebeciolu 1998:332). Ayrca ngilterenin Vichy Fransasna bal Suriyeyi igalini mteakip, 1941 yaznda Fransz donanmasndan 11 gemi Trkiyeye gelerek iltica ettiler. Mersin Limanna gelen gemiler enterne edilerek Erdeke gnderildiler (Cebeciolu 1998:352).

26

kabiliyetlerini son derece olumsuz etkileyebilirdi.1 Byle bir durum bir orduyu modern harbin hareketli sava tarzna, statik ya da az hareketli bir cephe savunmas ile karlk vermesini gerektirirdi ki, bunun sonucunun yenilgi olmas da kanlmazd. Statik savunma ise, 1943 yazndaki Kursk Savann gney kesiminde Alman ilerleyiini tamamen engelleyemedii gibi, 1944teki Normandiya kartmasnda da Batl Mttefikleri de engelleyemeyecekti. Bu tr sava tarz ancak talya gibi youn dalk blgelerde geciktirici etkiye sahip oluyor ve zayiat cidd bir oranda artryordu. Trk Ordusu 1945te, 1939dakine oranla ok daha glenmi, ekipmannn kalitesi ve says muzzam artmt. Buna ramen 1939da dier ordulara kar gsz konumunun 1945te deitiini syleyemeyiz. nk jet uaklarn, roketlerin, aralarn ou eski kalyordu. Buna ramen kinci Dnya Savanda TSKda yaanan kuvvetlenmeyi Trkiyenin dnya lkeleri ile bu alanda arasnn srekli almas durmu, sava sonras en modern silhlara ve taktiklere kavumak asndan bir frsat domutu.2

1.4.2.3. Siyas, Ekonomik Ve Sosyal Yaplanma

Kurulal henz 16 sene olan Trkiye, zayflklarn gidermeye alrken patlak veren sava ancak siyas manevralarla atlatabilirdi. Trkiyenin ansna jeopolitii ve bunu iyi tahlil eden tecrbeli bir siyas ynetim kadrosu mevcuttu. Trkiye Cumhuriyetinin sava srasndaki siyas kadrosu son derece tecrbeli olup, sava ve siyas ileri iyi bilmektedirler. 1939-45 arasnda nemli mevkilere gelmi kiilerin neredeyse tamam, daha nce lke ynetiminde az veya ok etkin olmu ahsiyetlerdi (Deringil 1994:58).

Polonya ve Fransa hareket kabiliyetinde Almanyann ok gerisinde kalmt ve her ikisi de bir ay civarnda dayanabilmilerdi. Kzlordunun erken yenilgilerinde de ayn durumla karlalm, Rusyay kurtaran ise bir adan stratejik derinlii ile ans olmutur. Baka bir deyile Almanlarn sava stnlkleri ile belirledikleri hedefler arasndaki uzun mesafeler, yzylda eine az rastlanr bir k ile birleerek Alman Ordusunun zafere ulamasn engellemitir. 2 Ancak silh kalitesi sava bittiinde bile yeterince gelimemitir. Trkiyenin ordusundaki kaliteli ekipmann sava srasnda yeterince gelimemesini, Alman ve Sovyet ekipmanlar yerine ngiliz ekipmanlarna arlk vermesine balayabiliriz. nk kesintisiz kara savann ve buna bal olarak daha kaliteli silh gelitime mcadelesinin dorua kt geni Dou Cephesinin aksine, Batl Mttefiklerin stnlk mcadelesine bal olarak kara aralarn gelitirme abalarnda nemli bir ivme yakalayabilmesi, Batda srekli kara sava artlarnn olutuu 1944n ikinci yarsn bulmutur. Bu da Dou Cephesindeki bu teknolojik yarn stesinden gelebilecek kadar byk bir ivme deildir.

27

26 Aralk 1938deki CHPnin 4. Olaanst Kurultaynda yeni bakan seilen nnye, en gen iki milletvekilinden biri olarak Kurultay Katibi seilen Adnan Menderesin sunduu Kurultayn nnye Ballk Bildirgesi, nnnn elindeki yetkileri de aa vurmu oluyordu: Partimizin deimez Genel Bakanlna intibah olunan Trkiye Devletinin byk reisicumhuru ve kahraman Trk Ordusunun yce babuu, Mill ef smet nnye Byk Kurultayn yrekten sayg ve ballnn arzna karar verilmesini ve bu kararn kendisine sunulmasn, derin sayglarmzla arz ederiz (Aydemir 2000:38-39). nn, Mill ef seildiinde yaklamakta olan sava artlarna ncelikli bir nlem olduunu dnecek olsa gerek, Atatrk ile atan ve ksen eski silh arkadalar ile bararak gvenlii gelitirdi, hem de bunlarn devlete hizmete dnmelerini salayarak rejimin idari gcn artrd. 1942de Dr. Refik Saydam lnce, kabineyi kurma grevi savan ilk yarsnda diler bakan olan Saraoluna verilmiti. nn ve Menemenciolu ile sk bir uyum iinde alan Saraolu, Dou Cephesindeki olaylar yakndan takip ediyordu. Bu dnemde Saraolu ve Menemenciolunun siyasetteki belirleyicilii nemliydi. 1942-1944 yllar arasnda Diler Bakanln yrten Numan Menemenciolu, bu makam adeta meslek edinmi bir ahsiyetti. Bakanla sahipti ve sk bir ekilde ynetiyordu. Saraolu resmi programna balarken her sabah saat 9.00da Menemenciolu ile grr ve sonra kamuoyuna kar tek bir azdan konuurlard (Weisband 2002:36-37). Cevat Akaln Dileri Genel Sekreteri olduktan sonra, toplanan dileri mesajlar dorudan nnye gitmeye balad. nn, hkmetin filtresinden gemeyen bu mesajlar ahsi olarak inceliyor ve bu da kukusuz ahsi dnceyle karar vermesini artryordu. Dolaysyla savan ikinci yarsnda hkmetin Mill ef zerindeki etkisi bu yolla azalmtr diyebiliriz (Weisband 2002:21).

28

Bykeli Feridun Cemal Erkin ise nnnn kinci Dnya Sava esnasndaki d politikas konusunda gereklere uygun sz sylemek mevkiinde olanlar, bata nn olmak zere, kr Saraolu, Numan Menemenciolu, Mehmet Cevat Akaln, ben ve Bakann yeeni ve en yakn Turgut Menemencioludan ibarettir (Erkin 1987:136) diyordu. Bu kadro, hem 20. yzyln ilk yarsnn deneyimine, hem de o 1940larn ada kltrne sahipti. Trablusgarp Sava, 1930lardaki talya kukusunun temelini atm, Balkan Savalar ise 1941deki akmak ve atalca hatlar arasndaki ekilie bir ngr kazandrmt. Birinci Dnya Savandaki Alman-Trk ilikileri ise kinci Dnya Sava srasnda Trklerin Almanlara olan gvensizliklerini getirmitir (Deringil 1994:58). Cumhuriyetin ilan ile kinci Dnya Sava arasndaki 16 yllk dnemde zellikle tarm alannda ok yol kateden Trkiye, yine de sava yllarnn ekonomik yetersizliklerinden kurtulamam, ekonomisini bilimsel olarak ynlendirebilecek bilgi birikimi ve tekilatlanmay salayamam, sanayi rnleri iin d borcu artm, bte aklarn kapatacak yatrmlar salayamam, zel sektrn gelitirememi ve ekonomik skntlara bal olarak silhl kuvvetlerinin ihtiyacn karlayamamt (Yiit 1999:410411). Trkiyenin ncelikli bir sorunu, yllk btesinin kstl olmasyd.1 Sava srasnda savunma btesinin genel btedeki oran nemli miktarda artarken, toplumsal
1

Btenin % 90 vergiden karlanyordu (Koak 2003, 2:537). Bunu artrmak iin ok tartlan 1942de kartlan Toprak Mahslleri Vergisi ile Varlk Vergisi damgasn vurmutur. Toprak Mahslleri Vergisinin karlmasnn bir amac tarm d kesimden alnan Varlk Vergisi ile denge salamasyd (etin 1999:291). Toprak Mahslleri Vergisi iin de nce % 8, sonra % 10 orannda vergi uygulanm ve bundan da 110-130 milyon TL gelir beklenmiti. Ancak geim sknts eken kyller rnn topraa gmerek gizlediinden bu vergide de istenilen rakama ulalamamtr (Ar 1998:456-457). Varlk Vergisi, 11 Kasm 1942de 4305 sayl Bakanlar Kurulu karar ile kartld. Vergi, servet ve kazan sahiplerinin servetleri ve fevkalede kazanlar zerinden bir defa alnacakt (Kavanin Mecmuas DEVRE:VI Cild-24:1). 114.368 ykmly kapsayan Varlk Vergisi sayesinde 465.384.820 lirann on be gn ierisinde toplanmas gerekiyordu ki, bu btenin bir yllk geliri oranna yaknd. Verginin stanbuldaki 317.275.642 liralk blmnn ise sadece 221.317.642 liras tahsil edilebilmitir (Ar 1998:455-456). Vergiyi demeyenler baskl davranlarn sergilenmedii toplama kamplarna gnderilmilerdir.

29

hizmetler, eitim, salk ve bayndrlk gibi dier alanlarn oranlar da buna paralel olarak azald.1 Hatta Dou Cephesinin en hararetli zaman olan 1941-1944 arasnda bu hizmetlerin bedeki oranlar asgariye indi (Metinsoy 2007:55, tablo 1). Ordunun asker saysnn geni tutulmas, tarm alanlarnn azalmasn saladndan bu konuda cidd skntlar bagstermitir.2 Ordunun ihtiyalar sayesinde daha da artan talebi karlamak iin Refik Saydam Hkmeti hububat3 ve dier yiyecek maddeleri ile giyim maddelerine fiyat kontrolleri uygulam ve yeterli stok temini salamtr.4 Deniz tamacl byk lde azald iin, tketim mallarnn ithalat da neredeyse durmu, arz-talep dengesi bozulunca da ykselen talep karsnda oulukla kanunlara aykr olarak kurulan zel fabrikalarn says hzla artmt. Bu ortamda gelien frsatlk sayesinde zel sektrde ksa zamanda zenginler tremiti (Ar 1998:450-451). Btn
kr Saraolu, II. Saraolu Hkmetinin programn 15 Mart 1943te aklarken, Varlk Vergisi ile toplanan 225 milyon lira sayesinde emisyon hacminin 767 milyondan, 720 milyona drldn, Merkez Bankasnn 35 ton altn aldn sylemiti (Dal 1988:112). Varlk Vergisinin henz tahsil edilmemi olan bakayalar, 15 Mart 1944te kartlan 4530 sayl kanun ile terkin edilmitir (Kavanin Mecmuas DEVRE:VII Cild-26:63). Bu nlemler sayesinde vergi gelirleri 1944-45 dneminde, 1941-42 dnemine gre 2,41 kat artmtr (Baydar 1978:74). Bylece Almanlarn ve Ruslarn Trkiyeye ynelik olas saldralara kar koyabilmek iin gereken silah donanmnn nemli bir ksm karlanarak ordu biraz daha caydrc hale getirilmitir. Vergilerin dnda salanan baka deneklerde vard. rnein, 1941de Mill Piyango daresi Hava Btesine 2.620.000 ksr lira brakmtr (Baydar 1978:45). hracat gelirleri ise az olmamakla birlikte, dardan acilen alnan silh ve eitli asker malzemeler bunu yaklak olarak dengeliyordu. Bu arada Trkiyenin i borcu 1939da 620.000.000 TL iken, 1945te 1.500.000.000 TLye ykselmitir (Koak 2003, 2:537). Savunma btesinin genel bte ierisindeki pay 1939da % 50, 1940ta % 61, 1941de % 64, 1942de % 66, 1943te % 63, 1944te % 59 ve 1945te % 51 olmutur (Metinsoy 2007:55, tablo 1). 2 Bir milyonun stnde asker bulundurulmas hem devletin masrafn artran, hem de tarmn daralmasna neden olacak bir igc kaybdr. 22 ubat 1942de Tan Gazetesinin Btn Okullarda zci Tekilat Vcuda Getirilecek balkl yazsnda, 3.000 izcinin hasat mevsiminde ekin ilerinde alacan duyurmas, bu yzden olduka dikkat ekicidir (Tan, 22 ubat 1942 Yedinci Yl- No: 2338). 1941de okul bahelerinde buday ve patates yetitirilmesi, Ekim seferberliklerinin oluturulmas, kara ve deniz ulam aralaryla tarm makinelerinin tanmas gibi tedbirlere ramen 1942 ylnda Birinci Dnya Savandakine benzer bir buhran yaand (etin 1999:283). Ancak kat stnde bile olsa bu say Almanya ve Rusya gibi gler iin belli seviyede bir caydrclk salarken, ngilizler ile yaplan d siyaset pazarlklarnda da nemli bir koz olmutur. te yandan sava boyunca ekilen kat sknts nedeniyle gazeteler genellikle kk ve drt sayfa km (Kuru 1998:498), Petrol Ofisi oluturularak petrol rnlerinin temini, datlmas, satlmas, ithali, stoklanmas, fiyatlarnn belirlenmesi yeniden dzenlenmitir (Ar 1998:452). 3 Trkiyede nfusun % 75,6s kylerde yayordu (Uarol 1998:527). Dolaysyla Trkiye henz bir tarm lkesiydi. Ancak Trkiyede tarm, arlkl olarak ilkel yntemler ile yaplyordu. Budayn retim miktar 1939da 4.191.528 ton, 1941de 3.483.147 ton, 1945te ise 2.189.318 ton olmutur. Arpann retimi ise 1939da 2.275.460 ton, 1941de 1.758.246 ton, 1945te ise 934.309 ton olarak gereklemitir (Kksal 1999:246, tablo). 4 Fiyat indeksi 1938den 1945e kat art gsterirken, 1938 ile 1944 arasnda gda indeksindeki art 11 kat bulmutu (Ortayl 1998:424).
1

30

bunlar yetmiyormu gibi, Trk Hkmeti bir yandan da sava boyunca ykma yol aan byk depremlerin yaralarn sarmakla uramtr. Saraolu, sava srasnda i siyasetin en nemli cephesinin ekonomi olduunu sylemitir (Dal 1988:99). 18 Ocak 1940ta Mecliste kabul edilen Mill Korunma Kanununun birinci maddesi sayesinde hkmet olaanst durumlarda, yani genel ya da ksmi bir seferberlik, lkenin savaa girme olasl ya da yabanc devletler arasnda Trkiyeyi de ilgilendiren bir sava halinde, yasann gsterdii biim ve koullarda, olaanst nitelikte yeni grev ve yetkiler veriyordu. Bu sayede hkmet kendi savaa dahil olmasa da tehdit kaynaklarna kar nlemini nceden alabilecek, tehdidin deien ynne gre yeni tedbirler alrken zaman kazanm olacakt. Gerek grdnde yasay hemen uygulamaya kayabilecek ve durumu TBMMye bildirecekti (Koak 2003, 2:373374).1 Savan balamas, Trkiyenin ithalat ve ihracatn da baltalamtr. Trkiye petrol alamyor, teknoloji transfer edemiyordu. Bylece ihracata ynelik ilkel endstri gelitirme faaliyeti de zayft (Ortayl 1998:423). Dviz yoksunu olan Trkiye, d ticaretinin % 90n clearing ile yapyordu (Glasneck:65). Ancak zellikle Menemenciolunun pazarlkl sayesinde ithracat ve ithalat dengesi Trkiyenin elhine olmutur. Bununla birlikte devlet borlar bu dnemde iki kat artm olsa da, bu art dier uluslarn borlaryla karlatrldnda ll olarak nitelenebilirdi.2 Grld gibi, savunma ihtiyacnn artrd ekonmik glklerin stesinden gelinmesi iin hkmet Varlk Vergisi gibi tartmal olan srad abalara bavurmaktan

Kanunun ikinci maddesi. Yasa sava boyunca drt kere deiiklie uram, neredeyse tamam deitirilmitir (Koak 2003, 2:383). Hkmet, Mill Koruma Kanunu erevesinde, gerektiinde kzden gemiye kadar ok eitli aralara el koyabiliyordu (Ar 1998:453-454). Ancak kanunun uygulanmas olumsuz sonular da yaratmtr. rnein sava srasnda mill gelir ve cretlerde nemli bir d yaanmtr. 1938 ile 1945 arasnda mill gelir % 22 azalrken, cretler ise % 31 orannda dmtr (Koak 2003, 2:399-iki tablodan karlmtr). 2 D ticaret rakamlarnda ihhracat, 1939da $99.647.000, 1940ta $80.904.000, 1941de $91.056.000, 1942de $126.115.000, 1943te $196.734.000, 1944te $177.952.000 ve 1945te $168.264.000 olmutur. thalat ise 1939da $92.498.000, 1940ta $50.035.000, 1941de $55.349.000, 1942de $112.879.000, 1943te $155.340.000, 1944te $126.230.000 ve 1945te $96.969.000 eklinde gereklemitir. (http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=508). D ticarette nde gelen lke, 1944 ortalarna kadar Almanya idi. Ancak ABDye yaplan ihracatn toplamdaki pay da % 14ten, % 44e ykseldi. Bu yeni oluan siyas ve asker dengelerin bir sonucuydu (Ar 1998:457).

31

kanmamtr. Bununla birlikte asker says ile tarm arasndaki iliki zrine de Cumhuriyet Tarihinin en nemli tecrbesi yaanmtr. Bu dnem boyunca hem Mihver, hem de Mttefikler ile ticari ilikilerin gelitirilmesine de nemli aba harcanm ve bunlarn sonucunda sava bandakine kyasla savunmaya nemli pay aktarabilen bir bteye sahip olunmutur. Sava zamannda toplumsal almalar da sryordu. Toplumu savatan uzak tutabilmek iin bir yandan baz tedbirler alnyor, dier yandan da artmakta olan kitle iletiim araler kullanlarak toplumla irtibatn sreklilii salanyordu. Sava boyunca sinemalarda gsterilen haberler ile halk bilgilendirilmitir (Kuru 1998:499). Sava baladktan bir hafta sonra, 8 Eyll 1939da Trk niversite rencileri Avrupadan geri arlmlardr (Jaescke 1990:17). Taraflarn Trk toplumuna ynelik faaliyetleri de kontrol edilmekteydi. Trk yasalarna gre, yabanclarn Trkiyedeki siyasal birliklere ya da rk nitelikteki kurululara girmeleri yasakt. Trklerin ve yabanclarn, Trkiyede yabanc lkelerin kostm, kyafet, nian ve iaretlerini tamalar da yasakt (Koak 2003, 1:476). 1938de kurulan Ankara Radyosu hem halk d propagandaya kar uyank tutmu, hem de sava d kalma politikasn dnyaya hissettirmitir (Kuru 1998:498). Sava srasnda radyo kullanm da hzla armtr. Trkiyede 1939da 56.076, 1941de 91.216, 1945te 176.262 radyo mevcuttu (Koak 2003, 1:473, dipnot 395).1 Ayn dnem zel mektup gnderimi iki kat aarken, telefon says da be kat artmtr (Kuru 1998:498). Kltrel almalar da hzla srmekteydi. Sava boyunca zellikle halkevlerinin artrlmasna gidilmi ve buralarn faal olduklar gzlenmitir. 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayl yasa ile dzenlenen Ky Enstitleri, kent ve ky arasndaki kltrel fark kapatmak amacn gdyordu. Burada verilen bilgi ayn zamanda zirai retimde kalite artrm iinde gerekliydi. 1935te % 20.4 olan okur-yazar oran 1945te % 30.2ye kmtr (Kuru 1998:493-498).

17 Haziran 1940ta seferberlik emrinin teblii iin radyodan da yararlanlmas, Bakanlar Kurulu tarafndan kabul edilmiti. (BCA: 18.01.02.95.51.13)

32

1.4.2.4. Trk Basn

Trk gazetelerinde hemen her gn Dou Cephesi ile ilgili yazlar yazlmaktayd. zellikle baz emekli askerlerin harektlar deerlendiren yazlarna sklkla rastlanmaktayd. Gazeteler, cepheden gelen haberleri genellikle bir ila be gnlk gecikmeyle manetlerine ya da stunlarna yanstyorlard.1 rnein Harkov Karsaldrs, 23 ubatta birka gn gecikmeli olarak Cumhuriyet gazetesi tarafndan verilmitir. Ancak genellikle gazeteler hem Alman, hem de Sovyet tekziplerini yaynlamaktaydlar. Bununla birlikte, Alman ya da Sovyet kaynaklarndan alnan ve propaganda ierikli, abartl ya da aslsz haberlere de bolca rastlanmaktayd. Trk gazeteleri hkmetin sk denetimi altndaydlar. Dolaysyla, hemen her gn gazetelerin manetleri ve haber yazlar -ayn kaynaklardan gelmenin de etkisiylebirbirinin aynsyd. Farkllk ise arlkl olarak yan haberlerde ya da ke yazlarnda kendini gsteriyordu. Gazetelere sk sansr uygulanyordu. Buna ramen sava boyunca ok sayda kapatma karar da alnmtr. Trk basn, 1941 Martna kadar Mttefiklere yakn gzkm, bu tarihten sonra Almanlara yakn bir tavr sergilemitir. 1942den sonra her iki tarafa da lml mesajlar gndermi, 1944 Maysndan itibaren ise yeniden Mttefik yanllna dn yapmtr (Seydi 2006:51). Bu gelime, Trk Hkmetinin sava boyunca izledii d politikayla neredeyse tamamen rtmektedir. Trk basnnda sklkla hatalarn yereli genelletirme eklinde yansd

grlmektedir. rnein Dou Cephesinde kar ya da amur gibi haberler tm Dou Cephesini deil, harektlarn ya da asli harektn olduu blgenin tamam ya da bir kesimi iin geerlidir. rnein, 1941-42 kndaki ar souk tm gstermitir. Dou Cephesinde grlmekle birlikte, en byk etkisini Moskova evresinde ki cephede

Baz Rus, Batl Mttefik ya da Alman sempatizan gazeteler, tuttuklar tarafn olumsuz gidiat sz konusu olduunda kasten geciktirme yapm ta olabilirler. Bunun haricinde, haberlerin birok gazetede ayn ekilde aksettirilmesi kaynaktan alnma veya sansr konularn dndrmektedir.

33

8 Mart 1943te Cumhuriyetteki Ordu Yok Edildi haberinde, Kafkasya ve Karadenizde Rus tmenlerinin yok edildikleri haberlerinin srekli geldii sylenmektedir. Gerekte yok edilen bir ordu olmayp, haberin etkisi asndan zellikle bu kelimenin kullanld ortadadr.

34

KNC BLM: DOU CEPHES HAREKTLARI

2.1. RUSYAYA SALDIRI DNCES VE RUSYAYI STL PLANI

Kzlordu 1930lardan beri hzl bir asker yaplanma srecinde kuvvetleniyordu. Bu zaman iinde modern bir asker doktrin de gelitirilmiti. Sovyet derin harektlar teorisi, PU-36da yer alm olan, srpriz, aldatma ve harekta ynelik n koullarn yaratlmasndaki gizlilik stne oturan, mekanize formasyonlarn taktik hava kuvvetleri ve paratlerle desteklenerek combine silhlar ile vurularla dman savunma hattn en derinine kadar yarmak ve manevra ve ok ile dman yok ederek smrme iin koullar hazrlamak eklinde gelitirilmi bir doktrindi. Doktrinin baz temel kriterleri, subay olan G. S. Isserson tarafndan canl tutularak gelitirilmiti (Kipp 1989). Mareal Tukhachevskynin ele ald doktrin, 1937deki byk temizlik1 sonrasnda Stalin tarafndan yasaklanmt. Tukhachevskynin gelitirdii modern sava dncesinin modern silahlar gerektirmesi ve teknolojiyi vurgulamasnn aksine, ideolojik olarak savan teknoloji ya da silahlarla deil kitleler ve kitlelerin motivasyonu ile kazanlaca fikri, Kzlorduda olduu gibi devam etti. Bylece ana birimi piyade olan ordu srdrld. Bylece byk temizlikten sonra iinin ve kylnn Kzlordusu da zne dnm oldu (Dear, 2001:962-963). 1939da yenilenen sahra talimnamesinde ise savaa zorlayan lkeye kar saldrya giriilecei ve dman topraklarnda, saldr arlkl bir sava yrtleceinden bahsedilmekteydi (Werth 2000:133).
1

Stalin, bu temizlik harektyla 1937-38de be marealinden n, generallerinin % 90n, albaylarn % 80ini NKVD araclyla ldrtmtr. Bunlardan mareal, 13 ordu komutan, 57si kolordu komutan, 110u tmen komutan ve 220si tugay komutanyd (Carell 1974, 1:249). Nikita Khrushchev bunun altnda Hitlerin yattn sylemitir. Sovyet Ordusu, Byk Arndrma cidd bir yara almt. Boalan ou Kzlordu rtbelerini doldurmak iin hzl bir atama furyas balam, bir ok komnist subay hzla st rtbelere terfi ettirilmi ve 40 yalarnda marealler belirmitir. Bu durum, genel olarak Kzlordunun sevk ve idare yeteneini olduka zayflatm, nce 1939 knda Finlandiyadan sonra 1941de Almanlara kar anavatanlarnda Ruslarn, facialar ile dolu harektlarla tanmasna neden olmutur.

35

1940 Temmuzun da Genelkurmay Bakan Orgeneral B. M. Shaposhnikov, Harekt Dairesi Bakan yardmcs Tmgeneral A. M. Vasilievskinin sava plann kabul etmiti. Buna gre Almanlar, talya, Finlandiya, Romanya ve olaslkla da Macaristan ile Japonyann desteiyle saldracaklard. Mihver gc 270 tmen olacak ve bunun 233 bat snrnda yer alacaklard. Almanlarn asl kuvveti 123 piyade ve 10 panzer tmeni olacak ve Pripet Bataklklarnn kuzeyinden Minsk, Moskova ve Leningrad hedef tutacak ekilde ilerleyeceklerdi.1 Bu yzden Kzlordunun asl kesimini buraya konulandrmak gerekliydi. Stalin, bu plan Hitlerin Donetsteki kmr ve dier madenlerle ilgilenecei dncesiyle daha da gelitirmiti. 14 Ekim 1940ta MP 41 kabul edildi. Buna gre 171 tmen savunma kemeri ya da harekt kademesine gre datlacakt. lk kemerde hafif rtme birlikleri 57 piyade tmeni ile hazr olacak ve her tmen 70 kilometrelik blgeyi savunacakt. kinci kademe 52, ncsyse 62 tmenle korunacak ve 20 mekanize kolordunun ou Avrupa Rusyasnda bulundurulacakt (Glantz 1995:39). 1939da Ruslar, 1930dakinden 43 kat tanka, 6,6 kat uaa ve 7 kat silha sahip olmulard (Shtemenko 1971:129). 1940ta Sovyet endstrisi sadece 145.000 vasta retmiti ki, bunun 136.000i kamyondu. 1941 Ocakndaki sava oyunlarndan sonra, politbro her biri iki tank ve bir motorize piyade tmeninden oluan, toplam gc 40.000 asker ve 1.000 tank olan 20 mekanize kolordu kurmakla yetkilendirilmitir. Ancak 1941 Hazirannda sadece 10. Orduya bal olan VI. Mekanize Kolordu tam kapasiteye ulaabilmiti. Dier be mekanize kolordunun donatm eksikti. Bununla birlikte savan banda Sovyetlerin 17.745 uann sadece 3.719u son modellerdendi (Kipp 1989). 22 Haziran 1941de Sovyetlerin batdaki be asker blgesinde yeni tanklardan 508 KV ve 967 T-34 olmak zere toplam 1.475 stn tank bulunuyordu. Yine de mevcut tanklarn ou eski trd ve 15 Haziranda bunlarn sadece % 27si alabilir durumdayd (Werth 2000:139). Savan banda Ruslarn toplam tank says 17.000in zerindeydi (Carell 1974, 1:58). 23 Aralk 1940ta, General Ritter von Thomann2 verdii bilgiye gre, 45 mm.lik Sovyet Erhard topu, Alman tanklarn 300

Vasilievskinin sava planndaki ngrs, bir sene sonra gerek olmutur. Byle ngrl bir plann yaplmas ve kbul edilmesi Sovyet kurmay kadrosunun deersiz olmadn gstermektedir. 2 Baz generallerin bandaki von aristokratln gstergesi olup, sava srasnda Alman Ordusu aristokratlktan merit sisteme gemekteydi. Omer Bartovun konu ile ilgili olarak seili baz Alman

36

metreden vurabiliyordu. Etkili menzili 500 metre olup, 800 metrenin stnde ie yaramyordu (Jacobsen 1988:309). Alman orta-tanklarnn 50 mm. ile 75 mm. Olan toplar ise daha uzun etkili menzile sahiplerdi. Ancak T-34 ve KV-1 modellerinin 76 mm.lik toplar ile Almanlar henz tanmamlard. Bir Sovyet piyade tmeninin kat stndeki resmi gc 1941de, 14.483 asker, 294 top ve havan, 16 tank, 13 zrhl araba, 558 otomobil ve kamyon, 99 traktr ve 3.000 attan oluuyordu. Ancak gerekte birinci kademe tmenlerinde ortalama 8-9.000, ikinci kademe tmenlerinde ise 6.000in biraz zerinde asker mevcuttu (Kipp 1989). 190 milyonluk Sovyet nfusunun 16 milyonunu silh altna almak mmknd (Carell 1974, 1:77). Ruslar, 1940ta parat birliklerini iki misline karmlard (Shtemenko 1971:29). 1941de Sovyet Ordusunun belkemiini 18.000e yaklaan askeriyle piyade tmenleri oluturuyordu ve her tmende iki topu alay ile bir de tank taburu mevcuttu (Soviet Tactical 1998:V-1). Sava srasnda evrim geiren taktik doktrine gre Ruslar, yeniden dnerek uygulamaya baladklar derin harekt konseptlerine uygun olan tank ve mekanize kolordular oluturdular. Tank kolordular piyadeyle desteklendiinde yarma iin byk bir ok etkisine sahip oluyor, yarmadan sonra ise geni motorlu piyade birliklerine daha az sayda tanka sahip mekanize kolordular ise frsattan istifade ederek durumu smryorlard (Soviet Tactical 1998:V-2). Harektlar iin, Sovyet topusu genellikle kilometre bana 200-300 para top konulandryordu. Kesin harektlar iin 20.000i aan top yldn grmekteyiz ki, Birinci Dnya Savanda bu say bir lkenin kara kuvvetlerindeki top gcnn tamam demekti (Soviet Tactical 1998:V-48). Sovyet Deniz Kuvvetleri ise, 1940-1941de 500den fazla gemi imal etmiti. Alman saldrs balarken, Sovyetlerin yedi kruvazr, 59 destroyer, 218 denizalt, 269 torpedobot, muharebe gemisi ve 2.500 uaktan oluan bir deniz gc vard (Shtemenko 1971:30). Stalin, 5 Mays 1941deki konumasnda, ordunun yeniden inasnn tamamlanmasyla savunma durumundan, saldr durumuna geeceini sylemitir (Frster 2004:82). Bu konumadan sonra Jukov ve Timoshenkonun pretmenlerinde yapt aratrmaya gre, binba rtbesinin altndaki rtbelerde merit sistem, binba ve stndeki derecelerde ise aristokratlk daha ar basyordu. (Bartov 1986:46, tablo 2.4)

37

emptive saldr dnceleri ortaya kmtr. Stalin, konumasnda birka sene iinde tmen saylarnn 120den 300e ktn, tmen mevcudiyetinin 15.000 olduunu, yeni uaklar, tanklar, toplar, obsleri, ar-makineli tfekleri, hafif-makineli tfekleri, piyade tfeklerini anlatt. Ordunun 50.000 traktr ve kamyonu olduunu aklad (Frster 2004:86-91). Daha sonra tarihten karlatrmalar yapt ve son sava teknikleri zerinde durdu. En sonunda ise saldr gcne sahip ordunun en iyi savunma politikas ile bar srdrebileceini syledi (Frster 2004:102). Almanlarn Romanya ve Bulgaristana ynak yapmalar, boazlar da tehdit altna ald iin Sovyetleri korkutmutu (Gorodetsky 1999:65). Ruslar, 1941 Nisan ile Haziran aylar arasnda sava hazrlkladrn hzlandrmlard. Mays sonu ve Haziran banda 100 tmenin kadrosunu doldurmak ya da tahkimli blgelere datlmak iin 800.000 ihtiyat arld. 26 Nisan ile 10 Mays arasnda Ural ve dousundaki blgelerdeki birlikler snrlardaki asker blgelere kaydrlmlard. 13 Maysta drt orduyu i blgelerden bat snrna kaydrmay ve Moskovada beinci bir ordunun daha kurulmasn kararlatrd (Glantz 1995:26-27). Jukov, 1941de tansiyon ykselmeye baladnda Stalini ngrl ilk saldr yapmas konusunda uyarmt. 15 Maysta hazrlad Sovyetler Birlii Silhl Kuvvetlernin Stratejik Konulanmas Plan iin Timoshenkoyu da ikna ederek birlikte imzalam ve halk komiserleri Konseyi szcsne sunmulard. Jukov, 152 tmenle Polonyaya saldrarak 100 Alman tmenini yok etmeyi amalamt. Gneybat Cephesi, Polonyann gneyinden girerek, Almanlarn kk mttefikleri ile irtibatn keserken, Bat Cephesi de asl Alman kuvvetleriyle karlaarak Varovay ele geirecekti. Kzlordunun o zamanki sorunlaryla bu tam bir kumard ve Stalin bu plan nemsemedi (Glantz 1995:41). Stalin, savan en azndan 1942den nce olmayacana inanyordu (Jukov 1982:32-33). Sovyetler Birlii, Almanyann srt arsyd. Bat Cephesini kapatan ama ngiltereyi dize getiremeyen Almanlarn, Rusyann glenmesinden rahatsz olduklar da belliydi. Hitlerin Ruslar yok etme istei, Halderin 31 Temmuz 1940taki notlarnda yle gemektedir: Hitler Rusyay ngilterenin ve ABDnin tek olas mttefii olarak

38

gryor, 1941 ilkbaharnda Rusyann imhasn balatmay dnyordu. Ana hedef Ruslarn insan gc olmalyd. Bunun iin 120 tmen yeterliydi (Jacobsen 1988:244245). Liddell Hart, Hitlerin Blitzkriegi anladn ama yine de Guderian kadar kavrayacak lde olmadn, Alman Genelkurmay ya da st dzey generallerinin de bunun devrimci potansiyelini gremediklerini sylemitir (Liddel Hart 1996, I:91). Brauhitschin kiisel kar gtmeyen ve yeniliklere ak olma zellikleri, Alman ordusundaki yeniliki ekoln iine olduka yaramtr. Ancak Hitler de bu yeni taktik anlay devriminin baarl sonularna kaplmt. Ancak bu anlayn stratejik derinlie sahip olan bir lkede ne kadar ileyecei de bir soru iaretiydi. Alman piyade tmeninde ise 12.000 muharip ve 3.000 kiilik bakm birlii vard. Bakm birliinin 1.700 ekmeki birlikleri, kesim takm shhiye bl, hayvan kademeleri ve onarm atlyelerinde alyordu. Kalan 1.300 ise ikmal organizasyonunda grevliydiler (Carell 1974, 1:104). Her panzer tmeninde ise pratikte 160 tank mecut olup, Dou Cephesi alrken panzer tmenlerinin tank saylar 100 ila 200 arasnda deikenlik gstermekteydi. Hitler, Rusya ok glenmeden harekete gemek istiyordu. 18 Aralk 1940ta yaynlad 21 sayl gizli direktifi, Barbarossa Harektnn hazrlklarna hemen balanmasn ve en ge 15 Mays 1941de tamamlanmasn bildiriyordu. Direktifte genel amaca Bat Rusyada bulunan Rus Ordusunun byk ksm, banda zrhl birliklerin bulunduu kollarla yaplacak derin yarmalar kapsayan atak harekt sonucu yok edilecek ve muharebeleri geni Rus kara sahalarna gtrme yeteneindeki dman kuvvetlerinin geri ekilmesi nlenecektir eklinde giri yaplmt (Guderian 1983:382, Ek XXII). Harekta Barbarossa ad verilmesinin sebebiyse, Hal Seferine benzetilmek istenmesiydi (Carell 1974, 1:6). Hitler, generallerine, Rusyann 1941 yaznda Almanyaya kar harekete gemek iin hazrlandna dair bilgiler sunmutu (Liddel Hart 1996, II:350). Orgeneral Hermann Hothun 30 Mart 1941deki toplant notlarna gre, Hitler Bat Seferi zafere

39

ulamasayd, Rusya Almanyaya girecekti demi ve rahatszln hala gemediini sylemiti. Bunu da Alman istihbaratna dayandrd anlalmaktayd. Toplantda, Sovyet silh fabrikalarnn ele geirilmesi ya da yok edilmesi, petrolden yoksun braklmas, optik endstrisi gibi Sovyet sava ynetimini etkileyecek birka endstri dalnn nemi zerinde durulurken, saldrnn hedefi Rus devletinin datlmas olarak sunuldu. Toplantda Rusya Seferinin dier seferlerle karlatrlmamas gerektii ve asker yasann fazla insancl olduu, Rus komiserlerin Letonya, Litvanya ve Estonyadaki sular zerinde durulurken, bunlarn Asyal davranlara sahip olduklar ve askerlerce hemen, cephe gerisine gnderilmeksizin yok edilmeleri gerektii sylendi (Frster 2004:72-76).1 Warlimonta gre Hitler, Napolyon ile ayn konumdayd. Hem ngiltere, hem de Rusya Hitlere en gl ve en tehlikeli dman olarak bakyorlard (Liddel Hart 1996, II:353). Manstein, Alman, Macar ve Sovyet snrlarndaki Sovyet yna, yeteri derecede tehditkar grnyordu eklinde dnmekteydi (Manstein 1962:298). Ribbentrop, Reichsmarschall Hermann Gring ve Mareal Gerd von Rundstedt ise Rusyann istilsna karydlar. Rundstedte gre, Barbarossa, Balkanlardaki harekt ve hava koullar nedeniyle bir ay sonraya, 22 Haziran 1941e ertelenmiti. Yugoslavya ise, ok ksa bir sre nce Mihvere bir pakt ile balanm, ancak 27 Mart 1941de Yugoslavyann Mihver yanls hkmeti General Simovi ve yandalarnca bir darbeyle devrilmiti. Yunanistann istils, Barbarossa iin bir n hareket olarak 1941 programna sonradan dahil edilmiti (Liddel Hart 1996, II:343-345). 1941de Polonyadaki Bug-San Hattnn dousundaki blgede yollarn ou amurlu olup, burada harekt Mays sonuna kadar kstlyd ve lkenin ou da batak durumundayd. Islah edilmemi bir ok nehir yaygn sellere neden olmutu. Pripet ve Berezina bataklkl orman blgelerinde koullar arlamt. Normal zamanlarda bile
Ayn toplantda Rusyann gc de Hothun notlarna gre yle verilmitir: Rusyann Deerlendirilmesi: Kuvvetli hava gc, kuvvetli tank gc. Hava kuvvetlerimiz dman hava kuvvetlerini yok edemez. Batda kayplar ve birka noktada blgesel toplanma. 75 mm. toplu ar Rus tank. Litvanyada tespit edildi. Kitlelerce askerle. nat dman. Liderlikten yoksun. Tehizat kapasitesi ok iyi deil. rnekler... (Frster 2004:72-76).
1

40

harekt Mays ortalarna kadar kstl olup, 1940-41 k istisnai olup daha uzun srmt. Bug nehri Haziran ortalarna kadar yatann kilometrelerce dna tamt (Liddel Hart 1996, II:349). Hitler, 14 Haziran 1941de Berlinde Ordular Grubu, Ordu ve Panzer Grubu komutanlarn toplayarak 22 Haziranda balayacak olan Barbarossa Harektn ve nedenlerini aklad (Guderian 1977:258-259). Hitler, hem Sovyet Rusyay alaa ederek Avrupada rakipsiz kalmak, hem de Ortadou petrollerine Kafkasyadan inerek ngilterenin candamarn keserek bir tala iki ku vurmay istiyordu. Bu yaplrken evrelenmi olan Trkiye ve zaten Almanlarn nemli bir etkinliinin varolduu ran da Almanlarn safna katlmak zorunda kalacaklard. Barbarossada, Kzlorduya kar giriilen hzl harekt, batdaki seferden farkl olarak, fethetme, smrme ve kkn kurutma eklinde planlanmt (Frster 2004:63). Harektn niha hedef izgisi Leningrad-Moskova-Rostov gibi Rusyann Avrupada kalan nemli ehirlerinin ounu kapsayan ve sonrasnda Moskovann dousu ile Kafkasyaya da sranacabilecek geni bir blgeydi. Hitlerin, Sovyet ordularn Ural Dalarnn dousuna atarak buray snr tutmak istedii sylevlerinden anlalyordu. Rusyann istils, Alman ordularnn ksa sre iinde niha hedeflere ulamas ile 194142 kndan nce garantilenmi olacakt. Hedefler derecede snflandrlmt. nc derece hedefler Riga, Daugavpils, Kiev ve Odessa gibi snra yakn merkezlerdi. Buralarn alnmas daha ilere doru srdrlecek olan harektn ikmali iin nemliydi. kinci derecede ise Leningrad, Smolensk ve Dinyeper Kvrm geliyordu. Buralar da Sovyetler Birlii ilerine yaplacak niha harektn ikmal merkezleri olacakt. Birinci derece hedefler ise Moskova ve Rostov ehirleriydi (Keegan 1989:52, Harita 2). Stratejik neme sahip olan Leningrad, Sovyet Baltk Filosunun merkeziydi ve Rusyann Avrupaya denizden ticari k en yakn olan limanyd. Ayrca Rusyann kuzeyde gvenliini salayan en nemli noktayd. Moskova, hem Sovyetler Birliinin bakenti hem de kara ve demiryollarnn kavak noktas olarak kuzeyin gneyle

41

balantsn salayan en nemli merkezdi. Rostov ise Azak Denizinin kuzeydou ucundan Don Nehrine biraz girinti yapan stratejik bir st. Rostovu ele geirerek burann kuzeydousundaki Don Havzasnn bat kesimini elinde tutan bir ordu, hem Kafkaslar, hem de Saratov ve Stalingrad gibi endstri merkezlerinin bulunduu Volga Havzasnn aa kesimini tehdit edebilirdi. Rostov, Gney Rusyann adeta douya alan kapsnn anahtaryd. Barbarossa Harekt iin hazrlanan Alman ordular, Kuzey Ordular Grubu, Merkez Ordular Grubu ve Gney Ordular Grubu olarak cepheyi e blmt. Mareal Ritter von Leebin Kuzey Ordular Grubuna Dou Prusyadan Baltk lkeleri zerine yrmek suretiyle Leningrad ehri harektn hedefi olarak gsterilmiti. Mareal Fedor von Bockun Merkez Ordular Grubu ise Pripet Bataklklarnn kuzeyinden Minsk ve Smolenski alarak Moskovaya ilerleyecekti. Smolensk alndktan sonra grubun baz birlikleri, kendinden daha az kuvvete sahip olan Kuzey Ordular Grubunun harektn sonlandrabilmesi iin kuzeydeki Leningrada ynelerek destek verecekti. En byk kuvvete sahip olan Merkez Ordular Grubu, savan ikinci safhasnda Moskovadan kuzeye ynelerek Archangelsk liman kentine varacakt. Mareal Gerd von Rundstedtin Gney Ordular Grubu ise Polonyadan ve Romanyadan Kieve yklenecek ve savan ikinci safhasnda Ukraynann merkezini geerek Rostov kenti ile Don Havzasna ulaacakt. Alman Genelkurmayna gre, Ruslarn seferberlik hazrlklar ancak alt haftada tamamlanabilirdi (Gerede 1994:373). Bununla birlikte General Ewald von Kleist, Zafer mitleri byk lde istilnn Rusyada bir siyas ayaklanma yarataca beklentisi zerine ina edilmiti demitir (Liddel Hart 1996, II:353). Ancak Geredenin grt ve Rusyay tanyan baz Alman yetkililer, Bolevik rejiminin yeni bir nesil yetitirdiini ve Bolevizmden baka bir ey grmemi bu neslin silh altna alnacan, dolaysyla dini duygular harekete geirmenin zor olduu ve Rus rkndan bir kar-devrim beklemenin hayal olduunu belirtmilerdir (Gerede 1994:228). Her ordular grubuna nclk etmesi iin drt panzer grubu oluturulmutu. Kleistn 1. Panzer Grubu Gney Ordular Grubunun, Guderiann 2. Panzer Grubu1 ve Hothun 3.
1

Savan sonraki dnemde nlenecek bir ok yetenekli komutan, Barbarossa Harekt balarken Guderiann 2. Panzer Grubunda bir araya gelmiti. Bunlarn arasnda Schweppenburg, Hausser, Lemelsen, Arnim, Nehring ve sonradan Mareal olacak olan Model de vard.

42

Panzer Grubu Merkez Ordular Grubunun, Erich Hppnerin 4. Panzer Grubu da Kuzey Ordular Grubunun atba olarak harekta liderlik edeceklerdi. Alman zrhl tmenlerinin says 20ye kartlm ve orta tanklarn saylar hafiflere oranla olduka artrlmt. Guderiann temelini att Alman doktrinine gre her zrhl tmende 600 tank olmas gerekiyordu ki tam kapasiteli 20 tmende 12.000 tank bulunmas gerekirdi. Barbarossa ncesinde Thoma, Hitlerin sadece panzer tmenlerinim saysnn art ile ilgilendiini, adedi ile fazla ilgilenmediini, bunun sonucunda subay heyetlerinin ve yardmc birliklerin saysnn iki katna ktn, yeni panzer tmenleri iin eldeki panzer tmenlerinin iki adet olan panzer alaylarndan birer tanesinin ellerinden alndn sylemitir. Thoma, Yirmi zrhl tmen kulaa byk bir artm gibi geliyordu ama tank saysnda gerek bir art yoktu. Muharebe gcmz Ruslarn syledii gibi 12.000 deil, sadece 2.434 tanktan ibaretti. Ancak tanklarmzn te ikisinin hafif tanklardan olutuu ilk seferimizin (Fransa 1940) aksine, imdi birliklerin te ikisi orta tanklardan oluuyordu demitir (Liddel Hart 1996, I:178-179). Kleist ise Rusyaya yaplacak hcum iin Gney Polonyada bana verilen tanklarn byk bir ksm Balkan Taarruzunda yer almt ve mrettebatlarnn dinlenmeye, aralarn ise genel bir bakmdan gemeye ihtiyalar vard demitir (Liddel Hart 1996, II:343). Thoma ayrca, Rusyada kendinden kundakl topunun az olmas ve parat birliklerinin hava kuvvetlerine bal olmasn bir ok baarnn ellerinden kamasnda nemli rol oynadklarn sylemitir (Liddel Hart 1996, I:181). Guderian ise Achtung-Panzer! kitabnda Sovyet zrhl gcn daha 1937de 10.000 tank ve 1.200 zrhl keif arac olarak tahmin etmiti (Guderan 1995:153).1 Ancak zamann asker yetkilileri bu sayy ok abartl bularak, itibar etmemilerdir. Alman Deniz Kuvvetlerinin de Baltk kylar boyunca harekt desteklemesi ve Baltkn dou kesiminin gvenliini salamas gerekiyordu. Bunun iin Amiral Karl Dnitz komutasnda bir Deniz Grubu Komutanl oluturularak, harekta 28 hcumbot, be denizalt ve 10 mayn gemisi ile motorlu balk gemileri filotillasndan olumu bir kuvvet ayrd (Carell 1974, 1:7).

Guderian hakl kmtr. Barbarossa baladktan 10 gn sonra Halder, 2 Temmuz 1941de Ruslarn tank gc tahminini 15.000 olarak revize etmitir (Jacobsen 1988:443).

43

Romanya, karsndaki Sovyet birliklerini oyalayacak, Finlandiya ise Norveten gelecek Alman birliklerinin toplanmasn koruyacak ve sonra bu grupla birlikte harekta katlacakt (Carell 1974, 1:11). Barbarossa alrken, Alman mttefiklerinin toplam katlm 42-43 tmen olup, bunlardan 15-16 adet Fin tmeni bamszdr. ki Macar ile talyan tmeni Alman 17. Ordusunun, 22 tmenden oluan General Dimitrescunun Romen 3. Ordusu ile General Ciupercann Romen 4. Ordusu da Alman 11.Ordusunun emrine verilmilerdi (Lederrey 1955:23, tablo). 1941 ilkbahar boyunca, Alman destekli Ukrayna gerillalar, Bat Rusyada 300den fazla eylem yapmt. Almanlar, 16 Hazirandan balayarak Moskovadaki elilik personelini ekmeye baladlar ve 21 Haziranda Sovyet limanlarnda hibir Alman ticari gemisi kalmad (Glantz 1995:41-42). Ruslar, Alman hazrlklarn 21 Haziran akam rendiinde artk ok ge olmutu. Kremlinde aceleyle Politbro toplanmt. Ancak Stalin Almanlarn saldracaklarna inanmak istemiyor, bunun baz Nazi generalleri tarafndan iki lke arasndaki bir sava hakl gstermek iin giriilebilecek bir taarruz olduunu ileri sryordu. Rus hatlarn geen Alman asker kaaklarndan saldr saati 04.00 olarak belirlenmiti. Sovyet komutanlklarna 22 ya da 23 Haziranda Almanlar tarafndan gelebilecek herhangi bir taarruza kar hazr olmalar bildirilmiti (Jukov 1982:18-20).

2.2. ALMAN STNL

2.2.1. Barbarossa Harektnn Bandan Tayfun Harektnn Baarszlna Kadar Geen Dnem (22 Haziran - 5 Aralk 1941)
Alman Dileri Bakan 22 Haziran 1941 sabah saat 04.00te Sovyet sefirine nota vererek asker harekt resmen balatt. 22 Hazirana girildii gece yars saat 01.00den sonra Moskovadan generallere Barbarossann 22-23 Haziranda balayaca ynnde bir direktif gnderildi (Erickson, 1993:161). Hitlerin birlikleri ise saat 03.00da genel taaruzu balatt.

44

2.2.1.1. Alman Hava Taarruzunun Sonular

22 Haziran 1941de Luftwaffe, Dou Cephesi iin 2.840 uak ayrmt. Bu uaklardan 610u Kara Kuvvetlerine tahsis edilmi olan uzun ya da ksa mesafe keif ile irtibat uaklaryd (Mitcham 1997:134, tablo 12). Gring mevcut olan muharebe uaklarnn 1.945ini Barbarossa iin ayrmtr ki, bu say toplamn % 65iydi. Bunlar 510 bombardman, 440 avc, 290 pike-bombardman, 40 iki motorlu avc ve 120 uzun menzilli keif uayd (Carell 1974, 1:7). Almanlar, Luftwaffenin harekt iin Polonyada en az 250 hava alan hava meydann ina ya da modernize etmilerdi (Werth 2000:143). 22 ubat 1941de General Konrad, Rus Hava Kuvvetlerinin 200 operasyonel, 1.100 havaalanna sahip olduunu, uaklarnn Almanlarnkinden eski olduklarn ve tahmini uak saylarnn 4-5.000 bombardman ve avc olduunu belirtmiti (Jacobsen 1988:321-323). Bununla birlikte Alman istihbaratnn srekli yeni verilere sahip olduu grlmektedir. Buna gre Kzlordunun elinde 8.000 uak vard ve bunun 6.000i Avrupadayd. Almanlar, Ruslarn donatm eksiklii, organizasyon bozukluu ve tecrbesiz ekiplerini de hesaba katmlard (Carell 1974, 1:6). Halbuki, Ruslar sadece batda 10.000 uaa sahip olup, douda da en az 3.000 kadar uaklar mevcuttu. Ayrca aylk 1.131 uak retim kapasitesine sahip bir endstrileri mevcuttu. 1940ta, en son avc uaklarndan 64 Yak-1 ve 20 MG-3e sahiplerken, 1941 ylnn yalnz ilk yarsnda ellerinde 1.946 Yak-1, LaGG-3 ve MG-3 mevcuttu. Ayn ekilde 1940ta sadece iki adet Pe-2 pike-bombardman uana sahiplerken, bu 1941in ilk saysnda 458e kmtr. Ayrca bu zamanda 249 adet Il-2 bombardman ua da bu saylara eklenmi ve yeni uaklarn toplam adedi 2.650yi gemitir (Shtemenko 1971:29). 25 ubat 1941de Kzlordu Hava Kuvvetlerinim yeniden yaplandrlmas karar alnarak, filolarn yeniden silhlandrlmasna vesavaa hazrlanmasna baland (Shtemenko 1971:29). Eski uaklarn hzla yenilemeye balayarak, 3.700 kadar yeni Yak-1, MiG-3 ve LaGG-3 uaklar filolara datmlard. 1941de Luftwaffe uzmanlarnn Urallarda bulunan alt uak fabrikasna giri izni verilmi ve bunlar Ruslarn geni lekli uak retim faaliyetini rapor etmilerdi. Yinede Luftwaffe

45

istihbarat bu raporlar umursamam ve sava baladnda Ruslar hava kuvvetlerindeki uak adedi bakmndan, Almanlara 7:1 orannda bir stnlk salamlard (Mitcham 1997:136). Sovyet pilotlarnn uu saatleri, yeni uaklar iin azd. 22 Haziranda Baltk Asker Blgesindeki pilotlar 15, Kiev Asker Blgesindeki pilotlar ise sadece drt saatlik uu deneyimine sahiplerdi ki, bu dnemde USAAFta muharebeye katlcak pilotlar iin istenen uu talimi 150 saatti buluyordu (Werth 2000:139). Bu arada 1941de Rusyada Batl Mttefiklerin pilotlar da mevcuttu (Neillands 2003:99). Ancak Alman saldrs baskn niteliindeydi ve Stalin, Alman saldrs beklemedii iin, Sovyet uaklar ana havaslerinde, akta ve kamufle edilmemi haldeydiler. 22 Haziran, saat 13.30da 800 Sovyet uann yok edildii, Almanlarn sadece 10 uann dt rapor edildi (Jacobsen 1988:412). Barbarossann ilk saatlerinde 66 Sovyet havaalan hava basknna uram, en az 1.200 uak yokedilmiti ki (Overy 1997:102), bunlarn 800 alanlarda vurulanlard (Werth 2000:156). Akam Luftwaffe, 850 ua drdn rapor etti (Jacobsen 1988:414). OKW, 29 Haziranda 4.017 Rus uann yok edildiini, buna karn sadece 150 Alman uann kaybedildiini rapor etti (Mitcham 1997:138). lk dnem yani ilk hafta boyunca Sovyet Hava kayplar 2.062 uak oldu. Bunlarn % 72si karada yok edilirken, % 12si Alman avc uaklarnca drldler (Erickson 1993:161). 1 Temmuzda Luftwaffe Harekt Dairesi Bakan General von Waldau, Sovyet hava gcnn 1.600 ila 2.000 uak arasnda olduunu syledi (Jacobsen 1988:440). 22 Haziran ile 19 Temmuz arasndaki drt haftalk srede Luftwaffenin kayb ise, sava ve savad nedenler birlikte toplam 1.284 uak olmutur (Carell 1974, 1:63). Ayrca Hitler, Bkre ve Helsinkiyi bombalayan Sovyet hava kuvvetlerine karlk verilmesi iin, 19 Temmuz 1941de 33 nolu direktifle Moskovann havadan bombalanmasn istedi. Bunun zerine 195 orta-bombardman ua, 21 Temmuz gecesi Moskovaya ilk kez dzenlenen bombardman harektna katld. Bunlardan 127si Moskovaya ulaarak 104 ton yksek gte patlayc bomba ve 46.000 yangn bombas brakt. Bombardman be saat srd. Youn uaksavar atei, gece avc uaklar ve 300 akn ldak Alman formasyonlarnn dank bir ekilde bombalar geni bir

46

alana yaymalarna neden olmutu. Harektta 17 Alman ua kaybedildi. Stalin, yapt konumada bunun karlnda VVSnin de Berlini bombalayacan duyurmutur.1

2.2.1.2. Brody-Dubno Muharebeleri (Haziran 1941)

Orgeneral Kirponosun Gneybat cephesi, emrindeki alt mekanize kolordu ile Lvovun dousunda Almanlarn Gney Ordular Grubunun atba olan Kleist komutasndaki drt zrhl tmenden oluan 1. Panzer Grubunu durdurmak iin harekete geti. Kirponos sayca stn olan tank kuvvetini ekinmeden nc olan Kleistin grubunun zerine srd. 25 ila 30 Haziran arasnda geni bir alanda iddetli arpmalar cereyan etti. Ancak hava stnlnden yoksun olan Rus tank gcnn ou tanklar hedeflerine ilerlerken Luftwaffenin yakn-destek saldrlar sayesinde saf d brakld. Kalanlar ise deneyimsiz, taktikten yoksun, koordinasyonu kaybolmu paralar halinde savaa tututular. Sonuta ikmalden de yoksun kalan Sovyet tanklarnn byk ounluu kaybedildi ve Kirponos, kurtulmay baaran az sayda tank kuvvetiyle Kieve ekildi. Brody-Dubno sektr, o zamana kadar tarihte yaanm en byk tank muharebesi olmutur. Kirponosun elindeki tanklar cephe boyunca en gl Sovyet zrhl topluluunu oluturuyordu ve bir ka gn iinde bu gten geriye fazla bir ey kalmamt. Saldrya katlan alt Alman panzer tmeninin de nemli lde kayp verdii sanlmaktadr. Muharebe, Sovyet birliklerin bozgunuyla sonulansa da, birka gn boyunca Alman Gney Ordular Grubunun ilerleyiini duraklatt iin Barbarossa Harektnn ilerleyen aylarda baarsz olmasna olaslkla katkda bulundu.

2.2.1.3. Bialystok-Minsk Muharebeleri (Haziran 1941)

22 Haziran leden sonra, Alman birlikleri Brest-Litovskun kuzeyinde Sovyet askerlerini ortalama 10-12 km. kadar geriye srm, bylece panzer birliklerinin yolu
1

Red Stars Over Berlin, Aviation History, Jon Guttman, www.thehistorynet.com

47

da almt (Jacobsen:413).1 Bundan sonra Alman panzerleri hzla Rusya ilerine doru akmaya baladlar. Blgeyi savunmakla grevli olan Sovyet Bat Cephesi Komutan Orgeneral Dimitri G. Pavlov, Almanlara kar cephenin bu en nemli kesimini savunurken cidd bir haberleme sorunuyla kar karya bulunuyordu. Guderiann 2. ve Hothun 3. panzer gruplar, Pavlovun birliklerinin stne atlarak iki yandan kska hareketiyle Bialystoku evirdi. Almanlar, bylece 29 Haziranda gerisinde kalan ve Moskova ile aras 680 km. olan Minske girdiler. Yamur ve amur2 panzer harektn yavalatt iin Bialystok-Minsk cebinde evrelenmi Sovyet askerlerinden 300.000i kurtulmay baard (Keegan 1948:33). Sovyet kayplar ise olarak 32 piyade tmeni, sekiz zrhl tmen, alt motorize/mekanize tugay ve bir svari tmeni dahilinde 289.874 esir, 2.585 ele geirilmi ya da yok edilmi tank, 1.449 top ve 246 uak olarak bildirildi (Jacobsen 1988:460, 9 Temmuz 1941). Muharebeden sonra Pavlov tutukland ve yerine Barbarossann banda Savunma Bakan olan Mareal Timoshenko, Pavlov iin lm karar vermiti (Carell 1974, 1:44). Timoshenko, 3 Temmuzda Bat Cephesi Komutanln bizzat stlendi. Hedefiyse, ar kayplara ramen Dinyeperin dousundaki 10 milyon kiiyi askere almak iin zaman kazanabilmekti (Carell 1974, 1:77). Savan ilk haftasnda, Sovyet mekanize kolordular glerinin % 90n yitirmilerdi (Glantz 1995:51).

2.2.1.4. Smolensk Muharebesi (Temmuz-Austos 1941)

Alman ilerleyii, Rus Steplerinin ortalarna doru olanca hzyla sryordu. Bunun zerine Stalin, 3 Temmuz 1941deki tarihi konumasnda kendi kaynaklarn kurutma politikasnn uygulanacan aklad (Stalin 1969:14). Ruslar iyi hcum yapamyorlar, yapnca da ar kayplara uruyorlard. 6 Temmuz 1941de General Ottun anlattna gre, Sovyet saldr yntemi dakikalk topu baraj, sonra bekleme, ardndan ar

22 Haziranda Patulinde, Bug Nehrini gemek iin General Nehringin 18. Panzer Tmeninin 18 Panzer Alayna verilen zel donanml 80 Tauchpanzer-III sualt tank, nehrin 8-10 metre kadar altndan geerek kar kyya kmlar, bylece Bugdaki kprba kurulmaya balanmt (Carell 1974, 1:2428). 2 1941deki amur mevsiminde Almanlar, alt at kotuklar obslere 27 at komak zorunda kalmlard. (Gerede 1994:377).

48

silh destei olmadan 20 hat derinliinde piyade saldrs eklindeydi. Bu da kayplarnn inanlmaz boyutlarda yksek olmasna neden oluyordu. Ott, ayrca 3 Temmuza kadar olan Alman kayplarn, 11.822 l, 38.809 yaral ve 3.961 olmak zere toplam 54.692 olarak vermiti (Jacobsen 1988:453). 8 Temmuzdaki raporda belirlenen 164 piyade tmeninin 89u tamamen ya da ounlukla yok edilmiti. Belirlenen 29 zrhl tmenin de 20si tamamen ya da ounlukla yok edilmiti (Jacobsen 1988:457). 1941 Temmuzunda tedbir olarak, 18-50 ya aras kadnlar ve 16-60 ya aras erkeklerin -gnlsz de olsalar- sivil-savunmaya katlmalar kararlatrld (Werth 2000:170). Bu durumda Almanlarn ok abuk hareket etmeleri gerekirdi. Alman Merkez Ordular Grubu, Temmuz banda Dinyeper Nehrini geerek, Sovyet Mareali Semyon Timoshenkonun Bat Cephesine bal olan, Smolensk evresindeki 12-14 tmenlik 16. ve 20. Sovyet Ordularn bir kska harektyla evrelemek istedi. Bunun zerine Mareal Gunther Klugenin 4. Ordusu, gneyden Guderiann 2. Panzer Grubu ve kuzeyden Hothun 3. Panzer Grubu ile desteklenmek suretiyle Stalin Hattn yararak Smolenski kuatmakla grevlendirildi. 10 Temmuzda 2. Panzer Grubu Dinyeperi Mogilevin kueyinden ve gneyinden geereksalam bir kprba oluturdu. 12 Temmuzda Stalin Hatt, Vitebske doru delindi. Guderiann ve Hothun zrhl gruplar amurda hzl ilerleyemeyen piyadeleri geride brakarak ileri atldlar. 16 Temmuzda Almanlar Smolenske girdi. Stalin 20 Temmuz 1941de, Smolenskin dmesinin hemen ardndan Mill Savunma Halk Komiserliini stne ald (Aydemir 2000:188). Almanlar Ruslara oranla ok daha az kayp verse de, ihtiyat sknts kendini bagsteriyordu. General Buhlenin Guderiann 2. Panzer Grubuna yapt gezi sonras verdii rapora gre gnderilen ihtiyatlar, ordular grublarnn kayplarn karlayamyordu. Buna gre Gney Ordular Grubu 74.500 kayba karlk 23.000, Kuzey Ordular Grubu ise 42.000 kayba karlk 14.000 takviye almt. Almanyadaki 300.000 ihtiyatn sadece 47.000i Dou Cephesine gnderilmiti (Jacobsen 1988:492493, 2 Austos 1941). Halder 8 Temmuzda, Hitlerin elindeki 50 Pz-III, 15 Pz IV ve dier ek tanklarnn, Dou Cephesinde ihtiya varken Almanyada tutmasnn

49

nedenini Norve, Anadolu ile spanya-Portekiz blgelerinden gelmesi muhtemel tehditler ve Kuzey Afrikaya gnderilebilecek ihtiyat iin yazmtr (Jacobsen 1988:459-460). Ancak Almanlarn her iki zrhl grubu da ok ileri dmlerdi. Bunu deerlendiren Sovyetlerin iyi eitimli svarileri, piyadelerinden uzak den zrhl birliklere saldrarak yerel dzeyde baz baarlar elde ettiler. Bu arada panzerlerin cephanesi de azalmt. Baz Rus tmenleri bu sayede kuatmadan kurtulabildiler. Ancak 5 Austosta Smolensk evresindeki direni krldnda 309.000 Sovyet askeri ile birlikte 3.120 top ve 3.205 tank Almanlarca ele geirildi (Keegan 1948:224). Kitlesel kayplar Ruslar zorluyordu. Timoshenkonun yardmcs Yeremenko, Austos sonunda Merkez Cephesinin XX. Ordusunun tmenlerinin 2.000e indiini, orduda toplam 65 tank ve dokuz uak kaldn bildirmitir (Carell 1974, 1:108). Kuatma nemli bir baaryla sonulanmasna ramen bu baar nceden planland kadar byk olamad. Bunda Guderian ve Klugenin dt anlamazln nemli etkisi vardr. Ayrca Hitler, kitlesel esir alma ile sonulanan bu Kesselschlacht1 faaliyetlerinden o kadar etkilendi ki, Smolenskin sonrasnda benzer bir baarnn daha by iin Guderiann 2. Panzer Grubunu gneydeki Kiev sektrne kaydrarak son

Barbarossa Harekt srasnda Alman Blitzkireg metoduna oturtulan delme-evreleme-imha etme aamas sonucu Sovyet Ordular er beer ceplere blnerek kuatlyor ve askerlerin ou esir alnmak suretiyle yok ediliyordu. Kuatlarak izole edilen blgelere kesselschlacht denmekteydi. Fransadakinden farkl olarak stratejik derinlik avantajna sahip olan Rus Steplerinde zellikle 1941de bir ok kesselschlacht sayesinde milyonlarca esir alnm ve Moskova Taarruzuna kadar Hitler de bunlarn okluu sayesinde baarya ulalabilecei dncesine kaplmt. te yandan savan ilk zamanlarnda kitlesel saylarda Sovyet askerinin teslim oluu, Blitzkrieg anlaynn baars olduu kadar Kzlordunun zorlayc sisteminin de baarszldr. Sovyetler Birliinde varolan bir ok farkl ulustan gelen askerler, benimsemedikleri bir ideoloji dahilinde stn ategcne kar dorudan lme yollanyorlard. Disiplin ne kadar kuvvetli olursa olsun, inancn ve gvenin krlmas bir orduyu dncede yenik duruma getirebilecek bir husustur. Bu hususun Almanlarn ilk bir ka ayda milyonlarca Sovyet askerini esir etmelerinde byk pay vardr. 1943ten balayarak kitlesel evirmelere Almanlar maruz kaldnda ise genellikle savamay sonuna kadar srdrdklerini grmekteyiz. Bunun nedenlerini Alman disiplininin ve asker eitiminin daha kuvvetli oluunda aramak mmkndr. Ancak gerek u ki, Alman askerleri iin varolan bir paranoya, Ruslara esir dmenin ile lmenin ayn olduunu gsteriyordu. Stalingradda esir edilen 90.000 askerin sadece 6.000 kadarnn sa kalarak lkesine dnebilmesi de bu paranoyay hakl kartmtr. Korkunun korkuyu bastrmas sonucunda evrelenen Alman gruplamalar kolay teslim alnamadndan, direnileri kimi yerlerde kendi birliklerine zaman kazandrmtr. Bu durum ayn zamanda bir ok harektta Ruslar daha byk bir zaferden ederek, savan uzamasn salamtr.

50

derece byk bir stratejik hata yapt. Smolenskin sonrasnda dorudan Moskovaya yrmek isteyen Guderian bizzat genel karargahna giderek Hitleri ziyaret ettiyse de, onu Moskova zerine yrme konusunda ikna edemedi. Hoth ta Guderian ile ayn fikirdeydi. Hatta Bock, Guderian ve Hothun Moskovaya ilerlemek grlerini desteklemi ve Moskovaya ulamay baaraca konusunda gvenini ifade etmiti (Liddel Hart 1996, II:380.. Bundan sonra 2. Panzer Grubu, 25 Austosta gneye ynelerek Kievin gerisine sarkt. Bu arada Kzlordunun, Alman askerlerin Stalinin Orglar adn takt Katyusha ok namlulu roketatarlarn 1941 Temmuzunun ortasnda devreye sokmas nemlidir. Alman piyadesinin ilk kez karlatnda panikledikleri bu silh istihbarat raporlarnda yer almyordu. Her biri tek atta 16 roket frlatabilen M-13 aralarndan 320 roketin dar bir alana 26 saniye arayla frlatlmas korkun bir etki yapmt (Carell 1974, 1:109).

2.2.1.5. Roslavl Muharebesi (Austos 1941)

Smolensk Muharebesi bittikten sonra Moskovaya saldr iin Hitler ve Yksek Komuta Konseyi tereddt ediyordu. Bu arada Guderiann 2. Panzer Grubu dinlenmi, takviye edilmi ve Bockun rzas ile Sovyet Merkez Cephesinin1 elinde kalan birlikleri temizlemeyi stlenmiti. Drd panzer tmeni toplam 14 tmen ile ie koyulan Guderian, ekilirken bitkin derek Roslavlda kalan 21 Sovyet tmenine yklendi. Guderiann birlikleri bataklk blgenin iindeki kentin nnde Ruslar tuzaa drerek 70.000 kadarn esir aldlar ve 200 adet top ele geirdiler (Keegan 1984:215).

2.2.1.6. Kiev Muharebesi (Austos-Eyll 1941)

10 Temmuzda Ukraynadaki kuvvetlerin komutanlna atanan Mareal Budennynin Uman ve Kievde toplanm 1.5 milyon askeri vard. Gneybat Cephesi komutan Orgeneral Kirponos ise tanklarnn ounu kaybetmi halde Kievde savunmaya
Tmgeneral Andei Ivanovic Yeremenko, 27 Haziranda Uzakdou Kuvvetleri Komutanlndan getirtilerek, Stalin tarafndan Merkez Cephesi Komutanlna atanmt (Carell 1974, 1:36-37).
1

51

ekilmiti. Gney Ordular Grubu Dinyeperin batsndaki Rus gney kanadn tamamen yok ettiinde, Kzlordu 200.000 l ve 100.000 esir vermiti (Jacobsen 1988:501, 8 Austos 1941). Alman Merkez Ordular Grubunun ilerleyii ise Kuzey ve Gney Ordular Grubuna gre daha hzlyd ve Smolenskteki baarnn sayesinde Moskovaya doru hzl bir atlm yapma seenei belirmiti. Ancak Hitler, 22 Austostaki direktifiyle ktan nce Moskovann ele geirilmesini deil, Krm, Donets Endstri Blgesi ve Leningradn zaptyla, Kafkaslardaki petrol blgesinin izole edilmesini emretmitir (Jacobsen 1988:514).1 Bylece Guderiann 2. Panzer Grubunu, Kleistn 1. Panzer Grubu ile Budennynin ordularn arkadan sararak imha etmeleri ile elde edilecek olan Ukraynann zapt gerekleecekti. Bunun zerine Guderiann grubu 25 Austosta Smolenskten gneye ynelerek hzla Desna Nehrine ulat ve buradaki kprbalarn ele geirdi. Guderiann grubunun gneye ynelerek Kievin arkasna sarkmas Ruslar hazrlksz yakalamt. 12 Eyllde Kleistn grubu da 38. Sovyet Ordusunun savunduu cepheyi yard ve 15 Eyllde Kievin 240 km. dousunda iki panzer grubu bulutular. 16 Eyllde de Sovyet Ordularn tamamen embere aldlar. Stalinin geri ekilme isteine kar gelmesiyle birlikte sren be gnlk arpmalardan sonra 665.000 Sovyet askeri teslim oldu. Son direni ise 26 Eyllde tamamen bitti. Bu arada Gneybat Cephesi komutan Kirponos ld ve yerine Mareal Timoshenko getirildi. Muharebeye katlan Alman askerlerinin says 300.000i bulurken, toplam Alman kayplar 100.000 olmutur. Sovyet 5., 21., 26. ve 37. ordularnn ierdii yaklak 676.000 kiilik 50 tmen yok edilirken, Ruslar 665.000 asker, 900 tank ve 3.179 top kaybettiler. Cepten sadece 150.000 Sovyet askeri kurtulabildi (Keegan 1989:59). Kiev Cebi Muharebesinin tarihte ilgin bir yeri vardr. Kiev Zaferi, Almanlarn bu cephede kazand en byk baar olmasna ramen yine onlarn II. Dnya Savan kazanabilmeleri iin belki de en byk frsat tepmelerine neden oldu. Guderiann btn kar kmasna ramen Hitlerin Ukraynann zaptn emretmesi, Moskovaya
1

Donets blgesi, Sovyetlerin kmr retimini % 60n salyordu (Glantz 1995:72).

52

yneltilecek taarruzu iki ay geciktirerek Sovyet bakentinin ve evresinin kuvvetli bir ekide tahkim edilmesini salamtr. Blumentritt, yln en iyi iki ay olan Austos ve Eyllde durdurulmalarnn felketle sonulandn sylemitir (Liddel Hart 1996, II:383). te yandan Stavkann 16 Austos 1941de yaynlad 270 numaral emir, Sovyet Ordusunda disiplinin salanmas asnda nemli bir rol oynamtr. bu sayede korkakla, teslimiyete, kamaya kar sert tedbirler alnmtr (Sella 1992:100-101). te yandan Ruslarn beklenenden daha iyi hazrlk yaptklar gerei de ortaya kmtr. Almanlar savan banda 200 Rus tmeni tahmin ederlerken, 11 Austosa kadar 360 tanesini tespit etmilerdi (Jacobsen 1988:506). 26 Austosa kadar Dou Cephesinde savaan Alman ordular grubu, toplam 317.000 takviye almlard (Jacobsen 1988:517). Buna ramen ihtiyat yetersiz kalmaktayd. 13 Austosa kadar ki Alman kayplar toplamda 389.924 olarak Dou cephesi birliklerinin % 11,4ne ulamt (Jacobsen 1988:521, 29 Austos). General Buhle, 27 Austosta Muharebe gcnn % 66 olduunu syledi. Almanlar bu zamana kadar 380.000 kayp verdi, bunlarn 175.000i takviye edildi. Panzer birlikleri de olduk ypranmlar, 1. Panzer Grubu % 50, 2. Panzer Grubu tmenleri % 45-83 aras, 3. Panzer Grubu tmenleri % 24-45 aras, 4. Panzer Grubu ise % 50-75 aras tank gcne sahipti (Jacobsen 1988:519520). 1941 yaz sonu stratejik durumla ilgili OKW memorandumunda k ve 1942 harektlar iin ne kadar kuvvet gerekeceini sylemek iin henz ok erken olduu sylenmiti (Jacobsen 1988:529, 13 Eyll).

2.2.1.7. Leningrad Kuatmas (Eyll 1941-Aralk 1941)

Kuzey Ordular Grubuna ait birlikler de hzla ilerlemelerini srdryorlard. Grubun atba olan 4. Panzer Grubu, savan henz balarnda Sovyet tanklarn stnlyle tanmlard. Rus KV-1 tanklar ilk kez 25 Haziran 1941de Alman 4. Panzer Grubunun karsna ktklarnda, Almanlar kayplar vererek duraklamlard. 20 Sovyet ar KV-1 tank, 100 tank ve iki topu taburu ile desteklenen Alman 114. Mekanize Piyade Alayn ezip, topulara doru yarma yaparken, Almanlarn ek yaps hafif tanklar bunlara kar etkili olamamlard. 88.mm.lik Flaklar sayesinde

53

birka KV-1 vurulmak suretiyle dierleri ekilmeye zorlanm ve bu kritik durum bylece atlatlmt. Bu durumla birok kez karlalsa da, harektlarn gidiatn etkileyecek bir sonu yaanmam, ancak Rus teknolojisi ile ilgili baz yanlglarda bylece ortaya kmaya balamt (Tsouras 1998:71-72).1 Pskov, 8 Temmuzda dm, Almanlar 16 Austosta Novgorodu ele geirmilerdi. Austos ortalarnda kuzeydeki ilerleyite bir yavalama gzkyordu. Sovyet 11. ve 34. ordularnn bir kar-saldrs, lmen Gl civarnda Almanlara sknt yaattysa da, Leebin ald tedbirle LVI. Motorize Kolordu ve VIII. Hava Kolordusunun birlikte yrttkleri kar-saldr ile 25 Austosta her iki Sovyet Ordusu da Lovat Irmann gerisine atldlar. Almanlar bu kar-saldr da 18.000 Sovyet askerini esir aldlar, 200 akn tank, 300 top ve havan, 36 uaksavar ve 700 dier arac ele geirdiler ya da yok ettiler. Bu saldrda Almanlarn eline iilk kez bir Katyua gemi oldu. Almanlar, 28 Austosta Leningradn gneyindeki Lyuban aldlar. 1 Eyllde Kuzey Ordular Grubunun cephehatt Leningrad gneyden evreliyor, Kirishi ile lmen Gl arasnda Volkhov Nehrine dayanyordu. Daha gneye doru ise Lovat Irma alm, Holm ve Velikiye Luki kentleri de geride kalmt. Lovat geen Almanlar, Valday Tepelerine ulaarak Sovyet 11., 34. ve 27. ordularn yok ettiler. Bu sayede 437 tank ile 993 top yok edilmi ya da ele geirilmi, 88.000 Sovyet askeri ise ldrlm ya da esir edilmiti. 31 Austosta Demyansk ele geirilmiti. Bundan sonra buradaki ana birlikler Moskovaya ynlendirildiler (Glantz 2001:29). Leningrad hedef alan 4. Panzer Grubu, Stalin Hattn yardktan sonra, nnde Ruslarn son direni noktas olarak tutunabilecei Leningrad kalmt. 8 Austosta Leningrada doru bir taarruz balatld. Ruslar bu taarruza kar pek direni gsteremediler, nk ar toplar ve tanklar kalmamt. Ancak zlmeyi engellemek amacyla son bir aba gstererek bir kar-hcumla Leningrad ehrinin savunmasnn
Kalite asndan Alman silhlar genel olarak tm Mttefik silhlarndan stnd. Birebir arpmalarda genelde Almanlar galip geliyordu. zellikle zrhl birliklerde 1941-42 knda Dou Cephesindeki Rus zrhl kalitesi stnl hari, Almanlar bu stnlklerini savan sonuna kadar srdrdler. Dou Cephesindeki uak kalitesi arasnda da Almanlarn lehine bir dengesizlik sz konusuydu. 1942-43 yllarnda artan Alman etkinlii sayesinde ve Almanyann da Trkiyeden Krom ihtiyacn karlamak istemesi sayesinde, Alman aralar Trk Ordusunun envanterine eskisinden daha ok girme eiliminde olmutu. Bu sayede kaliteli Alman silhlar olan 72 adet Focke-Wulf 190 avc ua ile 70 adet Pz-III ve Pz-IV orta snf tanklar 1943-44 yllarnda Trk Silhl Kuvvetlerinin hizmetine girmilerdir.
1

54

hazrlanmas iin zaman kazandlar. ki hafta iinde pskrtlen Sovyet saldrsndan sonra OKW, tm gleri ile ehre dalmak ya da kuatmak arasnda bir tercih yapt. Blgede savaan generallerin btn muhalefetine ramen ehrin kuatlmasna ve Hppnerin 4. Panzer Grubunun Moskovaya yneltilecek Tayfun Harektna katlmas iin merkez cepheye gnderilmesine karar verildi. Kuzey Ordular Grubu komutan Leeb bu karara uymakszn ehri almaya alt ve 1 Eyllde Leningrad Almanlar tarafndan bombalanmaya balad. Leeb, 9 Eyllde General Reinhardtn panzer tmenlerinin ehre girmesini istedi. lk baarlarn ardndan panzerlerin ehir savana pek uygun olmad grld. Kolpinoya taraftan yaplan saldr baarszla uraynca, Leeb panzerleri geri ekerek gneye gnderdi. Buna ramen blgedeki Alman ilerlemesi ehrin dousundaki Ladoga Glnn gneyinde srmeye devam etti ve Schlsselburg alnd. Bylece Leningradn en nemli ikmal hatt Almanlarn eline gemi oldu. 15 Eyllde Leningrad tamamen kuatlmt. ehri kuzeyden sktran Fin Grubu ise, 1940ta Rus-Fin Savandan nceki snrlara ulatnda harekt durdurdu ve Finler daha ileri gitmeyi reddettiler. Leningradda 1 Austos ile 31 Aralk arasnda ortalama 45.000 insan savunma tahkimatlarn hazrlad. DNO denilen halk milisleri ise, daha Temmuzda oluturulmaya balanmt. 8-12.000 kiilik bu tmenlerden Eyll ortasna kadar 10 adet oluturuldu ve oluturulan 16 makineli tfek-topu bataryasyla birlikte saylar 135.000i buldu. Yerel hava savunmas MPVO oluturularak, bunlara 270.000 kadn ve erkek topland. Bunlardan fabrikalardaki yangnlar sndrmek iin tugaylar, kendinisavunma gruplar ve itfaiye takmlar oluturuldu (Glantz 2001:60-65). Leningrad kuatlmadan nce sadece 92 endstri tesisi Urallara tanabilmitir (Glantz 1995:71). Leningrad, 2,5 milyon nfusunun yansra 100.000 mlteci ile tm Baltk Filosunu da barndryordu. 45 Sovyet tmeni burada hapsedilmiti. Kentin 8 Eyllde haberleme balants kesilmiti. 12 Eyllde ise evrelenmi olan ehrin dayanabilmesi iin 25

55

gnlk un, 30 gnlk tahl, 22 gnlk et, 45 gnlk ya ve 60 gnlk eker stou vard. (Keegan 1989:64)1 Luftwaffe, 6 Eyll ile 27 Eyll arasnda11 gn ve 12 gece boyunca Leningrad bombalad. 2.712 Alman uanda 480i ehrin hava savunmasn amay baarmt. Rus uaksavarlar ve avc uaklar 272 Alman uan drmlerdi. Bundan sonra 1941in sonuna kadar, Luftwaffe 108 hava baskn daha gerekletirdi ve 1.499 ua ehrin hava savunmasn ast. 3.295 yksek-patlayc ve 67.078 yangn bombas atld . 4 Eyll ile 31 Aralk 1941 arasnda ehre 13.000 top mermisi atld (Glantz 2001:6566).2 Leningrad ve evresindeki harektlarda 10 Temmuz-30 Eyll 1941 arasnda, Baltk filosu da dahil, 214.078 Sovyet askeri lm, 130.848i de yaralanm ya da hastalanmtr. Bylece toplam kayplar 344.926y bulmutur. Ayrca ehrin gneyinde 54. Ayrk Ordunun, 10 Eyll ile 28 Ekim 1941de seyreden Sinyavino Saldrsnda da 22.211i l olmak zere toplam 54.979 kayp vermitir (Glantz 2001:81). Ruslar, Leningrada Ladoga Gl zerinden biraz ikmal yapabiliyorlard. Ancak Gneydeki Alman ilerleyii Tikhvine ulap,e 9 Kasmda Tikhvin dnce bu ikmali de baltalanm oldu. General Meretskovun birlikleri buraya kar-saldrya getiler. Tikhvindeki kar-saldr baladnda Almanlarn sektrde 54.000 asker ve 450 topu olsa da, hi tanklar yoktu (Glantz 2001:45). Tikhvin 9 Aralkta geri alnca buradaki ikmal hatt gnde yeniden kuruldu. Ancak hattaki kprlerin bakm ihtiyac ve yolun ehirdeki son kesiminin buzun zerinden gemesi daha gvenli bir ikmal hattn gerekli klyordu. Sovyetler Tikhvini geri aldnda Almanlar 7.000 kayp vermilerdi. Tikhvin savunma ve saldr savalar ise, 16 Ekim-30 Aralk arasnda Kzlorduya 40.667si l toplam 89.490 askere maloldu (Glantz 2001:81).

1942 ubatnda, Leningradda cephedeki askerlere verilen n 2.593 kcal iken, cephe gerisindekiler 1.605 kcal alyorlard. Halbuki 20 Eyll 1941de bu oran 3.450/2.659 idi (Werth 2000:328). 2 1942de ise 21.000 top mermisi ile 950den fazla bomba atlm, bu bombardmanlarn hepsi 1941 Eyll ile 1943 sonu arasnda 5.723 sivilin lm, 20.507 sivilin de yaralanmasna yol amtr.

56

Bu sayede kurulan yolun devam, Ladoga Gl zerindeki buz tabakasnn 20 cm.yi bulmas ile salanacakt. Kamyonlarn geebilmeleri iin bu kalnlk gerekliydi ve 26 Kasm 1941de buz kalnl bu resmi sayy geince 33 ton yiyecek tayan ilk kafile ehre ulat. Ancak gnde 100 tonluk yiyecek ehrin ihtiyacn karlayabilecekti. Stoklardaki etler birliklere datlrken, sivillere ise daha ok ekmek veriliyordu. Ekmein dalm oran gitgide azalmaktayd. 25 Aralkta ekmek oran biraz artrlabildi. Ancak ayn gn alktan 3.700 kii ld ki, tm Aralk boyunca bu say 52.000i bulmutur. Almanlar ayrca Leningrad srekli topu ve hava bombardmanna tabi tutuyorlard. Kuatma boyunca lenlerin says resmi olarak 632.000dir (Keegan, 1989:65).

2.2.1.8. Finlandiya (1941)

Finler, 1940ta Almanlar ile resmen mttefik olmuard. 8 Haziran 1941de Alman birlikleri Finlandiyaya ayak basm, 16 Haziranda ise Finler seferberlie balamlard (Ailsby 2001:121). Ancak Fin Yksek Komutanl, 22 Haziranda Almanlara keif ve dier hava faaliyetleri iin izin vermeyi reddetmiti. Ancak ayn gn, Dou Prusyada slenen Alman uaklar Fin Hava Sahasn kullanarak Leningrad evresindeki hedeflerine ulamlar ve sonra Finlandiyadaki havaalanlarn inmilerdi. 21-22 Haziran gecesi de, Fin sularn kullanan Alman Deniz Kuvvetlerinin gemileri Finlandiya Krfezinin azna mayn demilerdi. 25 Haziranda Ruslar, Fin havaalanlarna bir hava baskn iin saldrya getilerse de, keif yetersizlii bekleneni vermedi (Nissen 1983:150-151). 28 Haziran 1941de, yani Barbarossann 7. gnnde III. Fin Kolordusu ve Alman Armeeoberkommando Norwegen1 birlikte Kola Yarmadasna saldrdlar. Ancak bu saldr 1 Temmuzda Ruslar tarafndan durduruldu. Finler gneyde Karelya Kstanda da ilerlediler. Ancak Leningrada gelmeden durdular. Temmuzda Fin Cephesinde 150.000 Sovyet askerine karlk 230.000 Fin askeri mevcuttu. 29 Austosta Fin birlikleri, 1940 Martnda kaybettikleri Viipuriye girdiler (Nissen 1983:156-157).

Alman Norve Yksek Komutanl Ordusu.

57

Almanlar ise Kandalaksha kentini hedef alarak Beyaz Denize ulamay denemilerdi. 19 Austos ile 19 Eyll arasnda Finler bu harekt baaryla devraldlar. Almanlar, Balkanlardan Finlandiyaya birlik getirerek Murmansk Demiryolunu kesmek iin tekrar saldrya getiler.1 Murmansk Demiryolu, Moskova ile Murmansk arasndaki yegane balantyd. ngiliz ve Amerikan yardmlarnn ou buradan yapld iin stratejik neme sahipti. Almanlarn bu yardm kesmesi iin ya demiryolunun bir blmn ya da Murmansk almalar gerekiyordu. Bunun denizdeki alternatifi ise arktik konvoylarn denizalt ve sava gemileri ile durdurmakt ki, Almanlar denedilerse de bunu sava boyunca baaramadlar. Almanlar, 1941 Austosunda Mareal Mannerheimdan defalarca Karelyann derinliklerine ilerleyip Ladoga Glnn gerisine sarkarak Leningradn gl balantsn kesmesini istedilerse de, Mannerheim bunu kabul etmedi. 5 Ekimde General hquist, Almanlara Fin Cephesinin ok tatmin edici olduunu sylemitir (Jacobsen 1988:547). Finler, 3 Kasma kadar Almanlar ile iyi ibirlii yaptlarsa da 1939da sahip olduklar snrlarn tesine gemeyi reddettiler. Almanyann mttefiki olarak savaa girseler de Finler, sadece Rus-Fin Sava sonucu uradklar hakszlkla kaybettikleri blgeleri geri almak istemilerdi. 1942ye girilirken yedi tmene sahip olan 175.000 kiilik Alman 20. Ordusu, Laplandda bulunuyordu. 19 tmenden oluan Fin Ordusu ise 375.000 kiiye ulamt (Nissen 1983:258). Almanlarn zaferlerle Ruslar kitlesel olarak esir etmekte olduklar bu dnemde, Finler kendi amalarnn daha tesine giderek Macarlar, Romenler, Slovaklar ve Hrvatlar gibi Dou Cephesinin derinliklerinde savamay dnmediler. Finler, Mareal Mannerheimn belirledii hedeflere 1941de ulamlar, bunu baarmak iin 25.000 l ve 50.000 yal vermi, 47.000 esir almlard (Ailsby 2001:131).

Murmansk kenti, arktik konvoylarn var limanyd. Amerikan ve ngiliz gemileri burada Sovyetler Birliine lend-lease kapsamnda ar silhlarn da dahil olduu yardm malzemesini boaltyorlard. Bu nedenle Dou Cephesinde Ruslarn Amerikan ve ngiliz tank ve uaklarn kullandklar sklkla grlr. Her ne kadar Sovyet ekipman % 90 civarnda Sovyet fabrikalarndan km olsa da, bu silhlar zelliklez Sovyet birlikleri tkendikleri anlarda hayati rol oynadlar.

58

2.2.1.9. Krm Muharebeleri (Ekim 1941-Nisan 1942)

1941in Ekim banda, Kleistn 1. Panzer Grubu Sovyet birliklerini arkadan evirerek Tokmak-Mariupol-Brdansk sahasnda imha etmi, 65.000 esir, 125 tank ve 500n zerinde top Almanlarn eline gemiti (Manstein 1962:213). Bu zafer Almanlara hem Krma giri hem de Rostova yry yolunu amt. 1941 Ekiminde Krmda yaplan arpmalarda say stnl Kzlordudayd. Alman 11. Ordusunun alt tmeni, Sovyetlerin sekiz piyade ile drt svari tmenine karyd. Bunun nedeni 4. Rumen Ordusunun kuatt Odessay 16 Ekimde denizden boaltan Ruslarn birliklerini Krma getirmi olmalaryd. Luftwaffe, bu boaltmay engellemek iin dzenledii basknlarla 32.000 tonilatoluk gemi batrmt (Manstein 1962:215). 18 Ekimde Almanlar ve Romenler Ischun Kstandan Krma daldlar. Sovyet 51. Ordusunun etin direnii, Almanlar 25 Ekimde tketmi grnyordu. Buna ramen 28 Ekimde Sovyet savunmas kt ve Almanlar ricat eden Ruslar takibe getiler. Odessadan gelmi olan Sovyetlerin be piyade ve iki svari tmeninden oluan Sovyet IX. Kolordusu da Ker Burnuna doru ekiliyordu. Alman XXXXII. Kolordusunun tmeni Kere ekilenleri, XXX. Kolordu ile LII. Kolordunun be tmeniyle bir motorize tugay da Simferopole ekilenleri takip ediyordu. Her iki grubun arasnda ise Romen Da Kolordusu vard. Simferepole nceden varan Alman 72. Piyade Tmeninin ncleri buray 1 Kasmda alnca bu kesimdeki Ruslarda ikiye blnm oldular. 15 Kasmda Ker dm, 16snda da Sivastopol haricinde tm Krm Almanlarn eline gemiti. arpmalarda 200.000 Rus askerinin 100.000inden fazlas esir edilmi, en az 25.000i lm, 700 top ile 160 tank ele geirilmiti (Manstein 1962:214-222). 1941 Kasmn da Ruslarn Sivastopolda 50.000in zerinde askeri vard ve bunlarn 21.000i deniz piyadesiydi (Werth 2000:394). Son derece kuvvetli bir ekilde tahkim edilen Sivastopol, Karadenizin kontrolnn hala Ruslarn elinde olmasn salyor ve Sovyet donanmas sayesinde de buras deniz yoluyla takviye ediliyordu. Manstein, buray hemen almak istiyordu. Ancak Rostovdaki nazik durum zerine emrindeki iki

59

tmeni Gney Ordular Grubu Komutanl tarafndan 17 Ekimde alnarak bu blgeye sevkedilmiti. Bu da Sivastopola yaplacak niha taarruzu imkansz klmtr. 30 Aralkta bir deneme yapldysa da, bundan bir sonu alnamad (Manstein 1962:230232). Ruslarn 51. Ordusu 26 Aralkta Ker ehrinin iki tarafndan kartma yapm ve kuzey sahilindeki dier baz kk apl kartmalar ile de desteklenmitir. Kerin kuzeyindeki kartmadan 28 Aralka kadar, Alman 46. Piyade Tmeninin karvuruuyla genelde baarsz olmularsa da, 29 Aralkta Sovyet 44. Ordusunun Feodasiaya yaplan kartma ile 42. Kolordunun balants kesilmitir.Bunun zerine kolordu komutan Baron von Sponeck, Ker Yarmadasnn tahliyesini emretti. Feodosiaya kartma yapan Sovyet 44. Ordusu 4 Ocaka kadar alt tmeniyle StaryKrma kadar ilerlediyse de, Almanlar Sivash-Ak-Monay Hattnda tutunmay baarmlard. Kerin tahliyesi zerine General Kont Sponeck, Manstein tarafndan grevinden alnd (Manstein 1962:232-236).1 5 Ocakta Rus Donanmasnn desteinde Feodosia limanna kuvvetli bir kartma daha yapld. Ayn zamanda ehirde halkn ve darda etelerin katld bir de isyan kmt. arpmalar, Eupatoriada 7 Ocakta son bulduunda buradaki Ruslar lm ya da esir dm, 1.200 kadar eteci de ldrlmt. Bu arada Sivastopol nlerinde kalan drt Alman tmeniyle bir Romen da tugay da burada Ruslarn saldrlarna maruz kalmlardr. Bu yzden buradan Feodasiaya gnderilecek iki tmen gecikti ve bu arada hastalanan XXX. Kolordu komutan General von Salmuth ta yerini General Fretter-Picoya brakt. 15 Ocakta XXX. ve XXXXII. kolordular Feodosiada sekiz tmen ve iki tugaydan oluan Ruslara kar zayflam buuk Alman tmeni ve bir Romen tmeniyle saldrya getiler. 18 Ocakta Feodosiay alnd,nda,. Ruslar, 6.700 l ve 10.000 esir vermi, 177 top ve 85 tank kaybetmilerdi (Manstein 1962:240-241). 27 ubatta byk bir taarruza balayan Ruslar, Sivastopoldaki emberi yarmaya altlar. Ar savalara ramen Alman hatt yarlamad. Sadece Rumenlerin
1

Bu dnemde havaalanlar donduundan Alman uaklar havalanamyorlard (Manstein 1962:238).

60

bulunduu kuzeydeki (Azak Denizinin gney kysnda) Parpatsch kesiminde cepheyi yarabilmiler, ancak blgedeki batakl iyi kullanan Almanlar, 3 Marta kadar sren arpmalarda baarl olmulard. Sivastopoldaki tazyik de ayn gne kadar srmtr. 13 Martta iki zrhl tugayn katlmyla yeniden byk taarruza geen Ruslar, artan zrhl desteiyle Almanlar zorlamak istedilerse de, ilk gn boyunca 136 tanklar tahrip edildi. 18 Martta XXXXII. Kolordu, baka bir taarruza dayanamayacan bildirdi. Tam bu srada OKH ihtiyat olan 22. Panzer Tmeni buraya sevkedildi. Almanlar, 20 Martta kar saldrya getilerse de baarsz oldular ve 22. Panzer Tmeni de ar kayplara urad. Yine de bu sayede yeni bir byk taaruza hazrlanan Ruslar, uradklar ok karsnda bu taarruzu ertelediler. Ertelenen taarruz ise 26 Martta balad ve geri pskrtld. Kzlordu birlikleri son olarak 9 Nisanda 160 tankn destei ile tekrar saldrdlar ve 11 Nisana kadar sren arpmalarda ar kayplarla geri pskrtldler. Bylece Sovyet birliklerinin saldr gc de tkenmi oldu (Manstein 1962:242-245).

2.2.1.10. Rostov Muharebeleri (Kasm 1941)

Almanlar Ukraynay ele geirdikten sonra Rundstedtin Gney ordular Grubu Rostov zerine yrd. Alman yry yamur ve amur ile yavalad. Buna ramen Kleistn 1. Panzer grubu 21 Kasmda cepheden taarruz ederek 500.000 nfuslu bu kenti ald ve Don Nehrinin gneyine sarkt. Ancak Mareal Timoshenko, 37. Ordu ve 9. Ordunun bir blm ile baarl bir kar-taarruz gerekletirerek Almanlar geri att. Mareal Rundstedt, daha iyi bir savunma hattna ihtiyac olduu iin 29 Kasmda Rostovdan ekildi. Kleist, Rostova girmeyi buradaki Don kprlerini uurmak iin istediini, k hatt iin Mius tahkimatn nceden hazrlattn, ancak Gbbelsin Rostov propagandasnn, Kafkaslarda alan kap olarak byk grlt kopardn, dolaysyla Rus kar-taarruzuna kadar Miusa ekilemediklerini sylemitir. Rundstedt, ordularnn geri ekilmemesi iin Hitlerin verdii emre kar geldiinden komutay brakmak zorunda kald ve birlikleri Mius Nehrine ricat ettiler. 2 Aralkta cephe, Taganrog Krfezinin kuzeyindeki Taganrog Kentinin hemen dousundan balyordu.

61

Rostovun 80 km. kadar batsndaki Mius zerinde kurulan cephehatt 1941-1942 k boyunca Dou Cephesinin tek sarslmayan blgesi olmutur (Liddel Hart 1996, II:383384).

2.2.1.11. Tayfun Harektnn Balamas ve Vyazma-Bryansk Muharebeleri (Ekim 1941)

Kiev Cebi Muharebesinden sonra nihayet Moskovaya yneltilecek son vuru iin karar verilmiti. Tayfun Harekt kodad ile gerekletirilecek olan Moskova Taarruzu iin ncelikle Alman Merkez Ordular Grubunun gney kesiminde kalan Orel, Guderiann 2. Panzer Grubu tarafndan ele geirildi. Guderian cepheyi yararken zorlanmad ve kent 3 Ekimde dt. Guderiana gsterilen ana hedef ise Moskovann olduka dousuna den Gorki ehri idi (Guderian 1977:402). 2 Ekimde Bockun Merkez Ordular Grubu 14 panzer, sekizi motorize toplam 78 tmenle Tayfun Harektn balatt. Harekt Almanlarn Rusyada uygulad ve artk klasikleen kska harekt ile dman iki yandan evirmenin daha geni alanda uygulanan ekliydi (Bauer 1972:467). Harektn hedefi ise dorudan Moskova idi. Guderiann 2. Panzer Grubu ise gneyden Moskovann olduka gerisine derek Gorkiyi almakla ykmlyd. Ancak harektn balarnda, General Buhlenin belirttiine gre Guderiann grubunun tank gc % 50, Hppnerin grubunun tank gc % 100, dierlerininkiyse % 70-80 civarndayd (Jacobsen 1988:543, 1 Ekim 1941). 30 Kasmda Buhle, Dou Cephesinin 340.000 asker a olduunu, cephedeki kamyonlarn operasyonellik oranlarnn en ok % 60 olduunu, % 50lik motorsiklet kayplarn bile kapatamayacaklarn belirtti. Almanyada ise sadece 33.000 asker vard (Jacobsen 1988:571-572). Ruslar, 30 Eyll ile 5 Ekim arasnda Moskova yolunda birbiri ardna alt savunma hatt hazrlamlard. Ancak Almanlar bunlarn n yardlar. Mareal Jukova gre Eyll sonunda blgedeki Bryansk, Bat ve htiyat cephelerinde 800.000 asker 770 tank ve 9.150 Top mevcuttu. Rus stihbarat, Eyll sonunda Almanlarn Moskova zerine byk bir taarruz hazrlamakta olduunu haber almt (Jukov 1982:59). Ancak Ekim

62

banda, Sovyet tmenlerinin ou 14.000 olmas gereken mevcutlarn ok altlarna, 5.000-7.000 kiiye dmt. Elde kalan tank says ise 1.000in biraz zerindeydi (Overy 1997:125). 5 Ekim 1941 le zeri bir Rus keif ua Spas Demyansktan Moskovann gneybatsndaki Yukhrov ynnde ilerlemekte bulunan, 24 km. uzunluunda bir Nazi zrhl kolunu tespit etti.Alman tanklarn gzergah zerinde hibir Rus birlii yoktu. Stalin, Almanlarn oyalanmas iin acilen rastgele bir birlik toplanmasn emretti. Eyllde Moskova savunmas cepheden oluturulmutu: Takviyeli alt ordudan oluan, General Ivan S. Konievin Bat Cephesi, 31.,32.,33. ve 49. ordulardan kurulu olan, Mareal Semyon M. Budennynin htiyat Cephesi ve ordu ile bir harekt grubundan oluan, Orgeneral Aleksiy I. Yeremenkonun Bryansk Cephesi. Eyll sonlarnda bu cephenin toplam gc 800.000 asker, 770 tank ve 9.950 toptu. Kuvvetin byk ksm Bat Cephesinin elindeydi (Jukov 1982:58-59). Ukraynann zapt tamamlannca Alman Yksek Komutas Moskova Taarruzunun balamas iin hazrd. Leningrad nlerinden getirilen General Hppnerin 4. Panzer Grubu da Hothun ve Guderiann gruplar ile birlikte harekta katlacakt. Moskovaya ynelen Tayfun Harektnn ilk adm olarak Vyazma ve Bryansk ele geirilecekti. Gneydeki Guderiann karsnda kuvvetli 3. Sovyet Ordusu bulunmaktayd. Buna ramen yarmada bir sorun yaanmad. Guderian, Ekimin banda Oreli ald. Hppner ise Konevin Bat cephesini General Kluge ve General Straussun piyadelerine doru srd. Kuzeyde ise Hoth gneyindeki Vyazmaya doru cepheyi yard. Vyazma ve Bryansk, alts svari toplam 78 tmen dahilinde 650.000 Rus askerinin bulunduu iki cep haline getirildi. Bryansk Cebi Guderiann panzer grubu ve Klugenin 4. Ordusu tarafndan kapatlm, 6 Ekimde Sovyetlerin 19., 24., 29., 30., 32. ve 43. ordular Bryanskta hapsedilmiti. Vyazma Cebi ise Hoth ve Hppnerin panzer gruplar tarafndan kapatlm ve bylelikle 7 Ekimde Sovyet 3., 13. ve 50. ordular da burada kuatlmlard. 13 Ekimde Vyazmadaki direni kt. 14 Ekimde Vyazma, 20 Ekimde ise Brysank teslim oldu. ki cepten toplam 663.000 esir alnrken 1.242 tank ve 4.512 top ele geirildi (Perrett 1992:306).

63

Vyazma ve Bryansktaki iki Kessellschlaht ta son derece etkili olmu, harekt ncesinde Moskova ile Alman hatt arasnda bulunan bu 800.000 Sovyet askerinden, Ekim ortalarna gelindiinde sadece 90.000i kalmt (Overy, 1977:146).

2.2.1.12. Moskova Muharebesi (Ekim-Aralk 1941)

7 Ekimde Moskovaya ilerleyen Almanlar durdurabilecek bir savunma hatt mevcut deildi (Jukov 1982:65). Ayn gn Moskovann 100 km. batsndaki Mozhaisk etrafnda, 215 km. uzunluunda bir savunma hatt hazrlanmaya balad. Ancak hattaki mevziler iin gerekli 150 taburdan, sadece 45i bulunuyordu (Jukov 1982:80). Stavka ihtiyatndan ve komu birliklerden acilen salanan 14 piyade tmeni, 16 tank alay ve 40n zerinde topu alay ve dier baz birlikler hatta yerletirildiler (Jukov 1982:6162). Jukovun sonradan dediine gre o an Moskovaya giden tm yollar almt (Keegan 1971:141). Keif uuu yapamayan Ruslar, Almanlarn savunma hatt delmesine hazrlksz yakalanmlar, bunun sonucunda htiyat Cephesinin drt ordusu ile bir harekt grubu evrelenmi ve irtibat kaybetmiti. Durumun vehameti zerine Stalin, 6 Ekimde Korgeneral Jukovu acele Moskovaya ard. Jukov, ertesi gn Moskovaya vard ve 10 Ekimde de Bat Cephesi Komutanlna atand (Jukov 1982:53-54). Stalin, Jukovdan Moskovay, evresinde 280 kmlik bir savunma hatt oluturarak savunmasn istedi. Aceleyle oluturulan hat Moskovann yanbandayd. Ruslar, ayrca ellerindeki az saydaki en yeni T-34 orta snf tanklar ile KV-1 ar tanklarn da blgedeki arpmalara soktu. Ruslarn bu yeni tanklar iyiydiler. Hatta 1941de Almanlarn kullandklarndan kesin olarak stndler. Ancak Alman tanklar be, Rus tanklar genelde drt mrettebata sahiplerdi. T-34lerde nianc ve komutan ayn kiiydi. Dolaysyla hem topu yneterek hem de evreyi gzetlemek, T-34n ate takibini gletiriyordu. Bunu sonucunda T-34 bir kez ate ederken, Alman Pz-IV tank kez

64

ate edebiliyordu. Ayrca Ruslarn tank taktikleri de zayf ve piyadeyi korumak amacn gdyordu (Carell 1974, 1:85).1 Hitler zaferden o kadar emindi ki, Hitlerin basn efi Otto Dietrich, onun talimat zerine 10 Ekim 1941de savan kazanldn aklad (Overy 1997:128). Almanlar karlarndaki Bryansk ve Bat cephelerini 14 ordunun ierdii alts svari ve alts zrhl tmen olan 77 tmen kuvvetinde olarak tahmin etmilerdi. Yeni kurulan Sovyet 16., 5., 43. ve 49. ordularnn toplam gc ise, Ekim ortalarnda ancak 90.000i buluyordu (Jukov 1982:83). Almanlar ilerlemeye devam ettiler ve Moskovann kuzeyindeki Kalinin, 14 Ekimde dt. Onu 18 Ekimde Mozhaisk izledi. 15-16 Ekim gecesi Moskovann boaltlmas ilemine baland. 16 Ekimde ehir halk arasnda muazzam bir panik bagsterdi ve halk kamaya balad. Bunun zerine Moskova, Ulusal Savunma Komitesi tarafndan kuatlm ehir ilan edilerek sk ynetim uygulamasna geildi. Bu sayede 19 Ekimde askeri ve sivil disiplin salanabildi.2 Sovyet genel karargah genel kurmay ikiye blerek yetki alanlarn Moskovann ii ve Moskovann d olmak zere ikiye ayrd. Mareal Boris Mikhailovich Shaposhnikov Moskovann dndan sorumlu oldu (Shtemenko 1971:46-47). Ertesi gn Stalin ehirde kalmaya karar verdi (Bauer 1972:469). ehir halk kuvvetli savunma tahkimatlar hazrlamak iin ar iilie zorland. Ekimin ortalarna gelindiinde, Sovyet kar-hcumlar Almanlar mmkn olduunca yavalatyordu. 13 Ekimdeki Sovyet kar-hcumunun kestii Alman ilerlemesi iki gn sonra tekrar balad (Jukov 1982:108). Bylece Tayfun Harektnn ikinci aamas balam oluyordu. 19 Ekimde Sovyet birlikleri, stratejik bir ricat ile Mozhaisk Hattn boaltp Moskova Hattna ekildiler (Jukov 1982:88-91). Ekimin sonuna gelindiinde Almanlar da tkenmeye balam ve cidd ikmal sorunlaryla karlamlard (Guderian 1977:398). Baka bir deyile, Almanlar 250 kmlik bir ilerlemeden sonra Moskovadaki son savunma hatlarnn nnde yorgun dmlerdi (Jukov 1982:92).

1 2

Yeni Sovyet tanklarnn stnl bir sene sonra Alman stn panzer snfnn douunu tetiklemitir. Jukov paniin provokasyon ile baladn yazmtr (Jukov 1982:87-8).

65

Alman kayplar da harektn bandan beri yarm milyonu bulmutu. Hitler, 6 Kasmdaki konferansta 500.000 kayplarna karn, Ruslarn 8-10 milyon kaybettiklerini, 78.000 adet te top yitirdiklerini sylemitir (Jacobsen 1988:579-580). Sonbahar yamurlar yollar amura dndrdnden Alman harekt 15 Kasma kadar duraklad. Lojistik sorunlar da artmaktayd. OKWden General Thomas, Dou Cephesi ii Aralk sonundan nce harekt ihtiyat 88.000 ton petrol ayrlacan bildirdi. Ayn zamanda yiyecek konusundaki ktmserliinide belirtti (Jacobsen 1988:559, 19 Kasm 1941). 1941deki soukta Merkez Ordusunun ihtiyac olan 70 katara karlk ise, sadece 30 katar altrlabilmiti (Gerede 1994:378). Zaman kazanan Sovyet yetkililer Uzakdoudan svari 18 tmen ile sekiz tank tugayn k boyunca Moskovaya kaydrmay kararlatrdlar (Clark 1983:170). Almanlar bylece acil ilhtiyat olarak cepheye gnderilen Sibiyallar ile karlamaya baladlar (Werth 2000:258). Ayrca Ekim ve Kasmda Moskoval iilerden kurulan be tmen cepheye gnderilmi, bylece Moskovadan orduya katlanlar savan bandan itibaren 17 tmene kmt. Bununla birlikte Moskovallar yzlerce sava timi ve tank-avlama mfrezeleri kurdular. 13 Ekimde parti eylemcileri kentin her kesiminde ii taburu kurulmasna karar vermilerdi. Birka gnde ou parti ya da Gen Komnistler Birlii yesi toplam 12.000 kiilik 25 blk ve tabur kurulurken, 100.000 ii de bo zamanlarnda askerlik eitimi grm ve daha sonra asker birliklere katlmt. Yaklak 17.000 kadn ve kz, hemire ve hastabakc olarak yetitirilmilerdi (Jukov 1982:98). Ruslar, Moskovadaki yerel ihtiyattan acilen 1.700 tank ve 1.500 uak destekli 18 tmen kurulmulard (Keegan 1984:155). Ayrca yakn cephelerden ek av filolar kaydrlarak bakentin hava savunmas glendirilmi, Ayrca Jukov, 1. ok Ordusu ile 10. ve 20. ordular kurmutu. 10 Kasmda 50. Ordu ve Tula Stavkadan alnarak Bat Cephesine verilmi, Bryansk Cephesi ise lavedilmiti. Bu cephenin 3. ve 13. ordular da Gneybat Cephesine braklmt. Bat Cephesi, Kasm ortalarnda 600 km.lik bir hatt alt orduyla savunmak durumundayd (Jukov 1982:102-104).

66

Stavka, 13 Kasmda kar-taarruz plan hazrlanmas direktifini verdi (Jukov 1982:106). Sovyet kar-tarruzu geri pskrtld ve Alman tarruzu ise 15 Kasmda yeniden balad. Moskova savunma blgesinin d tahkimat 25 Kasmda tamamland. ou kadn 100.000 Moskovalnn hazrlad tahkimatta, 1.428 topu mevzi, 160 km. uzunluunda tank hendei, 120 km. uzunluunda sral tel rg engeli ve ok sayda dier engeller vard (Jukov 1982:100). 27 Kasmda Alman ordular kuzeyden 60, batdan 20 ve gneydoudan da 100 km. yaklatklar Moskovay yandan evreleyen bir cep haline getirmilerdi. Ancak Alman saldrsnn hz dyordu. Bylece Jukov tarafndan Sovyet Kar-tarruzu hazrland ve 30 Kasmda Stalin tarafndan onand (Jukov 1982:127, dipnot 13). lk don olay 7 Kasmda gerekleti ve ertesi gn s -12ye, bir gn sonra da -22ye kadar dt (Guderian 1977:401-403). Youn tipi ve -55ye kadar den acmasz souk Alman Harektn 5 Aralkta tamamen durdururken, Sovyet kar-saldrs iin mkemmel bir ortam hazrlamt (Guderian 1977:420-421). Klugenin 4. Ordusu 4 Aralkta, Guderiann 2. Panzer Grubu da ertesi gn sava d kalmlard (Keegan 1971:156). 6. Panzer Tmeni, Aralk 1941 balarnda Kremline sadece 24 km. mesafedeyken snn aniden -22ye dmesi Alman askerlerini souktan fel etmi, tfeklerinin yalarn dondurmu ve cephanelerini de etkisiz hale getirmiti (Tsouras 1998:172-173). 1941 Aralknda Luftwaffenin Rusyadaki operasyonel uak says 500e dmken, VVDnin sadece Moskova evresinde 1.000den fazla ua bulunuyordu (Overy
1981:63).
1

Luftwaffe de souktan nasibini alm, uaklar hava destei veremez

Luftwaffenin Dou Cephesindeki operasyonel gc 1941 boyunca dramatik bir d gsterirken, VVD hakkndaki Luftwaffe tahminleri de srekli deiiyordu. 21 Austosta Sovyet Hava Kuvvetleri toplam tahminen 3.700 uak olup, bunlara 1.100 eitim ua, fabrikadan yeni kan 200 uak ve Uzakdoudaki 700 uak ta dahildi. 750 avc, 650 bombardman ve 300 dier tipte uak arasndan, Almanlar 225 avc ve 195 bombardmann operasyonel olduu stnde duruyorlard (Jacobsen 1988:517, 26 Austos 1941). 18-29 Austos arasnda, Kuzey Ordular Grubu cephesinde 886 Alman ve 133 Rus, Merkez Ordular Grubu cephesinde 457 Alman ve 549 Rus, Gney Ordular Grubu cephesinde 573 Alman ve 493 Rus olmak zere Dou Cephesinde toplam 1.916 Alman ve 1.175 Rus ua bulunmaktayd. Kuzeyde bombardman uaklarnn oluturduu bir younluk sz konusudur. 6 Eylle gelindiinde, Dou Cephesinde savaan drt Luftflottenin (I, II, IV ve V) operasyonel gc 295 avc, 186 pikebombardman, 440 bombardman, 39 uzun menzilli bombardman ve 45 keif uandan olumaktayd. (Jacobsen 1988:525-526). Buna karn, 11 Eyllde Sovyet hava gcnn 2.940 uaktan olutuu, bunlarn 670 avc, 600 bombardman ve 400 dier tiplerden muharebe ua ile 1.230 eitim ua olduu

67

olmulard. Alman keif niteleri gelmekte olan Sovyet kar-saldrsn haber veriyorlard (Guderian 1977:419). Moskovadaki kayplar sadece savan iddetini gstermekle kalmam, Almanlar baarl olamadklar iin sonraki kayplarn byklklerini de mjdelemitir. zellikle yenilmez gzken Almanlarn verdikleri kayplarn ciddi seviyelere ulamas, dnyann gznde neler olduunu anlamak asndan nemlidir. Moskova Muharebesine 750.000 Alman ve 1.000.000 Sovyet askeri itirak etmiti.1 Haldere gre 30 Eyll ila 30 Kasm aras Alman kayplar 192.000 askerdir (Werth 2000:260). Yine Haldere gre Barbarossann bandan 30 Eylle kadar 551.000, 26 Kasma kadar da 743.000 kayp verilmitir.2 1 Ocak-31 Mart 1942 arasnda Alman 4. Ordusunun verdii 96.535 kaybn 14.236s donma vakalaryd (Tsouras 1998:175). Stalin ise, 6 Kasm 1941de, Ekim Devrminin 24. yldnmnde yapt konumada, savan ilk drt ayndaki kendi kayplarn toplam 1.950.000, Almanlarn kayplarn ise 4,5 milyonun zerinde aklamt (Stalin 1969:20).3 Ancak Tayfun Harektn da ieren Barbarossa Harektnn Haziran-Aralk 1941 dneminde Sovyet kayplar 2.663.000 l ve 3.350.000 esir gibi korkun bir rakama ulamtr (Overy 1997:152). Grld gibi Stalinin konumalarnda verdii kayp rakamlar son derece abartl olup, Sovyet halkna moral vermek amalyd. Almanlarn 22 Haziranda Dou Cephesindeki 1.310 bombardman uann 754 operasyoneldi. 27 Aralk 1941de toplam bombardmanlar 1.332 olurken, bunlarn ancak 458i operasyoneldi. Avc uaklar da ayn zaman zarf iinde say olarak

belirtilmitir. Bunlarn % 40nn operasyonel olduu sanlarak, Sovyet etkili hava gc 270 avc ve 240 bombardman olarak tahmin edilmektedir (Jacobsen 1988:529, 12 Eyll 1941). 1 Perrettin kitabna gre 6 Ekim 1941 ila 30 Nisan 1942 arasnda 750.000 askerden oluan 60 Alman tmeni, bir milyon askere sahip olan 100 Sovyet tmeni ile Moskova etrafnda arpmtr (Perrett 1992:214-215). Cephedeki tm birimlerden istihbaratn toplanmas ile oluan bilgilere gre, OKW Eyll 1941 sonuna kadarki Sovyet kayplarn 2,5 milyon asker, 22.000 top, 18.000 tank ve 14.000 uak olarak biliyorlard (Clark 1985:145). 2 Perrettin kitabna gre, 6 Ekim 1941 ila 30 Nisan 1942 arasnda Moskova etrafndaki arpmalarda verilen kayplar 340.000 Alman ve 680.000 Sovyet askeri olmutur. (Perrett:214-215). Overynin yazdna greyse, Almanlar Temmuz sonuna kadar 46.000 l vermilerdi. Kiev, Leningrad ve Moskova evresindeki muharebeler Almanlara 118.000 hayata daha maloldu. Kasm sonunda ise Alman kayplar efektif gcnn % 25ine vard (Overy 1997:151-152). 3 Bununla birlikte, Stalinin konumalarnda o anki durumu Birinci Dnya Sava ve Napolyonun Rus Seferi istatistikleri ile karlatrdna ve sonuta Kzlordunun o anki halinin yenilmezliini vurguladna tanklk etmekteyiz. rnek iin bkz: Stalin 1969:62-63.

68

1.266da 1472ye ykselirken, operasyonel olanlarn saysysa bunun aksine 885ten 670e dmt. Pike-bombardman uaklar ise bu zaman diliminde 410dan 326ya derken, operasyonel olanlarn says da 278den 163e gerilemiti (Mitcham 1997:150, tablo 139). Ayrca Luftwaffenin cephedeki 100.000 kara aracndan sadece 15.000 kadar 1942 Ocaknda kullanlabilir haldeydi (Overy 1981:66). Buna karn Ruslar, Temmuz-Aralk 1941de, yeni modellerden 5.173 adet avc ua retirken, ayn zaman diliminde ngilizler 4.408, Almanlar ise sadece 1.619 avc retebilmilerdir (Mitcham 1997:150). Dou Cephesindeki Alman ve Sovyet hava kuvvetlerinin kstl kalan rolleri, daha ok taktik bombardmana ynelikti. Hitlere gre Luftwaffe, sadece ordu birimlerini destekleyecek kabiliyete sahipti. Staline gre ise VVS, taktik bombardmanna ynelik olmalyd. Dolaysyla her iki tarafta da uzunmenzilli bombardman filolar n plana kmamtr (Overy 1981:61). Rus uzun-mesafe bombardman sortileri ise sadece % 5 ile snrl kalmt ve bunlardan birou da 1941de Berline propaganda amal yaplm aknlard (Overy 1981:75).1 Ruslarn gcn yanl hesap ettiini artk Hitler, daha 11 Austosta Savan balangcnda dmann kuvvetini 200 tmen kadar tahmin etmitik. Oysa imdi 360 tmen saydk. Rus tmenlerini imha edip duruyoruz. Onlarn yerine yeniden bir sr tmen savaa srlyor. Bu byk genileme karsnda cephemiz ok ince kalyor. Cephenin derinlii yok. Bunun sonucu olarak, dmann durmadan yapt hcumlar ara sra baarl oluyor demiti (Shirer 1979:79). Sovyet askeri step savalarn miraslaryd. Rus materyalleri kullanlyd ve motorlu vastalar minimum seviyedeydi. Az baklabilen gl atlar, uygun niformalar ve insan kitleleri verilen grevleri bir makine gibi yerine getiriyorlard (Tsouras 1998:35). Aslnda Hitlerin tutumu sertleip, generallerinin itaati de arttka, ayn niteliklere sahip olan Kzlordunun da ii kolaylamaktayd. Esneklikten yoksunluk, saysal stnl bertaraf etmeyi zorlatryordu. Ayrca Rusyann eski moda oseleri, Alman motorize formasyonlarnn yeterli tamir imkan ile operasyonel orannn yksek olmasn

Savatan sonra yaplan Sovyet hesaplamalarnda, sava srasndaki sortilerin % 35inin savaalan zerindeki hava hakimiyeti, % 46,5inin ise yakn-destek iin yapld ortaya kt (Overy 1981:70).

69

engellemitir. Lojistik te cidd bir sorundu.1 Rusyada Alman birlikleri ancak byk ehirlerde konaklayabiliyordu. zira, ky ve kasabalar kk ve ancak mahalli halk barndrabilecek nitelikteydi. Sovyet lokomotifleri odun yaktklar iin istasyonlarda kmr bulunmuyordu (Liddelhart 1956:130). Ayrca Ruslar, ormanlk alandaki arpmalarda, gece arpmalarnda ve yakn dte stndler (Liddelhart 1956:138). Dolaysyla buralarda Almanlar daha ok oyalamlard. Almanlar batdaki sanayi merkezlerini bir bir ele geirirlerken Ruslar tayabildikleri tm fabrikalar Urallarn dousuna aktaryorlard. 1.360 silh retimiyle ilgili, toplam 1.523 fabrika Volga Nehri, Sibirya ve Orta Asyaya Temmuz ile Kasm 1941 arasnda tanrken, 500 akn firma ve 210.000 ii de Ekim ve Kasm aylarnda Moskovadan ayrlmlardr. Sovyet demiryollarnn baarl tahliyesi, Almanlar Dou Cephesine 2.500 lokomotif ve 200.000 vagon gndermeye zorlad (Glantz 1995:71-73).2 1941in sonunda Sovyet Sava Sanaynin % 80i lkenin dou kesiminde bulunmaktayd.3 1941-43 arasnda 667 fabrika Urallara, 226 fabrika Kafkaslar ve Hazar blgesine, 308 fabrika Orta Asya ve Kazakistana, 302 fabrika ise Sibiryaya tanmtr. (Keegan 1989:173, harita 5).

Barbarossann ilk aynda, Almanlar mevcut 340 Sovyet ikmal deposunun 200n ele geirmilerdir. (Overy 1997:102). 2 Son derece faal olan Sovyet Demiryollar, savan ilk bir buuk ylnda 6,4 milyon vagonluk asker ikmal malzemesi tam, Kara Kuvvetlerine 113.000 vagon mhimmat, 60.000 vagon silh ve donatm, 210.400 vagon akaryakt salamtr. 1942 ylnda sadece oto ulatrma birlikleri 2,7 milyon insan, 12,3 milyon ton ikmal maddesi, 1.923.000 tank ve 3.674 top, nakliye uaklar ise 158.000i yaral olmak zere 532.000 insan tamlardr (Jukov 1982:226). 3 (Mitcham 1997:150. Saysal retimde Sovyetler stnlklerini bandan beri korumulardr. rnein, Almanya, Sovyetlerin uak retim hzna 1944e kadar eriememitir (Overy 1981:65).

70

2.2.2. 1941-42 Kndaki Sovyet Kar-Saldrs (5 Aralk 1941 - 4 Temmuz 1942)

2.2.2.1. Moskova evresindeki Sovyet Kar-Saldrs (Aralk 1941-Nisan 1942)

Almanlar, Hitlerin direktifinde olduu gibi 22 Haziran ile 5 Aralk arasnda Kzlordunun nemli blmn yok etmiler, ancak Alman hatalar ve Rus takviyeleri sonucu arpmalar geni Rus Steplerine yaylmt.1 Japonlar ile anlaarak Manuryadaki birliklerinin nemli bir ksmn Moskovaya getiren Kzlordu bu sayede Moskova kesiminde kar-saldr iin glenmi bulunuyordu.2 Ruslar vakit kaybetmeden tkenmi olan Almanlarn zerlerine atldlar. Dnyann artk bitti gz ile bakt Kzlordu toparlanmt. Kalinin Cephesi, 5 Aralkta taarruza geti. 8 Aralkta 39 Nolu Direktifi yaymlayan Hitler, ordunun savunmaya geme durumunu kabullenmiti (Ailsby 2001:163). Kuzeyde ve gneyde ilerlemi olan tm Alman birimleri 16 Aralk itibaryla yok edidiler. 18 Aralkta Bryansk Cephesi yeniden kuruldu ve taarruza katld (Jukov 1982:140). Almanlar souktan frsat bulduka Ruslar ile dvyorlard. 1942 Ocaknda Moskovann kuzeybatsnda s -26 idi. 26 Ocakta ayn yerde llen s, Dou Cephesinin en d olup -81ye dmt. Rusyann gney kesiminde dahi s, 1941-42 k boyunca -8 ila -40 aralnda olup, bu 1942-1943 knda -70 ila -40 aralnda seyretmitir (Tsouras 1998:172). Eski konak yerleri harabolduundan ve kyleri de Ruslar ekilirken yaktklarndan Alman askerleri, -22 ila -40 arasnda Lama ay civarnda gece akta kalmlar, yeterli donanmlar da olmadndan en yakn kye ekilmek zorunda kalmlard. Bu tr olaylar Rus yarmasn getirdi. Alman
1

1939 nfus saymna gre 170.467.186 nfusa sahip olan Sovyetler Birliinde, 1942 ubat aynda 1655 ya erkekler ve 16-45 ya kadnlar silh altna arlmt (Gerede 1994:377). 2 Eer Japonlar Manuryada Sovyetlere kar ikinci bir cephe asalard, 1941 sonunda Moskovay kurtaran Sovyet birliklerinin ounu burada tutmak zorunda kalacaklar, bu da Moskovann savunmasn cidd lde sekteye uratacakt. Ancak Japonlarn Ruslar ile imzaladklar antlamaya sadk kalarak, Amerikan ve ngiliz kolonilerine saldrmay tercih etmesi savan ynn deitiren stratejik etmenlerden biri olmutur.

71

askerleri ar soua kar donanml deillerdi (Tsouras 1998:174). htiyat alan Ruslarn 7 Ocakta yeniledii taarruz sonrasnda Almanlar, Ocak sonuna kadar Moskovadan 64 km. uzaklatrlmlardr (Keegan 1984:179). Halderin 5 Ocakta verdii Alman kayp verilerine gre, 22 Haziran-31 Aralk 1941 arasnda subay kayplar 7.120 l, 19.016 yaral, 619 kayp olmak zere 26.755; astsubay ve er kayplar ise 166.602 l, 602.292 yaral ve 35.254 kayp olmak zere toplam 804.148 idi. Toplam kayplar 830.903 ile Dou Cephesindeki 3,2 milyon Alman askerinin % 25,96sna tekabl ediyordu (Jacobsen 1988:599). Tayfun Harekt srasnda Ruslarn Bat, htiyat, Bryansk ve Kalinin cephelerinin Moskova etrafnda verdikleri kayplar ise, 514.338 l ve 143.941 yaral olmak zere toplam 658.279 asker, 2.785 tank ve kendinden-kundakl top, 3.832 top ile 293 uakt (Ailsby 2001:222, Ek 3 ve Glantz 1995:294, Ek Tablo B). Ancak Kzlordu kayplar da az deildi. Kalinin Cephesi, Ocak sonunda saldrnn bandan beri tank gcnn % 65ini kaybederken, bu cepheye bal 4. ok Ordusunun 249. Piyade Tmeni saldrnn bandaki 8.000 kiilik mevcudiyedine ramen 1.400 kiiye inmiti. Bryansk Cephesinin 13. Ordusuna bal be tmende kalan asker says toplam 11.500i biraz geerken, Bat Cephesindeki tank tugaylarnn herbirinde 15-20 adet tank kalmt (Ailsby 2001:171). 5 Aralk 1941 ile 7 Ocak 1942 arasndaki ilk safhada Ruslar, 139.586 l ve 231.369 yaral olmak zere toplam 370.955 asker, 429 tank ve kendinden-kundakl top, 13.350 top ile 140 uak kaybetmilerdir (Glantz 1995:294, Ek Tablo B). Kesin zafere bu kadar yaknken Tayfun Harektnn baarszla uramasn kabullenemeyen Hitler, harekta katlan asker lider kadrosunda adeta bir kym yaparak o zamana kadar zaferden zafere komu olan bir ok generali grevden almaya balamtr. 18 Aralkta Bock ve Orgeneral Strauss ise hastalklar dolaysyla grevden aflarn isterlerken, Wehrmacht Bakomutan Mareal Walther von Brauhitsch, Kuzey Ordular Grubu komutan Leeb ve Orgeneral Kchler istifaya zorlanmlard. 1 Aralkta Gney Ordular Grubu komutan Mareal Rundstedt te istifaya zorlananlar arasna

72

katlmtr.1 26 Aralkta nl panzer-generali Guderian itaatsizlikten dolay grevinden alnmtr (Guderian 1983:8-9).2 taatsizlikten dolay grevden alnmalar srm ve dier bir panzer generali Hppner, General Geyer ve General Frster de ayn kaderi paylamlard. Ayn zamanda 35 kolordu ve tmen komutannn daha grevlerine son verilmitir (Keegan 1971:158).3 Bu arada panzer gruplar da 1942 ylbandan itibaren panzer ordular haline getirildi. Rus svari tmenlerinin tank ve piyade ile takviye edildikleri takdirde, motorize ya da mekanize piyade birliklerine kar etkili olduu, Moskova Muharebesinde grlmtr (Glantz 1993:25). Moskovadaki kar-saldrda, Kzlordu ilk geni lekli saldr harektn tecrbe ederken, zellikle irtibat sorunlarnn n plana kt birok sorunda yaanmtr (Glantz 1993:15). Bu yzden harekt Nisana kadar srdrlse de, cephehatt Moskovadan ancak 150-200 km. kadar uzakla alnabilmiti. Almanlar da henz kmemilerdi. 1942 ortalarna doru, Sovyet Kar-saldrs sonunda oluan Vyazma-Byelyi ceplerinde 70.000 Rus esir edilmitir (Seaton 1998:147). Halderin 21 Nisan 1942de gnlne yazdna gre, 1 Kasm 1941 ila 1 Nisan 1942 arasndaki kayplar kn da etkisi ve hastalklar dahil 900.000, ayn dnemde alnan takviye ise 450.000 olmutur. 1 Ekim 1941-15 Mart 1942 aras materyal kayplar da 74.183 ara, 2.340 paletli ara, ayn dnemdeki takviye ise 7.441 ara ve 1.847 paletli ara olarak gereklemitir. Silh olarak 28.000 tfek, 14.000 makineli tfek, 7.000 tanksavar topu, 1.900 top kaybedilmitir. 15 Ekim 1941-15 Mart 1942 arasnda

Mareal Gerd Von Rundstedt, harekt alan Gney Ukraynay kapsayan Gney Ordular Grubunun komutanyd. Rudstedt tam olarak kovulmad. OBWnin (Oberbefehlshaber West, Bat Cephesi) komutan olarak o srada sessiz olan Bat Cephesine atand (Keegan 1971:158). 2 Hitlerin emrettii fanatik direni ya da tutun ya da l taktii o mevcut artlar altnda uygulanabilirlikten uzakt. 3 Barbarossann ilk senelerinde yenilgilerin ar bast Sovyet tarafnda cephe komutanlarnn sklkla deitiini grmrkteyiz. Stalingrad Muharebesinden sonra cephelere yaplan komutan atamalar daha istikrarl bir hal almtr. Sovyet zaferinde bunun etkisi olduunu dnebiliriz. Alman tarafnda ise bunun tam aksi yaanmtr. 1941 Aralk ayna kadar komutanlar pek deimemitir. Bu zamandaki Moskova Muharebesinde Alman Ordusu ekilmeye balaynca, Hitler o zamana kadar istikrarla yrtlen ordular grubu ve ordu komutanlklarnda radikal deiiklikler yapmaya balam, hatta Kara Kuvvetleri Komutanln bizzat kendi stne alarak Dou Cephesinde dorudan mdahil olmutur. Stalingrad ve Kafkaslar harektlar srasnda da ayn durum devam etmitir. 1943-44 k ile birlikte bu deiim srekli bir hal almtr. Alman komuta kademesi bylece Guderian, Hppner, Rundstedt, Bock, Leeb, Hoth, Manstein ve Kleist gibi yetenekli komutanlardan zaman iinde yoksun kalm, bu da harektlarn kaderine olumsuz etki yapmtr.

73

kaybedilen at says 179.609 olurken, takviye olarak at saysysa sadece 20.000 kadardr (Jacobsen 1988:613-614).

2.2.2.2. Velikiye Luki, Demyansk Ve Holm Kuatmalar (Ocak-Haziran 1942)

1941-1942 K boyunca Demyanskta hapsolan 100.000 Alman askerine 500 nakliye ua srekli erzak tayordu (Carell 1974, 2:171). Orgeneral Bushun 16. Ordusuna bal olan General Graf Brockendorff hapsolan tmenlerine tutunmalar emri vermiti, nk Ruslarn ikmal yollar donmu bataklk ve ok sayda dereden geiyordu. lkbahar geldiinde bu yollar otomatikman kapanm olacak, Ruslar da geri ekilmek zorunda kalacaklard (Carell 1974, 2: 170). 7 Ocak 1942de lmen Glnn gneyinde Sovyetlerin kuzeybat cephesine bal olan 11. ve 27. ordularnn giritikleri Staraya Russa Saldrs Almanlar belli lde geriletirken, burann gneydousundaki Alman ileri karakolu konumunda bulunan Demyansk kentinin gneyinde de iki gn sonra Holm Saldrs balatld. Alman hatlar, Kalinin Cephesinin 1., 3. ve 4. ok ordular ile 53. Ordunun Valdai Tepeleri evresinden ynelttikleri taarruzlara kar olduka gerileyerek Velikiye Lukiye kadar ekilmek zorunda kald. Almanlar ar kayplar vermilerdi. Tmgeneral Kurt von Tippelskirchin sylediine gre k sona ermeden nce Valdai Tepelerindeki tmenler 5.000, blkler ise sadece 50er kiiye inmiti (Liddel Hart 1996, II:397). Ancak arada kalan Demyanska Kuzeybat Cephesinin 34. Ordusunun kuzeyden ynelttii saldr karlanabilmi, 27. ve 11. ordularn 53. ve 1. ok ordular ile kentin derininde buluarak evirmesi ise dar bir koridorun tutulabilmesi sayesinde nlenebilmiti. Leeb, Demyansk boaltarak savunma hattn dzlemeyi istiyordu. Bu yzden Hitler ile bir ok mnakaaya girdi. Sonunda da istifa etti (Liddel Hart 1996, II:404). 3 Maysta Kuzeybat Cephesi Demyanskta Alman 16. Ordusuna bal birliklere taarruz etti. Bir ay sren taarruzdan bir sonu alnamad (Jukov 1982:181). Demyansktaki dar koridor ikmal iin yetersiz kaldndan, 1942 Maysnda

74

Demyanska hava kprs kurularak kent ayakta tutuldu. Kentin gneybatsnda kalan Holm ise ubat sonu kuatlmt ve Maysta buraya da hava kprs kuruldu. Alman 16. Ordusunun kar-taarruzlar ile Holm kurtarlrken Demyanska giden koridor ise geniletildi ve olduka geriye sarkan Sovyet ok Ordular Lovat Irmana kadar pskrtld. Almanlar Demyansk, 1943 balarndaki ekilmeye kadar ellerinde tutmay baardlar. Demyansk Harekt boyunca, Demyanska gnde ortalama 100 uak inip kalkmtr. Luftwaffenin nakliye niteleri 659 grev uuu ile 64.844 ton ikmal malzemesi ile 30.500 asker ihtiyat buraya tarlarken, ou yaral 35.400 askeri de buradan karmlardr. Bu ise 262 Ju-52ye mal olmutur. Demyansktan sonra hava nakliye bran oluturuldu ve bana da Birinci Dnya Savanda Dou, Bat ve Trkiye cephelerinde savam olan Albay Fritz Morzik getirildi. Sava Tarihinde grlen ilk hava kprs baarl olmutu. Ancak bu hava kprs ileride Stalingradda 6. Ordunun 300.000 askerinin havadan ikmal edilebilecei hatasn da beraberinde getirecekti (Mitcham 1997:170 ve Carell 1974, 2:170-171).

2.2.2.3. Ruslarn Harkov Saldrs (Mays 1942)

Ruslar, 1942 ilkbaharnda Almanlarn taktik ve operasyonel becerilerinin gl ve zayf taraflarn incelediler, Sovyet ekonomisini sava zaman koullarna uydurdular, ok sayda yeni tanklar, uaklar, toplar, roketler ve mhimmat rettiler. 1942 Haziranna kadar sekiz bamsz hava ordusu kurdular. Uzun menzilli bombardman kuvvetleri ve Yksek Komutanlk hava ihtiyat birimleri takviyeler aldlar. Kzlordunun toplam gc 5.534.500 asker, 4.959 tank, 40.798 top ve havan ile 2.480 uaa ulat. Askeri eitimler de geniletildi. Stalin ve Shaposhnikov, Almanlarn tekrar Moskovaya saldracaklarn dnerek Bryansk Cephesini takviye ettiler. 1942 yazna gelinirken, Almanlar Gney Ordular Grubuna arlk vererek Krm, Kafkasya ve Stalingrad blgelerine odakl yeni bir genel taarruz hazrlndaydlar. Bu srada Sovyetler de Almanlarn elindeki stratejik neme sahip Harkov ehrine bir saldr

75

planladlar. Harekttan nce Frende Here Ostenin bana getirilen Gohlen Sovyet saldrsnn 12-29 mays arasnda olacan tahmin etmiti. Alman cephehattnn en zayf kesimi olduunu dnerek zyumun kuzeyine odaklanan Gneybat Cephesi komutan Mareal Timoshenko blgeye elindeki tank gcnn te ikisi olan 854 tank buraya yarak 12 Maysta saldry balatt. arpmalara 6., 9., ve 57. Sovyet saflarnda 1.200 tank ve 640.000 asker katld. Karlarnda ise Gney Ordular Grubunun 6. Ordusu ile Kleist Ordular Grubunun 1. Panzer Ordusu ve 17. Ordusu vard. Timoshenkonun plan Harkovu geri almak iin zyum Cebinden Alman hatlar iine doru bir vurula 100km. derinliinde bir knt oluturmak ve ayn uzunlukta kuzeye bir ilerleme ile Harkovu almakt. Plan ilk bata cesurane bir saldr ile yryordu. Sovyet tanklar Alman hattn delerek Harkovun olduka arkalarna sarkt. Bunun zerine kar-saldrya geilmesini isteyen Hitler, Orgeneral Friedrich Paulusun 6. Ordusunu bunun iin seferber ederek Fridericus Harektnn gerekletirilmesini emretti. Bylece 17 Maysta tanklarda 4,4:1, piyadede 1,3:1 ve toplarda 1,7:1 oran ile stnle sahip olan Almanlar, inisiyatifi ele alarak Rus ordularn bir kska harekt ile kapana kstrdlar (Perrett 1992:154). Kolon halinde Almanlarn 110 km. kadar gerisine den Rus tanklar, Kleistn panzerleri iin kolay bir hedef oldular ve Kleist, 19 Maysta zyum Girintisinin azn kapatarak Ruslarn ricat yolunu kesti. Stalin, Rus birliklerinin ricatn yasaklamt. Timoenkonun ekilme isteine ilk bata kar kan Stalin, durumu kabullendiinde ise 6. Ordu knty kuzeyden yarm ve cebin azn kapatmt. 22 Maysta arpmalar sona erdiinde sonu byk bir yenilgi olmu ve bu durum Sovyet Ordusunun moralini cidd ekilde bozmutu. 241.000 Sovyet askeri esir alnrken, 600 Sovyet tank da ele geirildi (Keegan 1984:199). Cepten kurtularak Donetsi geebilen Sovyet askerlerinin says sadece 22.000 idi (Keegan 1989:62). Alman kayb ise 20.000 oldu (Seaton 1998:146). Bununla birlikte, Stalingrada kadar giden Donets Koridoru da 6. Orduya alm oldu.

76

2.2.3. Sivastopolun Alnmas ile Stalingraddaki Sovyet Kartaarruzu Arasndaki Dnem (4 Temmuz 1942 - 19 Kasm 1942)

2.2.3.1. Sivastopolun Zapt (Haziran-Temmuz 1942)

Nisan sonunda Tmgeneral D. T. Kozlovun Krm Cephesi kuvvetlerinin taarruzu baarsz olmutu (Jukov 1982:181). 1941 Ekiminden 1942 Nisanna kadar ar arpmalara giren Krmdaki Alman birlikleri toparlanarak inisiyatifi ele aldlar ve 8 Mays 1942de youn bir hava taarruzu desteindeki Tuzak Av (Bustard) Harekt ile Kere doru saldrdlar. Uzun ve etkili bir bombardman sayesinde kuvvetli Rus tahkimatlar zayflatld. 12 Maysta Kerte, 29.000 esir, 220 top ve 170 tank yokedilmi yada ele gemi (Jacobsen 1988:615). 16 Maysta Ker ehri Almanlarn eline geti. 18 Maysta buradaki tm arpmalar sona erdiinde, Almanlar 170.000 esir, 1.133 top ve 258 tank ele geirmiti (Manstein 1962:246-255).1 Artk yarmadada alnmayan tek yer Sivatopol kalmt. Sivastopolun zapt iin II.Ordunun LIV. ve XXX. kolordular ile Romen Da Kolordusu grevlendirildiler. kisi Romen, biri hafif tmen olmak zere, toplam dokuz tmen ve bir de takviyeli alay saldr iin hazrland. Luftwaffenin VIII. Hava Kolordusu da bunlar destekleyecekti. Ancak en nemlisi topu desteiydi. Bir adet 800 mm.lik Dora2 ve iki adet 600 mm.lik topun yan sra 420 ve 305 mm.lik obsler, 190 mm.lik ar toplar, eitli obs ve havan bataryalar toplanmt. 93 ar ve ok ar batarya, 88 hafif batarya 24 bomba-atar batarya, iki hcum topu taburu ve bir de tank taburu konulandrlmt. Ayrca Luftwaffe Orgenerali Wolfram von Richtofen, uaksavar alaylarn kara savalar iin topularn emrine vermiti. Bu, Almanlarn sava boyunca yaptklar en byk topu yna olmutur. 35 km.lik cephede,

1 2

Bu taaruzda Luftwaffenin VIII. Hava Kolordusunun nemli pay olmutur. Almanlarn kulland 800 mm.lik Dora topu, Sava Tarihinin gelmi gemi en byk topudur. 1.500 tonluk bu canavar, ray zerinde hareket ediyor, 20 dakikada bir at yapabiliyor, 19 km. uzaktan hedefe yedi tonluk bir mermi yollayarak 30 metre yar apnda dev bir krater aabiliyordu. 1.400 kiilik mrettebata sahip bu top iin destek birimlerle birlikte seferber olan toplam askerler says 4.200 buluyordu. Sivastopol Muharebesi srasnda Sovyet ordusunun byk bir mhimmat deposu bu topun mermilerinden birinin yaknna dmesi sayesinde infilak etmiti.

77

uaksavar bataryalar dahil toplam 208 batarya ylm, yani kilometreye en az alt batarya dmt (Manstein 1962:255-263). Tmgeneral I. E. Petrov komutasndaki Sovyet Sahil Ordusunun ise yedi piyade tmeni, drt piyade tugay, iki deniz piyade alay ile 600 top, bir zrhl tren ve 38 tank bulunmaktayd. Sovyet askerleri say olarak 106.000i bulmakla birlikte kuatma boyunca Sovyet Ordusu srekli denizden takviye edildi (Keegan 1989:62). Be gn sren son youn bombardman sonrasnda 7 Haziran 1942de niha Alman Taarruzu balad. Kuzey ve gneyden iki kol halinde ehre dalan Almanlar, Ruslarn sert direnii ile karlat ve her adm arparak ilerlediler.17 Hazirana kadar arpmalar bu ekilde geti ve her iki taraf ta ar kayplar verdiler. Bununla beraber Almanlar istedikleri ilerlemeyi yapm, ikinci savunma hattndaki nemli mstahkem mevkileri ele geirmilerdi. Romen Kolordusu da iki Alman Kolordusunun ortasnda baaryla ilerliyordu. 26 Haziranda Sovyet birliklerinin tm d mstahkem mevkileri Almanlarn eline gemiti. Ancak Alman ihtiyat da, cephedeki alaylar da ar kayplardan dolay tkenme noktasna gelmiti. Yine de Alman birlikleri 29 Haziranda i mstahkem mevkilere taarruz ettiler. 1 Temmuzda buras da temizlenmi ve 4 Temmuzda Herson Yarmadas dmt. Bylece Krm tamamen Almanlarn eline gemiti (Manstein 1962:263-276). Blgedeki son Sovyet askeri ise 9 Temmuza kadar temizlendi. Muharebeye katlan 11. Ordunun elinde bir zrhl, bir svari ve 13 Piyade tmeni ile 120 top bataryas, 600 mm.lik Thor toplar ile 800 mm.lik Gustav vard. Alman kuvvetleri tahminen 204.000 askeri buluyordu. Buna ek olarak son taarruzda takviye alnmt. 3 Haziran ile 4 Temmuz arasnda Alman toplam kayplar 80.000 kadard. Ruslar ise Sivastopolda teslim olan 90.000 kii ile birlikte 250.000 civarnda asker ve 200 tank kayb verdiler (Perrett 1992:266). Sivastopol Muharebesi boyunca nemli bir rol stlenen Luftflotte 4e bal VIII. Hava Kolordusu ise, 23.751 sorti gerekletirmi, 20.500 ton bomba brakm, 141 Sovyet uan havada ya da karada yok etmi, 611 motorlu ara, 10 tank ve 20 beton korugan yok etmi, 48 topu bataryasn susturmu ve

78

iki destroyeri ya yok etmi, ya da ar hasar vermitir (Mitcham 1997:174). Mansteina Sivastopoldaki baarsndan tr mareal rtbesi verildi.

2.2.3.2. Leningrad Muharebeleri (1942)

Luftwaffenin saldrlar 1942 Ocak ile Mart arasnda keskin bir ekilde azalmt (Glantz 2001:65). Sovyetler, 1942 yl boyunca Leningradn daha gneydousunda baz baarsz harektlar dzenlediler. Sovyet ordularnn kuatmay ilk yarma denemesi olan 1. Sinyavino Harekt amacna ulaamam, harekta katlan Sovyet 54. Ordusu ar kayplar vermiti. Volkhov Nehrine ulaan Almanlar geri atmak iin Sovyet Leningrad ve Volhov cephelerinin Ocak-Nisan 1942de gelitirdikleri Lyuban Harekt baarsz oldu. Harekt, 7 Ocak ile 10 Haziran 1942 arasnda Kzlorduya 149.838i l, toplam 403.118 kayba maloldu (Glantz 2001:81). 7 Ocak ila 28 Haziran 1942 tarihleri arasnda seyreden Volkhov Saldrs ise Leningradn olduka gneyinden, lmen Glnn biraz kuzeyinden gerekletirilmi ve Almanlarn Leningrad dnda susta durmasn amalamt. Bu harektta Vlasovun 2. ok Ordusu Volkhov Nehrini geerek olduka derine sokulmu ve harekt Lyuban Harekt ile birlikte srdrlmtr. Ancak Almanlarn iki panzer tmeni ile bir de panzergrenadier tmeninin destei ile iki cebin de az kapatlm ve Sovyet harektlar cidd kayplara ramen baarsz olmutur. Burada gelien harektlar yakn zamanda Harkovta gelien harekta biim ve sonu olarak olduka benzemektedir. Ayrca bu harektta kt donanml Vlasovun ordusu evrelendiinde Stalinin anlalmaz ekilde kurtarma abas gstermemesi, Vlasovu 24 Haziranda ordusunu datarak kendi hatlarna gruplar halinde szmaya almas emrini vermesine yol amtr. Ksa bir sre sonra esir den Vlasov, Almanlarn lehinde anti-Stalinci Rus Kurtulu Hareketinin lideri olmutur. Leningrad ve evresindeki harektlarda kayplarn toplam 426.794 l, 825.513 etmektedir ki, dier arpmalarla birlikte kuatmann ilk senesi boyunca Leningraddaki kaybn 500.000i akn asker, toplam 1,1 milyon kii olduu

79

sylenebilir. 1 Temmuz 1942ye kadar ise Leningradda en az 620.000 sivil lmt (Glantz 2001:81). Almanlar, 1942 yaznda Sivastopoldan sonra Leningrad almay da dnyorlard. Hatta Hitler, 8 Temmuzda verdii emirle retimine geilen yeni ar Tiger-I tanklarndan kurulacak blklerin bu saldr iin hzla hazrlanmasn istemiti (Guderian 1983:20). Hatta Krmda ii biten Mansteinn 11. Ordusuna 12 Austosta Leningrad sektrne sevk emri gelmiti (Manstein 1962:284). Leningrad almak iin Sivastopolu zapteden ve Temmuzda hala Krmda bulunan, Mansteinn 11. Ordusu grevlendirildi. Ancak bu saldr gneyde seyreden harekttan dolay hi yaplmayacakt. Onbe gn sonra Hitler bu kararndan vazgeti. 19 Austos-10 Ekim 1942 arasnda kinci Sinyavino Harekt dzenlenmi, ancak Leningrad kuatmasnn yarlmas yine baarszla dmtr. Bu harektlar srasnda Sovyet Baltk Filosu da Ruslarn hareketlerini rtme grevi ile Almanlara uak, ky topusu ve denizden ky bombardman ile ate aarak destek verdiler. 27 Austosta Sovyet birlikleri 18. Ordu cephesine taarruza geince gzler de Volkov sektrne evrildi. Bylece 11. Ordunun blgeye yeni gelen birlikleri Mga yaknlarnda cereyan eden arpmalara katldlar. Sonuta 2. ok Ordusu kuatld ve 2 Ekime kadar yokedildi. Sovyet Ordusunun 16 piyade tmeni, dokuz piyade tugay ve be zrhl tugayndan yedi piyade tmeni, alt piyade tugay ve drt zrhl tugay tamamen yokedilmi, kalanlara da ar kayplar verdirilmiti. 12.000 esir alnm, 300 akn top, 500 akn havan ve 242 tahrip edilmi ya da ele geirilmiti (Manstein 1962:288291). kinci Sinyavino Harektn yeniden takviye edilen 2. ok Ordusunun gerekletirmesi ise harektn bir deneme nitelii tad izlenimini vermektedir. Anlalan o ki, ayn zamanda Stalingradda yrtlen harekt tek bana brakmamak amacyla Sovyet birlikleri Rus Cephesinin kuzey kesiminde Almanlar rahatsz etmilerdir. Gerekten de bu baarya ulam, 11. Orduya bal baz birliklerin bu sektre getirildii iin Leningrada niha saldry dzenlemesi dncesi, bu orduya deerli bir zaman

80

kaybettirmitir. Bu arada Leningraddaki boaltmalar da srm, 1942 Kasmn da kentte 700.000 sivil ve 420.000 asker kalmt (Glantz 2001:116).

2.2.3.3. Voronej Muharebesi (Haziran 1942)

1942 Yaz Saldrs ncesinde Sovyet Ordusu hakkndaki Alman tahminleri 53 ihtiyat olan 270 piyade tmeni, 34 ihtiyat olan 115 ikincil tmen, 43 ihtiyat olan 69 zrhl tugay ve ihtiyat olan iki zrhl tmen eklindeydi (Jacobsen 1988:626, 20 Haziran 1942). 1942 yaz saldrsnn balangcndaki zaferler ise Orgeneral Halderin usta planlamaclnn eseriydi. Krma doru yaplan saldr ile birlikte niha taarruzun sanatkrane bir ekilde geciktirilmesi, Ruslar Harkova doru yaplacak bir taarruz ile inisiyatifi almaya tevik etmiti. Bunun sonucunda Don ve Donetz arasnda bir koridor elde edilmiti (Liddel Hart 1996, I:126-127). Harkovtaki Alman zaferinden sonra Hothun 4. Panzer Ordusu ve 2. Macar Ordusu bir taarruz ile Don Nehrine ulatlar ve Voroneji almaya altlar. Bu hareketle Stalingrada alan Don-Donets Koridorundan ilerleyen Paulusun 6. Ordusunun sol kesiminin gvenlii salanm oldu. Sovyetlerin Bryansk Cephesi komutan Golikovun tanklarnn direniine ramen 5 Temmuzda Voronej dt. Bylece 4. Panzer Ordusu da Kafkasyaya dzenlenen seferde yer almak iin gneye ynlendirildi. Ancak bu yaplrken 6. Ordu ile yollar aktndan ok deerli bir zaman kaybettiler. General Golikov ise baarszlndan tr grevinden alnd. Bylece Alman 1942 Yaz Saldrsnn ilk safhas Alman ordularnn Don Nehrinin batsn igaliyle baarya ulamt. kinci safhas iin Stalingrad ve Kafkaslar hedef seilmiti. Stalingrada atlacak ordular B Ordular Grubu, Kafkaslar ele geirecek ordular ise A Ordular Grubu olarak yeniden organize edilmilerdi. A Ordular Grubunun stlendii Edelweiss Harekt Maikop, Grozny ve Bakdeki petrol tesislerinin ele geirilmesini gerektiriyordu. Ve bu baarlrsa, hem Rusyadan hem de

81

Ortadoudan Alman kskacna giren Trkiye de Mihvere katlabilecekti.1 Almanlarn Ortadouya inileri iin Kafkaslar bir kilit noktas olmutu.

2.2.3.4. Kafkas Muharebeleri (Temmuz 1942-ubat 1943)

Hitler, daha 1 Nisan 1942de Kleist artarak sonbahara kadar petrol alanlarn ele geirmek zorunda olduunu, aksi halde Almanyann savaa devam edemeyeceini sylemiti (Liddel Hart 1996, II:409). Voronej Muharebesi bittikten sonra Mareal Wilhelm Listin A Ordular Grubu, Kafkasyada bulunan petrol rezervlerini ele geirmekle grevlendirildi. 23 Temmuzda Almanlar Rostovu aldlar ve bylece Kafkasyann kuzey kaps alm oldu. Edelweiss Harekt 25 Temmuzda balad ve Almanlar Don Nehrinden gneye inmeye baladlar. lk iki- hafta boyunca Alman ordular gnde 50 km. kadar ilerleyerek blgeyi temizledi. Burada savunma organizasyonu hazrlamayan Ruslar, Alman ilerleyiini engeleyemedi ve blgedeki ana petrol hatt da rahatlkla Almanlarn eline geti. Bylece Ruslarn blgeye ikmal hatt iin sadece Hazar Denizi kald. Mareal Kleistn 1. Panzer Ordusu, Rostovdan sonra Mani Vadisi boyunca ilerleyerek gneye sarkt. Ancak burada Ruslarn att bir barajn yaratt sel yznden birka gn kaybettiler. 29 Temmuzda Proletarskaya, 9 Austosta da Rostovun 320 km. kadar gneyindeki Maikop ele geirildi. Krmdan harekete geen 11. Ordu ise Ker Boazn geerek Taman Yarmadasna km ve byk souk hava depolar, tersaneler, balk endstrisi ve imento fabrikalarnn bulunduu, 95.000 nfuslu nemli bir liman kenti olan (Carell 1974, 2:336) Novorossiske ilerlemiti. 5 Austosta ise Stavropol ele geti. 9 Austosta Alman ordular Krasnodar-MaikopStavropol hattna ilerlemilerdi. 1. Panzer Ordusunun sa kolonu Maikopa girdiinde, merkez kolonu da Maikopun 240 km. dousundaki Pyatigoska ulam, sol kolonu ise Budenovska yaklamt. Alman daclar ise 21 Austosta Kafkaslarn en yksek yeri olan Elbruza bayrak dikmeyi baarmlard.
1

Trkiyenin bu arada izledii ikinci bir harekt ta Msr-Libya arasndayd. l Tilkisi diye adlandrlan efsanevi komutan, Mareal Erwin Rommel komutasndaki Alman Afrika Panzer Ordusu bu sralarda ngilizleri El Alameyne kadar pskrtm, niha bir saldr ile skenderiye ve Kahireye ulamaya alyordu.

82

3. Rumen Ordusunun birimleri de Kafkasyann bat kesiminde drt Sovyet Ordusunun oluturduu, General Tyulenev komutasndaki Trans-Kafkasya Cephesinin Karadeniz Grubu ile savamaktayd. 2 Eyllde Blcher 2 Harekt ile deniz yoluyla Taman Yarmadasna geilerek buras temizlendi. Ayn gn doudaki 1. Panzer Ordusu Mazdokta Terek Irman geti. Ama Sovyet kar-saldrlar yznden burada bir kprba tutmakla yetindi. Ancak tm bu ilerlemeler yznden Alman birlikleri gerilmi, yaktlar ise tkenmiti. Austos ortalarna gelindiinde hem arazi artlar arlatndan, hem de birlikler Stalingrad Cephesinden gitgide uzaklatndan ilerleyi hz gnde 2-3 km. ye kadar dt. Buna bal olarak hem Stalingrad hem de Kafkaslardaki harekt desteklemekle ykml olan Luftflotte 4e de tm kaynaklarn Stalingrada ynlendirmesi emredilmiti.1 Ayrca Ruslar birka hafta iinde Kafkasyada 100.000 savunma ii yapmlard. Bunlardan 70.000i makineli-tfek korugan ve dier at noktalaryd. 800 kmlik anti-piyade engeli hazrlanm 1.600 kmlik te siper kazlm ve bunlar 1942 sonbaharnn balarna yetitirilmiti (Werth 2000:569). Bylece A Ordular Grubu hava desteinden yoksun kald. Buna mukabil Sovyetler de blgeyi srekli taze birlikler ile takviye ettiler. Ayrca Alman yanls anti-Sovyet ayaklanmasn engellemek iin NKVDnin i gvenlik birlikleri de blgeye vard.2 Farkl genilikteki Sovyet raylarnn deitirilmesi zaman aldndan ikmal yetersiz kalyor, deerli bir zaman kaybediliyordu. Blge corafyas ise gneye gidildike daha dalk oluyordu. Aslnda haritada pek gze arpmasa da, Bak-Rostov aras Polonya snrndan Rostova olan mesafe ile neredeyse aynyd. Kafkaslarn dou kesiminde zaten yol diye bir ey yoktu ve buralar neredeyse l gibi kaynak yoksunu bir blgeydi. Havann durumu da ktlemeye balaynca Alman Harekt durdu. Durumu kabullenmeyen Hitler her eye ramen ilerlemesi iin Mareal Listi zorlaynca, List te 10 Eyllde grevinden ayrlmak zorunda kald. A Ordular Grubu komutanl bo kalrken 1. Panzer Ordusu ile 17. Ordu da dorudan Hitlerin karagahndan idare edilmeye baland.

1 2

1942 ortasnda Luftwaffenin Dou Cephesinde 2.750 muharebe ua mevcuttu (Mitcham 1997:176). Bunlarn iinde Lavrenti Beria da vard.

83

Bat kesiminde ise ya Karadeniz kysndan ya da ortasndan sadece iki yol vard. Almanlar, Kafkas Cephesini ikiye blerek Baky alma grevini 1. Panzer Ordusuna verdiler. Cephenin bat kesimindeki ehirleri alarak Batuma ulamak grevi ise 17. Orduya verildi. 6 Ekimde Novorossiski alan 17. Ordu, yeni hedefini Tuapse olarak belirlediyse de buraya hi bir zaman ulaamad. Cephehatt 11 Ekimde Novorossiskin hemen dndaki bir imento fabrikasna saplanp kald ve 360 gn kadar da deimedi. Austos ve Eyllde, 90.000 sivil gece-gndz altrlarak Grozni, Mahakale, Hazar kysndaki Derbent Kaps ve Bak civarnda 10 savunma hatt oluturmulard. Ancak Almanlar, Groznynin 104 km. batsndaki Mosdokta durduruldular (Werth 2000:567).1 Hava korumasndan yoksun kalan ve yakt sknts eken 1. Panzer Ordusu da Groznyye yeterince yaklaamad ve Rus bombardman uaklar tarafndan yerlerine mhlandlar. Bu da yetmiyormu gibi, Ruslar Groznyye birdenbire 1/3 operasyonel olan 800 bombardman ua ymlard (Liddel Hart 1996, II:412). Eyll ve Ekim boyunca Mozdoktan yarma yapabilmek iin uraan Kleist, Ekimin son haftas bir kska harekt ile Oronikidzeyi almay baard. Ancak kar-saldr balatan Ruslar, buradaki Alman birliklerini geri attlar. Daha sonra yamur ve kar yznden 9 Kasmda harekt durma noktasna geldi. Bu arada Stavka, Kafkasyadaki Alman Ordularn tmden yok edebilecek bir plan yrrle koydu. Planda, 1942-43 k boyunca uygulanacak kombine iki harekt ile Kafkasyann kuzeyinden yarma ile Donun gneyinde koridor oluturarak ve Novorossiske yaplacak kartma ile de Taman Yarmadasn alarak, Alman A Ordular Grubunun ricat yolunu tamamen kesmek amalanmt. Cretkar ama uygulanabilirlii adeta imkansz olan bu plan, neredeyse Hitlerin geri ekilmedeki inatl yznden ksmen de olsa baarya ulaacakt. Kasmda Stalingraddaki harektn ald cidd durum, Kafkasyadaki harektn srdrlmesini engelledi. Aralkta ir ve Donets stne Vatutinin Voronej Cephesinin balatt harekt Kafkasyadaki Alman harektn tehdit eder boyuta geldi. Stalingradda da Alman 6. Ordusu ile baz birlikler de kuatldndan Rostovun
1

Shtemenko ise, 16 Eyllden itibaren 90.000 kiinin Mahakale, Derbent ve Bakde savunma hatt hazrlamaya baladn yazmtr (Shtemenko 1971:71).

84

Ruslarn eline gemesiyle Kafkasyadaki tm Alman ordular kapana kslacakt. Kleist, Ruslar Rostovun sadece 70 km. kuzeyinde, benim ordularm ise 650 km. dousundayken Hitler hi bir ekilde geri ekilmem dorultusunda emir gndermedi.Bu bir idam kararna benziyordu. Hal byleyken ertesi gn yeni bir emir aldm ve btn malzemeyi de geriye tamak suretiyle ricat etmem sylendi demitir (Liddel Hart 1996, II:431-432). ekilmeye srekli direnen Hitler ise durumun vehameti zerine 1 Ocak 1943te Kafkasyann boaltlmas emrini verdi ve ayn gn Almanlar ekilmeye baladlar. A Ordular Grubu komutan olarak atanan Kleist, tm ar ekipmann alarak Ruslarn tehdit ettii Mani Vadisi zerinden Rostova ekilmeyi baard. 17. Orduya ise Taman Yarmadasna ekilmesi emredildi. Bylece denizden bir boaltma ile Krma ekilebilirdi. Petrovun Kuzey Kafkasya Cephesi doudan 1. Panzer Ordusunun boaltt blgeye hzla dald. Karadeniz ky kesiminde ise Tyulenevin TransKafkasya Cephesi Ocak aynnn ikinci yarsnda Taman yarmadasna doru ekilen 17. orduyu takibe koyuldu. Ruslarn Novorossiske yaptklar kartmalar baarsz oldu ve burada sadece bir kprba tutulabildi.1 Krma doru ekilen 17. Orduya, 1. Panzer Ordusunun bir piyade ve bir panzer tmeni de katlmt. Bu durum Hitlerin ekilme konusundaki kararszlndan kaynaklanmt. Kuban kprbanda yaklak 400.000 kii birikmiti ki, bu srada Don Nehrine yklenen Kzlorduya kar eldeki birlikler son derece yetersiz kalyordu (Manstein 1962:421). Eer bu kartmalarla Taman evrilmi olsayd, 400.000 Alman askeri, 31.000 at arabas, 26.500 motorlu ara ve 2.085 topluk bir malzeme kayb ile ikinci bir Stalingrad yaanacakt (Carell 1974, 3:189). Kald ki, Manstein da Harkovda kendisini baarya gtren birliklerin nemli bir ksmndan yoksun kalacandan, Ruslarn Dinyepere vararak Krmda Stalingraddan daha byk bir baarya kavumas iten deildi. te yandan, Yeremenkonun Gney Cephesi de Don ve Mani Irmaklar boyunca ileri atlarak Kafkasyadan k tkamaya alt. Zamana kar srdrlen bu nefes kesen yarta Mareal Manstein, birlikleriyle Rostov Koridorunu mmkn mertebe uzun sre tutarak Mackensenin komutasna verilmi olan 1. Panzer Ordusunun ana kesiminin
1

1943 balarnda Karadenizdeki kartma harektlarnda Politik Komiser Leonid I. Brejnev idi (Carell 1974, 3:213).

85

ekilmesini salad. Yeremenkonun birlikleride Alman 1. Panzer Ordusunun ricat yolunu kesemedi. Dar bir ka koridorundan gemeyi baarabilen Kleistn birlikleri de bylece 1 ubatta Rostova ulat. Bunlardan XXXX.Panzer Kolordusu, tm ekipmanyla birlikte donmu Azak Denizinin zerinden geerek, 31 Ocak 1943te Tagonroga ekilmeyi baarmtr (Carell 1974, 3:165-167). Kafkasya boaltlm, sadece 17. Ordu ile 3. Rumen Ordusunun bulunduu Taman Yarmadas Almanlarn elinde kalmt. Kleist, baarszlnn temel nedenini petrol ktlna balamtr. Lojistiinin ou Rostov zerinden salanyordu. Ancak yenilgisinin asl hedefini elindeki birliklerin para para Stalingrada ekilmesi olarak belirtmitir (Liddel Hart 1996, II:411-412).

2.2.3.5. Stalingrad Muharebesi (Austos 1942-ubat 1943)

1942 Yaz Saldrsnn ana hedefi olarak Stalingrad kenti tespit edilmiti. Mareal Freiherr Maximillan von Weichsn komutasndaki Alman B Ordular Grubu Stalingrad almakla grevlendirilmiti. Hitler, generallerinin itirazlarna ramen Kafkaslara yaplan saldrnn sol kanadn korumak iin Stalingradn alnmas gerektiini savunuyordu. Ruslar hedefin Stalingrad olduunu anlamlard.1 Jukovun Bat Cephesine, Alman ihtiyatn stne ekerek Stalingrad Cephesini rahatlamak iin bir yanltma taarruzu yaplmas emredildi. Bylece 10 Temmuzda 16. ve 61. ordular, Kirov-Bolkhov sektrnde taarruza giritiler. Kalinin Cephesi de Austosta Sychevka-Rjev sektrndeki Almanlar yok etmek iin saldry destekledi. Alman mevzi yarld ve Rjev-Vyazma Demiryolu kesildi. Ancak taarruz durdu ve Rjev Almanlarn elinde kald. Bu taarruz, Almanlarn gneye ihtiyat olarak gndermekte olduklar panzerile birka piyade tmeninin buraya sevkedilerek kar-taarruza gemelerine ve dolaysyla Ruslarn bir yarmada bulunmalarn engellemelerine yol amtr (Jukov 1982:206207).
Jukov, Stalingrada ynelik Alman harekt iin Almanlar, politik ve stratejik deerlendirmelerde byk yanllklara dmlerdir demitir (Jukov 1982:229).
1

86

12 Temmuzda 62., 63. ve 21. ordularn oluturduu Stalingrad Cephesi kuruldu. Temmuz sonunda Stalingrad Cephesi 38 tmenden oluuyordu. Ancak bunlarn yars 6.000-8.000, dier yars ise 1.000-3.000 askerden oluan, asl gc 16 tmenlik bir kuvvetti ve 530 km.yi tutmakla grevliydiler. Bu dnemde cephenin tm gc 187.000 asker, 360 tank, 337 uak ile 7.900 top ve havand (Jukov 1982:188-190). 23 Temmuzda Alman birlikleri Kamensk yaknlarnda Don Nehrinin bat bendine doru yarma yapt. Bylece Austosun ilk haftasnda Rus birlikleri Don bendinde bir bozgun yaadlar. Bundan sonra Stalingradn savunmasnn kuzeyden Gordovun Stalingrad Cephesi ve gneyden de Yeremenkonun Gneydou cephesi tarafndan yaplmas kararlatrld. 25 ve 27 Temmuzda Dondaki kprbandan yaplan iki kar-saldr, Ruslara 48.000 l ve esire, 270 tanka ve 600 topa mal oldu (Seaton 1998:151). 26 Temmuzda 62. Ordunun cephesi yarlnca, Stavka henz kurulular tamamlanmam olan ve ellerinde 240 tank bulunan 1. ve 4. ordularn iki tmenle pekitirilmesi emrini verdi. Bunlar Almanlarn ilerleyiini biraz yavalatabildiler (Jukov 1982:191). 28 Temmuz 1942deki 227 numaral emirle de geri ekilmenin yasaklanmas yinelendi ve korkaklar ile panikilerin vurulacaklar belirtildi (Sella 1992:158). 3 Austostaki konferansta 1 Ekim 1941 ile 1 Mart 1942 arasnda, Ruslarn 60 piyade tmeni, 46 piyade tugay, iki svari tmeni ve 17 zrhl tugay kurduu masaya yatrlmtr. Ayn konferansta Hitlere, Temmuz 1942 boyunca kesin tespit edilen 56 yeni zrhl tugayn bulunduu, 3.900 Rus tanknn da yok edildii rapor edilmiti (Jacobsen 1988:651). Stavka, Stalingrad Cephesi 600 km.ye ulanca, 5 Austosta cepheyi bld. Bylece Stalingrad Cephesi, Tmgeneral V. N. Gordovun 63., 21., 62. ordular, 4. Tank Ordusu ve kurulmakta olan 16. Hava Ordusundan oluan Stalingrad Cephesi ile Orgeneral A. I. Yeremenkonun 57., 51., 64. ordular, 1. Muhafz Ordusu1 ve 8. Hava Ordusundan oluan Gneydou Cephesi olarak ikiye ayrld. Genelkurmay Bakan A. M.
1

Muhafz titri, onur olarak savan ilk dneminde drt svari kolordusuna, 37 piyade tmenine, 27 tank tugayna, 32 hava alayna ve dier birliklere; iki kruvazre, drt denizaltya, bir muhribe ve bir mayn arama-tarama gemisine verilmitir (Jukov 1982:225).

87

Vasilevski, Devlet Savunma Komitesi tarafndan Stalingrad Harektn koordine etmekle grevlendirildi. Stalingrad Cephesi de harekt bakmndan Gneydou Cephesinin emrine verildi (Jukov 1982:191-192). 6. Ordunun Volga ile Don arasnda Kala yaknlarnda savan son byk evirmesini yapmas, 8 Austosta Sovyetlerin 1. Tank Ordusu ile 62. Ordusu iin facia oldu. Sovyetlerin kayb iki motorize kolordu, dokuz piyade tmeni yedi tank tugay ile bunlara bal 1.000 tank ve 750 para top oldu. Sadece 62. Ordunun kk bir ksm ile 64. Ordu bir ksm kurtularak Stalingradn dnda belirlenen savunma hattnn gerisine, ehre doru ekildiler (Tsouras 1992:80-81). 19 Autosta Paulusun 6. Ordusu Stalingrad saldrsn balatt. Cephe kolaylkla yarlm, 6. Ordu birka gn iinde Stalingradn banliyleri ile Volga Nehrine ulamt. 6. Ordunun sa kesimini kollayan 4. Panzer Ordusu Stalingrada yneltilen asl saldrya katlamamt. 23 Austosta 600 bombardman tarafndan havadan bombalanan Stalingradda 40.000 insan ld (Werth 2000:442). Ayn gn Almanlar Don Nehrini bir ok yerden geerek Stalingradn banliylerine vardklarnda, Sovyet ordularnn tutunabilecei son savunma hatt olarak Volga Nehri kalmt. 23 Austos gecesi Rostov dnce, Ruslar hzla ricat etmeye baladlar. Endstri merkezi olan Stalingradda fabrikalarn douya nakledilmesi ve kalanlara imha kalplar yerletirilmesi yasakland. Stalin, halk korkun bir ypratma sava iin seferber etti. Almanlar ise cephenin kuzeyinden Stalingrada yaklarken bir yandan da srekli hava bombardman ile kenti harabeye eviriyorlard. Sovyet Devlet Savunma Komitesi, 26 Austosta Jukovu Yksek Bakomutan Yardmclna atad (Jukov 1982:196) ve Jukov hemen Stalingrada gnderildi. Hitler, 1 Eyllde Mareal von Kluge ile arasndaki grmede 160-170 milyon nfusa sahip olan Sovyetlerin 1941de 55 milyon, 1942de 45 milyonunu kaybettiini, zetle 100 milyona dtn syledi. Almanlarn 1,4 milyon kaybna karn, Ruslarn 4 milyon esir ile en az 3 milyon lsnn, 2-3 milyonda yaralsnn olduunu ekledi. Bylece Rus askeri kayb 8-10 milyon olarak hesaplanmt (Jacobsen 1988:665-666). Ancak Almanlarn 22 Haziran 1941-10 Eyll 1942 aras Dou Cephesi kayplar da 336.349 l, 1.226.941 yaral ve 75.990 kayp olmak zere toplam 1.637.280i bulmutu (Jacobsen 1988:669, 15 Eyll 1942).

88

Stalingrad, Volga Nehrinin kuzeyden douya dnd yerde, 20 km. kadar nehir boyunca uzunlamasna kurulmu byk bir ii ehriydi. ehrin ortasnda asker haritalarda 102. Tepe diye iaretlenen ve aslnda bir skit Tmls olan Mamayev Kurgan vard. ehrin kar kysnda, Volgann dou bendinde kalan Sovyet toplanma blgesi hava bombardman dnda gvenliydi. htiyat birlikleri burada toplanp feribotlar ile Stalingraddaki alt kartma noktasna naklediliyorlard. Bu blge gvenli olduu iin Sovyet toplarnn da ou buraya konulandrlyordu. ehir kuatldnda bat yakasndaki birliklere yaplacak ikmal sadece dou yakasndan salanabilecekti. Don ile Volga arasndaki dar eridi Almanlar Austos ortasnda gemiti. Stalingradn savunmas iin 50.000 asker ve 100 tank mevcuttu ki, Almanlarn saldran birlikleri 100.000 asker ile 500 tankt (Tsouras 1992:82). Ruslar, 5 Eyllde 24. ve 62. ordular ve 1. Muhafz Ordusu ile tarruza kalktlarsa da, ayn gn geri pskrtldler (Jukov 1982:205). Alman birliklerini durdurmay baaramayarak Stalingrada ekilen Sovyet 62. Ordu komutan Lopatin 10 Eyllde azledilerek yerine Chuikov getirildi. Ar kayplar vererek kente ekilen ve burada skan 62. Ordu, dank ve paralara ayrlm durumdayd.1 Eksiklikleri inceleyen Jukov, 12 Eyllde Moskovaya dnd ve bu ordularn obs ve tank azln rapor etti (Jukov 1982:206-207). 10.000 kiilik tmenlerin mevcudiyedi yzlerle ifade edilecek kadar azalmt. Karargahn ehrin ortasndaki Mamayev Kurganda kuran Chuikov, fabrikalar savunmak amacyla hemen 7.000 iiden bir milis gc oluturdu. ehirdeki kadnlar ve ocuklar ise Volgann dou bendine tand (Keegan 1989:101). Muharebeler boyunca Stalingradn ahalisinden 125.000 yetikin erkek alelacele kayplar telfi iin kullanld ki, bunlarn 75.000i 62. Orduya katlmtr. Ayrca yalar 13-16 olan 7.000 Komsomol yesi muharebe dzenine sokulurken, 3.000 kadn da telefon operatr ve

1942 Temmuzunda 62. Ordu, 33. Muhafz, 147., 181., 184., 192. ve 196. piyade tmenlerinden oluuyordu. Kasmda ise 12. Muhafz, 37. Muhafz, 39. Muhafz, 45., 95., 112., 193., 284., 308. piyade tmenleri ve 92. Deniz Piyade Tugayndan oluuyordu (Tsouras 1992:80). Yani 62. Orduda drt ay boyunca hizmette kalan tmen yoktu. Bu durum Stalingraddaki Sovyet kayplarnn ciddiyeti hakknda ipucu vermektedir.

89

hemire oldu (Tsouras 1992:82).1 12 Eyllde ehir arabuk kuatld. Ruslar 50 km.lik genilikteki bir alana skp kalmlard. Almanlar, 13 Eyllde Stalingradn merkez kesimine genel taarruza getiler. Ruslar ehrin merkez ile kuzey kesimini Almanlar iin adeta cehenneme evirdi. Buna ramen Alman emberi de gitgide daralyordu. Ayn gn Stalin ve Stavka, Stalingradn ne pahasna olursa olsun iddetle savunularak kar-saldr iin zaman kazanlmas kararn verdi ve Stalin, Jukov ve Vasilievski Donun kuzeyinden kitlesel bir taarruz plan hazrlamaya baladlar. Sovyet birlikleri 14 Eyllde ehrin merkez istasyonunun yaknndaki mhendis evleri kesimini igal ettiler ve Chuikov buray Volgann dousundan gelecek birlikler iin ana karma blgesi yapt. Geni bir ate alan salad iin ehrin gney kesiminde stratejik bir neme sahip olan mhendis evleri ayn gn drt kez el deitirdi. Muharebeler boyunca ise tam 15 kez el deitirmi olacakt. Bu arada Tmgeneral Aleksandr I. Rodimstevin 13. Piyade Tmeni de ordusuna takviye olarak ulat ve bu birlik ehir merkezine ulaarak Alman 71. Tmenini durdururken, 295. Tmenin de Mamayev Tepesini ele geirmesini engelledi. Bylece Volgann bat yakasnda salam bir kprbann kalmasn salad. Ancak Chuikovun karargahn kurduu Mamayev Kurgan da ayn gn Almanlarn eline geti. iddetli arpmalarn yaand bir dier yer ise Merkez stasyonunun hemen dousundaki Pavlovun Evi diye nlenen, evresine tamamen hakim olan ve adeta kk bir kaleye dntrlm drt katl edi. Buraya savunanlara komuta eden Pavlov, 58 gn boyunca yaplan tm Alman saldrlarn pskrtt (Keegan 1989:101). 17 Eyllde Sovyet birlikleri Mamayev Kurgan geri ald. Buradaki kanl arpmalar dret gn daha kadar srd. 19 Eyllde, Chuikov karargahn daha kuzeydeki Kzl Ekim Fabrikasna kaydrd. 21 Eyllde hububat ykleme yeri Almanlarn eline geti. Ertesi gn Mamayev Kurgan dp, merkez kartma blgesi de Almanlar tarafndan igal edilince Volgadan bu kesime birlik nakli sekteye urad.

Muharebeler devam ederken 100.000 asker Volgay geip, 62. Orduyu ayakta tutmak iin ellerinden geleni yaptlar (Tsouras 1992:84).

90

Paulus, 24 Eyllde saldrnn sklet merkezini daha kuzeydeki Traktr, Barikat ve Kzl Ekim fabrikalarna kaydrd. Ayn gn Halder grevinden alnd ve yerine OKH Kurmaybakanlna Korgeneral Kurt Zeitzler getirildi (Clark 1985:235). Ayn zamanda kurmay subaylar atama ve kullanma sorumluluu da OKH Kurmay Bakanndan alnarak dorudan Hitlere balanm bulunan OKH Personel Bakanlna verilmi bulunuyordu (Guderian 1983:13). Almanlar, 27 Eyllde 80 tankn destei ile Kzl Ekim Fabrikasna, 70 tankn destei ile de biraz daha kuzeydeki Barikat Fabrikas ile Traktr Fabrikasna kesimine de saldrd. 27 Eyll gecesi Sovyet 193. Piyade Tmeni Volgay feribotlarla geerek Kzl Ekim Fabrikasna gnderildi. Saldrnn sonucunda Kzl Ekim Fabrikasnn d kenar Almanlarn eline geti. 29 Eyll ile 1 Ekim arasndaki youn arpmalar sonunda Almanlar Stalingradn kuzeybatsndaki blgede ilerleyerek Orllovka Cebi ile fabrikalarn balantsn kesti. Stavka, Eyll sonunda Stalingrad genel kar-taarruzunu hazrlayp onaylan. 28 Eyllden itibaren Stalingrad Cephesinin ad Don Cephesi olarak deitirildi ve komutanlna Rokosovsski atand. Tmgeneral N. F. Vatutin ise yeni kurulan Gneybat Cephesi Komutan oldu (Jukov 1982:217). 5 Ekimde Sovyet fabrikalarna 2.000 sortinin stnde pike-bombardman saldrs desteinde taarruz edildi (Keegan 1989:101). 7 Ekimde Traktr Fabrikasna yaplan byk bir saldr ile ii evleri Almanlarn eline geerken, Sovyet birlikleri hamam ellerinde tutabildi. Ayn gn Almanlar kuzeydeki kartma blgelerini ele geirince, Stalin onlarn denizden uzaa atlmas iin kesin emir verdi. Bunun zerine 300 topun ve be Katyua Alaynn katld 40 dakikalk dev bir bombardman gerekletirildi. Bu ate Almanlarn Traktr Fabrikas ile Barikat Fabrikasn almak iin yapmakta olduklar hazrlklar paralad. 13 Ekimde 4. Panzer Ordusu da gneyden Volgaya ulat. Ancak buradaki Sovyet Muhafz Tmeni daha fazla ilerleyiini engelledi. Geciken byk Alman saldrs, 14 Ekimde saat 8.00de piyade tmeni ve 300n stnde tankn destei ile balad ve 2.400 Alman askeri Traktr Fabrikasnn olduu kesimi yararak Volgaya ulat (Keegan 1989:101). Bu yzden 62. Ordunun Volgann

91

bat yakasndaki bir ksm topusu -ki bunlarn arasnda ok ksa menzilli ama son derece etkili olan Katyua ok namlulu roketatarlar da vard-, nehir kysna ekilerek at as aramak zorunda kaldlar. 16 Ekimde Traktr Fabrikas dt ve Barikat Fabrikasda ounlukla Almanlarn eline geti. Ekim ortasnda 203 mm ve 208 mm uzun mesafe toplar da Volgann dou yakasna konulandrlnca Sovyet topu bombardman daha da younlat. Ruslar fabrikalarn olduu sektrde gerileseler de, 23 Ekime kadar bir kesimde dayandlar. 23nde Kzl Ekim Fabrikasnn kuzeybat kesi Almanlara geti. Almanlar, Kasm 1942 balarnda Stalingradda tanklara girerek elektrik donatmnn izole kablolarn kemiren farelerle de urayorlard. Bu yzden bir gn 104 tanka sahip 22. Panzer Tmeninin 39 tank hareket edememi, 34de hareket halindeyken arzalanm, tmen ancak 31 tankla yola devam edebilmiti (Carell 1974, 2:408-409). Bu arada Almanlar, Donun kuzeyinde kalan blgeye Ruslarn birlik ydklar haberlerini aldlar. Bu, Stalinin 13 Eyllde ald kararla Stavkann planlamaya balad Sovyet kar-taarruzunun ilk iarteleriydi. Almanlarn tek k yolu Stalingrad en ksa zamanda ne pahasna olursa olsun ele geirmek gibi gzkyordu. 23 Ekim ile 11 Kasm arasnda Ruslar, Barikat Fabrikas civarn kprba olarak kullanmlard. Almanlarn saldr ivmesi ise dmt. Ancak 11 Kasmda buraya byk bir saldr daha gerekletirdiler. Bu, Chuikovun kprban yarmalar iin nc byk giriimleri olsa da Sovyet direnii krlamad. Yine de Kzl Ekim Fabrikas Almanlarn eline geti. yimser bir tahminle, Sovyet birlikleri normal saynn 1/10una inmi, cephane ve yiyecekleri de bitmek zereydi (Keegan 1989:101). 17 Kasmda Volga Nehri donmaya balaynca Ruslarn durumu daha da ktye gitmeye balad. Hitler, 14 Ekimde Alman Yaz Saldrsnn bittiini ve son darbenin 1943te vurulaca emrini vermi, Genelkurmay Bakan Zeitzler de 23 Ekimde bunu dorularcasna Ruslarn uzak hedefli byk bir saldrda bulunacak durumda olmadklarn belirtmiti. Mihver kuvvetler, 1942 Kasmna kadar Sovyetler Birliinin nfusun 80 milyonluk

92

kesiminin bulunduu 1,8 milyon kilometrekarelik kesimini igal etmilerdi (Jukov 1982:224). Ancak hatlar uzayan Almanlar, Stalingrad Muharebesinin uzamas dolaysyla kanatlardan birlik ekerek buralar Romenlere vermilerdi (Jukov 1982:221) ve Gehlenin Fremde Heere Ostu 12 Kasmda 3. Macar Ordusuna kstl bir harektn ya da Don zerine 8. talyan ve 3. Macar ordularn kapsayacak daha geni bir harektn yaplacan haber almt. Bu arada Stalingradda savaan Almanlarn azmi de krlmak zereydi.1 Stalingrad evresinde ilk kar 16 Kasmda yamt. 18 Kasmda 62. Ordu komutan Chuikova yeni emirler iin beklemede kalmas sylendi. 18-19 Kasm gecesi tipi, don ve sis blge artlarn arlatrd.

2.3. YIPRATMA VE BEKLEY

2.3.1. 1942-43 Kndaki Sovyet Kar-taarruzu (19 Kasm 1942 16 ubat 1943)

2.3.1.1. Urans Harekt (19 Kasm-12 Aralk 1942)

Kodad Urans Harekt olan Stalingraddaki Sovyet Kar-Saldrs, nceki sene Moskovada olduu gibi Almanlarn tkenmekte olduu ve Kzlordunun kuvvetinin tkendii gzyle bakld bir srada gelmitir. Harektn ilk taslann 1942 Austosunda Yksek Karargahta hazrland, olduka snrl hedefli bir kar-taarruz olduu sanlmaktadr. Ancak bu, aslnda Alman taarruzunu durduracak tek bir kartaarruz ieren bir pland. Sovyet hazrlklar, 11 Ordu, ok sayda bamsz mekanize kolordu, svari ve tank kolordular, tank tugaylar ve dier birlikler; 13.500 top ve havan, 1.100 uaksavar, 115 roket-topu mfrezesi, 900 tank ve 1.115 sava uan
1

94. Alman Tmeninin 267. Alayndan Wilhelm Hoffman, Stalingradda, 27 Ekim 1942de gnlne Ruslarn insan deil, demirden dkme varlk olduklarn, hi yorulmadklarn ve ateten de korkmadklarn yazmtr (Clark 1985:222).

93

kapsamaktayd (Jukov 1982:234-235). Harekt iin 27.000 kamyon 1.300 vagon seferber edilelerek, 1-19 Kasm arasnda 160.000 asker, 10.000 at, 430 tank, 600 top, 14.000 kamyon ve 7.000 ton mhimmat Stalingrad Cephesine tand (Jukov 1982:256). Stalingrad yaknlarndaki 3. Romen Ordusu, Rostovdaki Don geiinden yaklak 300 km. uzaklktayd. A Ordular Grubunun sol kanad Rostovdan 530 km., sa kanad ise 400 km. kadar uzaklktayd. Dinyeper kvrmndaki Dnepropetrovsk ve Zaparoje geileri ise, en yakndaki Rus birliklerine 416 km, Stalingraddaki 6. Orduya 700 km., Kafkasyadaki 1. Panzer Ordusuna ise yaklak 900 km. mesafedeydi (Sadarananda 1990:3-4). Bu gerilme Mihver birlikleri iin tehlikeliydi ve Sovyet liderler de bunun hesabn ok iyi yapmlard. 19 Kasm sabah 80 dakikalk topu hazrlk bombardman ile Urans Harektn balatt. Ruslar kar-saldrya 1.143.500 asker, 894 tank, 13.451 top ve 1.115 uak srmler (Glantz 1995:174, tablo 9.1) ve ncelikle Donun kuzey kesiminden yarmaya girimilerdi. Saat 7.20de toplar doldurulmu, 7.30da bombardman balam, 8.50de de Sovyet piyadeleri sektrn kuzey kesiminde bulunan, General Dimitrescunun 3. Rumen Ordusunun zerine atlmlard. Plana gre Stalingradn gneyinden de yaplacak egdml harektla birlikte kskaca alacaklar nce Stalingrad blgesini geriden evirecekler ve sonra da buradaki birlikleri yok edeceklerdi. Yarma yapmak iin etki seviyesi daha dk olan Romenlerin tuttuu blgeyi zellikle semilerdi. Vatutinin Gneybat Cephesinin emrindeki 5. Tank Ordusu, 3. Rumen Ordusunun sol kanadna, 21. Ordu da sa kanadna saldrarak bir kska harektna giritiler. Taaruzun hedefi dorudan Dimitrescunun karargahnn bulunduu Serafimovich idi.Her iki kanad da ksa srede ken 3. Rumen Ordusunun ou 21 Kasmda evrelenmiti. 65. Ordu ve XVI. Tank Kolordusu da Don Cephesine bal olarak kuzeydeki harekta biraz daha douda katlmlard. Ayn gn balamas planlanan ancak sisten dolay bir gn geciken dier bir taarruz da Stalingradn gneyinden Stalingrad Cephesi komutan Yeremenkonun birliklerince balatld. Rokossovkinin Don Cephesi de bu kesimde taarruza geen iki Sovyet cephesinin arasnda savunma grevini stlenmiti. Stalin ve Jukov, Moskovadan cephe

94

komutanlarna direkt haberleme balantsyla emirler yadryordu. 20 Kasmda Yeremenkonun Stalingrad Cephesinin iki saatlik gecikme ile saat 10.00da balayan saldrs ise kentin gneyindeki blgeden 4. Panzer Ordusu zerine yaplmt. Saldrya Sovyet 64., 57. ve 51. ordular ile birlikte XIII. Tank Kolordusu katlm, iki gn iinde Stalingradn yeterince gerisine sarkmlard. Kuzeyde 3. Romen Ordusunun yarld yerden 24 Sovyet tmeni 6. Ordunun gerisine akarken, gney sektrnden de 23 tmen ire doru ilerliyordu. 23 Kasmda iki cephenin nc zrhl tugaylar Stalingradn 60 km. kadar batsndaki Kala yaknlarnda bulutuunda Stalingradn kuatlmas drt gnde tamamlanm oldu. Bylece 20 Alman ve iki Rumen tmeni Stalingradda tamamen evrelenmi oldu. Buna karlk, Sovyetlerin kuatma gc bunun misli civarndayd (Manstein 1962:323). Stalingrad, birka gn iinde 6. Ordu ile dier birliklerden toplam 350.000 askerin kuatld bir cep haline gelmiti. evrilen birliklerde, Almanlarn yannda savaan 20.300 eski Sovyet askeri mevcuttu (Carell 1993:166). Stalingrad batdan koruyan XXXXVIII. Panzer Kolordusu, 14. Panzer Tmeni, 22. Panzer Tmeni ve 1. Romen Panzer Tmeninden oluuyordu. Ancak bu tmenlerin operasyonel tank says 182ye dm durumdayd. Ellerindeki tanklarn sadece 18i gl Pz-IVlerdi. Romen tanklarnn 87si modas gemi Pz-35t veya Pz-38t tanklar olup, bunlar yeni Sovyet tanklarna kar zayf kalyordu. 14. Panzerin 36, 22. Panzerin 38, Romen 1. Panzer Tmeninin de 108 operasyonel tank bulunuyordu (Sadarananda 1990:7).1 3. Romen Ordusunun bozgunu srasnda ihtiyatta bulunan XXXXVIII. Panzer Kolordusu, 24 Kasmda kar-saldrya getiyse de sonuca ulaamad ve kolordunun sarlan iki tmenine batya doru yarma giriiminde bulunmalar emri verildi. Hitler, bunun zerine kolordunun komutan olan General Hein grevinden alarak genel karargahna getirtmi, Gringin bakanlnda kurulan asker mahkemede ise Hein idam cezasna arptrlm, ancak sonra elindeki kuvvetlerin olduka yetersiz olduu gerekesiyle beraat etmitir. Ayn gn, B Ordular Grubunun grne gre 6. Ordunun elinde iki gnlk savaa yetebilecek mhimmat ve alt

Dier bir kaynaa greyse, XXXXVIII. Panzer Kolordusunun elindeki 147 tankn 92si Romenlerin Pz-38t idi. Kolorduya eklenen 14. Panzer Tmeninin 51 Pz-IV ise tecrbe edindii sokak savalar yznden altst olmu, Rus saldrs balayana kadar tamam kurtarlamamtr (Clark 1985:247).

95

gnlk iae kalmt. Hava yolu ile ikmalle ordunun mhimmat ve gerecinin sadece % 10u temin edilebilmiti (Manstein 1962:321-322). Almanlar 6. Ordunun ve dier birliklerin ikmali iin aceleyle buraya hava kprs kurdular ve 25 Kasmda evrelenmi blgeye ilk Alman nakliye ua ini yapt. Demyansk da planlayan Morzik, Stalingrad iin 1.050 Ju-52 nakliye uana ihtiya olduunu hesaplamt ki, bu da 6. Ordunun harekt hazrlk seviyesini % 30-35 orannda tutabilecekti. Ancak o tarihte Luftwaffenin elindeki tm cephelere dalm Ju-52 says 750 idi. Bu yzden dier bombardman ve eitim uaklarndan da yararlanlmtr. Ancak 488 uan kaybna ramen, bu yeterli olmayacakt (Mitcham 1997:186-193). Ne de olsa, 6. Ordunun her trl ikmal malzemesi olarak asgari ihtiyac 550 ton olup, ember iindeki tm iae stoklarnn tkenmesine kadar bu say ise 400 tondu. Bu 550 tonluk malzemenin gnde bir uula salanabilmesi iin 225 adet Ju-52 nakliye uana ihtiya vard. He-111 orta-bombardman uaklar ise en ok 1,5 ton malzeme tayabiliyorlard (Manstein 1962:339). 26 Kasm 1942de Paulus, Mansteina gnderdii raporda Stalingraddaki 300.000 kiinin sorumluluundan bahsetmitir. Ayn raporda gndr hava yolu ile yaplan ikmalin, asgari ihtiyacn ancak czi bir ksmn karladn bildiriyordu (Manstein 1962:647-648, ek.9). Weichsn B Ordular Grubu zamannda ekilebilmiti. Ancak Hitler, Paulusun 6. Ordusunun Stalingraddan ekilmesini yasaklad. Luftwaffenin kuatlm birliklere gnde 500 ton yakt ve yiyecek salayaca szn veren Reichsmarschall Gring ise bu szn tutamad. Aralkta Rokossovskinin Don Cephesinin yeniledii saldrda kuatlm olan ve ikmali yetersiz olan Alman birlikleri 32 km. daha ehre doru ekildiler. Bu arada Weichs, Paulusu Hitlerin emirlerini ineyip yarma harekt dzenlemek suretiyle Stalingraddan acilen kmas iin uyard. Sovyetlerin Stalingraddaki kar-saldr srasnda verdikleri kayplar, 19 Kasm 1942 ile 2 ubat 1943 arasnda 154.870 l, esir ve kayp, 330.865 yaral ve hasta olmak zere toplam 485.735 olmutur (Glantz 1995:142, tablo 9-2).

96

2.3.1.2. Mansteinn Kar-Saldrs (Aralk 1942)

Hitler ise 6. Orduyu kurtarma harekt dzenlemesi iin Mareal Mansteina yetki verdi. 27 Kasmda Don Nehrinin cep yapt blgedeki ve Donun dousunda hala Almanlarn elinde bulunan topraklardaki birliklerden Don Ordular Grubu kuruldu ve komutanlna da Manstein getirildi. Almanlar, 28 Kasmda Stalingrad evresinde 143 adet Sovyet tmeni ya da zrhl zrhl tugay tespit etmiledi (Manstein 1962:323). Ruslar evrelenen 6. Orduya ilk taarruzu 2 Aralkta gerekletirdilerse de baarl olamadlar. Sovyet generalleri Stalingradda evrilen birliklerin saysnn okluunu fark etmemi olduklarndan ehrin etrafndaki Alman savunmasn yarmak iin yeterince birlik ayrmamlard. Sovyet yetkililer Stalingradda evrilen Alman askerlerin saysn ilk olarak 90.000 olarak tahmin etmilerdi. Ancak gerek say 220.000i buluyordu (Keegan 1989:104). Bunun zerine Stalin, Yeremenkonun Stalingradn dndaki tmenlerini de Stalingradn kurtarlmasn tamamlamas iin Rokossovskinin komutasna verdi. Bu yetersizlik Almanlara bir kar-saldr iin gerekli umudu ve zaman da kazandrmtr. 9 Aralk 1942de Manstein, OKH Kurmay Bakanlna ve Harekt ubesine yollad raporda, Don Ordular Grubu nnde bulunan Rus gcnn 86 piyade tmeni, 11 piyade tugay, 54 tank tugay,14 motorize tugay ve 11 svari tmeni olduunu belirtmitir. Manstein 5 Aralk 1942 tarihli mhimmat durumunu ayn rapora gre L/60 50mm.lik tank mermisi % 25, L/40 75 mm.lik tank mermisi: % 34, 80 mm.lik havan mermisi: % 21,6, hafif piyade tfei mermisi: % 36, Piyade tfei mermisi: % 25, idi (Manstein 1962:649-650, ek:10). Stalingrada doru yarma yaplmas iin A Ordular Grubundan birlikler ekildi. Manstein ksa sre iinde K Frtnas Harektn hazrlayarak 12 Aralkta saldrya geti. Mansteinn birlikleri Yeremenkonun hattna gneyden taarruz ettiler ve 4. Panzer Ordusuna bal LVII. Panzer Kolordusu bir hafta iinde 50 km.lik bir yarma yaparak Stalingrad yolunu yarlad. Manstein, 18 Aralkta 55 km. kadar Stalingrada sokulabilmiti. 6. ordu ile aralarnda 40 km. kadar mesafe vard. Ancak ihtiyat olarak

97

cepheye sevkedilen Sovyet 2. Muhafz Ordusu ve VII. Tank Kolordusu, Mishov Nehrinin kuzeyine konulannca Alman Harekt 19 Aralkta son buldu. 25 Aralkta Rus topu ve roket bombardman ile Kesselde tam 1.300 Alman askeri ld (Keegan 1984:227). Manstein bu arada Paulusa Stalingraddan k emrini vermiti ki bu emir 6. Ordunun nemli bir ksmn kurtarabilirdi. Ancak sadece 25 km.lik yakta sahip olan Paulus, Hitlerin kesin emirleri dorultusunda hareket etti.1 Bu da 6. Ordunun son umudunu yok etti. 29 Aralkta kurtarma birlikleri harekta baladklar Kotelnikovoya kadar geri pskrtlmlerdi. Harekt, Almanlara 16.000 asker ve 300 tank kaybna maloldu (Perrett 1992:279). Luftflotte-4 ise Stalingrad nlerinde 488 uak ile yaklak 1.000 personel kaybna uramtr. Buna ramen, 6. Ordunun ikmalinin asgari acil ihtiyac bile hava yoluyla salanamamtr. Daha 23 Kasmda Gringin vaadinin yanl olduu ortaya kmt (Manstein 1962:339).2

2.3.1.3. Stalingrad Direniinin Sonu (Ocak- ubat 1943)

20 Aralkta Tatsinskayaya uular Sovyet avclar tarafndan engellenince Almanlara sadece 70 ton ikmal ulamt. Sovyetler gecikmeden Stalingrad geri alacaklar Koltso (Yzk) Harektn balattlar. 26 Aralkta Paulus, 70 tonluk ikmal malzemesinin kaldn ve daha fazla direnemiyeceini bildirdi. 24 Ocaka kadar 30.000 yaral hava yolu ile boaltlabildi (Keegan 1989:105) ve bundan sonra ehirdeki direniin gruplara blnerek yaplmas emredildi. Stalingrad evreleyen Rus emberi, 1 Ocakta 47 tmenin 218.000 asker, 5.610 top ve havan, 169 tank 300 uan ieriyordu. Stalin, bu gcn acilen serbest kalarak mmkn
Hitlerin sava boyunca bir ok alanda verdii yanl karar ve bunlarn etkileri toplanarak deelendirilecek olursa bu malzemeden ciltlerce kitap kacaktr. Buna bir rnek Hitlers Stalingrad Decisions kitabdr ki, iinde Hitlerin sadece Stalingrad Muharebeleri ile ilgili 60a yakn yanl karar tartlmaktadr (Jukes 1985). Hitlerin bu yanl kararlar sadece Stalingrad Muharebeleri ile de snrl kalmayarak savan seyrinde ciddi deiimlere yol at. Savan ortasnda silhlanma bakan olan Albert Speer teknolojik alanda, Guderian, Manstein, Galland ve dier bir ok Alman generali de asker alanda bu kararlarn yanllklarna dikkat ekmilerdir. 2 Stalingrada dman zerinden uulan mesafe 50 km., Morosowskij ssnde 180 km., Tazniskajadan ise 220 km. idi.
1

98

olan hzla dier harektlara katlmasn istiyordu (Erickson 2003:26). 9 Ocakta evrelenmi blgenin batsnn Volgaya maksimum uzakl 50 km. kadard. 9 Ocakta saat 24.00te Sovyetler batdan saldrya geerek emberi daraltmaya baladlar ve 12 Ocaka kadar Rossashka Irmakn batsn ele geirdiler. 22 Kasmda evrelenen 250.000 Alman askerinden, 10 Ocakta kalan 210.000i hala savayordu. Bu zamana kadar 10.000 Alman askeri lm, 25.000i yaralanm, yarallardan 10.000i de nakliye uaklaryla tahliye edilmiti. Sovyet saldrs baladndan beri sadece 1.200 hava yoluyla tahliye edilmi, 500 asker cepheye geri dnm, ancak hibir ihtiyat, emberin iine gnderilmemiti. Dolaysyla Ruslar yedi hafta iinde Alman 6. Ordusunu 39.000 kadar azaltmlard. Almanlar 10 Ocaktaki Sovyet teslim ol ltimatomunu geri evirdiler. Stalingrad emberinin bat ucundaki Marinovka zerine yaplan Sovyet saldrs, 12 Ocaka kadar Don Cephesine 26.000 asker ve 135 tank kaybna mal olmu, ayn gece cephenin elinde sadece 122 tank kalmt (Erickson 2003:36-37). 12 Ocakta kuzeybat sektrnden 10-12 Rus tmeni taarruz ettilerse de, burada toplanan iki Alman motorize piyade tmeni bunlar ksmen pskrterek 100 kadar tank da yok ettiler. Ancak 16 Ocakta Gney sektrnde de iki gn ar topu ateinden sonra, 297. Piyade Tmeninin sert direniine ramen Sovyet tanklar burada derin bir gedik amlar, ancak bu da ellerindeki 100 tankn 40na mal olmutu. Kuzey sektrnde tkenen 16 Panzer Tmeninin blgesinde, Ruslar derin girintiler salamt. Ayn gn Pitomnik Havaalan da dnce, Almanlarn elinde sadece Gumrak Havaalan kalmt. Youn topu bombardmann srdren Rokossovski, sonunda Alman hatlarn yarmay baard ve Almanlarn elindeki son havaalan Pitomnik te. Ayn gn Ruslar Stalingrada batdan 11 km. daha yaklatlar. 19 Ocakta 6. Ordu hala 90 Sovyet tmenini ya da zrhl tugayn, muharebe ettii emberin etrafnda tutuyordu (Manstein 1962:378-380). 25 Ocakta Stalingraddaki Alman direnii kentin kuzey ve gneyinde olmak zere ikiye blnd. Ertesi gn Ruslar Mamayev Kurgann eteklerine kadar geldiler. Buras youn bombardmann yaratt s sayesinde kar tutmamt. Paulusun rtbesini alelacele ordenerallie ykselten Hitler, 30 Ocakta da mareallie ykseltti. Ancak artk umudu kalmayan ve grevini yerine getirdiine inanan Paulus, beraberindeki gney grubu ile birlikte 31 Ocakta General Shumilova teslim oldu. 94.000 Alman askeri de onunla birlikte Ruslara teslim olmutu. (Keegan 1984:227 ve

99

Keegan 1989:105) Paulus, Almanlarn ilk teslim olan mareali olmutu. Stalingradda kalan Almanlarn tamamn 2 ubatta esir eden Don Cephesi, 22 tmeni ve 160 destek ve ihtiyat birimini yok etmi, 5.762 top, 1.312 havan, 156.987 tfek, 10.722 otomatik tfek ve tabanca, 10.679 motorsiklet, 240 traktr, 3.569 bisiklet, 933 telefon seti ile 397 kilometre uzunluunda kablo ele geirmiti (Erickson 2003:38). Teslim olanlarn dnda muharebeler esnasnda Stalingrad iinde en az 147.000 Mihver askeri lmt. Stalingradn dnda ise 100.000 kadar daha len asker vard (Keegan 1984:227). Muharebeler boyunca 3. Rumen Ordusu, 4. Rumen Ordusu, 8. talyan Ordusu ve 2. Macar Ordusu ve 4. Panzer Ordusunun ou da 6. Ordu ile birlikte tamamen ya da ounlukla yok edilmiti. 6. Ordu ise Almanlarn savata teslim olan ilk ordusu olmutu. Mihver gler toplamda 700.000 asker, 1.000 tank, 2.000in stnde top ve 1.400 uak kaybetmilerdi (Keegan 1989:101). Stalingradda 6. Ordu ile birlikte yok edilen birlikler ise, IV., VIII., XI., LI. kolordular dahilinde 13 piyade tmeni, panzer tmeni, motorize tmen, baz ordu ve kara kuvvetleri ktalar, uaksavar birlikleri, Luftwaffe yer birlikleri, bir Romen svari tmeni, bir Romen piyade tmeni ve bir Hrvat alayyd (Manstein 1962:389). Almanlarn Stalingrad iindeki kayplar 120.000 l, hava yolu ile tanan 25.000 yaral 91.000 esir, 3.500 tank ve hcumtopu,1 12.000 top, 3.000 uak ve 75.000 motorlu tat oldu (Perrett 1992:278). Stalingrad, Alman Ordusunun gidebildii en uzak noktadan geri ekilmesini balatt ve Alman Ordusunun moralini bozarak askerlerin kesin zafere olan inancn temelden sarst iin asker tarihilerin ou tarafndan kinci Dnya Savann dnm noktas olarak kabul edilmektedir.2 Gerekten de Stalingrad ile birlikte balayan ve Kafkaslar
1

Hcumtopu (orjinali Sturmgeschtz, ksaltmas StuG), piyade destekisi olarak korugan ve tanklara kar kullanlan etkili bir kendinden-kundakl anti-tank topu. Kolay ve ucuza retildii iin zellikle sava Almanlarn aleyhine dndnde ok ie yarad. 2 Stalingrad yenilgisi genellikle kinci Dnya Savann dnm noktas olarak bilinmektedir. Halbuki henz Alman saldr gcn kramad iin bu yenilgiyi savan kesin bir dnm noktas olarak kabul etmek doru olmaz. Stratejik adan bakacak olursak Ruslar hala Almanlarn 1943te Kafkaslara yneltecei saldrdan korkuyordu ve Hitler de 17. Orduyu Taman Yarmadasnda bunun iin tutmaya devam etmek suretiyle Kafkaslar tehdit ediyordu. Kayp asndan bakacak olursak, Alman kayplar son derece ard. Ama henz kapanamayacak lde deildi. 6. Ordunun kayb Ruslarn Sivastopolde verdii kayplara yaknd. Stalingrad kuatmasnn Sovyet Ordusuna maliyeti ise phesiz Almanlara olduundan ok daha fazlayd. Rus nc zrhl kolordular Rostova ilerleyi srasnda Alman karsaldrlar ile birlikte eriyip yok olmutu ve Ruslar da bu suretle niha hedef olan Rostova ynelik son vurularn hibirinde baarl olamadlar. 6. Ordunun kaybedilene kadar tutulmas ise Stalingraddan batya ynelen Sovyet ordularnn lojistik desteini geciktirerek Stalinin asl amac olan Kafkaslardaki

100

ile sren, sonunda Rostovun da boaltlarak yine Meis Irmaknn batsna kadar cereyan eden Sovyet ilerleyii ve Alman ekilii, Almanlarn tamamen bittiini ve Sovyetlerin saldr inisiyatifini artk ele kesin olarak ele geirdiini iaret eder gibiydi. Jukov, Stalingraddan sonra 1. dereceden Suvorov Nian ile dllendirildi. Onun yan sra Voronov, Vatutin ve Rokossovski de bu nian aldlar. Jukov, Stalingraddaki Sovyet zaferinin tarafsz lkelerde yattrc bir etki yaptn sylemitir (Jukov 1982:282-283).

tm Alman ordularnn yok edilmesi hedefine ulamasn kesin olarak engellemiti. zleyen gnlerde ise, Kharkovda ld gzyle baklan Almanlar Sovyet birliklerini tuzaa drp perian etmi ve cidd oranda kayp verdirmilerdi. Bu sefer ilk olarak k savann hakimi Almanlar olmutu ve Almanlarn saldr inisiyatifini koruyarak umutlarn 1943 ortalarna tamas Sovyet yetkilileri de rahatsz etmiti. Ruslar ise bunun aksine Almanlar imdiye kadar kazandklar yaz harektlarnda yenemedike Dou Cephesinin kaderi kolay kolay deimeyecekti. Bu yzden 1943n ilk yarsnda Mttefiklere yeni cephe amalar iin srekli bask yapmay artrdlar. Bir ok kaynakta Stalingradn yannda Kuzey Afrikadaki El Alameynin ismi de dnm noktas olarak geer. Ayn dnemlerde Almanlar iin savan ikinci ama kk cephesi olan Kuzey Afrikadaki Alman yenilgisi, Kuzey Afrika iin bir dnm noktas olmakla birlikte, savan dnm noktas olmaya yeterli deildir. Zaman konusunda Stalingrada tesadf olmas yznden yaplan bu yanllk, tahminen batl asker tarihilerin kendilerine de pay karma isteinden kaynaklanmaktadr. nk bu cephede savaan yzbinlerce askere kar Dou Cephesinde on milyondan fazla asker mevcuttu ve ekipman olarak ta iki cephe kyaslanamayacak orandayd. Almanlar asndan Kuzey Afrika vey bir cepheydi ve buraya birlik gndermelerinin sebebi de talyanlar yaklamakta olan bir felketten kurtarmakt. Bu baarl oldu ve 1941de kapancak gibi gzken bu cephe, 1943 Maysna kadar uzad. Savan dnm noktas olabilecek bir olay, ncelikle Almanlarn sava kazanmasn engelleyecek bir olay olmalyd. Ancak bir dnya sava iinde bu tr olaylara bir ok alanda ve ok sayda rastlamak mmkndr. rnein teknolojik alanda Almanlarn jet uaklarnn erken kullanmnn Hitlerin yanl karar dorultusunda gecikmesinin 1943-44te Almanyann Almanya Hava Savan kaybetmesine neden olmas Normandiya karmasn tetikledii iin, Mttefik gemilerinin yakalayamad Walther Denizaltsnn gelitirilmesi ve retimi zerine verilen isabetsiz kararlar da 1943-44 yllarnda Atlantikteki stnl kesin olarak mttefiklerin lehine dndrdrd iin birer dnm noktasdr (nar 2000:145-177). Almanlarn 1945 Martnda, Atom Bombas projesinde baarsz olmalar da baka bir dnm noktasdr. 1940taki Dunkirk Boaltmas, Britanya Hava Sava ngilterenin gcnn krlmasn ve dolaysyla igalini engelledii iin birer dnm noktas saylabilir. Dou Cephesinde de 1941de Leningradn pas geilmesi, Austos-Eyll aylarnda Moskova Yolu aldnda Hitlerin nce Ukraynann ele geirilmesini emretmesi gibi olaylar Dou Cephesinde yaanan dnm noktalardr. Bu yazda savan dnm noktas ncelikle Kursk Muharebesi olarak kabul edilmitir. Bunun nedeni gelitirdikleri saldr doktrininin en nemli unsuru olan saldr inisiyatifini o zamana kadar elinde tutan Alman Ordusunun, Kursk Muharebesinin sonucunda gelen baarszlkla, inisiyatifi savan en byk cephesi olan Dou Cephesinde kesin olarak kaybetmesidir. Hatrlanaca gibi Stalingradda dalan ve ekilen Alman birlikleri, her trl yoklua ramen derin ve kuvvetli darbelerle Sovyet zrhl kolordularnn ounu yoketmeyi baarm ve ubat-Mart 1943te gelien Harkov Kar-saldrs sayesinde de Sovyet glerini tam bir bozguna uratmt.

101

2.3.1.4. Don Muharebeleri (Aralk 1942-ubat 1943)

Dinyeper Nehrindeki geitler, Stalingraddan 700 km., Kafkaslar Cephesinin dou blmnden ise 900 km. uzaklktayd (Manstein 1962:393). Sovyet birliklerinin buraya ynelik harekta girimesi zor gzkebilirdi. Ancak 6. Ordunun kuatlmas Ruslarn nne bir ok yeni frsat karmtr. Bylece Stavka, Sovyet Ordusu bir yandan Stalingraddaki 6. Orduyu kuatmken, dier yandan da Don Nehrinin orta kesiminden gneye doru Kk Satrn Harektn hazrlad. Orta Don kesimdeki 16 Aralk itibaryla taraflarn gleri yleydi: Mihver Kuvvetler: 3. Romen Ordusu, XXXXVIII. Panzer Kolordusu ve Hollidt Ordu Grubu toplam: 110.000 asker ve 70 tank 8. talyan Ordusu: 100.000 asker ve 50 tank (Toplam 210.000 asker ve 120 tank) Sovyet Birlikleri: Voronej Cephesi 6. Ordusu: 60.200 asker ve 250 tank. Gneybat Cephesi 1. Muhafz Ordusu: 110.700 asker ve 504 tank 3. Muhafz Ordusu: 110.000 asker ve 234 tank 5. Tank Ordusu: 90.000 asker ve 182 tank (Toplam: 370.000 asker ve 1.170 tank) Grld gibi bu kesimdeki Sovyet stnl asker saysnda 1,8:1 ve tank saysnda 10:1 eklindeydi (Glantz 2002:28). Ayrca Voronej ve Gneybat cephelerini desteklemek iin srasyla 2. Hava Ordusu ile 17. Hava Ordusu grevlendirilmiti ve bunlarn toplam 72 bombardman, 135 taarruz ve 97 avc ua bulunuyordu. 106 keif ve irtibat ua da gece bombardman olarak kullanlacakt (Glantz 2002:37).

102

Asimetrik kuvvetler bekleneni getirdi ve Golikovun Voronej Cephesi ile Vatutinin Gneybat Cephesinin ortak harektyla blgeyi koruyan 8. talyan Ordusu paraland.1 Donun dousundaki Alman kurtarma harekt da bylece suya dt ve Don Ordular Grubu da Don Nehrinin Stalingrada yakn kesiminde doudan gelen bask sonucu ekilmek zorunda kald. Vatutin, 28 Aralkta Yksek Karargaha 17 tmenin tamamen ezildiini, ikmal maddelerinin ele geirildiini, 60.000 esir alndn ve bir o kadarnn da ldrldn rapor etti (Jukov 1982:271). 30 Aralkta Kk Satrn Harekt tamamlandnda, Ruslar Donu arkalarnda brakmlar ve Donetse yaklamlard. Ayn gn 30 Aralkta Yksek Karargahn direktifiyle Stalingrad Cephesinin ordusu Don Cephesinin emrine verilince, bu cephenin mevcudiyeti 212.000 asker, 6.500 top ve havan, 250 tank ve 300 uaa km oldu (Jukov 1982:277). Doudan ise Sovyet birlikleri ir ve Aksay rmaklarn geerek 6. Ordu ile Don Ordular Grubunun arasn olduka amlard. Ancak bu muharebeler zellikle nc zrhl kolordulara pahalya mal olmaktayd. Almanlar kesin bir cephe hattn tutmasalar da ellerinde ayrabildikleri az saydaki birliklerle batya ekilerek, Kafkaslardaki Alman birliklerinin ricatn nlemeye alan Sovyet zrhl kolordularnn derinlemesine inerek oynadklar kumardan yararlanmaya alyorlard. Manteuffel, Rus kollar arasna girerek onlar geriden vurma eklindeki derinlemesine aknlar metodunu olduka gelitirmiti. Bylece karargah ve muharebe merkezlerini yakalayp kargaa yaratp yaygnlatryordu (Liddel Hart 1996, II:634-635). Bu taktik Don kovalamacasnda Sovyet zrhl kollarnn bir anda yok olmalarna neden oluyordu. Bir ok nc zrhl kolordunun iletiimi ve ikmali Alman birliklerinin ani kar-saldrlar ile kesilerek, bunlar bir bir yok edildi. Ocakta Golikovun Voronej Cephesi ile Popovun Bryansk Cephesi Donun kuzey kesiminden taarruz etmeye balamt. Bu sefer Weichsn B Ordular Grubunun tuttuu geni blgeye saldryorlard ki, cephe Orelin dousundan Kharkovun dousuna kadar uzuyordu. Artk Rusyann tm gney kesimi harekta dahil edilmi, Ruslarn yeni hedefi Dinyeperin gneyine ulamak olmutu.

8. talyan Ordusunun elindeki top ve havan says 355 iken, karlarndaki Sovyet birliklerinde bu say 2.000 idi. Ayrca Ruslar buraya tank yarlarken, talyanlarn ellerindeki 50 tank cephehattnda konulandrlmamt (Glantz 2002:29-31).

103

19 Ocakta talyan ve Macar tmenlerinden 13 evrilmi, biri ezilmi, 56.000 asker esir alnm, 1.700 tank, 2.800 makineli tfek, 55.000 tfek, binlerce kamyon ve at ile tm cephane ele geirilmiti. Ocak sonunda esir says 86.900e kt. Amiral Horty, 80.000 Macarn ldn, 63.000inin de yaralandn yazmt (Erickson 2003:3334). 27 Ocak 1942de Vyazmann batsna 2.000 parat indirildi (Jukov 1982:148). Ruslar derin gedikleri deerlendirmeye alyorlard. Almanlar ise cidd materyal sknts yznden Ruslar karlayamyorlard. 31 Ocak 1942de Alman Merkez Ordular Grubunun 4.262 antitank, 5.890 havan ve 3.361 top ihtiyac vard (Glantz 1995:103). te yandan Sovyet birliklerinde de ikmal sorunlar balamt. Ocakta, Sovyet birlikleri top ve havan mhimat konusunda skntlydlar ve bu durum ubatta daha da ktleti. ubat banda, cephaneleri tkenen roket birlikleri geri ekildi (Jukov 1982:153). Stalingrad baars bydke Stalinin hedefleri de bym, Stalingrad dtkten drt gn sonra, 6 ubatta verdii emirle Gneybat Cephesinin Alman Don Ordular Grubunu Krm Yarmadasna tkarak orada izole etmesini istedi. Bunun iin Harkovun alnmas gerekliydi. Jukov, Stalin ve Shaposhnikovu Harkov Taarruzunu yapmamaya, bunun yerine Moskova nlerindeki Alman girintilerine kar tarruz etmeye ikna etmeye alm, ancak baaramamt (Jukov 1982:166). Bu arada 1. Panzer Ordusu Kafkasyay boalttndan, Mansteinn eline de baz kozlar gemiti.

2.3.1.5. Leningrad (1943)

Stalingraddaki mcadele srerken, Ruslar Leningradda ilk baarlarn 7 ila 18 Ocak 1943 tarihleri arasnda Sinyavino tepelerine iki taraftan yaplan zorlu bir saldr ile kazanmlardr. Govorovun Leningrad Cephesine bal 67. Ordu, buzla kapl Neva Nehrini geerek batdan ve yeniden oluturularak drt tank kolordusu ile desteklenen Meretskovun Volkhov Cephesine bal 2. ok Ordusu ise doudan olmak zere dzenledikleri kombine harekt, ok ar kayplara ramen Schlisselburg ve

104

Sinyavinonun bulunduu dar ky sektrnn Sovyetlere gemesi ile son bulmu ve adeta lmekte olan ehrin boaznda alan delik gibi bir sre daha dayanmasn salamtr. Bu ksmi baarya ramen blgedeki Alman savunmas hala gcn korumaktayd. Bu zamana kadar Leningrada giden tek yol olan Ladoga gl zerinden 2.275.00 ton kargo tanmt (Glantz 2001:120). Almanlar 1943 yaznda Leningrada iki parat tmeni indirerek almay tasarladlarsa da Kursktaki baarszlk yznden bu plan suya dt. 1943 Austosunda Sinyavinodaki beinci saldr giriimi, Kzlordunun iki cephesinin toplam 253.300 askerinin 20.890 l, esir ya da kayp olmak zere toplam 79.937sini kaybetmesine yol aarken, 15 Eyllde 67. Ordunun saldrs da 10.000 kayp daha vermenin tesine gidememitir. Leningrad, Volkhov ve Kuzeybat cephelerinin 1943 boyunca toplam kayplar bir milyonu aarken, bunlarn 255.447si l, esir ve kayplardr. Alman Kuzey Ordular Grubunun gc de 1943 Temmuz ortasnda 760.000 askerken, 14 Ekimde 601.000 askere dmtr. Ayn dnemde blgedeki Sovyet gc 734.000den 893.000e karken, ihtiyat ise 491.000den 66.000e kadar dmtr (Glantz 2001:147-149).

2.3.1.6. Vyazma-Rjev Ve Demyansk Muharebeleri (ubat-Mart 1943)

Demyansk Sektrnn gneyindeki, Moskovann 180 km. batsnda kalan Rzheve ile Vyazmaya yneltilen Sovyet saldrlar ise 9. Ordu, 3. Panzer Ordusu ve 4. Ordu tarafndan durdurularak bu iki ehir elde tutuldu.Demyansktaki arpmalar Haziran sonlarna kadar srd. 5 ubat 1943te Sokolovskinin Kalinin Cephesi ile Konevin Bat Cephesi Rzhev-Vyazma kntsna harekt balattlar. Daha kuzeydeki Demyanska da Timoshenkonun Kuzeybat Cephesi bir harekt dzenledi. Her iki saldr da birer kska harektyd ve blgedeki yzbinlerce Alman askerini hedef alyordu. Bunun zerine Almanlar baarl ekilmelerle bu cepleri 31 Marta kadar boalttlar. Bu sayede Rusyann orta ve kuzey kesimlerindeki cephe hatt daha sabit bir hale geldi. ubat ve Mart aylarndaki Demyansk Saldrsn durdurulduunda,

105

Timoshenkonun birlikleri 10.016s l ya da esir, toplam 33.663 kayp vermilerdi (Glantz 2001:142-143).

2.3.2. Harkov Muharebelerinden Kursk Taarruzunun Baarszlna Kadar Olan Dnem (16 ubat - 17 Temmuz 1943)

2.3.2.1. Harkov Kar-Saldrs (ubat-Mart 1943)

2 ubat 1943te Stalingraddaki arpmalar sona erdiinde, Ruslar Orta Don kesimindeki Kk Satrn Harektnn tesine gemiler, Don ve Donets nehirlerine ulamlar ve daha kuzeyde ise Kursk ve Bjelgorod kentlerine 80 km. kadar doudan yaklamlard. lerlemeler devam etti ve her iki kent te 9 ubatta Sovyet birliklerinim eline geti. Harkov Kar-saldrs ncesinde B Ordular Grubu cephesinde kuvvet oran 1:8 Almanlarn aleyhine iken, Merkez ve Kuzey ordular gruplarnda bu oran 1:4 idi. OKH, eldeki tm ihtiyat ve ekipman, en ar savalar vermekte olan Don Ordular Grubuna aktt iin dier ordular gruplarndan buraya birlik kaydrarak onlarn sektrlerinde de zayflklar yaratmak istemiyordu (Manstein 1962:446). Ancak Almanlar da cephenin bu kesiminde Sovyet ilerleyiine kar koyamyorlard. Bylece Ruslar da Desna ve Dinyeper nehirlerine doru yrylerini srdrdler. ubat ortasna gelindiinde Harkov ehri de dnce daha gneydeki Don Ordular Grubunun Krm Yarmadasna hapsedilmesi tehlikesi domutu. 6 ubatta Hitleri zorlukla ikna ederek birliklerinin Don Nehrinin dousunda kalan ekilmesini salayan Don Ordular Grubu komutan Mareal Manstein, bu sayede birok birlii Mius Irmann arkasna kaydrarak burada toplamt. Hitlerin 13 ubatta nemli prestije sahip olan Harkovun her ne pahasna olursa olsun savunulmas emri ile B Ordular Grubunun elindeki elit bir birlik olan SS Panzer Kolordusunun kaybedilmesi tehlikesiyle kar karya kalmt.1 SS Kolordusu komutan Korgeneral
1

SS birlik lerinden ilk kez bir panzer kolordusu oluturulmutu. SS tmenlerinin mevcudiyeti 17.200 olan normal tmenlere gre 4.000 kadar daha fazlayd. SS tmenlerine donanmda ncelik te salanyor, yeni silhlara sahip olan ilk birliklerden bazlar oluyordu. 88 mm.lik topuyla tm tanlara stnlk salayan

106

Paul Hausser tam zamannda ehri boaltarak Hitlerin emirlerine kar gelmi, ancak birliklerinin kuatlmasna da engel olmutu. 16 ubatta Harkov dtnde Sovyet zrhllar da Don Ordular Grubu ile B Ordular Grubu arasnda 160 km.lik bir gedik amlard. 13 ubatta iki Ordular Grubu Gney Ordular Grubu olarak birletirildi ve Kafkaslar zamannda boaltarak Miusun batsnda konulanan A Ordular Grubunun birlikleri de Mansteinn komutasndaki Gney Ordular Grubuna dahil edildi. Bylece Manstein, Azak Denizinden Bjelgorod Sektrne kadar geni bir blgeye hkmedebilecekti. Bu dzenleme Harkov Kar-saldrsnn da ekillenmesini salad. Ancak 14 ubatta OKHn nceden vaat ettii ihtiyat 37 katar yerine sadece alt katar gelebilmiti. Bu arada Ruslarn 16 ubatta Pavlograd ve Dnepropetrovsk dorultusunda ilerledii bildirilmi, Pavlograd demiryolu kavana ulaan Ruslar Poltova ile demiryolu balantsn kesmilerdi (Manstein 1962:450). Hitler, Zaparojede Manstein, Kleist ve dier komutanlarla toplantdayken, Rus zrhl ncleri burann 60 km. kadar kuzeyindeydiler ve aralarnda hibir alman birlii yoktu. Manstein, Rus tanklarnn bir gn sonra Dinyeperin dousundaki havaalanlarn kullanlamaz hale getirmesinin mmkn olduunu sylemitir. Bu durumda Hitlerin dn de tehlikeye debilirdi (Manstein 1962:454-455). Ruslarn akln adeta okuyarak harektlarn tahmin etmekte uzman olan Manstein, Harkov kar-saldrs iin gerekli birlikleri batdan gnderilen birka tmenle Taman Yarmadasndan ektii 100.000 asker sayesinde oluturmutu. Bu arada Hollidt Ordu Grubu da Mius Nehrinin batsnda mevzilenerek Mansteinn harektnn gneydou ucunu koruyordu. Stalingraddaki korkun kayplardan sonra mmkn mertebe takviye edilerek son model 1.000 uaa kavuan Lutfflotte IV ise daha verimli bir ekilde yeniden organize edildiinden ksa srede sektrdeki hava stnln ele geirmiti. Alman Gney Ordular Grubu muharebenin balad noktaya elindeki 350 tankn yarak buradaki saysal stnl 7:1 olarak ele geirdi (Tsouras 1992:94-95). 19 ubatta 4. Panzer Ordusu sektrn gneybat kesinden bir kar-vurula neredeyse Dinyepere varmak zere olan Sovyet ileri ucunu sarst. Ardndan Almanlar dzenli, saat gibi ileyen kk kska harektlar ile Sovyet birimlerinin arasndan geerek
Tiger ar tanklarnn da retimi tam bu sralarda hz kazanm ve bunlardan nemli bir ksm hemen bu kolordunun envanterine dahil edilerek at gc de saysal gcnn yannda artrlmtr.

107

onlar bir bir evirdi ve yok etti. Dinyeperden Donetse kadar sren bu evirmelere gneyden 1. Panzer Ordusu ve kuzeyden 2. Ordu ile Kempf Ordu Grubu da katld. 19 ubat leden sonra ve 20 ubat afanda Sovyet keif uaklar Krasnograd blgesindeki Alman panzer birliklerinin yeniden gruplandklarn tespit ettiler. 23-24 ubat gecesi Vatutin, Stavkaya 400 tanktan oluan Alman tmeninin Pavlograda saldrdn rapor etti (Erickson 2003:50-52). 2 Martta kar-saldrnn ilk cidd sonular alnm, Sovyetlerin bir zrhl kolordusu ile piyade tmeni tamamen imha edilirken zrhl kolordu, bir bamsz tugay, bir mekanize tugay, bir piyade tmeni ve bir kayak tugay da ar kayplara uratlmt.1 Donets ve Dinyeper arasndaki bu muharebelerde Ruslar yaklak 23.000 l vermi, 615 tank, 354 top, 69 uaksavar ile ok sayda makineli tfek ve havan da Almanlar tarafndan ele geirilmitir. Ayrca 9.000 Rus ta Almanlara esir dmtr. Ayrca Mius hattnn gerisinde de bir mekanize kolordu ile bir svarisi yok edilmitir. Daha kuzeyde, Harkovun gneyinde ise Sovyet 3. Tank Ordusunun gney kanad 5 Martta ayn sonula karlamt. Alman 4. Panzer Ordusu sayesinde, Ruslarn iki zrhl kolordusu ve piyade tmeni yok edilmi ya da esir alnmt. Ruslar 12.000 l vermi, 61 tank, 225 top ve 60 motorlu tat ele geirilmitir (Manstein 1962:460). 1943 Martn da Azak Denizi ile Harkovun gneyi arasndaki 700 km.lik cephehattn 32 Mihver tmeni tutuyordu. Sovyetlerin ise buna kar 341 adet svari ve piyade tmenleri ya da zrhl ve mekanik tugaylar mevcuttu. Sovyet birlikleri hala Almanlara kar 7:1 say stnlne sahiplerdi (Manstein 1962:393). Miusu tutan Hollidt Ordu Grubu ise, 1943 Martnda 6. Ordunun yerini almsa da, ondan 20 tmen kadar azd ve istihkamcsnn ile topusunun byk ounluu eksikti. Bu ordu grubunun yerini alarak yeniden oluturulan 6. Ordunun tmenlerinin tekrar dzenlenmesinde ounluu bakaya ve ihtiyatlar oluturmutur (Manstein 1962:464). Sovyet Gneybat Cephesinin dalmasndan yararlanan Almanlar, 7 Martta ikinci bir kar-saldr balatarak bu sefer Harkovu alan Voronej Cephesi ile daha kuzeydeki Merkez Cephesinin arkasna sarkmaya altlar. 10 Martta Hitler yine Manstein
1

Artk Sovyet birliklerinin saldr gc kalmamt. Sovyet Gneybat Cephesinin ncs olan Popov Zrhl Grubu tamamen yok edilmi, Alman birliklerinin yetersizlii yznden dalan Sovyet askerlerinin ou donmu olan Donets Nehrini geerek kamay baarmlard (Keegan 1989:106).

108

ziyaret etti ve Manstein da amur devresi sonrasnda giriilecek harektla ilgili grlerini bildirdi. 4. Panzer Ordusunun Harkova hcumu ile ehir kuatlarak geildi. 14 Martta SS Panzer Kolordusu Harkovu ald. Voronej Cephesi 100 ila 160 km. kadar geri atlarak 19 Martta Kharkov-Kursk arasndaki Bjelgorod kenti alnd. Grossdeutschland Motorize Piyade Tmeni de Bjelgoroda ulatktan sonra artan amur harekt zorlatrd. Bylece 1942-43 k muharebeleri safhas kapanm oldu. Almanlar 1941-42 knda bu blgede tuttuklar ayn mevzileri tekrar tutmay baarmlard (Manstein 1962:463). 23 Martta Ruslarn imdadna amur yetimi ve Kursk ehri byk bir cep halini aldnda harekt durmutu. Bylece Mart sonundan Temmuza kadar her iki tarafta kayplarn telafi edecek bir hazrlk dnemine girdiler. Cephe suskunlam, saldr inisiyatifi yine Almanlarn eline gemiti. Gneybat Cephesinin zamannda ekilmesine izin vermeyen Stalin, Hitlerin Stalingradda yapt hatay tekrarlamt ve Mart banda Harkovu bir Alman Stalingrad olarak tanmlayarak Voronej Cephesinin savunmasnda daha esnek davrand. Buna ramen Voronej Cephesinin kayplar 40.000 asker, 600 tank ve 500 top olarak daha yksekti (Perrett 1992:155). Ruslar, 1941dekine gre zrhl ve mekanize kolordular yeniden tekilatlandrarak, artk ktleler halinde deil, maksadna uygun olarak kullanmaya balamlar ve ilk kez Alman hattnn derinliklerine inerek toplu imhay baarmlardr. Sovyetler 1942-43 k saldrs ile byk baar elde etseler de, Gney Cephesinin kesin bir malubiyet ile bir daha toparlanamayacak duruma gelmesi hedefine ulaamamt. Mansteina gre 6. Ordunun direnii, Dou Cephesinin gney kanadnn toptan imhasn engellemitir (Manstein 1962:464-468). Manstein, Golikovun Harkovu almasna ve Sovyet tanklarnn derinlemesine ilerlemesine izin vermi ve yaktlar bitmeye baladnda hareket gemiti. OKWye szan Lucy Casus A bu harektn kararlarnn tm Mansteinn Zaparojedeki karargahnda alnd iin Sovyet yetkilileri kar-saldr konusunda uyaramamt. Stalingradda Almanlarn bozulan kendine gvenleri Harkov ile yerine gelmi, Ruslar da tekrar endieye kaplmlardr. Bu arada Almanlarn yeni gelitirerek 1942 sonlarna

109

doru hizmete soktuklar Tiger-IE ar tanklar da Harkovta ilk kez daha geni sayda harekta sokulduklarndan etkili olmulardr.1 Harkovun bile boaltld sralarda Dou Cephesinin dahi komutan Mareal Manstein sahneye karak, hi beklemedikleri ve kendinden son derece emin olduklar bu zamanda Sovyetlere ar bir yenilgi yaatmt. Ancak Harkov, Almanlarn Dou Cephesindeki son byk stratejik baars olmutur.

2.3.2.2. Kursk Muharebesi (Temmuz 1943)

Kursk girintisi, cepheyi hemen hemen 500 km. uzatyordu. Harkovun Merkez Ordular Grubu ile arasndaki demiryolunu kesiyordu. Bu kavis, Merkez Ordular Grubunun gney kanadn ve Gney Ordular Grubunun kuzey kanadn tehdit ediyordu (Manstein 1962:479). Kasm 1942-Mart 1943 arasnda Stalingrad ve Don Muharebeleri sonucu 68 Alman, 19 Romen, 10 Macar ve 10 talyan tmeni yok edilmi ya da hasar grmt. talyanlar 185.000, Macarlar yaklak 140.000, Romenler ise 250.000i akn kayba uramlard. Almanlarn Dou Cephesindeki mevcudiyeti ise tahminen 470.000 kadar azalmtr (Erickson 2003:63). Alman, talyan, Macar ve Romen kuvvetlerinin Volga ve Don boylarnda ezilmesi, Almanyann mttefikleri arasndaki prestijini byk lde sarsmtr (Jukov 1982:282). Ayn ekilde Almanlarn da Stalingradn evresinde yaanan arpmalarda Ruslara kar dayanamayan Kk Mihver birliklerine gvenleri sarslmt. Stalingrad bozgunundan sonra cepheden ekilen Romenler, sadece 17. Ordu bnyesinde Kuban Kprbanda ve Krmda hizmet veriyorlard.2 Macarlar da Stalingraddan sonra cepheden ekilmiler, ancak baz birliklerini blgedeki

Bu tanklar 88 mm.lik topa sahiplerdi ve sava boyunca retilen btn dman tanklarn uzak mesafeden vurabiliyorlard. 57 ton arlndaydlar ve zrhlar kaln olduu iin de kolay kolay vurulmuyorlard. 2 Mareal Antonescu, sonradan Romanyann savunmas iin A Ordular Grubuna yeniden birlikler vermitir.

110

demiryollarn ve oselerini partizanlara kar korumak iin Ukrayna Devlet Komiserliine brakmlard (Manstein 1962:600-601).1 Alman Ordusu, 1943 yazna gelindiinde 1942-43 Kndaki korkun kayplarn telafi etmi, kn hazrlanan yeni tmenlerin bir ou dou cephesine sevkedilmiti. 1943n Ocak bandan Haziran sonuna kadar cepheye gnderilen tmenlerin says 30u bulmutur. Bunlarn drd SS panzergrenadier,2 kalan 26s ise piyade tmeniydi. Ancak piyade tmenlerinin dokuzu hava kuvvetleri personelinden derlenen Luftwaffe Sahra Tmeni3 idi ki, bunlar piyadeler arasnda ikinci snf kalyorlard. Harkov Muharebesi bittikten sonra ise sadece alt tmen Dou Cephesine varmt. 1943 Ocaknda cephe boyunca toplam 19u panzer, 15i motorize 149u piyade toplam 183 tmen mevcuttu. ubatta bu say 171e dmt. Haziran sonu ise 177ye karlmt (Ellis 1993:176). ubatta Guderiann geni yetkilerle Zrhl Birlikler Mfettii yaplmas etkisini gstermi, Nisanda aylk tank retimi 1.955 niteye ulamt (Guderian 1983:72). Alman mttefikleri ise 1942 Kasmnda Dou Cephesinde bulunan 70 tmenden ibaretti. 1943 Nisanna gelindiinde bu say yar yarya derek 33e inmiti (Ellis 1993:178).4 Wehrmacht, 1942-43 kayplarn kapatabilmek iin 800.000 askere ihtiya duyuyordu. 1943 Ocak ile Mart aylar arasnda Dou Cephesindeki toplam kayplar 689.260 bulmu, yerlerine ise ancak 370.700 asker gnderilebilmiti. 1943 Maysnda, tm cephelerde toplam 9,5 milyon Alman silh altndayd (Barbier 2003:32-34).
Macar Kral Naibi Amiral Horthynin sonradan Obersalzburgda Hitleri ziyaretinden sonra, her biri drt piyade ve bir seri tmenden oluan iki kolordu tekilli 1. Macar Ordusu Gney Ordular Grubuna verilmitir. 2 Alman motorize tmenleri, 1943 Martndaki dzenleme ile panzergrenadier tmenlerine evrilmitir. 3 Hitler, 1942 Ekiminde Luftwaffenin 170.000 fazla personelinden 22 Luftwaffe Tmeni oluturularak piyade olarak savamalarn emretmiti (Manstein 1962:292). Manstein bunu Gringin lks tketimine balamtr. Gerekten de, Luftwaffenin 1941de Dou Cephesinde 800.000 personeli bulunuyordu ki, bu say bir ordular grubu seviyesine denktir (Mitcham 1997:129). 4 Stalingraddaki Sovyet kar-taarruzu balamadan nce Dou Cephesinde grev yapan 173 Alman tmenine 67 Kk Mihver tmeni destek veriyordu ve bunlarn hemen hemen yars Stalingrad sektrndeydiler. 1943 Nisannda cephedeki Alman tmenlerinin says, taze birliklerin kurulmasyla 177ye kartlmt ve cephenin genilii de darald iin bu birlikler daha rahat bir dalm sayesinde cepheyi nceki senekine yakn bir arada glendirmiti. Ancak bu sefer Kk Mihver tmenlerinin says 33te kalmt. Orana vuracak olursak Kk Mihver/Alman tmen yzdesi 1942 Kasmndaki 28,5ten 1943 Nisannda % 15,7ye dmt. Bu durum, 1943te Dou Cephesinin daha homojenize olduunu gstermektedir. 1942 Kasmnda Stalingradda faaliyet gsteren B Ordular Grubunun Sovyet kar-saldrs ile kertilmesinde, bu orann grup iin % 47,7 gibi neredeyse yar yarya olarak tabir edilecek heterojenik rakamn nemli etkisi vardr (Ellis 1993:178).
1

111

Bunlarn haricinde mevcut birlikler de takviye edilmi, cephe hatt ise Demyansk ve Vyazma-Rzhev boaltmalar sonrasnda daha dz ve statik bir hal almt. Tm dou cephesi boyunca hattn dz olmayan tek yeri olarak Kursk girintisi kalmt ki, haritada son derece gze batyordu. Almanlar bu cebi dzledikleri takdirde cephe son derece salamlaacakt. Bu sayede Dou Cephesinde hem ileri bir harekt iin gerekli hazrlklar yapma asndan zaman kazanlacak, hem de dier cephelere de salam takviyeler yaplabilecekti.1 Hitler, Harkov sayesinde saldr inisiyatifini tekrar ele geiren Alman Ordusuna yeni hedef olarak Kursk Cebini gsterdi. Cep, 120 km. uzunluunda ve 60 km. derinliindeydi. Harektn genel plann ise Orgeneral Halderin yerine OKH Kurmay Bakanlna getirilen Zeitzler hazrlamt. Cebi iki yanndan delerek Kurskun dousundan evirmek amacyla Gney Ordular Grubu ve Merkez Ordular Grubu ortak harekta girieceklerdi. Cebi koruyan Sovyet Voronej ve Merkez Cephelerini kuatarak iki sene nce Kievde olduu gibi Kzlorduya byk bir darbe vuracaklard. Orgeneral Walter Modelin2 9. Ordusu cebin kuzeyinden, Orgeneral Hothun 4. Panzer Ordusu da gneyden harekt gerekletirirken, Weichsn 2. Ordusu ise cebin batsnda savunmada kalarak bekleyiini srdrecekti. Harekta Zitadelle (Hisar) kod ismi verilmiti. Harekt aslnda Maysta balayacakt. Ancak Hitler, hazrlklarn tamamlanmasn istedii iin 5 Temmuza kaydrld. Maysta yaplmas gereken harekt erteleyen Hitler, Almanlarn yeni stn snf tanklarn, Sovyetlerin saysal tank art stnln kalite asndan ortadan
Afrikadaki harekt, Maysn banda mttefik zaferiyle sona ermi, Afrika Panzer Ordusunun son kalanlar da 13 Maysta teslim olmutu. Rommelin Kuzey Afrikadaki taarruzlar asl stratejik hedefe ulamasada ikincil hedefe ulam ve Ortadoudaki ngiliz ynan Msra toplayarak, Trkiyeyi savaa sokacak Mttefik basksn azaltmtr. Dolaysyla Trkiyeye verilecek silhlar da asker ynden sekteye uramtr. imdi Akdenizde talyaya ya da Yunanistana yaplacak mttefik kartmas gndemdeydi. Bat Cephesi ise srekli geniletiliyor, Fransann kuzey sahilinde ina edilmekte olan Atlantik duvar olas bir mttefik kartmasna kar glendiriliyordu. 19 Austos 1942deki Dieppe kartmas ise mttefikler iin bir facia olmutu. Ancak Almanlarn Bat Cephesine de dikkat etmelerini salam ve baz tmenlerin burada konulandrlmasn salamt. Ayrca 1943 Maysnda Balkanlarda 15, skandinavyada ise 20 Alman tmeni mevcuttu (Ellis 1993:177-178). 2 Model, Barabarossa Harektna Guderiann 2. Panzer Grubunda Tmgeneral rtbesiyle 3. Zrhl Tmen komutan olarak balam ve ksa zamanda ykselerek mareallie terfi etmiti. Modelin en byk zellii savunma savanda usta olmasyd ki, Hitler zellikle 1943ten balayarak hem Dou Cephesinde hem de Bat Cephesinde Alman ordular dald zaman Modele bavurmutur. 1945 Martnda birlikleri Ren Nehrinden geen Amerikan kuvvetleri tarafndan evrelenen Model, askerlerini teslim ettikten sonra intihar etmitir.
1

112

kaldracan sylemitir. Gney Ordular Grubunda, Mays banda 686 tank ve 160 hcum topu mevcuttu. 3 Temmuzda ise bu say 1.081 tank (yars Pz-III) ve 376 hcumtopuna karlmt. Manstein, bu saynn Sovyetlerin propaganda iin dnyaya ilan ettikleri rakamlara biraz olsun yaklaamadn sylemitir (Manstein 1962:487488). Yine de yeni tanklara ok umut balanmaktayd. 3 Temmuzda 902 tank ve hcum topuna sahip olan 4. Panzer Ordusunun elinde, sadece 104 Panther ve 56 TigerI tank vard. Kempf Ordu Grubunda ise 45 Tiger-I bulunan bir bamsz tabur mevcuttu. Yani Gney Ordular Grubunun elindeki tanklarn sadece 205i yeni stn snf tanklard (Cross 2002:152). Guderian, 10 Maystaki bir toplantdan sonra Hitleri harekttan vazgemesi iin ikna etmeyi denediinde, Hitler ona Ne zaman bu taarruzu dnsem, midem bulanyor eklinde cevap vermiti (Guderian 1983:73). Sonradan Guderian, tm zrhl kuvvetlerin bir tek taaruz iin Merkez Ordular Grubunun ya da Gney Ordular Grubunun sadece birinin cephesinde toplanmas teklifinde bulunmutu (Manstein 1962:487). Bu arada Albert Speer, 23 Haziran 1943te sanayicilerden zel bir komite toplayarak, Rus ekonomik sistemi kertebilecek olan Merkezi Rusyadaki elektrik santralleri gibi kilit noktalara uzun-mesafe bombardman kampanyas dzenlemek istemiti. Bunu yapabilmek iin Alman He-177 Greif drt-motorlu ar bombardman ua da artk hizmet iinde yeterli sayda bulunmaktayd. Ancak Hitler bunu kabul etmedi (Overy 1981:76). Hitler, 1 Temmuzdaki toplantda, Zitadelle Harektnn 5 Temmuzda balayacan, genel karargahnda komutanlara aklamtr (Manstein 1962:491). Almanlar, harekt iin 2.380 tank ve hcumbotu, 10.000 para top, 2.500 uak ve 900.000 asker ayrmt. Sovyetler ise buna 3.330 tank ve hcumtopu, 20.000 para top, 2.650 uak ve 1.337.000 askerle karlk vermeye hazrd (Perrett 1992:363). Luftwaffenin Kurskun kuzeyinde 730 operasyonel ua hazrd. Gneyinde ise toplanan uak says 1.100 idi (Mitcham 1997:218-219).

113

Ruslar, Stalingraddan sonra kendilerine olan gvenlerini yeniden kazanm, ancak phelerden henz kurtulamamlard. Ancak Almanlarn kendi stnlklerine olan gvenlerinin krlmas, bu pheleri ortadan kaldrabilirdi. Bunun iin Kzlordunun Stalingraddan sonra ikinci bir bozgun daha yaatarak Almanlarn saldr gc ile buna bal olarak zgvenlerini tamamen krmalar gerekmekteydi. Sovyetlerin uzakgrl generali Jukov, 8 Nisanda Staline yollad raporda Almanlarn Orel ve Bjelgorod zerinden Kurska iki ynden harekt dzenleyeceinin ortada olduunu sylemiti. Ayrca en ok hava kuvvetleri ve panzer tmenlerine dayanacaklarn syledii Almanlarn taarruza 2.500 tank gcne sahip 15-16 panzer tmeni ile geecekleri tahminini de belirtmiti (Jukov 1982:205-206). Drt gn sonra, Voronej Cephesi Komutanlnn Kzlordu Genelkurmay Bakanlna gnderdii raporda da Almanlarn gney sektrnde 1.500 tanka sahip on kadar panzer ve en az alt piyade tmeninden oluan bir vurucu kuvvet toplayabileceini ve bunun kabaca 500 bombardman ile en az 300 av uandan oluan gl bir hava kuvvetiyle destekleyebileceini bildirilmiti (Jukov 1982:312). 1943 yaznda, Ruslar her biri iki tank kolordusu ve bir mekanize kolordudan kurulu be iyi donanml tank ordusuna sahiptiler. Ayrca bamsz tank ve mekanize kolordular mevcuttu. Ek olarak ordular glendirmek ve Alman savunma mevzilerinin yarlmasn kolaylatrmak iin 18 ar tank alay kuruldu (Jukov 1982:318). Ruslar 152 mm. toplu SU-152 tank avcs, 76 mm.lik obsl SU-76 ve 122 mm. toplu SU-122 kendinden kundakl toplar gelitirmilerdir. SU-152, Tiger ve Ferdinand1 gibi ar Alman tanklarna belli bir mesafeden etkili Sovyet tankyd ve 1942 sonlarnda Jukovun Leningradn gney sektrnde kayplar pahasna verdii emirle ele geirilen bir TigerIEye kar zel olarak gelitirilmiti. 1942den 1943e kadar lend-lease kapsamndaki 2.000i akn Amerikan tank ve 2.500 ngiliz tank Rusyaya ulatrlmt (Erickson 2003:83).2

Ferdinand ya da daha sonraki adyla Elefant, taretsiz, 88 mm. topa sahip olan ve 90 tonluk bir tankavcsyd. Tanklara net bir stnlk salamalarna ramen, 90 adet retilerek yanl kullanmla Kurskun kuzeyinde piyadelere kar muharebeye girmiler ve yars kaybedilmitir. 2 Kzlorduya Haziran 1941den Nisan 1944e kadar, Amerikallar 2.734 ngilizler 4.292, Kanadallar ise 1.400 tank yollamlardr (Erickson 2003:84).

114

Topu ve istihkam birlikleri motorize edildi. Tm byk cephelerin destek birliklerinin yararlanacaklar byk br ulatrma oto hizmet birlii kuruldu. Yksek Karargah Geri Hizmetler Ynetimi emrine dzinelerle yeni ulatrma oto tabur ve alaylar verildi. Bylece tm destek hizmetlerinin hareket kabiliyeti ve genel yetenei artrld (Jukov 1982:318-319). Almanlar, Dou Cephesinde 341 Sovyet tmeni ya da zrhl tugay tespit etmiti. Ancak 1926 doumlular da silh altna alan Kzlordu bu sayede 1.5 milyon asker daha kazanmt. Ayrca ilkbahardaki amur devresi srasnda ypranm olan 60 zrhl tugay da yeniden donatlacakt (Manstein 1962:454). Buna ramen Maysta Ruslar henz hazr deillerdi. 8 Maysta Stavka, Merkez, Bryansk, Voronej ve Gneybat cephelerini saldrya kar hazr olmalar iin uyard (Jukov 1982:321). Ancak Stavka ve Genelkurmay, en gl Alman kuvvetinin Merkez Cephesinde topland sonucuna varmt (Jukov 1982:332). Bu hatal saptama sonucu, Ruslar kuzey sektrne arlk vermilerdir. Temmuza gelindiinde ise Sovyet birlikleri savunma hatt ve arkasnda cephe hatt hazrlamlard. 1943 Martnn banda, Kursk savunma blgesinin hemen gerisinde zel ihtiyat kuvvetlerinden oluan bir ihtiyat cephesinin oluturulmasna karar verildi. 13 Martta kurulan cephe, Nisan ortasna kadar yaplandrlarak Stepler Askeri Blge Cephesi yapld. Buras 9 Temmuzda ise Stepler Cephesi olmutur (Shtemenko 1971:171-172). Konev gibi lkenin en yetenekli generallerinden birinin komutasna verilen Stepler Cephesi sadece bir ihtiyat deildi. ndeki cephelere arkadan yaklaarak, Alman yarmas baarsz olduunda balayacak Sovyet Genel Kar-taarruzu iin vurucu kuvvetleri pekitirecekti. Cepheden uzak tutulmas ise olas dman yarmasna kar, Stepler Cephesine geni bir manevra alan salyordu (Jukov 1982:333). Jukovun stratejisi sert direni ile Almanlar gten drmek ve en sonunda da karsaldrya gemekti. Savunma hatlar top ve obsle donatlarak ok sayda tahkimat ve maynla takviye edilmilerdi. Ayrca Lucy Casus A1 harektn yaplacan ve 3-6
1

Lucy Casus A, Alman genel karargahna szan Rus ajanlarndan oluuyordu. Bu a 1942-1944 arasnda Alman harektlar ile ilgili hayati bilgileri svire kanalyla Moskovaya ulatrmay baard. Bu casus ann ulatrd istihbaratn Sovyetlerin Kursktaki sava kazanmasnda byk pay vardr.

115

Temmuzda balayacan Sovyet makamlara nceden bildirdiinden, Kzlordunun Kursktaki savunmas da ona gre hazrlanmt. Ayrca Luftwaffenin blgedeki yakn desteini azaltmak iin nlem almak isteyen Ruslar, 6-14 Maysta ve 8-10 Haziranda Luftflotte-IV ile Luftflotte VInn havaalanlarn bombaladlar (Shtemenko 1971:179). Bu arada hazrlk dneminde Sovyet filolar yeni gelitirilen La-5 ve Yak-9 avc uaklaryla donatlyorlard (Jukov 1982:318). Tm hava kuvvetlerine yeni donatm verildi. Yksek Karargah ihtiyatnn yeni unsurlarn oluturmak iin yeni filolar ile sekiz uzun menzilli bombardman kolordusu kuruldu. Her cephenin emrinde 700-800 uaktan kurulu kendi hava ordusu oluturulmutu (Jukov 1982:318). Sovyet savunmas son derece kuvvetli hazrlanmt. Oluturulan hat cephehattndan 40 km. derine doru iniyordu ve bunlar beton kemerler ile her 1,6 kilometrelik blgede tahkim edilmi 2.500 anti-personel ve 2.200 anti-tank mayn ile desteklenmiti (Perrett 1992:163). Temmuzda Merkez Cephesine Stavka ihtiyatndan be uaksavar tmeni, be orta apl ve 23 kk apl uaksavar topu alayn mevzilendirmiti. Voronej Cephesinin emrinde ise Yksek Karargah ihtiyatndan drt uaksavar tmeni ve ayrca uaksavar tmeni, 25 uaksavar alay ve be uaksavar bataryas vard. Tahkim edilen blge 160 km. derinliinde olup, bu mesafa Don Nehri boyunca uzanan savunma hatt da eklenince 240-280 km.ye kyordu. 1,3 milyonu akn asker, 3.600 tank, 20.000 top ve 3.310 uak (ADDnin uzun menzilli bombardman uaklar da dahil) Kursk kntsnda hazrd (Jukov 1982:335-337). Kursk ncesinde Kzlordu, Dou Cephesine 6.442.000 subay ve er ym, cephe gerisinde ise 93.500 eitilmi subay ihtiyat toplamt. Sovyet birlikleri, 103.085 top ve havan, 9.918 tank ve kendinden kundakl top ile 8.357 sava uana sahiptiler. Toplarn yarsndan ounu 76 mm. top ve 82 mm. havandan olumaktayd. Tanklarn ise te biri hafif tanklard (Erickson 2003:77). Haziran 1943te Sovyet piyadesine 1.450.000 tanksavar tfei 21.000 kk apl tanksavar silh verilmiti. Toplarn aplar bytlmt. Obs alaylar yeni 152 mm. ve 203 mm. toplarla tugay seviyesine kartlm, 1942 sonlarnda kurulan 26 topu tmeninin 16s, top saylar 168den 356ya kartlarak Topu Yarma tmenlerine dntrlmt. 1943 Temmuzunda, Devlet Savunma Komitesi her piyade ordusunda topu alay ve bir havan alayndan

116

oluan topu birlii bulundurulmasn emretmiti (Erickson 2003:80-81). Birinci savunma hattnda kilometre bana 16, ikinci savunma hattnda ise 30 top dyordu. 13. Ordu blmndeyse, kilometre bana 92 top ve havan, 30un stnde tanksavar dyordu (Jukov 1982:334). 1 Temmuzda Yksek Karargah ihtiyat birka ordu, iki tank ordusu ve bir hava ordusunu iermekteydi. Bu arada 200.000 partizan da, Alman cephe hattnn gerilerinde faaliyetteydi (Jukov 1982:319). te yandan 1942-43 harektlarnda Kzlordunun yetersiz olan kamyon says da, lendlease sayesinde 1943 ortalarna kadar 183.000 kamyon ve cip artyla almt (Erickson 2003:81).1 Bylece ileri harektlar iin gereken en byk lojistik ihtiyac da giderilmi oluyordu. 1943 yazna doru Mareal Vasilievski, General Tolbukhine Sovyet birliklerinin artk hem kalitede, hem de sayda Almanlara stnlk kurduunu sylemiti (Cross 2002:80). Bu ksmen doruydu. Ancak izleyen muharebelerdeki kayplar, hala kalitenin Almanlardan olduunu, bunun yannda Sovyetlerin de kalitede belli bir noktay atn ve kalann da say stnl ile kapatabileceini gsterecekti. Stavka, 2 Temmuzda Almanlarn 3-6 Temmuz arasnda harekete geeceinin beklendii konusunda cephe komutanlarn uyard. 4 Temmuzda Alman 168. Piyade Tmeninden esir edilen bir asker, harektn 5 Temmuzda balayacan dorulad. 5 Temmuz, saat 02.00de, Alman 6. Piyade Tmeninden esir edilen bir istihkamc erin, saat 03.00te byk taarruzun balayaca syledii Jukova iletildi (Jukov 1982:338339). Bir ok ynden birbirini dorulayan istihbarata sahip olan Ruslarn ar topu ve roket bataryalar, Zitadelle Harektnn balayaca 5 Temmuz 1943 sabah 02.20de youn bombardmana balad. Alman taarruzu ise saat 05.30da balad. Kuzey sektrndeki bu gelimeler Alman saldrsnn koordinasyonunu bozmutu (Jukov 1982:341). Saat 2.00de ises 6. Muhafz ve 7. Muhafz ordularndan 600 top ve havan, Alman 4. Panzer Ordusunun saldr blgesinde youn bir kar-hazrlk bombardmanna girimiti. Ayn
1

Bu say 1944te toplam 430.000e kmtr.

117

ekilde afaktan nce gney sektrnde bulunan Harkov blgesindeki havaalanlarna Sovyet 2. ve 17. Hava Ordularnn 400 den fazla ua bombardman saldrs dzenledi. Ama Luftwaffeye en bandan cidd bir darbe indirerek harektn gidiinde panzerlere verecei yakn-destein mmkn olabildiince azaltlmasn salamakt. Saldr srpriz ekilde balasa da, Alman radarlar son anda Sovyet aknn tespit etmi ve JG-3 Udet ile JG-52 avc filolar havalanarak saldry pskrtmeyi baarmlard. 120 Sovyet ua drlrken, harekt iin cephede bulunan Luftwaffe Genelkurmay Bakan Hans Jeschonnek havadaki bu kapmay bizzat yerden izlemiti (Hardesty 1982:159160). Harektn srpriz zelliini kaybettii ortadayd. Btn bu gelimelere ramen saat 05.00te 4. Panzer Ordusu orta snf tanklar yanlarda, ar tanklar ortada ve panzergranedierler i kesimlerde olmak zere kama dzeninde saldrya getiler. Kuzey sektrndeki 9. Ordu da saat 05.30da Sovyet 13. Ordusunun zerine atld. Ancak gelimeler Almanlar asndan skntlyd. Daha ilk gnden 586 Alman tank yok edilmi ya da sava d kalmt (Erickson 2003:101). Gneydeki ana savunma hatlarnn de yarld. Ancak Almanlarn kayplar da az deildi. zellikle de yeni stn snf tanklarda1 rastlanan sk bozulmalar cidd sorunlar yaratt. Gney Sektrndeki yarmada piyade tmenlerinin dk kalitesi ve topunun yetersizlii buradaki harekt durma noktasna getirtmiti (Manstein 1962:495). Pantherlerin 76s teknik sorunlardan dolay 8 Temmuzda tamirhanelerde yatyordu (Cross 2002:181). 10 Temmuzda saldrnn hz yavalamaya baladnda gneydeki yarma her eye ramen 32 km.yi bulmutu. Kuzeyde ise iler ters gitmi ve 7-8 Temmuzda Ponyrideki sert direni buradaki ilerleyii durdurmutu. 10 Temmuzda bu sektrde ancak 13 km. kadar yarma yaplabilmiti. Alman saldrsnn zayflamas, 12 Temmuzda Kuzey Sektrndeki Bryansk Cephesinin kar-taarruzunu getirdi (Jukov 1982:345-346). Ruslar, 11 Temmuzda byk bir kuvvetle 2. Panzer Ordusuna kar
Almanlar Sovyet T-34 ve KV-1 tanklarna kesin bir stnlk salamak iin gelitirdii yeni tank ve tank-avcs tiplerinin bir ounu Kurskta kullanmtr. Bunlarn ban phesiz 88 mmlik topuyla Tiger ar tank ile 75 mm.lik topuyla ve zrh ile eim optimizasyonunu en iyi ekilde salayan Panther orta snf tank ekmekteydi. Tigerlarn says Harkovtan beri daha da artrlarak geni saylara varmt. Bununla birlikte 88 mm.lik topa sahip olan 88 tonluk tank-avcs Ferdinand o zamana kadar grlm en ar tankt. Bunlarn yannda Nshorn, Hummel, Brummbr gibi kendinden kundakl top eitleri de Kursk iin hazrlanmlard. 1943 ubatnda geni yetkilerle Zrhl Birlikler Genel Mfettii yaplan Guderian, Hitler ile yapt ve dier snf mfettilerinin de katld ilk toplantsnda sunduu raporda 9 Martta zellikle Kursk iin hazrlanmas istenilen Panther tanklarnn Temmuz-Austostan nce muharebe iin hazr olamayacan belirtmiti (Guderian 1983:51).
1

118

genel taarruza getiler (Manstein 1962:495). Bu sayede rahatlayan Merkez Cephesi de 15 Temmuz gn kendi genel kar-taarruzuna balad (Jukov 1982:348-349).

2.3.2.3. Prokhorovka Tank Muharebesi Ve Sonras (12-19 Temmuz 1943)

7 Temmuzda General Ernst von Knobelsdorffun XXXXVIII. Zrhl Kolordusu Obojana doru Sovyet hattn 11 km. yarmt. 11 Temmuzda General Hausserin II. Zrhl kolordusu taarruzla Prokhovovkaya doru atlm ve daha batdaki Psel Geidini muharebe ederek ele geirmiti. 12/13 Temmuzdaki Sovyet kar-+taarruzlar pskrtlm, 14 Temmuzda ise II. SS Panzer Kolordusu geriden taarruz ederek Prokhorovkaya, XXXXVIII. Panzer Kolordusu da Obajann batsndaki Pssel Vadisine ulamlard. Buna ramen Ruslar, ihtiyat olan 10 zrhl veya mekanize kolorduyu savaa srdler. 13 Temmuza kadar Ruslar, 24.000 esir verirken, 1.800 tank, 267 top ve 1.080 tanksavar kaybetmilerdi (Manstein 1962:496). Ne var ki, Hothun 4. Panzer Ordusunun sa kanadn korumas gereken Kempf Ordu Grubunun tanklar sert direniten Donetsin dousunda yeterince hzl ilerleyememilerdi. Hoth, Sovyet savunmasn tamamen yarmak iin niha bir saldr balatt ve Sovyet 5. Muhafz Tank Ordusu da bu saldry karlamak iin harekete geti. 12 Temmuzda iki tank ordusu Prokhorovka yaknlarnda birbirine girdiler. ki tank ordusu iin dar saylabilecek bir alanda 1.500 akn tank birbirine girdi ve tam bir tank dellosu balad. Almanlar, Prokhorovkada 700 tankla Sovyetlerin 850 tankna kar muharebeye girdiler. Bunlarn 100 kadar Tiger-IE tipi ar tanklard. Uzak mesafeden tm Sovyet tanklarn bertaraf edebilen stn snf Alman tanklarnn etkinlii yakn mesafe arpmalarnda Rus tanklar ile neredeyse dengelendi ve sonuta Almanlar 400 tank ile 10.000 asker kaybederek ekildiler. Gneyden muharebe alanna varmaya alan Kempf Grubunun 300 tank ise muharebeye yetimek iin bir gn kadar ge kalmt. Bu arada kuzeydeki harekt ta daha kuzeyden Orel stne yaplan Sovyet vuruu yznden durdurulmu ve tm gzler gneydeki harekta evrilmiti. Ruslarn Prokhorovkadaki tank kayb Almanlara gre daha fazlayd. Provhorovkadan sonra Sovyet tank gc de Kursk Muharebesinin bandakinin yarya

119

inmiti. (Keegan 1989:124) Ancak muharebe sona erdiinde modern savataki en byk karpaylarndan biri olarak tabir edilen sava alanna hakim olma sayesinde Sovyet tanklarnn bir ksm tamir edilerek yeniden iler hale getirildi. Rotmistrovun sylediine gre, 13 Temmuzda 5. Muhafz Tank Ordusunun kaybettii 400 tankn hasarlar tamir edilebilir dzeydeydi (Nipe 1998:29). Prokhorovkada 70i Tiger-IE olmak zere 300 Alman tank ile 300 kamyon yok edilmi, Sovyet 5. Muhafz Tank Ordusunun 900e yakn saydaki tanklarnn yarsndan ou da vurulmutu (Erickson 2003:110-111). 13 Temmuzda Kluge ve Manstein Hitlerin genel karargahna gittiler. Kluge, Modelin 9. Ordusunun 20.000 kayp verdiini ve daha ilerleyemeyeceini, 2. Panzer Ordusunun cephesindeyse derin gedik aldn ve 9. Ordunun savaa srlen birliklerini ekerek buralar doldurmak zorunda kaldn syledi. Manstein ise Obojann dousundan iki zrhl kolorduyla taarruza geebileceini ve bunun Kempf Ordu grubu ile doudan destekleneceini bunun iin de Hitlerin Sicilyaya gndermek istedii birliklere ihtiyac olduunu syledi. Manstein, bu sayede Kurskun gneyine kadar harekt baaryla srdrebilecekti. Aksi takdirde Sovyet kar-taarruzu balarsa Donets ve Kurskun gneyinde cidd sorunlarla karlaacan da ekledi (Manstein 1962:498). Hitler ise baz birlikleri Kursk cephesinden ekerek Sicilyaya gndermek isiyordu. Buna ramen, Manstein gney kesiminde kk bir zaferin kazanlmak zere olduunun farkndayd. nk Sovyet ordular da taktik ihtiyatn neredeyse tamamn bitirmiler ve korkun kayplara uramlard. Son kalan Sovyet tank birliklerini Almanlar kolaylkla yok edebilecek durumdaydlar ve bu yapld takdirde Psel Irmaknn kuzeyinde daha kolay hareket ederek Kurska gneyden yaklaabileceklerdi. Burada Ruslarn imdadna yine Hitlerin verdii yanl bir karar1 yetiti.

Manstein, Hitlerin kesin sonular alaca asker rizikolardan kand konusuna nemli bir aklk getirmitir. Birincisi Hitlerin bu rizikoya dayanabilecek asker kudrete sahip olmad hissiydi. kincisi ise diktatr olarak prestijinin sarslmasna yol aacak hareketler istemiyordu. ncs de nceden karar verdii bir hareketten sonradan vazgemek gibi bir eilimi vard (Manstein 1962:301-302).

120

Manstein, Zitadelle Harektnn, Sicilyaya yaplmas muhtemel bir kartma ile akabilecei uyarsnda bulunmutu (Manstein 1962:487). Mansteinn korktuu olmu, 10 Temmuzda Amerikan ve ngiliz birlikleri Sicilyaya karak adadaki gnlsz talyan direniini krmlard. Almanlar politik nedenlerle burada az birlik bulundurduklarndan yeterince hzl bir mdahele yapamamlard. Avrupada ikinci bir cephenin almas Hitleri Dou Cephesinde hayati nem tayan yanl bir karar vermesine yol at. Hitler, Donetse ynelik tehlikeye kar Mansteinin acilen Kempf Grubundan savaa sokulmasn istedii XXIV. Zrhl Kolorduyu Gney ordular Grubunun emrine vermedii gibi, 16 Temmuzda Kursk kavisinde savalar kesilmiti. Manstein, Kurska doru son vurua hazrlanyordu ki, 17 Temmuzda 4. Panzer Ordusuna bal II. SS Panzer Kolordusunun acilen Sicilyaya nakli iin savatan ekilerek OKH emrine verilmesini, ertesi gn ise iki panzer tmeninin Merkez Ordular Grubuna aktarlmasn emretti.1 Hitler, Mansteinn tm itirazlarna ramen kararndan vazgemedi. Normal artlarda iki haftadan daha az srede sonulanamayacak bu nakil Sicilyada hibir eyi deitiremeyecei gibi, hibir zaman da gereklemeyecekti. nk Almanlarn bu duraksamas, son Sovyet birliklerinin yok edilmesini nlemi ve Ruslarn zaman kazanarak kar-saldrya gemesini salamtr. Alman kayplar 120.000 asker ve 1.500 tank, Sovyet kayplar ise 100.000 asker ve 1.500 tank oldu. Sovyet tanklarnn bir ou sonradan kurtarld (Perrett 1992:163). Muharebelerde, Gney Ordular Grubu 34.000 Rusu esir almt. Ruslarn bu sektrdeki l says tahmini ise 17.000 kadard. Manstein, Ruslarn bu kesimdeki toplam kaybn 85.000 olarak tahmin etmitir. Almanlarn iki ordusundaki toplam kayplar ise 330u l, toplam 20.720dir. Manstein, birka piyade tmeninin ar hasar grdn, ancak tm panzer tmenleri de dahil olmak zere, dier tmenler hala saldr kabiliyetlerini koruduunu belirtmitir (Manstein 1962:499-500).2 Manstein, 1943 baharnda Harkovda Sovyetlere verdii

talya iin ayrlm olan II. SS Panzer Kolordusu ise Sovyet kar saldrlar balaynca mecburen tekrardan Donets blgesine verilecektir. (Manstein 1962:500. 2 Baka bir kaynaa gre Almanlar, sadece gney sektrnde en az 1.800 tank ve binden fazla tanksavar yok etmiler, 24.000 esir almlard. Sovyet zrhl birlikleri Kursk Muharebesinin bana gre yarya inmiti. Ruslarn iddiasna gre Kurskta Almanlarn 70.000 askeri lm, 2.952 tank ve 195 hcumtopu, 844 sahra topu, 1.392 uak ve 5.000 kamyonu ise yok edilmiti (Erickson 2003:112).

121

zararn daha byn Kurskun gneyinde zafere ulaarak baaracakken, Hitlerin karar her eyi tersine evirmiti (Nipe 1998:76).

2.4. SOVYET STNL

2.4.1. Kursk Kar-saldrsndan Bulgaristann galine Kadar Olan Dnem (17 Temmuz 1943 - 8 Eyll 1944)

2.4.1.1. Sovyet Kar-Taarruzu (19 Temmuz-Austos 1943)

Alman ihtiyatn geciktirmek isteyen Stavka, 14 Temmuz 1943te partizanlara demiryollarna topyekn sabotaj emri vermiti. 16 Temmuzda Orel Sektrne gnderilen 3. Muhafz Tank Ordusu Orelin dousundan, 4. Tank Ordusu ise daha kuzeyden arpmalara katlarak Popovun Bryansk Cephesinin iki koldan Alman hatlarn yarmasn saladlar. 5 Austosta Orel dt ve Almanlar 18 Austosta Bryanska kadar gerilelemilerdi. Gneyde ise Gney Ordular Grubu, 17 Temmuzda 29 piyade tmeni ile 13 panzer ve panzergranedier tmenine sahipti. Ruslar ise 109 tmen, dokuz piyade tugay, 10 zrhl kolordu, yedi mekanize kolordu ve yedi svari kolordusunun yansra 20 bamsz zrhl tugay, 16 zrhl alay ile sekiz tanksavar tugayn Gney Ordular Grubunun karsna karmt. 7 Eylle kadar 55 piyade tmeni, iki zrhl ya da mekanize kolordu, sekiz zrhl tugay ve 12 zrhl alay daha cephenin dier kesimlerinden buralara sevkedilecekti. Bylece Sovyet kuvvetinin Almanlara oran 7:1i bulmutur (Manstein 1962:504). Sovyet birlikleri 19 Temmuzdan itibaren Alman hatlarna saldrmaya baladlar. 23 Temmuzda Voronej Cephesi, 5 Temmuzda atldklar mevzilerine varmlard (Jukov 1982:360).

122

Ruslarn Mays 1943 ile 23 Temmuz 1943 arasndaki Kursk savunmas kayplar 70.330 l ve kayp, 107.517 yaral, toplam 177.847 asker, 1.614 tank ve kendinden kundakl top, 3.929 top ve 459 uak eklinde gereklemiti (Glantz 1995:296-297, Ek Tablo B). Ancak bundan sonra Almanlarn savunma muharebeleri verecekleri arpmalar daha da kanl geecekti. Yaplacak yarma iin Voronej Cephesinin 5. ve 6. Muhafz Ordularnn blgesi seilerek buraya kilometre bana 218 top ve havan ile 44 tank decek ekilde birlik ylmas kararlatrlmt. Yarmabn ertesi gn alacak gedikten 5. Muhafz Tank Ordusu ile 1. Tank Ordusu Ahtirkaya dalacaklard. Stepler Cephesine verilen grevse Bjelgorodu ele geirerek, Harkova yrmekti (Jukov 1982:361-362). Konevin Stepler Cephesi, 3 Austosta youn top ve hava bombardmanlaryla Rumyantsev Harekt kodad altnda Bjelgorod-Harkova harekta balad. Rus tanklar gnn ikinci yars devreye girdi ve akama kadar 30 km.den fazla ilerlemi oldular. Almanlarn tm taktik dzenleri yarlmt. Stepler Cephesi ilk gnn sonunda 15 km.den biraz fazla ilrlemilerdi. Bunun nedeni daha gl ve daha fazla derinlie sahip kademelenmi savunma dzenine atm olmasyd. Ertesi gn Alman savunmas sertleince Stepler Cephesinin ilerleyii yavalad. Ancak Almanlar tuzaa dmekte olduklarn sezerek ekilmeye balaynca Stepler Cephesinin ilerleyii tekrar 4 Austosta hzland. 5 Austosta Bjelgorod ele geirildi (Jukov 1982:364-365). 7 Austos 1943te Kurskun gneyinde kalan blgede, Sovyet kuvvetleri Almanlara asker saysnda 3:1, tank saysnda ise 5:1 stnlk salamlard (Glantz 2002:225). Bylece ilerleyi srd ve 23 Austosta Harkov da dt. 27 Austosta harekt tamamlandnda Kzlordunun Ukraynann tamamn kurtarmas iin gerekli artlar olumu bulunuyordu. Bu arada Miustaki Alman hatlarn Tolbukhinin 5.000 topu ve havan 18 Austosta dvmeye balamt. Ksa sre sonra Mius Hatt yarlm ve Ruslar Taganroga girmilerdi (Erickson 2003:124). Daha kuzeydeki Alman 4. Ordusu ise on tmeni ve kuvvetli topu desteiyle, 20 ila 36 tmenlik Sovyet saldrlarna kar koyabiliyordu. Ordunun savunduu hat 200 km. idi.

123

4. Ordunun komutan olan Orgeneral Gotthard Heinrici, tehdit altndaki sektre 380 topun ateini younlatrmt. 4. Ordunun ihtiyat da bulunmuyordu (Liddel Hart 1996, II:438-440). Oreldeki muharebelerde 1. Hava Tmeni 37.421 sorti ile 1.733 Rus ua drrken sadece 64 uak kaybetmiti. bu birlik ayrca 1.100 sovyet tankn ve 1.300 kamyonu sava d brakrken, sovyet hedeflerine de 20.000 ton bomba atmt. 12. Flak Tmeni ise 383 Rus ua drm, 229 Sovyet tankn yok etmi ve Sovyet piyadesine de ar kayplar verdirmitir (Mitcham 1997:220). Kzlordunun Orel saldrs kayplar, 12 Temmuz ile 18 Austos arasnda 112.529 l ve kayp, 317.361 yaral, toplam 429.890 asker, 2.586 tank ve keninden-kundakl top, 892 top ve 1.104 uak, Bjelgorod-Harkov Saldrs kayplar ise Marttan 23 Austosa kadar 71.611 l ve kayp, 183.955 yaral, toplam 255.566 asker, 1.864 tank, 423 top ve 153 uak eklinde gereklemitir (Glantz 1995:296-297, Ek Tablo B). Kursk Kar-saldrsna 2.300 tankla balayan Ruslarn, saldr sona eriinde ellerinde 500 tank kalmt. Buna karlk 220 olan Alman tank ve hcumtopu says 330a ykselmitir (Glantz 2002:365). Kursk Zaferi zerine parti ve hkmet 100.000i akn er, subay ve generale nian ve madalyalar vermi, bir ounu da Sovyetler Birlii Kahraman ilan etmitir (Jukov 1982:371).

2.4.1.2. Mius Muharebesi (30 Temmuz 1943)

30 Temmuz 1943te 3. Panzer Ordusu bir saldr ile General Malinovskinin birliklerinin Mius nehri zerinde sahip olduklar kprbana geiini engellemek istedi. Mius Sektrne ynelik Alman kar taarruzu, drt panzer, bir panzergrendier ve iki piyade tmeni ile gerekletirildi ve burada Sovyetlerin 16 piyade tmeni, iki mekanize kolordu, bir zrhl tugay ve iki tanksavar tugaynn bulunduu kprban datt. Ruslarn tank saysnn yetersiz olmas sayesinde Almanlar taktik baar kazanmt. Bu muharebe Almanlarn Rusyadaki son taktik baars oldu (Keegan 1984:176). Muharebe sonunda 18.000 Rus askeri esir edilirken, 700 tank, 200 top ve 400 tanksavar

124

da yok edilmitir (Manstein 1962:512-513). te yandan Rokossovskinin birlikleri de bu saldr sayesinde yeniden organize olmaya frsat bulmutur.

2.4.1.3. Sovyet Genel Taarruzu (Austos-Aralk 1943)

Kursk Muharebesi Almanlarn kesin yenilgisi ile kapandktan sonra, artk inisiyatifi tamamen ellerine geirmi olan Ruslarn hedefi, frsattan istifade ederek Kurskta dalan Alman Ordusu toparlanmadan nce Ukraynay kurtararak Dinyeperi gemekti. Bunu iki safhaya blmlerdi. lk safhada Ukraynann ve Kievin endstri blgelerini ieriyordu. kinci safha ise Dinyeperin bat yakasnda stratejik kprbalar oluturarak Kievin ele geirilmesini kapsyordu. Ukrayna muharebelerine katlan sekiz Sovyet cephesinde toplam 2.633.000 asker, 51.000i akn top ve havan, 2.400 tank ve 2.850 uak toplanmt. Bunlarn karsnda Klugenin Merkez Ordular Grubunun 2. Ordusu ile Mansteinin Gney Ordular Grubunun 4. Panzer, 8., 1. ve 6. ordular bulunuyordu. Almanlarn toplam mevcudu ise 1.240.000 asker, 12.600 top ve havan, 2.100 tank ile 2.100 uak eklindeydi (Keegan 1989:126). Voronej Cephesi komutan Vatutin, Almanlarn 4. Panzer Ordusu ile Kempf Ordu Grubunun arasndaki blgeyi yarmay denedi ve Sovyet zrhllar 8 Austosta iki ordu arasnda oluan 50 km. geniliindeki yarktan derinlere daldlar. Ertesi hafta Harkova ynelik bask younlatrld ve 22 Austosta Kempf, Hitlerin her ne pahasna olursa olsun Harkovta tutunulacak emrine ramen, ehrin boaltlmasn emretti. Harkovu boaltan Kempf, Hitler tarafndan grevinden alnd. 1943 Austosu sonuna kadar Gney Ordular Grubunda yedi tmen, 38 alay ve 252 tabur komutan tasfiye edilmitir (Manstein 1962:505). 20-21 Austos tarihinde, Gney Ordular Grubunun OKHa sunduu durum raporuna gre, 980 km.lik hatt 14 panzer ve 38 piyade tmeniyle tutan, ancak sava gc 24 tmen ile snrl olan Gney Ordular Grubunun 6., 1., 8. ve 4. Panzer ordular, Ruslarn 127-150 piyade tmeni, dokuz zrhl kolordu, yedi mekanize kolordu, bir svari kolordusu, 20 zrhl tugay ve 31 zrhl alaya ve toplam 1.470 tanka sahip bir

125

kuvvete kar direnmeye alyorlard. Gney Ordular Grubunun birliklerinin says, Kurskun bandan Austos sonuna kadar dokuz piyade ve bir panzer tmeni eklenerek artarken, Ruslarn bu kesimdeki art 55 piyade tmeni ve iki zrhl ya da mekanize kolordu olmutu (Manstein 1962:516-517). Austosun ikinci yarsnda Sovyet saldrs geniletildi. General Popovun Bryansk Cephesi Orelden Bryanska ilerlemek, Yeremenkonun Kalinin Cephesi Smolenske doru bastrmak, Rokossovskinin Merkez Cephesi ile Vatutinin Voronej Cephesi de Dinyeperi hedef alarak ilerlemek ile grevlendirildiler. Artk Ruslar 720 km.lik bir cephede saldrya gemilerdi ve Mansteinn elinde savunma iin 37 piyade tmeni ile 17 panzer tmeni vard ki, bunlar da harekt glerinin altndaydlar. Mansteinn yedi kez ricas zerine, Hitler sonunda Dinyepere ekilmeyi kabul etti. Harkov dtkten sonra Almanlar, tahkim edilmemi olsa da Dinyeperin batsnda mevzilendiklerinde cephenin tekrar sabitleneceini dnyorlard.1 Stepler Cephesinin sa kanad 13 Austosta Krasnograda doru taarruz etti ve kalan da 16 Austosta Kuzey Donetsteki bir kprbandan saldrya geti. 25 Austosta Akhtirkaya varan Ruslar, Dinyepere dndler (Jukov 1982:370). Bu saldrlar, 13 Austos ile 22 Eyll 1943 arasnda gerekletirilen Don Havzas Harektnn parasyd. 17. Hava Ordusunun destekledii Gneybat Cephesi ve 8. Hava Ordusunun destekledii Gney Cephesi, Luftflotte IVn destekledii Alman Gney Ordular Grubuna yklendi. Ruslar, 22 Eyllde Dnepropetrovskun gneyinden Dinyeper Nehrine ulatlar. Daha kuzeydeki Merkez Cephesi de 26 Austosta saldrya gemiti. Bu cepheye bal olan 60. Ordu, Sevskin gneyinden bir yarma yapma baarsn gsterdi ve Ruslar 31 Austosta oluan 100 km. eninde, 50 km. derinliindeki gedikten Kieve doru ilerlemeye baladlar. 27 Austosta, Hitlerin Winnitzada bulunan genel karargahnda kendisi ve dier komutanlar bilgilendiren Manstein, Gney Ordular Grubunun 133.000e varan kaybna karlk sadece 33.000 kiilik bir ihtiyat bulunduundan ve ar kayplara uramasna ramen Ruslarn yeni birlikler salyabildiinden
1

Byle dnmekte de haklydlar. Ne de olsa Dinyeper, genilii sayesinde olduka zor bir geit ve doal bir savunma hattyd.

126

yaknmtr. Manstein, en az 12 tmenlik yeni bir kuvvet isteyerek fazla ypranm tmenlerin sakin cephelere ekilmesini ya da kuvvet kazanabilmek iin Donets blgesinin terk edilmesini istemitir. Hitler ilk kk kabul edercesine baz vaadlerde bulunmu, ancak bunlar boa kmtr. nk Sovyet Ordular Merkez Ordular Grubunun sol kanadndaki 2. Orduya taarruz ederekbatya ekilmesine neden olmu, 28 Austosta Hitler ile toplant yapan Kluge kendi sahasndan kuvvet ekilemeyeceini bildirmitir. Bu gelimelerin sonucunda Kuban Kprba boaltlarak buradan birlik toplanmasna karar verildi (Manstein 1962:518-523). Eyll banda Tolbukhinin Gney Cephesi de Mius Nehrini geerek Taganrogu ald ve Azak Denizinin hemen kuzeyindeki Alman 6. Ordusunu gerilemeye zorlad. Hemen kuzeyindeki Malinovskinin Kuzeybat Cephesi Donetsi geerek Stalinoya ynelince buray korumakla grevli 1. Panzer Ordusu da hzla ekilmeye balad. Sovyet komutanlar da yryleri dorultusunda Dinyeperde kprba elde etmek zere emir aldlar. Bu srada Merkez ve Voronej cepheleri Kiev, Stepler Cephesi Poltova ve Kremenchug, Gneybat cephesi ise Dinyepropetrovsk ehirlerini hedef alarak ilerliyorlard. Dmana cephehattnda g dengesinin saland izlenimi veren klasik bir Sovyet aldatmas olarak, Voronej Cephesi Kievin gneyinde bir mobil grubu konulandrld ve bu grup hzla ilerleyerek 21-22 Eyll gecesi Dinyepere ulat. Ertesi gn ileri niteler Rjischev ile Veliki Bukhrin arasnda kk kprbalar kurdu. 15 Eyllde Mansteinn Hitler ile grmesinden Dinyeperin gerisine ekilme emri kmt. Ancak Almanlarn Dinyeperden ekilebilmesi iin 700 km.lik bir cephedeki birliklerini bir arada be geitten geirmek zorundaydlar. Almanlarn kullanacaklar bu geitler kuzeyden gneye, Kiev, Kanev, erkassi, Krementschug ve Dinyepropetrovsk idi. Ayrca 200.000 yaraly ve 100.000 sivili de dnmesi gerekiyordu. Bunlar salayabilecek 2.500 katar mevcuttu (Manstein 1962:532-535). Sovyet 1. Tank Ordusunun Dinyeper kavsinin dousunda Alman ekilmesini kesme giriimi baarsz oldu ve Ruslar yaklak 10.000 l, 350 tank, 350den fazla top ve 5.000den fazla esir verdiler (Manstein 1962:545). Ayrca Almanlar Jitomir yaknlarnda Sovyet birliklerini durdurup geri atm ve Jitomiri de geri almlard. Burada ise, Ruslar yaklak 20.000

127

l ve 5.000 esir vermi, 600 tank, 300 top ve 1.200 akn tanksavar Almanlar tarafndan yokedilmi ya da ele geirilmiti (Manstein 1962:552). Mansteinn zamannda Dinyeperin gerisine ekilmesi, 750.000 Alman askerinin kurtulmasn salamtr (Lederrey 1955:130). Bu arada Almanlar, 25 Eyllde Smolenski de terkederek Sokolovskynin Bat Cephesi ile Yeremenkonun Kalinin Cephesi arasnda kalp evrelenmekten kurtuldular. Eyll sonunda Ruslar bu sektrden de Dinyeperin dou kysna ulat ve bylece Smolenskten Zaparojeye kadar nehrin dousunu kurtarm oldular.

2.4.1.4. Taman Yarmadas Muharebesi (Eyll-Ekim 1943)

Kafkasyada Alman igalinde bulunan son toprak olan Taman Yarmadasnda Almanlarn ellerinde tuttuklar Kuban Kprba da Eyllden itibaren tehlike altndayd. Kuban zerinde 1943 ilkbahar boyunca Luftwaffe kuvvetliydi (Shtemenko 1971:96) ve 1943 sonbaharna kadar buras tutunmay baarmt. Ancak Taman da 9 Eyllde Petrovun Kuzey Kafkasya Cephesinin balatt harekta maruz kald. 9 Eyll gecesi hava ve topu keif bombardmanlar balam, daha sonra Novorossisk blgesine denizden ve karadan ar topu bombardman devreye girmiti. Denizden yaplan kartma, karadan taarruzla desteklendi ve ertesi gn Alman savunma hatlar Ruslarn eline geti. Kurulan yeni savunma hatt da 14 Eyllde yarld gemilerin topu desteiyle, Rus birlikleri. 16 Eyllde Novorossiske girerek ehri ele geirdiler. Bunlar Almanlarn baz birliklerininricat yolunu da kesti. Bunun zerine Almanlar, Tamandaki Mavi Hattn gerisine ekilmeye baladlar. Bu dnemde Sovyet Hava Kuvvetleri de hava stnl kurmaya balamt. Krma gemekte olan Alman askerlerinin bindikleri gemiler hava taarruzu ile kayplar verdiler. 9 Ekimde Tamandaki savalar bittiinde esirler hari, Almanlar 4.000 asker kaybetmi, 1.300e yakn havantopu ve 92 tank Ruslarn eline gemiti (Shtemenko 1971:105-106). Almanlarn artk buradan Kafkasyaya harekt dzenlemelerine de olanak olmadndan, 17. Ordunun Tamanda kalan son birliklerinin ou 9 Ekimde

128

boaltlarak Krmdaki mevzilere yerletirilmilerdi Sadece ky eridinde bir hat elde tutuluyordu. Bylece Kafkasyaya Alman tehdidi iyice azalmt. Ayrca 17. Ordu kuzeyinde kalan Dinyepere ynelik Sovyet harektlarn kaygyla izlemekteydi. nk Krm Yarmadasnn Perekoptaki az mhrlenirse tm bir ordu buraya hapsolacakt. Yine de Tamandaki ky eridi Krmdaki duruma bal olarak 1944 Maysna kadar elde tutuldu. Buray artk fazla nemsemeyen Ruslar ise Ukraynann tamamnn kurtarlmasnn hazrlklarna balamlard.

2.4.1.5. Bukhrin Kprba Muharebeleri (Eyll-Kasm 1943)

Stavka, Voronej Cephesine Dinyeperi geebilmesi iin hava indirme tugay tahsis etmiti. Bunlar 1., 3. ve 5. Muhafz Havaindirme tugaylaryd. nc birimler 21/22 Eyllde nehrin kar yakasna gemi, 3. Muhafz Havaindirme Tugay da 24-25 Eyll gecesi bir havaindirme harekt ile Alman hatlarnn gerisine braklmt. Bunlarn amac kprbann geniletilerek salamlatrlmasna yardmc olmakt. Burada Sovyet 40. Ordusu gelene kadar blgenin gvenliini salamas bekleniyordu. 5. Muhafz Havaindirme Tugay da gneyden gelen Alman birliklerini durduracakt. 1. Muhafz Havaindirme Tugay ise Dinyepere en yakn oland. Sovyet paratleri Alman hatlarnn gerisinde arprlarken asl Sovyet birlikleri 22 ila 30 Eyll tarihleri arasnda Dinyeperin dou yakasna vararak burada 800 km.lik bir hat kurdu. Ancak Bukhrin Kprba Muharebesi Sovyet paratlerin yenilgisiyle sonuland. Toplam 4.575 paratnn sadece yars harekta katlabilecek ekilde sa kalmay baarabilmiti. Harekt kt planlanm ve kt yrtlmt. Birlikler danktlar. Sadece 5. Muhafz Havaindirme Tugay birimleri biraz daha gneyde 13 Ekimde toplandlar ve 24-25 Ekimde buradan gneye doru rahatszlk vermeye baladlar. Ancak blgede on Alman tmeni konulandrlmt ki, aralarnda 19. Panzer ve 10. Panzergrenadier tmenleri de mevcuttu. Bukhrin Kprba Muharebesi 13-14 Kasm gecesi Sovyet 52. Ordusunun 254. Tmeninin burada kprba kurarak tutunmas ile son buldu. Ertesi gn 52. Ordu buradan Dinyeperi geti (Keegan 1989:127).

129

2.4.1.6 Kievin Kurtarlmas (Kasm 1943)

Savan Ekim ve Aralk aylar arasnda geen ikinci safhas ise Dinyeperde kurulan 23 kprba evresinde dnd. Stavka, Bukhrin Kprbanda ilerin yolunda gitmemesi zerine 1 Kasmda fikir deitirdi ve bunu bir aldatma olarak srdrmeyi kararlatrd. Buna gre asl saldr Kieve daha yakn bir yerden, Ljutej zerinden yaplacakt. 12 Ekimde Kieve doru saldrya gemi olan Vatutinin Voronej Cephesi, Kievi yandan evirmek suretiyle 3 Kasmda buradan ehre dzenledii niha saldry balatt ve 6 Kasmda Kievi kurtard. Ancak buradaki Alman tmenleri kamay baard. Kuatlma tehlikesiyle kar karya kalan Alman 4. Panzer Ordusu ehri zamannda terk etmiti. Hitler, bunun zerine General Hothu grevinden ald. Sovyet harekt srdrld ve Zhitomir de alnd. Ancak kent bir Alman kar-taaruzu ile geri alnd. Almanlar Kieve doru ilerlediyse de, takviye alan Vatutin onlar durdurdu. Ancak Sovyet birlikleri de Dinyeperden 160 km.ye kadar ierilere girmeyi baarm ve nehrin batsnda kurduklar bu stratejik kprban salamlatrmlard. Almanlar, Kiev ve Aa Dinyeper sektrlerinde ifte tehditle karlamlard. General Konevin Stepler Cephesi Dinyeperin aa kesiminde Kremenchug ile Dnepropetrovsk arasndaki kprbandan yapt yarmayla gneye ilerlediyse de Krivoy Roga ulaamadan Alman ihtiyat birlikleri tarafndan durduruldu. 20 Ekimde yaplan dzenlemeyle Sovyet cephelerinin isimleri yenilendi. Buna gre Yeremenkonun Kalinin Cephesi 1. Baltk Cephesi, Rokossovskinin Merkez Cephesi Beyaz Rus Cephesi, Vatutinin Voronej Cephesi 1. Ukrayna cephesi, Konevin Stepler Cephesi 2. Ukrayna Cephesi, Malinovskinin Gneybat Cephesi 3. Ukrayna Cephesi ve Tolbukhinin Gney Cephesi de1 4. Ukrayna Cephesi oldu. Popovun Bryansk Cephesi ise Ekim balarnda kltlerek Baltk Cephesi ismini alm ve Velikiye Lukinin kuzeyine sevk edilmiti. Bu cephe 20 Ekimden itibaren 2. Baltk Cephesi yapld. Artk Soviet toprann kurtarlmas, Alman kuvvetlerinin yok edilmesi dncesine ar basmaktayd. Ukraynann kurtarlmas harekt Aralkta tamamlandnda 38.000
1

Tolbukhin, 21 Eyllde Gney Cephesi komutanlna atanmt.

130

yerleim merkezi kurtarlmt ki, bunlarn 160 kent ve ehirdi (Keegan 1989:126). Bununla birlikte Sovyet 4. Ukrayna Cephesi Perekopu alarak Alman 17. Ordusunu Krma hapsetmiti. Almanlar Stalingrad ve Kafkaslardan sonra ikinci byk gerilemelerini yaamlar ve cephehatt gneyden Romanya snrna yaklamt. Kuzeyde ise hala Leningrad nlerindeydi. Sovyetler, kurtardklar yerlerde 60 yana kadar olan tm erkekleri askere alyor, kalan halk da asker ilerde altryorlard (Manstein 1962:535). 1943 Temmuzundan 1944 Ocakna kadar Ruslar, Almanlarn tahminine gre yaklak 1.080.000 ihtiyat almlard. Ayn dnemde Gney Ordular grubunun toplam kayb 405.409 olarak gereklemi, ancak bunlarn yerine sadece 221.893 ihtiyat gelmitir. Manstein, Sovyetlerin cephedeki tank kolordularnda o zaman 200-250 tank bulunmas gerekirken, genellikle 50-100 tank bulunduunu, bunun en az 20 olduunu sylerken, Alman Panzer tmenindeki operasyonel tank saysn da azami 30 olarak vermitir. Ruslar, Temmuz 1943-Ocak 1944 arasnda tahminen 2.700 tank ihtiyat alrken, Alman ihtiyat hcum toplar da dahil olmak zere sadece 872 olmutu. Buna Ruslarn elinde hazr olup savaa srlmemi olan ihtiyatlar da dahil deildi (Manstein 1962:584-585). Aa Dinyeperdeki 26 Eyll ile 20 Aralk 1943teki Sovyet saldrs, Sovyetlerin 1943teki en ar kayplar yaamasna neden olmutu. 173.201 Sovyet askeri lm ya da kaybolmu, 581.191i yaralanm, bylece toplam 754.392 asker kaybedilmiti. Ayrca 2.639 tank ve kendinden-kundakl top, 3.125 top ve 430 uak ta, Sovyetlerin ara kayb olmutur (Glantz 1995:297, Ek Tablo B). Kzlordu saflarndaki ek birlikleri de, Kievdeki arpmalarda nemli yararllklar gstermilerdir (Erickson 2003:292).

2.4.1.7. Ukraynann Kurtarlmas (Aralk 1943-Nisan 1944)

1943 Kasmndaki Tahran Konferansndan alnan Avrupada ikinci bir cephenin almas karar ile cesaretlenen Stalin, Kursk sayesinde elde ettii saldr inisiyatifini sonuna kadar smrmeye karar vermi gibi gzkyordu. Sicilyada Kursk saldrs

131

srasnda alan cephe ise hi te mttefiklerin bekledii gibi gitmiyor, mttefikler ar kayplar veriyordu. Burada yaplan Salerno ve Anzio kartmalarndaki gelimeler batl mttefiklerin dalk artlarda yeterince hzl ilerleyemeyeceklerini kantlam gibiydi. Sonuta savan tamamlanmas iin Fransa-Almanya arasndaki ovalk alandan hzl bir ilerleme gerekliydi. Buras Avrupada kara-hava doktrininin uygulanabilecei en iyi blgeydi. Ancak Maysa kadar bu gereklemeyecekti. 1943-44 k boyunca gzler yine Dou Cephesine evrilmiti. Sovyet ordular Dinyeperi atnda en byk engel gerilerinde kalmt. Ancak Dou Cephesinin gney kesiminde Ukraynann bat ucu ile Krm Yarmadas hala Almanlarn elindeydi. Kzlordu Birlikleri eer bu kesimin gvenliini tam olarak salarlarsa hem Romanya kaplarna dayanacaklar, hem de yazn gerekletirecekleri ve Sovyetler Birlii topran tamamen temizleyecekleri byk saldr iin nemli bir avantaj salayacaklard. Ayrca gneyden Karadenizden uzaklaarak Avrupann ortalarna doru sokulmalar da cepheyi genilettii iin yeni tmenler kurarak douya konulandrmakta zorlanan Almanlarn aleyhine olacakt. Kievin dmesinden ksa bir sre sonra Sovyet birlikleri de yprandklar iin cephe bir sreliine sakinleti ve her iki taraf ta takviyeleri beklemeye baladlar. Noel arifesinde balayan Sovyet k taarruzu 24 Aralk 1943 ila 17 Nisan 1944 arasnda 1500 km.ye yakn bir hat boyunca seyredecekti. Sovyetlerin ana hedefi A Ordular Grubu ile Gney Ordular Grubunu yok etmekti (Keegan 1989:146). 1943 Aralknda Dou Cephesindeki Kzlordu gc 419.000i ihtiyat olan 5.568.000 asker, 19u Stavka ihtiyat olan 480 tmen, 12si ihtiyat olan 35 tank ve mekanize kolordu, drd ihtiyat olan 46 tank tugay, drd ihtiyat olan 80 topu ve havan tmeni, 271i ihtiyat olan 5.628 tank ve 312si ihtiyat olan 8.818 uaktan oluuyordu. Gneydeki harekt srerken, Sovyet ordular Leningrad ve Novgorodda da saldrya gemiti ve Dou Cephesinin kuzey ve gney kesimlerindeki iki ayr harekt birlikte yrtecekti. Ukraynann dou yakasna ynelik bu stratejik harekta Vatutinin 1., Konevin 2., Malinovskinin 3., Tolbukhinin 4. Ukrayna cepheleri ile Kurochkinin 2. Beyaz Rusya Cephesi katld. Jukov 1. ve 2., Vasilievski ise 3. ve 4. Ukrayna

132

cephelerini Stavkann temsilcisi olarak koordine ediyorlard. Harektlar iki safhaya ayrlmt. lk safha ubatn sonuna kadar srecek k safhas, ikinci safha ise 4 Mart ile 17 Nisan arasnda cereyan edecek olan bahar safhas idi. Ukraynann dou yakas iin dzenlenen saldr en az on harekt ieriyordu. Ruslar, Bat Ukrayna harektlar iin k saldrsnda kullanmaya ynelik 169 piyade ve dokuz svari tmeni ,2.000 tank ve kendinden kundakl top ile 2.360 uak ayrmt (Erickson 2003:146-148) Vatutinin 1.Ukrayna Cephesi, Aralk 1943 banda 452.000 asker, 1.100 tank, 750 uak, 6.000 kadar top ve havana sahipti (Erickson 2003:143). 24 Aralk 1943te Vatutinin 1. Ukrayna Cephesi Sovyet k taarruzunu balatarak Jitomir ve Korosteni ele geirdi. 3 Ocak 1944te Rus mobil birlikleri Korostenin 80 km. lerisindeki Novigrad Volynsk Kavan ald ve ertesi gn tipi ve kt yol koullarna ramen Polonya snrn geti. 1943n son gnlerinde bask yapan 1. Ukrayna Cephesi, Almanlar Kievden uzaklatrarak Belaya Tserkov ve Berdichevi 5 Ocakta temizledi. Ayn gn 2. Ukrayna Cephesi de koordineli alarak Kirovograd yaknlarnda saldrya geti. Hafif kar ve buzlanma topra katlatrarak kara birliklerine yardmc olurken, bulutlarn younluu hava harektn engelliyordu. Ne 1. ne de 2. Ukrayna cepheleri Korsun-Shevchenkovski civarnda Dinyepere doru sokulmu bulunan Alman kntsn datmay baaramad. Bu kesim tepelik bir araziydi ve Gney Ordular Grubunun 8. Ordusu ile 1. Panzer Ordusundan 12 tmen ile savunuluyordu. Bu durum zel bir harekt dzenlenmesine yol at ve sektrdeki ana hedef bu tmenlerin iki cephe birliklerince kuatlmas oldu. 1944 Ocaknn ikinci yarsnda 1. ve 4. panzer ordular arasnda 75 km.ye kadar alan gedik sayesinde, General Konevin 2. Ukrayna Cephesinin sa kanad ile Vatutinin sol kanad 24 Ocaktan itibaren bir kska harekt yaparak on Alman tmenini Korsun civarnda kuatt. Konev, Alman Ordusunun daha byk bir kitlesini kuatmak iin stratejik noktalara tank yd. Manstein, Korsun Cebindeki Alman tmenlerini kurtarmak iin tank saldrs ile yarma yapmay denediyse de baarsz oldu. Alman kar-vuruuyla Sovyet 40. Ordusu pskrtlrken, 1. Tank Ordusunun byk bir ksm evrilerek yok edilmi, Ruslar tahminen 8.000 lnn yan sra 5.500 esir vermiler, 700 tank, 200 akn top ve 500 tanksavar kaybetmilerdi (Manstein 1962:573).

133

Kurtarma harekt ise Mansteina 20.000 l ve ok sayda yaralya malolmu, ihtiyatnn tamamn da tketmiti. Yarmay yapmak ise cepte evrelenmi olan Alman tmenlerine kald ve T-34 tanklarna kar sadece zayf topu destei olan Alman birliklerinden ancak bir ksm kurtulabildiler (Keegan 1984:243). Sonunda, 24 Ocak ila 17 ubat arasnda sren Sovyet harekt ile kuatlan 73.000 Alman askeri yok edildi (Keegan 1989:146). 31 Ocakta Krivoi-Rogun dousundaki 6. Ordunun kuzey cephesine ve gneyden Nikopol Kprbana ar dman saldrlar balamt. Tmen says bakmndan kuvvet oran 2:1 Sovyetlerin lehine olsa da, Almanlarn blgedeki alt piyade ve iki panzer tmeni asker ve silh bakmndan tmen seviyesinin olduka altndaydlar. ki panzer tmeninde sadece be adet operasyonel tank mevcuttu (Manstein 1962:577). Bundan yararlanan Vatutin, 5 ubatta Rovnoyu alarak gneye yneldi ve Mansteinn komutasn ikiye blmeye alt. Tolbukhinin 4. Ukrayna Cephesi de Karadenize yakn blgedeki Kleistn birliklerini zorlayarak 8 ubatta Dinyeperin dou yakasndaki Nikopol ald ve buradan gneye hareket ederek Krma girmeye teebbs etti. Alman generallerin Krmdan ekilme istei bir yana dursun, Hitler 6. Ordunun iki tmenini daha Krma gndermek istiyordu. Ancak o zamana kadar A Ordular Grubuna bal olan ancak Krm ile irtibat da kesilmi bulunan 6. Ordu, biraz ge te olsa Gney Ordular Grubuna dahil edildi (Manstein 1962:576). 22 ubatta Malinovskinin 3. Ukrayna Cephesi ise Krivoy Roga ulland. 1. Ukrayna Cephesi, gneyindeki gruplama sayesinde Tarnapol ve Proskurovda hatt yararak Alman 1. ve 4. panzer ordularn birbirinden ayrmay baard. 2. Ukrayna Cephesi ise Alman 8. Ordusunu geri pskrtt ve ileri birimleri Bug Nehrinin gney kesimine vararak 1. Panzer Ordusunun ricat yolunu kesti. Ayrca mobil gruplar da Bereznegovatoye-Snigirevkadaki Alman gruplamasnn ricat yolunu kesti. Bylece A Ordular Grubu ile Gney Ordular Grubu arasnda dev gibi bir boluk olumutu. Bunun sonucunda 1. Panzer Ordusu ile 8. Ordunun birer kolordular Cherkassyde kuatld.

134

Cherkassyde kuatlan XXXXII. Kolordu ile XI. Kolorduyu kurtarabilmek iin, Gney Ordular Grubu olduka fazla kuvvet ymsa da, Ruslarn doudan sava alanna srd kuvvet 26 piyade tmeni ve 7-9 tank ya da mekanize kolordu ve bir svari kolordusuydu. Kar ve amur Almanlarn harektn geciktirmiti. arpmalarda Ruslar, 700den fazla tank, 600 tanksavar ve yaklak 150 top kaybetmi, 2.000 kadar da esir vermilerdir. Ruslar tarafndan ok sktrlm olan iki Alman kolordusu, Alman kurtarma birliklerinin harekt amura ve kara saplannca, 16-17 ubat gecesi Sovyet Tank kolordusuna kar harekete geerek gneybatya doru emberi yarma giriiminde bulunmaya almlar, 30.000 ila 32.000 asker bu ekilde 28 ubatta kurtulmulard (Manstein 1962:579-581). Martn banda Vatutin, partizanlarn at yanl ate sonucu lmcl derecede yaraland.1 Bunun zerine 1. Ukrayna Cephesinin bana Mareal Jukov getirildi ve Jukov, amura ramen beklemeden bahar harektn balatt. Jukov, bu harekt iin lend-lease ile gelen ok sayda Amerikan kamyonuna sahip olmutu.2 7 Martta Jukovun birlikleri Tarnapole ulatlar ve Bug Nehrindeki Alman savunma hattn yandan evirdiler. Ruslarn Ocak ve ubat boyunca giritikleri muharebelerdeki kayplar ard. Alman Gney Ordular Grubunun Ruslara verdirdii toplam kayplar, 1944 Ocaknda 17.653 esir, 2.873 tank, 598 top ve 2.481 tanksavar olurken, ubatta 7.700 esir, 1.055 tank, 200 top ve 855 tanksavar eklinde gelimitir (Manstein 1962:585). Ancak ilkbahardaki harektlar bu kayplarn boa gitmediini ortaya koyacakt. Almanlar ekilirlerken, 1944 Mart balarnda Umanda 200 Tiger-IE ve Panther tank, 600 top 12.000 kamyon gibi ok deerli bir ekipman terk etmek zorunda kaldlar (Erickson 2003:184) 9 Mart 1944te Gney Ordular Grubunun savunmakta olduu 825 km.lik cephedeki 8. Ordu ile 1. ve 4. panzer ordularnn karsnda Sovyetlerin 112115 piyade tmeni, 27 tank ya da mekanize kolordu ve bir svari kolordusu
1

43 yandayken ldrlen Vatutin, Stalinin baarlar ile ne kan yetenekli generallerinden biriydi. ldrenlerin Ukraynal millyetiler olduu da sylenmektedir. 2 Amerikallar 30 Nisan 1944e kadar, lend-lease kapsamnda Ruslara 6.430 uak, 3.734 tank, 210.000 otomobil, 3.000 uaksavar yollarken, ngilizler ise ayn sre iinde 5.800 uak, 4.292 tank yollamlardr (Werth 2000:625-626).

135

bulunuyordu. A Ordular Grubunun 6. Ordusunun karsnda da 62 piyade tmeni, drt tank ya da mekanize kolordu ve bir svari kolordusu mevcuttu. Buna karlk, Gney Ordular Grubunun 21 piyade tmeni 14 panzer ve panzergrenadier tmeni, bir topu tmeni, bir emniyet tmeni ve bir de polis birlii mevcuttu. A Ordular Grubunun ise 18 piyade ve panzer tmeni vard (Manstein 1962:592).1 Stavka, 11-13 Mart arasnda Jukovun plann Dinyester Nehrine ve Rumen snr yaknlarndaki Prut Nehri zerinde olan Chernovtsyye kadar geniletmeyi kabul etti. Bu durumda Polonyadaki birliklerle Gney Rusyadaki birlikler arasnda dorudan balant kesilecek ve Gney Rusyadaki Alman birlikleri srtlarn Tunaya dayamak zorunda kalacaklard. Buradan salanacak ikmalin Yugoslavyada etkisini artran partizanlardan dolay aksayabilecei dncesi bile A Ordular Grubunu strese sokmaya yeterliydi. Kald ki, bu skntnn giderilmesi iin Yugoslavyadaki antipartizan harektnn daha da derinletirilmesi gerekeceinden Almanlar buraya daha fazla birlik kaydrmak zorunda kalacaklard. 12 Martta da Konev Umandan bir vurula Buga ulat ve nehri geti. General Rotmistrovun tanklar sayesinde Dinyester Nehrinin Mogilevde bulunan Alman kprban bertaraf etti. Jukovda bu sayede Tarnapolden gneye ilerleyerek Mart sonunda Prut Nehri zerindeki Yata Konev ile birleti. Bu hareket sayesinde 1. Panzer Ordusu ile 4. Panzer Ordusu arasndaki balant koptu. Daha Gneyde ise 13 Martta Herson ile 28 Martta da Nikolayevi alan Malinovskinin birlikleri bu ekilde Dinyeperin ve Bugn azlarndan geerek Odessaya doru ilerledi. Bu yzden Krmdaki Alman 17. Ordusunun tek kurtulu umudu olarak Karadeniz kald. Hitler, Sovyet saldrsnn tkeneceini beklerken, baz komutanlar da rasputitsa (amur mevsimi) sayesinde Rus saldrlarnn Martta duracan sanmlard. Daha az iyimser olan Manstein ise ubatta, Ruslarn Gney Ordular Grubunun kuzey kanadnn arkasndaki Lvov-Odessa Demiryolunu keseceini tahmin etmiti. Yine de Sovyet saldrsnn drt cephe ile Pripet Bataklklarndan Karadenize kadar byk blgeyi kapsayarak ikinci safhasn, yani bahar taarruzunu beklememiti ki, bu taarruz gneydeki tm Alman kuvvetlerinin yok edilmesini amalamt. Ancak doudaki
1

Alman birlikleri ile ilgili bilgiler 29 Mart 1944 iindir.

136

Alman istihbaratnn efi olan Gehlen, bir kez daha elde ettii istatistiki verilerle Sovyetlerin harektnn devamn geleceini ve aka Reichn dou snrlarna doru harekete geeceini 30 Martta rapor etmiti (Keegan 1989:146). Gerekten de bundan sonra harekt Romanya giriine ve Karpatlarn eteklerine kadar Dinyester ve Prut nehirleri evresinde srdrld. Tam bu srada Stalingradda esir den General Kurt von Seydlitzin bakanlnda Ruslarn oluturduklar Alman birlikleri ii Hr Alman propagandas yapan Seydlitz, Wehrmacht komutanlarn Hitleri devirmeye armtr. Seydlitz, Alman tarafna geen Vlasov ile ayn konumdayd. Propaganda brorleri Alman komutanlara hitabediyordu. Hitler bunun zerine General Schmundu Dou Cephesine gndererek, cephedeki marealler ile Orgeneral Modelden kendisine ballklarn belirten yazl bir belge imzalattrd (Manstein 1962:597). Hr Almanlar Dinyeperde cereyan eden savalarda nehri gemeye almlar, ancak baarl olamamlard. Burada Alman 304, Piyade Tmeni ile arpmaya girmilerdi (Carell 1974, 3:90-491). Grld gibi Hitler, bu propagandadan olduka tedirgin olmutu. Hitler, geri ekilmeler konusunda kendisiyle srekli fikir atmas yaayan Manstein 30 Martta grevden alarak yerine Mareal Modeli getirdi.1 Model, nce Balkanlara ynelen Sovyet tehdidini bertaraf edebilmek iin Macaristann Almanlar tarafndan igalini salad. Ardndan Dinyester Nehri boyunca kar-taarruza geerek Delatyndeki

Almanlarn Dou Cephesinin en byk baarlarna imza atan bu marealinin grevden alnmasnn arkasnda, Mansteinn esnek savunma dncesinin Hitlerin fanatik savunma dncesine ters gelmesi yatar. Almanlarn savunma harektlarn, verdii son adama kadar olduu yeri tut emirleriyle srekli baltalayan bizzat Hitler olmutur. Dnya Savan onba rtbesiyle tamamlayan Hitler, sadece Avrupada ve Bat Cephesinde savamt. Dou Cephesinde Rusyann derinliklerindeki steplerde artlarn ne olduundan haberi bile yoktu. Kald ki, Alman dehasnn yaratt ve Hitlerin de hzl bir ekilde kabul ettii zrhl birlikler doktrini de esnek bir yaplanmann eseriydi. Ancak Hitlerin savunmaya ynelik kat emirleri bu esneklii yok ederek hem Almanlarn zayiatnn artmasna, hem de Ruslarn zayiatnn azalmasna yol ayordu. Bu emirler uygulanmadnda, 1943 balarnda Harkovta olduu gibi Almanlar son derece kt durumdayken bile zaferler kazanabiliyorlard. Halbuki savunmada belli bir blgede yarma yapan Sovyet zrhl birlikleri derinlere indiinde, yarn az kapatlnca ikmali kesilen Sovyet zrhllarnn kitlesel olarak terk edildii daha 1942 yaznda Harkovta gzlenmi, ayn taktik Stalingraddan Miusa kadar ekilen birlikler tarafndan da Sovyet mekanize kolordularna uygulanarak azami zayiat verdirilmiti. Harekt seviyesinde cidd eksii olan Hitler, onba ve bakomutan arasnda asker bir grev yapmad iin basit ve en kk lekli taktik seviye ile en st dzey stratejik seviyelerden olaylara bakabiliyordu. Bu an kapatmak iin generallerine gsterecei gven ve sabrdan ise yoksundu bir psikolojiye sahipti.

137

demiryolu kavan geri ald. Bylece Lvovun dousundaki cephe hatt Nisandan Temmuza kadar sabitlenmi oldu. Romanyann girii mihver kuvvetlerce kapatld iin, Konev gneye ynelerek Malinovski ile birleti ve bylece iki cephe Odessay tehdit etmeye baladlar. Kleistn birlikleri tehlikeyi grerek Odessann gerisinde toplandlarsa da Malinovskinin birlikleri 5 Nisanda Odessann tm klarn kapattlar. Buna ramen Alman birlikleri bu kapandan kurtularak asl hatlarna dnmeyi baardlar ve Odessa da bylece 10 Nisanda Sovyet birlikleri tarafndan kurtarlm oldu. Buna sinirlenen Hitler bu sefer de Mareal Kleist grevinden alarak Gney Ukrayna Ordular Grubu komutanlna Schrneri atad. Bu srada Sovyet taarruzu da durmu, Sovyet birlikleri dinlenmeye ve ikmale koyulmulard. 17 Nisana gelindiinde drt ay sren Sovyet k taarruzu ile Almanlarn gney kanad tamamen kertilmi ve 17. Ordu da Krma hapsedilmiti. Drt milyon Sovyet askeri, 45.000in stnde top ve havan, 4.000i akn tank ve hcumtopu ve 4.000 uak 1.500 km.ye yaklaan dev bir cephe hattnda Karpatlara doru 250 ila 500 km.lik bir yarma yapmay baarmt (Keegan 1989:46). Ancak Sovyet kayplar da her zamanki gibi ard. Dinyeperin batsnda, 24 Aralk 1943 ile 17 Nisan 1944 arasndaki Sovyet kayplar, 270.198 l ve kayp ile 839.330 yaral olmak zere toplam 1.109.528 asker, 4.666 tank ve kendinden-kundakl top, 7.532 top ve 676 uak olmutur (Glantz 1995:298, Ek Tablo B)

2.4.1.8. Leningradn Kurtarlmas (Ocak-Mart 1944)

1944 banda hala kuatma altnda bulunan Leningrada karadan tek ulam 1943 Ocaknda Schlisselburgdan alan ve Alman topusunun menzilinde bulunan dar bir koridordan yaplyordu. Kursk Zaferi sonrasnda Almanlarn elindeki Kuzeybat Rusyann temizlenmesi de gndeme gelmiti. Leningrad-Novgorod Harektnn gerekletirilmesi iin yaplan hazrlklar Leningrad Cephesi Meretskovun Volkhov Cephesi, Maslennikovun 3. Baltk Cephesi ve Yeremenkonun 2. Baltk Cephesinin

138

yan sra uzun menzilli stratejik bombardman uaklar ile 35.000 partizan da kapsyordu (Keegan 1989:150). Leningrad ve Volkhov cephelerinde 375.000 asker, 1.200 tank ve kendinden kundakl top, 718 taktik destek ua, 192 Baltk Filosunun ua ve 330 uzun mesafe bombardman ua toplamt (Erickson 2003:171) Harekt, 14 Ocak 1944 gn balatld. Sert geen arpmalardan sonra 20 Ocakta Sovyet birlikleri Novgoroda girdi. 1 Marta gelindiinde Alman birlikleri Letonya Snrna kadar geri atlmt. Bylece Leningrad 900 gn sren, tarihin en korkun kuatmalarndan birinden kurtulmu oldu. K biterken Sovyet birlikleri Peipus Glne ve Pskov ehrine dayanm, daha kuzeyde gl ile Finlandiya krfezi arasndaki kstaktaki Narva Kprba Almanlarn elinde kalmt. 1944 bandaki Sovyet yarmasnn Leningrad kurtarmas karlnda, savaa katlan 822.000 Kzlordu askerinin 313.953 kaybedilmitir. Bunlarn 76.686s l, esir ve kayplardr (Glantz 2001:167).1 Leningradn sava ncesindeki 2,5 milyon nfusu, 1943 Aralknda 600.000e dmt. 1.000.000 kii ehirden kartlrken, 100.000 asker de ehrin savunmas iin blgeye ylmt. 642.000 kii kuatmada, 400.000i de blgeden kartlrken hayatn kaybetmitir. Leningrad evresindeki harektlarda ise 1.017.881 Kzlordu askeri lm, esir dm ya da kaybolmu, 2.418.185 askeri kayplar bylece 3.437.066y bulmutur. Sovyet Ordusunun savataki kayplarnda Leningradn pay, l, esir ve kayplarda % 10, yaral ve hastalar da ise % 13, toplam kayplarda ise % 12 olmutur (Glantz 2001:179).

2.4.1.9. Krmn Kurtarlmas (Nisan-Mays 1944)

Alman 17. Ordusu 1943 Sonbaharnda Krma hapsedilmi ve oray doal artlardan yararlanarak bir kale haline getirmeyi baarmt. Bununla birlikte Kafkasyada, Taman Yarmadasnda hala kk bir toprak paras bulunuyordu. Hitler Krmn boaltlmasna stratejik nemi yznden kesinlikle kar kmt. Krmn elde bulunmas hala Trkiyenin savaa girme dncesini etkileyebilir, Romanya ve
1

Bu veriler sadece Leningradn gneyindeki arpmalar iin geerlidir.

139

Bulgaristann ky eridinin gvenliini salamay srdrebilirdi. Krm elinde tutan taraf Karadenizin hakimiydi. Ancak Stalingradda 6. Ordunun bana gelenler imdi de 17. Ordunun bana gelmek zereydi. Yine de 17. Ordunun ikmali deniz yoluyla salanabiliyordu. Bu sayede Almanlar, Krm beklenenden daha fazla ellerinde tutabildiler. Kzlordu, 1943teki Ker-Eltingen ve Melitopol amfibi harektlar sayesinde Krma doudan taarruz edebilmek iin Ker Boaznda gerekli stratejik noktalara sahip olmutu. 1944 balarnda ise Trk Duvarn1 yararak tuzlu ve geni Sivash Lagn zerinde kprbalar elde ettiler. Ruslar Krm Harekt iin iki Sovyet Cephesinde toplam 470.000 asker, 6.000 top ve havan, 560 tank ve hcumtopu ile 1.250 uak topladlar. Ayrca Karadeniz Filosu ile Azov Filotillas da denizden destek salad (Keegan 1989:147). Krm kurtarma harekt, 8 Nisanda balad. 4. Ukrayna Cephesi Sivash-Perekoptan, Yeremenkonun Bamsz Primorsk Ordusu ise Ker Yarmadasndan saldrya getiler. General Jnicke komutasndaki 17. Ordunun gvdesini Taman Yarmadasndan ekilenler oluturuyordu. Jnickenin birlikleri Sivash Kprbana kar hazrlanan savunma kemerine, Perekop Kstakna kar iki ve Ker kprbana kar hazrlanan drt savunma kemerine fazlasyla gveniyorlard. Ancak Sovyet stnlne kar ok abuk zldler. 8 Nisanda harekt baladktan drt gn sonra Sovyet birlikleri Kerten batya doru Karadeniz kysndan ekilmeye balayan Almanlar takibe koyuldular. birlikleri 5 Maysta Sivastopol yaknlarna kadar geldiler ve olaanst bir hzla kaleye evrilmi olan ehri aldlar. 9 Maysta Sivastopol dmt. Bundan sonra Alman 17. Ordusundan kalanlar Hersonesski Burnu boyunca deniz yoluyla Constanta ve Varnaya ekildiler. Ancak ekilme srasnda hava stnlne sahip Ruslar uaklar ile deniz tatlarna saldrarak adeta kym yaptlar. Uaklara Rus Denizaltlar da eklendi. En byk saldrlar 23 Nisan, 3 Mays ve 11 Maysta Krm-Romanya arasnda, 12 Nisan ve 11 Maysta ise Sivastopol aklarnda meydana geldi.

Trk Duvar ya da Tatar Duvar denilen tahkimat, 15. yzylda Trkler tarafndan Perekop Kstanda 12-15 km. derinlemesine oluturulan Tatar Siperleriydi (Carell 1974, 1:366). Buras 1941 Eyllnde Sovyet ordularnn, 1944 Nisan-Maysnda da Almanlarn cephehattndaki savunma tahkimatlarnn belkemii olmutur.

140

12 Maysta Hersondaki 25.000 Alman askeri teslim olunca Krm harekt da tamamlanm oldu. Sovyet tahminlerine gre Alman kayplar 110.000 l, yaral ve esir olmutur (Keegan 1989:147). Krm dtkten sonra Karadenizin kontrol Ruslara gemiti. imdi cephehatt Romanya giriindeki Dinyester Nehrinin gney kesiminden Karpatlara doru kavis iziyor ve Bugn kuzeyinden kuzeye doru uzanyordu. Ruslar artk gneyden Romanya, Macaristan ve Polonyay dorudan tehdit eder bir konuma gelmiti.

2.4.1.10. Slovak syan (Nisan-Ekim 1944)

8 Nisan 1944te Sovyet Ordular ekoslovakya snrna ulatnda Slovaklar firar ederek Kzlorduya katldlar. lk gnlerde isyana 60.000 kiilik Slovak ordusundan sadece 16.000i katlmt. Ancak Ulusal Konseyin genel seferberlik ilan etmesiyle bu sayya 25.000 asker daha eklenerek 1. ekoslovak syan Ordusunu oluturmulardr (Erickson 2003:300-301). Londrann hazrlad detayl Slovak syan balatld. Ancak burada Londra balantl bir burjuva hkmet grmek istemeyen Moskova da blgede ayrca partisan hareketini yrtyordu. Almanlar, OKHnin nemle Macaristann ve doal bir savunma hatt olan Karpatlarn stnde durmas nedeniyle olaylar yakndan takip ettiler. 25 Austosta gerilla faaliyetleri younlatrld ve 27 Austosta bir Alman generali ele geirilerek vuruldu. Hitler, bunun zerine 20.000 kiilik 357. Piyade Tmeninin Slovakyaya girmesini emretti. Almanlar, Slovaklar silhtan rahata arndrdlarsa da bazlar kaarak partizanlara katldlar. Stavka, 2 Eyllde 2. Ukrayna Cephesine Slovak birliklerini kendine katma emrini verdi. Sovyet ve Sovyet eitimli ek birlikleri Slovakyada dvrken, Slovak partizanlar da Sovyet komutas altna girdi. Ekim banda zellikle SS birliklerinin gze arpt Alman birimleri isyann bastrlmasnda ilerleme kaydetti.

141

2.4.1.11. Turgu Fromos Tank Muharebesi (Mays 1944)

Konev, Mays banda yeni gelitirlen ar Stalin tanklarn da1 ilk kez geni ekilde kullanarak Yan batsnda byk bir saldr gerekletirdi. Ancak Shrnerin panzer ihtiyat kuvvetliydi ve bunlara da yetenekli komutan General Manteuffel komuta ediyordu. Bir ka gn boyunca Ya yaknlarndaki Turgu Fromos Ky (Targul Frumos) civarnda seyreden bu saldrda Sovyet tanklar ar kayplarla geri pskrtld. Hasso von Manteuffel, Grossdeutschland Panzergrenadier Tmeni ile Turgu Fromos Muharebesinde elindeki 160 tankla stlerine atlan ve yeni JS-II ar yarma tanklarnn ban ektii 500 akn Sovyet tank ile kar koymu, Ruslar yaklak 350 tank tamamen kaybederken, Alman zayiat sadece on tamamen yok edilen, ok sayda da hasarl tank eklinde gereklemiti (Liddel Hart 1996, I:184-185). Bu muharebeden sonra bu sektrde de cephe drt ay sabitlendi. Ukraynann son parasnn kurtarlmas ise Temmuzdaki Brody-Lvov ve Austostaki Ya-Kiinev muharebeleri ile zmlenecekti.

2.4.1.12. Bagration Harektnn Balamas (Haziran-Austos 1944)

1944 yazna girildiinde Almanlar her cephede savunmaya ekilmilerdi. Dou Cephesinin gney kesiminde Rus topraklarndan atlm, Krm boaltmlard. 4 Haziranda talyann bakenti Roma Mttefiklerin eline gemi, 6 Haziranda da Mttefikler Fransann kuzeybatsndaki Normandiya sahillerine baarl bir kartma yaparak asl ikinci cepheyi sonunda amlard.2 Almanlar imdi Dou, Bat, talya cephelerinde savamak zorundaydlar. Yugoslavyadaki partizan harekt da adeta bir yarm cepheyi andryordu. Bunlarn haricinde 1944 ubatndaki Big Week ile topyekn hava muharebelerine zorlanan Luftwaffe cidd bir darbe alarak gndz
122 mm.lik bir topa sahip olan JS-II (ya da IS-II) ar tanklar, Joseph (ya da Iosef) Stalinin ba harfleri alnarak adlandrlan ve Sovyetlerin savata gelitirilen en stn tanklaryd. 2 Amerikallarn ikinci bir cephe almas iin Trkiyeyi tercih etmemesinin iki sebebinden bahsedilebilir. ncelikle lojistik faaliyetleri uzayan ikmal yollar sayesinde sekteye urayabilecekti. Ancak asl neden kayba kar hassas olduu bilinen Amerikan sava kltrnn destek silhlarn (yakn destek uaklar ve topular) rahat kullanabilmeleri iin dz ve alak arazi gerekliydi. Dolaysyla Balkanlarda talyada olduu gibi ar kayplar verilmesine ramen ilerleme Almanlar tarafndan durdurabilirdi.
1

142

bombardmanlarna kar koyamayacak hale gelmiti. Kriegsmarinein de bir etkisi kalmam, 1943ten itibaren teknik stnl ele geiren mttefik sava gemileri Alman U-botlarna cidd zayiat verdirmiti. Bu artlar altnda Almanlar, Dou Cephesinde Sovyet yaz taarruzunu bekliyorlard. Harekt ncesinde Ruslarn stratejik aldatmas (maskirovka) sayesinde, Almanlar saldrnn Pripet Bataklklarnn gneyinde balamasn bekliyordu. OKHnin dncesine gre asli taarruz cephenin yine gney kesiminden Polonya ve ekoslovakya zerine alt Sovyet Tank Ordusu ile yaplacakt. Polonyay Ukraynadan gelecek Sovyet saldrsna kar savunmakla grevli Mareal Model, k ve bahar harektlar sonunda ikiye blnen Gney Ordular Grubunun kuzeyde kalan kesimi olan Kuzey Ukrayna Ordular Grubu komutanyd. Model, Ruslarn Lvov zerinden saldracan dnd iin Beyaz Rusyada bulunan Mareal Busch komutasndaki Merkez Ordular Grubundan birlik alm, bylece Almanlarn Beyaz Rusyadaki savunma hatt incelmiti. Gehlen, 3 Maysta Gney Ukrayna Ordular Grubuna kar 1.200, Gney Ukrayna Ordular Grubuna kar 500, Kuzey Ordular Grubuna kar 423, merkezde ise sadece 41 tankn konulandrldn rapor etti ki, toplam 2.214 tank ediyordu. Ancak drt haftadan az bir sre iinde 2.214, bir ay daha sonra ise 3.400 tankn daha konulandrlabilecei tahmininde bulunmutu (Erickson 2003:200). Ancak Ruslar Pripet Bataklklarnn hemen gneyinde bulunan bu kesime sadece bir piyade ordusu, tank kolordusu ve 140 piyade tmeni ymt. Ruslar bu aldatma dorultusunda 3. Ukrayna Cephesinin bulunduu Vitebsk-Orsha sektrnden gneye doru ok sayda birlik ym ve bylece Beyaz Rusyaya odaklanan asl birlik konulanmasn gizlemeyi baarmlard. Bundan dolay Almanlar ellerindeki 30 panzer ve panzergranedier tmeninin 24n Pripet Bataklklarnn gneyinde tutmulard (Keegan 1989:149). Buna ek olarak, Almanlar gneydeki Sovyet hava gcnn Pripet Bataklklarnn gneyinde, dier sektrlere gre daha kuvvetli olduunu rapor etmilerdi. Almanlar, ayrca gneyde be Sovyet Tank Ordusunun hepsini bekliyorlard. Ancak dorulanmayan raporlara gre Merkez Ordular Grubunun karsnda 5. Muhafz Tank Ordusu vard. Gerekte ise bu 3. Beyaz Rus Cephesinin mobil gruplarndan biriydi ve Pliev Svari/Mekanize Grubu olarak Alman 3. Panzer

143

Ordusunun karsnda duruyordu. 3. Beyaz Rus Cephesine 350 adet uzun menzilli uak verilmiti (Shtemenko 1971:270). Sovyet taarruzunun asl hedefi Pripet Bataklklarnn kuzeyinden iki koldan Beyaz Rusyaya girerek Merkez Ordular Grubunu yok etmek ve buradan Baltk Denizine ulaarak cephenin kuzeyindeki Almanlarn ricat yolunu kesmek suretiyle de Kuzey Ordular Grubunun Baltk kylarna hapsetmekti. Ruslar, saldrlar gerekletirecekleri Bobruisk ve Vitebsk sektrlerine be cepheye bal iki tank ordusu, sekiz zrhl ya da mekanize kolordu ve 168 piyade tmeni ymlard ve bu birliklerde toplanan tank says 4.000i bulmutu (Keegan 1989:149). Harekt iin Sovyet planlamas 1944 baharnda balam, Ukraynadan sonra Beyaz Rusyann da alnmasnn siyas adan nemli olduuna karar verilmiti. Dou Cephesinin kuzey kesimindeki Alman varl hala Moskovaya tehdit yneltebilecek durumdayd ve buradaki hava sleri de 1., 2. ve 3. Ukrayna cephelerinin kuzey kanatlarna potansiyel hava tehdidi oluturuyordu. Beyaz Rusyadaki Alman knts Almanlarn Rusya ilerine en yakn olan kesimiydi. Harekta 1812de Napolyonun Moskova Seferi srasnda ne kan ve byk operaya aktarlan bir kahramandan esinlenilerek Bagration kod ad verildi ve balama zaman da Almanlarn Barbarossay balattklar 22 Haziran 1941in nc yldnm olan 22 Haziran 1944 seildi. Maysta harektn alan cephe hattnn 640 km. derinliine kadar geniletildi. Bylece Dvina ve Neman nehirleri arasndaki kara paras harektn tm alann oluturacak, bununla birlikte harekt en kuzeyden ve en gneyden daha da geniletilecekti. Harekt iin gerekli Sovyet yaplanmas be cephe dahilinde ikisi tank, 21 orduyu ieriyordu. Bu cephelere 1,4 milyon asker, 31.000 top ve havan, 5.200 tank ve hcumtopu ile 5.000i akn uak ylmt.1 ncelikli hedef 22-23 Maystaki Stavka toplantsnda Alman Merkez Ordular Grubunun asli kuvvetlerinin alt sektrden yarma yaparak blnmesini mteakip Beyaz Rus cephesinin Minsk evresinde birlemesi olarak belirlenmiti. Her ileri Sovyet tmenine cephede 1,5 km. dyordu (Keegan 1989:148).
Dier bir kaynaa gre Bagration iin yaplan Sovyet yna 1.254.000 asker, 2.715 tank, 1.355 kendinden kundakl top, 24.000 top ve havan, 2.306 Katyusha, drt hava ordusu bnyesinde 5.327 uak, 70.000 kamyon ve 43.500 makineli tfek ve ek olarak 1. Beyaz Rus Cephesinin 416.000 kiilik sol kanat ordular ile 700 uzun-mesafe bombardman ua eklindedir (Erickson 2003:214).
1

144

Beyaz Rusyadaki Alman hattn kuzeyde kalan Orgeneral Lindemann komutasndaki Kuzey Ordular Grubuna bal 16. Ordu, Busch komutasndaki Merkez Ordular Grubuna bal 3. Panzer, 4., 9. ve 2. ordular savunuyordu. Pripet Bataklklarnn gneyindeki Ukrayna-Polonya snrn ise Modelin Kuzey Ukrayna Ordular Grubunun emrindeki 4. Panzer, 1. Panzer ve 1. Macar ordular savunmaktayd. Almanlar, derin kademeli bir savunma dzeni alarak 27 km. derinlie kadar 1,2 milyon asker, 9.500 top ve havan, 900 tank ve hcum topu ile savunmadaydlar ve bunlar 1.250 uakla destekleniyorlard (Keegan 1989:148).1 Mareal Busch, harekt balamadan Rus hazrlklarndan haberdar olmu ve Berezina Nehrinin batsna ekilmek iin izin istemiti. Bylece Ruslarn ilk vuruu bo bir alana yaplaca iin boa gidecek ve Almanlarn kar-vuru yapmas iin frsat doacakt. Ancak Hitler bunu reddetti. 10 Haziranda Almanlar, partizanlara gnderilmi bir emri ele geirdiler. Emir, partizanlarn Alman hatlar gerisindeki demiryolu ana 20 Hazirana doru balayarak youn sabotajda bulunmasn ve bylece Alman sevkiyatn engellemelerini istiyordu. Gerekten de 19 Haziran gecesi Minskin batsndaki demiryoluna 10.000 tahrip kalbyla sabotaj yaplmt. Ertesi gece ise 40.000 tahrip kalbyla Vitebsk, Orsha, Polotsk ve Molodechno arasndaki hatlara sabotaj srdrlm ve ar tahribata neden olmutur. Ayrca Minskin Brest ve Pinsk ile olan balants da kesilerek Alman ihtiyatlarnn rotas engellenmitir (Erickson 2003:215). Kzlordu, 22 Haziranda 146 Piyade Tmeni ve 43 zrhl tmenle birlikte harekete geti (Keegan 1984, 31). 22-23 Haziran gecesi uzun menzilli Sovyet uaklar ncelikle havaalanlar ve demiryollarna, sonra da topu tabyalarna, ihtiyat birliklerine ve hareket halindeki birliklere baskn hava basknlar dzenlediler. Almanlar, Ruslarn yeni ve daha kabiliyetli piyade taktiklerini ve hava kuvvetlerinin daha nce grlmemi bir lekte konulandrlmasn rapor ettiler. Harektn ilk safhas Bobruisk, Vitebsk-Orsha, Mogilev ve Polatsk harektlarn ieriyordu ve Minskteki gruplanmann kuatlmasyla 23 Haziran-4 Temmuz arasnda tamamlanacakt. Blge, Alman 9. Ordusu ile 4. Ordusunun birer tmeni tarafndan savunuluyordu.

1 Haziran ile 1 Austos 1944 arasnda, Sovyetlerin havan ve top says 100.000 ksrden 114.600e ykselirken, Almanlarn top ve havan says ise 7.080den 5.703e dmtr (Glantz 1995:215).

145

2.4.1.13. Bobruisk Ve Vitebsk Yarmalar (24-29 Haziran 1944)

Sovyet plan Almanlar Bobruiske kadar srerek orada oluacak ana gruplamay evrelemekti. 24-29 Haziran arasnda seyreden Bobruisk Harektna 3. Beyaz Rus Cephesinin 3., 48., 65. ve 28. ordular, 9. ve 1. Muhafz tank kolordular ve 1. Beyaz Rus Cephesinin Svari-Mekanize Grubu (KMG) katldlar ve bunlar 16. Hava Ordusu tarafndan desteklendiler.1 23 Hazirandaki keif muharebelerinden sonra, Sovyet birlikleri 24 Haziranda, 24 saatlik topu hazrlk bombardman ile hcuma getiler ve 5 ila 8 km.lik yarma yaptlar (Keegan 1989:149). 26 Haziran gecesi hat tamamen yarlmt. Hemen ardndan Sovyet 1. Muhafz Tank Kolordusu alan yarktan ieri dald. Bu srada 65. ve 28. ordular arasnda beklemede bulunan KMG ikinci gnde daha derinlere doru kuatlan kuvvetlerin yanndan geerek kuzeybatdaki Ptich Nehri ve Gluska doru ilerledi. lk vurulardan sonra, nceden Napolyonun savat Berezina Nehrinin iki yakasndan srdrlen harektla evrelenen 9. Orduya bal 33.000 kiilik Alman gruplamas 2. Beyaz Rus Cephesi birlikleri tarafndan yok edildi (Keegan 1984, 31) ve Bobruisk 29 Haziranda dt. 26 Haziranda 3. Beyaz Rus Cephesi de Vitebsk-Orsha arasnda Alman hatlarn yararak ilerlemeye balad. Ayn gn Vitebsk dt. Bylece 3. Panzer Ordusunun baz birliklerinin gruplamas Vitebsk etrafnda evrelendi. 27 Haziranda 16. Hava Ordusunun 400 bombardman, 526 ua, birka kilometrekarelik alanda skan Alman XXXV. Kolordusunun stne 12.000 bomba atarak acmasz bir bombardmanda bulundular. Ayn gn Orsha Ruslarn eline geti. ki sektrn ortasnda kalan Mogilev de 28 Haziranda harekta 1. ve 3. Ukrayna cephelerinden daha ge balayan 2. Beyaz Rus Cephesi birliklerince alnd. Sovyet saldrsndan bir hafta sonra tamamlanan ilk safhada, Alman ordusu 130.000 l ve 66.000 esir vermiler, 900 tank ve binlerce motorlu tat kaybetmilerdi (Erickson 2003:224). Plan saat gibi iliyordu. Artk Sovyet ordularnn hedefinde Minsk ehri vard.

Svari-mekanize gruplar (KMG) ve ordu mobil gruplar, cephe mobil gruplar olarak kesin bir yarmadan sonra ele geen frsat taktik alanda sonuna kadar srdrmek iin tank kolordularndan derlenmiti. KMGde ayrca svari kolordular da tank kolordular ile birlikte kullanlyorlard.

146

2.4.1.14. Minsk evirmesi (5-11 Temmuz 1944)

Hitler, birliklere her zamanki gibi Feste Pltze yani son adama ve son kuruna kadar bulunduklar yeri tutma emrini verdi. Bu durum Sovyet generallerin istedii ortam yaratt ve Minskin dousundaki Alman birlikleri bir knt haline geldi. 2 Temmuzda 3. Beyaz Rus Cephesinin mobil grubu Minske 65 km. uzaklktaki Stolbstyye vard. Ertesi gn General Rotmistrovun tanklar Minske girdiinde ehrin dousundaki 50.000 Alman askeri tuzaa drlm oldu (Keegan 1984:31). Minskin dmesiyle 3 Temmuz gecesi ehrin dousundaki XXVII. Panzer Kolordusu, 110. Tmen ve Kampfgruppe Mller son anda ekilmekteyken Ruslar tarafndan evrelenmi olmulard. Bu birliklerin k denemeleri, 40.000den fazla Alman askerinin lmesine neden oldu (Erickson 2003:226). evrelenen Almanlar 5 ila 11 Temmuz arasndaki arpmalarla yok edildiler. Bu baarzlklar yznden Alman Merkez Ordular grubu komutan Buschun yerine Mareal Model getirildi. Modelin yerine Merkez Ordular Grubu Komutanlna 15 Austosta Orgeneral Reinhardt getirildi (Guderian 1983:151).

2.4.1.15. Polonyaya Doru lerleme (Temmuz-Austos 1944)

Sovyet cepheleri harektn 5 Temmuz ile 29 Austos arasnda ikinci safhasnda be tane daha saldr harekt dzenleyerek, Shiauliai, Vilno, Kamna, Bialystok ve Lublin-BrestLitovska yklendiler. Bobruiskin dmesiyle, gney kanatta 5 ila 13 Temmuz arasnda kitlesel olarak yeniden gruplaan Sovyet topusu ise harektn gney kanadndaki gcn artrd. Bobruiskteki yarma baarya ulatndan, Alman birlikleri 4 Temmuza kadar Minskin batsnda kalan hatta kadar gerilediklerinde 1. Beyaz Rus Cephesi de Pripet Bataklklarn temizledi. Ruslar Pripet Bataklklarndan 3.500 topu Jlobinden, Kalinkovichi zerinden Kowele geirerek 1. Ukrayna Cephesinin Polonya tarafnda kalan bat kanadndaki topu gcn 9.000 paraya kardlar. Bu kuvvetlenme sayesinde burada kilometre bana 200e yakn top dyordu (Keegan 1989:149). Bylece Temmuzun sonunda 1. Beyaz Rus Cephesi batdan da Polonyaya dalarak Austos sonunda Varovaya gneydoudan yaklamay baaracakt.

147

8 Temmuzda Baronovichi dt. Pripet Bataklklarnn ortasndan ilerleyen Ruslar 14 Temmuzda Pinski aldlar. Sovyet birlikleri, 15 Temmuzda Alytus yaknlarnda Neman Irmaknn zerindeki ilk kprban kurmay baardlar. Chernyakhovski ve Zakharov birleerek 18 Temmuzda Bialystoku aldlar. 23-24 Temmuzda Lublin, 28 Temmuzda ise Bialystok Ruslarn eline geti. Ruslar 400 km.lik bir yarktan 720 km. kadar derine dalmay baarmlard. En az 40 Sovyet tank tugay ve bir ok svarimekanize grubu Polonyann dousuna kadar Almanlar temizledi. Polonyada da ilerleyen Sovyet Birlikleri gneydoudan Varovaya olduka yaklamt. Ancak Temmuz sonuna doru Sovyet ilerleyii de yavalamt. Tam bu srada Dou Cephesinde ve Afrikada grev yapm olan, imdi de Bat Cephesinde umutsuz grevlerle karlatklar olaylar nedeniyle Hitlere gvenini kaybeden, Dou Cephesindeki birbirini izleyen felketleri de izleyen st dzey generallerin ve subaylarn ban ektii bir Hitler kart komplo harekete geirildi. Kod ad Valkiri Harekt olan ve Hitlerin bombal suikastten byk bir ans eseri kurtulmasyla suya den bu komplo sonucu nl marealler Rommel ve Klugenin de aralarnda bulunduu ok sayda subayn hayatna maloldu. Olayn ertesi gn Generallerine zaten gzen duymayan, ancak imdi de hepsine pheyle bakmaya balayan Hitler, Zeitzlerin yerine Guderian 21 Temmuz 1944te Kara Kuvvetleri Kurmay Bakanlna getirdi (Guderian 1983:127). Rokossovskinin birlikleri 22 Temmuzda Kovel yaknlarnda Bug Nehrini gemi, kuzeye saparak Brest-Litovska yrmt. 1. Beyaz Rus Cephesinin sa kanad ile Brest-Litovsk evresinde birleen sol kanad, bu sektrde oluan ikinci byk bir Alman gruplamasn evirdiler ve 27 Temmuzda Brest-Litovsku aldlar. Rokossovski, 24 Temmuzda Lubline girdi ve emrindeki mobil kolorduyu Varova ve Vistl tarafna yollad. Ancak Varova yaknlarnda sert bir direnile karlanca 31 Temmuzda ikmal yapabilmek iin Pragada durdu. Varovaya doudan ve kuzeydoudan yaklam olan cephenin sa kanad, harektn 15 Eylle kadar yenileyerek srdrdyse de bir sonu alamad. Bu zorunluluk Almanlara SS panzer tmeninin talyadan ekerek blgeye getirmesi iin zaman kazandrd. Bylece cephe Vistl boyunca sabitlendi. Sonunda tkenen Ruslar son adm atarak ehri ele geirecek bir harekt daha dzenleyemeyince

148

bu durum ehirde ayaklanan Polonya Yurt Ordusu ve Varova halk iin felket oldu. Model, ikmal ve iaesi azalan Ruslar sonunda durdurmay baarmt. Cephe alt ay boyunca suskun kalacakt. Sovyet birlikleri, Polonya snrna 24 gnde ulatlar ve kendi kaynaklarna gre 38.000 Alman askerini ldrrlerken 158.000 esir aldlar, 2.000 tank, 10.000 top ve 57.000 motorlu ara ele geirdiler (Keegan 1984:31). Almanlar harekt boyunca 25 ila 28 tmen deerinde birlik kaybettiler. Toplam kayplar 350.000 askeri buluyordu. Harekt boyunca 21 Alman generali esir edilirken 10 general de ldrld (Perrett 1992:37). Bylece harekt, Kzlordu adna byk bir zaferle sonulanm oldu. Hitlerin ekilme konusundaki katl Merkez Ordular Grubunun klasik bir Kesselschlacht ile bir ayda yok edilmesine neden olmutu. Grubun 17 tmeni tamamen, 50 tmeni de yar yarya yok edilmiti. Bagration Harekt Rus tarihilerince Byk Vatan Savann dnm noktas olarak kabul edilmitir. Bagration Harektna 2.331.000 askerle balayan Kzlordu, harekt boyunca 178.507 l ve kayp, 587.308 yaral olmak zere toplam 765.815 kayp vermitir. Bununla birlikte 2.957 tank kendinden-kundakl top ile 2.447 top ve havan kaybetmilerdir (Glantz 1995:215).1 Polonyada arpan 1. Beyaz Rus Cephesi ise 123.000 kadar asker kaybna uramt (Erickson 2003:327).2 Bu harekatn kazanlmasnda Kzlordu asndan saysal stnlk ve silah kalitesinin artrlmas gibi ok sayda husus stnde durulabilir. Ancak en byk pay phesiz Ruslarn taktik anlay asndan kendilerini olduka gelitirerek yeni bir tarz denemi olmalaryd. Mesela nceleri tanklar ve svariler birlikte belli bir noktaya ylmlar ise ya oradan yarma yaplacak ya da yarmadan sonra Alman hattnn derinlerine sarklacak
1 2

Veriler hem Beyaz Rusya, hem de Lublin-Brest harektlarn kapsamaktadr. Sovyet asker tarihileri, Beyaz Rusya Harektn dnm noktas olarak kabul etmilerdir. Beyaz Rusya Harektnn Ruslar zerinde iki etkisi gzlemlenebilir. Birincisi Ruslara gre Almanlar Moskovaya tehdit yneltemeyecek hale gelmilerdir. Ancak Rus Sava Tarihi asndan olan dier zellii bundan daha etkilidir. Kzlordunun Almanlarn Blitzkrieg teorisine cevab niteliinde, bandan sonuna kadar planlayarak kitlesel esir alma ya da yok etme baarsn ilk kez uygulayabilmeleri bu harektla olmutur. Ruslar, 1941de Moskovada Almanlarn yenilmezliklerine olan inanlarn krmlar, 1942de Stalingradda kendi zgvenlerini kazanmlar, 1943te Kurskta Almanlarn saldrabilirliklerini ortadan kaldrmlar ve 1944te Beyaz Rusyada ise harektta baskn rol oynamaya balamlardr.

149

demekti. Ruslar, Almanlarn bunu tahmin ettiklerini grm olmallar ki, savan son dneminde bu ynaklar mmkn mertebe gizlemiler ya da ounu savaa ge sokarak durumdan daha verimli bir ekilde yararlanmaya balamlardr. Hatta tanklar muazzam kaypl piyade saldrlarndan sonra cephe delinince derin harekt iin devreye soktuklar harektlarda Almanlar adeta ezmilerdir.

2.4.1.16. Varova Ayaklanmas (Austos-Ekim 1944)

1944 Temmuzunda Polonyadaki Alman Ordusu geri pskrtlm, Sovyet birlikleri Vistle ulam ve Varovann banliylerine kadar gelmiti. Srgndeki Polonya Hkmeti1 ve Varovadaki Polonya Yurt Ordusunu rgtleyen General Tadeusz BorKomorowski, zamannn geldiini dnerek Varovay Almanlara kar ayaklandrmak suretiyle yaklamakta olan Sovyet Ordusu ve Komnist PCNL iin cephe gerisinden frsat yaratmak istedi. Ancak Ruslarn kendilerine yardm etmekte olan isteksizliklerini bildiklerinden onlarla dorudan irtibata gemediler ve bylece Sovyet saldrsnn artk sonlarna geldiini bilemediler. Vistln gerisinde ise Almanlar kuvvetli bir savunma hazrlamlard. 29 Temmuzda blgeye varan Hermann Gring Panzer Tmeni sayesinde de takviye edilmi oldular. Buna ramen 4.000i kadn, 42.500 Polonya Yurt Ordusu eleman byk bir birliktelik, disiplin ve hevesle 1 Austosta ayaklanarak 20 saat iinde ehrin te ikisini ele geirdiler. Polonya Yurt Ordusunun ayaklanmas ile Merkez Ordular Grubunun General von Vormannn 9. Ordusu arasndaki balant kesildi (Guderian 1983:150). 2 Austosta Sovyet destekli Polonya zgr Demokratik Ordusuna bal 1. Polonya Ordusunun tmeni, Pulavy-Deblin kesiminde Vistl geerek Polonya Yurt Ordusu ile birlemek iin taarruz ettilerse de, ar kayp vermelerine ramen kprba elde edemediler (Guderian 1983:154-155). Almanlar, 4 Austosta ehirde bir kar-saldr gerekletirdiler. Saldrya partizanlara kar sava konusunda uzmanlam olan SS Tugenerali Erich von dem Bach-Zelewski nderlik ediyordu. Ayaklanmay bastrmaya alan Alman birlikleri srekli takviye alyor ve bunlar ar topu ile destekleniyordu
Almanya, 13 Nisan 1943te Katyn Orman Katliamn akladktan sonra Polonya Uluslararas Kzl Haa bavurduu iin SSCB, 25 Nisanda Polonya ile ilikilerini kesmiti (Jaeschke 1990 :86).
1

150

Alman birliklerinin ounluu ise SS formasyonlarndan olumaktayd. 10 Austosta Polonyallar kk gruba blnerek izole edildiler. Alman pike-bombardman uaklar ve ar topusu da ehri harabeye evirdiler. Mttefikler, ehrin dndaki partizanlara ikmal malzemesi atyordu. Partizanlar da bunlar ehrin kanalizasyonunu kullanarak Polonya Yurt Ordusu yelerine ulatryorlard. Ancak Almanlar, Stare Miastoyu Eyll balarnda kuattklarnda bu irtibat fark ederek nlem aldlar. Bunun zerine Bor-Komorowski bu blgeyi boaltt. Bu arada Babakan Mikolajczyk te Ruslarla grerek Varovaya yardm arsnda bulundu. Ne var ki Polonya Hkmeti, aralarnda PCNL ile anlamas nerisinin de bulunduu Stalinin artlarn kabul etmedi. Stalin de Batl Mttefiklerin Rus havaalanlarn kullanarak Varovaya havadan yardm malzemesi atmasna izin vermedi. Hatta Sovyetler Birliine kar bu tr bir muhalefete yardm gndermeyeceini syleyerek, Varovaya girmeye alan Ev Ordusu askerlerinin silhlarna da el koydu. Sovyetler, Batl Mttefiklerin kendilerine hava desteini kesti. ngiltere, 10 Eyllde Rusyaya arktik konvoylarn durdurulaca tehdidini savurunca, Varovaya havadan ikmal kstl da olsa saland. 13 Eyll gecesi boyunca, alak irtifa uan Sovyet uaklar 2.000i aan sortiyle, Polonyal direniilere 505 tanksavar tfei, 1.500 kadar makineli tabanca ve 130 ton yiyecek, ila ve patlayc attlar (Erickson 2003:288). 10 Eyllde Ruslar Pragaya saldrdlar ve buray 15 Eyllde ele geirdiler. Ruslar, 14 Eyllden balayarak geceleyin havadan yardm malzemesi atmaya baladlar. 18 Eyllden itibaren buna Amerikallar da katldlar ve bylece Polonyallarn morali ykseldi. 20 Eyllde nihayet, Varova ile Kzlordu arasnda haberleme saland. Kosciuszko Tmeninin (PPR) iki taburu destek olarak Polonyallara yolland. Ancak ge kalnmt. Polonyallar, 23 Eyllde Czerniakowu, 27 Eyllde de Mokotowu kaybettiler ve 1 Ekimde de Kzlordu saldrmadan kendi abalaryla isyan srdremeyeceklerini beyan ettiler. Guderian, Polonyallar teslim olma eiliminde olduklar zaman, Hitlere ayaklanan Polonyallara devlet hukukuna gre sava tutsa hakknn tannmasn nerdi. Bunun mcadeleyi sona erdireceini umuyordu. BorKomorowski, 3 Ekimde Almanlar ile atekes imzalayarak teslim oldu. Bu anlamayla Ev Ordusu1 muharip stats kazanarak esirlerin sava esiri muamelesine tabi olmas
1

Halkn Ordusu bu anlamaya dahil edilmedi.

151

saland. Buna ek olarak ortak sorumluluktan sivillerin hari tutulmas ilkesi kabul edildi. Polonyal direniiler arasnda asker ve sivil ayrt edilemiyor ve sivillerin, askerlerin taktklar beyaz kolluklar takmas engellenemiyordu. Sivillerin savaa katlm cephanenin ar kullanmna neden olmutu (Guderian 1983:151-152).1 ou Rus olan Kaminski Tugay ile koullu salverilmi mahkumlardan oluan Dirlewanger Tmeninin ayaklanmay bastrmada gsterdikleri vahet sonucu Bach-Zelewski Kaminskiyi kuruna dizdirdi (Guderian 1983:150-153).2 Ayaklanma 15.000 Polonyalnn lmesiyle son buldu. Almanlarn kayplar ise 10.000 l, 7.000 kayp ve 9.000 yaral olarak gerekleti (Keegan 1984, 248). Ancak sivillerle birlikte arpmalarda len Polonyallarn says 150.000i bulmutur (Perrett 1992:310). Polonyallarn yenilgisi Batl Mttefikler ile Sovyetler arasndaki ittifakta cidd bir gerginlie neden oldu. Rus tarihiler ayaklanmann prematre olduunu savunarak Sovyet ordularn ikmallerini tkettiklerini bu yzden de Varovaya niha bir saldr yapamadklarn sylemektedirler. Guderian da bunu ksmen dorulamaktadr (Perrett 1992:310). Ruslar, Magnuszevde Vistl zerinde ikinci bir kprba ele geirmeyi baardlarsa da, bu birlikler Vistle paralel Varovaya ilerlerken Pilicadaki Alman direnii ile durdurulmulardr (Guderian 1983:155). Ancak zafere gitmekte olan Stalinin bir tala iki ku vurmak istercesine Polonyallarn ortadan kaldrlmasna gz yumduu da davranndan dolay aktr.

2.4.1.17. Gney Polonya Harekt (Temmuz-Ekim 1944)

Stavka, Beyaz Rusyadaki Sovyet harekt baladktan hemen sonra 24 Haziranda verdii kararla gneyden yaplacak saldrnn da 13 Temmuzda balamasn kabul etti. 29 Austosa kadar srecek olan harekt, Almanlarn saldry bekledii Ukraynann bat blgesinin ucu ile Polonyann gney kesiminden yaplacak ve kitlesel takviyeler

Guderiann yazdna gre, Bor-Komorovskinin 1946 ubat tarihli Readers Digest dergisindeki The Unconquerable isimli makalesinden alnmtr. 2 Bach-Zelewski, Guderiana adamlarna hakim olamadndan ve yaptklar mezalimden yaknmtr. te yandan Polonyallar, ele geirdikleri depolardan aldklar Alman niformalarn giyerek Almanlar arasnda gvensizlik duygusu yaratmlard. Acizlik karsnda kendini kaybeden Hitler, Varovada ta stnde ta kalmasn direktifi ile Varovann tamamnn tahribine yol amtr.

152

alarak Dou Cephesinin en gl Sovyet Cephesi tarafndan yrtlecekti. Stalin, harekt iin birliklerin tek koldan Lvova atlmasn istemi, ancak Konev bu ilerlemenin iki koldan yaplmas gerektiini savunmutu. Stalin bunu Konevin kellesi karl kabul etmiti (Keegan 1989:176). Ruslarn hedefi General Harpe komutasndaki Alman Kuzey Ukrayna Ordular Grubunu ikiye blerek bir yarsn Karpatlara, dier yarsn ise batya srmek ve Vistl Nehrine kadar harekt srdrebilmekti. Brody ve Lvovdaki Alman kuvvetleri de harektn banda yok edilmeliydi. Alman Merkez Ordular Grubu Beyaz Rusyadaki harektta kertildii iin, Lvov, Drohobycz-Borislav endstri blgesi, Polonyann gneyi ve deerli endstri kaynaklarnn bulunduu ekoslovakya ile Silezyann giriini koruyan 34 piyade ve be panzer tmeninden alt tmen ekilerek hzla Beyaz Rusyaya aktarlm, bylece gney kesimindeki Alman kuvveti de zayflamt. Ancak Harpe, Bobruiskte Buschun yapmak isteyip yapamadn yaparak, 4. ve 1. panzer ordularnn ileri hatlar boaltmasn salad. Bylece bu iki deerli birlik Sovyet harekt ncesinde youn topu hazrlk bombardmanna maruz kalarak kayp vermekten kurtuldular. 900.000 asker, 900 tank ve kendinden-kundakl top, 6.000in stnde top ve 700 uakla taarruza geen Konev (Erickson 2003:231), 16 Temmuzda 200 km.lik cepheyi Luck yaknlarnda yararak 27 Temmuzda Lvovu ald. Lvovun d ile harektn ilk safhas sona erdi. Sovyet ordular hedeflerine tam anlamyla ulamlard. Bu arada Sovyet XVI. Zrhl Kolordusunun 25 Temmuzda Deblinde Vistl demiryolu kprs zerinden gemek iin yapt saldr baarsz olmu, Ruslar 30 tank kaybetmilerdi (Guderian 1983:154). Harektn ikinci aamasnda hedef Sandomierzde Vistle vararak kprba oluturmakt. Konev, ertesi gn nc ular Jaroslaw ve Przemsyle gnderdi. 2 Austosta 1. Ukrayna Cephesi Vistl Nehri zerinde, Baranov yaknlarnda kprba kurdu. 30 Temmuzda KMG Sokolov ve 3. Muhafz Tank Ordusu Vistl geerek kk bir kprba kurdular. Ancak kprban geniletmek gerekiyordu ve bu kyasya arpmalarla mmkn olabildi. Sovyet birimleri Vistl geerlerken, paralelindeki Alman birlikleri de nehri geerek ekiliyorlard.

153

1. Ukrayna Cephesi de Alman Kuzey Ukrayna Ordular Grubu gibi ikiye blnmt. 8 Austosta cephenin Karpatlara dayanan sol kanadndaki 1. Muhafz Ordusu ile 18. Ordu, Konevin tavsiyesi zerine General Petrov komutanlnda oluturulan 4. Ukrayna Cephesine devredildi. Bu arada Ruslar da ar kayplar veriyorlard. Alman 9. Ordusu, 26 Temmuz ile 8 Austos arasnda 337 tank yok ederken, 70 top, 80 tanksavar, 27 havan ve 116 makineli tfei de ele geirmitir (Guderian 1983:155). LvovSandomierz Harektndaki Sovyet kayb ise 65.001 l ya da kayp, 1.269 tank ve kendinden-kundakl top ile 1.832 top ve havand (Glantz 1995:215).

2.4.1.18. Brody-Lvov Muharebeleri (13-27 Temmuz 1944)

Almanlar, Sovyetlerin 1944 yaz saldrsn Lvov kesiminde bekledikleri iin, Hazirandaki Bagration Harektna hazrlksz yakalanmlard. 13 Temmuzda 1. Ukrayna Cephesi komutan Orgeneral Konev iki aamal bir saldr plan yaparak Lvov kesimine yklendi. Plan ilk nce Bug Nehrini geerek Orgeneral Rokossovskinin kuvvetleriyle birlemek, sonra da dman hattn cenahtan yararak kuzeyden inmek suretiyle Lvovu almakt. ehir, Lvov-Sandomierz Harektnn gney eksenine dahildi ve harektn kuzey ekseni de Rawa-Ruskadan geiyordu. Lvov eksenine yaplacak taarruza Almanlar iyi hazrlanmlard. Lvov, Almanlarn Polonya ve Romanyadaki birlikleri arasndaki balantnn kilit noktasyd. Buradaki corafya, Dinyestere karan saysz rman yapt doal bariyerler ile doluydu. Almanlar bunlardan yararlanarak 40-50 km. derinliinde savunma kemeri oluturmulard ve bylece San, Dinyester, ve Vistl nehirlerinin hatlar ile Wlodzimierz, Brody, Zloczow, Rawa Ruska ve Stanislawow gibi ehirleri de kullanarak kirpi gibi bir savunma dzeni ile genilettikleri blgede daha da glenmilerdi. Alman ana savunma gc Lvovu kapsayan bir eksendi ve buradaki piyade konulandrlm iki hattn, 15 km. kadar arkasndan zrhl birlikler destekliyordu. Muharebe ncesinde Alman 4. ve 1. panzer ordular, topu ve hava bombardmanna maruz kalarak kayp vermemek iin ileri postalardan ekilmiler, bunu fark eden Ruslar da bombardmandan vazgeerek dorudan taarruza gemilerdi.

154

Harekt 13 Temmuzda balad. 14 Temmuzdaki Rus yarmas baarl olmu gzkse de Almanlarn taktik ihtiyat ile kar saldrda bulundular. 15 Temmuzda ise General Baronovun 15. Svari/Mekanize Kolordusu Almanlarn ka yolunu kesti. Alman kar-saldrs kuvvetten dt. 17 Temmuzda Konevin sol kesimi Sandomierze ilerlerken, General Rybalkonun 3. Muhafz Tank Ordusu Brodynin gneybatsnda Baronovun ve Sokolovun KMGleri ile kska harekt yaparak sekiz Alman tmenine bal 40.000 askeri iki yandan evrelemeyi baard. 20 Temmuzda Rava-Ruska dtmt. Ancak 24 Temmuza gelindiinde Lvova ynelik bir ilerleme kaydedilememiti ve Sovyet birlikleri dmann kanadnn andan gemek zorunda kald. Zaman kazanan Almanlar, 27 Temmuzda Lvovu boalttlar. Lvov dnce harektn ilk safhas da baaryla tamamlanm oldu. Konev, 30 Temmuzda Vistl Nehrini geip Oder Nehrine doru kendi blgesini temizlemeye koyuldu. Ancak Alman kar-saldrs yznden burada geni bir kpr ba elde etmekle yetindi. Harektn ikinci safhas 29 Austosta tamamlandnda Karpatlarn eteklerine ulalmt. Sovyet aknnn durmas iin son are olarak Guderian, Hitlere Romanyada bulunan tmenlerin tamamnn, Merkez ile Kuzey ordular gruplar arasndaki gedii kapatmas iin kullanlmasn nerdi ve bu baarld (Guderian 1983:147-148). Ancak bu sefer de Romanyay savunan Gney Ukrayna Ordular Grubu zayflamt.

2.4.1.19. Lapland Sava (Haziran-Eyll 1944)

1942den, 1944 Eyllne kadar Orgeneral Dietl komutasndaki Alman Lapland Ordusu az bir ilerleme gsterebilmi ve sadece Petsamodaki nikel madenlerini ele geirerek buray korumay baarmt. 1944 Nisannda, Almanlarn Finlandiyada ve mkemmel derecede moralli askeri vard (Nissen 1983:286). 1944 balarnda Ruslarla gren Fin delegesi dndkten sonra, 18 Nisanda Fin Parlementosu Sovyet bar teklifini reddetmiti. Sovyetler Karelya ve Leningrad

155

cephelerine 41 piyade tmeninden oluan, yaklak yarm milyon asker, 10.000 top ve 800 akn tank ymt. Kzlordu, 1944 Hazirannda Finlere kar harekt iin blgede gerekli hava desteine sahip olmutu. Sovyet birlikleri binlerce top, 1.000 kadar Katyua, 536 Bombardman ve yakn-destek ua, 500 kadar tank ve Baltk Filosunun 175 topuyla Karelya Kstanda Viipuriye saldrmak iin hazrlandlar. nce Govorovun Leningrad Cephesi, birka gn sonra da Meretskovun Karelya Cephesi saldracakt (Erickson 2003:204-205). 9 Haziranda 240 ar Rus topu Karelya Kstanda bulunan Fin mevzilerini dvmeye balad. Ertesi gn 140 dakika sren top atei, hava destei ile pekitirildi. Sonra Sovyet 21. Ordusu saldrya geti. 1.000 kadar uak ta Fin hatlarnn gerilerini bombalad. 9 ila 13 Haziran arasnda Baltk Filosunun sava gemileri 11.000 adet mermi attlar. 11 Haziranda Sovyet 23. Ordusu tarruza geti. 15 Haziran akam ilk savunma hatt yarld, 20 Haziranda Viipuri dt. 21 Haziranda Karelya Cephesinin saldrs balad. Viipurinin tesine gemek isteyen birlikler ise Almanlar tarafndan durduruldular (Erickson 2003:209-210). Ayn gn Ruslar, 1940 Martnda uzlalan snra varmlard. Haziran saldrlar Fin ihtiyatn tketmiti. te yandan Ruslar da, Fin direniinden, maynl ve barikatl yollardan, uurulmu kprlerden, ince-uzun maynl tara geitlerinden bkmlard. Ruslar Finleri atekese zorluyorlard (Erickson 2003:329). 26 Haziranda Ribbentrop ile Ryti arasnda imzalanm olan taraflarn tek bana bar grmelerindeb bulunamayaca antlamas da artk geerliliini yitirmiti. Bu antlama Fin Meclisi Eduskunta tarafndan onaylanmamt (Erickson 2003:330). Ribbentroptan yardm sz almalar Finlerin Stalinin yapt atekesi reddetmelerinde nemli bir etkendir. Ancak Almanlar Beyaz Rusyada aka ricat ediyorlard ve yardm edecek halleri de kalmamt. 25 Austosta Moskovann talebi Finlerin Almanya ile ilikilerini kesmesi ve 15 Eylle kadar Alman birliklerinin lkeyi terk etmesi ynndeydi. Ayn gn grmelerin almas kararlatrld (Erickson 2003:330). Finler bunun zerine 4 Eyllde atekes artlarn kabul ettiler ve 19 Eyll 1944te de savatan ekildiler. Bu srada Almanlar Hoglanda kma teebbsnde bulundularsa da bu harekt Fin birlikleri tarafndan engellendi.

156

Finlandiya taraf deitirince, Alman 20. Ordusu ve X. Da Kolordusundan oluan Dietln Lapland Ordusu da byk bir Sovyet saldrsna haftalar kala birliklerini yava ve hnerli bir ekilde Norvein kuzeyine doru ekildi. Finlandiyada harektta bulunan yedi Sovyet ordusu da Fin Ordusunun desteini alarak Alman Lapland Ordusunu Norvee doru takip etmeye balad. Finlandiya 3 Martta Almanyaya sava ilan etti (Guderian 1983:256). Dietl, Finlandiya toprandan sadece Kilpisjrviyi elinde tuttu ve buras 1945 Nisanna kadar Almanlarn elinde kald. Finler, 24 Nisan 1945te lkenin Almanlardan tamamen arndrldn ilan ettiler (Nissen 1983:288).

2.4.1.20. Baltk Koridoru Muharebeleri (Temmuz-Austos 1944)

Bu arada Yeremenkonun 2. Baltk Cephesi ve Maslennikovun 3. Baltk Cephesi Peipus Gl ile Vitebsk Sektr arasnda Alman hatlarn bir ok yerden yarmay baarm, Litvanya, Letonya ve Estonyaya doru ilerliyorlard. 8 Temmuzda Hitler ile toplant talep eden Model, Vilno Garnizonunun boaltlmasn istedi. Hitler her zamanki gibi ekilmeyi reddettiyse de, Kuzey Ordular Grubundan baz birliklerin ekilerek ihtiyat olarak kullanlmasn kabul etti. Bununla birlikte Kuzey Ordular Grubunun ekilmesini kabul etmedi. 13 Temmuzda Vilna dt ve burada evrelenen bir baka Alman gruplamas daha yok edildi. Vilnadaki Alman garnizonunun 7.000i lrken, 8.000i de esir dmt. Almanlar takibe koyulan Ruslar 44.000 kadar esir daha aldlar (Erickson 2003:309). 27 Temmuzda Daugavpils dt. Vilna ve Daugavpilsin dmesiyle Baltka iyice yaklaan Ruslar, Kuzey Ordular Grubunun kuvvetlerini Baltk ve Dou Prusyada olarak ikiye ayrm oldular. Ertesi gn Rus zrhllar Rigann gneybatsna sokularak Baltk Denizine tehlikeli derecede yaklamt. Burada Almanlarn elinde ky ile cephe hatt arasnda dar bir erit kalm, Kuzey Ordular Grubu da bu eridin kuzeydousunda Estonyaya skp kalmt. Ancak Rigann batsnda 31 Temmuzda dzenlenen ve Baltka ulaarak Almanlarn Estonya ve Letonyada kalan birliklerinin koridor balantsn kesmeyi amalayan taarruz ise Alman kar-taarruzlar ile engellendi. Kuzey Ordular Grubunun kurtulmas iin, Baltktan boaltlmas gerekmekteydi. Bu birlikler Dou Prusyay savunmak iin

157

buraya ekilmeliydiler (Guderian 1983:148). Ancak Hitler bunu reddetti. nk, Byk Amiral Karl Dnitz1 Baltktaki limanlarn ak tutulmas konusunda srar ediyordu. Austosun 29una kadar yenilenen saldrlar sayesinde Kaunas kurtarlrken, Almanlarn Baltkta sktklar erit te daraltld. Ancak Baltka ulalamad.

2.4.1.21. Romanya Harekt (Austos 1944)

Bagration Harekt tamamlandktan sonra, Sovyetler Balkanlar ele geirmek iin cephenin gney kesimine birlik ymaya baladlar. Stavka, harekt srerken 2 Austosta da Romanyaya taarruz edilmesi karar ald. Alman Kuzey Ukrayna Ordular Grubu blnm ve gc krlmt. Bu sayede Romanya Giriini savunan General Friessner komutasndaki Gney Ukrayna Ordular Grubu yok edilebilirdi. Friessnerin kat stnde 600.000 Alman ve Rumen askeri vard. Grubun zrhllarnn ou kitlesel Sovyet taarruzlarn nlemek iin kuzeye kaydrlmlard. Ayrca Sovyet yetkililer, Romenlerin Almanlar arkalarndan vuramalar iin gizli grmeler yrtyorlard. Stavkann plan Ya-Kiinev stratejik harekt ile Gney Ukrayna Ordular Grubunu yok etmek, akabinde ise Moldovyay ele geirerek Alman-Rumen ittifakn blmekti (Keegan 1989:176). Orgeneral Rodion Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesi ve Orgeneral Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesi Romanyay temizlemekle grevlendirilmiti. Stavka, Romanyann ardndan Bulgaristan ve Yugoslavyay ele geirerek Macaristan zerine yklenmeyi planlamt. Orgeneral Johannes Friessnerin Gney Ukrayna Ordular Grubu, Dinyester Nehrinin sa kesiminde sabit savunma hatt kurmutu. Friessnerin 600.000 askere sahip ordusu vard. Ancak yine de say olarak yeterli askere sahip saylmazd. nk Rumen tmenlerine gvenmek zorundaydlar ve emrindeki ordunun ikisi Rumen 3. ve 4. ordularyd. Ayrca Ruslar Romanyaya girdiinde Kral Michael darbe yapmak iin hazr olacakt. Michael, Almanlardan kurtulmak iin 1944 ilkbaharnda Trkiyedeki
1

Dnitz, 1943 Ocaknda Hitler ile anlaamayan Raederin grevinden ayrlmas sonras, o zamana kadar u-bot filolarna komuta eden Dnitzi Kriegsmarine Bakomutan olarak atanmt.

158

Rus ortaelisi ve Amerikan Gizli Servisi OSS ile temasa gemiti (Clark 1985:404). Sonuta Friessnerin tek gvenebilecei birlik emrindeki Alman 6. Ordusu idi.

2.4.1.22. Ya-Kiinev Muharebeleri (20-29 Austos 1944)

Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesi, 20 Austosta Yan kuzeybatsnda ana darbeyi vurarak Siret Irmann her iki yakasndan Galatza indi ve gney Beserabya kntsn tehdit etti. Karadeniz tarafndaki Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesi de Dinyesterdeki Kitsman (Cozmeni) Kprbandan Huiye doru saldrya geerek, nehrin bat yakasndan aa doru inmeye balad. Romanya saldrsnn ilk gnnde Malinovski ve Tolkbukhini destekleyen hava kuvvetleri, 3.000 sorti yaparken, Luftflotte IVn verebildii destek 43 bombardman, 57 yer-destek ve 72 avc uandan ibaretti.1 Her iki Sovyet cephesi de srpriz saldr yapmay baararak Rumen 3. ve 4. ordularn datarak Alman 6. Ordusunu iki taraftan evirdi. 23 Austostaki kritik arpmalardan sonra 18 Alman tmeni Huinin gneybatsnda kuatld. Ayn ekilde 3. Rumen Ordusu da kuatlmt. Ayn gn 23 Austosta Romenler mttefiklerle bar yapldn ilan ederken, Mareal Antonescu tutukland. Bundan sonra Rumenler de Alman askerleriyle arpmaya baladlar. Romenler, Tunadaki geitlere Almanlardan nce vararak buralar kapattlar. Bylece Almanlar, Romen ve Rus birlikleri arasnda kaldlar. Alman birlikleri Galatz-Focsani-Karpatlar izgisine ekilerek ksa bir savunma hatt oluturdular ve buray tutmay baardlar (Guderian 1983:167). Austos sonunda Pruttan Karpat geitlerine doru 25.000e kadar Alman, emberi yararak kamay baarm, 38.000i ise ekipmanlaryla birlikte esir dmt (Erickson 2003:364). Sovyet zrhl birlikleri de Leovoda Prut Nehrini geti ve 6. Tank Ordusu Focsani Yarna doru hzla dalarak tm Alman Gney Ukrayna Ordular Grubunu tehdit etmeye balad. Bylece arkadan da vurulmu olan 200.000 kiilik Alman ordusu iki gn iinde yok edildi. Ya-Kiinev Harektdaki baar, Ruslara Dou Avrupann
1

Red Stormin Romania, World War II. Magazine, Pat Mc Taggart, www.thehistory.com

159

kaplarn Macaristana kadar amt. 2. Ukrayna Cephesi de, 1944 Nisan ile Austosu arasnda kurtardklar blgelerden en az 265.000 yeni asker elde etmiti. Tolbukhinin Cephesi iin bu say 80.000 kadard (Erickson 2003:352).

2.4.1.23. Bkrein D (31 Austos 1944)

Ayn gn yaanan Bkre darbesi ile Almanlarn Gneydou Avrupadaki konumu dald. Romanya Kral Michael Rumen ordularna Ruslara ate etmeyi kesmeleri emrini verdi, daha 5 Austosta Hitler ile grm olan Mareal Antonescuyu tutuklatt ve lkesinin mttefiklere kaytsz, artsz teslim olduunu aklad. Rumenlerin taraf deitirmesi Almanlar bsbtn hazrlksz yakalamt. Almanyann Romanyadaki bykelisi intihar etti. Rumenler, Ruslar ikna ederek ilrlemelerini durdurmak isteseler de, Stavka Rumenlerin yapt Sovyet birliklerinin durmas ve kalan Alman birliklerinin Romanyada ekilmesi teklifini reddetti ve Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesine harekt Bkree kadar devam ettirmesi emrini verdi. 29 Austosta Malinovskinin cephesinin karsnda sade yedi Alman tmeninden artakalanlar kalmt. Ayn gn Sovyet birlikleri Constantaya denizden kartma yaptlar. 31 Austosta da Sovyet Birlikleri Bkree girdi. Ruslar, 1 Eyllde Tuna Nehrine vardlar. Hitler, Dou Avrupadaki harektn gidiat zerine Yunanistan ve Yugoslavyadaki birliklerini geri ekmek zorunda kald. Bunun zerine Ege Adalarndaki Alman garnizonlar da acilen boaltldlar. Romanyay Almanlardan arndrmak iin verdii mcadele Nisan ile Ekim 1944 arasnda, Kzlorduya 46.783 l, 171.426 yaral, 2.000 top ve havan, 2.200 akn tank ve 528 uaa mal olmutur (Erickson 2003:371). Sonuta ise Romanya, Ruslarn tarafna geen ilk Alman mttefiki olmutu. Bundan sonra Rumen ordular Almanlara kar Kzlordunun yannda savamaya baladlar. zellikle iki Rumen Ordusu savan geri kalannda Macaristan ve ekoslovakyadaki muharebelerde Almanlara ve Macarlara kar dzenlenen harektlarda yer aldlar.

160

2.4.1.24. Bulgaristan Harekt (Eyll 1944)

Ruslar Bulgaristan snrna 169.000 askerli 28 tmenle yaklarlarken, be ordusu ve iki igal kolordusu bulunan Bulgaristan, 450.000 askere sahipti (Erickson 2003:376). Bulgarlar dier Alman mttefikleri gibi Sovyetlet Birliine sava amam ve dolaysyla Dou Cephesinde savamamlar, sadece Balkanlarda etkin olmulard. Dolaysyla Almanlarn mttefiki olmalarna ramen, Sovyetler Birliinin Bulgaristana girmesinin bir nedeni de yoktu. Yine de Ruslar Romanyadaki harekt srasnda Rumen-Bulgar Snrna doru yaklarlarken, Bulgar Hkmeti de 26 Austosta tarafszln ilan etmiti. Bunu yeterli bulmayan Ruslar 5 Eyllde Bulgaristana sava ilan etti. 8 Eyllde Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesi Bulgar snrndan ieri girdi. Rus birlikleri, Bulgarlar direnite bulunmaynca 12 saat iinde 65 km. kadar snr getiler. Ertesi gn Sovyet yanls Kyller ve Komnistler Cephesi Bulgaristanda iktidara geldi. Bunun zerine Ruslar Bulgaristandaki harekt durdurdular. Bylece Bulgaristan kansz bir ekilde ele geirilmi oldu.1 Ruslarn Romanya ve Bulgaristandaki zaferlerinden sonra Malinovski ve Tolbukhin mareal rtbesine terfi ettiler. Sonuta Alman Gney Ukrayna Ordular Grubu yok edildi. Sovyet plan tamamen baarl olmu ve Balkanlarn kaplar Ruslara almt. Ekimde Sovyet ilerleyii Yugoslavyaya ulam ve hemen sonrasnda Rus birlikleri Macaristann yarsn ezip gemiti.

2.4.2. Savan Son Safhas (8 Eyll 1944 11 Mays 1945)

2.4.2.1. Yugoslavya Harekt (Eyll-Ekim 1944)

Bulgaristan Harektn kansz tamamlayan Ruslar vakit kaybetmeksizin batya ynelerek Yugoslavyaya doru ilerlediler. Kzlordu, gzlerini artk Belgrad ve
Guderian, Romanya ve Bulgaristanda durumun kart raporlarndan ve Hitlerin bunlara inanmadndan bahsetmitir. Bu yzden Bulgarlara bir ok zrhl ara verilmi, Guderiann inisiyatifini kullanarak bunlar geri alma giriimi Jodl tarafndan engellendi (Guderian 1983:166).
1

161

Budapeteye evirmiti. Ruslar, Titoya 100.000 tfek, 68.000 makineli tfek, 800.000den fazla tanksavar ve sahra topu, 491 uak, 65 tank ve yedi hastane ile drt cerrahi nite iin ekipman verdiler (Erickson 2003:384). 6 Eyllde Turnu Severinde Yugoslav snrna varm olan Tolbukhin, Titonun partizanlar ile birlikte Belgrada saldrd. ehir, 22 Ekimde ehir dt (Erickson 2003:389). Belgraddaki direni Almanlara 15.000 l ve 9.000 esire malolmutu. 3. Ukrayna Cephesine bal LXXV. Kolordu 28 Eyllde Yugoslav snrna ulat. Bununla birlikte Gorshkovun hcumbotlarndan oluan Tuna Filotillas da Tuna boyunca Sovyet ilerleyiine nehirden destek vermeye balad ve Yugoslavyadaki ilk Rus hedefi olan Negotine yaklat. Negotin 30 Eyllde dt.

2.4.2.2. Dou Karpatlar Harekt (Eyll-Ekim 1944)

29 Austosta Karpatlarn gneyinde Slovak syan balamt. 8 Eyllde Konevin 1. Ukrayna ile Petrovun 4. Ukrayna cepheleri Dou Karpatlarda bir harekt balattlar. Amalar mihver kuvvetlerin direniini krarak Karpatlardaki geitleri kontrol etmek ve bu yolla Slovak partizanlarla irtibat kurmakt. Harekt, blgede bulunan Jablunkov, Vyshovskiy, Veretskiy, Uzhok, Russkiy, Lupkovskiy ve Dukla geitlerini kapsyordu. Karpatlar-Dukla Harekt ekoslovakyann Ruslar tarafndan igalinin balangc demekti. Buraya yaplan harekta Sovyet 38. Ordusuna bal 1. ekoslovak Kolordusu nclk etti. Bunun nedeni Slovak partizanlar ile temas salanmas iin burann alnmasnn ncelikle gerekli olmasyd ve siyas adan dnldnde Kzlorduda savaan ek birlikleri de bu i iin biilmi kaftand. Dukla kenti 20 Eyllde ele geirildi. Da geitlerinin ele geirilmesi iin yaplan harektn bir paras olarak hava indirme tugaylar dalarn gney kesimine indirilerek geitler arakadan evrildiler. 1 Ekimde 38. Ordu birimleri Dukla Geidinin kuzeybatsndan Polonya-ekoslovakya snrna ulatlar. 6 Ekimde I. ekoslovak Kolordusu, Sovyetlerin LXVII. ve XXXI. Tank kolordular ile birlikte geidi ele geirdiler. 28 Ekimde Sovyet-ek kuvvetleri geitten batya ve gneybatya doru 15 ila 25 km. kadar yarma yapmay baarmlar, Almanlar ise Dou ekoslovakyadan ve Tizsa Nehrinin kuzeyinden srlmlerdi.

162

Almanlar, btn bu gelimeler zerine yeni cepheyi ekoslovakyann bats ile Macaristanda kabullenmek zorunda kaldlar. Slovakyaya girme teebbsleriyse, Sovyetlere 90.000 kadar kayba mal oldu (Erickson 2003:327).

2.4.2.3. Baltkta Sovyet Taarruzu (Temmuz 1944-Nisan 1945)

Leningrad kurtarldktan sonra Sovyet Birlikleri, Temmuz ile Kasm arasnda Baltk lkelerinde harektlarn srdrdler. Almanlar, Baltktaki savunma savalar boyunca ok gl savunma hatlar hazrlamlard. Beton makineli-tfek koruganlar, ejderha dileri denilen tank engelleri ve dier korugan eitleri ile alt tahkim edilmi blge ile glendirilmi en az yedi savunma perimetresi mevcuttu. Hitler, Gney Ordular Grubu Komutan Schrner ile Kuzey Ordular Grubu Komutan Friessnerin yer deitirmelerini emretmiti. Schrnerin Kuzey Ordular Grubu Kurlanda skmt. Almanlarn 16 ila 26 Eyll arasnda gerekletirdikleri kartaarruz ile Kuzey ve Merkez Ordular Gruplar arasndaki balanty salandysa da. Schrnerin -Hitlerin emrine itaat etmeyerek- birliklerini Mitan Blgesinde tutmas sonucu, hat tekrar yarld ve Ruslar Memel ile Liban arasnda Baltk kysna ulatlar (Guderian 1983:148-149). Bylece Dou Prusya yolu almt ve Ruslar Ekim ortasnda buraya harekta baladlar. Bu arada Gumbinnende sonusuz kalan bir tank sava cereyan etti. Bagramyann 1. Baltk Cephesinin takviye edilmi birlikleri, 8-10 Ekimdeki harektla Baltk kysndaki Memeli aldlar ve 11 Ekimde de Memelin kuzey ve gneyinden Baltka vardlar. Yeremenkonun 2. Baltk Cephesi ise Letonyann bakenti Rigaya girdi. Bylece iki sektr arasnda kalan, Alman Kuzey Ordular Grubunu oluturan 16. ve 18. ordular cep haline sokularak Kurland Yarmadasnda evrelenmi oldular. Burada kuatlm bulunan 33 tmen, 26 Ocak 1945ten itibaren Kurland Ordular Grubu olarak yeniden organize edildiler ve sava bitene kadar Kurland Yarmadasnda tutunmay baardlar.

163

Sovyet Baltk Filosu, savan ounda Finlandiya Krfezinin dousunda hapsolmu, tayfalarnn bir ou blgedeki kara savalarna katlarak harcanmt. 1944te Estonyann dou giriindeki Narva dp, 19 Eyllde Finlandiya savatan ekilince Baltk Filosu da Baltk Denizine alma ans buldu ve Finlandiyann en gney ucundaki Hang ehri de Rus denizaltlarnn ss olarak Almanlarn denizden ekilme yollarn engellemeye baladlar. Bunun en acmasz sonularndan biri 30 Ocak 1945te Danzig Krfezinin kuzeybatsndaki Stolpebank aklarnda meydana geldi. Wilhelm Gstloff yolcu gemisi, Sovyet S-13 denizalts tarafndan batrld ve denizler tarihinin yaanan bu en feci olaynda en az 7.000 kiinin ld. Bunu 9 ubatta hastahane gemisi Stben ve 16 Martta Goyann batrlmalar izledi. Batrlan Alman gemilerinde verilen asker-sivil zayiat tananlarn %1i kadard.1 Ruslarn ak deniz filosu Almanlar ile boy lemeyecek durumda olmadndan, Almanlar Kurlanddan ok sayda asker ve tehizat boaltmay baardlar. Kurlanddaki 33 tmen, 21 tmen ve bir tugaya olmak zere 42 generalin de dahil olduu 189.000 askere indirildi ve bunlar Avrupada savan bittiinin ertesi gn 9 Mays 1945te Ruslara teslim oldu (Keegan 1989:150).

2.4.2.4. Dou Prusya Harekt (Ocak-Nisan 1945)

Sovyet birliklerinin Kurland es gemilerdi. Geici bir aradan sonra Sovyet ordular 12 Ocakta Polonya Harektna baladlar. Cepheden taarruzun baarya ulamayacann grlmesi nedeniyle Rokossovskiye 2. Beyaz Rus Cephesi ile Dou Prusyay yandan evirme manevras yapmas emredildi. Ruslar, bu sayede Dou Prusya Harektna, yaklak 1,7 milyon asker, 25.000in zerinde top ve havan, 3.900e yakn tank ve hcum topu ile 3.000i akn uak ayrdlar. Harekta Rokossovskinin 2. Beyaz Rus ve Chernyakhovskinin 3. Beyaz Rus cepheleri ile Bagramyann 1. Baltk Cephesinin bir ksm katldlar. Buna karlk Almanlarn tehizat 8.200 top, 700 tank ve 775 uak eklindeydi (Keegan 1989:150). Harekt, 13 Ocak ile 25 Nisan 1945 arasnda Vistl-Oder Harekt ile mutabk bir ekilde srdrld. 450 T-34 tankna ve e bir saysal stnle sahip olan
1

Almanlarn bu blgelerden yapt boaltma harektlarndan biri de U-Bot personelinin karld Hannibal Harekt idi.

164

Rokossovski, Polonyann kuzeyinden hzla ilerlemeye balad. 3. Beyaz Rus Cephesi ise Masurian Gllerinin kuzeyinden hcumla cepheyi yararak 13 Ocakta Alman Merkez Ordular Grubunun Almanya ile balantsn kesmek suretiyle Alman birliklerini denize akl halde brakt. Chernyakhovskinin birlikleri 1 ubatta hcumla cebi ikiye bld. Ancak bu arada kendisi de ldrlnce yerine Vasilievski getirildi. 2. Beyaz Rus Cephesi ise 14 Ocakta Marienburg-Elbing eksenine doru taarruz etti. Rokossovski, 22 Ocakta gneyindeki Mareal Jukovun 1. Beyaz Rus Cephesi birlikleri ile Grudziadzta temas kurdu. Ruslar, Ocak sonunda Vistl Kulana ulaarak Dou Prusyann ounu Almanyadan ayrdlar. Rokossovskinin birlikleri 10 ubatta Elbingte Baltka ulatlar. Birlikte Danzige doru giderek Dou Prusyann balantsn kestiler. Bylece Kurlandda olduu gibi Dou Prusyada da Konigsberg etrafnda skm olan Alman Birlikleri evrelenerek cep haline getirildi. ve 500.000den fazla Alman buraya hapsedilmi oldu. Bu sefer evrelenenler, Alman Merkez Ordular Grubuna bal birliklerdi. Kuatlan birlikleri yok etmek 3. Ukrayna Cephesine verildi. Ancak bunlarn ou deniz yoluyla kurtarlacakt. Yine 10 ubatta 2. Beyaz Rus Cephesi yapt bir yarma ile batya ynelerek Dou Pomeranyaya girdi. Bu arada 3. Beyaz Rus Cephesi de Dou Prusyadaki Alman birliklerini yok etmeye alyordu. 28 Martta Gdynia dt. 30 Martta Rokossovski Danzigi alnca Dou Prusyadaki Sovyet harekt bitmi oldu. Sovyet birlikleri, Danzig blgesinde 10.000 esir almlard (Shtemenko 1971:343). Sovyet birliklerinin Almanya ilerine doru dalmaya balamas, Rus askerlerinin geni lde katliam ve tecavz giriimlerini de beraberinde getirdi.1 Rus askerlerinin Alman kadnlarna tecavzlerinin kitlesel seviyede olduu halde cezalandrlmadklar, aka stleri tarafndan gz yumulduu bilinmekte, hatta resmi olarak kkrtldklar bile dnlmektedir. Bu durumun balatt youn g dalgas ile kulaktan kulaa hzla yaylan bu korkun olaylarn duyulmas -tpk 13. yzylda Moollar zamannda olduu gibi- gibi byyen bir mlteci aknn balatt. Ruslar yaklatka, siviller ve resmi grevliler panik halinde zellikle Gdynia, Danzig, Knigsberg ve Pillau gibi Dou Prusyadaki limanlara kayorlard. Bu limanlardan deniz yoluyla sadece askerler deil,
1

Tecavzler ile ilgili konu, kurbanlarn azndan verildii The Last Battle kitabnda detayl olarak anlatlmaktadr (Ryan 1999:484-493).

165

mlteciler, yarallar ve eitli malzemeler de tanmaktayd. Hitler intihar ettikten sonra yerine geen Byk Amiral Karl Dnitz, 23 Ocak ila 8 Mays 1945 arasnda deniz yoluyla Kurland, Dou Prusya, Bat Prusya ve Pomeranyadaki limanlardan 2.022.602 kiinin boaltlmasn salayan harekta nderlik etti (Keegan 1989:150). Son byk liman olan Pillau ise 25 Nisanda Ruslarn eline geti. Bundan sonraki boaltma harektlar Dunkirkte olduu gibi kumsallardan insanlarn toplanarak batya gtrlmesi eklinde seyretti ve kurtarlanlarn ngiliz-Amerikan birliklerinin ellerine dmesi saland. ok az bilinen, ancak tarihteki en byk boaltma harekt olan bu harekt Amiral Dnitz bizzat denetlemitir. Dou Prusya Harekt, 13 Ocak ile 25 Nisan 1945 arasnda Ruslara 126.464 l ve kayp, 458.314 yaral, toplam 584.778 asker, 3.525 tank ve kendinden-kundakl top, 1.644 top ve 1.450 uaa malolmutur (Glantz 1995:300, Ek Tablo B).

2.4.2.5. Knigsbergin D (Nisan 1945)

Orgeneral Bagramyann ordular ubatta Dou Prusyada ilerlerken, Knigsberg nndeki direni sonucu durmak zorunda kaldlar. Harektn gidiat General Vasilievskiye brakldnda, o da Dou Prusyay pas geerek 13 Martta Heiligenbeile girene kadar yrye devam etmiti. Vasilievski 20 Martta Braunsbergte bir Alman kprban ezdi. Knigsbergi Alman Zemland Harekt Grubu dahilinde biri statik toplam yedi tmen savunuyordu. ehrin savunmas savunma pozisyonu zerine oturtulmutu. lk savunma pozisyonu 6,5-8 km. kadar ehir merkezi dndayd ve eski kale ile birbirlerine balayan iki ila yedi siper hattna sahipti. kinci savunma pozisyonu ise ehrin hemen kenarnda maynl, barikatl ve kuvvetli ta Alman evlerinin olduu bir blgeydi. ncs de, dokuz eski kalenin ve eski ehrin olduu perimetre idi. Nisanda Stalin ve Novikov, Knigsbergi kasp kavuracak bir hava ve topu bombardman planlad. Knigsbergin alnmas iin dzenlenen Samland Harekt iin ehrin 1:3000 leinde detayl bir maketini yapld. Dou Prusyadaki tm hava birimlerini kullanlmasna izin verildi ve Stavka ihtiyatndan 305 mm.lik kuatma

166

toplar da harekta dahil edildi. Knigsberg iin drt orduda 137.250 asker, 5.000 top ve ar havan, 538 tank ve kendinden kundakl top ile 2.444 uak toplanmt. 6 Nisanda kt hava Sovyet hava harektn engelledi. Bombardman uaklar planlanan 1.218 sortinin 85ini yapabildi. Tm hava birlikleri ise, planlanan 4.000 sortiden ancak 1.000ini yapabilmilerdi (Erickson 2003:545). Ruslar drt gnlk youn topu bombardmanndan sonra ehre 7 Nisanda niha taarruza baladlar. Bombardman baarl oldu ve Zemland Harekt Grubu denizden boaltld. 9 Nisanda ise Knigsberg dt. Sovyet birlikleri, 16 Nisanda Knisgberge girince Dou Prusyadaki direni sona ermi oldu. Kzlordunun iddiasna gre, Knigsbergte 42.000 Alman askeri lm, 92.000i de esir dmt. Sivil lmleri ise 25.000 olmutu (Erickson 2003:542-546).

2.4.2.6. Polonya Harekt (Ocak-Mart 1945)

1944 her bakmdan Ruslar iin tatmin edici bir yl olmutu. 1944 yaz ve sonbahar saldrlar sayesinde, Sovyet birlikleri cephehattn anavatan topraklarndan kartmlar, Alman topra olan Dou Prusya ile birlikte Macaristan, ekoslovakya ve Polonyada da savamaya balamlard. 1943te 19,4 milyon olan Sovyet igc, 1944te 23 milyona km, bu zamanda tank ve kendinden kundakl top retimi 24.000den 29.000e ve uak retimi de 34.900den 40.300e kmt. Sadece top retimi 130.300den 122.500e dmtr ki, bu da dk kalibreli toplarn retimlerinin durdurulmas nedeniyledir (Erickson 2003:404-405). Kzlorduya gre 1944te Dou Cephesindeki Alman kayplar, 1,5 milyon asker, 6.700 tank, 28.000 top ve havan ile 12.000i akn uak olmutur. 1944 Austos, Eyll ve Ekiminde 672.000 kayba urayan Dou Cephesi birlikleri, ayn dnemde sadece 201.000 ihtiyat alabilmilerdir. 1941 ile 1944 arasnda Dou Cephesinde yok edeilen Alman birliklerinin % 65i 1944te yok edilmitir (Erickson 2003:423-424).

167

Kasm 1944 sonunda, Sovyet sava gc 6,5 milyonun stnde asker, 100.000i akn top ve havan, 13.000 tank ve kendinden kundakl top ve 15.000in stnde uaa kmtr. Cephede 55 ordu, alt tank ordusu ve 13 hava ordusu mevcuttu. Piyade tmenlerinin says 500den daha aa deildi (Erickson 2003:429). 1943 ile 1944 arasnda Almanlarn petrol retimi 3,2 milyon tondan 4 milyon tona km, cephelere tanan yk 1.164.000den 1.465.000e km, tank ve kendinden kundakl top retimi 30.000, uak retimi ise 40.000 ile tavan yapmlard (Erickson 2003:423). Ancak 1944 kapanrken en byk petrl havzasna sahip olan Romanya Ruslarn eline geince Almanlarn srtlarn yaslayabilecekleri tek havza Macaristan kalmt. 1944 Aralk ortasnda Bat Cephesinde gerekletirilen ve son byk Alman genel saldrs olan Ardenneler Taarruzu baarya ulamam, cidd bir ara ve asker kaybna neden olmutu. Bu saldrya odaklanan Hitler, Dou Cephesinden gzlerini batya evirmi ve Guderian ile Gehlenin1 Polonyaya ynelik Sovyet taarruzunun balayaca uyarlarn kabul etmek istememiti. Gstermelik cephedeki Sovyet tank gcnn eksiklii ve batda tekrar genel taarruza kalkmann cazibesi, Hitlere Polonyadaki yaklaan felketi hazrlamaktayd. Ancak Gehlen, 9 Ocakta Ruslarn hedefinin Alman savama azmini ve kabiliyetini yok ederek sava srdrmesine engel olmak olduunu duyurdu. Bundan gn sonra da Kzlordunun Polonya Harekt balad (Keegan 1989:174).2 Polonya Harektnn tasla 1944 Kasmnda hazrlanmtr. Hedef Varovay alarak ve Polonyay dorudan geerek en ksa yoldan Berline ulamakt. Harekt iin ncelikli olarak Jukovun 1. Beyaz Rus ve Konevin 1. Ukrayna cephelerine grev verilmiti. Jukov Poznan, Konev ise Breslav hedeflemiti. Her iki cephede toplam 2,2 milyon asker, 33.500 top ve havan, 7.000 tank ve hcum topu ile 5.000 uan
1942den itibaren FHOnun bakan olan Gehlen, Hitler ile aras pek iyi olmadndan son zamanlarda istihbarat raporlarn Guderiana sunuyor ve bylece dolayl yoldan Hitlere iletmi oluyordu (Reese 1999:16). Gehlen, sonunda 9 Nisan 1945te Hitler tarafndan grevinden alnmtr. 2 Batl Mttefikler Ardennelerde ciddi kayplara uram, Almanlar plann gerisinde olsalar da ciddi bir yarma yaparak Meuse Nehrine kadar ulaabilmilerdi. Bu yzden Polonya Harektnn batl mttefiklerin yardm ars zerine balatld da dnlmektedir. Alternatif bir gr olarak, Ruslarn Alman tahkimatnn daha ok glenmeden nce yaptklar bir ngrl saldr olduu ynndedir.
1

168

bulunduu 22 ordu bulunuyordu.1 Ayrca kuzeyde Dou Prusyadaki harekta dahil olan Rokossovskinin 2. Beyaz Rus Cephesinin sol kanadyla gneyde Karpatlarda harektta bulunan Petrovun 4. Ukrayna Cephesinin sa kanad da destek verecekti. Asker saysnda 5:1 gibi nemli bir stnlk yakalayan Ruslar, zrhl tmenlerinin ar JS-II tanklar ile donatlmas sayesinde daha da glenmilerdi. Karlarnda ise General Harpe komutasndaki A Ordular Grubundaki 9. ve 17. Ordular ile 4. Panzer Ordusunda 400.000 asker, 1.136 tank ve hcumtopu ile 270 uan bulunduu 30 tmen Vistl Nehri boyunca, Varovann kuzeyinden Karpatlara kadar uzanyordu. Bunun haricinde Dou Prusyada General Reinhardtn komutasnda bulunan Merkez Ordular Grubunun 580.000 askeri, 700 tank ve 515 ua mevcuttu. Hitler generallerine zaman zaman emirlerine uymadklar iin gvenmiyordu. Bunun zerine Reichsfhrer Heinrich Himmleri -hi sava deneyimi olmamasna ramenPolonyann kuzey blmn savunmas iin Vistl Ordular Grubunun bana getirmiti.2 Ayrca iki panzer tmenini de blgeden ekerek Macaristana gnderdiinden Polonyadaki gc de zayflamt (Keegan 1989:174). Rus taarruzu adeta ben geliyorum demitir. Ele geirilen tutsaklar 10-11 Ocak gecesi konak yerlerinin tank mrettebatna devredilmesi zorunda kalndn sylerlerken, ele geirilen bir Rus telsiz mesajnda Her ey hazr. Takviyeler geldi eklindeydi. 17 Aralktan beri, Baranovdaki kprbanda toplar 719 namlu, havanlar 268 namlu artmt. Pulavy Kprbanda ele geirilen tutsaklar Taarruz ok yakndr. lk dalga, ceza birliklerinden kurulu olacaktr. Bu taarruzu 40 tank destekleyecektir. Asl muharebe hattnn 1,5 ila 3 km. gerisindeki ormanlarda otuz-krk kadar tank bulunmaktadr. 8 Ocak gecesi mayn tarlalar temizlenmitir demilerdi. Hava keif raporlar ise Vistle doru dman kta hareketleri tespit etmi, Magnuszev kprbanda 60 yeni top mevzi saptanmt. Bu istihbarat, Narev cephesinde, Varova kuzeyindeki blgelerde, Ostenburg civarnda ve Dou Prusyada yaplan istihbarat ile de rtyordu (Guderian 1983:205).

1 2

Bunlardan ikisi hava ordusuydu. Ayn Hitler, 1945 Nisan sonunda Himmleri hain olarak ilan ederek tutuklanmasn istemitir.

169

Harekt iki aamaya blnmt. Birincisi 12-17 Ocak arasnda 1. Beyaz Rus Cephesinin Magnuszow ve Pulawyde 1. Ukrayna Cephesinin ise Sandomierzde Vistl Nehri zerinde bulunan kpr balarnda saldrarak yarma yapmakt. 12 Ocak 1945te Ruslar 1.200 km.lik cephe boyunca k taarruzunu balattlar. Konev, Sandomierz Kprbandan saldrmadan nce sadece orta aptaki topu atei ile Alman ilk savunma hattnda direnii yok etti ve ardndan nc birlikler ilerlemeye baladlar. Buna kar Almanlarn geri hatlarndan gelen gl topu baraj, Alman kabiliyetini de aa kard iin, Konev ikinci ve kesin topu saldrsn tm gcyle en ksa zamanda bunlarn stne dorulttu ve hava desteinin de yardmyla Alman hatlarn, komuta ve haberleme organizasyonunu, haberlemesini felce uratt. Konev, bu durumdan yararlanarak en az kaypla yarma yapmay baard (Rzheshevsky 1993:101). Kt hava koullarnn hava desteini ve daha etkili topu basksn olumsuz etkilemesine ramen, 107 dakikalk bir topu bombardman sonrasnda Konevin birlikleri Sandomierz Kprbandan saldrya geerek Sandomierz-Silezya Harektn balatt. Harektn bandan itibaren 1. Ukrayna Cephesi Sektrnde drt tank ordusu1 yarma ile birlikte harekt derinlii kazanarak Almanlar takibe koyuldu. Yars ar Tiger tanklar olan 200 Alman tank daha ilk gn yok edildi. 1. Ukrayna Cephesinin merkezi Oppelni hedef seerek batya ilerlerken, cephenin sol kanad ise gneybatdaki Krakowa doru atld. Ocakn 19unda Krakow, 26snda Oppeln dt. Ardndan 1945 Martnn sonunda Neustadtta evrelenen Alman birliklerinden 30.000i ldrld, 15.000i de esir edildi (Erickson 2003:525). Bylece Yukar Silezyann Almanya ile balants da bylece kesildi. Cephenin sa kanad ise Jukovun birlikleri ile balant kurmak iin kuzeye doru hareket ettiler. 14 Ocakta da Jukovun birlikleri Varova-Poznan Harektn 25 dakikalk bir topu hazrlk bombardman ile balatt. Topular, ilerleyen Rus birliklerinin arasnda kalan Alman pozisyonlarna ift ate izgisi izmilerdi. Ruslar, cepheyi 480 km. geniliinde ve 100 ila 160 km. derinliinde yardlar. evrilen Varova 17 Ocakta dnce harektn ilk aamas baaryla tamamlanm oldu. Varovaya 1. Beyaz Rus Cephesine bal 1. Polonya Ordusu girmiti.2 Hitlerin her zamanki gibi olduun yerde tutun
Bunlardan ikisi 1. Beyaz Rus Cephesine aitti. Benzer bir durum 1944 Austosunda Fransada yaanm ve Parise girii Fransz birlikleri yapmlard.
2 1

170

emri ise yeni bir Stalingrad olmamas iin bir kez daha inenmiti. Buradaki birlikler hzla ekilerek evrilmekten kurtuldular. Stalin, harektn ikinci safhas iin Koneve altn diye niteledii Silezyadaki endstri blgesini evirerek zaptetmesini emretti. Ruslar, Almanlarn istikrarl bir biimde dengesini bozmak suretiyle savunma hatlarna konulanarak kuvvetli bir savunma hazrlamalarn engellediler. Zrhl ileri ular olan tank ordular, asl kuvvetlerin ilerisinde 40 ila 90 km. kadar konulandrlarak Rus ilerleme hz orann artrdlar. 3. ve 4. Tank ordular zellikle baarl oldular. 3. Tank Ordusunun Silezyadaki Alman gruplamasn olaanst bir ekilde yaltarak blgenin zarar grmeden ele geirmesi ve 4. Tank Ordusunun Kielce ve Lodzu alarak acilen blgeye sevkedilen elit Alman Grossdeutschland Panzer Kolordusuna harekt stnl salamas cidd baarlardr. Bununla birlikte nemli sayda svari birlikleri de hzl bir ekilde uzak hedeflere ynelerek Almanlarn arkalarna sarkmlard. Silezyadaki tuzaktan 100.000 Alman askerinin sadece 30.000i kurtulabilmi, endstri blgesi 29 Ocakta temizlenmiti. Lesznoda 15.000 Alman evrilerek yok edildi (Erickson 2003:472). Jukov, Himmlerin Ruslar durduracan dnd tm kaleleri pas geerek Polonya ilerinde ilerliyordu. 19 Ocakta Lodz, 23 Ocakta Bromberg birbiri ardna dtler. Poznanda kuatlan Almanlar 20.000 olarak tahmin edilmilerdi. Ancak bu kuvvetlerin 60.000 kii olduu anlald ve bunlarn temizlenmeleri 23 ubata kadar srd (Jukov 1982:395). Kaleye dntrlm olan ehirlerden sadece Breslav Maysa kadar dayanmay baard. Torundaki kuvvetli tahkimat da pas geti ve buras daha sonra Rokossovskinin birliklerince alnd. 1-9 ubat arasnda Torundaki kuatmadan, 30.000 kiilik Alman garnizonunun sadece 3.000i kurtulabilmiti (Erickson 2003:470). Hitlerin olduun yeri tut eklindeki kat savunmas Almanlarn ekilerek yeni ve btn bir savunma hatt oluturmasn engelledii iin Sovyet birliklerinin ilerleyii de olduka kolaylat. Ocak sonunda Jukov, Himmlerin kendisini durduracan dnd dier bir kale olan Poznan da pas geerek, zayf Volksturm tarafndan savunulan Warta tahkimatn ele geirdi. 30 Ocakta Brandenburg snrndan giren Jukov, Berline 160 km. kadar yaklamt. Harekt boyunca Varova dnda Modlin,

171

Radom, Kielce, Krakow, Oppeln, Breslav, Glogau, Ponzan, Branberg, Schneidemhl ve Kstrin ehirleri ardarda kuatldlar. 31 Ocakta I. Mekanize Kolordu Oder Nehrini geerek Kstrinin etrafnda kprba kurdu. kinci safhada iki haftada yaklak 500 km.lik bir yol kateden 1. Beyaz Rus Cephesi, 26 Ocak ile 3 ubat arasnda Berline giden son byk doal engel olan Oder Nehri zerinde bir kprba kurmay baarmt. Buras Berline yaplacak son saldr iin anahtar blge olacakt. Ancak kaleehirlerin hala Almanlarn ellerinde olmas nedeniyle ikmalde zorlanan Ruslar durdular. Sovyet birliklerinin tek sorunu bu kadar hzl ilerlemeye yaplacak ikmal ile ilgili ortaya kmt. Bunun iin muazzam miktarda yakt ile harekta balamlar ve ikmal depolarndan yaklak 650 km. uzaklatklarnda yakt ktl ba gstermitir.1 Bunun yannda, Birinci Beyaz Rus Cephesinin Vistl-Oder Harekt srasnda ar kayplar veren Sovyet tmenlerinin mevcutlar 1 ubatta 5.500e, hatta 8. Muhafz Ordusundakiler 3.800-4.800e kadar dmlerdi. ki tank ordusunun elinde toplam 470 tank kalmt ve tugay bana ortalama 40 tank dyordu. Bir ok tugayda tank mevcudu 15-20 kadard. 1. Ukrayna Cephesinin durumu da bundan pek farkl deildi (Jukov 1982:404). Bu arada 1945 Ocak sonunda Ruslar Oels havaalann ele geirdiklerinde, 150 Alman uan da elde etmi oldular ki, bunlarn 119u drt motorlu FW-200 Kondor bombardman uaklar olup, U-bot destek filosunun tmn tekil ediyordu (Clark 1985:426). Sovyet birlikleri Oderi getiklerinde Berline 50 km.den az yollar kalmt. Ancak Rus Harekt da ikmal yetersizliinden durmutu. Bununla birlikte Luftwaffe de birdenbire aktiflemiti. Luftwaffe, 1945 ubat balarnda 3.000i akn k yaparken, yakn destek salayamayan Sovyet Hava Kuvvetlerine stnlk kurmutu (Shtemenko 1971:336). Shtemenkonun sylediine gre 1945 ubatnda Luftwaffenin hava gc Ruslarnkinden ok stnd (Shtemenko 1971:338). Ruslar, Vistl-Oder Saldrsnda 12 Ocak ile 3 ubat 1945 arasnda 43.476 l ve kayp ile 150.715 yaral olmak zere toplam 194.191 asker, 1.267 tank ve kendinden-kundakl top, 374 top ve 343 uak kaybetmilerdir (Glantz 1995:299, Ek Tablo B).

Savata ABDnin sk karlat bir sorun lojistik olarak ortaya kmaktayd ve bu sonralar Bat Cephesi aldnda Fransa ve Belikada kendini nemli lde gsterecekti. Ruslar ise lojistik sorunu arlaana kadar genel taarruzlarn srdrmekte deneyimli idiler. Dou Cephesinin ar artlar onlar sevk ve idare konusunda uzmanlatrmt.

172

Jukovun sylediine gre, harekt Berline yneltmek, Ruslarn sa kanadn hassaslatrarak buraya bir Alman kar-hcumunu ekebilirdi. Bu yzden kuzeye, Pomeranyaya doru harekt srdrld. Almanlarn Pomeranyada cidd kuvvette tmenleri vard ve 1920de Varovada zafere giderken, tedbirsizlik sonucu ar yenilgiye urayan Ruslar ayn tr bir hataya dmemek iin buraya 2. Beyaz Rus Cephesini ynlendirdiler. Cephe, 10 ubatta taarruza getikten sonra ancak 56-60 km. kadar ilerleyebildi. Bunun zerine 1. Beyaz Rus Cephesinin drt ordusuyla iki tank ordusu da bu sektre kaydrld (Jukov 1982:402-403). Jukov hakl kmt. Hitler, 14 ubatta 7. SS Panzer Ordusunun kk bir karsaldr ile Kstrindeki kprban temizlemesini istedi. SSler Oderden Stargrad Demiryolu boyunca sadece be kilometre kadar ilerleyebildiler. Sonra ricat etmek zorunda kaldlar. Ancak bu teebbs Stavkann ar tepki gstermesine yol at. Ruslar, Berlini almaya olan ilgilerini azaltarak, Pomeranya ve Silezyadaki harektlar ile kanatlarn iki taraftan uzatmaya koyuldular. Bunun zerine kuzeyde bulunan Mareal Rokossovkinin 2. Beyaz Rus Cephesi Kstrinin dousundan kuzeye ynelerek Baltka ulaarak 5 Martta Baltk kysna vararak Kslini ele geirmi (Jukov 1982:397) ve Alman 3. Panzer ve 2. ordularn blmeye almt. Her iki ordunun da Ruslar durdurabilecek yakt,1 topu ve cephanesi olmadndan, Cephenin 3. Muhafz Tank Kolordusu Baltka ulaarak ikmal merkezleri olan Danzig ve Gdyniay izole etmiti. Jukovun 1. Beyaz Rus Cephesi de Baltka ulaarak Kolbergi kuatt. Burada yaayan 80.000 kii boaltldktan sonra 18 Martta ehir Ruslarn eline geti. Bundan sonra 1. Beyaz Rus Cephesi General Sokolovskinin komutasnda, 22 Martta Kstrinin yanndan geerek Alman hatlarna yklendi. Almanlarn iki panzer tmeni kartaarruza kalktysa da baarsz oldular ve nihayet Kstrin de 30 Martta dt. Hitler, bunun zerine Genelkurmay Bakan Guderian hasta iznine yollad. Dou Prusya ve

1943 ylnn ortalarndan balayarak, Almanlar gerilerken ikmal ve iae iin gerekli Avrupa kaynaklarn da bir bir terk etmek zorunda kalyorlard. Ancak geriledike harekt menzilleri de ksaldndan Rusya ilerine oranla daha az yakt harcyorlard. Buna ramen savan son zamanlarnda saysal adan hala milyonlarla ifade edilen Alman Ordusu cidd bir yakt sknts ekmeye balamt.

173

Oderin dou yakasnda Almanlar en az 45 tmeni 400.000 asker ile birlikte kaybetmilerdi (Erickson 2003:480). Daha gneyde ise Konevin 1. Ukrayna Cephesi Grottkaunun gneyine, Petrovun 4. Ukrayna Cephesi de Moravska Ostravaya saldrd. Konev, bylece Breslav haricinde tm Silezyay temizlemi oldu. Breslav ise 7 Maysa kadar dayanacakt.

2.4.2.7. Macaristan Muharebeleri ve Bkrein D (Ekim 1944-ubat 1945)

1944 Martnda Almanlar nlem olarak Macaristan igal etmilerdi.1 24 Eyll 1944e gelindiinde ise Sovyet ordular Romanyay silip sprm, Dou Macaristandaki Targu Muree (Marosvasarhely) kadar gelmilerdi. Malinovski, Macaristan Saldrs iin biri dorudan, biri dolayl olmak zere iki yol belirledi. Dorudan belirledii yol Cluj kentinden geiyordu. Ancak kent 11 Ekime kadar tutundu. Dolayl yol ise Araddan geiyordu ve Bu saldr Petrovun 4. Ukrayna Cephesinin Karpatlar geitlerinden yapt yarma ile desteklenen birlikleri buradan 22 Eyllde yarma yapmay baard. Sovyetlerin Macaristan fethi iki ana safhaya blnmt. lk safha 6-28 Ekim 1944 arasndaki Debrecen Harekt ve ikincisi ise 29 Ekim 1944-13 ubat 1945 arasndaki Budapete Harektdr. Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesi 6 ila 28 Ekim tarihleri arasnda dzenledii Debrecen Harekt ile Macaristanda ve Kuzey Transilvanyada bulunan Friessnerin Gney Ordular Grubu ile F Ordular Grubunun tmenini yok etmeye alt. Bunu takiben, Petrovun 4. Ukrayna Cephesi de Karpatlar aacakt. 6 Ekimde balayan harektn ilk gnnde KMG Pliev ve KMG Gorshkov 100 km. derinliine varan bir yarma yaparak Almanlarn gerilerine sarktlar. Bununla birlikte Petrovun emrinde bulunan 1. ve 4. Rumen ordular da iki KMGyi izlediler. 20 Ekimde Ruslar Tizsa Nehrine ulamay baardlar ve KMG Gorshkova bal birimler,
1

Hitlerin verdii talimat ile SS subay Otto Skorzeny komutasndaki Alman komandolar Amiral Hortynin olunu Budapeteden karmtr. Hitler, bylece Macaristann Almanlara srt evirmemesi iin Ortaada rastlanan rehin kullanma yolunu semitir.

174

1. ve 2. Macar ordular ile 8. Alman Ordusunun ricat yolunu kestiler. 28 Ekimde Ruslar Budapeteye 80 km. kadar yaklamlard. 30 Ekimde kuvvetli bir ilerleme ile Budapeteye yklenen Malinovskinin elindeki 64 tmenin bir ksm, 4 Kasmda Budapetenin d mahallelerine vardysa da kt hava yznden durmak zorunda kaldlar. Bu srada Mareal Tolbukhin, 4 Aralkta Tuna ve Drava nehirlerinin birletii yerin yaknlarndan geni bir kanattan evirme manevras yaparak Balaton Glne ulat (Keegan 1989:178). Stalin, Budapetenin acilen ele geirilmesini istedi. Hazrlk iin be gn sre isteyen Malinovskiye ertesi gn saldrmas emredildi. Bylece 29 Ekimden 13 ubata kadar srecek olan Budapete Harekt, 2. Ukrayna Cephesi tarafndan, Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesi formasyonlarnn da ibirlii ile balam oldu. Budapetedeki atmalar ok sert olmutu. Friessnerin Gney Ordular Grubu, F Ordular Grubu Formasyonlar ve daha kuzeydeki A Ordular Grubu kuzeybatya doru daha geriye dtler. 10 Aralkta Ruslar ve Rumenler Budapeteden kuzeye giden ricat yolunu kestiler. 24 Aralkta 2. ve 3. Ukrayna cepheleri irtibat salayarak Almanlar evrelemiti. 26 Aralkta Budapete tamamen kuatldnda 188.000 Alman ve Macar askeri ehirde mahsur kalmlard (Keegan 1989:178). Bunun zerine Hitler, Balaton Gl ile Tuna ve Drava nehirleri arasnda kalan blge petrol tesisleri asndan son derece nemli olduu iin Budapetenin tekrar ele geirilmesini istedi. IV. SS Panzer Kolordusu Merkez Ordular Grubundan alnarak Macaristana gnderildi. Aceleyle batdan getirtilen Orgeneral Balck komutasndaki 6. Ordu, 1 Ocakta Budapeteyi kurtarmak iin Balaton ve Velence glleri arasndan kar-hcuma geerek 3. Ukrayna Cephesini ikiye bld. Almanlar, Sovyet 57. Ordusunu Kaposvara kadar yard. Ancak derinde yaplan savunma muharebesi ile yavalamak zorunda kald. 17 Ocakta ehrin Tunann dousunda kalan Pete kesimi Sovyet kontrolne gemi ve buradaki Alman garnizonu da ertesi gn teslim olmutur. Almanlar, bu kesimdei 35.800 l ve 62.000 esir vermi, 300 kadar tank, 200 hafif zrhl ara ve 20.000 tfein de

175

dahil olduu ok sayda ekipmanlar da yok edilmi ya da ele geirilmiti (Erickson 2003:444). 20 Ocakta Macarlar Ruslarla atekes imzaladlar. Bu anlamann koullarndan biri, Almanlara kar Macarlarn Ruslara 8 tmen vermesiydi. Ayn gn Ruslar Alman toprana ayak bastlar. Gerekletirilen kuvvetli kar-saldrsna ramen, Almanlar Budapeteye ulaamadlar ve ehir 13 ubatta dt. arpmalar ise Ruslarn tahkim edilmi bir binay tek bir saldryla almalarna kadar srmt. Kurulan geici Macar hkmeti Sovyetler ile anlaarak atmalar sona erdirdiini duyurdu. 27 Ekim 1944 ile 14 ubat 1945 arasndaki Alman ve Macar kayplar 50.000 l ve 138.000 esir olmutu (Erickson 2003:446). Budapete saldrs, 29 Ekim 1944 ile 13 ubat 1945 arasnda Ruslara ise, 80.026 l ve kayp ile 240.056 yaral olmak zere toplam 320.082 asker, 1.766 tank ve kendinden kundakl top, 4.127 top ve 293 uaa mal olmutur (Glantz 1995:299, Ek Tablo B). Son byk Macar ehri Sopron ise 1 Nisan 1945te dtnde, burada ou Macar olan 40-45.000 kii Tolbukhinin birliklerine teslim olmutur (Erickson 2003:517). Malinovskinin hazrlk iin istedii be gn, Staline buuk ay kaybettirmiti. te yandan, Macaristandaki arpmalar A Ordular Grubunun nemli gteki Alman birliklerinin gneye kaydrlmasyla, Almanyann savunmas zayflamtr.

2.4.2.8. Macaristanda Alman Kar-Saldrs (Mart 1945)

Yaltadan sonra Ruslar, yeni getirilecek Alman kuvvetleriyle Dou Cephesinde 94-104 Alman tmeni olabileceini dnmlerdi (Shtemenko 1971:338). Almanlar olanca ababalaryla Dou Cephesine birlik toplamaya devam ediyordu. A Ordular Grubu, 26 Ocak 1945te Merkez Ordular Grubu yapld. 5 Marta gelindiinde Sovyet ve Dou Avrupa ordular1 27 Ocak 1945te 6. SS Panzer Ordusunun douya intikaline baland.
Artk ilerinde Rumen, Bulgar, Slovak, ek ve Polonya birlikleri de bulunuyordu. Hatta bunlardan bazlar Almanya tarafnda savarken Almanlardan aldklar silhlar imdi Almanlara kar kullanyorlard.
1

176

Ancak Guderiann tm itirazlarna ramen, Hitler bu birlii Berlin Savunmasnda kullanmak yerine Macaristanda yaplacak saldr iin gneydouya yollad (Guderian 1983:235).1 Balaton Glnn dousunda dz bir hat eklini alm, gln kuzeyinde ve gneyinde Alman birlikleri Hitlerin Frchlingserwachen (lkbahar Uyan) kod isimli karsaldr harekt iin ylmaya balamlard. Gln kuzeyindeki birlikler 6. SS Panzer Ordusuna, gneyindekiler ise 2. Panzer Ordusuna aitti. 6. SS Panzer Ordusu kuzeye, Budapeteye doru saldracak ve Tunada salam bir savunma hatt oluturacakt. 2. Panzer Ordusu da aynsn gneyden gerekletirecekti. Saldr, 5 Mart gece yars balad. Ancak harekt lkbahar amuru ile birlikte yava gittiinden Sovyetlerin hzla 25 ve 50 km. derinlikte savunma oluturmasna olanak verdi. Be gn sonra 6. SS Panzer Ordusu ancak 40 km. kadar ilerliyebilmilerdi. Sovyet birlikleri, bu hatlara yerletirilen uaksavarlar ile Alman piyadesine ve zrhllarna kar gelmeye alt. Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesi Almanlar bu ekilde oyalayarak 10 gn kazand. Tolbukhin, 7 Martta 9. Muhafz Ordusunun emrine verilmesi iin Stavkadan izin istedi. Ancak kendisine kar-vuru iin sonuna kadar dayanmas emredildi. 6. Muhafz Tank Ordusu Budapetenin batsna 9. Muhafz Ordusu ile birlikte toplandlar. 11-15 Mart aras gerekleen bu kaydrmay Almanlar fark etmediler. Sonunda iddetli bir kar-taaruz ile 15 Martta Alman harektn durduruldu. 6. SS Panzer Ordusu zamannda geri ekilebildi. 16 Martta Viyana Saldrs ile plan srdrld. nce 4. ve 9. Muhafz ordular saldrdktan sonra devreye giren 6. Muhafz Tank Ordusu savunmay krd. Bylece Gney Ordular Grubuna ynelik ilerlemelerini tekrar balatan Ruslar, 20 Martta
ubat 1945 banda Almanlarn kuvvet dalm yleydi: Kurland Ordular Grubu, 20 piyade tmeni ve 2 zrhl tmen Kuzey Ordular Grubu Knigsberg, 19 piyade tmeni ve 5 zrhl tmen Vistl Ordular Grubu 25 piyade tmeni ve 8 zrhl tmen Merkez Ordular Grubu 20 piyade tmeni ve 8 zrhl tmen Gney Ordular Grubu 19 piyade tmeni ve 9 zr. tm. Dou Cephesi toplam: Yaklak 103 zayf piyade tmeni ve ~32 zayf panzer./panzer grenadiere tmeni Bat Cephesi toplam: Yaklak 65 piyade tmeni ve 12 zrhl tmen. Bunlara douya intikale hazr drt zrhl tmen dahildir (Guderian 1983:243-245). Bunlarn haricinde, Norveteki birlikler ve dman tarafndan evrelenen garnizonlar da bulunmaktayd.
1

177

Bratislava Yarna ve Avusturya Snrna ulatlar. 2. Ukrayna Cephesi, 25 Martta Alman savunma hatlarnn arasnda 100 km.ye yaklaan bir boluktan Hron Vadisine ve Bratislavaya doru akmaya balad. Sovyet birlikleri 4 Nisanda Balaton Gln tamamen temizleyerek Viyanaya 8 km. mesafeye kadar geldiler (Keegan 1989:178).

2.4.2.9. Avusturya Muharebeleri (Mart-Nisan 1945)

Balaton Gl evresindeki harektlar ile Sovyet birlikleri 15 Martta gln gney sahilini ele geirmiti. Daha kuzeyde en ileri kenardaki birimler hzla Budapetenin batsndan ilerleyerek Hron Nehrinin gerisinden Karpatlara doru dndler. Viyana harekt Macaristandaki Alman birliklerinin kalannn da yok edilmesi ve Avusturyann bakentinin de alnmas ile birlikte Sovyet birliklerini Karpatlar uzantsnn bat snr olan alak Karpat tepelerini tesine tayacakt. Stavkann hedefi biri Papaya, dieri Gyora doru yaplacak iki paralayc darbe vurmakt. Tolbukhinin 3. Ukrayna Cephesinden, 18 Piyade Tmeni, 3.900 top ve havan, 197 tank ve hcumtopu ile 800 uak ile Mareal Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesinden ise 12 Piyade Tmeni, 2.686 top ve havan, 165 tank ve hcumtopu harekta katlacakt (Keegan 1989:187). Malinovski, 16 Martta ar topu ve hava hazrlk bombardmanlaryla saldry balatt. 19 Martta zayflam olan tank ordularna bavuruldu. Almanlar, saysz geitleri, dar da yollarn ve nehirleri en iyi ekilde kullanarak Sovyet zrhllarn durdurmaya altlar. Zrhl birliklerin azl arazinin olanak vermemesine balyd. Gyorda bulunan bir panzergrenadiere ve sekiz panzer tmeni ile 15 bamsz taburdan Alman savunmasna ramen 2. Ukrayna Cephesinden oluturulan bir grup 17 Martta taarruz ederek Alman savunmasn Tunann gneyinde yarmay baard. 2 Nisanda Sovyet birlikleri Neusiedler Glne ve Avusturya-Macaristan snrna ulatlar. 4 Nisanda Macaristan Alman askerlerinden tamamen arndrldnda, Ruslar da Viyanaya 8 km. mesafeye kadar gelmilerdi. 5 ila 8 Nisan arasnda, Sovyet 46. Ordusu Tuna Filotillas ile Viyanay kuzeyden evirmek iin Tunann kuzey yakasna karld. 4. Muhafz Ordusu ise gneydoudan saldrd. 5 ila 9 Nisan arasnda Viyanann banliylerinde kanl sokak arpmalar

178

yaand. 6 Nisanda Ruslar Viyanann kalan sakinlerine bavurarak Almanlarn ehri harabeye evirecek ykmlar yapmalarna izin vermemelerini istedi. 9 Nisanda Sovyet Hkmeti Avusturyann bamszl iin hazrlanan Moskova Beyannamesine uyacan aklad. Buna ramen 13 Nisana kadar dayanan ehre giri ar oldu. Viyanadaki kanl sokak atmalar 13 Nisanda Ruslar ehrin kontroln sert bir ekilde alncaya dek srd. 130.000 Alman askeri esir edildi (Keegan 1989:186). lerleme Stockerauda durdu ve gzler Berlin Harektna evrildi. Malinovski, Viyana 14 Nisanda dtkten sonra batya dnd. Nisann sonunda Amerikan 7. Ordusu komutan General Patch Avusturyay igal ederek, Almanlarn Alplerde oluturduu szde Ulusal Diren yznden Bavyeraya saldrd. Ancak Almanlarn teslim olduu 8 Maysa kadar talyadan ilerleyen Amerikan 5. Ordusu ile irtibata gemeyi baaramad. Ruslar ise Avusturyann bamszlna uydu. Ancak 1955e kadar iki Sovyet tmeni burada kald (Keegan 1989:187).

2.4.2.10. Berlin Muharebesi (16 Nisan-8 Mays 1945)

1 Nisan 1945te Sovyet Ana Planlama Konferans Stalinin odasnda topland. Toplantya GKO ile birlikte Jukov, Konev, Genelkurmaydan Antonov ve Ana Operasyonlar Direktrlnden Shtemenko katld. Stalin, Berline batl mttefiklerden nce girmenin yolunu aryordu. Bunun iin zaman ok nemliydi. Berlini alarak daha ileri gitmesi Sovyetler Birliine sava sonras iin nemli avantajlar kazandrabilirdi. Bunun iin Jukovun ve Konevin birliklerinin yarmalarn istedi. 900 kilometrekarelik Berlin, Ruslarn o zamana kadar muharebeye girdii en byk tahkim edilmi ehir olacakt. Mareal Jukov, 1945 Nisannda Berline yaplacak harekt hazrlad. Ordu komutanlar, kurmay bakanlar, askeri konsey yeleri, cephe siyas komiserleri, cephe ve ordularn topu komutanlar, tm kolordu komutanlar ve cephelerin kuvvet komutanlar 5-7 Nisanda harita ve arazi modelleri zerinde yaplacak harp oyunlar iin toplantya arldlar. Toplantya, cephenin destek hizmetleri

179

komutan da katld ve ikmal maddelerinin ak ile ilgili alma sundu. 8-14 Nisanda tm kara ve hava kuvvetlerinin ordu, kolordu, tmen ve daha aa birlikler dzeylerinde daha ayrntl harp oyunlar ve plan uygulamalar yapld (Jukov 1982:410411). Harekt iin Sovyet cephesinde toplam 2,5 milyon asker, 6.250 tank, 7.500 uak ve 41.600 para top toplanmt (Keegan 1984:32). Ruslar, 1.700 Alman uann mevcudiyetini tahmin etmilerdi. Bu yzden Jukovun Cephesinde 165 havaalanna 3.188 sava ua yan Ruslar, 800 uzun-menzilli bombardman uan da bunlara eklediler. Konevin cephesini ise 82 havaalannda konulandrlm 2.150 uak destekleyecekti. En kuzeydeki Rokossovski iin ise 1.360 uak ayrlmt (Erickson 2003:557). Jukov, Nisann ilk iki haftas boyunca birliklerini ekerek Berlin Saldrs iin toparlamt. Gizlilik, zellikle Jukovun tuttuu dar kprbanda gerekten sorundu. lkbahar, 1945te ge geldiinden yapraksz aalar ve slak toprak kamufle olmay ve kazmay gletiriyordu. Cephedeki hatlarn depolarna yedi milyon top mermisi tanmt (Keegan 1989:185). Keifler ise 14 Nisanda balam, keif uaklar baz sektrlerde normalin sekiz kat uu gerekletirmilerdi. Sovyet uaklar 100 km. derinlere kadar Alman hatlarnn fotoraflarn ekmi ve cephelere datmt. Buna ramen Jukov, Alman direniinin ana savunma hattnn ok daha geride olduunu anlayamad. Ordu istihkamclarnn yaptklar kent ve varolarnn maketi, hava fotoraflar, ele geen belgeler, tutsak sorgulamalar, keif uaklar ve istihkamclarn almalar ile birlikte kentin tmnn bir maketi yaplarak, blk dzeyine kadar saldrnn planlanmas bu akilde hazrland. Topu atei planlar, hava ve kara keiflerinin bilekesine gre yaplm, istihkamclar ise sokak atmalarnda yaanacak problemler iin kendi yntemlerini gelitirmilerdi. Tank ordularnn, Seelw Tepelerinin tahkim edilmi arazisinin ele geirilmesinden sonra kullanlmas kararlatrld (Jukov 1982:411-413). Berlin Harekt balamadan nce Almanlar Oder ve Neisse nehirleri zerinde 20 ila 40 km. derinliine varan savunma kemeri dahilinde be savunma hatt oluturmulard.

180

Bu hatlar kat zerinde bir milyonu bulan asker koruyordu. Ancak ordunun kalitesi acilen halktan askere alnan yal ve ocuk siviller sayesinde olduka dmt. 1944 sonbaharnda 1928 doumlulara seferberlik emri gnderilerek 16 yanda henz ocuk denebilecek yata olan Almanlar da askere alnmlard. Bu hatlarn arkasnda Berlin savunma blgesi yatyordu. Krsal kentleme ile saysz nehir ve kanal sayesinde Berlin alnmas ok zor bir kentti. 1 ubat ile 21 Nisan aras Berlin her gece bombalanmt. Berlinin savunmasn oluturan Mareal Ferdinand Schrnerin Merkez Ordular Grubu ile Orgeneral Gotthard Heinricinin Vistl Ordular Grubunda toplam 1.250.000 asker mevcuttu (Perrett 1992:46). 15 Nisanda Hitler, Rus niha taarruzunda ksa bir sre nce Berlin ehir savunmasnn komutasn Vistl Ordular Grubu komutan General Heinriciye devretmiti. 16 Nisanda sabah saat 05.00de Jukovun birlikleri harekete geti. Jukov, Kstrin Kprbanda 8.000i akn topu 25 kprden geirerek 30 dakikalk ksa bir topu baraj oluturdu. Bir yandan da 140 akn tarama ile Alman savunmasn kr ederek artt (Keegan 1989:184).1 1. Beyaz Rus Cephesi, yaplan bu hazrlklardan hazrlktan sonra Kstrin Kprbandan bir yarma yaparak Berline ilerlemeye altysa da bata bir ilerleme kaydedemedi. Sert bir direnile karlaan Jukov, Seelw Tepeleri nnde durdurulmutu. Ancak gneydeki Konevin saldrs ise iyi gitmiti. Gecenin karanlndan ve sisten faydalanan Konev, 145 dakika sren bir topu barajn tercih etmi, 6.15te ise 1. Ukrayna Cephesi birlikleri Neisse Irmakn gemeye balad. Stalinin fkesine maruz kalan Jukov, Stavkann direktiflerine ramen elindeki her iki tank ordusunu da 1. ve 2. Muhafz Tank Ordular erkenden savaa srd. Her ne kadar programn gerisinde kalsa da 19 Nisanda Oder-Neisse blgesindeki her savunma kemeri de yarlm, Seelw Tepeleri ile Mncheberg ele geirilmiti. Beyaz Rus Cephesi, 20 Nisanda Berlinin d mahallelerine ulamt. Ayn gece Konev, 3. ve 4. Muhafz tank ordularna Berline girme emrini verdi. Rus topusu ehri dverken bir yandan da batl mttefikler hava bombardmann devam
1

Jukovun sylediine gre, bunlar karanlkta kazalar azaltmak iin kullanlmlardr (Jukov 1982:412).

181

ettiriyorlard. Molozlar Alamanlarn lehine savunmay kuvvetlendiriyor, ocuklar ve yallar bile bu molozlarn arasndan Panzerfaust kullanarak kar koyuyorlard. Konevin birlikleri, ertesi gn ehrin gneyden tm haberlemesini kestiler. Bylece Sovyet 3. Ordusu, Alman 9. Ordusunun Berlin ile balantsn kesmi oluyordu. Hitlerin Berlinden kamak iin 22 Nisanda son olarak ans olmu, ancak kendisi bunu reddetmiti. Ancak OKW kurmayna, OKH ve Amiral Dnitze katlmalar iin uakla kuzeye gitmeleri izni vermiti. Byk ihtimalle Schleswig-Holsteindaki Mrwikte geici bir karargah kurulmutu. Buras Hitlerden sonra nc Reichn son hkmet merkezi olacakt. Bu arada Ruslar 22 Nisanda Trenenbrietzen Toplama Kampndaki Mttefik esirleri kurtardlar (Erickson 2003:84).1 Stalin, 23 Nisanda Jukovun yar kazandn bildirdi. Cephehatt Reichstagn sadece 150 metre ilerisindeydi ve buray almak ta 1. Beyaz Rus Cephesinin dlyd. Gneyde de Konevin birlikleri Elbeye vararak General Bradleyin Amerikan 12. Ordular Grubu ile 25 Nisanda Torgauda bulutu. 19 Nisan gecesi Rokossovskinin 2. Beyaz Rus Cephesi de daha kuzeyde Berlin Harektna katld. Rokossovskinin birlikleri nce kuzeyden Oderi geerek 25 Nisanda Alman 3. Panzer Ordusunun hattn Stettin yaknlarnda yardlar ve ardndan Stettini alarak Kuzey Almanya boyunca batya doru ilerlemeye baladlar. Nihayet, Rokossovskinin 2. Beyaz Rus Cephesi ngiliz Mareal Montgomerynin 21. Ordular Grubu ile bulutu. Almanya blnse de Berlindeki arpmalar tm iddetiyle sryordu. 25 Nisanda General Sokolovskinin tank kolonlar da Konevin ordular ile Berlinin batsnda birleti. Berlin artk tamamen kuatlmt. Henz her eyin bittiine inanmayan Hitler, Steiner Harekt Grubuna Oranienburgdan douya doru saldrmasn ve Ruslar geri atmasn emretti. Tm Alman ordular batda teslim olabilmek iin saldrya gemek amac ile douya dnyorlard. 26 Nisanda yarm milyon kadar Rus askeri, 12.700 top ve havann yansra 21.000 ok namlulu roketatar eliinde ehrin merkezine saldrd (Keegan 1989:184). ehrin
1

Kurtarlanlar arasnda Norve Ordusunun Genelkurmay Bakan Tmgeneral Otto Ruge de bulunuyordu.

182

merkezinde hazrlanm olan Flak kuleleri, yksekten Sovyet tanklarna ate ederek ar kayplar verdiriyordu. ehirde sivillerin sndklar ok sayda mahzen vard. Ancak birok insan youn topu bombardmannn yaratt etkiyle bilinsizce ortalkta kouturuyordu. 28 Nisann son saatlerinde 79. Piyade Kolordusu Reichstaga saldrmak iin hazrlanmaya balad. Ardndan Postdammerstrasse stndeki kpr Ruslar tarafndan ele geirildi. Hayvanat Bahesinin olduu blgeyi koruyan SS birlikleri ile Sovyet birimleri arasnda son derece vahi arpmalar olduysa da, Ruslar buray almay baardlar. Ruslar, ayn gece Spree Nehri stndeki Moltke Kprs ile kprnn hemen karsndaki ileri Bakanln ele geirdiler. Almanlarn kpry atma giriimleri baarsz olmutu. Reichstag ise burann biraz daha ilerisindeydi. Ancak son derece savunmaya elveriliydi ve Sovyet birlikleri Spreeyi gl bir ekilde geene kadar burann alnmas mmkn olmad. Berlinin d savunmasn yaran sekiz Sovyet ordusu, her sokakta mcadele yaanmasna ramen 29 Nisanda ilerleme kaydettiler. 152 mm.lik ve 203 mm.lik ar toplarna da sahip olan Sovyet topusu, 29 Nisan sabah saat 07.00 de ileri Bakanlna youn bir baraj bombardman dzenledi ve ardndan Sovyet piyadesi Flak Kulelerine alttan ate edebilecekleri Hayvanat Bahesine dald. Hayvanat Bahesi, en az 5.000 Alman askeri, topu destei, barikatlar ve koruganlar tarafndan kapatlmt (Erickson 2003:606). Binlerce insan evden eve yaplan savalarda can verdi. Bu atmalara ocuklardan yallara kadar Reichn bakentini savunmaya alan ok sayda insan katlmt. Hitler ise son gnlerde gereklerden tamamen uzaklam ve yer alt korugannda gerekte var olmayan ordulara emirler vermeye devam ediyordu. 29 Nisanda Hitlere son muharebe brifingi verildi. Hitler, Berlinin teslim edilmesini yasaklad. Berlini kurtarabilmek iin son bir are olarak kanalizasyonun su ile doldurulmasn emretti. Bu yzden buralara snan binlerce insan bouldu. Mareal Keitel, 30 Nisan saat 01.00de Berlini kurtarmaya alan Alman Ordularnn durdurulduunu, evrildiini ve savunmaya zorlandn rapor etti. Bundan sonra Hitler intihar etmeye karar verdi. Gn ortasnda 150. ve 171. piyade tmenlerine bal alaylar

183

niha taarruz iin pozisyon alarak saat 13.00te ar toplarn, Katyushalarn ve hatta Almanlardan ele geirilen Panzerfaustlarn desteiyle Reichstagn nndeki ak alana doru atldlar ve ana merdivenlere kadar geldiler. Artk 150. Tmenin askerleri, Nazi iktidarnn balangc saylan sembolik koltukta duruyorlard. Reichstagn ikinci kat da Sovyet askerlerin eline geti. Saat 14.25te Yegorov ve Kantariya isimli avular Kzl Zafer Sancan Reichstagn ikinci katna astlar (Keegan 1989:185). Saat 22.50de Sovyet Zafer Sanca Reichstagn atsna asld. Ruslar bir kezliine topluca silhlarn ateleyerek zaferi selamladlar. Ancak alt katlar hala Alman askerleriyle doluydu. Hitler, sonunda kars ile birlikte intihar etmiti. Ayn akam Weidling Fhrerbunkere arld. Bormann, Himmler ve Krebs ona Hitlerin ldn ve cesedinin yakldn sylediler. 23.30da Alman delegesi Sovyet subaylar bilgilendirdi. General Krebs, 8. Muhafz Ordusu komutan Chuikov ile atekes imzalamak iin grmeyi denedi. 1 Mays 1945, saat 03.50de Chuikova Hitlerin intihar ettii sylendi. Ruslar, ayn gn propaganda bakan Gbbelsin de ldn rendiler. Gn ortasna kadar sren grmelerden sonu alnamaynca, Chuikov topuya atee yeniden balamas emrini verdi. Reichstag, gn boyunca SS birliklerinin kuvvetli ve umutsuz direniinin ardndan teslim oldu. Binann tamamen temizlenmesi ise Berlin Garnizonunun teslim olduu 2 Mays buldu. Berlin Garnizonunun komutan General Weidling, 2 Mays sabah erkenden Chuikov ile grerek Berlinin teslim bildirgesi taslan sundu ve Ruslar da bunu kabul etti. Reichstagn derinliklerinde saklananlar da bylece teslim oldular. Saat 15.00te Sovyet toplar susmutu. General Weidling, Alman askerlerinin teslim duyurusunu yazd. Almanlar, o gn sadece Charlottenberg Chauseede arptlar ve kalanlar teslim oldular. General Weidling elinde kalan 135.000 askeri ile birlikte teslim olmutu (Perrett 1992:47). General Krebs ise intihar etti. Bombardmanlar Berlini neredeyse yok etmitir. 1 ubat ile 21 Nisan arasnda, Batl Mttefikler tarafndan 85 kez ar bir ekilde bombalanan ehre, 10 Nisanda

184

dzenlenen en ar hava saldrsna 1.232 uak katlmt (Ziemke 1968:75). Ruslarn giriiyle onbinlerce top ve ok namlulu roketatar uaklarn verdikleri hasar daha da arlatrmtr. ehirdeki hasar, d mahallelerde % 70, ehir merkezinde % 90, sanayi tesislerinde ise % 95 gibi korkun bir rakama ulamtr (Ziemke 1968:149). Berlin Saldrs Ruslara, 16 Nisan-8 Mays 1945 arasnda 81.116 l, 280.251 yaral olmak zere toplam 361.367 asker, 1.997 tank ve kendinden-kundakl top, 2.108 top ve 917 uaa mal olmutur (Glantz 1995:300, Ek Tablo B).1 Berlinin ele geirilmesi, Elbeye ve Baltka var, Almanlara 480.000 esire, 1.500 tank ve kendinden kundakl topun ele geirilmesine, 10.000 top ve havan ile olduka fazla sayda uaa mal olmutur (Erickson 2003:621-622). Verilen karlkl kayplara bakldnda Almanlarn daha etkili Berlin olduu savunmasnn, gzkmektedir.

Kzlordunun

Stalingrad

savunmasndan

Stalingradn Almanyadan uzakl, Berlinin Rusyadan uzaklndan ok daha fazlayd. Dolaysyla ikmal ve iae Almanlar iin Stalingradda, Ruslar iin Berlinde olduundan daha byk bir sorundu. Buna paralel olarak cephe ye sevkedilen Ruslar stn saylaryla her zaman Almanlardan fazla olduundan ehir savalarnda daha ok Ruslar avantajlydlar. Bunlara ramen artk son direni noktas olarakl grlen Berlin grlmemi bir iddetle savunulmu, Kzlordunun Almanlara oranla kayb ok daha fazla olmutur. Alman Genelkurmaynda da, siyas st dzeyde de cidd bir sorun vard. Gerek generallerin, gerekse bakanlarn ou Hitlerden ekiniyorlard. Hitlerin psikolojik durumu ktletike asker ve siyas liderlerle arasndaki balant da kopma noktasna gelmitir. Hatta Hitlere suikast giriiminin de bu durumun bir sonucu olduunu syleyebiliriz. Guderian gibi bir ka cesur generalin Hitlere kar karak verdii hatal kararlar engelleme giriimlerinin yeterli destei bulamad iin sonusuz kalmas, Hitlerin yaknndakileri ne kadar sindirdiinin bir gstergesidir. Almanyann son zamanlarnda Guderiana silhlanma Bakan Albert Speer de eklenmitir. Ancak Hitler lene kadar, generaller, bakanlar ve dier yetkili kiilerin ou bu korkuyu muhafaza ederek ona ve kararlarna ballklarn srdrmlerdir. Bunlarn bir ksm ise bulunduklar mevkiyi korumak amacyla Hitleri destekler grnmlerdir. Bu
1

Baka bir kaynaa greyse, Berlindeki toplam kayplar 700.000 Alman ve 1.000.000 Rus olarak gereklemitir (Perrett 1992:46). Jukov ise, 16 Nisan ve 8 Mays arasnda 1. Beyaz Rus, 2. Beyaz Rus ve 1. Ukrayna cephelerinin kayplarn 305.000 olarak vermitir (Jukov 1982:418, dipnot 21).

185

sayede zaten hayallerde yaayan Hitlerin de gerekleri grmesi imkanszlamtr. Dolaysyla, generallerine olan gvensizliinden dolay Himmler gibi gerekte asker bile olmayan birini Polonyann savunulmasna atamas gibi artc kararlar, Dou Cephesinde felketle sonulanmtr.

2.4.2.11. Almanyann Teslimi (Mays 1945)

Hitler yaad srece Alman subaylar iin teslim olmak dnlemezdi. 24 Nisanda Himmlerin mttefiklerle gizlice grmesini renmesi, Hitlerin bu en sadk hizmetkarn grevden almasna yol at. Ardndan halefi Gring ayn gn yetkisini stlenmek isteyince onu da hemen haleflikten menetti ve yerine siyasete karmam olan Kriegsmarinein bakomutan Byk Amiral Dnitzi seti. Hkmet merkezi Reich anslyeliinin altndaki korugandayd ve lke 22 Nisanda yaltlm olan bu merkezden idare ediliyordu. 30 Nisanda Hitler intihar etti ve bu haber ertesi gn radyolardan duyurulunca Alman askeri liderler de dmanla mzakere etme cesaretini bulabildiler. Ancak beklemedii bir anda fhrer olan Dnitz, teslimiyeti mmkn olduunca geciktirerek Ruslardan kaan milyonlarca mltecinin ve askerin batya giderek sava sonrasnda oluacak yerleim iin avantaj salamaya alt. Bir yandan Amerikallar ve ngilizler ile atekes iin grmeleri aarken bir yandan da Dou Cephesindeki birliklerin art olarak Ruslara umutsuzca olsa da kar koymalarn istedi. 2 Maysta talyadaki Alman birlikleri teslim oldu. 4 Maysta ise kuzeybatdaki birlikler ngilizlere, bat ve gneybatdaki birlikler ise Fransz-Amerikan birliklerine teslim oldular. Ancak Alman delegesi 5 Maysta Eisenhowerin Rheimstaki karargahna giderek merkezdeki teslimiyeti resmen imzaladlar. Dnitzin zaman kazanma konusundaki durumunu bilen Eisenhower, yine de Dnitzden kaytsz, artsz teslimiyeti hzlandrmasn istemekle ykmlyd. Dnitz, Jodldan daha iyi artlar aramasn isteyince, Eisenhower onu aka Elbeden geii doudan gelenlere kapatmakla tehdit etti. Bunun zerine Dnitzin olurunu alan Jodl, 7 Maysta kaytsz, artsz teslimiyet belgesini imzalad ve teslim belgesi ertesi gn yrrle kondu. Belge, Ruslarn srar zerine 9 Maysta Berlinde onayland (Keegan

186

1989:190). Ayn gn radyodan yapt konuma ile Stalin, 7 Maysta Reimsta n teslim belgesinin imzalandn, 8 Maysta Rus Yksek Komuta Heyetinin temsilcileri ve Mttefik Kuvvetler st Komutanlnn huzurunda niha teslim belgesinin Berlinde imzalanarak 8 Mays saat 24.00ten itibaren yrrle girdiini kamu oyuna aklad (Stalin 1969:160).

2.4.2.12. ekoslovakyada Son Direni (Mays 1945)

Berlin dtkten hemen sonra dikkatler yine gneye evrildi. Avrupada ayakta kalan tek Alman ordular grubu olan Mareal Schrnerin Merkez Ordular Grubu, Pragn dousunda Sovyet ordular arasnda skp kalmt. Bu arada Amerikallar da blgeye hzla yaklayordu ve Sovyet Ordusuna teslim olmak istemeyen Almanlar, Batl Mttefikler ile ayr bar yapabilecekleri umudunu tayorlard. Ancak byle bir anslar kalmamt. Her ne kadar Churchill ve Eisenhower Sovyetler Birlii ile oluturulacak snr izgisinin olabildiince douda olmas konusunda anlam olsalar da, bu olaslk Ruslar son Alman gruplamasn hzla yok etmeye itti. Eisenhower, Ruslara Amerikallarn Praga ilerleyebilecei teklifini getirdiyse de kendisine tam olarak Batl Mttefik glerinin snr izgisinin batsnda ve Pragn dnda kalmas gerektii sylendi. Bu srada General Pattonun Amerikan 3. Ordusu ekoslavakyada ilerlemeye balamt. 7 Maysta Amerikan zrhl keif arabas Praga vardysa da Sovyet ricas zerine Pilsene, snr izgisinin batsna ekildiler. Amerikallar ekoslavakyay alelacele tamamen boalttlar. Ayn ekilde 11 Maysta Ruslar da Klatovyden snr izgisinin dousuna ekildiler (Keegan 1989:187). 1944 Ekiminde dzenlenen harekt ile General Petrovun 4. Ukrayna Cephesi ekoslavakyann kurtarlmasna Slovakyann dou kesimini igal ederek balamt. Mareal Malinovskinin 2. Ukrayna Cephesi de Avusturyadaki iini bitirdikten sonra ekoslavakyann fethinin tamamlanmas iin harekta dahil edildi. Almanlarn fazla direni gstermedikleri Moravya Mays banda Ruslarn eline geti. Mays banda tm ekoslavakyada millyetilerin ayaklanmas balanmt. 5 Maysta Amerikallarn Bohemyaya ilerledikleri haberleri zerine Pragdaki ekoslovak

187

millyetileri de ayaklandlar. 30.000 isyanc 5 Maysta 1.600 barikat kurdular (Keegan 1989:187). 6 Maysta partizanlar Pragda ayaklanarak Almanlarn haberlemelerini engellediler. Ancak burada Vlasovun KONR tmenleri de bulunduundan durum karkt.1 Vlasov, askerlerini Almanlarn yannda kalmalar iin uyarmt. Ancak Pragl isyanclar, Almanlardan kaarak kendilerine yardm etmeleri konusunda onlardan yardm istemilerdi. Vlasovun askerleri ise Amerikallara teslim olmaktan baka bir ey istemiyorlard. 1. KONR Tmeni komutan Bunyachenko isyanclarn yardmna kotu. Ancak Merkez Ordular Grubundan isyan bastrmak iin blgeye gelen birlikler tarafndan tuzaa drldler ve SSlerin yannda savamaya zorlandlar. Ruslarn Prag Harekt 6 ila 11 Mays aras srd. Harekta 1., 2. ve 4 Ukrayna Cepheleri ile 1. Muhafz KMG, 2. Polonya, 1. ve 4. Rumen ordular ile 1. ek Kolordusunun da dahil olduu bir ok bamsz kolordu katld. Bunlarn hepsi iki milyon asker, 30.500 top ve havan, 2.000 tank ve hcumtop ve 3.000i akn uaa sahiptiler.2 Merkez Ordular Grubunun elinde ise 900.000 asker, 9.700 top ve havan, 1.900 tank ve hcumtopu ile 1.000 uak kalmt. 8 Maysta Sovyet saldrs Konevin 1. Ukrayna Cephesinin Saksonyadan, 2., 3. ve 4. Ukrayna cephelerinin de gneyden ve doudan taarruzlar ile balad. 6 Maysta Breslavdaki Alman gruplamas yok edildi. Almanlar, 7 Maysta Rheimsta kaytsz-artsz teslim oldularsa da, Schrnerin birlikleri savamaya devam etti. Mareal Konev, 8 Mays saat 20.00de Bat ekoslavakyadaki tm Alman birliklerine Almanyann teslim olduunu ayrntlaryla radyodan geti ve onlara saat sre tand. Almanlar teslim olmaynca Ruslar dev bir topu baraj ile harekta tekrar baladlar. Lelyushenkonun 4. Muhafz Tank Ordusu ksa srede Praga ilerledi ve 9 Maysta Kalan Faist direnii yok edildi. ok sayda esir. Amerkan birlikleri yok eklinde rapor gnderdi (Keegan 1989:186-187). Ayn gn Dresden ehri de ele geirildi.

KONR tmenleri Vlasov emrinde Sovyet esirlerinden toparlanarak Kzlorduya kar savamay kabul eden anti-Komnist gnlllerden oluuyordu. 2 Savan sonunda 450.000 Polonyal, Romen, Bulgar ve ek askeri Kzlordu saflarnda Almanlara kar arpyorlard (Glantz 1995:305, Ek Tablo C).

188

Prag dmt. Ancak Sovyet birlikleri Prag dnda gruplaan Merkez Ordular Grubunun evresini daraltmay srdryorlard. 11 Maysta Batl Mttefikler Avrupada zafer gnn kutlarken, Schrnerin grubu da direniten vazgemiti. Durumun umutsuzluu zerine Schrner teslim oldu. Bu saldr da Avrupadaki son saldr oldu. 11-12 Maysta Merkez Ordular Grubu teslim olunca tm Avrupada silhlar susmutu. ekoslovakyadaki Alman savunmasnn kertilmesi, Ruslara 38.400 l ve 140.000 yaralya malolmutu (Erickson 2003:625). 13 Mays 1945te Ruslar da Avrupada Zafer Gnn kutladlar.

2.5. DOU CEPHESN ETKLEYEN DER FAKTRLER

2.5.1. Alman Ordusunda Gnll Ruslar

Almanlarn 1941 ylnda ald alt milyona yakn Sovyet esirler arasnda rejim aleyhtar Rus, Beyaz Rus, Ukraynal, Trk ve dier bir ok farkl halka veya etnik gruba mensup askerler de bulunuyordu. Almanlar ncelikle bunlar cephe gerisi almalarda kullanmak iin kendi saflarna dahil etmeye alrken, sonralar gnll olanlar asker olarak Dou Cephesinde deerlendirmeye baladlar. 1942 ilkbaharnda 200.000 Hiwi1 Alman ordularnn geri hizmetlerinde alyorlard. 1942 sonunda bunlarn says bir milyonu bulmutu. 1942 ortasnda Merkez Ordular Grubunda asker gnlllerden Osttruppen bnyesinde alt tabur partizanlara kar savayorlard. 1941-42 knda, aslen bir Sovyet yzbas olan Kaminskinin tugeneral rtbesiyle bana getirilerek kurulan RONA (Rusian National Army of Liberation) nce partizanlara kar, sonra cephede boy gsterdi. Bu birlik hibir zaman tmen seviyesini geemedi. 1944 yaznda ald cidd kayplar yznden Dou Prusyaya ekildi ve orada Himmler tarafndan Wehrmachttan alnarak SS tugay haline getirildi. Varova olayndan sonra Kaminski idam edildi ve tugayn kalan Vlasov Ordusuna dahil edildi. 1941 sonlarnda Beyaz Rusyada, Smolensk
1

Hiwi ya da Hilfswilliger, Almanlarn yannda yer alan Dou Avrupal ya da esir gnlllerdir.

189

yaknlarnda RNNA (Russian Natonal Peoples Army) organize edildi. Bir tugay SS formasyonu olarak 1943te datld. Boyarski Tugay ise Wehrmacht tarafndan desteklendi ama 1943te o da datld. Bunlarn dnda birok gnll taburlar, blkleri ve mangalar kuruldu. Bunlarn ou resmiletirilerek ROA (Russian Army of Liberation) ad altnda General Vlasova verildi. 1943te Almanlarn yanndaki gnll dou formasyonlarnn asker says 800.000e ykseldi. Ancak bunlarn bazlarnn Sovyetler ile ibirlii iinde olmalarnn verdii zararlar sonunda, Hitler bunlarn 80.000 kiilik bir ksmn Fransadaki kmr madenlerine ii olarak yollad. Bir Osttruppen generaline gre, 427.000 eski Sovyet askeri, Dou Cephesinde hizmetteyken formasyonlar lavedildi. 100.000 Estonya, Letonya ve Ukrayna gnlls ise bu saynn dndayd. Bylece 1943 sonbaharnda Dou Cephesinden ekilen % 70-80 Ostruppen, Polonya, Fransa, talya ve Balkanlara gnderildi. 1943 Nisannda Ukrayna Tmeni kuruldu. Ukraynallardan 14. SS Grenadier Tmeni (Galiya No: 1) oluturuldu. 1944 Hazirannda Sovyetler tarafndan kuatlan tmen, ar kayplar karlnda emberi yararak kurtuldu. 1944 sonbaharnda ise 1. Ukrayna Tmeni kuruldu ve 1945 Martnda bu tmen Ukrayna Ordusuna dahil edildi. Kk bir Ukrayna lejyonu ise, Polonyallar ile savamak istemedikleri iin 1943 sonunda lavedildi ve komutan da kuruna dizildi. Yugoslavyadaki eski ar taraftar Rus gmenlerden de Srbistan Rus Savunma Kolordusu outurulmutu. Ancak 15.000 kiilik bu birlik, Yugoslavyadaki partizanlarla mcadeleden teye geememitir. Hitlere dzenlenen suikast sonrasnda, Himmlerin htiyat Ordusunun bana geliiyle, 1944 ortalarnda henz asker rgtlenmeye kavuamam olan Vlasovun ordusunun da ans dnd. 16 Eyll 1944te Himmler, KONR (Committee for the Liberation of the Peoples of Russia) ve Vlasovun komutasndaki KONR Ordusunu duyurdu. lk apta be tmen kurulmas planlanmt. Ancak Ukraynallar, Beyaz Rutenyallar, Grcler ve Kazaklar buna katlmay reddettiler. Yine de 20 Kasm 1944te bir gn de 60.000

190

gnll bavurarak katlmak istedi. Alman ekonomi liderleri ise bu birlik iin askere almay protesto ettiler. Bu yzden oluturulacak birlik says iki tmene drld. 28 Ocak 1945te Vlasovun karargah, iki motorize tmen, bir ihtiyat tugay ve bir istihkam taburundan oluana 50.000 kii ile 2 tmen seviyesinde kuruldu. 1. KONR Tmenine 600. Panzergrenadier Tmeni, 2. KONR Tmenine ise 650. Panzergrenadier Tmeni denilerek balarna ise General Bunyachenko ve General G. A. Zveryeu getirdiler. 1. KONR Tmeni Frankfurt an der Oderdeki Sovyet kprbana yaplan baarsz bir saldrda ar kayplar verdi ve eitim kampna ekildi. ekoslovakyadaki 2. KONR Tmenine olan katlmlarla asker says 12.000den 20.000in zerine kt. 2. KONR Tmeni, Pragda kendilerinden SSlere kar yardm isteyen ek Ulusal Konseyine destek vererek 6 Maysta Prag SSlerden temizlediler. Ancak komutanlar Bunyachenkonun bekledii Amerikallarn Praga girmesiyken, ertesi gn bunu Ruslar yapt. Tmen ise Linze yolland ve orada Amerikallara teslim oldu. Tmenden 17.000 kii Ruslara iade edildi. Bunlar ya idam edilmi ya da mr boyu hapsedilmilerdir.1

2.5.2. Partizanlar
Partizanlar 1941den beri Almanlara kar youn faaliyette bulunuyorlard. Bunlar 3.000 ila 5.000 kii aras etelerden oluuyor ve bunlar 100erli gruplar halinde dolayorlard (Tsouras 1998:139). 1941-42 knda, Moskova Muharebesi srasnda 10.000 partizan, 18.000 Alman yok etmeyi baarmlard (Werth 2000:714). Ancak partizanlarn asl etkileri 1943ten itibaren balamtr. Stalingrad sonrasnda partizanlar da iyi ikmal ve iyi ekipman aldklarndan, faaliyetleri artmtr. 1942-1943 k boyunca Beyaz Rusyann % 60 partizanlarn etkili kontrol altndayd. Leningradn gneyindeki Parkhov blgesi, Ukraynann kuzeyindeki ormanlk blge ve Bryansk ormanlar da partizan yuvalaryd. Orel blgesinde 500 ky kontrol eden 18.000 partizan vard. partizan blgeleri kendi hava meydanlar sayesinde ikmal alabiliyorlard. 1943 Ocakn da Almanlar, Merkez Ordular Grubu blgesindeki demir yollarna 397 partizan saldrs tespit etmiler, bunlarda 112 lokomotif hasar grmt. ubatta saldrlar 500 civarna ykselmi, Maysta 1.045 ve Haziranda ise 1.092 olarak
1

www.feldgrau.com/rvol.html 2. KONR Tmeninde Norveten ekilen baz birlikler de bulunuyordu.

191

gereklemiti. bunlar sayesinde Merkez Ordular Grubu gerisinde drt kpr uurulmu, 298 lokomotif ise hasar grmt (Cross 2002:137-138). Maysta blge de be byk anti-partizan harekt dzenlenmiti. ddiaya gre bunlarn -18. Panzer Tmeninin de katld- Gipsy King kod adl ilkinde, 3.152 partizan ldrlm, 24 top, tank, 14 tanksavar, 55 havan, iki uak, 124 makineli tfek ve 1.130 kk apta silh yok edilmitir (Cross 2002:138). Leningrad evresinde 1 Ocak 1943te 2.993 olan partizan says, 1 Kasmda 14.538e kmt, 1 Aralkta ise bu say 35.000 aktif sava ve binlerce kiilik yardmc kuvveti bulmutur (Glantz 2001:121-122). Vitebskin batsnda ise 140.000 kiinin yaad bataklk ve ormanlk blge partizan tugaylarnn yuvasyd. Almanlarn tahminine gre 1944 ilkbaharnda dzenlenen ve Kaminski Tugaynn da katld iki harektta 7.000 partizan ldrlmt (Erickson 2003:215). Manstein, partizan faaliyetlerinin Dou Ukraynada pek olmadn, ancak Bat Ukraynada youn olduunu sylemitir. Bunun sorumlusununda oradaki Reichskommisser Kochun olduunu sylemektedir. Bunun yannda Ukraynada eit ete mevcuttu. Birincisi bar halk arasnda tedhi yaratan Sovyet partizanlar, ikincisi bunlarla savaan ama ellerine den Almanlarn silhlarna el koyarak serbest brakan Ukrayna eteleri, ncs ise hem Almanlara hem Ukraynallara kar savaan Polonya eteleriydi. Polonya eteleri daha ok Galiyaya ait Lemberg ehri civarnda mcadele ediyorlard (Manstein 1962:598, dipnot). Partizanlar 65.000 ara ile 12.000 kpr yok etmiler, bir pusuda da SA lideri Victor Lutzeyi ldrtmlerdir. Beyaz Rusyaya atanan Reichkomiseri Wilhelm Kube de zaman ayarl bir bombayla, partizanlar tarafndan havaya uurulmutur (Overy 1997:186).

2.5.3. Arktik Konvoylar

Barbarossa aldktan ve ngilizler ile Sovyetler ittifak antlamas imzaladktan sonra, Batl Mttefiklerin Sovyetler Birline acilen gnderecekleri silhlar iin yol araylar, Kattegat ve Skaggerak boazlarnn Almanlarn kontrolnde olmas, ran

192

stnden ok zaman almas ve Trkiyenin Boazlar amamas engellerine taklmt. Uzakdoudaki Vladivostok Limanndan boaltlacak malzeme Avrupaya 7.000 km.lik bir demir yolundan ulalabiliyordu ve limann senede ortalama yz gnlk buz tutma gibi bir sorunu vard (Carell 1974, 2:192). Bu yzden risk alnarak Kuzey Buz Denizi zerinden Murmansk ve Achangelsk hedef alnarak oluturulan gzergahtan Ruslara malzeme tayan yardm konvoylar sefere baladlar 1941in sonuna kadar yedi Mttefik konvoyu, Rusyaya 750 tank, 800 uak, 2.300 vasta ve 100.000 tonun zerinde kargo ulatrd.1 Almanlar da bu yardm engellemek iin baz U-botlar, sava gemilerini ve uak filolarn Norvete konulandrarak bu gzergaha ynlendirdi. 16 Ocak 1942de Muharebe Gemisi Tirpitz blgeye varm, daha sonra kendisine Admiral Hipper Kruvazr ile Admiral Scheer ve Ltzow cep muharebe gemileri ve birok ta destroyer katlmtr (Denkhaus 1997:40). lk saldr 8 Aralk 1941de PQ-6 konvoyuna yaplmtr. Alman destroyerlerinin saldrsnda Mayntarama Gemisi Speedy cidd hasar grrken, konvoy baka yara almadan yoluna devam etmitir (Brookes 1977:20-21). U-bot saldrsna urayan PQ-8, 19 Ocak 1942de kayp vermeden Murmanska ularken, 1942 ubat bana kadar Rusyaya ulaan 12 konvoyun 93 gemisinden sadece biri bir U-bot tarafndan batrlm, dierleri sasalim hedeflerine ulamlard. Mart 1942 balarndaki QP-8 ve PQ-13 konvoylar, blgedeki bu yeni Alman filosunun elinden klpay kurtulurken, 20 Martta Murmanska doru yola km olan PQ-13n be gemisini Alman torpidobombardman ve pike-bombardman uaklar, iki gemisini U-botlar ve bir gemisini de destroyerler batrmlard. Bunlara yardm etmek iin grevlendirilen refakat kruvazr Trinidad da kendi att bir torpidoyla batmt. Stratejik neme sahip olan bu konvoylarn avlanmas iin, Almanlar 30 kadar U-bot ve 260n stnde de ua blgeye ynelttiler. Artan kayplarn ve tehlikenin yznden ngiliz Deniz Bakanlnn tm protestolarna ramen, siyas nedenlerle 1942 Maysnda yola karlan PQ-16, alt gemi kaybetti ki, bunun beini Alman uaklar batrmt.
1

Bu konvoylar PQ olarak kodlanyorlard. PQ, Mttefik limanlarndan Murmanska giden konvoylarn kod ismi olup, dnte bunlar QP olarak geiyorlard. Murmansk, Rusyann da alabilen tek nemli limanyd. Gulf Stream Aknts sayesinde -50 derece soukta bile donmuyordu.

193

1942nin Haziran sonunda en geni ve en deerli yk tayan PQ-17, Murmanska ve Archangelsk limanlarna gitmek zere yola kt. Konvoydaki 35 kargo gemisinde 700 milyon dolar deerinde kargo bulunuyor ve konvoya alt destroyer ile 15 dier silhl deniz tat refakat ediyordu. Konvoyun yk ise yaklak olarak 300 uak, 600 tank, 4.000i akn kamyon ve treyler ile 150.000 tonu akn malzemeydi ki, bununla 50.000 kiilik bir ordu tamamen donatlabilirdi. Konvoya belli bir mesafeden elik etmek iin verilmi ok sayda Amerikan ve ngiliz sava gemisinin iinde uak gemisi, muharebe gemileri, kruvazrler, destroyerler ve silhl nakliye gemileri de mevcuttu. Bylesine sk refakate ramen, Alman saldrlar sonucunda 35 gemiden sadece 11i Rusyaya ulaabildi. Batrlan 24 gemi ile birlikte, 210 uak, 430 Sherman tank, 3.350 ara ve 100.000 tonluk malzeme sulara gmlrken, 120 denizci de yaamn yitirdi. Faciann ekonomik tutar ise, o gnn parasyla yarm milyar dolar amt. Faciann boyutlar o kadar bykt ki, Sovyet yetkililer pheye dp, Batl Mttefikleri yalan sylemekle suladlar. PQ-18 in seferi geciktirildi. PQ-18e iki denizalt ve Avenger uakgemisi de dahil, toplam 53 sava gemisi elik etti ve konvoy 1942 sonbaharndaki bu yolculukta 13 gemi kaybyla Murmanska ulat.1 1943te Almanlar, Atlantikteki glerini kaybetmeye balamlard. Buna ramen bu konvoylara saldrlar azalarak srd ve savan sonuna kadar dzenlenen 77 konvoya katlan 1.526 geminin 100 kadar Almanlar tarafndan batrld (Denkhaus 1997:39-44). Verilen bu ar kayplar, Birinci Dnya Savandaki anakkale ve Gelibolu muharebelerinden sonra Boazlarn nemini tekrar gzler nne sermitir.

2.6. DOU CEPHESNDE YIKIM

Dou Cephesi modern savan en byk vahetlerinin sergilendii sahne olmutur. Savata, Rusyadaki 70.000 ky, 1.700 ehir ve kasaba, 32.000 fabrika, 64.000 km.lik demiryolu yok edilmi, Rusya varlnn te birini yitirmi ve 25 milyon Rus ise evsiz kalmtr (Overy 1997:348).
1943 balarnda Karadeniz kylarnda Ruslarn yaptklar kartmalarda Amerikan meneli tanklarnn kullanlm olmas bu adan dikkat ekici bir husustur. Anlalan PQ-17 Konvoyu Faciasndan sonra geciktirilerek yeniden balayan seferlerin zamanlamas, Sovyet Kar-taarruzunun Stalingrad sonrasnda sren safhasna denk gelmitir.
1

194

Kzlordu elindeki tm potansiyeli savaa ynlendirmitir. yle ki, 1941in AustosEyll aylarnda eitilmi Sovyet mayn kpekleri Alman tanklarna saldrmaya balamlardr. Bunlar az bir zayiat haricinde verimlilikten uzak kalmlar, sadece bu dnem iinde baz kesimlerdeki panzer birliklerinde endieye neden olmulard (Carell 1974, 1:160-164). Sovyet sava endstrisi, sava boyunca en az 78.000 tank ve 16.000 kendinden kundakl top, 108.028 sava ua, 12 milyon tfek ve karabina, alt milyon piyade makineli tfei, 98.000 kadar sahra topu ile 110.000 kamyon retmitir (Erickson 2003:ix). Sava srasnda Almanlara esir den 5,7 milyon Rus askerinin 3,3 milyonu toplama kamplarnda lmtr (Bartov 1986:107). Asker ve sivil, len tm Sovyet vatandalarnn says ise 27 milyonu bulmutur. Rusyadaki hayvanlarn saylarnda savatan dolay 1940-45 aras azalmalar bykbalarda % 87, ineklerde % 82, koyunlar ve keilerde % 70, domuzlarda % 38 ve atlarda % 51 orannda gereklemitir (Werth 2000:1005). Kzlordu kara ve hava kuvvetleri olarak, sava boyunca 10.008.434 l ve kayp ile 18.190.693 yaral ve hasta olmak zere toplam 28.199.127 milyon kayp vermitir. Tm Sovyet asker kayb ise 11.285.057 l ve kayp ile 18.344.148 yaral ve hasta olmak zere toplam 29.629.205i bulmutur (Glantz 1995:292, tablo A). 30 milyona varan ordu kayplarnn sava bandaki Sovyet nfusuna orannn % 16s olduu ortadadr. Sovyetler Birliindeki asker ve sivil toplam lmlerin 27 milyonu bulduu bilinmektedir. Ruslar, 1941 ile 1945 aras 2.388.000 Alman ile 1.097.000 dier Mihver lke askerini esir almlar, bunlardan 356.000 Alman ile 162.000 dier Mihver lke askeri lmtr (Overy 1997:354-355). Kzlordunun iddiasna gre de, Mihver gleri sava boyunca Dou Cephesinde 48.000 tank, 167.000 top ve 77.000 kadar da uak kaybetmilerdi (Erickson 2003:ix). Rus askerleri genellikle aldklar esirleri cephenin hemen gerisinde vuruyorlard (Tsouras 1998:124-126). Bu durumun savan devamnda ters etki yaparak, Almanlarn

195

esir dmektense lene kadar savamalarna neden olduklar iin Alman Ordusunun direni glerini artrd sylenebilir. 80 milyonluk Almanyann Dou Cephesi asker kayplar ise 2.415.690 l ve kayp ile 3.498.060 yaral eklindedir (Ellis 1993:255, tablo 53). Almanlar iin Dou Cephesi kayplarnn nfusa oran Sovyetler ile karlatrldnda % 7 gibi daha dk bir rakamdr.

2.7. TRKYEDEK ASKER TERTPLENMENN DOU CEPHESNE GRE DEMES

1938 yl sonunda drdnc ikmal plan hazrlanarak nc ikmal plan ile deitirilmiti. Buna gre artan sava tehdidiyle 14 piyade ve bir svari kolordusu ile bir de zrhl tugayn kurulmas ngrlmt. Ordunun seferberlik ncesi gc 22 piyade ve svari tmeni, sekiz bamsz tugay ve bir zrhl tugayd (Trk Subaylar 1999:20).1 Ordu bnyesindeki ordu dahilinde on kolordu mevcuttu. Ancak 1939da sava henz balamadan kolordularn says 15e karld. Kuvvetlerin silh ve malzeme ihtiyac pein olarak halktan salanmaya allrken, bazlar da d tedarik yoluyla giderilmeye allyordu (Cebeciolu 1998:332). Trkiyenin Trakyadaki yna, Dou Cephesi henz almadan nce Trk-Bulgar snrndaki akmak Hattndan, atalca Hattna ekilmiti. Aslnda Almanlarn Yunanistana harekat dzenleyerek Yunan snr zerinden de Trkiye ile komu olmas Trkiyeyi bu stratejik harekete zorlamtr. Bu olumlu bir gelime olarak dnlebilir. Kez, Finlerin Mannerheim Hattnn Sovyet snrndan 50 km kadar derinde kurulmu olmasnn 1939 Aralkndaki ilk Kzlordu vuruunu boa karmas benzer duruma bir rnektir. Ancak ovalarn arlkl olduu blgelerde tank ve uak ikilisinin nnde durabilecek bir engel yoktu. Buna dayanarak Bat Trakya gibi bir yerin ana sava alan olaca dnlrse, Trk Ordusunun ne akmak Hattnda ne de atalca Hattnda

Baka bir kaynaa gre Kara Kuvvetleri, 27 Nisan 1939da ordu, 10 kolordu, 21 piyade tmeni, svari tmeni ve zrhl tugaya sahipti (Cebeciolu :379, tablo).

196

Almanlara kar baaryla direnebilmesi iin en ufak bir ans yoktu. Yani Trkiyenin 1941de savaa girmesi demek, boazlarn ok ksa bir srede Mihver hakimiyetine girmesi demekti. 1941in ilk yarsnda Trk Ordusunun kuvveti ordu emrinde, 14 piyade kolordusu, svari tmeni ve bamsz alaydan oluan toplam 41 tmene karld ki, bylece asker says da 1,3 milyona ulat. Seferberlik hala resmi olarak ilan edilmese de, 1943 ortalarnda Trk Ordusunun saysal gc 1939dakine oranla iki katna kmt. Bu say, askerlik ykmllndeki snflarn % 65inin silh altna alnmasyla mmkn olmutu. Ancak ordunun ate gc yetersizdi (Cebeciolu 1998:359-360). Tehdit blgesinde Marmara ve Boazlar ile Ege kylar, savunma iin ncelikli kesimlerdi. Dou snrlarn koruma grevi ise 3. Orduya verilmiti (Trk Subaylar 1999:50-51).1 Ordu, 1943 Hazirannda ordu, 15 kolordu, 41 piyade tmeni, bir svari tugay ve iki zrhl tugay seviyesine ykseltilerek kuvvetlenmitir (Cebeciolu 1998:379, tablo). Piyade alaylarna hcum ya da istihkam bl ise 1943 Nisannda konulmutu (nn 2001:358). Almanlar Rusyay istil ettikten sonra Karadeniz kylarnn gvenlii de nem kazanmt. Sivastopoln dmesi ve Stalingrad Harekt kuzeye evirmiti. Trk Ordusunun bu blgedeki birlikleri her an intikale hazr durumdaydlar (Trk Subaylar 1999:221). Kara Kuvvetleri Komutanlnn sava stratejisi de hazrd. Eer Almanya ile Sovyetler Birlii birlikte Trakyadan saldracak olsaydlar, Trk Ordusu 24 piyade tmeni, iki svari tmeni ve piyade tugay ile toplam 27 tmen kuvvetinde bir gle Trakyay savunurken, 11 piyade tmeni ve bir svari tmeni ile toplam 12 tmen kuvvetinde bir g douda yapacakt. Ayrca Bat Anadoluda tmen bulundurulurken, SivasAmasya blgesinde de iki tmen Bakomutanlk yna olarak bekleyecekti. Eer

1940taki Norve Seferinin sonrasnda parat harektna kar alnan nlemler dorultusunda Trakya, zmit ve anakkalede hava yasak blgeleri ilan edilmitir (Cebeciolu 1998:345). 1941 Nisannda Trakyadaki birlikleri gezen Macar Asker Ataesi Trk askerinin durumunun iyi olmad bilgisini kendi hkmeti kanalyla Alman Genelkurmayna ulatrmtr (Cebeciolu 1998:350).

197

Trakyadan Alman taarruzu gelirken, bir yandan da Dou Anadoluda zayf kuvvetlerle Sovyet taarruzu balarsa, stratejik ynak yukardaki gibi olacak, ancak Sivas-Amasya blgesindeki iki tmen douya kaydrlarak Ruslara kar savunmay kuvvetlendirecekti. Eer Kzlordu Dou Anadoluda byk kuvvetlerle harekta giriirse, Trakya 23 piyade ve bir svari tmeninden oluan 24 tmenle korunurken, 15 piyade ve iki svari tmeni dounun savunmasnda kullanlacakt. Bu durumda Egede bir, piyade tmeni kalrken, bir piyade tmeni de Orta Anadoluda Bakomutanlk ihtiyat olarak tutulacakt. Savaa girildii takdirde, Trakya ve Egede stratejik taarruz, douda ise stratejik savunma manevralar uygulanacak, doudaki harekt Ruslar Van-SarkamArtvin Hattnda tutulacak ekilde yrtlecekti (Cebeciolu 1998:342). Trk Genelkurmay 1942 yaznda von Papene verdii sz tutarak, 26 tmeni dou snrna ymt. Babakan Saraolu ile Kazm Orbay 27 Austos ile 9 Eyll arasnda bu birlikleri denetlemilerdir (Glasneck:175).1 5 ubat 1944te be piyade tmeni, drt piyade tugay ve kolordulara bal 14 piyade alay lavedildi. Yeni dzenlemede ordu, 15 kolordu, 35 piyade tmeni, bir zrl tmen, svari tmeni, iki zrhl tugay, bir da tugay ve bir svari tugay mevcuttu. Ayrca Trk Hava Kuvvetleri Komutanl kurularak, nceden Genelkurmayn ve Mill Savunma Bakanlnn hava mstearlklarna bal olan hava birlikleri bu komutanla baland (Cebeciolu 1998:368, 380 Ek-9).

Glasneck bu ynan Rostovun dmesi, Kubann ve Maikop petrol havzasnn elegeirilmesini kolaylatrdn dnmektedir (Glasneck:175).

198

NC BLM: DOU CEPHES VE TRKYE

3.1 DOU CEPHES HAREKTLARI SIRASINDA TRKYEYE YNELEN TEHDDN DEEN YN

Balkanlarda aktif gelimelerin yaand 1940-1941 kndan balayarak 22 Haziran 1941de Almanyann Rusyaya saldrmasyla son bulan srete, Trkiye Almanyann tehdidini adeta ensesinde hisssetmitir. 1941-1942 kndaki Sovyet saldrs -her ne kadar Dou Cephesi olaylar iinde byk nem arz etse de- haritaya bakldnda Almanya hala bir vuruta Sovyetler Birliinin kalbine ulaabilecek gibi gzkyordu. 1942 yazna girilirken Alman zaferler tekrar balam, bir yandan da Sovyet zulmndeki Trklerin nemli bir ksm Almanlar tarafndan kurtarlarak Alman safhna katlmlard. Tarihi dman Rusyann yokolmasn da isteyen Trkiye Almanyann Dou Cephesinde iktidarda olduu sre iinde kontroll bir ekilde Almanyann yanna kaymaya balamtr. Ancak 1942 sonun da Alman tehdidi bu sefer Trkiyeyi bir Macaristan ya da Romanya yapmak gibi bir ekle brnmt. Eer Stalingrad Muharebelerini Almanya kazansa ve akabinde Kafkasyadaki varln kesinletirse, Hitler Trkiyeyi kendi yanlarnda savaa girmeye dorudan ve fiziki bir ekilde zorlayabilecekti. Sovyet zaferlerinin balad 1943 ylndan itibaren Almanlar geriledike Trkiye iin tarihi bir dmann artan tehdidini yeniden ortaya karmtr. yleki artan Sovyet tehdidinin doruk noktasna ulat 1945te Stalin, Trkiyeden toprak talebinde bulunacak kadar ileri gitmitir.

199

3.1.1. Alman stnl Safhasnda Deien Alman Tehdidi

Trkiyenin Mttefikler tarafnda savaa girmesini istemeyen Hitler, daha savan banda Franz von Papene nemli grevler vermiti. Bunlar: a) b) c) Almanyann Avrupadaki muhtemel bir atmadan Trkiyeyi uzak tutmak iin Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile kendilerine ynelik bir ittifaka katlmasnn, talyanlarla grerek, Trkiyenin endielerini dile getirmek, talyann elinden geleni yapaca konusunda, Trk hkmet yetkililerini ikna etmek, Almanyada ne kadar memnuniyetsizlik yarattn anlatmak, Balkanlara ve Trkiye karlarna ynelik herhangi bir tehdidi olmadn gsterir delilleri ortaya koymalarn temin etmek, d) e) f) Almanyann temel amacnn mevcut statkoyu korumak olduu konusunda Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile yrtmekte olduu ittifak grmelerini ve Giderek bozulma eilimi gsteren Trk-Alman ilikilerini dzeltmek, eklinde Trk hkmet yetkililerine bilgi vermek, siyas mnasebetlerini dondurmak, mmknse gevetmek. belirtilmitir (Yavuz 1998:158). Gerekten de Trkiye, Fransann dne kadar tarafsz kalmt. Ancak Fransann hemen ardndan ngiltereye karma yapmak iin gereken kesin hava stnln salamak amacyla 1940 yaz boyuncda Britanya Hava Savanda ngilizler ile hava muharebelerine tutuan, ancak istedii baary gsteremeyen Almanlar gzlerini tekrar douya evirmilerdi. Almanlar, 1940 Austosundan balayarak Dou Cephesine ard ardna birlik naklediyorlard. Molotofun 12-14 Kasm 1940ta Berlindeki grmelerinden sonrasnda Hitler, 18 Aralk 1940ta Barbarossa Harektnn hazrlanmasn emretmiti. Emir, hazrlklarn 15 Mays 1941e kadar tamamlanmasn ieriyordu. Bykeli Hsrev Gerede, Barbarossay gizlice renerek Ankaraya bildirmiti (Gerede 1994:155). Artk Ankara, Almanyann ne yapp edip Barbarossadan nce Trkiyeyi igal etmek zorunda olduunu dnebilirdi. Yunanistandan dayak yiyen bir talya, Trkiye iin bir tehlike olamazd (Barutu 1977:256). Ancak Almanlarn batdan Trkiyeye saldrmalar halinde Rusyann da

200

doudan saldrarak Trkiyeyi ikinci bir Polonya yapmas, 1941 balarnda Trk liderlerde yaygn bir kanyd (Hergner 1999:193). Bunun aksine Sovyetler Birlii, 25 Mart 1941de, Balkanlardaki tehlikeyi grerek, Trkiyeye bavurarak 1925 tarihli Tarafszlk ve Saldrmazlk Paktn teyit etti (Uluksar 1999:399). 6 Nisan 1941de Yugoslavya ve Yunanistana saldran Almanlar, buralar iki- hafta gibi ksa bir srede zaptederek Trkiyenin batsn tamamen evrelemilerdi. Tehlikeyi erkenden gren Trk Hkmeti Almanyadan gelmesi olas bir saldrya kar 1 Nisan 1941de Trakyann ve stanbulun Anadoluya tanmas kararn almt.1 Hkmet, ikinci bir Polonya olabilecei tehlikesindeki srarl dncesini srdrerek 9 Maysta da Karsn tahliyesine karar verdi.2 Alman Dileri Bakan Ribbentrop hem Trklerden, hem de Trk yanls olan von Papenden nefret ediyordu. Halbuki usta siyaseti von Papen, Trkleri yavaa Mihver tarafna ekmeye alyordu. Ribbentrop, 1940 sonbaharnda Trkiyeyi bir piyon olarak Rusyaya feda etme taraftar idi. Ona gre bu ngilizlere kar Ruslar ile ittifak srdrmek iin gerekliydi. Hatta, 12 Kasm 1940taki Ribbentrop-Molotov grmelerinde, Ribbentrop Boazlarn Ruslara ak olabileceinden bahsetmiti (Bloch 2003:341).3 Trkiyeye kar izlenecek politika konusunda von Papen ile Ribbentrop srekli kar karya gelmi, Ribbentropun katl daha sonra Schellenbergi bile isyan edecek noktaya vermitir. Von Papen lml ilikiler kurmay gderken, Alman kibirlilii ile tannan Ribbentrop ise Trkiyeye sert tavr taknlmasndan yanayd. Von Papenden nce Almanlarn Trkiyede bykelisi yoktu ve belki de bu boluktan dolay Trkngiliz yaknlamas hz kazanmt. 1939 Nisan ortalarnda Alman istihbarat Trkngiliz savunma pakt grmelerini haber alnca, Hitler alelacele yattrc ve nazik olan von Papeni bozulmakta olan Trk-Alman ilikilerini kurtarmak ve Trkleri
1 2

BCA:18.01.02.94.29.4. BCA:18.01.02.94.39.19. 3 Ribbentropun Trkiyeye kar olumsuz tavr von Papenin ve Schellenberg!in Trkiye ile ilikilerindeki olumlu abalarn daha iyi sonular vermesine olanak tanyordu. 1943teki Trkiye gezisinden Berline dndkten iki gn sonra Himmlere rapor veren Schellenberg, Ribbentropun grevden alnarak yerine von Papenin getirilmesi gerektiini sylemitir. Himmlerin Schellenbergin talebinin imkansz olduunu sylemesinden sonra Schellenberg te yandan sizin talep ettiiniz kesin zafer de imkanszdr. Bu iki imkanszlk birbirini yok eder cevabn vermitir (Schellenberg 1956:385).

201

ngilizlerin dostluundan uzaklatrmak amacyla Ankaraya bykeli olarak atamt.Bu atama von Papenden nefret eden Ribbentropu rahatsz etmitir. Von Papen, grevi boyunca Dilerini atlayarak dorudan Hitlere rapor veriyordu. Ribbentrop ise Albert Jenkenin casusluuyla von Papeni srekli izliyordu (Bloch 2003:241).1 Trkiyeyi igal planlar iin istihbarat almas da yaplmt. General von Mittelbergerin Trkiye raporunda, Trklerin Balkanlarda giriecekleri olas bir harekt ile Trkiyenin savunmas zerinde duruluyordu: a) Trkiyenin harekt Plovdiv ynnde olabilir ve Trkler Meriin kuzeyindeki on tmenlik ve gneyindeki be tmenlik cephelere taarruz edebilir. Hareket da geitlerinden devam etmeli. Trkler ikmal iin hayvanlar kullandklar iin corafi artlar Trk tmenleri iin engel olmaz. Ancak hem yksek hem de orta kademeleri, olaslkla bu greve yeterli deildir. Bunun yannda ikmal geni menzilli harektlar iin byk bir sorundur. b) Trakyada Alman-Bulgar saldrs karsnda Trk savunma kabiliyetleri. Tahkim edilmi Krklareli kamp stanbul yolunu kolluyor ki, buras Almanlarn ana ilerleme blgesiydi.Buras kuzeydeki snr tahkimatlar ve Edirneyi batdan evreleyen gl tahkimat ile desteklenmektedir. Daha geride, atalca pozisyonunun batsnda kurulmu olan Midye-Ereli hatt mevcuttur. Ondan sonra stanbul Boazna ok yakn olan atalca pozisyonu gelmektedir. kartma olaslklar, Karadenizde Midye, Egede ise Enezde mevcuttur. Trkiyeye ynelik bir harekt, zrhl birliklerlen stanbul yolu boyunca yaplmal ve Trk kuvvetlerinin stanbul Boazna ricatn engelleyecek ekilde cepheyi blme amacn gtmelidir. stanbula yarma yapacak bir zrhl ucu, Boazn dou sahiline- ilk aknlk iinde- geebilecek yeterince deniz tat bulabilir. Marmara Denizinden Bandrmadaki demiryolu, gei iin kk limanlardaki az sayda deniz tat yeterli olur.
1

Ribbentrop 1918de stanbulda temen iken Trkler ile anlamann yolunun onlara barmak olduunu kanksamt. Bu yzden tutumu sertti ve bunun sonucunda Trkiye ile Almanya arasndaki birok nemli kontrat iptal edilmiti.Bykeli Mehmet Hamdi Arpag ise Trk Hkmetini Alman basksna kar kararl diren gsterilmesi gerektii konusunda uyarmt (Bloch 2003:241-242). Ribbentropun Trkiye hatas, Trklerin ngilizlere yaklamasna neden olmutur ki, 1941de Dou Cephesi aldktan sonra bu hata, belki de Almanlar savan kazanlabilmesi iin Trkiye kozunu kullanmaktan alkoymutur.

202

Anadolu lerine Harekt: ki anayol ve ana demiryolunu izleyerek ve buna gre ok yava yaplabilir. Trklerin moralleri tam bir dalma ile kse bile, evrelenmi gruplar tarafndan sert direni beklemekteyiz. Zorluklar Toros Dalar tarafndan gsterilecektir. Bunlarn gneyinde, Suriyeye giden daha iyi haberleme ana ulamadan nce baka bir nemli engeli amamz gerekmektedir. Cephane, Trklerin en byk sorunlarndan biridir (Jacobsen 1988:316-317, 10 ubat 1941). 1941 ilkbaharnn sonlarna gelindiinde, Iraktaki Rait Ali isyann desteklemek isteyen Almanya Trkler ile mttefik olmay isteyecekti. Hitler, Ribbentropun 1 Martta Trkiyeye bask yaparak Mihvere katlmasn isteme nerisini reddetti ve von Papenin Trkiyenin tarafszlna sayg gsterme ve snrlarndan uzak durma dn tuttu (Bloch 2003:349-350). Aslnda Ribbentrop, talyay da Trkiyeyi feda etme pahasna memnun tutmaya alyordu (Barutu 1977:25-26). Ancak sava sonrasnda Nrnberg Hapishanesindeyken Almanyann Boazlar ele geirmeyi asla dnmediini ve Trkiyenin toprak btnlne sayg gsterdiini de yazmtr (Gerede 1994:163). Buna ramen Almanlarn Norvete yapmak zorunda kald ngrl ilk saldr benzeri bir hareketle, Trkiyenin yazgsn batan sonra deitirebilirdi. Propaganda Bakan Joseph Gbbels te Ribbentrop gibi Trkiyeyi aceleyle savaa ekmek ya da igal etmek yanlsyd. Gbbels, Trkiyenin Almanya tarafndan igali iin hazrlanan Askerler in Trkiye Rehberini stanbuldaki Alman kitaplarna gndermiti (Seydi 2006:48). Schellenberge gre, Trkler 1941de 37 tmeni Dou Trakyadaki dar alana ymlard. Buna ramen Bulgaristandaki Alman kuvvetleri glyd ve Trkiyeden buraya bir saldr alsa Trk birliklerinin asl ksmn bu dar blgede ksa zamanda yok ederlerdi. Dolaysyla Trkler akllca davranarak ngilizlerin de onayyla Almanya ile saldrmazlk antlamas imzalamlard (Schellenberg 1956:376). Trkler ile Birinci Dnya Sava boyunca birlikte grev yapm olan von Papen de tecrbeleri sayesinde Toroslarn geilmesinin ve geildikten sonra da lojistik destein buradan salanmasnn zorluu ile Trklerin direni gcn Almanyaya bildirmitir (Deringil 1994:60). 22 ubat 1941de Alman Dileri, Moskova Eliliine Romanyada 680.000 Alman

203

askerinin hazrda beklediini bildirmidir. Romenlerin 1941deki sava hazrl dikkatten kamamt. Bu durumdan hem Sovyetler Birlii, hem de Trkiye tedirgin olmutur (Aydemir 2000:179). 3 Haziran 1941de Dileri Bakan Saraolu, Almanlarn Rusyaya kar birlik konulandrmakta olduunu ve Ruslarn 120 tmeni karsnda, 20si panzer veya motorize 100 tmen topladklarn syledi. Saraolu, Alman-Rus Savann balayacan tahmin ediyordu (Karabekir 1995:301). Matapanda talyan Donanmasnn verdii ar kayp ve Giritte denizden yaplan harektn baarsz olmas da Dou Akdenizdeki ngiliz kontrolnn Trkiyeye verecei destek konusunda ipucu vermitir. Hitler, Trkiyenin Asyadaki blmnn igalini de ieren stratejik bir seenein Kraliyet Deniz Kuvvetleri tarafndan boa karldn anlamt (Denniston 1998:102). Almanlar, phesiz Dou Akdenizdeki ngiliz deniz gcyle tekrar mcadeleye girmek istemiyorlard.1 Trkiye, Rait Ali syanna Alman destei salayacak asker malzemenin geiine 1941 Maysnda Alman basksnn dorua ulat aylarda bile izin vermemi, sadece sava malzemesi kapsamnda bulunmayan uak yaktnn geiini kabul etmiti. Hatta ayn zamanda Vichy Fransasnn da transit gei iznini -nerilen sava malzemesine ramen- reddetmiti (Deringil 1994:149-150). Hitler, 11 Haziran 1941de karlan 32 numaral direktifte Trkiye ve ran zerine kuvvetli bir bask yapma imkan, bu memleketlerin de dorudan ya da dolayl olarak ngiltereye kar sava iin yararlanlabilir hale getirme ansn artrr demitir (Trk Subaylar 1999:58). Ancak Barbarossa balayal iki hafta olmasna ramen, n Asya ve Akdenizdeki ngiliz durumunu bozmak iin Anadolu zerinden ve Libyadan iki ynden genel bir taarruz da dnlmekteydi. Hatta Kafkasyadan rana da bir saldr yaplabilirdi. Bunun iin ncelikle Bulgaristanda toplanacak birliklerin Anadolu zerinden Suriyeye yapacaklar bir taarruzun muhtemelen Kafkasyadan ikinci bir harektla desteklenmesi tasarlanmaktayd (Jacobsen 1988:447, 3 Temmuz 1941). OKH,

22 Mays 1941, sabah konferansnda grldne gre, Girite kartma yapmak iin Yunanistandan denize alan 2. Panzer Tmeni, ngilizler tarafndan batrlan konvoyun en nemli birliiydi. 122 tank, 200 motorlu tat, 29 motorsiklet ve 1.328 adam kaybyla bu birlik, 21 Maysta yok edilmiti. (Jacobsen 1988:391).

204

13 Temmuz 1941de Libyadaki Orgeneral Erwin Rommelin Afrikakorps birliklerinin Trkiye ve Suriye zerinden Svey Kanal istikametinde yaplacak bir taarruzla koordine edilmesini gerekli gryordu. Ayrca Kafkaslar zerinden Basra Krfezi zerine taarruz iin de baz n etdler hazrlanmt (Guderian 1977:296). 13 Eyll 1941de Halderin notlarnda yazdna gre, Hitler ile yaz sonlarndaki stratejik durumunun deerlendirilmesiyle oluturulan memorandumda Almanlar Trkiyenin kendi yanlarnda savaa girmesinin nemi stnde duruyorlar, bunun asker ynden byk yararnn olacan dnyorlard. Trkiye, Alman yardm olmakszn da elde mevcut olan ngiliz-Rus silhl kuvvetlerini karada, denizde ve havada durduracak gce sahipti ve Karadeniz hakimiyeti iin deerli yardmlar salayabilirdi. Artk Almanlarn Trkiyeye saldr dncesi terkedilmi, Trkiyenin Alman tarafnda yer almas ilke olmutu (Jacobsen 1988:530-534). Hitlerin ran ve Trkiyeye ynelik bask oluturma dncesi, Almanyann Ruslar yenemeyii, Trkiyenin kat tarafszl ve Rusya ile ngilterenin 1941 yaznda ran igal etmeleri sayesinde tamamen suya dmt. G politikas uygulayarak rakiplerini siyas adan sindirme yoluna giden lkeler, eninde sonunda asker kltrleri kuvvetli olan lkelerin -gl olmasalar bile- beklenmeyen davranlar ile karlaarak bir anda evrelenmi olurlar ki, bu durum Trkiyeye son derece geni bir siyas manevra alan kazandrarak 1942de de lml bir ekilde kazanmakta olan tarafa kaymasn salamtr. Almanya, 1941 sonbaharndaki Tayfun Harekt baarszla uradktan sonra, Kafkasya ve Ortadou petrollerine ulamas iin Trkiye alternatifini deneyebilecei phesi yeniden domutur. Almanlarn Romanya ve Bulgaristana ynak yaptklar sylentilerine Trk Genelkurmay da katlmaktadr (Barutu 1977:239). Dolaysyla Trk devletadamlar 1942 baharnda Almanyann Trkiyeye saldrmasn beklediklerini birka kez sylemilerdir (Deringil 1994:169). Bununla birlikte tarafsz gzkmekteki srarlar, Dou Cephesi 1942 yaznda tekrar sndnda da srmtr. Yeni Babakan kr Saraolu, 5 Austos 1942de Mecliste yapt hkmet programn sunu konumasnda seneden beri dnyay yakan ve ykan haile nnde ve yarnda koruyamaz. Trkiye bitarafl umumi bir politik sisteminin

205

ilenmi bir eklidir. Ve politikamzn kimseyi endieye drmeyecek bir berrakl ve samimiyeti vardr diyordu (Dal 1988:99). Ancak Almanlarn Trkiye zerindeki etkisi de giderek artmaktayd ve Dou Cephesinde Trkiyenin de Almanlar ile birlikte ortak karlar vard. 29 Nisan 1942de Hitler, Mussoliniye Trkiyenin yava ama kesin bir biimde Mihveree yaklatn sylemiti. Hitlere gre Trkiyenin Rusyadan nefret etmesinin bunda byk pay vardr. Bu yzden Hitler, Trkiyenin Mihvere kar savaa gireceine kesinlikle inanmyordu (Deringil 1994:171-172). 1942 yaznda Karadenizin kontroln ele geiren Almanlar, Kafkasyaya da girince Trkiyenin Sovyetlerden akaryakt ikmali olana da ortadan kalkmt (Aydemir 2000:134). 1942 yaznda Almanlar, Trkiyeye silh alm iin 100 milyon Reichsmark deerinde bir kredi at. 9 Ekim 1942de Menemenciolu, ngiliz Bykelisi Hughe Montgomery Knatchbull-Hugessene Almanlarn Trkiye zerinden Msra ulamak isteyebileceklerinden sz etti (Deringil 1994:183). 1942 sonlarna gelinirken Alman daclar Elbruz Dann doruuna bayrak dikmiti. Trkiye iki cepheden Almanya ile komu olduunda bu dengenin bozulduu bir tehdit anlamna gelecekti ki, Trkiye Almanyann lehine rahatlkla savaa zorlanabilirdi. Byle bir durumda Trkiyenin gneyinde alacak cephe sayesinde savaa aktif olarak girmesine karlk bir ok seenei elinde bulundurmas hala sz konusuydu. nk Ortadou ve Msrdaki denge hem asker ve silh saylar, hem de ikmal ve iae stnl asndan henz ngilizlerin elindeydi. Trkiye ise ngilizler ile savamak istemiyorlard. Eer 1942 sonlarna doru Kafkaslardaki harektla birlikte Kuzey Afrikadaki harektn da Almanya lehine sonulanmas, Mihverin Trkiyeyi cepheden kuatmas anlamna gelirdi ki, dengenin kesinlikle ortadan kalkt byle bir durumda Trkiye ya says azalan seenekler dahilinde kendini otomatikman savan iinde bulur,

206

ya da Yugoslavya ile ayn kaderi paylard. Ancak Stalingrad facias, Trkiyenin Almanlarn yanna byk bir hzla kayarak Mihvere dahil olmasn engelledi.1 1942-43 k boyunca bile -az ve aslsz da olsa- Trkiyeye ynelik Alman tehdidinden sz edilmitir. 4 Mays 1943 basml Der Adler dergisinde Byk Bulgaristan balkl tantc bir yaz yaynlanmtr. Yaznn banda kullanlan haritada Bat Trakya ve Makedonyada Bulgaristann igalinde olan blgeler zellikle gsterilmitir (Der Adler, 1943:272). Bu tr yaynlar phesiz Trk kamuoyunu da tedirgin etmekteydi. Ancak 1943 yazndaki Kursk Muharebesinden sonra Almanlar Dou Cephesindeki inisiyatifi kaybedince Trkiyeye ynelik Alman tehdidi de ortadan kakt. Trkiyenin Almanya ile tek cepheden komu olmas dengeye dayal doal bir tehdit oluturuyordu. Trkiye, zamanla bu denge sayesinde bu tehdidi savuturdu. Tek cepheden komuluk aslnda Trkiyenin -savaa dahil olsun ya da olmasn- pazarlk seeneklerinin en ok olduu durumdur. Yine de ncelikli ilke tarafszln korunmas olduu iin, bu seeneklerin kullanlmas stnde fazla durulmamtr. Trkiye zerinde Alman tehdidi varken bile, Almanyann Trkiyeye saldrmak istemedii ortadadr. Ancak her eye ramen alternatif olarak Trkiyeye saldr planlar yapm olmalar doaldr. Fransann d, ngiltere Hava Savann kaybedilmesi ve spanyann tarafszlkta diretmesi sonrasnda, Rusyann yok edilmesi Almanyann ncelikli hedefi olmutur. Ancak o sralarda Almanlarn asl niyetini Trk Hkmetinin bilmesine imkan yoktu.

Eer Afrikadaki harekt Almanlar kazansayd, bu Trkiyenin Dou Akdeniz ve Ortadoudaki konumunun gzden dmesine sebep olabilirdi. Boazlar ise Trkiyenin elinde olsa da, olmasda da Dou Akdenizin gvenliini salayan Almanlar bunu artk nemsemezdi. Hatta bu durumda Sovyetler de Boazlar eskisi kadar nemsemez ve Trkiyenin suyuna gitmek zorunda kalabilirdi. nk Boazlarn gvenlii salam olsa da, Dou Akdeniz tamamyla Mihver kontrolnde olacakt. Ancak byle bir durumda Trkiye Rusyaya kar Almanya iin hl nemli olurdu ve ngilterenin blgeden uzaklamas ile birlikte Trkler de tarihi dmanlar olan Rusya zerine Almanya ile rahatlkla ibirlii yapabilirlerdi. Bu yzden ngiltere, blgede srekli bir aktr olarak kalmaya gayret etmi ve bylece Trkiyenin de Almanlarn yanna kaymasn geciktirerek Dou Cephesinin dengeli srmesine yardmc olmutur. Balkanlar, Girit ve Kuzey Afrikadaki yenilgilerine ramen ngilizlerin bu srar, sadece Ortadou kaynaklar veya Hindistan yolu ile deil, Dou Cephesinde yaanan gelimeleri takip eden Trkiye ile de olmutur.

207

3.1.2. Sovyet stnl Safhasnda Artan Sovyet Tehdidi

Trk-Rus likileri, her iki lkenin de ilk saldrmazlk ve tarafszlk antlamas olan 1925teki Dostluk ve Tarafszlk Antlamas ile olumlu bir dneme girmiti. Ancak karlkl ilikiler 1933ten itibaren ilikiler inie gemi ve 1936daki Montreaux Szlemesi sonras da huzursuzluk belirginlemitir (zbey 1999:537). MolotovRibbentrop Pakt ise Sovyet yaylmacln krklerken, kr Saraolunun 26 Eyll-16 Ekim 1939 arasndaki Moskova grmeleriyse Trk-Sovyet ilikilerinin bozularak Rusyay Birinci Dnya Savandan beri yeniden Trkiye iin tehdit konumuna getirmitir. 1940ta Trkiye aleyhinde yayn yapan Sovyet Radyosu, Rus topraklarna ynelik dzenlerle uraanlarn, sonunu hazrlam bulunuyoruz, hazrlamak zereyiz, hazrlayacaz eklinde bir tehditle yaynn noktalyordu (Barutu 1977:133). Trklerin Almanlar ile bir alp veremedii de yoktu. Mihver ilerleyii dneminde Almanya, Trkiyenin toprak btnlne dokunmamt (Weisband 2002:173). Zaten gerek Alman tehdidi de 1941de Dou Cephesinin almasn izleyen aylarda bitmiti. 1941 balarndan 1942 sonlarna kadar Trkiyeyi savatan uzak tutmaya alan Mttefik politikalarna destek veren Sovyetler Birlii, Stalingraddan sonra Trkiyeye kar olan eski politikasna geri dnd (Uluksar 1999:400). 31 Ocak 1943te Hitlerin dnyaya gnderdii mesaj, Trk gazetelerinde manetten verilmiti: Alman Fhreri, meselenin ya Komnizmin Avrupaya yaylmas, yahut da Almanyann zaferi olduunu syledi.1 Bu szler ayn zamanda Trk yetkililerin de korkularn vurguluyordu. Kursktan itibaren yn artk belli olan Dou Cephesindeki g mcadelesinin getirdii Sovyet stnl dnemi, Trkiyenin statsn tamamen deitirmitir. Trkiye, Rusya ve ngiltere iin tampon lke olmaktan kmt. 1943ten itibaren Almanlar Dou Cephesine ellerinde ne varsa yollamaya baladklarndan Trkiyeyi igal iin birlik ayrabilecek halleri de kalmamt.2 Aksine imdi
Cumhuriyet, 31 kincikanun 1943, 19uncu yl say: 6629. Baz eserlerde 1940 sonlarndan 1944 balarna kadar Trkiyenin Almanlar tarafndan igal edilme riski olduu sylenmektedir (Seydi 2006:5). Ancak bu tarih aral gerekte 1940 sonlarndan 1943 ortalarna kadar olabilir. nk Almanlarn 1943 banda Stalingraddaki kayplar kapatmas zorluklar ile olmu,
2 1

208

Bulgaristandaki Mihver varl, Trkiye zerinden gelebilecek bir tehlike ile yz yzeydi. Artk Trkiyenin tarafszl Almanlar iin son derece nem kazanmt. 1943 Eylln de zvestia, Trkiyenin tarafszlnn gittike Almanya iin daha yararl olduunu ve bunun Almanlarn Balkan kanadn koruyarak Dou Cephesine daha fazla birlik yabildiini yazyordu (Deringil 1994:204). 1944te Almanlar ekilirken Oniki Aday boaltmlar, bunlarn Trklere verilmesini nermiler, ngilizler ise bunu reddetmilerdi. Ruslar ise bu konuda Trklere scak yaklamlardr. Ancak Saraolu ileride Ruslarn Boazlar ile ilgili talepleri ncesi bunun bir oyun olduunu sezmiti (Osten 1992:138).1 8 Austos 1944te kan Almanya ile Trkiye arasnda bir harp karsa Bulgaristan Alman ordularna geit vermeyeceini Berline bildirmi haberiyse, Trkiyeyi hzla savaa sokabilmek iin Sovyet ta da Mttefik propagandas kokusunu hissettirmektedir.2 Trklerin durumunu hassaslatran konu Trk-Sovyet ilikileriydi ve bu ngiltereyi de endielendiriyordu (Denniston 1998:113). Clutton, 7 Ocak 1943te Trkleri aa karmann en iyi yolu, Ruslardan duyduklar korkuyla Bulgara duyduklar byk nefreti birletiren bir plan yaparak, Trkiye ile Bulgaristann arasn amak olacaktr diye yazmt (Denniston 1998:129). ABD maslahatgzar Kelley ise 21 Ocak 1942de Washingtona gnderdii raporunda .Trk-Sovyet ilikileri, Trkiyeyi ngiltereye balayan zincirdeki en zayf halkay tekil etmektedir diyordu (Barkay 2001:98). Dou Cephesinde Almanlarn Sovyet zulmnden kurtulmak isteyen Trkler ile ibirlii yapmaya almas da zinciri krmak isteyen Almanlarn bu en zayf halkay zorlanmaya almasndan baka bir ey deildi. Menemenciolu, unlara (Batl
1942 Kasmndan itibaren Tunus ve Vichy Fransasn kontrol etmek iin birlikler ayrmtr. Kald ki, Almanyann Yugoslavyadaki Partizanlar ile geni lde mcadelesi de 1943te kzm ve yaylm olduundan buralara yeni birlikler sevk etmek zorunda kalmlardr. Bunlarn haricinde beklenen Mttefik kartmalarna kar, Fransa, Sicilya, talya ve Yunanistana ynak yaplmtr. Tunusa gnderilen ve Msrdan ekilen tmenler ise 10 Mays 1943te Afrika Afrika Panzer Ordusunun teslimiyle tamamen kaybedilmitir. Temmuzun ilk yarsndaki Kursk Yenilgisi ve Sicilya kartmas ise Almanlarn artk baka blgelere birlik ayrmasna izin vermemektedir. Savan son bir-birbuuk senesi Almanyann savunulmas iin alelacele hazrlanan tmenlerse eksik ve dk kaliteli olduundan, saldr gleri de dktr. Dolaysyla 1943 Temmuzunu, Almanyann Trkiye zerindeki igale ynelik asker etkisinin kalkt dnem olarak grmek mmkndr. 1 Aslnda Ruslar durdurmak isteyen sadece Trkler deildi. Churchille gre, Trkiye savaa girerse Trk-ngiliz birlikleri Balkanlardan kuzeye ynelerek Ruslarn Avrupa ve Balkanlara ilerlemesini engelleyecekti (Koak 2003, 2:155-156). 2 Tanin, 8 Austos 1944, 35/4454-340.

209

Mttefikler) Rus na kar koyabilecek tek g olan asker potansiyelini yok etmeye frsat bulamadan nce, Ruslarla savamaya balayacaklarn anlatmak iin kendimi helak ettim. demitir (Weisband 2002:118-119). Trkler, Rusya kazand takdirde hi deilse Gneydou Avrupada Amerikan askerlerini grmek istiyorlard (Weisband 2002:115). Ne de olsa Trkiye, byk glerin Balkanlarda nfuz kurmasna kar olup, bu konuda en ok ekindii lke de Rusya idi (Koak 2003, 2:154). Trkiyenin korkularnda ne derece hakl olduu, savan son gnlerinde su yzne kmtr. Yaltadan ksa bir sre sonra, 24 ubat 1945te Montreux Szlemesinin yeniden gzden geirilmesi talebini Sarpere bildiren Molotov (Kurtcephe 1998:129), 19 Mart 1945te de Bykeli Selim Sarpere 1925 ylnda imzalanan Trk-Sovyet Tarafszlk Antlamasnn Sovyet Hkmeti tarafnda feshedildiini bildirmitir. Trk Hkmetinin bir ittifak antlamas nerisine yant olarak Ruslar, 1 Haziran 1945te Kars ve Ardahann Rusyaya braklmas ve Boazlarda Rusyaya s verilmesi koullarn ne srmlerdir (zbey 1999:539).1 Moskova, 7 Haziran 1945te Sarpere ikinci szl notay vererek Kars ve Ardahann yan sra Boazlar savunmak iin s talebinde de bulunmutur (Deringil 1994:252). Trk yetkililer kaytsz, artsz teslimiyet ilkesini tehlikeli bulduklar iin Batl Mttefikleri srekli uyararak bunun mmkn olduunca douda olmas gerektiini vurguluyorlard (Weisband 2002:117). Ancak mttefiklerin bir Dou Cephesi yoktu. Bat cephesi aldnda denizar olmas dolaysyla cidd ikmal sorunlar, ksa olan mesafeye ramen mttefik harektn zaman zaman durdurmutur. Ruslar ise Dou Cephesinin son 11 ay boyunca Almanlara neredeyse nefes aldrmamlardr.

17 Aralk 1925 tarihli Tarafszlk Antlamas Sovyetler tarafndan feshedilse de, Antlama sresi bittike yeni protokoller ile 7 Kasm 1945e kadar uzatlmtr (Erkin 1987:146).

210

3.2. TRKYEY SAVAA SOKMA ABALARININ DOU CEPHES BALANTISI

Almanlar da, Ruslar da, ngilizler de sava ilerledike 50ye yakn tmene ve bir milyonu akn asker sahip olan Trkiyeyi kendi yanlarnda grmek istiyorlar, kar tarafta grmekten ise phesiz ekiniyorlard. Ekipman destei giderildikten ve ilk modern sava deneyimlerini edindikten sonra Trk birliklerinin kalitesi sahip olduu derin ve kuvvetli asker kltrn sayesinde ortaya mutlaka kacakt. Dolaysyla sadece corafi adan deil, Trkiyenin asker adan da dengeyi savaa giren tarafn lehine evireceini dnebiliriz.1 Dolaysyla Almanlar ve ihtiya hissettiinde de Ruslar Trklerin kendi yanlarnda savaa girmesini istiyordu. Almanlar bunun iin Trkiyeye ynelik Trkiye iinde ve dnda eitli ve daha ok yapc faaliyetler yrtrlerken, Sovyetler daha ok Trkiye ile iyi ilikilerde bulunan Mttefiklere bavuruyor, ya da oldubitti kartn oynamaya alyordu.

3.2.1. Stalinin Trkiyeye Yerleme Siyaseti

Molotov, 1940taki grmelerden Moskovaya dndkten sonra, 26 Kasm 1940ta Trkiyede s kurulmas, Bulgaristann korunmas ve Finlandiyann igali gibi konular da belirtmiti. Ancak Hitler, Ribbentropa cevap gndermemesini syledi (Bloch 2003:343). Ancak Sovyetler, Almanya ile ilikileri 1940-41 knda gerginlemeye balaynca, Trkiye ile ilikilerini yumuatmak istemitir. 1940 sonlarnda Vichydeki Sovyet Bykelisi, Trk Bykelisine Sovyet Rusya yldan beri ine sava gereleri vererek yardm etmektedir. Eer Trkiye savaa girmek zorunda kalrsa, ine yapt yardmn en az katn Trkiyeye yapacamz pek doaldr demitir (Barutu 1977:146). Mttefikler Trkiyeyi savata kendi yanlarnda grmeyi her zaman arzu etmilerdi. Ancak Trkiye, Almanya ile saldrmazlk antlamas imzalaynca ngilterenin
1

Trkiye herhangi bir yanda savaa girse, dier mttefik lkelere gre daha kuvvetli bir sava kltrne sahip askeri olduundan Trk askerinin iyi arpaca bekleniyordu ki, bunu da daha sonra 1950-51 yllarnda Korede kantlamlardr.

211

Sovyetlere Boazlardan yardm gnderme dncesi de hayal olmutur (Yavuz 1998:161). Buna ramen Stalinin, Trk topraklarnda asker bulundurma isteinin gizlice devam ettiini syleyebiliriz. Eer Trkiye yanl bir zamanda savaa girer ve akabinde Almanlar da Trakyay igal ederlerse, Trkiyenin en istemedii gelime vuku bulabilir. Boazlar Kzlordunun yardmyla kurtarlabilirdi (Koak 2003, 2:195).1 Sovyet ordular 1941de yenilirken bile Stalin, Trkiye istilya urayacak olursa Rusyann yardma koaca szn vermiti (Weisband 2002:132). Hatta Stalin, 1941 Aralknda Ploestideki petrol tesislerinin bombardman iin Trkiyedeki hava slerinden yararlanlmasn tavsiye etmiti (Koak 2003, 2:155). te yandan Sovyet birliklerinin rann kuzeyindeki Gney Azerbaycan igal etmesi Trkiyenin gvenliine olumsuz etki yapt. Trkiye ve randaki Sovyet ajanlar II. Dnya Savandan hemen nce Krt ve Ermeniler tarafndan kurulmu olan ve Ortadouda bir Krt-Ermeni devleti kurmay hedefleyen Hoybun Cemiyeti ile birlikte alyorlard (Akgl 1998:167-168). 1941 Eyllnde Trk istihbaratnn edindii bilgilere gre, Sovyet igalindeki randa Ruslar blclk hareketlerine destek salamaktayd ve bu da Trkiye zerinde olumsuz tesir yapmaktayd. ngilizler de Sovyet igalindeki blgelerde olaylarn ktklarn renmiler ve Trkiyenin tepkisi konusunda Ruslar uyarmlardr (Deringil 1994:156). rann igali, Ruslarn Gneydou Anadoluya szarak buradaki Krt ayrlklar ayaklandrma kozunu artrmtr. 1942de gney ve dou snrlarndan Trkiyeye giri yapan 94 Rus ajan yakalanmtr. Rusya, Trkiyedeki ayrlk Krt airetlerine destek vermi ve bu durum sava boyunca da devam etmitir. Rusyadan yardm grenler arasnda eyh Sait isyanndan sonra idam edilen Seyid Abdlkadirin olu eyh Abdullahta bulunmaktayd. Rusyada toplanan Krt gruplarn dier bir aya da Kuzey Iraktayd ve 1942de kartt isyanda Irak ve ngiltere tarafndan datlan Molla Mustafa Barzani de kuzey randaki Sovyet kontrolne snmt. 1942 Temmuzunda Ardahan ve Borka blgelerinde Rus paratler yakalanm, Hasankale civarna inen bir Rus uann pilotu tutuklanarak bunlar Yozgattaki esir kampna sevkedilmiti. 1943te Van-zalpte Orgeneral Mulal tarafndan ortaya karlarak nlenen isyan giriiminin
1

Benzer bir durum Almanlarn Yunanistan igali srasnda yaanmt. ncelikli tehdit olarak her zaman Trkiyeyi kabul eden Yunanlar Egedeki baz adalar Almanlarn igal etmesini Trklere tercih etmilerdir.

212

aslnda Rusya tarafndan ok geni bir isyan hareketinin paras olduu ortaya kmt (Akgl 1998:169-171). Ayrca Saraolu, 1942 Hazirannda Saydama son zamanlarda Trk-Sovyet snrnda grlen yabanc uaklar bildirmiti. Almanlar sz konusu uaklarn ve Kars civarnda bulunan planrn kendilerinin olmasna imkan olmadn ve Sovyetlerin ellerine geirdikleri Bf-109, Bf-110 ve Ju-87 Alman yaps uaklar tamir ederek Alman iaretleri ile kullandklarn tespit ettiklerini ve bunun Trk-Alman ilikilerini sekteye uratmak amacn tadn, Luftwaffe Genelkurmaynn ilke olarak Trk topraklarna riayet edilerek Trk Hava Sahasnn ihlal edilmemesi konusunda talimat verdiini bildirdiini aklamtr.1 Stalingrad Muharebeleri devam ederken, Arpaay (Kars) blgesindeki 246. Hudut Alay Komutanl, Kafkaslardaki gerilimin artmasyla Sovyetlerin Trkiyenin tavrnn ne olacana ynelik ipular elde etmek iin istihbarat faaliyetlerini artrarak snrdan ajan szmalarn artraca dncesiyle birliklerin yarsn gece pusularna yollamaya balam, bu da ksa srede olumlu sonu vermitir. Bu sayede iki- kiilik ya da daha byk gruplar halinde mlteci klnda NKDV ajanlar blgede bilgi edinmek amacyla szarlarken pusuya drlerek esir edilmilerdir. Bu esirlerin says alt ayda yzlerce olmu ve bunlar Trk hkmeince Sivasta alan kamplarda enterne edilmilerdir (Trk Subaylar 1999:171-173).2 1943ten sonra istikrara kavuan Sovyet ilerleyii, Alman stnl dneminde manevra alan daralan Sovyet siyas basksn eskisinden de ok artrmt. Bylece Trkiyeye yerlemek iim artk gizli faaliyetlerin arkasna snmak zorunda kalmayan Stalin ise, 1945te Trkiyeyi dorudan tehdide ynelmitir.

3.2.1.1. Karadenizde Batrlan Trk Gemileri

23 Haziran 1941de Refah Vapurunun Akdenizde torpillenerek batrlmas ve verilen ar kayplar Trkiyeyi ok sarsmt. Ancak sonradan benzeri olaylar, daha kk
1 2

BCA: 10.232.562.11 stemen kr Erkaln anlarndan.

213

apl olmakla birlikte Egede ve en ok ta Karadenizde yaanmtr. 5 Kasm 1941de 145 tonilatoluk Kaynakdere Motoru bir denizalt tarafndan durdurularak top atei ile batrlm, filika ile ne adaya karlan yedi mrettebat sa olarak kurtulmulardr. 21 Kasm 1941de ise 550 tonluk Yenice Vapuru ise malzeme gtrd Burgazdan stanbula dnerken torpillenmi, gemini yalnz iki kaptan kurtulmu mrettebatn dier 12 kiisi yaamlarn yitirmilerdir.1 Alman Hkmeti, iki Trk gemisinin onbe gn iinde batrlmas zerine Trk Hkmetine gnderdii tebligatta Karadenizde Alman denizaltsnn bulunmadn aklarken, 23 Aralk 1941de Sovyet Tass Ajans Trk vapurlarnn Sovyet iareti tayan Alman casus denizaltlar tarafndan batrld haberini gemitir. Gazetelerin yazdna gre Trk Hkmeti, Trk gemilerinin batrlmas zerine Bulgaristana ve Romanyaya olan seferleri askya almtr (Trkmen 1999:104-109). 24 ubat 1942 gecesi 200 tonluk ankaya Motoru Karadeniz Boazna yakn Trk sularnda atei ile batrlmtr. Filikalar ile kamaya alan mrettebata da tonluk Tepe Vapuru kaybolmutur. 3 Mart 1942de 1.750 ate almtr. Bu olaydan ksa bir sre sonra da stanbuldan Burgaza gitmekte olan 120 tonluk Adana Vapuru stanbul Boazndan ktktan bir sre sonra bir denizalt tarafndan topillenerek batrlmak istenmi, kaptan gemiyi kurtarmay baarmtr. Mays 1942de 235 tonluk Duatepe vapuru neada aklarnda batrlm; sekiz mrettebat karaya kmay baarmtr. Bu olay da gemi Bulgaristandan dnerken meydana gelmitir. Basna gre geminin be denizalt tarafndan takip edildii sylenmektedir. 23 Mays 1942de de Bulgaristandaki Zerova yaknlarnda Zafer motoru torpillenerek batrlmtr. Mrettebatn dokuzu sahile ulaarak kurtulmutur. Haber kaynaklar motora bir Sovyet denizaltsnn torpil attn sylemilerdir (Trkmen 1999:110). 9 Ocak 1943te hsan adl 500 tonluk gemi batrlm, gemide bulunanlardan 26 kii lrken ve 44 ise sa kurtulmutur. Geminin kaptan patlamadan hemen ncebir maynn ya da torpilin zerlerine geldiklerini grmtr (Trkmen 1999:115).

1941 Kasmnda bir Rus Denizaltsnn bir Trk Gemisini batrd Trkiyenin Amerika Bykelisinin ABD Dileri Bakan MacMurraye mesajndan anlalmaktadr. Trkiye bu olayla ilgili olarak protesto etmeme karar alm, sadece Menemenciolu Amerikallara sitemini belli etmitir. (Weisband 2002:40, dipnot 56).

214

Gemilere yaplan saldrlarn Sovyet denizaltlar tarafndan yapldklar ortadadr. nk son olayn haricindeki olaylar Alman denizaltlar Karadenize gelmeden vuku bulmulardr. Zaten Ruslarn suu hemen Almanlara atma yoluna gitmeleri de bunu dorulamaktadr. lk olaylarda grld gibi, Trk Hkmeti bandan beri bu ilerin arkasnda Ruslarn olduklarnn farkndayd. Ruslar, szde Trkler ile Almanlarn arasn amak istiyorlard. Almanlarn Karadenizde denizaltlar bulunmadna dair aklamalar dorudur. Almanlarn Karadenizdeki 30.U-bot Filotilla Komutanl Kstencede Ekim 1941de kurulmusa da, bu filotillann ilk be U-botu olan U-19, U-20, U-23, U-24, ve U-91 Ekim 1942den itibaren buradaki grevlere balamlardr. Bunlara daha sonra 6 Mays 1943te U-18 eklenmitir. Almanlarn Karadenizdeki tek U-bot filotillas olan 30. Filotilla 10 Eyll 1944te kapanana kadar toplam bu alt U-bota sahip olmutur. Bu botlardan U-18 ve U-24, 25 Austos 1944te gelen Rus birliklerine dmemek iin Kstencede kendilerini batrmlard. U-9, 20 Austos 1944te Sovyet uaklarnn brakt bombalar ile batrlmt. U-19, U-20 ve U-23 ise Romanya ve Bulgaristan dtkten sonra Karadeniz ile Almanyann alakas kalmamas zerine Ereli aklarna gelerek 41,16 kuzey enlemi ve 31,26 dou boylamnda kendilerini batrdlar.1

3.2.2. Almanlarn Dou Cephesi Siyaseti Ve Trkler

3.2.2.1. Almanyann Dou Siyaseti ve D Trkler

Baz Alman komutanlar hala Trkiyenin eninde sonunda Birinci Dnya Savanda olduu gibi kendi yanlarnda savaa gireceklerini dnyorlard. Buna Hitlerin de inand dnlebilir. Orgeneral Hoth, 30 Mart 1941de Reichstagtaki toplantdan sonra Hitlerin, Almanyann Birinci Dnya Savandaki durumunun k noktas olacan (Barbarossa iin), sonra Avusturya (ve Macaristan), Bulgaristan ve Trkiye ile

www.uboat.net Bunlardan U-20, 26 Haziran 1943te bir Sovyet eskortu tarafndan sualt bombalaryla ar hasara uratld iin Kstenceye dnmek zorunda kalmtr. (www.uboat.net/boats/U20.htm

215

mttefik olunacan sylemi, Avusturyann (ve Macaristan) u anda kendi yanlarnda olduunu belirttiini not etmitir (Frster 2004:70). D Trkler, sava boyunca Yunan, ngiliz, Sovyet ve Alman ordularnda arptlar. Almanlar esir alnan Yunan askerleri iindeki Trklerin -en azndan bazlarnnTrkiyeye gemesine izin vermilerdi (zkarabekir 2005:25-26). Trk d siyasetinde D Trklerin etkili konuma gelmeleri ise, Almanyann Rusyaya saldrmas ve 1941deki ilk zaferleri ile balamtr (Baykara 1998:98). Dou Cephesi aldktan sonra Rusyada yaayan Trkler, Almanlar iin nemli bir konu oldu. O dnemde Sovyetler Birliindeki Trk nfus 40 milyon civarndayd (Koak 2003, 1:663) ve bunlarn ou Sovyet basksndan bkmt. Kzlordu mensubu esirler iinde Sovyetler Birliinin esaretinde yaayan ok sayda Trk ve dier milletlerin de youn olduklar dikkati ekmmitir. Almanlar, ok gemeden Sovyetlere kar bir yandan bu esirleri, dier yandan da buna bal olarak Sovyetler Birliinde bulunan dier Trklerin kurtarlmas iin yanp tutuan Trkiyedeki ve Avrupadaki Turanclar birlikte kullanabilecekleri bir alma balatmlardr. Bylece Dou Cephesinde Kzlordunun say stnln snrlarken burada yaayan halklar da kendi taraflarna ekebilecekler, dolaysyla igalden sonra buralarn kontrolnde de fazla zorlanmayacaklard. Bununla birlikte, Trkiyedeki Alman yanls kuvvetli bir toplulukla ilikiler sayesinde de Trkiyeyi kendi tarafna yaklatrmay hzlandrabilirdi. Sava dneminde D Trkler grup halinde gze arpmaktayd: Birincisi Zeki Velidi Togann ban eken ve aktif olarak Rusya aleyhinde alyor grlenler (bir ksm Trkistanl da dahil), ikincisi Rusya aleyhinde alan ancak bir sre sessiz kalanlar (Ayaz shaki gibi), ncs ise Krm ve Azerilerin iinde bulunduu, Trk D Siyasetini doru yorumlayp, sadece ondan aldklar direktifle hareket edenler (Baykara 1998:100). Barbarossa Harekt baladktan sonra, gal altndaki Dou Blgeleri Bakan Alfred Rosenbergin, henz 1941 Nisannda igal edilecek Sovyet topraklar iin yetkili olacak Rusya Komitesi Bakanlna getirilen Georg Grosskopta grev ierii verildi. Bunun zerine Kafkasyal ve Trk-Tatar mltecilerle ve Trk siyas ve asker

216

mercileriyle, douda yllarca sren faaliyetleri sayesinde bir ok ba olan eli Werner Otto von Hentig Gneydou Avrupa kavimlerinin meselelerinin incelemesini yrtecekti. Bu daire Alman ilerleyiini kolaylatacak bir ekilde yerel halka birok dilden brorler hazrlyor, Trkiyedeki Turanclar, Sovyet topraklarnda yaayan Trk halklar, Afganistan, Orta Asya, Hindistan ve Dou Trkistan ile ilgileniyordu (Tekin 2001:128-129). von Papen, 14 Temmuz 1941de Berline yollad bir raporda Harp Okulu Komutan General Ali Fuat Erdenin kendisine Kafkasyada Trk halklarnn yaad yrelerde bir dizi Trk tampon devletlerinin kurulmasndan yana olduunu sylediini yazyordu (Deringil 1994:161). Yine von Papenin Alman Dilerine gnderdii 10 Kasm 1941 tarihli rapora gre General Ali Fuad Erden, 1941 Kasmndaki Almanya gezisinde Kiev Muharebesi ve Dinyeper Irmann geilmesi harekt ile ilgili bilgi almtr. Erden, harekt Trk Askeri Akademisinde okutulmas iin Rus kuvvetlerinin durumuyla ilgili plan ieren bir harita istemitir. Bununla birlikte Erden, Krm ve Kafkasyaya doru giriilen harekt ile ilgili grlerini de aklamtr. Ayrca Krm Harektnn bitiiyle Krm Tatarlarnn oluturduu bir ynetimin kurulmasnn Trkiyeyi politik bakmdan byk lde etkileyeceini bildirmitir (Uurlu 2003:179-181).1 Almanlar 1942 Nisannda Berlinde, Kafkas halklar zerinde uygulayacaklar propaganday tespit ettiler. Almanlar, bu halklarn Sovyet ynetiminin hangi uygulamalarndan ikayeti iseler o konuda yardmc olacaklarna sz veriyorlard (Alpargu 1998:269). 1942 Austosunda Rusyay iyi bilen General Kstring Kafkasya Valisi yapld.2 Ayn ay iinde Sovyet harp esirlerine uygulanacak muamele ve onlarla ilgilenme esnasnda ortaya kacak meselelerin halledilmesi iin Dou Milletleri Mensuplar Merkezi (ZAVO) kuruldu. Bu teekkln grevi dier merciler tarafndan temin edilmedikleri takdirde bilgi vermek, giyecek, yer ve seyahat yardm salamakt. ZAVO, propaganda, dergi, eitici kurslar ve daha sonra mill temsilcilikler gibi teknik yardm salyordu (Tekin 2001:138-139).

General Erden ve Emekli General Erkiletin seyahatlari.15 Ekim ila 5 Kasm arasnda gereklemitir (Jaeschke 1990:60). 2 www.feldgrau.com/rvol.html

217

Bu arada Trk Hkmeti de durumdan faydalanmaya alyordu. Von Papen, 27 Austos 1942de Alman Dileri Bakanlna gnderdii siyas raporda son bir demecinde Saraolu, Trk-Mool fikrine balln dile getirerek bu duygunun dolayl biimde ak duruma gelmesini salamtr demitir. Raporda ayrca Trk-Mool genlerinin bir ksmnn Trk niversitelerine gnderilmesi gereinden bahsetmektedir. Von Papen ayrca Babakan olarak Saraolu, Trkiyeyi tehlikeye atmamak iin tarafszl kesin olarak korumak durumundadr. nk ona gre, yakn olduu tartmasz kabul edilecek Rus yenilgisi ngilizleri bar istemeye zorlayacaktr diye eklemitir (Uurlu 2003:219-220). Kafkaslarn zaptndan sonra Almanlar, burada bir Kafkas Kraliyet Komiserlii oluturacaklard. Dahil edilecek blge ise Rostov-Hazar Denizi-ran-Trkiye arasnda kalan kesimdi (Alpargu 1998:269). Kuzey Kafkasyann Alman igaline girmesi zerine Kafkas mill temsilciliklerinin birok yesi geici idari organlar oluturmak zere Stavropole nakledilmilerdi. Ancak asl yer alt faaliyetlerinin balamas Stalingrad Muharebesinden sonraya rastlamtr. Yani ge kalnmt. 1943 sonralarnda personel eksiklii bu konudaki planlarn uygulanmasn kmaza sokmutur (Tekin 2001:143). Bu arada Schellenberg, Trkiyenin Almanyadaki bykeliliinde verilen bir resepsiyonda Trk Bykelisinin Trk Dili ve diyalektleri zerine derin bir bilgisi olduunu grm ve ondan bu diyalektlerin bir zincir eklinde Karadenizden Moolistan ilerine kadar uzandn,eer bir kiinin bu dilde alrsa tm bu alan iinde iletiim kurmakta zorlanmayacan renmitir. Schellenberg, Trklerin Almanlarn Rus gcn azaltmasndan memnun olduklarn, st dzey Trk yetkililerle yapt konumalardan Trklerin Rusyadaki eitli Trk gruplaryla kesin dini ve siyas balar koruduklarn ve bunlarn anavatanla tekrar birleme olaslklarn aratrdklarn grmt. Bunlardan Krm Tatarlar ve Azeriler nde geliyorlard. Bu nedenle Schellenberg, Alman liderlerini ele geirilen blgeleri koloniletirme yerine en azndan bir eit otonom idareler kurmalarna ikna etmeye almtr. Detayl raporlar verdii Himmler bunu olumlu karladysa da, konuyu Hitler ile derinlemesine tartmaya ekinmiti (Schellenberg 1956:376-378).

218

1944 yaznda Kzlordu igal edilmi blgelerin ounu kurtarnca Dou Blgeleri Bakanl fonksiyonlarn byk lde kaybetti. 10 Kasm 1944te devlet komiserlikleri lavedilmi, ancak Resenberg bakan olarak yerini korumutu. Profesr von Mendenin yabanc milletler dairesi ise harbin son gnlerine kadar ayakta kalmay baarmtr (Tekin 2001:140-141). Almanlarn Rusyada yaratmaya altklar siyas oluumlar ok yaamad. Ama Alman Ordusu Dou Cephesinde arpacak yzbinlerce mttefik asker kazand.

3.2.2.2. Alman Ordusunda Trkler

1941de yenilmekte olan Kzlordu askerlerinin morali bozuk, eitimi ve tehizat yetersiz, ounun ise sava tecrbesi yoktu. Ksa srede dalan Kzlordu birliklerinden ok sayda Trk te esir dmt. Baz Trkler gnll olarak Alman Ordusuna katldlar. Bunun ncelikli nedeni, Sovyetler Birliinin zellikle senelerdir Trklere uygulad baskyd. 1941de Krma giren Manstein, Krm ahalisine yaptklar yardmn ve dini adetlerine gsterdikleri hogrnn karlnda, Krm Tatarlarnn kendilerine sempatiyle baktklarn, hatta kylerini etelerin basknlarna kar koruyabilmek iin kendi savunma taburlarn kurduklarn sylemitir (Manstein 1962:239). Almanlarn yannda savaan Krm ve Trkistan birlikleri zellikle n plana kmaktadr. Bunlar savaa Kzlordu tarafna katlm, ancak gnll olarak teslim olmulard. lk balarda Almanlar bunlara dikkat etmediler. Ama sonra gnll birliklerinde Alman saflarna katldlar. Osttrkischer Waffenverband Der SS (SS Dou Trkistan Silhl Birlikler) ats altnda cepheye gittiler (zkarabekir 2005:2930). 30 Aralk 1941de yaynlanan gizli bir memorandumla (OKW) drt lejyonun toplanaca bildirildi. Birincisi Trkistan Lejyonu olup, Trkmenler, zbekler, Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar ve Tacikler, ikincisi Kafkas-Muhammedan Lejyonu

219

olup, Azeriler, Dastanllar, ngular, Lezginler ve eenler, ncs Grc Lejyonu olup Grcler ve drdnc de Ermeni Lejyonu olup Ermenilerden oluacakt. Bunlar arasndan kurulan en byk formasyon 162. Trkmen Piyade Tmeni olup,1 Almanlar, Trkmenler ve Azerilerden olumaktayd. Kafkas liderlerin almalar sayesinde Almanlar tarafndaki Kafkas gnlllerin says da 102.300 bulmutu.2 Trkistan Lejyonundan sava boyunca cepheye gidenlerin toplam says ise 300.000i bulmutur (zkarabekir 2005:166). Ayrca Krm Tatarlarndan oluan bir SS Da Tugay da (Waffen-Gebirgs-Brigade der SS) vard. 1944te 3.000 kii olan bu birlik 1945te 8.500 kiiye ulamtr (zkarabekir 2005:162). Trk birlikleri ilk kez Krmda, sonra Kafkasya, Stalingrad, Smolensk ve Leningradda savaa sokuldular. Balangta subaylarn hepsi Alman olup, sonradan Alman asker okullarnda staj yaparak iyi derece ile mezun olan Trk subaylar da alt komuta kademelerine dahil edilmilerdir (Ertrk 2005:173).3 Trk birliklerine komuta eden Tmgeneral Heigendorf, 1941 Haziranndan itibaren Trkleri gnll birliklere alsaydk, hem bir milyonun zerinde Trk asll o gnn artlarnda esir kamplarnda hayatn kaybetmez, hem de biz kendi milletimizden olan askerler kadar itimada layk Trk gnlllerinden faydalanrdk demitir (Ertrk 2005:180). 1942 sonbaharna kadar 260.000 kadar Trk gnll Alman silhl kuvvetlerine katlmt (Ertrk 2005:160). Trk gnlllerin talebini kabul eden Almanya, 1943te Azerbaycan ile birlikte Trk devletlerinin bamszlklarn resmen tand (Ertrk 2005:169).4 Almanlar, Kafkas eteklerinde Romen da tmenlerinin yansra Trk taburlarn da kullanyorlard (Jacobsen 1988:665).5 1942 yaznda Kafkaslarda ekilen Kzlorduya kar Karaay-Balkar Milis Kuvvetleri de mcadele vermi ve bunlar NKVD tmenlerine kar nemli baarlar salamlardr (Alpargu 1998:270). Kasm 1942de,
162. Trk Tmeninin mevcudu 19 tabur ve 29 blkten olumaktayd (Koak 2003, 1:687). www.feldgrau.com/rvol.html 3 Cabbar Ertrk, ayrca Trk ve Alman subaylar arasnda rk ayrmndan dolay kan anlamazlklarn saysnn da az olmadn sylemitir. (Ertrk 2005:180). 4 Aslnda Dou Blgeleri Bakan Rosenberg, ne Krmn ne de Kafkasyann bamszlndan yanayd. Batum ve Baknn Trkiyeye verilmesine ise kimse yanamyordu (Koak 2003, 1:683). 5 31 Austos 1942de Mareal List ile yaplan konferansta Halderin ald notlardan...
2 1

220

Terek aynn bir yannda Almanlar, dier yannda ise Azeri, Grc, Trk, een ve Ermeni alaylarnn oluturduklar Sovyet tmenleri mevcuttu (zkarabekir 2005:138). Stalingrad Muharebesinde Trkistan taburu son ferdine kadar savam ve lmtr (zkarabekir 2005:161). Almanlar Kafkasyay boaltmaya balaynca Karaay, Balkar, Kabartay, Oset ve Adigelerden oluan 25.000 Kuzey Kafkasyal da Almanlar ile birlikte ekilmek zorunda kalmlardr (Alpargu 1998:270). Polonyallar ile Varovada savaan Alman brilikleri arasnda Azeri gnlller de vard. Varova syannn bastrlmasnda 30.000 Trk grev yapmtr (Ertrk 2005:160,186). 1944te Dou Cephesinde Alman ordular tarafnda savaan 200.000 civarndaki Trkistan ve Krm birlikleri 65.000 kayp verdiler ve sava bitince de esir edildiler. Batl Mttefiklere esir denler Rusyaya iade edildiler ve bunlar Sovyetler tarafndan vatana ihanet suu ile kuruna dizildiler. Ancak ok az ngilizlerin elinden kaarak hayatta kalabildiler (zkarabekir 2005:29-30).1 1942de Kazak formasyonlar da oluturulmaya baland ve bunlar nce partizanlara kar, sonra Kafkaslar ve Volga cephelerinde savatlar. 60-80 bin kiilik 16 svari formasyonu kurulmutu. 1943 yaznda, 1. Kazak (Cossack) Tmeni, alt svari alayndan oluturulmutu. Bu birlik, ksa sre sonra 50.000 kiilik XV. SS Kazak Svari Kolordusuna karlrken, Almanlarn yannda savaan tm Kazaklarn saylar da 250.000e ykselmitir. Bylece iki Kazak tugay ve 12 Kazak alay daha kurulmutur.2 Savan sonunda Kazaklar da Trkmenlerle ayn kaderi paylamlardr. Ayrca Alman Ordusunda savaan Bonaklar da vard. Bunlara Mslman Hrvat denildii iin Hrvat birliklerinde bulunuyorlard. Bu birliklerden en nls 13. SS Da Tmeni Haner (13. Waffen-Gebirgs-Division Der SS Handschar) olup Yugoslavyada partizanlar ile mcadele etmitir. Sovyet birlikleri blgeye ulatnda Macaristana ekilmek zorunda kalm ve Yugoslavyann kurtarlmas sonucu klen
1

1944te gnll Trk birliklerinin saysnn 900.0000e ykseldii, ancak Almanlarn bunlarn saysn fazla gstermek istemedii sylenmektedir (Ertrk 2005:173). 1944te Alman Ordusu tarafndan cepheye yollanan Trkistanllarn says 180.000i bulmutu. Bunlarn 65.000i Dou Cephesinde olmak zere 90.000i Avrupann eitli blgelerinde kaybedilmi, 10.000i de sonradan esir kamplarnda can vermitir (zkarabekir 2005:167). 2 www.feldgrau.com/rvol.html

221

birlik tmen seviyesinin altna indirilmitir. 21. SS Da Tmeni Kama adnda ikinci bir SS Bonak tmeni daha kurulmusa da asker yetersizinden dolay mr fazla srmemitir. Ruslar, Alman askerlerini esir alnca ii olarak altryor, Trkleri esir alnca hemen kuruna diziyorlard. Bunun zerine Trk Mill Komiteleri, Alman Genelkurmayna bavurarak Bat Cephesine alnmalarn istediler ve bunun zerine 1944ten itibaren Trk birlikleri Bat ve talya cephelerine gnderilmelerine baland (Ertrk 2005:154). Bunun yannda Alman Ordusundaki Trk birlikleri savan son bir buuk senesini daha ok partizanlarla muharebe ederek geirmilerdi. Savan bitimiyle birok Trk, ngilizlere esir dm, onlar da Sovyetlere iade etmilerdir. Bunlardan bir ksm Trkiye zerinden iade edilmi ve 2.000 kadar Trk delegesinin gz nnde Kzlordu askerleri tarafndan katledilmilerdir. Trkiye, Almanyaya sava ilan ettii iin mttefiklerinin sznden kamamt (zkarabekir 2005:171-172).1 ileri Bakan Hilmi Akann Babakanlka gnderdii 21 Mays 1945 gn ve 3/2563 sayl Bakanlar Kurulu karar gereince, 241i Yozgatta ve ikisi de stanbulda bulunan 243 Rus mltecisinin Sovyetlere dnmek istemedikleri, gittikleri takdirde ldrleceklerini, bu yzden her areye bavurarak kaacaklarn, kaamazlarsa intihar edeceklerini sylemiler, sevkiyat sren mltecilerin ise bu duruma karlk Yozgat Valilii ve Kamp komutanl tarafndan arkadan kelepelenerek sevklerinin srd sevklerinin srd, bunlarn kapal vagonlarda 50 polis ve erin refakatinde yola karlmas kararlatrld, ancak kelepelemenin uygun grlmedii anlalmaktadr.2 Gnll birliklerden biri 1945 Martnda svireye snmay baarmtr. Kafkas halklarndan Sovyet tarafnda savaanlar da mevcuttu. 17 Mays 1943te Stalin, Kk Karaay Komnist Partisi Blge Sekreteri Hacyeve bir telgraf gndererek asker uaklarn yapm iin blgeden toplanan bir milyon ruble iin teekkr etmitir (Alpargu 1998:270). Ruslar, Ahska Trklerini de henz Barbarossadan nce askere almaya balamlard. Cabbar Ertrk anlarnda, 1930-1940 yllar arasnda Trk aslllardan askere alnanlar sembolikti. Bin nfuslu kyden en fazla iki kii askere alnyor ve bunlarda genellikle geri hizmetlerde altrlyorlard. Harp okullarna ise
1 2

Benzer olaylara tank olan Amerikan askerleri de mevcuttur (zkarabekir 2005:167). BCA: 10.117.815.20

222

Trk aslllardan alnanlar enderdi. Alnanlar ise terfi ettirilmez ve idarelerine asker birlik verilmezdi demitir. 1939dan itibaren Trkler de toplu halde askere alnmaya balamlard ve bunlar genellikle Polonya, Moldovya ve Baltk lkelerine gnderiliyorlard. Ruslar, Trk aydnlar da zellikle toplu halde askere alyor, ancak bunlar -bilim adam olsalar bile-yedek subay deil er yapyorlard. Barbarossa Harekt balaynca apar topar askere alnan Trkler ise, bir aylk bir eitimden onra cepheye gnderildiler (Ertrk 2005:107-108). kinci Dnya Savanda Sovyet ordular adna arpmak iin 43.000 Ahska Trk cepheye yollanm, bunlarn 28.000i lmtr (zkarabekir 2005:133). Ancak Almanlar ile yaptklar youn ibirlii Sovyetler Birliindeki Trk halklarna pahalya maloldu. Kafkaslarda ve Krmda yaayan bir ok Trk halk srgn edilerek Rusyann daha i blgelerine gnderildiler. SSCB Halk ileri Komiseri Laurentiy Beria, 24 Temmuz 1944 tarihli mektubunda Trk nfusun nemli bir ksm yllardr Trkiye tarafndaki akrabalaryla temas kurmak suretiyle muhaceret eilimi iinde olup kaaklk yapmakta, Trk istihbarat organlar iin casus angaje etme kayna oluturmakta, ekiyaya insan gc temin etmektedir diyordu. Stalin ise, 1926 ylnda kendisinden toprak talebinde bulunan Karaay temsilcilerine Rejim aleyhtar KaraayBalkarllar hibir zaman benden yardm gremezler demiti. Sava srasnda srgne ilk urayanlar da Karaay halk olmutur. 12 Ekim 1943te Karaaylar, 8 Mart 1944te Balkarlar iin alnan srgn kararlar ile bu iki halk Orta Asya ve Sibiryaya gnderilmilerdir. eenlerin ve ngularn Kazakistana ve Krgzistana tahliye karar 31 Ocak 1944te Devlet Savunma Komitesi, 21 ubatta SSCB ileri Halk Komiserlii tarafndan onaylanm, srgnden sonra 7 Mart 1944te SSCB Yksek ura Prezidiumunun niha tasdik karar kmtr. 23 ubatta srgn balam, ou Rusa bilmeyen halka karar Rusa okunmu, uymayan yzlerce insan kuruna dizilmitir. Vagonlara doluturulanlar ise Kazakistan, zbekistan, Tacikistan ve Krgzistana gnderilmilerdir. 15 Kasm 1944ten itibaren de Grcistandaki Ahska Trkleri bata olmakla birlikte, Karapapaklar, Heminler ve Grcistan Trkmenleri de g ettirilerek Orta Asyaya srlmlerdir. Bu srgnlerde bir milyona yakn insann ge zorlandn ancak bunlarn % 25 kadarnn ld tahmin edilmektedir. Kzlordu iin savaanlar veya savamakta olanlar iin dahi bir ayrm yaplmamtr. Kzlordu iin

223

savam olan Kafkasyal 5.943 subay, 20.209 avu ve 130.691 er de bu srgnlerden nasibini almlardr (Alpargu 1998:271-278). Ahska Trklerinden ise birok gaziye, srgn edildikten ve eziyetli srgn srasnda yaknlarn kaybettikten sonra vardklar Kazakistanda, Kzlordu tarafndan madalyalar verildi.

3.2.2.3. Turanclk
Turanclk, savan hemen arifesinde g toplamaya balamtr. 1939 Maysnda Reha Ouz Trkkann kard Bozkurt dergisi, Turanc kadronun Hseyin Namk Orkun, Nihal Adsz, Nejdet Sancar ve Abdlkadir nan gibi nemli yazarlarna sahipti. Derginin kapanda Her rkn stnde Trk Irk bal bulunmaktayd. Bunun gibi birok Turanc dergi kmtr. Bozkurt ksa zamanda kapatlsa da ayn kiilerin dernek faaliyetleri ve kitap yaynlar devam etmitir (Koak 2003, 1:665-666). Von Papenin Alman Dilerine yollad 1941 tarihli gizli bir belgede stanbul Milletvekili kr Yenibaha, Nuri Killigil, Profesr Zeki Velidi Togan, Ahmet Caferolu ve Emekli Tmgeneral Hseyin Hsn Emir Erkilet Pan-Turan hareketi ile ilgili ne kan isimler olarak verilirken, Erkiletin Dou Trkleri sorununda alan hkmetin ajanlarndan biri olduu belirtilmiti. Ayn belgede ne kan dier iki isim ise Mehmed Emin Resulzade ve Mirza Bala idi (Tekin 2001:154-156). Woermannn 17 Eyll 1941 tarihli gizli raporunda ise Pan-Turanclk hareketinin amacnn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalan Trk halklarna zgr bir devlet yaps kazandrmak olduunu ve bu blgelerin Trkiye dnda kalacan, ancak siyasal adan Trkiyeye balanacan sylyordu (Mumcu 1995:3).1 Bozkurt, 5 Mart 1942de haftalk olarak yeniden yaynlanmaya balamt. Yaz kadrosunda Peyami Safa, Reha Ouz Trkan, Zeki Velidi Togan, Ali hsan Sabis, Abdlkadir nan ve Osman Turandan olumaktayd. Ayrca Rza Nur, Mustafa Hakk Akansel, Fethi Tevetolu, Hasan Ferit Cansever, erif Bilgehan gibi birok yazar eitli

Dr. Ernst Woerman, Alman Dileri Bakanlnn Trkiye ile ilikilerinden sorumlu Mstear yardmcsyd.

224

Turan dergilerinin sayfalarnda yer almaktaydlar. Ancak Turanclar arasnda da gr ayrlklar, atmalar ve program farkllklar mevcuttu (Koak 2003, 1: 667-674). Turanclar, Alman yetkililerle srekli irtibattaydlar. Erkilet, Bykeli Hentig ile srekli mektuplamakta, ve konuyu arlkla Rusyadaki Trkler oluturmaktayd. Hatta Ribbentrop, von Papene 5 Aralk 1942de ektii telgrafta Trkiyedeki Alman dostlarn desteklemek iin be milyon Reichsmark yolladn sylemitir (Uurlu 2003:241). Bu harekete hkmetin ve ordunun gz yumduu da ortadadr. Hatta bir yere kadar her ikisi tarafndan desteklendii de sylenebilir. nn, Stalingrad ncesinde von Papene Umut ederim, sonbaharda Alman birliklerinin Kafkasyada grnmesi yeni bir durum yaratacak ve bu durumda yeni kararlar almak gerekecek demitir (Glasneck:168).1 1934teki Trakya Olaylarnn sonrasnda nn hakknda aznlklar sevmeyen, kkrtcs kt adam eklinde bir nyarg gelimiti. Hatta nn, Cumhurbakan seildiinde Yahudiler tedirgin olmulardr (Bali 2004:88-89).2 nnnn Rusyaya yaklamnn da olumsuz olduu biliniyordu. Saraolu henz Dileri Bakan iken Ankaradaki Alman maslahatgzarna, nnnn ibana gelmesinden sonra Trk politikasnn Sovyetler Birliine daha ok yaklamasna ynelik Sovyet umutlarnn boa gittiini sk sk sylemiti (Glasneck:62). Von Papen, 22 Aralk 1941de nnnn Alman asker baarlarndan memnun olduunu belirtmitir (Koak 2003, 1:611).3
1

nnnn meclisi a konumalarna bakldnda, 1939-40ta ihtiyatllk hakim ve Sovyetler ile ilikilerin dzelmesi vurgulanrken, 1940-41de, 1941-42de ve 1942-43te Almanlar ile ilikiler n planda olup, lmllk hakim gzkmektedir. 1943-44te ise Mttefikler ile ilikiler n plana gemi ve 1944-45te de bu deimemitir. 2 1934te Trakyada, Yahudilerin yaadklar yerleim merkezlerinde anti-semitik km ve tarihe Trakya Olaylar olarak gemiti. Yama ve kovma eklinde gelien olaylar yznden Edirne, anakkale ve Krklarelindeki Yahudiler stanbula g etmilerdi. Bir ok kii olaylardan nny sorumlu tutmulard. 3 Cemil Koak, eserinde bunu Alman asker baarlarnn doruk noktasna kt zaman eklinde belirterek hataya dmtr. Nitekim, 5 Aralk 1941de Almanlarn Moskovaya ynelik en byk harekt durmu ve akabinde balayan Sovyet kar-saldrs Almanlara savataki kara muharebelerinde ilk cidd yenilgisini tattrmtr. nnnn aklamas, Sovyet birliklerinin kuzey, gney ve merkez cephelerdeki harektlarda Almanlar geri adm atmakta olduklar dneme gelmektedir. Moskova evresinde ise birok Alman birliini, kn da yardmyla ezmektedirler 5 Aralktan sonra dnya gazetelerinde ve Trkiye gazetelerinde bir suskunluk dnemi olmusa da, bu kar-saldrdan iki- hafta sonra Trk liderlerin durumdan haberdar olmadklar anlamna da gelmemektedir. Anlalan nn, Dou Cephesinin sabitlenmesini ve muharebelerin uzamasn istiyor, ayn zamanda da Almanlarn biraz

225

Babakan Refik Saydam, 4 Mays 1942de Anadolu Ajansnda alan 26 Yahudinin grevlerine son verilmesini istemiti (Koak 2003, 1:650). D Trkler, 1942 yaznda Saydamn vefat zerine babakan olan kr Saraolu tarafndan destek gryorlard (Baykara 1998:100-101). Bir konumasnda Saraolu, Biz Trkz, Trkyz ve daima Trk kalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar ve laakal o kadar o kadar vicdan ve kltr meselesidir. Biz azalan ve azaltan Trk deil, oalan ve oaltan Trkyz. Ve her vakit bu istikamette alacaz eklinde konumutur (Dal 1988:105). Anthony Eden gibi baz politikaclar ise, Menemenciolunun Mihver davasndan yana olduuna inanmlardr (Weisband 2002:37). Numan Menemenciolu Meclisteki bir konumasnda Trkiyede Turanc akmnn olmadn ne srmt (Koak 2003, 2:216). Ulatrma Bakan Ali Fuat Cebesoy ise Mihver yanls olmamakla birlikte, kinci Dnya Savana Sovyetler Birliinin egemenliini krmaya yarayacak bir frsat gzyle bakyordu (Weisband 2002:50). 17 Austos 1942den 25 Mays 1943e kadar ileri Bakan olan ve sertliiyle n yapan Recep Peker, Mihvere daha yakn bir politikann savunucusu olmutur. Peker, tek parti ve otoriter nderlik sisteminin savunucusuydu. Her trl anlamaya karyd ve gr ayrlklarnn basit bir diplomasiyle zlmesinin mmkn olduu hallerde bile kuvvet kullanlmasndan yanayd (Weisband 2002:44-45, dipnot 66). General Warlimont, 23 Ocak ok 1942de ilgilendii Wehrmanna Trk Mool gnderdii halklar mektupta, eklinde

Trkiyenin

kaderiyle

bahsetmekteydi. Warlimont, General Erkiletin, Trk Hkmeti tarafndan ho grlen Trk-Mool asll halklara kar ilgi uyandrma propagandas Trk Hkmetinin hangi yola yneldiini ve hangi yola yneltilmesine izin vereceini gstermektedir,. demitir (Uurlu 2003:193). 1943 Hazirannda En byk Tehlike adl, Turanclk davasna kar propaganda olan bror ise stanbul Siyas Polisi tarafndan toplatlmt (Mumcu 1995:30).
geriledikten sonra ertesi sene niha darbeyi indireceini dnyordu. Bylece muzaffer olsa bile, Kzlordu k boyunca kendini toparlama olana bulacandan, Almanlarn gc daha ok krlacakt. Buna dayanarak 1941-42 knn hem Trkiye, hem Rusya, hem de ngiltere asndan istenildii gibi getiini syleyebiliriz. nk Almanlar niha hedeflerden sadece Leningrad ablukaya almlar, Moskovay taraftan evirdikten sonra geri atlmlar, Rostovu aldktan sonra ise terke zorlanmlard. Krmn tamam ele geirilemediinden Sovyet Donanmasnn Karadenizi kontrol devam ediyordu. Stalingrad ve Kafkasya ise henz uzaklardayd.

226

Almanlarn kendi aralarndaki mektuplamalardan renildiine gre, Fevzi akmak Trk-Alman ilikilerinin yalnz Turanclk temeline dayanabileceini sylemi, Trkiyenin Almanyaya kar savaa girmeyeceini , yalnz igale kar kendini savunacan belirtmitir. akmakn, Almanlarn Trk-Mool halkna tutumuna sempatiyle bakt gzlemlenmi ve bunlardan oluan sava esirleri arasnda hareket etmek zere adamlarn gndermeye hazr olduunu eklemitir.1 13 Mays 1942de von Papen, Alman Dileri Bakanlna General Mrsel Baknn, Mareal Fevzi akmakn kendisine Turanclk davasn benimsemi olan sivillerin, eer isterlerse Almanyaya gitmeleri iin lkeden ayrlmalarna izin vererek Turanclk hareketine yardm etmeye altn bildirmitir. Ancak akmak, ayn izni subaylara vermemiti. Bunun yannda akmakn, Trkiyenin Bak blgesinde arpmak zorunda kalacana inand da syleniyordu (Weisband 2002:236). Hentigin 1 Haziran 1942 gn Berlinde Prof. Dr. Garonu kabulnde Garonun Hentige aklamalar ise, akmak Trkiyenin savaa girmesinin hemen hemen kanlmaz olduuna ve Trk Ordusunun yeterli silh ve cephane saladnda savaa girebileceine inanmaktadr. akmaka gre Trk Ordusu ran zerinden Bakye yryecektir eklindeydi (Uurlu 2003:207). Bu arada ngilizler de akmakn yardmcsnn Mihver yanls olduunu sylyordu (Denniston 1998:113). 23 ubat 1942de von Papenin bildirdiine gre Genelkurmay kinci Bakan Asm Gndz, iki lkenin genelkurmaylarnn sk bir gizlilik iinde ibirlii yapmalarna kar olmadn sylemiti. Gndz, Alman Asker Atee Tmgeneral Rohdeye de Trkiyenin gelecek aylarda ngilizlerden ve Amerikallardan elden geldii kadar ok malzeme koparmak istediini, eer Almanya birlikleri Kafkasyaya dayanr ve Trkiye bu durumu kabul ederse, artk ngiliz ve Amerikan tarafndan silh beklenemeyeceini sylemitir (Glasneck:168). Asm Gndz, ayrca Rohdeye Sovyetlerin kuzey limanlarna yaplan mttefik sevkiyat ve ngiliz deniz harekt ile ilgili konularda bilgi salam, (Koak 2003, 1:616-617) Kuzey Afrikaya yaplacak Mttefik kartmas iin uyarda bulunmutu (Glasneck:175). Trkiyenin Budapete Bykeli Ruen Eref naydn, 1941de Budapetede faaliyet gsteren Turan Cemiyetinin yllk toplantsnda konuma yapmtr (Koak 2003,
1

24 Kasm 1941 tarihli, Hentigin Erdmansdorf ve Wehrmanna gnderdii rapora gre... (Uurlu 2003:183).

227

1:667). Mirza Bala, Trk Ordusunda grevliydi. Emekli General Erkilet ise Tatar kkenliydi. Baz bykeliler de bunlara destek veriyorlard. Memduh evket Esendal da Turanclar ile birlikteydi. Ancak kendisi Kabilde Bykeli olduundan devletin talimatlarnn dna kmamtr (Koak 2003, 1:662). Zeki Velidi Togan ise Almanyadaki faaliyetlerinde Saffet Arkan haberdar etmitir. Bu faaliyetlerde Trk asll Sovyet sava esirleri nmeli yer tutmaktadr (Baykara 1998:98-99). D Trkler konusunda belki de en ok aba gsteren Berlin Bykelisi Hsrev Gerede idi. Alman Dileri Bakanlnn Dou Masas sorumlusu Weizsacker, 5 Austos 1941 tarihli bir muhtrada Geredenin onu makamnda ziyaret ettiini Kafkas halklarnn bir tampon devlet olarak birletirilebileceklerini ve Hazar Denizinin dousunda da bamsz bir Turan devletinin kurulabileceini sylediini belirtmiti. Ribbentrop, 25 Austosta Geredeyi yokladnda bu konuda grmeye yetkili olmadn anlad.Anlalan Gerede, inisiyatifini kullanarak sava kazanmakta olan taraftan mmkn olan en byk kazanc salamaya alyordu. Weiszacker ile ikinci grmesinde Ribbentropa syledii gibi Trkiyenin konuyla ilgili hibir beklentisi olmadn vurgulamtr (Deringil 1994:161-162). Grld gibi Trk yetkililer bir yandan Dou Cephesindeki hale gre Almanlara yardmc oluyorlar, hem de ileride olabilecek ters ve kt sonulardan kendilerini saknmaya alyorlard. Belki de Trk Hkmeti Almanlar Dou Cephesinde sava kazandktan sonra gvenliini ve bamszln korumak iin Almanlar Trkiyeye siyas ve jeopolitik alardan mmkn olduunca ok balamaya alyordu. 1944e gelindiinde Turanc dergiler zayflayarak devam etmekteydiler (Koak 2003, 2:219). Bunun aksine Turanc akm kart yazlar ayn yl ierisinde artmaya balamtr (Koak 2003, 2:222). Bu gelime, Dou Cephesindeki olaylara kuvvetli bir paralellik gstermektedir. Gazeteler, 11 Nisan 1944te Mill efin Hitabeleri maneti altnda Turanclarn komplosu ile ilgili olarak smet nnnn konumasn yaynlamlardr.1 25 Nisan 1944te Nihal Atsz-Sabahattin Ali davas iin renciler Atsz lehinde adliye binas nnde gsteri yapmlardr. Davann 3 Maystaki ikinci durumasnda yaplan gsteriler ise Babakanlk ve Adliye binalar nyle Ulus Meydannda srdrlrken gzaltna alnanlar olmutur. Davaya bal olarak Atszn
1

Tan, 20 Mays 1944, Sekizinci Yl No.3135.

228

evinde yaplan aramalarda toplanan belgeler sonucu birok retmen ve rencinin gizli rgt kurmaya altklar ortaya kmtr (Mumcu 1995:47-48). Hkmet, 1944 Maysnda Turanclara kar daha da sertleerek nlemler almaya balamt. Bunun zerine Nihal Atsz, Reha Ouz Trkan, Zeki Velidi Togan ve Hasan Ferit Cansever tutuklandlar ve tutuklamalar devam etti (Koak 2003, 2:224). Ali hsan Sabis te d politikay eletiren yazsndan sonra tutukland ve hapse mahkum edildi (Koak 2003, 2:228). Irklk-Turanclk davas iin 49 kii sorgulanm, bunlardan 33 tutuklanmt. 27 Temmuzda tutuklu kalanlarn says 23e inmitir (Mumcu 1995:58). Dava ise 7 Eyll 1944te balam ve 29 Mart 1945te sonulanmtr. Davann sonunda on sank beraat ederken, on sank ta on yla kadar eitli hapis cezalarna arptrlm, olay kamuoyuna hkmete kar hazrlanm bir komplo olarak duyurulmutu. Karar daha sonra Askeri Yargtayda bozulacak ve ikinci kez grlen dava sonucu 1947de tm sanklar serbest braklacaklardr (Koak 2003, 2:227-228).

3.2.2.4. Trkiyede stihbarat ve Alman Propagandas:

1937den itibaren Almanlar, Trkiyede Nazi Partisi rgt kurmak, Trkiye ile ilgili her trl bilgiyi toplamak ve st dzey kiiler ile dostluk kurmak gibi faaliyetlere ynelmilerdi (Seydi 2006:26-27). Bykeli von Papen eski bir istihbaratyd ve Birinci Dnya Sava srasnda Trkiyede bulunmutu. Atatrk, bir sene kadar nce von Papenin Ankaraya eli atanmas teklifini reddetmiti (Bloch 2003:241, dipnot). Gbbels, 12 Nisan 1939da stanbula gelmi, 14 Nisanda da ayrlmt. Bu ziyaret, olaslkla von Papenin eli olarak atanmasyla ilgiliydi (Koak 2003, 1:361). nk von Papen, bu ziyaretin ardndan 18 Nisan 1939da gven mektubunu sunmutur (Jaescke 1990:7). Sava boyunca hem Almanya, hem de Rusya, Atatrk kendi propagandalarna ara yapmlardr (Mumcu 1995:73-74). Alman propagandaclarnn Hitler ve Atatrk iki byk ulusal kahraman olarak yan yana koymalar zellikle dikkat ekiyordu

229

(Glasneck:15-16).1 Byk Amiral Erich Raeder, 12 ubat 1939da Berlindeki ehitleri anma treninde Atatrk anarak Onun gurur verici nderlii rnektir demiti (Jaescke 1990:6). Trkiyenin Hitler iin ne kadar nemli olduu konusunda hala soru iareti vardr. 1920lerde Kavgam kitabn yazarken Trkiyeye pek nem vermeyen Hitlerin, 1930larn balarnda iktidara geldikten sonra Atatrk yzyln en byk lideri olarak nitelemesi bir eliki olarak grlebilir. Ancak Hitlerin iktidarnn bandan, Fransann dne kadar geen dnemdeki d politika uygulamas realisttir ve Fransay bertaraf edip Avrupadaki stnln saladktan sonra, 1940 yazndan itibaren idealizme dnmtr. 1940 Temmuzunda Suriyenin, 1941 Austosunda da rann igalleri, Ortadouya ynelik Alman casusluk ve propaganda faaliyetlerini baltalam ve buradaki ajanlar da Trkiyeye snmlard (Seydi 2006:39-40). rann igali ayrca, Alman gizli harektlarnn Afganistan, Hindistan ve Orta Asyadaki sahalarnda etkin olmasn engellemi, buna ramen 1941 sonlarndan itibaren buralardaki az sayda elemanla sonuca varmayan baz ilikilerde bulunulmutu. 3 Haziran 1941de Kazm Karabekirin Babakan Refik Saydama CHPden yabanc eliliklere bilgi szdrldna dair sorusuna Babakan, Bence sefaretlere naklinden ziyade, arkadalarn urada burada mnakaalar neticesi aa kyor eklinde cevap vermiti (Karabekir 1995:316). Saydam, 18 Temmuz 1941de Yalovadan Babakanlk Mstear Vehbi Demirele acilen ektii telgrafla da, Sovyet aleyhtar propagandann nne geilmesini istemiti.2 Barbarossann hemen ncesinde Alman Tmgeneral Rohdenin ekibi Ortadouda istihbarat toplamak iin Ankarada slenmiti (Jacobsen 1988:409, 21 Haziran 1941).

Ancak bu bak alar Trk liderleri kandrmaktan uzakt. Her ikisi de kendi dnemlerinde diktatr olarak gzkmekle birlikte, Atatrkn normalde bir askerin pek sahip olamad esnek dnce yaps ve ada demokrat ruhuna karlk, sivil kkenli Hitlerin son derece kat, totaliter ve hayalci yaps, iki liderin lkelerini gtrdkleri yeri tamamen zt klmtr. Atatrkten bayra alan nn, Atatrkn mecbur olmadka savan cinayet olduu szn tutarak Trkiyeyi adeta srat kprsnden geirirken, Hitlerin tutumunun hatalarn da birlikte getirmesi, halknn nemli bir blmnn katledilmesi, sakat kalmas, tecavze uramas ve sefaletle sonulanmtr. 2 BCA: 01.30.179.1

230

Barbarossann balangcn izleyen aylarda ise, SD Bakan Schellenberg1 tarafndan Zeppelin Harekt balatlmtr (Tekin 2001:143). Harekt, 1942 ve 1943 boyunca Trk istihbarat ile yakn ibirliine giren Alman gizli servisleri yrtyorlard. Bu kapsamda zellikle eitilmi Grc, Kafkas, Azeri ve Trkler, Trkiyeden Gney Rusya ve Urallara szarak Almanlarn lehine srpriz sonular elde etmiler, Almanlar da Trkiyeyi ilgilendiren haberlerini Trk stihbaratna geirmilerdi. Ancak szan gruplardan biri deifre olup, iki kii tutuklannca Molotov ve Vishinsky Sovyetler Birliindeki Trk Bykelisini soruturma sonularyla yzletirerek bask kurmulardr. Bunun zerine Bykeli, Dilerinden bilgi istemi, Trk Dilerinin olaya tepkisi GPU soruturmas ile sindirilemeyecekleri ynnde olmu ve bylece Rusyaya geni lekli szmalar sona erdirilmemitir (Schellenberg 1956:378). Schellenberg bu konuyu Trk stihbaratnn ba ile grerek ibirliinin srdrlebilmesi olasln yoklam ve olumlu yant almt. Anlalan Trkler, Almanlara kar ngilizleri destekleme grntsnden ok, Ruslara kar Almanlar daha aktif destekleme hevesi iindeydiler. Bununla birlikte Sovyet Dilerine bir nota verilerek Alman ve Rus ajanlarn paratlerle birbirlerinin topraklarna indiklerini, ancak Trk kar-haberalmasnn kendi gelecekte bu tr harektlarn kendi topraklarndan yrtlmesine izin vermeyeceklerini beyan etti (Schellenberg 1956:378379). 1941 Ekiminde Kuzey Kafkasya zel Komandosu amil ad altnda 150 Kuzey Kafkasyalnn on ay sreyle yeralt faaliyetleri iin eitildii byk bir harekt hazrland. gruptan ilki, 1942 Temmuzunda kpr ve demiryollarn uurmak ve Sovyet petrol tesislerini havaya uurmalarn nlemek amacyla 30 kii paratle Maikop civarna atladlar. Almanlar bu blgeyi igal ettikten sonra bunlarn 29u geri dnd. Onu Alman olan 30 kiilik ikinci bir grup ise Austosta Groznynin 40 km. gneyine indiler. lk grubun grevlerine ek olarak mahalli isyanclarla temasa da geeceklerdi. Ancak grup paratle atlarken tespit edildi ve zerlerine ate ald. Daha sonra kaybolan grubu aramak iin 12 kiilik bir grup yolland. Bunlardan 3-4 ay sonra geri dnd. Arananlardan bei 1942 Aralknda Mosdokta Alman tarafna dnmeyi baardlar. Dierleri kayp olarak kald. Son grup ise Almanlar ekildikleri iin
1943te RSHAnn banda SS Generali Ernst Kaltenbrunner vard. SD, RSHAnn VI. Dairesi olup, SSler adna lke d istihbarat yrtyordu. Banda ise Walter Schellenberg bulunuyordu.
1

231

greve balamad. 40 Dastanldan oluan bir gruptan bazlar sonradan keif kolu olarak cephedeki kk grevlerde kullanldlar (Tekin 2001:143-144). Almanlarn Trkiyedeki siyas ve istihbarat faaliyetlerinde, hemen Almanyann her yerinde ve kurumunda olduu gibi ikilik sz konusuydu. Ancak bu Abwehr-RSHA ekimesinden deil, Ribbentropun karakterinden kaynaklanyordu. MAH, lkeye giri yapan turistler iin dosya tutuyor, otel, restoran, kafe ve toplu ulam aralarnda alanlar arasnda adamlaryla bilgi topluyordu. Barbarossa baladktan sonra, Almanlarn Sovyetler hakknda bilgi toplamasna gz yumulmu, ancak MAH kontrol hep elde tutmaya almtr (Seydi 2006:8-9). Schellenberg, Trk Polisi ve Trk stihbarat Servisi ile iyi ilikiler kurmutu ve bylece Trklerin batl glere ynelik diplomatik manevralarnn farknda oluyordu (Schellenberg 1956:377). Bununla birlikte MAH, ngilizler ile daha fazla ibirlii yapsa da, Almanlar ile Sovyetler zerine savan seyriyle ilgili bilgi alverii yapmaktayd (Seydi 2006:9). Bir grmesinde Ankarada Trk stihbarat Bakan Schellenberge Trkiyenin Rusyadaki Almanyann glenmesiyle yakndan ilgilendiini, Almanyann gerilemesi ile Trkiyenin fazla glenen bir Rusya ile kar karya kalacan, tarihteki deneyimlerle Rusyann Trkiyenin 1956:381). Propaganda konusunda Almanlar olduka etkiliydiler. 1943e kadar, Alman propagandas bolevizme kar baarl mcadele zerine kurulmu, Stalingrad Bozgunundan sonra ise bu, komnizm tehlikesi hala devam ediyor ekline dntrlmtr (Seydi 2006:242). Daha 1940 yaznda Trkiyeyi Halep ve Musulu ele geirmeye ynelik propaganda balatmlard (Seydi 2006:65). Almanlar, Trk rencilerin Almanyada eitilmesi, Trk eitim sistemini etkilemeleri, Trk renciler arasnda Alman yanls propaganda yaplmas ve basn-yayn zerinde nfuz kurmaya almalar gibi Trkiyede drt ynl bir propaganda faaliyetine girimilerdir. Trkiyedeki dedikodular yapmak iin daha ziyade Ermenileri kullanmlardr (Seydi 2006:20-27). Alman firmalarnn ticari mmessili gzken lmcl dman olduunu sylemiti (Schellenberg

232

birok Krt ve Arap, Diyarbakr ve Erzurumda iadam klnda Alman propagandas yapmaktayd (Seydi 2006:42). iero Olaynda aktif olan Ludwig Moyzisch, ticari atae ad altnda SDnin Ankara temsilciydi. Tepki ekebilecei kukusuyla savan banda durdurulan, Trkiyedeki Alman kltrel propaganda faaliyetleri, 1942 banda von Papen tarafndan yeniden balatld (Seydi 2006:65). Bylece 1941-42 knda Trkiyede 60 Alman filmi gsterilmitir (Glasneck:299). 7 Aralk 1942de ise Vatan Gazetesi, birinci sayfasnda Byk Diktatr filminden Charlie Chaplinin Hitler rolnde bir resmini yaynlad iin ay kapatlmtr (Glasneck:22). Sava srasnda Trkiyedeki ortaokul kitaplarnda Birinci Dnya Savandaki Trk-Alman silh kardeliinden sz edilmemekte, anakkalede bir Alman asker nderlii olmad ve dier cephelerdeki Alman generallerinin yalnzca Alman karlarn n plana kartp, Trk askerleri feda ettiklerini anlatyordu. lkokul drdnc snf tarih ders kitaplarnda ise, Almanlarn Birinci Dnya Sava yllarnda Trklere diktatrce davrandklarndan sz ediyordu. Almanlar, bunlarn kalkmas iin de hareket gemiler, ayrca Eitim Bakanlnn talimat ile henz 1941de byk kentlerdeki halkevlerinde parasz Almanca lisan kurslar almt (Glasneck:35-40). Almanlar anavatanlarnda kan asker Signal dergisini Trkiyede Trke olarak yaynlyorla, ngilizler ise benzer ekilde Kahirede baslp Trke kartlan Cephe Dergisi ile Trkiyede kar-propaganda yapyorlard.1 Almanlarn, Trkiyenin en zayf taraf olan Sovyet tehdidini kullanarak, savan ikinci yarsnda da propagandalarn baaryla srdrdklerini syleyebiliriz. Bununla birlikte, Alman teknolojisine kar bir hayranlk ve korkunun da, Trkiyeyi son zamanlara kadar Almanyaya kar savaa girmek istememesinin bir nedeni olarak gsterebiliriz. zellikle 1944te hizmete giren devrimci Alman silhlar ok eitliydi ve bunlar Mttefikleri bile korkutuyordu. Hatta Almanlarn Atom Bombas aratrmalar da Mttefikler tarafndan senelerdir biliniyordu. Hitler, 1945 ubatnda yapt bir konumada, Nkleer Fizyon Sorunu, ok nceleri zlmtr. Ve bu alandaki geliim, u anda bir ekilde ortaya kan enerjinin askerlik alannda kullanabileceimiz bir dzeye varmtr demiti (Fuchs 2002:197). Atom bombasn
ngilizler, Trkiyedeki propagandalarn, Alman propagandasnn etkisiz olmas iin srdrrken, Sevri hatrlatabilir diye Ermeni ve Rum gibi etnik gruplar kullanmaktan kanmlardr. ngilizlerin ki bir kar-propaganda niteliindeydi. (Seydi 2006:5-7).
1

233

atacak olan drt motorlu He-177 Greif ar bombardman uandan en az bir adet zel olarak bunun iin hazrlanmt. Ancak 1945 Martnda deneyin baarszla uramasyla birlikte bu son umutta yok oldu. Almanlar, Trk Diplomatik kodlarn ise seneler nce zmlerdi. Bylece Dilerinden d temsilciliklere yollanan direktifler biliniyor, zellikle Moskova ve Washingtondaki Trk Bykeliliklerinden gelen raporlar dikkatle inceleniyordu (Schellenberg 1956:378). Ancak ngilizler de 1916dan 1945e kadar asker ve diplomatik Trk ifrelerini srekli ve kolayca zebiliyorlard (Denniston 1998:21). ngilizler, karmak Alman asker kodlamas Enigmay da Polonyallarn yardmlar sayesinde henz 1940ta zmeyi baarmlard. Birok lkenin diplomatlar mesajlarn 1941-1942 boyunca Trkiyenin dileri merkezlerine yolluyorlar, ngilizler de bunlar krarak okuyorlard. Baz diplomatlar ise Trkiyenin yinede savaa girmeyeceini dnyorlard (Denniston 1998:102-103). Trkiyedeki istihbarat faaliyetlerinin en nemli meyvesi iero Olay olmutur. iero kod ismini kullanan lyas Bazna, nceden Yugoslav Bykelilii, Amerikan Askeri Ataelii ve Alman Konsolosluunda alm, 1942den, 1943n bana kadar Alman Konsolosu Jenkenin ua olmutu. Bazna, Jenkeye gelen baz resmi dokmanlar okuduu iin Alman Konsolosluundan kovulmutu (Bazna 2005:26). Bazna, 1943 Ekiminden, 1944 Martna kadar ngiliz Eliliinde uak olarak alrken, iero kod ismiyle casusluk yaparak tarihe gemitir. Knatchbull-Hugessenin evde almak iin ofisinden ayrd belgelerin her bir rulosunu 15.000 ($60.000) deerinden Almanlara pazarlamtr (Wires 1999:39). 1 Kasm 1943te birka dzine sayfa ve resimden oluan olaanst belgeleri Almanlara vermitir (Bloch 2003:423). Bazna, faaliyetini ubatMart 1944te durdurmu ve Nisanda Trkiye Almanya ile ilikilerini keserek Batl mttefiklerin tarafna kaymtr (Schellenberg 1956:396). Bu arada ngiliz Dileri Bakanl da 1944n ikinci yarsnda Knatchbull-Hugesseni deitirmitir. Baznann Almanlardan ald paralar ise sahte kmtr. Almanlar, Baznann ilk elde ettii dosyalardan Trkiyenin Mttefikler ile ilikilerini, Trkiyeyi savaa sokma abalarn, Gney Rusya ile birleme salayacak Karadenize alma abalarn, malzeme ve silh akn, Ploestideki petrol yataklarnn Trkiye

234

zerinden bombalanmasn, Adana Konferans ile ilgili notlar renmiler (Bazna 2005:31-33), daha sonra Sovyetlere teslim edilen Amerikan malzemesinin ieriini elde etmilerdir. O zamana kadar lend-lease sayesinde Ruslara 189.000 ara telefonu, 670.000 mil kablo, 45.000 ton olta teli, 10.500 ton deri, 4.000.000 ift bot, 4.100 uak, 2.000 tank ve 150.000 motorlu ara silh teslim edilmiti. Bunun yannda Ekim 1943teki Moskova grmeleri de edindii bilgilerde mevcuttu (Bazna 2005:47).1 Bazna, Ekim 1943teki faaliyeti ile Trkiyedeki tm ngiliz ajanlarnn isimlerini elde etmi (Bazna 2005:54), ayn akam Jenke ile grm ve Jenke de onu Moyzische ynlendirmiti (Bazna 2005:61). Trkiyenin savaa girmesi iin ve svete Mttefik kuvvetlerin tekilatlanmas iin bask yaplmas isteklerini renmi (Bazna 2005:69), bunu Overlord Dosyas, Tahran Konferans ve ngilizlerin Bat Anadoluda hava sleri istedii bilgileri izlemiti ki, Msrdaki 17 filonun Trkiyeyi koruyabilecei de bu bilgilere dahildir (Bazna 2005:83-85). Baznadan gelen bilgiler devam ettike 1943 Kasmndaki Kahire Konferans ile Kasm sonu ila Aralk banda yaplan Tahran Konferansndaki tartmalar da Almanlar tarafndan renilmiti. Tahranda, Balkanlardaki gelimelerin karmaklndan dolay, Rooseveltin burada olas bir Rus-Alman anlamasndan korktuu gzkyordu Yine bu bilgilerden Trkiyeye salanan zel stat aka gzler nne seriliyor, Yunanistan konusunda hibir iaret bulunmuyordu. Polonya, Macaristan, Romanya ve Yugoslavya ile ilgili olarak Tahrandan gelen baz bilgiler mevcuttu ve buralar Sovyet ordularnn koruma blgesi olarak gsteriliyordu. Almanyann dou kesiminin de Ruslarn korumasna brakld Curzon Hatt da bylece deifre edilmi oluyordu (Schellenberg 1956:394-395). Baznann ele geirdii bir belgede 14 Ocak 1944te Sofyaya ar hava saldrs dzenlenecei yazlyd (Bazna 2005:105). Daha sonra 1944 Mttefik sava planlar ve
1

Schellenberg, iero sayesinde Ankaradaki ngiliz Elilii ile Londradaki Dileri Bakanl arasndaki yksek derecede gizli mektuplamay ayrntlaryla rendiklerini, ilerinde KnatchbullHugessenin kendi yazs olan ahsi notlaryla, ngiltere-Trkiye ve ngiltere-Rusya zerine gelimeler de yer aldn, zellikle de 1942 ve 1943teki ABDnin Rusyaya lend-lease kapsamnda yollad materyallerin tam listesi ve 1943 Ekimindeki Moskova Konferansnn sonularn gsteren bir geici rapor gibi zel nem arz eden belgelerin ellerine getiini sylemitir (Schellenberg 1956:390).

235

15 ubatta ngiliz bombardman ve avc filolarnn Selanike yaplacak harekta destek iin zmir Havaalannda konulanmalarna izin verilmesi (Bazna 2005:132) ve Trkiyenin bu ykmllkten kurtulmas (Bazna 2005:138-139), gibi bilgiler de dierlerine eklendi. Baz belgelerde, Trkler Almanlar yanl ynlendirirken ngiliz personelinin sivil kyafetler iinde hzla havaalanlarnda hazrlk yapaca Satrn Harekt ve bunun dahilinde ubatn ilk haftasnda avc uaklarnn slere inmesiyle bu en tehlikeli anda Alman savunmasn ilemez duruma getirerek Trkiyeyi koruyacak hava ve deniz hcumlarnn gerekletirilmesi, Rodosun zapt planlarnn ubat sonuna kadar tamamlanmas ve Bulgaristann karmamas iin kitlesel karlk verilecei uyarsyla sindirilmesi mevcuttu (Wires 1999:104-105). Ayrca Almanlar, ierodan saladklar belgeler sonucunda Fevzi akmakn deitirileceini de nceden biliyorlard (Wires 1999:110). Schellenberge gre, Churchill eer 1943 sonlarnda Balkanlara saldrsayd, sava 1944 sonbaharnda bitmi olacakt. Eer ierodan alnan bilgilerdeki gibi 15 Ocak 1944te Sofyaya girilseydi, Almanlarn blgede bunu karlayacak gc yoktu. Yine Schellenberge gre, Balkanlar bir stuna atlmasyla birbiri zerine devrilen stunlar gibi ksa bir srede dalacakt (Schellenberg 1956:396). Bazna, en byk baarsn 1943 Aralknda ve 1944n ilk haftalarnda elde etmiti. Moyzisch, Berline Bu kadar nemli materyalin ne nce saladklar arasnda olduunu, ne de sonrdan salayacaklar arasnda olacan sylyordu. Mttefiklerin gelitirdii yeni asker plan ve Trkiyenin Aralk ortasnda savaa dorudan katlm reddetmesi bunlarn arasndaki ilkelerdi (Wires 1999:97). Baznann salad bilgiler Almanlar iin hayati neme sahipti. Aralarnda Moskova, Kahire ve Tahran konferanslarnda kabul edilen Mttefik stratejisinin planlar Knatchbull-Hugessenin ve Trkiyenin savataki ibirlii ile ilgili hayati nem tayan mesajlar ve analizleri gibi konularn bulunduu bu belgeler Almanlara nemli detayl bilgiler salamt (Wires 1999:3). 15 ubat 1944e kadar Trkiye savaa girmedii

236

takdirde, Overlordun hazrlklarna odaklanlacakt ve Almanlar da bunu ierodan renmilerdi (Wires 1999:105). Overlord kod isminin ne anlama geldiini de Almanlara iero salamtr (Wires 1999:117). Schellenberg, ieronun gvenilir olmad halde verdii bilgilerin ngiliz Diplomatik Kodunu deifre ettiini sylemitir. Bylece iero Olaynn ilk nemli sonucu Fransann istils anlamna gelen Overlord Harekt kod isminin renilmesi olmutur (Schellenberg 1956:393). Almanlar, bu bilgiler sayesinde ngilizlerin Trkiye ile ilgili politikalarn tarafszln devam ve Trk birliklerinin Trakyada ylarak Bulgaristandaki Alman tmenlerini burada akl vaziyette brakmalar olarak renmilerdi. Trkiyeye Mttefik yardmlarnn art ve Trkleri savaa ekme abalarnn bir anda 15 Mays 1944te son bulmas, Almanlarn Overlordun yaknda balayacan dnerek Bat Cephesine odaklanmalarna neden oldu ki, bu konuda da hakl ktlar. Schellenberg, ieronun Trk stihbarat Servisine bal olup olmadn merak ettiini sylemitir. Bu yolla Trkiyenin Almanyaya kendini korumas iin gerekli bilgileri salayarak, kendisini artan Sovyet tehdidine kar salama alyordu (Schellenberg 1956:398-399). Schellenberg haklyd. Trkiye stunlu sava ruletinin iki stununa para yatrm, bunlardan Almanya adna Rusyaya kaybederken, Mttefikler adna Almanyaya kar kazanmt. Bunun yannda Baznann abalarnn Trkiyenin savaa girmesini bir sene kadar geciktirdii de sylenebilir.

3.2.2.5. Trkiye ve Almanyann Ekonomik Karlkl-Bamll

Sava ncesinden balayp hzla gelien Trk-Alman ticareti, iki lkeyi ekonomi alannda birbirine baml hale getirmitir. 1933-1939 yllar arsndaki ithalat ve ihracat yzdesi olarak Almanya Trkiyenin ak arayla en ok alverite bulunduu lke idi (Koak 1991:242-243). 1933-1939 arasnda Trk ekonomisindeki Almanyann pay % 50lere varm, 1939 balarnda Trk ekonomisinin giderek Almanyaya balanmas, siyas adan da Almanyann etkisi altna girme tehlikesini ortaya karmt (Yiit 1999:410). Almanlarn etkili talepleri sonucu Trkiye, dviz ihtiyacn gidermek ve

237

asker ekipmann kaliteli bir ekilde artrmak amacyla Almanyaya krom satn kabul etmiti. Hatta Japonyann Londradaki maslahatgzar Tokyoya yollad raporda Trkiyenin Almanya tarafndan yaplan etkili talepler karsnda pes ettii belirtilmiti (Denniston 1998:101). Alman tccarlar Trk rnlerini ngilizlerden daha fazla fiyat vererek alyorlard. Trklerin istedii fiyat veriyorlard. Dolaysyla TrkAlman ticaret hacmi yksekti (Seydi 2006:27).1 Ekonomik ilikilerde, bir lkenin taban kesiminin ticaret hacmi daha yksek olan lkeye daha sempatik bakt dnlebilir. te yandan Trkiyeye Alman mallar ve donatm iin birok Alman uzman da geliyordu. Sadece 1939da, Trkiyeye 2.000 Alman sivil uzman gelmiti (Glasneck:75). Almanyann iki sava arasnda kalan dnemde Trkiye ile ilikilerinin en nemli boyutunu ise iki lke arasndaki silh ticareti ile Trk Savunma Sanayne ynelik Alman talepleri oluturmutur (Can 1999:131). 1938de Trkiye, Almanyann Krom ihtiyacnn % 52sini karlarken, 1939da bu oran % 60n stne kmtr (Koak 2003, 1: 429). Alman Dileri Bakanl ktisat Politikas Dairesi Bakan Yardmcs Clodius, 1938de Trkiyeye on yl sreli 40.000.000 RM deerinde kredi almasna karar verdikten sonra iki lke arasnda bir kredi anlamas imzalanmt. Trkiye ise ayn yl iinde Almanyaya modern avc ve bombardman uaklarnn, tanklarn, toplarn ve denizaltlarn bulunduu 120.000.000 RM deerinde silh siparii vermiti (Koak 2003, 1:410). Ancak Trk-ngiliz yaknlamas zerine bu anlama Gring ve Hitler tarafndan kayg ile karlanm ve Hitler, 12 Maysta Trk-ngiliz ortak deklarasyonunun yaynlanmasndan iki gn sonra anlamann gereklerinin yerine getirilmesini yasaklamt. Clodiusun 30 Mays tarihli bir raporuna gre ar silhlar haricinde asker malzeme sevkiyat srecekti (Koak 2003, 1:414-416). Ancak bu silhlardan ok az teslim alnabilmi, bundan sonra TrkAlman ilikileri duraan bir dneme girmitir. Yine de Almanya ile Trkiye arasndaki ticari ilikilerin, Barbarossa Harekat srasnda Almanya ile yaanan yaknlamada nemli bir pay olduu sylenebilir. Almanya ile Trkiye arasnda 1941 Ekiminden itibaren artan ticari ilikiler, TrkAlman Ticaret Anlamasnn imzalanmasyla sonulanmt. 31 Mart 1943e kadar
1

rnein, Almanlar Trk tarm rnlerine % 12, pamua % 40 daha fazla para dyorlard. (Glasneck:65)

238

geerli olan anlamaya gre, Trkiye Almanyadan sanayi girdileri ve sava malzemesi alacak ve karlnda hammaddeler, zahire, pamuk, ttn, zeytinya ve madenler verecekti (Gerede 1994:270-271). 28 Haziran 1942de TCDD ile Alman kurulular arasnda 22.000.000 RM deerinde 15 lokomotif, 200-300 vagon, yedek para ve dier gerekli malzeme almna dair anlama imzalanmtr (Koak 2003, 1:635). 31 Aralk 1942de Trk-Alman Kredi Anlamasnn imzalanmas Trkiye asndan nemli bir adm olmutur. Bylece Almanya, Trkiyeye 1943 ubat ile Austosu arasnda 100.000.000 RM deerinde asker malzeme sevkedecekti. Anlama on yllkt ve kredi borcu 1943-44 yllarnda Almanyaya yaplacak krom sevkiyat ile denecekti (Koak 2003, 1:641).1 Sava srasnda say olarak ngilizlerin verdikleri silhlarn nemli bir yer tutmu olmasna ramen, TSK envanterine giren kaliteli silhlar arlkla krom karlnda alan krediyle Almanlardan alnan az sayda silh olmutur. Trkiyenin toplam ihracatnda Almanyann pay, 1940ta % 8,6 iken, 1941de % 21,8e ykselmitir (Koak 2003, 1:633). 18 Nisan 1943teki Trk Alman Ticaret Antlamas ile iki lke arasndaki ticaret hacmi 125.000.000 RM olarak belirlenmiti. Bununla Trkiyenin tm d ticaretinin % 50sinden fazlas yeniden Almanyaya balanmtr (Koak 2003, 2:208). Tm bunlarn yannda Almanyann kat sektrnde Trkiye zerindeki kurduu ticari bamllk sayesinde gazetelerin grlerini de etkilemitir Glasneck:24). 20 Nisan 1944 tarihli Meclis oturumunda stanbul Milletvekili Ali Rana Tarhann sorusu verdii cevapta Numan Menemenciolu, Bir ngiliz Mecmuas diyor ki; Almanlar Trklerden fazla miktarda krom alabilmek iin igal ettii memleketlerden topladklar altnlar Trkiyeye vermilerdir. Ve bu suretle Trkiye Merkez Bankasnn altn istoku adeta tedavldeki evrak nakdiye derecesine ykselmitir. Bu iddiann ne kadar garip bir iddia olduunu teyid etmek lzumsuzdur. Yalnz urasn sylemek iin TCMB altn stokunda vaki olan oalma yalnz mttefik memleketlerden yaptmz bir istikraz ve mttefik memleketlere yaptmz fazla ihracattan tevellt etmitir. Mihver

Almanyann Trkiyeye II. Dnya Sava srasndaki ilk geni silh sevkiyat 31 Aralk 1942de imzalanan Alman-Trk Anlamasna dayanmaktadr (Prfer 1988:38).

239

memleketlerine satlm maldan hasl olmu bir gram altn Merkez Bankamzn kasasna girmemitir diyordu.1 1944 yazna girilirken bile Trk-Alman ticareti iliyordu. Jenkenin raporuna gre 1944 Hazirannda, Almanyadan Trkiyeye 9.000.000 RM deerinde mal gelmiti (Koak 2003, 2:255). 1943-1944 yllar Trkiyenin Krom retimdeki art ve Almanyann Krom ithali Almanlarn son dnemde stn kalitede silhlarn yapmn da beraberinde getirmitir. Savan ikinci dneminde Almanlarn Silhlanma ve Mhimmat Bakan olan Albert Speer, Finlandiyann mtareke imzalamasn mteakip 5 Eyll 1944te Hitler ve Jodla gnderdii memorandumda materyaller savann Finlandiyann Nikel madenlerinin kaybyla deil, Trkiyeden gelen kromun kesilmesiyle son bulduunu sylyordu. Bu gelime sonucundason Krom stou silh retimi tam kapasite devam ettii takdirde 1 Haziran 1945e kadar yetecekti. Bylece 1 Ocak 1946da retim tamamen duracakt (Speer 1998:544). Speerin 12 Kasm 1943 tarihli memorandumuna gre, Almanya 21.000 ton (metrik ton) krom stoklamt ve aylk harcamas 3.751 tondu. Trkiyenin Krom ihracatn kesmesi sonucunda tahminen 5,6 aylk stou kalacakt. Balkanlar, Finlandiya, Kuzey Norve ve Nikopoln de elden kmas halinde Manganezde 19, Nikelde 10, Volframda 10,6, Mobildenyumda 7,8, Silikonda ise 6,4 aylk stoklar kalacakt. Bu durumda Almanyann en ok ban artacak maden kromdu. ok gelimi silh sanaynin vazgeilmez rnyd olan krom, uak, tank, motorlu ara, tank mhimmat, U-bot ve topuluun tm eitlerinde kullanlyordu. Kromun Trkiyeden ve Balkanlardan geliinin birlikte kesilmesi ile bir ila ay iinde bu silhlar cephelerden kalkacakt (Speer 1998:431-432).

TBMM Zabtlar Ceridesi DEVRE:VII Cild: 9:96-97.

240

3.2.3. Trkiyenin Savaa Girmesini Etkileyen Gneydou Avrupadaki Mihver Varl

Trkiye, Balkanlara yaplacak bir Mttefik saldrs iin geni apl bir asker yardm malzemesi almaya baladnda, Almanlar bir ngrl ilk saldr dzenleyerek bu abalar boa karabilirdi. Bulgarlar ile Gertrud durumunu, yani Trkiyenin Mttefiklerin yannda savaa girmesini, Aralk 1942 ile ubat 1943 arasnda inceliyorlard.1 Buna gre Trkiyeye kar koyabilecek yeteri kadar Alman kuvveti elde yoktu. Bulgar Ordusunun 10 piyade tmeni, bir svari tmeni ve bir zrhl tugay Almanlar tarafndan donatlacakt. Ancak bu 1943 yaz sonuna kadar mmkn deildi. Ayrca bir panzer tmeni, panzer grenadier tmeni, 13 ar topu blnden oluan bir Alman harekt grubu destek olarak gnderilecekti. Bu da yetmezse be Alman tmeni daha Bulgaristana sevkedilecekti Glasneck:258-259).2 12 Eyll 1943te Trk basnnda Sofyaya Devaml Surette Alman Ktalar Geliyor haberlerinin kmas ilgintir.3 Kahire Zirvesi sonras nn, Mareal Fevzi akmak olaanst bakanlar kurulu toplantsna ard ve TSKnn durumunu aklamasn istedi. akmak durumun hi te iyi olmadn anlattktan sonra Almanlarn ls bile bizi yener demitir. Trkiye, 1943 sonlarnda bile savaa hazr bir asker gce uzakt. 300 uan te biri operasyoneldi ve uaksavar mrettebat eitimsizdi. Trk Deniz Kuvvetleri kartma
Kzlordunun Stalingraddaki kar-saldrs srerken, Japonyann Sofya Bykelisi Yamajinin 11 Aralkta lkesine gnderdii rapora gre, Aralk 1942de Bulgarlar da Trkiyeden gelebilecek bir saldrya kar hazrlk yapmaya balamlard (Denniston 1998:125). 2 Trkiyenin savaa girmesi srekli soru iareti olmutur. Cemil Koak, 1943 knda Almanlarn, Trkiyeye kar hava, deniz ve kara harektna girebileceini sylemektedir. Almanlarn Akdeniz ve Karadenizde nemli bir akdeniz gc yoktu. 1940taki Matapan Deniz Muharebesindeki yenilgilerinden dolay talyanlara da bu konuda gvenmiyorlard. Dolaysyla Trkiyeye kar bir deniz harektndan bahsedilemezdi. Blgedeki son byk apl deniz harekt ise 1941 Maysn da Giritin ele geirilmesinde olmu ve harektn deniz kesimi tam bir facia ile sonulandndan Almanlar Giriti ar kayplarla sadece havadan ele geirmek zorunda kalmlard. Ayn dnemde Stalingrad Bozgunu sonras cepheye birlik yetitirmeye alan Almanlar, Taman Yarmadas, Demyansk, Leningrad gibi dier muharebeler de st ste gelince, bulabildikleri tm yedekleri Gney Ordular Grubunun tutunabilmesi iin Ukraynaya sevketmiler ve Harkov kar-saldrs ile cepheyi zoraki dzeltmilerdir. Yine ayn dnemde Yugoslavyadaki partizanlara kar yrtlen harekt daha fazla takviyeye gerek duymakta ve Tunusa da yeni birlikler gnderilmesi gerekmekteydi. Bu yzden Demyansk, Taman ve Leningradda cereyan eden muharebeler iin ihtiyat kalmadndan buralarda gerilemeler yaanmtr. Dolaysyla bu dnemde Almanlarn Trkiyeye kar nemli bir kara harektna girmesi de sz konusu deildir. 3 Tan, 12 Eyll 1943 Sekizinci Yl-No. 2897.
1

241

yapabilecek durumda deildi. Adalarda slenmi Luftwaffe uaklar 24 saat iinde stanbul ve zmire lmcl darbeler indirebilir, sanayi blgelerini vurabilir ve Ankara demir yolunu balantlarn kesebilirdi. Ayrca Mareal, Trk askerlerine yabanclarn komuta etmesinden ekiniyordu (Deringil 1994:225-226) Bylece Bakanlar Kurulu, 1944 ubatnda yaplacak asker grmelerin sonucu alnana kadar kesin bir karar verilmemesi sonucuna vard (Deringil 1994:236). Bu dnemde Almanyann Trkiyedeki casusluk faaliyetinin kuvvetli olmas, Mttefiklerin Satrn Harekt iin bir nvuruu getirebilir, dolaysyla ngilizlerin bu plan Trkiyeyi tehlikeden arndrmak yerine, daha ok tehlikeye sokabilirdi. Normal artlarda, Trkiyenin sadece slerini kullandrmas bile Alman igalini balatabilirdi. Almanlar gvenlikleri ne tehdit yneltilirde tek are igal olursa bundan ekinmiyorlard. 1940 Nisan-Maysnda Norvei ve 1942 Kasmnda Tunusu igalleri de bunu gstermektir. 1943 balarnda Stalingraddaki ar kayplarna ramen Luftwaffe, henz doudaki ve batdaki stnln koruyordu. Hava harekt daha ksa ve daha gizli bir konulandrma ile gerekleebileceinden ya da desteklenebileceinden, bu dnemde Trkiyeyi Almanlar tarafndan tehdit edecek bir saldr gelirse bu sadece havadan olabilirdi. 1943n ikinci yarsndan balayarak Balkanlarda Trkiyeye ynelmesi muhtemel tehdit Alman ve Bulgar hava kuvvetlerinden kaynaklanabilirdi ki, bu dnemde bu iki gcn yeterli saldr gcne sahip olmadn Trkiye de, Mttefikler de bilemezdi. Ayrca Ploestiye yaplan Amerikan aknlarnda verilen kayplarn ar olmas da Trkiyeyi korkutmu olabilir. 1943 sonbaharnda Ege Adalarndaki bozgun, ngilizlere 5.000 asker, drt kruvazr ve yedi destroyere malolmutur (Glasneck:245-246). Kald ki, Alman paratleri bu adalara havadan mdahale etmilerdi. Trkiye, hakl olarak 1943 sonbaharnda bile Luftwaffenin stanbulu ani bir basknla bombalamasndan korkuyordu (Denniston 1998:90-91). 1944 banda ise talyada yaplan Anzio kartmas yznden, Almanlar Balkanlardaki yedeklerini talyaya gndermiti. Bylece Gertrud iin kar-vuru yerine sadece savunma seenei sz konusu olabilecekti (Glasneck:280).

242

Alman Sava Bakannn Berlin Bykelilii Deniz Ateesi Kurmay Albay Sururi Akalna sylediine gre, Krmn tahliyesi srasnda Ruslar sadece denizaltlar, hcumbotlar ve hava filolar ile engellemede bulunmaya almlar, Rus Karadeniz Filosunun asl kuvveti ise Poti ve Batum limanlarndan ayrlmamlardr.1 Bundan Ruslarn da Trkiye gibi 1944 baharnda hala blgedeki Alman hava gcnden ekinmekte olduu ya da Almanlarn Trkiyenin bu ekilde dnmesini istedii sonular karabilirdi. Sava Bakan ayrca Ruslarn ypratma savalarnda ar kayplara uradklarn, sonu alabilmek iin niha taarruzda baarl olamazlarsa bir daha saldrmayacaklarn sandklarn belirterek, Dou Cephesinin sabitlenmesi olasl zerinde durmutur. Trkiyenin Boazlar Mttefiklere amas halinde bile, boazlardan geecek konvoylar Girit, Ege Adalar ve Yunanistandaki hava slerindeki Alman filolarnn tehdidi altnda olacakt. Bununla birlikte Akdenizde konvoylarn Atlantikteki gibi geni yzeyde saklanma olana olmadndan, artrlacak denizaltlar ve Orta Akdenizi kapsayan hava gc sayesinde daha kolay bir hedef oluturmas olanakszd. Berlin Bykelisi tarafndan 5 Haziran 1944te Dilerine gnderilen raporda ise, Almanlarn yaknda Bulgaristan igal edebilecei, Batl Mttefiklerin hava gcnn Alman igalindeki blgelerde hava hakimiyeti kurduklar, Almanlarn Sovyet saldrsn Lemberg Cephesinden bekledikleri, gece yaplan hava saldrlarnn yerlerini gndz saldrlarna brakt, Almanlarn yiyecek ve giyecek stoklarnn yeterli olduklar, Alman halknn hava bombardmanlarna altn, her eye ramen Almanyann hava bombardman ile yklamayacan iletmitir.2 Knatchbull-Hugessen, 21 Haziran 1941de Dilerine Yunanistan, Yugoslavya ve Giritteki Luftwaffenin etkisinin Trkiyenin saldrmazlk pakt imzalanmasnda balca etmen olduunu belirtmiti (Deringil 1994:146). Tanka gerekli nemi vermeyen Trkler, uaa tersine fazla nem veriyorlard. nk her eyden nce dnyada ilk sava ua kullanan hava kuvvetlerine sahip olan birka lkeden biriydi. Birinci Dnya Sava sonuna kadar yaklak 400 kadar uaa sahip olmu, sava sonras da Atatrkn
1 2

14 Mays 1944 tarihli rapor, BCA: 10.232.563.20. BCA: 10.232.563.19.

243

zellikle nem vermesi sayesinde hava kuvvetlerine hem tedarik, hem de retim konusunda ncelik vermiti. Ancak Trkiyenin, ekonomik durumu ve sanayi alt yapsndaki yetersizlik, uak tedariini kmaza sokmu, elindeki uaklarn hzla eskidii iki sava aras dnemde havaclkta yaanan gelimelere ayak uydurmasn nlemiti. Dolaysyla sava boyunca Trk Havacl hep geriden gelmeye almtr. Trkiye, havaclkta Almanlar ile baa kamayacan bildiinden, Luftwaffe ile muharebeye girme konusunda srekli ekinser kalmtr.

3.2.3.1. Gneydou Avrupada Luftwaffenin Gc

24 Haziran 1941de 3.428 operasyonel uaa sahip olan Luftwaffenin Luftflotte 1, 2 ve 4 Dou Cephesi harektlarna ayrlmken, Luftflotte 5 skandinavyada, Luftflotte 3 ise Fransada konulandrlmt. Yunanistan, Gney talya, Kuzey Afrika ve Girit ise Fliegerkorps Xun kontrolne verilmiti. Ancak bu kuvvet arlkl olarak Afrikakorpsun harektna ynlendirilmiti. Ayn durum 1942de de devam etti. Ancak sene iinde Luftwaffenkommando Sd Ost (Lwkdo Sd Ost) kuruldu ve Luftflotte 2nin yerini ald. Fliegerkorps Xun yerini ise Luftflotte 2 ald. Almanyada kalan filolar ise Luftwaffenbefehlshaber Mitte (LwB Mt) altnda birletirildi. 27 Haziran 1942de Luftwaffenin operasyonel gc 3.500 idi (Price 1997:43,58-59). 17 Mays 1943te Luftwaffenin toplam 4.641 ua operasyonel durumdayd. Luftflotte 1, 4 ve 6 Dou Cephesinde, Luftlotte 5 skandinavyada, Luftflotte 3 Fransada, Luftflotte 2 talyada, Lwbh Mitte Almanyada bulunurken, Luftflotte 2nin yerine Balkanlarda Lwkdo Sd Ost konulandrlmt. Lwkdo Sd Ost, Yogoslavya, Arnavutluk, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Giritin korunmasn stlenmiti (Price 1997:74).

244

Tablo 1: Mays 1943te Lw Kdo Sd Ostun uak envanteri Uak Toplam Operasyonel Aklama Bf 109 40 40 Avc Ju 87 40 39 Pike-Bombardman Ju 88 49 39 Orta Bombardman (keif olanlar 12/7) He 46 15 11 ift kanatl Hs 126 11 6 ift kanatl keif Ar 196 8 6 Deniz ua (Price 1997:86) Grld gibi, gerekte Luftwaffenin Trk ehirlerini tehdit edebilecek uaklar 40 avc, 39 pike-bombardman ve 32 orta-bombardman ua ile snrlyd. Bunlar saldr ya da baskn gibi bir grev iin son derece yetersizdi. Bunlara talyan blgedeki uaklar da eklenebilir. Ancak her halikarda Almanlarn Gneydou Avrupada Trkiyeyi tehdit edebilecek cidd bir hava gc yoktu. Romen ve Bulgar filolarnn bunlara katlmas da ancak marjinal bir g art salayabilirdi. Kald ki, Yugoslavyada artmakta olan partizan harekt, Romanyann petrol havzalarnn havadan korunmas ihtiyac ve Balkanlara ynetilmesi muhtemel bir kartma tehdidinin dourduu ihtiyalar, Luftwaffenin elindeki bu gc Balkanlar boyunca yaymasna yol amt. 1943 ylnda Almanlar havadaki stnlklerini henz koruyorlard. Ancak 1943n ikinci yarsnda Almanyaya yaplan Amerikan hava aknlar da ar zayiata ramen srdrlyordu. 1944 ubatnda Amerikallar bir hafta sren ve tarihe Big Week olarak geen bombardmanlarda Luftwaffenin batdaki avc gcn bizzat stne ekmi ve verdikleri ar kayplara ramen, Luftwaffenin uak kayplar yerine konulmas g olduu iin hava savalarnda dnm noktas olmutu. Baka bir deyile, Big Week Almanya Hava Savann Kursku oldu ve bu kayplarn giderilmesi dier blgelerdeki filolara gnderilecek uak ihtiyatn tamamen sekteye uratt. 31 Mays 1944te 4.928 operasyonel uaa sahip olan Luftwaffenin bu olumsuz gelimeye ramen Luftflottelerindeki tek deiiklik, Luftwaffenbefehlshaber Mittenin Luftflotte Reich olarak Almanyann savunmasna devam etmesi olmutur.

245

Tablo 2: Mays 1944te Lw Kdo Sd Ostun uak envanteri Uak Toplam Operasyonel Aklama Bf 109 77 56 Avc (15i gece avcs, biri keif) Ju 88 16 16 Orta-bombardman Ju 87 7 7 Pike-bombardman Do 217 15 11 Orta-bombardman (hepsi gece avcs) Bf 110 12 10 ift-motorlu avc (keif grevli) Ju 86 2 1 Orta-bombardman (hepsi keif) Ju 88, Ju 188 14 8 Orta-bombardman (keif grevli) C.R.42, Ca 314, 29 25 Gece bombardman grubu Ju 87, He 46 Hs 126 8 5 ift kanatl (keif grevli) Ar 96 48 37 Deniz ua (keif grevli) Ju 52 104 95 Nakliye Me 323 21 13 Ar Nakliye Bunlara ilaveten, ok az miktarda Do 17, Do 215 orta bombardman uaklarnn keif modellerinden mevcuttur (Price 1997:126-127). 1943teki envanterle karlatrldnda, Almanlarn Balkanlardaki saldr gcn ksarak, savunma ve keif gcn artrmaya gittikleri grlmektedir. Ek olarak, ok sayda nakliye uann gelmesi de, 1943 sonlarnda Egedeki paratlerin indirilerek ngilizlerin bozguna uratld harektlarn bir sonucudur. Bu uaklarn 1944 yazna girilirken hala Balkanlarda tutulmas ise, Almanlarn acil bir durumda adalar hzla boaltacaklarn gstermektedir ki, bu ekilme 1944 sonbaharnda yaanmtr. Ayrca Titonun yakalanmas harekt srasnda da bunlardan parat indirilmitir. Keif uaklarnn artrlm olmas da, Almanlarn kar tedbir uygulamalarn 1943 sonbaharnda Egede yaanan atmalar sonras artrdnn bir gstergesidir. Bu arada 40 kadar gece avcs uann konulandrlmas da, gece bombardmanlarna veya partizanlarla irtibat ya da keif amal gece szmalarna kar tedbir alndn gstermektedir.

3.2.3.2. Bulgar Hava Kuvvetleri (Vozdushni Voiski)

1941de Bulgar Hava Kuvvetlerinde toplam 561 uak bulunmaktayd. Ancak bunlarn 71i modern saylabilecek Alman uaklaryd. Bunlarn da 18i Bf 109E avc ve 18i Do

246

17 bombardman uaklar olup, kalan eitim, nakliye ve irtibat grevli olanlard. Toplam 561 uan ise 411i operasyonel durumdayd. Almanlar, 1942 Aralknda Bulgarlara daha modern uak gnderme karar aldlarsa da, bunu 1943 baharna kadar gerekletiremediler. Belli ki, Luftwaffenin Stalingradda urad kayplarn etkisi kendini hissettiriyordu. Bunun zerine Franszlardan ele gemi olan uaklara yneldiler. 1 Austos 1943teki Tidal Wave Harektn karlamak iin havalanan eski Avia B-534 ift kanatllar hzl trmanamadklar gibi, Bulgar pilotlarn da oksijen maskeleri yoktu. Geri dn yollarnda dalm olan Amerikan B-24 Liberator bombardman uaklarn yakalamay baarsalarda etkisiz kaldlar. Ancak bu arada havalanan dier bir grubun Bf 109Eleri B-24 drmeyi baardlar. 21 Ekim, 24 Kasm ve 10 Aralk 1943 tarihlerinde Sofyaya aknlar dzenlendi. Mttefik aknlar etkisini gitgide artryordu. Her iki taraftan da cidd kayplar olmad. 20 Aralkta Sofyay hedef alan son akna 110 mttefik ua katld. Bulgarlar drt uak kaybederken, 12 Amerikan uan drdklerini rapor ettiler (Neulen 2000:158-164). Amerikallar, 1944te Bulgar uaklarnn sadece % 30 kadarnn operasyonel olduunu tahmin ediyorlard (Neulen 2000:149). Ocak ve ubat 1944te Almanlar, Bulgarlara nemli sayda uak gnderdiler. 10 Ocak 1944teki Kara Pazartesi, en az 180 Amerikan bombardman ua kuvvetli bir eskort destei ile Sofyaya akn ile balad. 70 Bulgar ve 30 Alman ua nlemeye kalktlarsa da, 80 Mttefik ua Sofya zerine bombalarn brakmay baardlar. 4.150 ev yklrken, 750 kii ld ve 710 kii de yaraland. Sekiz bombardman ve be P-38 eskort drlebilmiti. Bu iki dalgal akndan sonra Sofyada yaayan 300.000 insan ehri terk etti, okullar ve kamu binalar kapand. ki hafta sonra bile ehirdeki yaam normale dnmemiti. 23 Ocakta Bulgaristandaki Alman Bykelilii, Dilerini Bulgar Hkmetinin kendini kaybettii ve tepkisinin zayflad konusunda uyard. Sivil servisin byk ounluunun ehri ehri terk etmesinden dolay yardm faaliyetleri, elektrik, su ve telefon hizmetleri aksyordu. Dkkanlar ise hala kapalyd.

247

16, 17 ve 29 Martta Sofyaya yeniden Mttefik hava saldrlar dzenlendi. Ancak 450 B-17, B-24 v Halifax ar bombardman uann 150 P-38 Lightning eskort desteinde yapt dev akn 30 Martta gerekleti ve bunlar 73 Bulgar avcs karlad. Bombardmanda Sofyada 2.000i akn yangn kt. Mttefikler sekiz bombardman ve iki avc ua kaybettiler. Bulgar filosuna sonradan katlan Avia 135 av-eitim uaklarnn drd B-24 te bu sayya dahildir. Bulgar kayb ise be uak ve pilottu. ki Bulgar ua da zorunlu ini yapt. 17 Nisanda 350 B-17 ve B-24 ar bombardman ua ve 100 eskort Sofyaya son saldry gerekletirdi. O zamana kadar eskort olarak verilen P-38ler ile baedebilen Bulgar avclar ilk kez stn P51ler ile karlatlar. Zorunlu ini yapan uakla birlikte toplam 12 Bulgar ua drld. Bir adet ar bombardman ua ile bir de P-51 avc ua drlebilmiti. 1 Mays, 1944te, tm kayplara ramen Bulgar Hava Kuvvetleri 500 uak ve 13,500 personele sahipti ve bunlarda 250 uak ve 5.400 personel dorudan cephehatt hizmetindeydi. Bulgar Hava kuvvetlerinin belkemiini ise Almanlarda aldklar 145 Bf 109G avclar oluturuyordu. Romanyadaki Ploestiye ya da Bulgaristandaki eitli hedeflere yaplan aknlar devam etti. 18 Mays-26 Austos 1944 tarihleri arasnda Bulgarlar, 15 Mttefik bombardman ua ile drt P-38eskort drrken, drd zorunlu ini olmak zere toplam sekiz uak kaybettiler. 26 Austostan sonra Bulgaristana Mttefik hava bombardman dzenlenmedi. 6 Nisan 1944ten ayn yln Austos sonuna kadar Mttefikler Bulgaristanda 187 yerleim merkezini bombalamlar, 12.000 bina yklrken 1.828 insan lm, 2.370i de yaralanmt. Bulgar hava savunmasn oluturan 6. Avc Alay 53 uak drm, 71ini de hasara uratmtr. Zaman zaman 20:1 oranna varan Mttefik stnl karsnda bu saylar sadece 66 Bulgar pilotu tarafndan baarlmtr. Bulgaristana yneltilen terr bombardmanlar, Bulgar halknn buna kar Alman halk kadar vakur olamayna ramen amacna ulamamtr. Austos 1944 sonunda Bulgar Hava Kuvvetlerinin 186 operasyonel cephehatt ua vard ve bunlarn 70i avcyd. 9 Eyllden sonra Komnistler 18.000 szde Faist grevliyi yok ederken, 3.000 kadarn da sonraki yllarda ortadan kaldrdlar. Kurbanlarn says kanl tasfiye ile 50.000e ulat. 28 Eyll 1944e gelindiinde, Bulgar Hava Kuvvetlerinin elinde

248

toplam 160 uak kalmt ki, bunlarn 105i operasyoneldi. Bu uaklarn 109u Almanyadan gelenlerden arta kalanlard. Hava savunmas iin ellerinde 36 Bf-109G-6 ve 17 Dewoitine D.520 avc ua kalmt ki, bunlarn sadece 29u operasyoneldi (Neulen 2000:165-169). 1944 yaznn sonlarna kadar, Bulgaristan zerinde 187 Batl Mttefik havac lm, 69u daha hastanelerde can vermitir. 329 havac ise Bulgaristanda esir edilmitir. Bulgar uaklar 53 ngiliz ve Amerikan uan drrken, 71ini de hasara uratmlardr (Neulen 2000:149). Bulgar Hava Kuvvetlerinin avclar ise sava boyunca hava arpmalarnda 24, zorunlu ini srasnda ise 18 olmak zere, toplam 42 uak kaybetmilerdir (Neulen 2000:166). Grld gibi Trkiyenin Mttefik yanll dnemi boyunca Bulgar Hava Kuvvetlerinin Trkiyeye tehdit yneltebilecek hali yoktu. Almanya Hava Savandaki talihsizlikler ve Dou Cephesinde srekli artan ekipman ihtiyac, Almanlarn Bulgarlara modern ekipman salamasn da engellediinden buradaki hava gcnn Trkiye zerinde tehdit oluturmas olanakszd.

3.2.4. Trk D Politikasnn Kararll

Savalardan yorulmu bir imparatorluun mirass olan Trkiye, her ne pahasna olursa olsun bartan yana olmutur. Ancak asker gc yetersiz olduu iin, bar korumak iin gereken caydrcl d politika yoluyla elde etmeye alyordu. Bunun iin 1930lu yllarda Balkan Paktnda yer alm ve gl olarak bildii ngiltere ile Fransaya yanamt. Sovyetler Birlii ile iyi geinme eilimindeydi. Hatta savatan nce Karadeniz Pakt gibi bir proje bile dnlm, ancak sonu alnamamt. Trkiyenin savan bandaki gten yoksun durumu belki de Trkiyeyi savamaktan kurtaran bir baka etmendir. nk bir lkenin savaa mttefiklerle girebilmesi iin ya mttefiklerin ok gl olmas ya da lkenin kendisini savunacak kuvvete sahip olmas gerekir. Almanyay safd brakmaktan yoksun kalan ngilizler ile ittifak kurmu olan Trkiye, dier yandan Almanya ile de saldrmazlk pakt imzalayarak, belki de hem

249

Sava Tarihinde, hem de Diplomasi Tarihinde ilk kez iki tarafla antlama imza atarak etken tarafszlk politikasn uygulamaya balyordu.1 Buna karn Hitler, Trk-ngiliz Antlamasnn fiilen bittiini dnmekteydi (Gerede 1994:396). 1941 baharnda Almanlar Balkanlar ele geirdiinde, Trkiye doal bir tampon blge/devlet olarak ortaya kmt. Almanya saldrsa Boazlar konusunda zaten szde muhafz olan Sovyetlerin gneyden gvenlii tehdit altna girecekti ki, bu da Trkiyeye bir Sovyet mdahalesi olasln getirebilirdi. Bununla birlikte ngiltere ile hala dost gzken Trkiyeye Hindistandaki ngiliz birlikleri kaydrlabilir, bu da dalk alann salad doal savunma alanlar sayesinde, Trkiyede Almanyaya kar kuvvetli bir Mttefik tahkimat kazandrabilirdi. Bu dnemde ngilizlerin eksii asker, Trklerin eksii ise ekipmand ve asker adan bu iki lke birbirini tamamlayarak kuzeydeki ve gneydeki da sralarn tutabilirlerdi. Sovyetlerin Trkiyeye girmesine de Almanlar ho gzle bakmayacaklar ve byk ihtimalle Boazlar Anadoludaki kprbalaryla birlikte ele geirirlerdi. Ayn ekilde ngilizler yine mttefik olarak Trkiyeyi kazanm olurdu. Ancak bir farkla; batda Almanlar yerine douda Sovyet birlikleriyle arpacaklard ki bu da kinci Dnya Savann kaderini tamamen deitirecek bir olay olurdu. Bu durumda Trkiye, dorudan Mttefik destei alan bir Polonyann durumuna benzerdi. Fransadan sonra ngilterenin yanlz olduunu dnrsek, bu durumda en byk mttefik Trkiye olacakt ki, Trkiyeye gelebilecek bu tr bir mdahaleye ABD'nin tepkisinin ne olacan kestirmek te zordur. ngrl bir ngiliz mdahalesi ise, Ortadouya ynelik Alman ve Sovyet tehdidini douracandan ancak siyas bir intihar olurdu. Zaten ngilizler -her ne kadar baarl bir harekt srdrmekte olsalar da- Irakta Mihver yanls Rait Ali Geylaninin gleriyle uramaktayd ve Iraka yardm iin transit yollarn aan Vichy Hkmetinin Suriyedeki topraklarn ele geirmesi 1941 Temmuzunu bulacakt. Ksacas Trkiye, uluslararas platformun adeta sngeri gibi tm siyas basklar en aza indirebilen bir jeopolitik konuma sahipti. Savan denge noktasyd ve bu da Trk D Politikas stratejisinin Denge Politikas olarak belirlenmesi iin byk bir frsatt. Bu politika durumu tetkik eden uzmanlar iin tehlikesiz, dardan bakldnda ise lkenin bak
1

21 Haziran 1941de, henz savaa girmemi olan ABDnin Ankara Bykelisi John Van A. MacMurray, Trk-Alman Paktnn imzalanmas zerine Menemencioluna Tarihte yeni bir sayfa atnz demitir (Arcayrek 1987:132).

250

srtnda olduu izlenimini veren bir zellie sahipti. Trkiye bu sayede sadece savata bar yaamay srdrmekle kalmam, ordusunu da donatmtr. 1942de Ruslar yeniden gerilemeye baladktan sonra bile nn, Nafi Atfa Tezimizde ngiliz ve Amerikallar bizi btnyle desteklemektedirler. Byk sylemi olmayaym, saval ya da savasz, bu tehlikeli durumdan ulusal onurumuzu zedelemeden kacaz. in utanlacak yn Ruslarn olacaktr diyerek bir Trk-Rus Sava olsa bile Batl Mttefikler ile savamayacan vurgulamtr (Barutu 1977:316). Ancak Trkiyenin savaa girmeyii Almanyann da iine yaramtr. Gerede, Trk-Alman dostluunun dm noktasnn, Boazlarn Trkiyenin elinde olmasnn Almanlarn da karna olduunu aklamtr (Gerede 1994:273). Ahde Vefa ilkesine uymaya kararl olan Trkiye, d politikasndaki usta manevralar sayesinde, atma yaratmas beklenen bu mevzuyu uluslararas politikaya uydurmasn bilmitir. Menemenciolu D politikamzn hedefi, sonuna kadar geleceimizi kendi kendimize belirlemek amacn korumaktr. Savaa katlsaydk, geleceimizi kendi kendimize belirleme hakkn yitireceimizden, lkemin bundan hibir ey kazanamyacandan eminim demitir. Gerekten de Trk D Politikas sava boyunca bu izgide yrmtr. 1939 ve 1940ta savaa girme konusunda ngilizlere, 1941 ve 1942de Almanlara 1943 ve 1944te de Mttefiklere direnmi, nne atlan kkl bykl yemleri geri evirmitir. Menemenciolu: Biz benciliz ve yalnzca kendi karlarmz iin savarz, Buna gre biz, bu savan kart yanlardan birinin brnn kesin yenilgisiyle sonulanmasn istemiyoruz Trkiyenin karlar, grme yoluyla varlacak bir bara ynelmitir (Weisband 2002:37-38 ve Uurlu 2003:225).1 Dou Cephesindeki harektlara bal olarak gelien Alman D Politikas ile Trk D Politikas genellikle uyumlu, Sovyet D Politikas ile Trk D Politikas ise genellikle zttr. Galibiyet ve malubiyet safhalarnda Alman-Trk ilikileri, Almanlar tarafndan tek dze bir ekilde olumlu olarak srdrlrken, Sovyet Trk ilikilerinin Dou Cephesindeki harektlarn ynne bal olarak dalgalanmas, Trkler zerinde
1

10 Eyll 1942 tarihli bir Alman Dileri Bakanl Belgesinden...

251

gvensizlik yaratmtr. Bununla birlikte Mihver ile Mttefikler arasndaki ekim gcnn etkisi Trk D Politikasnda adeta bir sarka etkisi yapm, baka bir deyile Trkiyenin d politika sarkac nce Mttefik tarafna yaknken, bir sre sonra Mihver tarafna kaym, sonra tekrar Mttefik tarafna geri gitmitir.

3.3. TRKYENN SYAS TUTUMUNUN DOU CEPHES HAREKTLARINA BALI OLARAK FARKLILAMASI
Dou Cephesindeki arpmalar geliirken, Trkiye de taraflarn aldklar vaziyet dorultusunda genelde stnlk kuran tarafa yanamtr. Barbarossa Harektnn balad gn tarafszln aklayan Trkiye, 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya sava ilan edene kadar tarafszln resmen srdrmtr. Ancak fiilen, 1941 yazndan sonra Almanyaya yaklamaya balayan Trkiye, 1943teki Kursk malubiyeti ile hzla Mttefiklerin yanna kaymaya balamtr. Stalingrad Bozgunu ile Kursk Saldrs arasndaki dnemdeki belirsizlik ise Trkiyeyi bir yandan Mttefik tarafna hzla kaymasn hazrlayacak bir hazrlk dnemi gibidir. Bununla birlikte 1943 yazna kadar Trkiye ile Almanya arasndaki eitli karlar, Trkiyenin Almanyaya yakn olmasn getirmekteydi. Bu yzden Trkiye, Dou Cephesindeki olaylar ile ok yakndan ilgileniyor, hem asker, hem de siyas gelimeleri yakndan takip ediyordu. Dou Cephesi olaylarn byk bir nem vererek seyreden nn, bir defasnda Bezik oyununu seyredenler de oynayanlar kadar heyecan duyarlar demiti (Barutu 1977:188).

3.3.1. Trkiyenin Tarafszl (1941)

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Dou Cephesinin ald gn ald kararla tarafszln beyan etmitir.1 Dou Cephesinin almas, Trkiyeyi o an iin son derece rahatlatacak bir haberdi. Alman-Rus Sava Trkiyede bayram havas yaratm, tm kalpler Almanlarn zaferi iin arpmaya balamtr. Herkes birbirini kutluyor,
1

BCA: 18.48.29.1941, 22/6/1941.

252

bayramnz kutlu olsun diyordu. Barutu, 22 Haziran leden sonras Dileri Bakan Saraoluna Siyasal gazanz kutlu olsun dediinde, Hepimizin! yantn almtr (Barutu 1977:206). Geici de olsa, Trkiye imdilik savatan kurtulmutu. Trkiyenin tehdit olarak alglad dnyann en gl iki lkesinin savaa tutumu olmas, Trkiye iin adeta nimetti. Dou Cephesine ynelik Trkiyenin grlerini talyan Bykelisi De Peppo, Trkiyenin ideali son Alman askerinin son Rus cesedinin stne dmesi olacaktr diyordu (Deringil 1994:169). MacMurray de benzer ekilde, Temmuz 1941de sava Sovyetler kazanrsa, Moskova Trkleri dikkate almadan yararlarn koruyacak. Almanlar kazanrsa, Sveye inmek iin ya Trkiye zerinden geecekler ya da ran ve Iraka girecekler. Her iki sonu ta Trkiyeyi izole edecek. Bu nedenlerle Alman-Sovyet savann her iki taraf gsz duruma getirinceye dek srmesinden yanalar diyordu (Arcayrek 1987:141). Reichstagdaki bir sylevinde Trkiyenin tarafszln ven Hitler, Trkiye Byk Savata bizim mttefikimizdi. Savan kt sonucundan, bu lke de bizim kadar etkilenmitir. Yeni Trkiyenin byk ve dahi yaratcs, talihin bir bana brakt ve kaderin korkun bir kntye uratt o zaman ki mttefiklerine, kalknmak iin ilk grkemli rnei vermitir. imdi de yneticilerinin 1977:192). Barbarossa baladktan sonra Churchillin Birinci Dnya Savanda Rusyaya verilecek olan payn Boazlar olduu ynndeki aklamas TBMMde byk tepki almtr (Barutu 1977:171). Menemenciolu, Knatchbull-Hugessene, 23 Haziran 1941de, ngilterenin Sovyetler Birlii ile ittifak yapmayacan umduunu sylemitir (Koak 2003, 1:696). Sir Stafford Cripps ile Molotov, 12 Temmuz 1941de Almanyaya kar ortak hareket etmek amacyla antlama imzaladlar (Gerede 1994:375). ngiltere ile Rusyann acilen imzalad bu Ortak Hareket Antlamasna gre Sovyet Birliine batdan gelecek yardm gre Boazlardan geirilecekti. Ancak Trk-Alman Saldrmazlk Antlamas uyarnca bunu Trk hkmeti kabul etmedi.Bu yzden yardm rotas Basraya kaydrld. Bunu da Austosta rann Rusya ve ngiltere tarafndan davran biimiyle Trkiyenin kendi kararyla bamszln korumasna karlk, Yugoslavya ngiliz entrikalarna kurban oldu demitir (Barutu

253

igali izledi.1 Bunlar yetmiyormu gibi, ngilizler Rusyaya ne kadar ok dostluktan sz ederlerse, Trklerin de ngilizlere kar besledikleri dostluk duygusu ayn oranda azalyordu (Weisband 2002:134). ngilizlerin bu ikilemde ncelikle tuttuklar tarafkenilerine sava kazandrlabilecek tek g olan Rusya olacandan, bu da Trkiyeyi Mihver kampna itebilecekti. Dolaysyla Alman ordularnn stn olduu durumda Trkiyeye kar sesini ykselten Sovyetler Birliinin Trkiyeye ynelik d siyaseti bu adan bakldnda tutarldr. rann igalinden alt gn nce ngiliz ve Sovyet elileri Trk Hkmetine Trkiyenin toprak btnlne ve egemenliine sayg gsterileceine dair gvence notalar verdiler (Deringil 1994:153). Ancak rann igalinde ngiltere gibi szde ilkelerle hareket eden bir lkenin karlar dorultusunda bu ilkeleri gzard edebilecei grlmtr (Deringil 1994:119).2 Knatchbull-Hugessen, 13 Temmuz 1941'de yollad raporda, Mareal Fevzi akmakn ngiliz Hava Ataesine Almanyann Sovyetlere kar savata gcn ypratacan sylemi ve aksi takdirde Almanya, Rusyaya kar ksa zamanda zafere ularsa kurban edilme sras bize gelecektir demiti (Deringil 1994:148). Barbarossa Harektnn balamas ie Trk-Alman ibirlii birok adan gelimekte dnemine girmitir. rnein Balkanlardaki Alman varl yznden Merite Trklerin havaya uurduklar kprlerin yaplmas iin grmeler 1941 Temmuzunda olumlu sonulanm ve Ankarada bunun zerine anlama imzalanmtr. Gereken malzeme ise Almanyadan getirilecekti (Koak 2003, 1:605). 4 Austos 1941de imzalanan Atlantik artnamesi ile ABD savataki ynn henz savaa girmeden belirlemiti. Dolaysyla Trkiye, Dou Cephesindeki ilk iki ay boyunca hzla sren Alman zaferlerinin artmakta olan etkisi dnda hesaplara yeni bir siyas aktr daha katmak zorundayd. 1941 Austosunun sonlarnda nn, ngiliz Bykelisini sert bir ekilde uyararak Eer Trkiyenin Almanya ile ngiltere arasnda salam olarak kalmas, ngilterenin kar gerei ise, bir an nce yardm szlerini gerekletirmelisiniz demitir. nn, ertesi gn de tedavi iin lkesine

ngiliz-Sovyet ttifaknn sresi 20 yld. (Barutu 1977:253). Bu ittifak Trk kamuoyunu Almanlara ynlendirmitir (Barutu 1977:256). 2 O sralar randaki Trk nfusunun 5 ila 9 milyon arasnda olduu syleniyordu (Barutu 1977:237).

254

dnecek olan Alman Bykelisini kabul edince phesiz ngilizler, Trklerin Almanlarn yanna kaydn dnmlerdir (Barutu 1977:234). 20 Austos 1941de Wolfschanzeye giden Gerede, Sovyet Ordusunun byk blmnn tamamen yok edildiini ve Ruslarn be milyon asker kaybederken iki milyon da esir verdiklerini renmiti. Bu arada Almanlar da, Molotofun Bulgaristan ve Trkiye zerine taleplerini aklam ve Dou Cephesinin bunun zerine aldn bildirmilerdi. Hitler, Geredeye Almanyann Trkiyeyi yannda grmek istediklerini sezdirirken, dier yandan ABDnin savaa girmesi halinde bile ngilterenin sava kazanmasnn mmkn olmadn sylyordu. Ribbentrop ise ayn grmede Trkiyenin soydalarnn yaadklar yerleri isteyip istemediklerini sordu. Gerede ise grmede Rusyadaki Trklerin Sovyet istibdadndan kurtulmalarnn manevi bir sevin olacan belirtmi ve Almanlarn bunlardan esir denlerden yararlanmalarna olumlu gr bildirmitir (Gerede 1994:248-249).1

3.3.2. Trkiyenin Mihver Yanll (1941-1943)

Dou Cephesi balants yznden 1943 ortalarna kadar Trkiyenin ibresini Almanlardan yana tuttuunu grmekteyiz. Dolaysyla Ruslar ile Trkler arasnda sava sonunda ortaya kacak ve Trkler iin yeni bir tehdit alglamas balatacak olaylar da henz Dou Cephesi arpmalar srerken tahmin edilmekte, Almanlar da bu durumu kendi yararlarna kullanmaktaydlar. Trkiyenin Almanlarn hem ekonomik ve hem de siyas etki altnda iken, Alman zaferlerinin birbirini kovalad 1941 ve 1942 yazlar boyunca Almanlara kar tarafszlk konusunda diretmesi, mttefiklerin 1943-44 knda savaa girme basklarna kar direnmesinden daha zordu. Ne de olsa Almanlar, Trkiyede hem iktisadi, hem toplumsal tabana sahiplerdi. Almanlar ile mttefik olmak, Trkiyenin nne yeni toprak kazanmlar, Rusyada bask altnda yaayan Trk Dnyasnn kurtarlmas ve Trkiyenin iktisadi skntlarnn giderilmesi gibi savan arifesinde hibir Trkn
1

Bu grmelerde yeni mstear Kemal Nejat Kavur da bulunmaktayd.

255

aklna getiremeyecei yeni olaslklar getiriyordu. Mttefikler ise bazen zorunluluktan, bazen de asker ve siyas bask yaratmak amacyla Trkiyenin almas gereken yardmlar ksarken, Trkiyeye ancak czi miktarda toprak kazandrmay talep ediyorlar, lkenin karlaabilecei ykma ve sava sonras ortaya kmas kuvvetle muhtemel Sovyet tehdidine kar gerek bir garanti veremiyorlard. Trkiyenin en rahat siyas diren gterdii lke ise phesiz Sovyetler Birlii olmutur. nk son birka yl boyunca bir tehditkar, bir dost grnmyle Trklere kar ksa vadeli karlar zerine kurulu tutarsz bir politika izleyen Moskova, Trklere ezeli dmanlar olduunu hatrlatabilecek davranlardan kanmam, propaganda stad Almanlar da bunu son derece verimli bir ekilde kullanarak iki lkenin arasnn kolaylkla almasn salamlardr. Almanlar bunu yaparken zellikle Trkiyeyi mttefik olarak grmeyi ncelikli hedef tutmulardr. Ne de olsa Hitler, Trkleri Romenlere tercih ediyordu (Denniston 1998:110).1 Almanlar, Trkiyeyi Ruslara kar yanlarnda savaa ekmek iin ynden harekete gemilerdi. ncelikle Ankaraya ynelik propaganda faaliyetlerinin etkisini artrmaya alyorlard. kinci olarak Alman ordularnn Sovyet topraklar zerindeki etkisi izleniyordu.2 Son olarak, Trkiyenin baz toprak taleplerinin kabul edilmesine karar verilmiti. Bu topraklar, Kuzey Suriye, Halep ve Musul blgeleri, Ege Adalarndan bazlar ve Edirnenin civaryd. Bunun yannda Kafkasyada Trkiyenin etkinlii altnda kurulacak baz tampon devletler de planlanmaktayd (Koak 2003, 1:604-605). 1941de Alman basksnn younluu sayesinde Trk Hkmeti Trkiye ile ilgili ve Almanlarn lehine olan baz ilikilere gz yumuyordu. Alman Genelkurmay, Barbarossann balad gn Karadenizi sava sahas olarak ilan etmiti (Aydemir 2000:185). Bylece Sovyetlerin Karadenizdeki etkisi de krlm oluyordu. Dier taraftan Trkiye zerindeki Alman etkisi de artyordu. Iraktaki Rait Ali syannn bozguna uratlmasyla 1941 Hazirannda kaan Alman yanls Irakllardan Trkiyeye snanlarn Almanyaya ulamalarna gz yumulmutu. Trkiye, Tahrana
Romanya, Almanlarn yannda savamalar iin Dou Cephesie en ok asker veren lkeydi. Krm ve Rostov gibi Trkiye zerinde dorudan etkiye sahip olan stratejik noktalarn alnmas iin verilen kararl mcadele buna gzel birer rnektir.
2 1

256

kaan Rait Aliye Temmuzda vize vermi, vize vermedii Kuds Mfts Hac Emin el-Hseyni ise sahte pasaportla Trkiyeden gizlice geerek Ekimde talyaya ulamt (Elpeleg, 1999:114-115).1 Almanlar ilerledike kefettikleri ve Trkiyeyi ilgilendirebilecek gizli Sovyet abalarn da Trk Hkmetine aktararak Trkler ile Ruslarn aralarn daha da amaya devam ediyorlard. Nikolayevde sava gemileri iin hazrlanm bir tesis bumulard. 7 Mart 1931de Trkiye ve Rusya arasnda imzalanan protokole gre Karadenizde bu tr tesislerin yapmna balamadan alt ay nce taraflarn durumu birbirlerine haber vermesi gerekiyordu (Koak 2003, 1:603-604).2 Trkiyeye snan Mihver ve Sovyet askerleri iin de tedbir alnmas gerekiyordu. 11 Austos 1941de kartlan Bakanlar Kurulu karar dorultusunda, Trkiyeye iltica eden taraf devletlerin askerleri, harp malzemelerine el konarak gzaltna alnyorlar ve bunlar kamplara gnderiliyorlard.3 1941 yaz sonu stratejik durumla ilgili OKW memorandumunda Trkiyenin, Rusyadaki gelimelere pheyle bakaca, ancak dikkatli tutumunu Rusyann dalmasna gre srdrecei belirtilerek, Trkiyeye kar asker harektn artk sz konusu olmad ve bu lkenin siyasetle kazanlaca belirtilmitir (Jacobsen 1988:530). Memorandumun sonucunda ise Trkiyenin Mihver tarafnda herhangi bir zamanda savaa girmesinin byk bir asker kazan olaca, ancak hemen girerse daha iyi olaca syleniyor, Alman yardm olmadan bile Trkiyenin Britanya ve Rusyaya kar karada, denizde ve havada direnecek kuvvette olduu, bunun yannda desteinin Karadenizi kontrol iin nemli bir faktr olduu vurgulanyordu. Sonuta ayrca spanya ve Trkiyenin en azndan tarafsz durumlarnn korunmas gerektii de belirtilmitir (Jacobsen 1988:533). Bu iki lke Avrupann iki ucu olarak Ortadou ve Kuzey Afrikann anahtaryd. Ayrca Trkiye Karadeniz, Akdeniz, spanya ise
1

Trk Dileri, Geredeye Hac Emin El Hseyninin Kasm 1941 balarnda Trkiye yoluyla Almanyaya getii haberlerinin doru olmadn, randan gelen istek zerine Trkiyenin gney sahillerinde iskan edilebileceinin bildirildiini iletmitir (Gerede 1994:277). 2 Bu arada 5 Temmuz 1941de ngiliz uaklar, Antalya limannda Fransz St. Didier gemisini batrmlard (Jaescke 1990:54). 3 Kavanin Mecmuas DEVRE:VI Cild-22:809.

257

Akdeniz-Atlantik geiini kontrol ediyordu. Birinin Almanlarn yannda savaa girmesi, tarihin akn deitirebilecek ldeydi. Ek olarak Trkiyenin siyas tutumunu Almanlar lehinde deitirilmesi iin abalara devam edilmesi de izlenecek stratejiye katlmtr (Jacobsen 1988:534, 13 Eyll 1941). Halder, 10 Ekim 1941de ise gnlne von Etzdorfun Trkiyenin durumunun Almanlarn lehine gelime gsterdiinin dnldn sylediini yazmtr (Jacobsen 1988:527). 6 Eyll 1941de Churchill, Staline ikinci bir cephenin Trkiye olmadan alamayacan sylyordu (Uurlu 2003:73). Churchill, 17 Eyll 1941de Staline yollad mektupta En byk dl Trkiyedir; eer Trkiyeyi kazanabilirsek, kullanabileceimiz son derece gl bir ordu daha olacaktr (Denniston 1998:100101). Trkiyeyi kendi tarafnda grmeyi iddetle isteyen Hitler ise, 1941 Eyllnde Krmn ele geirilmesini isterken, buray elinde tutan tarafn Karadenize hakim olaca ve bu sayede Trkiyeyi siyas adan etkisi altna alacan dnyordu (Carell:356-357). Grld gibi imdi her iki taraf ta Trkiyeyi kendi yanna ekmeye alyor, en azndan kar tarafn yanna kaymasn engellemek istiyordu. Hatta bunun iin asl tartlr vaadlerde bile bulunuyorlard. nnnn kendi sylediine gre, Ruslar Bat Trakya, On ki Ada ve dier baz yerleri, tarafszl karsnda Trkiyeye vermek istiyorlar, Almanlar ise Krma kadar vaatte bulunuyorlard (Aydemir 2000:195). Ancak ngilizlerin ittifak yapt Trkiyenin tarihi dman Rusyay, Almanlar tarihten silme abasndaydlar ve kazanyorlard. Baka bir deyile Trk karlar Almanlarnkiyle kesiiyordu. u durumda Trkiyenin Dou Cephesine bal olarak resmen ilan ettii tarafszln, fiilen srdrmesi beklenemezdi. 1941 sonbaharndan balayarak Trkiye Almanlar ile ibirlii yapmaya balad. Bir ok Trk ilerigeleni Almanyaya seyahatlere balamlard. Temmuzda Zeki Velidi Togan, Eyllde ise Nuri Killigil ise Berlini ziyaret etmilerdir (Koak 2003, 1:678). Nuri Killigilin Berlin gezisi 10-25 Eyllde yaplm (Glasneck:205), ancak ngilizlerin tepkisini ekmiti (Seydi 2006:17). nn, Almanlarn resmi daveti zerine, Korgeneral Ali Fuat Erdene ve emekli Tmgeneral Hseyin Emir Erkilete 15 Ekim-5 Kasm 1941 tarihleri arasnda Dou cephesini ziyaret iin izin vermitir

258

(Koak 2003, 1:675). 1 Ekim 1941de Almanyaya giderek Dou Cephesini inceleyerek iki Trk generalini nce Hseyin Hsn Emir Erkilet ve Ali hsan Sabis olarak belirleyen Trk Hkmeti, sonradan Trkiyenin strateji ve taktik adan en nemli generali olarak nitelenen Ali Fuat Erdeni, Sabisin yerine yollamtr (Mumcu 1995:25). Erden ve Erkilet, Ekimde cepheleri gezerek sava tekniklerini incelemilerdi (Gerede 1994:271-272). 28 Ekim 1941de Erden ve Erkileti Dou Prusyadaki genel karargahnda kabul eden Hitler, 1940 Kasmnda Molotov Berline geldii zaman benden stanbulu ve Boazlar istedi. Ben reddettim demitir (Erden 1952:221). Alman Harekt Rus Steplerinde srerken, Menemenciolu Amerikan ve ngiliz elilerine barn zamannn geldiinden bahsetmitir. Menemenciolu barn, Ruslarn yenilgisinden sonra yaplmas gerektiini de dnyordu (Koak 2003, 1:610-611). Anlalan Trk yetkililer de, 1941-42 knn arifesinde Almanlar ile ayn hataya derek Ruslarn artk bellerini dorultamayacakdurumda olduklarn dnyorlard. Ancak tam bu sralarda, yani 1941 Kasmnda Alman saldrlarnn hz tm cephelerde birden yavalamaya balamt. Bu arada Almanlardan kaan bir ok Yahudi de Trkiyeye snmt. Filistine gitmek iin Struma gemisiyle Romanyadan yola kan 769 Yahudi, ngilizlerin Filistine g engellemesi zerine 15 Aralk 1941de stanbula gelmek zorunda kalmlardr. Knatchbull-Hugessen Filistine gidebileceklerini sylerken, ngiliz Hkmeti bunu kabul etmemi ve gemi Romanyaya iade amacyla 23 ubat 1942de zorla Karadenize karlmt. Struma, ertesi gn torpillenerek batrlmtr (Koak 2003, 1:649). 1941 Aralknda Anthony Edenin Moskovay ziyareti, Ankarada ngiltere ve Rusyann Trkiye aleyhine bir anlamaya varmalar endiesini yaratmtr. Bunun nedeni rann igalinin stnden genz drt ay gemi olmasyd. Ancak hem ngiliz, hem de Rus taraflarndan Trkiyeyi rahatlatc szler sylenince bu endie giderilmitir (Deringil 1994:167-168).

259

Ayn ay iinde Alman birlikleri Moskovada kuvvetli bir kar-taarruza maruz kalarak pskrtlmeye balamlard. Jukov, Moskova Muharebesinin Trkiyedeki reaksiyoner evrelerin akllarn balarna getirerek, Sovyetler Birliine kar daha sagrl bir politika izlemeye zorladn sylemitir (Jukov 1982:157). Ancak cephehatt hala Moskovay tehdit eder bir harekt menziline sahipti ve dolaysyla Trkiye de Almanlar desteklemekten vazgemiyordu. Von Papen Moskovada uradklar bozguna ramen, 5 Ocak 1942 Dilerine Trklerin, Almanlarn Dou Cephesindeki zaferine inancnn sarslmadn bildirmitir (Uurlu 2003:191). Gerede, stratejik bakmdan kesin sonu alnacak tek hedef olan Moskovaya taarruzdan neden vazgeildiini Berlindeki Alman asker yetkililere sorduunda, ehir savalarnda kayplarn yksek olmas nedeniyle, Hitlerin ehirlerin havadan bombalanarak ve karadan kuatlarak zaptetmelerini istediini sylemilerdir. Bu karar Ribbentrop tarafndan da dorulanmtr (Gerede 1994:363). Bu arada Sovyetler, Trk snrnn koruma grevini 45. Orduya vermiti. Trklerin ran zerinden hcum edebilecekleri gz nne alnarak, Trk-ran snrna ihtiyat kuvvetleri de sevkedilmiti. Almanlar da 1941de Rostovu aldktan sonra planlarn, hem Trkiyeden, hem de kuzeyden gelecek saldrlara kar revize etmilerdi (Shtemenko 1971:62-63). Mttefikler, Moskovada Almanlarn ilk cidd yenilgilerini almalarna ok

sevinememilerdi. Zira, 7 Aralk 1941de Japonlar Pearl Harbourda Amerikan kayplarna baskn dzenleyerek ar kayplar verdirmi ve akabinde 1942 ortalarna kadar srecek bir zaman diliminde Mttefikleri ardardna bozguna uratarak Gneydou Asya ve Okyanusyann ounu ele geirmilerdi. Bununla birlikte Sovyetler Birliine saldrmama karar alan Japonlarn bu lke ile bir anlama imzalamas, Dou Cephesinde Ruslar rahatlatarak, Kzlordunun bir ok birliinin 1941-42 k boyunca batya aktarmasna neden olmutur.1 ABDnin Londra Bykelisi Winantn 1942 banda Moskovada yaplan ngilizSovyet grmelerinin ieriini Washingtona bildirdiine gre, Stalin 12 Adann,
Ocak 1942 balarnda Hitler, Gelecein emniyeti Japonlarn Pasifikte kazandklar stnl brakmamalarna baldr demitir (Gerede 1994:318).
1

260

Bulgaristann baz kesimlerinin ve Kuzey Suriyenin Trkiyeye verilmesini nermi, Trkiyenin tampon lke olarak sava d kalmasn istemitir (Arcayrek 1987:158159). Tam bu srada 11 Ocak 1942de Tann Rusyaya Yardm baln tayan haberinde Trkiye, ran ve Irak zerinden Rusyaya malzeme sevkinin dnldnden bahsedilmekteydi.1 24 ubat 1942de Ankarada von Papene bombal suikast dzenlenmi, von Papen olaydan sa kurtulmutur (Koak 2003, 1:620).2 Suikastin sanklar Kayseride gvenlik grevlileri tarafndan yakalanmlardr. Rus uyruklu Pavlov ve Kornilov adndaki iki zanl Ankara Ar Ceza Mahkemesinde yarglanmlar, Mslman olan asl suikasti ise bombann patlamasyla lmtr (Barutu 1977:247). Pavlov, bir Trk piyade taburunun kuatt Sovyet Konsolosluu tarafndan teslim edilmitir (Uurlu 2003:201).3 Paralanan suikasti ise skpten Trkiyeye gelmi ve Trk okullarnda okuyordu. Ankaradaki bu olay Komnizmin Trk Yksek okullarnda fedai bulabilecek lde olduunu gstermitir. Ruslarn gsterdii tepki zerine Trk Dileri de kar-tepki olarak Moskovadaki bykelisini izne yollamtr (Barutu 1977:248). Zanllarn yarglanmalarna 1 Nisan 1942de balanm, 17 Haziranda karar aklam ve ikisi de 20er yl hapis cezasyla cezalandrlmlardr. 16 Ekim 1942de karar temyizde bozulmu ve 4 Kasmda davaya tekrar balanm, 23 Aralkta varlan kararda her iki sank ta 16ar yl hapis ile cezalandrlmlardr. 1 Nisan 1942de Almanlarn Trkiyeye denizalt verecei saptanmt. Ancak bunun karsnda ise iki kat, yani alt Alman denizaltsnn Boazlardan Karadenize geiine izin verilmesi talep edilmiti (Koak 2003, 1:637-638). Almanlar, Trk Hkmetinin izin vermemesi sonucu denizaltlar trenlerle ve Tuna Nehrinden paralar halinde tayarak Romanyada tekrar monte etmilerdir.Karadenizde sava boyunca grev yapan toplam alt Alman denizaltsnn bei bu sayede 1 Ekim 1942de greve balarken, biri de 6 Mays 1943te dierlerine katlmtr.

1 2

Tan, 11 Son Kanun 1942 Yedinci Yl- No: 2296. Von Papen, suikastten sonra ocuk Esirgeme Kurumuna 1000 Lira bata bulunmutur. 3 Von Papenin Dilerine telgrafndan...

261

1942 Nisan banda Stalin, ngilterenin Moskova Bykelisi Sir Clark Kerri Trkiye ve sve Almanyaya kayyor eklinde uyarm, Standley ise Kerrden ald bu bilgiyi 10 Nisan 1942de Washingtona ulatrmtr (Arcayrek 1987:160). Bir ay sonra daha bakn bir rol stlenen ABD, 26 Maysta ngiltere, 11 Haziranda ise Sovyetler Birlii ile ittifak antlamas imzalam, 1942 sonuna doru da Trkiyeye dorudan asker malzeme ve silh sevkiyatna balamtr. Bunun iin ngiliz-Amerikan Koordinasyon Komitesi kurulmutu ve Trkiye de ihtiyacn bu komiteye bildiriyordu. Komite, yardm kapsamnda Mersin ve skenderun limanlarnn geniletilmesine de katkda bulunmutur (Koak 2003, 1:705-707). 1942 yazna gelinirken Almanlarn svei igal edecei, Karadenizin gvenlii iin Trkiyeden yardm isteyecei, belki de Boazlar igal ederk Anadoludan gemek isteyecei gibi propagandalar sistematik bir ekilde yaylyordu (Gerede 1994:357). Ancak 13 Mays 1942de Trk gazeteleri Almanlarn Kerte giritikleri taarruzu haber veriyordu.1 Almanlar sezona Krmn zaptyla girerek Karadenizi kontrol etmeyi amalamlard. Tam bu sralarda, 28 Haziran 1942de Geredeye merkeze alnd bildirildi.2 Bu deiiklik Alman hkmeti zerinde olumsuz etki yapt. Weizsaecker bunun dman basksyla yapldndan endieleniyordu (Gerede 1994:391-393). Ribbentrop, 8 Temmuz 1942daki kabulnde, Cevat Akaln3 ve Hsrev Geredeye Almanya tarafndan Dou Cephesinin almasyla ilgili Eer Fhrer alt ay, bir yl daha gecikseydi, bugn Rusyann yapt hazrlklara gre, Trkiyenin mahv ve Almanyann da perian bulunmas muhakkak olacakt.demitir (Gerede 1994:225).4
Tan, 13 Mays 1942 Sekizinci Yl-No: 2418. Geredenin merkeze arlarak yerine Saffet Arkann getirilmesi, Trkiyenin Mihver tarafna hzl kayn yavalatmas, biraz olsun Almanyaya kar siyas diren gstermesi anlamna gelebilir. 3 1941 yaznda Moskova Bykelisi Ali Haydar Atayn vefat zerine yerine Mehmet Cevat Akaln tayin edilmi, Feridun Cemal Erkin de onun yerine Dileri Genel Sekreter Siyas Muavini olmutu. (Erkin 1987:132). Akaln, 14 Austos 1942den 15 Austos 1943e kadar Sovyetler Birliine Bykeli tayin edilmitir (Gl 2002:60). Dileri Genel Sekreteri Numan Menemenciolu ise 1942de bo olan stanbul mebusluuna aday gsterilerek mebus seildikten sonra 13 Austos 1942de Dileri Bakan olarak atanm, bylece ondan boalan yere de Sofya Bykelisi evki Berker getirilmiti. Ancak Berker ayn greve ikinci kez atanmasna itiraz edince, 1943 Eyllnde Paris Bykelisi atanm ve yerine de Cevat Akaln getirilmitir (Erkin 1987:131-134). 1943te Menemenciolu Akaln Dileri Mstear atayarak, Moskova Bykeliliine ise Roma Bykelisi Hseyin Ragp Bayduru atamtr (Gl 2002:63). Ayrca daha nceden Londra Bykelisi olan Fethi Okyar Adalet Bakan olunca, yerine eski Dileri Bakan Tevfik Rt Aras getirilmi, 1942de ise Arasn yerine Rauf Orbay atanmtr. 4 Almanlar, Barbarossann bandan itibaren her frsatlarnda, Dou Cephesinin almasnn Trk ve Alman ortak kar olduunu Trk makamlarna sezdiriyor, Trk yetkililer de bunu kabul ediyorlard.
2 1

262

Hitler, 14 Temmuzdaki son kabulnde Geredeye Trkiye ile Almanya birlikte savaa girmi olsalard, sava oktan biterdi demi ve konumann devamnda Sovyet Karadeniz filosunun Trkiyeye snmak zorunda kalarak tecrit edileceini beklediini de eklemitir (Gerede 1994:397). 1 Temmuz 1942de Tan Gazetesinde Almanlar 6 Ayda 620 Bin Esir balyla kan yazda, Almanlarn 1 Ocak 1942den beri 620.000 esir ald, 7.800 top ve 4.600 tank ele geirdii, 4.000 ua da drd ya da yaktndan sz ediliyordu.1 2 Temmuz 1942de ise Sivastopol Dt manetleri gazetelerdeydi. Haber, Alman tebliiyle gazetelere verilmiti.2 26 Austos 1942de von Papenin Alman Dileri Bakanlna gnderdii telgrafta, Menemenciolunun Moskovaya atanan yeni Trk Bykelisinin de hibir grmeye girmemesi konusunda talimat aldn sylediini de bildirmitir (Uurlu 2003:214). Von Papenin Trkiyenin ibirlii yapabilecei noktalar renmek istediinde ise, Menemenciolu ona Bu yardmn Trkiyenin tarafszln koruma gerekliliiyle snrl olduunu, fakat meru karlarnn sz konusu yerde yardmnn salanabileceini sylediini, belirtmitir (Uurlu 2003:215).3 von Papenin sylediine gre, Trk Genelkurmay Almanlarn 1942 sonuna kadar Ruslar zayf drp hakim bir faktr olmaktan kaca kansndadr... von Papen, Trk Genel Kurmaynn Stalingradn igalinin bu ylki asker harektn ynn izeceine inanmaktadr. Rus sorununun zmlenmesi Stalingradn kuzeyine ilerlemek, Kuybiev-Moskova demiryolunu ele geirmekle mmkndr. Bu durumda Rus ordularnn merkez grubuyla kuzey grubu iin yalnzca tek bir demiryolu kalacaktr. O da Ruslarn sava tamamen kaybetmesine yol aar eklindeki bilgileri de gndermiti (Uurlu 2003:213-214).4 von Papen ve Menemenciolu ayrca Karadeniz limanlarnn Alman kontrolne tamamen getikten sonra, Rus Donanmasnn
1 2

Tan, 1 Temmuz 1942 Sekizinci Yl-2467. Tan, 2 Temmuz 1942 Sekizinci Yl-2486. 3 Von Papen, Numan Menemenciolunun yapt gibi Saraolunun da kendisiyle gerekirse pratik sorunlar zerinde gizli konuabileceini ya da bu konumalar iin nc bir kii atanabileceini doruladn sylemitir (Uurlu 2003:220). 4 lgintir, Trk Genelkurmaynn dncesi, Barbarossa harekt balamadan nce General Marcksn hazrlad ve fazla iyimser olduu dnlen planla uyumaktadr. Bir farkla; bu plan Stalingrad ele geirilse ve savunulsa, 1943n ilk yarsnda baarl olabilirdi.

263

Trkiyede, Akdeniz limanlar haricinde enterne edilmesi konusunu da grmlerdi (Koak 2003, 1:654). Trans-Kafkaslar Cephesi komutan olan General Tyulenev ise, Karadenizdeki sahillerin dmesinin Karadeniz Donanmasnn kendini batracan ve Trkiyeyi Almanlarn yannda savaa ekebileceini sylemitir (Werth 2000:567).1 Yaz sonlarna doru Dou Cephesine ynelik Trk-Alman ibirlii hzla artyordu. Saraolu, 27 Austos 1942de von Papene Bir Trk olarak Rusyann yok olmasn can- gnlden isterim. Ama Trkiyenin babakan olarak ta, misilleme olarak TrkTatar aznlklarn imha etmek iin Rusyann eline en kk bir vesileyi vermemeye zen gstermeye mecburum demiti (Ouz 1983:366). Trkiye, 1942 yaznda Trakyadan Sovyet snrna 26 tmen kaydrmt (Koak 2003, 1:654). 1942 Eyllnde ise Trakyadan on tmen Karadeniz kysna ve Kafkas snrna kaydrld (Koak 2003, 1:707). Szde olas Alman kartmasna kar yaplan bu kaydrma Ruslar endieye sokmutur. Almanlarn ise Karadenizde kartma yapabilecek gc hibir zaman olmamtr. Nail akrhan, 21 Eyll 1942de Tandaki yazsnda Sovyet ordu ve hava kuvvetleri ilk frsatta Almanyaya kar harekete geirilmek zere, byk ksmlaryla hudut boylarnda gruplandrlmtr. diyerek Alman saldrsnn bir sebebini aklamtr (akrhan 2003:20). Almanyann zafere kotuu zamanda byle bir yaznn yazlmas dikkat ekicidir. akrhan, Tan Gazetesinde 9 Eyll 1942de yazd yazsnda da stratejik ricatler umumiyetle, dmann hrpalana hrpalana taarruz, hatta mdafaa kudret ve kabiliyetini kaybettii ana ve noktaya kadar devam ederler diyordu (akrhan 2003:11).2 Stalin, Emekli General Erkiletin Hitler ile yapt bir grmenin Cumhuriyette kan yazsnda, Hitlerin Rusyay yokedecei ve bir daha doamayaca szlerinin yer
1

Bu ekilde dnmeyen sadece Charles de Gaulle vardr. Ona gre Hitlerin Mihvere katlmasn umarak yeterince tedirgin ettii ve Avrupa ile Asya arasnda kpr grevi gren Trkiye, Suriye ve Lbnandaki gelimelerden sonra artk tehlikede deildi (De Gaulle 1998:206-207). 2 1941de Almanlarn durumu iin doru gibi gzkt iin, Moskovaya kadar Ruslarn stratejik ricatte bulunduklarnn dnlmesi normaldir. Gerekte ise, Sovyet Ordusu ok daha fazla ypranm ve kendi kabiliyetinin yan sra k artlarnn yardm ile Almanlar durdurabilmitir. 1942deki ekilme ise Sovyetler iin bir srat kprs niteliinde olup, yazdan sonra gelien olaylar akrhan hakl karmtr.

264

ald habere atfta bulunarak Almanyay yok etmenin imkansz olduu iin yok etme dncesinde olmadn, Rusyay da yok etmenin imkansz olduunu, ancak Hitler devletini yok etmek zorunda olduklarn sylemitir (Stalin 1969:69).1 Bu konumadan iki hafta sonra ise Stalingrad Kar-saldrs balamtr. 23 Kasm 1942de Cenupta Ruslar Taarruza Geti maneti phesiz Trkiyede merak uyandrmtr.2 Stalingrad Kar-saldrs baarl olup, Alman 6. Ordusu birka gn iinde embere alndktan sonra, Trkiye Rusyaya kar daha tedbirli davranmay uygun grmtr. Durumdan yararlanmak isteyen Stalin, 27 Kasm 1942de Churchille yollad yantta Trkiyenin baharda savaa sokulmas iin gerekli her eyin yaplmas dncesine katldn ifade ediyordu (Uurlu 2003:97). Ayn Stalin, Almanlar Stalingradda teslim olduktan ve Kafkasyay boalttktan sonra, Churchillin baka bir mesajna 6 ubat 1943te yollad yantta Trkiyenin nazik durumunu kabul etmekle beraber, daha temkinli bir yaklamla, Trkler, Sovyetler Birlii ile daha yakn ve dosta ilikiler istiyorlarsa brakn yle sylesinler. Bylesi bir durumda Sovyetler Birlii onlar yar yolda karlayacaktr eklinde gr bildiriyordu (Uurlu 2003:104). 1 Aralk 1942de Trkiyedeki Alman Askeri Atae Tmgeneral Rohde ile gren Genelkurmay Bakan yardmcs Orgeneral Asm Gndz, Alman Genelkurmaynn giritii harekt sert bir dille eletirmitir. Trk Genelkurmay Alman kuvvetlerinin byk bir ksmn uzun sre oyalayan Stalingrad stratejik bir hedef olarak grmemektedir. Yedekler buraya sevkedildiinden, Kafkas cephesi zayf kalm ve saldr durmutur (Uurlu 2003:238-239).3 Bu arada Kuzey Afrikadaki Alman birlikleri de doudan artan ngiliz basks ile Kasmda batdan Cezayire yaplan Amerikan kartmalarndan sonra alelacele igal ettikleri Tunusta skarak, talyanlar ile birlikte savunma savana girimilerdi. 11 Aralk 1942de Marshall, Kuzey Afrikadaki harekt bittiinde ve Almanlar buradan ekildiinde, Austostaki Dieppe Faziasndan sonra Fransaya tekrar kartma ve Trkiyeden hareketi birlikte yrtmeyi dnyordu (Bryant 1958:440).
1 2

Stalinin 6 Kasm 1942de Ekim Devriminin 25. yldnm iin yapt konumadan. Tan, 23 Son Terin 1942, Sekizinci Yl-No: 2609. 3 Von Papenin Alman Dileri Bakanlna 2 Aralk 1942de gnderdii gizli belgeden...

265

1942yi 1941 ile karlatran Gerede, Almanyann durumunu huzursuzluk kelimesiyle aklyordu. Gzlemlerine gre, Viyana hastanelerine Dou Cephesinden 60.000 yaral ve hasta asker gelmi, len ok sayda askerin ailesi mateme brnm, yiyecek ve iecek kstlamalarna gidilmi, baz fabrikalar mhendis ve ii yetersizliinden kapanm, Dou Cephesine yollanan ok sayda mhendis ve kalifiye iinin yerine fabrikalara alnan Hollandal, Fransa ve Belikal iilerin kalitesizlii verimi drm ve bu yzden orduya verilen szlerin yerine getirilmesinde zorlanmalar balamt (Gerede 1994:342). Geredeye gre 1942de Alman Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri ile Todt rgtnn toplam 1-1,5 milyonu Todt rgtne ait olmakla birlikte 12-13 milyonu bulmutu (Gerede 1994:356). te yandan 1942de Alman sanayicileri, Sovyetleri malub etmek iin Trkiyeden -ne pahasna olursa olsun- geilmesi gereini savunmaya balamlard (Gerede 1994:339,343). Bu adan bakldnda, 1942 boyunca Almanlarn Trkiyeye ynelik siyas tutumlar derinleebilirdi. Almanlarn Hazara ulaarak, Kafkaslara ynelmeye altklar belli olduunda, Almanlar destekler gibi grnen Trkiyenin onlarla birlik olup olmayaca sorunu ortaya kt. 1942nin ortalarna kadar Trkiyenin, Almanlar tutup tutamayacan kimse bilemezdi. stelik 26 Trk tmeni, Sovyet Kafkas snr tesinde hazrd (Shtemenko 1971:62). Trk Genelkurmay, Kzlordunun 1942 yaznda stratejik hatalar yaptn, bylece Alman Ordusunun cephenin kuzey ve merkez kesimlerinde lmcl darbeler indireceini, gneydeki Stalingrada yryn ise tali neme sahip olduunu dnyordu (Koak 2003, 1:653). Almanlar, bunun aksine 1942 Yaz Saldrsnn ana hedefini Stalingrad olarak belirlemi, zellikle merkezde hibir saldr harektna girimemiti. Kuzeyde ise sadece Leningrad almak iin harekta girimek zereyken, gneydeki harekt bunu engellemiti. ngilizler de Trkiyenin tarafszl iin aba harcyorlard. Msrda arprlarken bile, Trkiyeye moral etki yapmas ve Dou Akdenize talyanlarn elindeki 12 Adalardan gelebilecek bir tehdidi caydrmas asndan Filistin ve Suriyede birer tmen brakmlard (Bryant 1958:270).

266

1943 balarnda Trkiyenin tarafszlktan vazgeecei endiesi ve Romanya petrol sahalarnn gvenlii Hitleri Krm boaltarak cepheyi 200 km. kadar ksaltmaktan alkoydu (Gerede 1994:381). Hitler, Donetz blgesini terk etmeyi de siyas adan imkansz buluyordu. Sava ekonomisi asndan nemsedii bu blgenin terk edilmesini istememesinin asl nedeni Trkiye zerinde ters bir siyas etki yapmas korkusuydu (Manstein 1962:437). Manstein ise Sovyetlerin Dou Cephesinin gney kanadnda elde edecei bir zaferin, Sovyetlere savai ekonomisi asndan Donets blgesini ve Ukraynann tahl ambarn kazandrm olacan, Balkanlara ve Romen petrollerine yolu aacan ve Trkiyenin siyas tutumunu da deitireceini sylemitir (Manstein 1962:474-475). Hitler, ayrca Donetsten ekilme zorunluluuna karn, burada Don Ordular Grubu emrinde savaan birka Trk taburunu da hesaba katyor ve bunun Trkiyedeki reaksiyonunu da dnyordu (Sadarananda 1990:100). Artk Trkiyenin tarafszl Almanya iin nemli hale gelmiti. 8 Ocak 1943te Saffet Arkan, Weizsackere Trkiyenin tarafszlnn sreceini ve Almanyann Avrupann ortasnda gl bir devlet olarak kalmasndan yana olduunu belirtmi, Ribbentrop ise 18 ubatta Trkiyenin izledii politikann, Almanyannkiyle uyutuunu Saffet Arkana iletmitir (Koak 2003, 2:198-200). Bundan ksa bir sre sonra Roosevelt ve Churchill 24 Ocak 1943te Kazablankada bulumu ve burada aralarnda koulsuz teslimiyet ilkesinin de bulunduu bir dizi kararlar almlard. Ancak Trkler, Kazablankada Trkiyenin her trl donatm isteklerinin karlanp gnderilmesinden ngiltere sorumludur memorandumuna tepki gstermi ve hkmet bunun, ngilterenin Rusyaya kar Trkiyeyi zayf brakma iin verilmi szn yerine getirme amacn gttn belirtmiti (Weisband 2002:112113). Ardndan 30-31 Ocak 1943te Adanada konferansta nn ve Churchillin bakanlk ettikleri Trk ve ngiliz heyetleri toplanmlard. Almanlarn haber kaynaklarna gre Adana Konferans Sovyetler Birliine kar dzenlenmiti ve Alman ordular Dinyeper Nehrinin gerisi atlacak olursa, Trkiye de etkin bir biimde Mttefiklerin yannda

267

savaa katlacakt.1

ngilizler

Adanada istediklerini
2

alamaynca, von

Papen

Saraolunu tebrik etti (Osten 1992:119). Adana grmelerinden sonra bile von Papen, Trklerin hala savaa girmek istemediklerini, Almanlarn Rusyay yenmelerini grmek istediklerini, bylece tarafsz kalacaklarn bildirmi, Hitler de von Papene inanmtr (Bloch 2003:423).3 Adana Konferansnn tek olumlu sonucu ngilizlerin Trkiyeyi Sovyetler Birlii ile ilikilerini gelitirmeye ikna etmesi olmutu. Ancak 1943 ylnn balarnda Kzlordu Almanlara sert darbeler vurduka, Sovyetler de Trkiyeye olumsuz tavr taknarak tehditkar olmaya balad. Molotov, Trklerin yanama nerirlini geri evirdi ve ilikilerin ancak Trkiyenin savaa girmesiyle dzelebilecei mesajn verdi (Weisband 2002:129-130). Stalingrad Muharebesinin kazanlmasndan sonra, Molotov Trkiyenin tarafszln da iddetle eletirmeye balamt (Gl 2002:62). Bu felketten sonra, Almanlar da artk Trkiyeyi kendi yanlarnda savaa sokmaya almay brakacak, Mttefiklerin yannda savaa girmesini engellemeye ya da geciktirmeye alacaklard. 19 ubat 1943te Prfer, gnlnde Steinhardtn Menemenciolu ve Akaln ile bulumas sonrasnda kan Trk-Rus yaknlamas sonucu Almanlarn ilerdeki yenilgileri sonras Trklerin 20 tmen ile Bulgaristana girerek Tunann gneyini Bolevizmden korumas ile ilgili sylentilerden sz etmitir (Prufer 1988:53).
(Weisband 2002:130-131) Bu istihbarat 1 Mart 1943 tarihliydi ve bu sralarda Almanlarn Kzlorduyu bozguna uratt Harkov Kar-saldrsnn neredeyse yarsna gelinmiti. Yine de bu rapor Hitlerin Harkovu ve daha sonra Krm niye Trkiyeye kar elindeki kozu kaybetmemek amacyla -her ne pahasna olursa olsun- elde tutmak istediini aklamaktadr. Adana grmelerinin tutanaklar ise Berlinin eline 25 Mart 1943te gemiti (Koak 2003, 2:200). 2 Ancak Erkine gre, Churchill Adanaya Trkiyeyi savaa sokmak iin deil, Trkiyenin silhl ve malzeme ihtiyacnn salanmas ve Trkiyenin saknmas ile ilgili konular grmek iin gelmitir (Erkin 1987:136-137). 3 Adana Konferans, tam da Stalingraddaki son Alman direniine rastlanmtr. Konferansta Trk yetkililer ngilterenin muzaffer olmasn istediklerini aka beyan etmilerdir (Osten 1992:119). Ne de olsa Kafkasya o tarihte boaltlm ve son Alman birlikleri de Rostov yaknlarnda Don Nehrinin kuzeyine ekilmek zereydiler. Trkiyenin Stalingrad Muharebeleri tam sona ermeden yine Mttefik tarafna gz krpmas anlamldr. Buna ramen Trk Hkmeti bu mttefik rzgarna kaplmam ve Trkiye yine Mttefik ve Mihver arasndaki dengeli siyasetini 1943 yazna kadar srdrmtr. Bununla birlikte Stalingrad bozgunu Almanlarn Trkiye zerindeki basksn cidd biimde krmtr. Ne de olsa Trkiye, Dou Cephesinde Sovyet ya da Alman stnln istemiyor, cephenin Azak Denizinin kuzeyinden Rus Stepleri boyunca varolmasn tercih ediyordu. Yine de Harkovdaki beklenmeyen baar ivmeyi Almanlara dndrnce 1943 yaz saldrsnn neticesine kadar Trkiye Almanlar ile yaknln srdrmtr.
1

268

Almanlar, Harkov Kar-saldrsnn meyvelerini toplamaya baladktan ksa bir sre sonra, 2 Mart 1943te Churcille yazd bir cevapta da Stalin, 13 ubatta Trk Dileri Bakannn Sovyet-Trk ilikilerini gelitirme isteini olumlu karladn belirtiyordu. Bu arada 9 Mart 1943te Saraolu Hkmeti kurulmutur (Jaescke 1990:84). Churchill, 1943 Martnda Moskovadaki Trk-Sovyet grmeleri balamadan nce Staline Trkiyenin giriimlerini yar yolda karlamas ricasnda bulunmutur (Koak 2003, 2:153). Buna ramen 12 Martta Akaln ile Molotov arasndaki grmeden bir sonu kmam, Moskova ortak bir bildiri yaynlamaya dahi yanamamtr. 28 Haziran 1943teki ikinci Akaln-Molotov grmesi souk gemi, Molotov savan genel gidiatna bakldnda Trkiyenin artk bir an nce savaa katlmas gerektiini ifade etmitir (Koak 2003, 2:158-159).1 17 Mart 1943te kr Saraolu ikinci kez kabineyi kurduktan sonra, Meclis toplantsnda i ve d siyasette izleyecei politikay beyan etmitir. Saraolu, Trkngiliz dostluunu zellikle vurgularken, ABDye yaklam gstermi, ancak Mihver devletlerden ve Sovyetler Birliinden hi bahsetmemiti.2 Kursk Muharebesinin hemen arifesinde 1. Ordu Komutan Cemil Cahit Toydemirin Dou Cephesi gezisi gndeme gelmitir. Gezi, Toydemir ve yanndaki asker heyet tarafndan 26 Haziran ile 5 Temmuz tarihleri arasnda gerekletirilmitir (Jaescke 1990:88). Heyet, 6. ve 7. panzer tmenlerinin yer ald propaganda amal Harkov Tatbikatn izlemilerdi. Tank mrettebat iyi tralyd, en iyi niformalarn giyiyorlard ve en iyileri seilmiti. Bu gsteri von Papenin dncesinden kmt. 12 Trk subayna, Alman zrhllarnn kudretini sergileyen bu gsteride Mareal Manstein bizzat elik etmi, sonra da General Hans von Funck bir adrda kendilerine akam yemei vermiti. Trk subaylardan biri Almanlarn Trk yardm olmakszn Ruslar yenebilecek gl bir orduya sahip olduklarn gzlemlemiti. Funck ise gece TrkAlman dostluunu ven bir konuma yapm ve Trkiyenin Almanlar lehine savaa
Bu sz, Rusyann sava kazanma umutlarnn ykselmeye balad bir dnemde sylendii iin bir tehdit olarak alglanmaldr. 2 TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 1:22-29.
1

269

girmesi stne konumu, ancak gece bittikten sonra ast rtbeli bir topu subay olan Gerd Schmckleye, Trkiye olsun ya da olmasn, sava kaybedilmitir demitir (Cross 2002:117-118). Trk heyetine Schellenberg de elik etmitir. Heyet, Dou Cephesinin ardndan ina halindeki Atlantik Duvar ve U-bot snaklarn incelemi, Schellenberg ald izinle heyete o zamana kadar en sk ekilde korunan ve gizlenen silh retim istatistiklerini gstermitir. Heyete, ayrca Berlinde SSlerin uaksavar sitelerini gstermi, en yeni makineli tfeklerini ve otomatik silhlarn Berlinin merkezindeki, yeralt at poligonlarnda denetlemilerdir (Schellenberg 1956:377). Hitler ise Almanya gezisinin sonunda Cemil Cahit Toydemir ile 6 Temmuzdaki yemekte biraraya gelmitir. Hitler, Harbe girmeden nce her eyi hesapladk, fakat bir eye aldandk. Bu harpte yegane srpriz Rusya olmutur. Btn bir milletin kuvvet ve kudreti silhlanmaya tahsis olunmutur ve devasadr eklinde bir itirafta bulunmutur. Hitler, ayrca Kursk Harektnn nceki gn baladn ve nceki gnn Luftwaffe iin iyi bir gn olduunu da belirtmitir. Dou Cephesi ile Fransay karlatran Hitler, Fransz muharebe cephesi kolay muharebe cephesidir. Alman askerleri Rus cephesinde hareket etmektense Fransada on sene harp etmeyi tercih ederler. Askerlerimiz bilselerdi harbi alt haftada biter bitmez uzatrlard. Yamurdan kaan kovaya der. Bizim askerlerimiz de Fransz harektn abuk bitirip amura sapland. ark Cephesi Boleviklerin cenneti, garp cephesi kapitalistlerin ldr eklinde ilgin bir yant vermi, Rusya ile ilgili olarak ise konumasn amur iinde sratle ilerlemek arzusundan ziyade amurun kurumasn beklemek daha fazla srati temin ediyor. Binaenaleyh biz de bunu rendik. ki sene evvel Rusyaya kar harekete baladmzdan memnunum, mamafih alt ay ge kaldk. Bu alt ay ge kalmann byk rol olmutur. 1940 senesinde eer Rusyaya kar harekete gemeseydi Avrupaya byk bir felket hazrlanm imi diye srdrmtr. Konumann devamnda ise Hitler, Ah, dnya ok kld. Tayyare sratleri byk bir hzla artyor. Yeni tayyarelerdeki srat dnyann devir sratinin nsfn bulmutur. Nerde ise bu srat krenin devir sratini bulacak ama biz bunu gremeyeceiz. Bir gn gelecek Berlinden Moskovaya iki saatte gidilcek, fakat saat fark dolaysyla hareket saatinden evvel

270

hedefe varlm olacaktr. Bu suretle saat farklarndan dnya iin yeni itilaf mevzular kacaktr eklinde konuarak, Trk kmutanna henz o zamanlar gizli tutulan roket ve jet motorlu uak teknolojisinde yakaladklar ivme ile ilgili ipuler vermitir (Trk Subaylar 1999:131-133).1

3.3.3. Trkiyenin Mttefik Yanll (1943-1945)

Kursk Muharebesi Almanlarn istedii gibi gitmemi, aksine savan dnm noktas olmutur. Trkiye de bu yzden Almanlarn tarfndan hzla Mttefiklerin tarafna kaymaya balamtr. Ancak Trkiyedeki Sovyet korkusu da Sovyetlerin cephede stn gelmeye balamasyla artm, Almanlar da bu frsat srekli kullanmlardr. Bylece Berlin, 1943ten itibaren Trk-Sovyet ilikilerini engellemeyi amalamtr (Koak 2003, 2:201). Hitler, Kursk sonrasnda Harkovun dmesinin Bulgaristan ve Trkiye zerinde olabilecek olumsuz etkilerini dnerek, burann savunmasndan sorumlu olan Kempfe ehri boaltmamas iin emir gndermi, ancak bu emri yerine getirmek mmkn olmaynca Kempfi grevinden alarak yerine Whleri atam ve Kempf Ordu Grubu da 8. Ordu yaplmtr. Eer Kempf ekilmeseydi, ordusuyla birlikte Stalingradda ki Paulusun durumuna decekti (Clark 1985:263). Bu durum, yenilirken bile Hitlerin Trkiyeye verdii nemden vazgemediinin bir gstergesiydi. te yandan 24 Austosta, Sovyetlerin Harkovu zaptettii haberleri srmanetten Trk basnna yansmt.2 1943te Trkiyenin Almanya iin bir sorun olmaya balamas Kuzey Afrikann kayb, talyann akbeti ve Rusyadaki yenilgilerle birlikte gelmitir (Schellenberg 1956:385). Mttefiklerin 1943n ikinci yars stratejisi ise belliydi. Afrikadaki Mihver kuvvetlerin ii bittikten sonra, ncelikli hedef hemen Sicilya olacak, Akdenizdeki Mttefik gc kesinleince Balkanlarda Mihver glere sorun yaatlacak (partizanlar) ve Trkiye savaa sokulacakt (Bryant 1958:461). Bu strateji ncelikle Akdeniz sahnesi
1 2

Yemekte OKW Komutan Mareal Wilhelm Keitel de bulunmutur. Tan, 24 Austos 1943, Sekizinci Yl-No: 2878.

271

iin geerliydi. Mttefiklerin u sralar asl sknts Atlantikteki U-botlar ile yrtmekte olduklar mcadeleydi. 1943 Ocaknda General Alexandern ngiliz 8. Ordu Komutanln devralan Wilson, formasyonlarn Sicilya harekt ve Trkiyeye birlik hazrlama eitimlerine devam etmekteydi (Bryant 1958:467-468). te yandan Sovyet komutanlarnn da Trkiyenin savaa girmesi gerektiini dndklerini grmekteyiz. Moskova Konferansnn sonunda Molotov, ABD Bykelisi Harrimana Sovyet asker makamlarndan Trkiyeyi sava iine ekemedii iin ok eletiri aldn sylemitir (Arcayrek 1987:209). 10 Maysta Tunus dtkten sonra, Mttefiklerin nnde o yl iin srasyla iki hedef kalmtr: ncelikle talyay yok etmek, sonra da hala Dou Cephesine bal olduunu dndkleri Trkiyeyi savaa sokmak. Bunlar hallolduunda Fransaya geri dnlecek ve tabi Rusyadaki duruma bal olarak sava ok gemeden bitirilecekti (Bryant 1958:523). 9-10 Temmuzda Sicilya kartmas gerekletirilmi, 17 Temmuzda ise Kursktaki Alman baarszl tescil edilmiti. Buna ramen Trkiye hala temkinliydi. 1943 Temmuzunda Trkiye, Batl Mttefiklerin Mussoliniye snma hakk tanmamasn aklamas istemini yerine getirmedi (Glasneck:244). Almanlarn aldklar baz tedbirlerden olsa gerek, Trkiyedeki Alman etkisi de henz krlmamt. Albert Jenke, 1943 Austosun da ise birinci snf bakan sfatyla von Papenin resmi yardmclna getirilmi (Bloch 2003:241, dipnot),1 Goltz Paann doumgn 12 Austos 1943te Trk gazeteleri tarafndan bile kutlanmt (Koak 2003, 2:202). Ayrca, Amerikan kaynaklarna gre Almanlar, II.Abdlhamitin Macaristanda yaayan olu Prens Abdlkadire Trkiyenin Almanlara kar savaa girmesi halinde Trk Quislingi olarak umut balamlard (Mumcu 1995:12). Ancak 1943 yaz kapanrken Sicilya dp, Mussolini devrildikten sonra, Mttefikler Salerno kartmasn gerekletirmiler, Romaya doru yrye gemilerdi. 1943 sonbaharnda Trkiye nihayet Mttefik tarafa kayma sinyalleri veriyordu (Bryant 1958:561). Buna ramen aklcl davranan Trkiye, Almanlar muharebe alannda nemli bir yenilgi aldnda bile olaya temkinli yaklayor, Almanlarn tepkisinin cephede er ya da ge ortaya kacan anlyordu. Trk generaller, nceden Moskova ve Stalingrad
1

1922de Ribbentropun kzkardei ile evlenen Albert Jenke, Birinci Dnya Sava ncesinde Trkiyedeki Alman topluluunun nde gelenlerindendi ve 1918den beri Yakndoudaki Alman ticareti iinde bir iadamyd. 1939 Kasmnda Ankaraya Bakonsolos olarak atandmtr.

272

Muharebelerinden sonra da cephedeki olaylar yakndan takip etmeye devam etmi, belki de bu tecrbeler Trkiyeyi baka bir sahada, Sicilyann istilsndan sonra talyada yaanan ilk gelimelere kaplp savaa erken girmesini nlemitir. 1943 sona ererken Mttefiklerin talyada saplandklar bataklk bunun iyi bir kant olmutur. Mtttefikler savan en youn hava ve tope desteklerinden birine sahip olduu Monte Cassino Muharebesinde ve bunu kurtarmak iin dzenledikleri Anzio kartmasnda ar kayplar vererek Romaya yrylerini alt ay daha geciktirmek zorunda kalmlard. Von Papen, Amerikanlarn ve Ruslarn kar gelmesinden dolay Balkanlarda bir cephe alamayacan, ancak Trkiyenin yardmyla ngilterenin Egede daha kk apl bir harekt gerekletirebileceini dnyordu (Wires 1999:108). Berlin, 1943 sonlarnda Ege Adalarnn, buralar igal etmek isteyen Trkiyeye braklmasn dnyordu (Koak 2003, 2:205). Bu ekilde bir tala iki ku vurabilecek; hem Trkiyenin tarafszln dllendirerek devamn salayacak, hem de buradaki garnizonlara blnm birlikleri ve hava kuvvetleri ekipmann talya, Yugoslavya ve de zellikle Dou Cephesine ihtiyat olarak kaydrabilecekti. Trkiye buna olumlu bakyorduysa da, Almanlar burada ngilizler ile yaadklar atmay kazannca, Ribbentropta bu neriden vazgemitir. Grld zere Almanlar da bu adalarn gvenliini ne derece salayabileceklerini, dolaysyla ngilizlerin Dou Akdenizdeki gcnn snrn bilmiyorlard. Von Papen, bir grmesinde Menemencioluna st kapal olarak, Trkiyedeki hava slerinin ngilizlerin kullanmna sunulmasnn Almanya ile sava demek olduunu, byle bir durumda Alman ve Bulgar ordularnn harekete gemeye hazr olduunu syleyerek Trkiyeye gzda vermitir (Koak 2003, 2: 205-207). 1943 Eyll balarnda Sava ve i Snfnda kan, daha sonra zvestiada yaynlanan ve ngilizceye evrilerek Daily Worker gazetesinde 4 Eyllde baslan makalede Trkiyenin tarafszl gittike Almanlar iin yararl ve kanlmaz olmaktadr. nk Trkiye, Alman ordularnn Balkan kanadnn gvenliini salamakta, Almanlarn burada ok az sayda bir gle tutunmalarn kolaylatrmakta ve Alman birliklerinin byk bir blmnn Sovyet-Alman Cephesine gnderilmesine

273

yol

amaktadr

deniyordu

(Weisband

2002:155).

Ruslar,

ikinci

cephenin

alamamasndan ve Amerikan yardmnn geniletilememesinden yaknyorlard. Bunun sonunda batllarn kendilerini Almanya karsnda ypratmak istedikleri fikrine kaplarak, Almanya ile dorudan ya da dolayl yollardan bar yapmay aramlardr (Osten 1992:123-124). Bunlar, Sovyetlerin Dinyeper Nehrini geme harektlar ile ayn dneme gelmitir. Cephedeki Alman saldr inisiyatifi krlm, Ruslar hzla ilerliyorlard. Buna ramen Sovyet yetkililerin bar dnmeleri, Sovyet endstrisi ve insan kaynaklarnn snr konusunda ipucu vermektedir. Ribbentrop, 7 Ekimde 1943te Ankaray Dou Cephesindeki asker gelimeler konusunda bilgilendirerek, Almanlarn son zamanlardaki asker baarlarn vurgulayarak, Ankaray tarafszlnn devam iin etkilemeye almtr (Koak 2003, 2:205). Bu baarlar byk ihtimalle sadece Bukhrin Kprba ile snrlyd. nk o dnemde Dou Cephesinde bundan baka bir Alman baars sz konusu deildi. Bukhrin Kprba ise geici bir baar olup ok bytlecek bir durum arz etmiyordu. 19-30 Ekim 1943 Moskovada dzenlenen konferans ile pheler giderilmi, ikinci cephenin 1944 ilkbaharnda almas ve Trkiyenin savaa sokulmas kabul edilmitir. Bu ikinci karar Sovyetleri zellikle memnun etmiti (Osten 1992:123-124). Molotovun, Hull ve Eden ile 28 Ekim 1943te Moskovadaki grmesinde Molotov, Trkiyenin imdi savaa girmesiyle Almanlara salayaca zorluklar, Mttefiklere verecei zarardan ok daha fazla olacak demitir. Devamnda ise Hull, Trkiyenin elinde bir asker hareketi baaryla yrtecek ne malzeme, ne de ulam olanaklar var! ABDnin elinde de savaan bir Trkiyeyi destekleyecek ulam olana bulunmuyor. ABD, Akdenizde ve talyada, bir de Normandiyada planlanan hareketler iin elindeki olanaklar kulland cevabn vermitir (Arcayrek 1987:206-207). Gerekten de, Adanada vaad edilen silhlardan sadece % 4 kadar Trkiyeye verilmi, geri kalan Afrikaya gnderilmiti (Osten 1992:128). Sovyetler, Trkiyenin savaa girmesini istemekle birlikte Trkiyeye yaplan silh yardmndan rahatszd. Rus basn, ngilterenin silhlar Almanyaya kar deil,

274

Almanya yenildikten sonra Rusyaya kar olarak verdiini yazmt (Weisband 2002:156). Molotov da savaa katlmadktan sonra Trkiyeye neden silh verdikleri sorusunu Moskova Konferansnda Hulle sormutu (Weisband 2002:160). Trkiye, Kasmdaki Tahran Konferansndan sonra youn olarak sava ekilmeye alldysa da, Hitlerin Krm tutmasndaki srar, Almanyay hala Karadenizde gl yapmakta ve burann Sovyet uaklarnca Romen petrol yataklarna yaplacak bombardmanlar iin kullanlarak cidd ekonomik bir sorun kmasn engellemekteydi (Werth 2000:827). Trkiyenin savaa girmesiyle Dou Cephesinde meydana gelebilecek deiikliklerin boyutu da nemliydi. Balkanlarda cephe yaratlp yaratlamayaca, Trkiyenin savaa giriinin Romanya, Bulgaristan ve Macaristan zerindeki etkisinin ne derece olaca, hatta Titonun genileyen partizan hareketinin etkisinin bu sayede artabilecei tartmaya deer hususlardr. Eer Trkiye, Mttefiklerin istedikleri dorultuda savaa 1943 sonbaharnda girseydi, phesiz Dou Cephesi rahatlayacak ve Balkanlarda yeni bir cephe alacakt. Ancak bu sralarda muharebeler henz Kiev ve Dinyeper Kavisi etrafnda cereyan ediyordu ve Krm hala Almanlarn elindeydi. Ayrca Amerikallar byle bir durumda ngiltereye yapmakta olduklar ynaa ara verip, acilen Balkanlara birlik sevketmek, hatta Krma kartma yapmak, ilaveten Trk Ordusuna da ok sayda ekipman salamak zorundaydlar. Tabi bu durum batda yaplacak kartmay sekteye uratabilirdi. Zaten Roosevelt te Moskovaya Trkleri imdi savaa zorlamak, -gemiler dahil- asker sava malzemesini onlara gndermek, talya Cephesi ile Overlord Harektndan fazla sayda gcn ayrlmasn gerektirir. Bu nedenle Trkiyeyi savaa zorlamak tavsiye edilemez diye bir talimat yollamt (Arcayrek 1987:205). Trkiyenin savaa girmesi talyaya balanyordu. Ancak 1943 sonbaharnda talyada yaanan gelimeler, Mttefikleri yeni bir cephe amaya zorlar nitelikteydi. talyann Avrupadaki ikinci bir cephe olamayaca, buradaki harektn her eye ramen Almanlar tarafndan durdurulmasyla kesinlemiti. Quebec Konferansnda Churchill bu durum zerine Trkiyeyi savaa sokmak Fransa yerine ikinci cephenin Balkanlarda almasn savunmu, ancak grn kabul ettirememitir. Quebecte ikinci cephenin

275

kesin olarak Fransada almasna karar verilmi ve hazrlklarn sorumluluu da Amerikallara braklmtr (Osten 1992:123). 1943 Kasmna girildiinde, ABD Trkiyeden sadece havaslerini amasn beklerken, Sovyetler ise Trkiyenin topyekn savaa girerek Dou Cephesinin gneyindeki ykn hafifletmesini savunuyordu. ngilizler ise daha ok Ege Adalarndaki taktik karlara younlamlar ve Sovyetleri destekliyorlard. Moskova Konferansnda Eden ile Molotov 2 Kasmda Trkiyenin savaa sokulmas konusunda bir protokol imzaladlar (Arcayrek 1987:208). 5-8 Kasm 1943te Kahirede yaplan Menemenciolu-Eden grmelerinde de Trklerin savaa girme konusundaki isteksizliklerinden vazgemedikleri grlmtr. Trkler, Almanlar ile savamakta isteksizdiler. Kendilerini zayf drmek istemiyorlar, sava sonrasnda Sovyetler Birliinin karsna ypranmadan kmay tercih ediyorlard (Weisband 2002:172). Ruslar, Trklerin Bulgaristanda deil, sadece Yunanistanda harektta bulunmalarn istiyorlard. Kahireden sonra Menemenciolunun Vinogradovu kabul srasndaki konumalar ve akabinde olanlar bu konuda Sovyet tavrn net bir ekilde ortaya koymutur. 16 Kasmda CHP Meclis Grubuna Kahiredeki grmeler hakknda bilgi veren Menemenciolu, Hkmet adna sava yetkisi istedi (Weisband 2002:178-179). nn, 17 Kasm 1943te Asm Us, Falih Rfk Atay, Necmettin Sadak ve Memduh evket Esendaln bulunduu gayriresmi le yemeinde, eski vaziyete dnldn, hatta szde daha ileriye gidildiini, bu vaziyette ertesi gn harbe girilebileceini ya da 1944 baharnda sulh iinde olabileceklerini sylemitir (Koak 2003, 2:184-185). Churchill ise, Trkiyenin savaa girmesi iin bir kumar oynayarak, savatan ekilen talyan askerlerinin elindeki Rodosa kartma yapm, ancak Almanlar inisiyatifi ok abuk ellerine alarak, ngilizleri bozguna uratmlard. Bylece Almanlarn Balkanlardaki gcne kukuyla bakan Trkiye, savaa girmemek iin Mttefiklere kar bir koz kazanmtr. Almanlar, ayrca savan bandan beri ngilizlerin elinde bulunan stanky, Leros ve Sisam igal etmeye balam, bu esnada Lerostaki ngiliz garnizonuna yardm Trkiye zerinden gnderilmiti. Buna ramen, ada 17 Kasmda

276

dt (Weisband 2002:143). Sisamdaki ngiliz, Yunan ve talyanlar da Trk kayklar ila Anadoluya tandlar (Weisband 2002:154). 5-8 Aralkta yaplan Kahire Konferansnda TBMMden savaa girme yetkisi alarak giden nn, Trkiyenin savaa girme tarihini 15 ubat 1944 olarak belirleyen mttefikler direndi. kan en nemli sonu Trkiyenin savaa girmesi prensip kararnn teyidi oldu (Osten 1992:130).1 Bu arada ngilizlerin Trkiyedeki havaalan inaatlarn bir yl yerine be ayda bitirmeleri ve Orgeneral Montgomerynin 8. Ordusunu adm adm Suriye Snrna kaydrmalar Almanlarda bir fait accompli kukusu dourmutu. ngilizler, Trkiye zerinden Romanyadaki petrol kuyularn bombalayarak Trkiyeyi savaa sokabilirlerdi (Weisband 2002:148-149). Stalin, ngilizlerin Trkiyeyi savaa sokmasn Karadenizin kontroln salamak, ngiltere ile deniz balantsn en ksa yol olan Boazlardan kurmak ve Romanyann Ploesti petrol havzasn bombalayabilmek iin onaylyordu (Denniston 1998:124). Kahire ve Moskova grmelerinde Trkiyenin bir an nce savaa sokulmasn, Sovyetler Birlii Almanyaya kar Dou Cephesini rahatlatacak bir Balkan cephesi almas asndan, ngiltere ise Ege ve Dou Akdenizin gvenliini ncelikli dnerek istiyordu. Trkiye ise savaa girebilmek iin ordunun donatmnn tamamlanmasn ve mterek harekt planlamasnn birlikte yaplmasn istiyor ve siyas gvencenin belirlenecei detayl plann yaplmas hususlar yerine getirildikten sonra kararn vereceini bildiriyordu (Yiit 1999:417). Ancak Trkiye, Mttefiklerden yana olduktan sonra temelde drt korkusu olmutur. Mttefikler, Almanyay bir g olarak Avrupadan silmeye alacaklar, ngilizler Ruslarla etki alanlar anlamalarna giriecek ve bunun sonucu olarak Sovyetler Birlii, Dou Avrupa ile Balkanlara egemen olabilecekti. ngiltere ise, Trkiyeyi savaa girmeye zorlayacakt ve Sovyetler de Trk havaalanlarnn kullanlmas iinde,
1

Kazm Karabekir ise 3 Aralk 1943teki Meclis oturumunda hkmete, harbe girmemeye karlk gnll olarak bir tmen (18.000 kii) gnderilmesini nermitir (Karabekir 1995:433). Karabekir, bunu spanyollarn Dou Cephesine gnderdii Blue Tmeni ile zdeletirmitir.

277

ngilizlere

tannan

haklarn

Trk

hkmetince

kendilerine

de

tannmasn

isteyeceklerdi. Bu yzden Trkiye, ngilizlerin Stalinin ekmeine ya srdne, gittike daha ok inanyordu (Weisband 2002:10). 1943n ikinci yars boyunca Dou Cephesinde Ruslarn rahatlatlmas iin gsterilen Mttefik abalar asker ve diplomatik olarak srm; asker ksm talyada ksmen baarl olmu, diplomatik ksm ise Trkiye engeline taklmtr. Sovyetler, artk Trk politikalarndan fazla umutlu deildi ve Trkiyenin savaa girmesini hl istemekle birlikte, eskiden olduu kadar da nemsemiyordu.1 Buna ramen 1944 ylna girilirken Trkiyenin savaa girecei yksek bir olaslk gibi grnyor, gazetelerde konuyla ilgili yaynlara artk ska rastlanyordu. 4 Ocak 1944te Tan Gazetesindeki Trkiyenin Harbe Girmesi in Lzumlu artbalkl yazda, bir nceki gn Londrada yaynlanan Sunday Graphic Gazetesinin haberini veriyordu. Bu artlar: 1) Oniki Ada ile dier Ege adalarnda bulunan Alman hava slerinin zararsz hale getirilmesi, 2) Rusyadan istil altnda bulunan Yugoslavyadan ve Bat Avrupadan yaplacak hcumlarn ayn zamanda vuku bulmas, 3) Kiralama ve dn verme esaslarna gre Mttefiklerin Trk Ordusuna teknik yardmnn geniletilmesiydi.2 Trkiye de Mttefiklerin lehine baz admlar atmaya balamt. 12 Ocak 1944te de Fevzi akmak ya haddiyle emekli edilirken, 4 Aralk 1943te Genelkurmay kinci Bakanlna getirilen Orgeneral Kazm Orbay Genelkurmay Bakan atanmt.3 Orbayn yerine ise 14 Ocakta Orgeneral Salih Omurtrak Genelkurmay kinci Bakan olmutu.

1944e girilirken, Sovyetlerin Trkiyeyi eskisi kadar nemsememeye balamasn Almanlarn, Trklerin istediklerinden daha fazla gerilemelerine dayandrabiliriz. Karadenizin kuzeybatsndaki Sovyet k saldrs Almanlarn etin direniine ramen aleyhlerine devam ediyor, Kzlordu birlikleri de adm adm Romanya kaplarna yaklayordu. Eer Almanya Dinyeperin dousunda kalarak Sovyet merkezlerini hala tehdit ediyor olsayd, Trkiyenin tarafszl da hala mkafatlandrlyor olurdu. Belki de bu endie iero Olaynn yaanmasna neden olmutur. 2 Tan, 4 Ocak 1944 Sekizinci Yl- No. 3006. zellikle ikinci madde Ruslarn Avrupada gereinden fazla yer kapmalarnn nne geebilecek bir tedbir gibi grnmektedir. 3 Von Papen, akmakn uzaklatrlaca haberini 30 Temmuz 1943te Berline bildirmitir. (Koak 2003, 2:238).

278

Ancak Trkiye dier yandan, 1944n Ocak ve ubat aylarnda Almanyaya satlan Krom miktarn artrd. Bu durum 19 Nisan 1944ten Amerika ve ngiltere bykelileri vastasyla konuyla ilgili Menemencioluna protesto notas verene kadar devam etti (Weisband 2002:245-246). 1944 ubatnda Trk-ngiliz ilikileri aniden bozulmutu. Times gazetesi Trkiyenin politikas eletiriyordu. Trkiyeye gelen Mttefik yardm da kesilmiti (Weisband 2002:213-215). Menemenciolu bunun zerine Sovyetler ile ilikilerini gelitirip gelitirilemeyeceini yoklad. Ruslar umursamazlk gsterdi. Sovyet elisini yokladnda ise yine Trkiyenin savaa dahil olmamasndan Ruslarn duyduklar sknt ile karlat. Eli Trkiyenin savaa girmesi ile Ruslarn bir karlkl yardmlama pakt bile imzalayabileceini syledi (Weisband 2002:216-217). 18 ubat 1944te Rodostaki Trk Konsolosluu binas bombaland. 16 Martta ise Ribbentrop, Bykeli Saffet Arkana Trklerin Mttefiklere s vermesi durumunda Almanlarn buna karlk vereceini ima etti (Seydi 2006:253 ve Koak 2003, 2:237). Tm bu gelimeler srerken Almanyaya krom sevkiyat daha da hz kazanmt. 1944te, 25 Marta kadar Almanyaya 75.842 ton Krom gnderilmiti ve yl sonuna kadar sevkiyatn toplam 180,000 tonu bulacakt. Mttefik basklar sayesinde Menemenciolu, Almanyaya Krom sevkiyatnn ayda 4.200 tona indirilmesini neriyordu (Koak 2003, 2:239-241). Von Papen, 18 Nisan 1943te Trk-Alman Ticaret Antlamasnn acilen uzatlmas gerektiini, yoksa bunun mmkn olmayacan 6 Temmuz 1944 tarihli raporunda Berline bildirmiti (Koak 2003, 2:254). Ancak ABD ile ngiltere 19 Nisanda Trkiyeye bir nota vererek Almanyaya Krom ihracatnn durdurulmasn istemiti. Nihayet basklar sonu vermi, Menemenciolu da 21 Nisan akam saat 19.00dan itibaren Almanyaya Krom sevkiyatnn duracan aklamtr. Ayn akam Trkiye, elindeki tm kullanlabilir vagonlar ard ardna dizerek, 218 Krom ykl vagonu Almanyaya gndermek zere Bulgaristana geirmitir. Ancak Trk yetkililerin yardmyla sevkiyat, 1 Maysa kadar gizlice srecekti (Koak 2003, 2:241-242).

279

17 Nisanda kimlii mehul bir uak stanbul/Beykozdaki tepeleri bombalarken, 30 Nisanda yine stanbulda tekrar uak sesleri duyulmutu. Bunlardan dolay stanbulda pasif korunma nlemleri alnarak karartma uygulanrken, Tanin de 2 Mays 1944te stanbul bombalanmak tehlikesinde bulunuyor balkl haberinde, baz mehul uaklarn stanbul zerinde utuu ve birinin bo araziye bomba brakt ile ilgili stanbul Valisi Ltfi Krdarn aklamasn yaynlamt.1 5 Mays gecesi bir uak, uaksavar atei ile yaralanarak Yeilkye zorunlu ini yapmak zorunda kalmt. Bu olaylar takiben Ankara, stanbul ve zmirde sivil savunma tatbikatlar yaplmtr (Koak 2003, 2:244). Bu arada Macaristann karmas da Trkiyeyi ilgilendiren bir hadise olmutu. Hitler, 25 Marttaki grmesi srasnda Mansteina Macaristana mdahele iin en uygun zaman olduunu, oradaki ilerin haddinden fazla kartn bildiren, bir Trk basn haberini, okumutu (Manstein 1962:609). Ruslar da Krm geri almak iin urayorlard. Mansteina gre Hitler, Krmn ekinilmeden kaybedilmesiyle, Trkiyenin ve arkasndan da Bulgaristan ile Romanyann sessizliklerini bozacaklarn dnyordu (Manstein 1962:566). Ancak Manstein, Zeitzler vastasyla Hitlere, Trkiye, Romanya ve Bulgaristann tutumlarnn Krm meselesinden ok Bulgaristan ve Romanyann dou snrlarnn ilerisindeki bir Alman gney kanadnn varlyla ilgili olacan belirtmitir (Manstein 1962:573). 28 Nisan 1944te von Papenin Seyahati balkl Washington kaynakl bir haberde Almanyada bir rejim deiiklii olmas halinde von Papenin iktidar mevkine getirilmesinin ok olas olduu syleniyordu.2 Demek ki Almanyada da bir takm huzursuzluklar vard. Sovyet birlikleri Mays balarnda Romanya kaplarnda umut vaadetmeyen ve ar kaypl arpmalara giriyordu. ngiliz ve Amerikan elileri 10 Maysta da Macaristan ve Romanya ile ticari ilikilerin kesilmesi iin Trkiyeye birer protesto notas vermilerdi (Weisband 2002:246-247). Ayn gn Trk gazetelerinde Sivastopol Dt maneti gze arpyordu.3

1 2

Tanin, 2 Mays 1944, Se: 35 Sa: 4454-242. Tanin, 28 Nisan 1944 Sene: 35-Say: 4454-238. 3 Tan, 10 Mays 1944,Sekizinci Yl No: 3105.

280

Bundan sonra Trkiye hzla Batl Mttefiklere ynelmi ve ksa bir srede ABD ve ngiltereye tamamen baml hale gelmitir. Bunun sonucunda Almanyaya Krom sevkiyat tamamen durdurulmutur. 6 Haziran 1944te, ngiliz Hkmeti Trkiyeye bir nota verdi balkl haberde, baz Alman vapurlarnn Boazlardan gemesini alt geminin geirildii istihbarat zerine ngilizlerin protesto ettikleri yazyordu.1 Boazlardan Mihver silhl ticaret gemilerinin geii de yasaklanmtr. Bu olaylar Menemenciolunun istifas takip etti. 6 Haziranda Mttefikler, Fransann Normandiya kumsallarna olduka zorlu ve ar kaypl ama baarl bir kartma yaptktan gn sonra 9 Haziran 1944te nn, Saraolunun harbe girme eiliminde olduunu ve Galiba deceiz dediini not almtr (nn 2001:405).2 Normandiya kartmasndan bir hafta sonra ise Mttefikler, Knatchbull-Hugessen vastas ile Trkiyeye yapt Almanya ile diplomatik ilikilerini tmden kesmesi istei 13 Haziranda sunulmu, ancak bu talep Saraolu tarafndan reddedilmitir (Weisband 2002:256 ve Koak 2003, 2:258). Hemen ardndan ngilizler, gizli silhlandklar gerekesiyle Alman ticaret gemilerinin geiini bile protesto etmye balamlardr. ngiliz basks sonucunda, Ankara EMS ve Mannheim snf Alman gemilerinin geilerini kstlayarak btn Alman gemilerinin aranmas kararn almtr.3 15 Haziranda ise Menemenciolunun istifas aklanm (Koak 2003, 2:249-250),4 akabinde de Mttefik talebiyle Almanya ile ticari ilikiler azaltlmaya balamtr (Koak 2003, 2:254). te yandan Stalin, Churchille gnderdii 15 Temmuz 1944teki mesajnda ...Almanya ile savatan kanan Trkiyenin sava sonras sorunlarndaki zel hak isteklerinin dikkate alnmayaca... szn sarf etmiti. Stalin, Trkiyenin savaa girmesinin artk Mttefiklere bir fayda salamayacan ve yalnz braklmas

Tanin, 6 Haziran 1944, 35/4454-277. Normandiya kartmas ile birlikte gazete stunlar da Dou Cephesi ve Bat Cephesi diye blnerek kmtr. 3 Ruslar, eitli Alman sava gemilerinin Boazlardan Karadenize geirilmesine izin verildii iddialaryla 1941 ve 1942 boyunca Trkiyeyi protesto etmi, benzer bir olay 1944te de yaanmtr. (Koak 2003, 1:607). Montreux Szlemesine gre 105 mmnin zerindeki apta top tayan gemilerin geii yasaklanmt. Boazlarn her ikisi de alarla kapatldndan, gemiler ya da denizaltlar Trk Hkmetinin izni olmakszn geemezlerdi. (Koak 2003, 1:607). 4 Numan Menemenciolu grevden alndktan sonra Babakan Saraolu Diler Bakanl grevini ay Babakanlk greviyle birlikte yrtmtr. 15 Eyll 1944te ise Hasan Saka Dileri Bakan oldu. 13 Eyll 1944te Hasan Saka Dileri Bakan olarak atanmtr.
2

281

gerektiini savunmaktayd (Uurlu 2003:131).1 Bu arada 17 Temmuz 1944teki Mill ef nn Harp lan Ettii Takdirde balkl bir yaz btn Trkler onun yanbanda olacaktr eklinde, Trkiyenin Mttefikler ile birlikte savaa girmesiyle ilgili, ad bilinmeyen bir ABDlinin Ankara grmeleri hakknda beyanat, Taninde yer almt.2 Tm bu gelimeler Mttefiklerin Trkiye ile Almanyann ilikilerini hedef alan bir kampanya gibiydi. Trkiye basklara dayanamayarak Austos banda Mttefik taleplerini karlamak zorunda kalmt. 2 Austos 1944teki Meclis oturumunda beyanat veren Saraolu, gece yarsndan itibaren Almanya ile siyas ve ekonomik ilikilerin kesilmesini Meclisten talep etmi, oylamaya katlan 411 milletvekilinin tamamnn oylaryla neri kabul edilmitir.3 Ancak btn bu gelimelere Sovyetler hala scak bakmyor, Trkiyenin savaa girmedike yalnz braklmas dncelerinden vazgemiyorlard (Weisband 2002:258). Almanlar Trkiyeyi terkederken, Trkiyedeki birok Alman muhalifin ngilizlerin istekleri- dorultusunda korunduu, ancak bunlarn arasnda Nazilerin de kartklar bilinmektedir (Seydi 2006:255-256). Bu durum, Trkiye ile Mttefikler arasnda gerginlik yaratmtr. Almanyadaki 400 Trk renci ile 20 Trk iadam da Trkiyeye dnmeye balam, Trkiyedeki Alman irketlerinin tasfiyesi ise 1944 sonuna kadar srmtr (Koak 2003, 2:267). te yandan nnnn 7 Austostaki notlarndan Ruslarn Trkiye aleyhinde propaganda yapmakta olduklar anlalmaktadr (nn 2001:411). Von Papene suikast dzenleyen Kornilov ve Pavlov 8 Austos 1944te serbest braklmlardr (Jaescke 1990:106). Ayn ayn sonlarnda Romanya derken, Kzlordu da Bulgar Snrna dayanmt.4 Bulgaristan igal edilip, Sovyet tarafna geince, Trkiye de Sovyet
1

Stalinin bu dncelerinden, -o zaman iin bile- Sovyetler Birliinin Almanyadan sonra Trkiyeyi dorudan tehdit edecei sonucu rahatlkla karlabilirdi. 2 Tanin, 17 Temmuz 1944 Se: 35 Say: 4454-318. 3 TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 13:5 ve 10. 4 nnnn notlarna gre 26 Austosta Bulgaristan, Trkiyenin yardmn istiyordu (nn 2001:411). Ruslar Bulgaristana yaklarken Trkiyeye gelen bat yanls Bulgar Babakan Muanofun nnye, Bizi igal edin. Sovyet Rusya geldii takdirde, artk Bulgaristann bir devlet olarak yaamas olanak ddr dedii TBMM koridorlarnda sylenti olarak yaylmt (Osten 1992:146).

282

gdml Bulgaristann Bulgar yaylmacln canlandrmasndan korkmaya balam (Weisband 2002:265), Bulgaristandan sonra srann Trkiyeye gelecei dncesi de Trkiyede panik havasnn esmesine neden olmutur. Bulgar ileri Bakan Gabrovski, 9 Eyllde Trkiyeye snm, ancak Ruslarn talebi zerine 19 Eyllde iade edilmitir (Koak 2003, 2:270). Sovyet ordularnn Romanyaya giri ekillerini olumlu karlayan Trkiye, kendilerine sava amayan Bulgaristana giri ekilleri yznden tekrar korkuya kaplmt. Bulgarlarn Selanik ve Makedonyada birliklerinin bulunmas da buralarn Ruslar tarafndan igal edilebilecei dncesiyle Trkiyeyi endielendiriyordu. Ancak Churchillin 9-18 Ekim arasndaki Moskova ziyareti sonrasnda buralardaki Bulgar kuvvetleri ekilmilerdir (Weisband 2002:268-269). Almanya ile ilikilerini kesmesine ramen, Ruslarn hala Trkiyeyi gzetlemeye devam ettii de grlmektedir. Genelkurmay Bakan Orgeneral Kazm Orbayn Babakanlka ve Dileri Bakanlna gnderdii bir belgeye gre, 24 Eyll 1944te Babaeski ve Saray civarna zorunlu ini yapan iki Sovyet ua enterne edilirken, mrettebat bir Trk subay eliinde stanbuldaki Sovyetler Birlii Konsolosluuna teslim edilmitir.1 Trkiye, 3 Ocak 1945te Japonya ile de ilikilerini kesti (Koak 2003, 2:272). Hkmet artk hereyiyle batnn teknolojisine de balanmt. 1943-44 yllar boyunca Alman sava ekipmanna nem verilirken, Taninin 26 Ocak 1945teki basksnda Londradaki uak fabrikalarn ve hava tesislerini gezen Trk Havaclk Heyeti kaleme alnmt.2 Trk Hkmeti, 1945 Ocakndan itibaren Sovyetler Birliine sava malzemesi tayan gemilerin geiine izin verdi. Stalin, kinci Dnya Sava boyunca Boazlardan yardm gelmemesinin verdii sknty 4-11 ubat 1945te Yaltada masaya yatrarak Boazlarn mevcut rejiminin yeni koullara uymad ve yaplacak deiikliklerin her durumda Rusya lehine olmas gerektiini savunmu, ABD ve ngiltere de buna scak bakmlardr (zbey 1999:539).

1 2

BCA:10.59.402.28. Tanin, 26 Ocak 1945, 36/4454-505.

283

23 ubat 1945te Mecliste yapt konumada, Yaltada 25 Nisanda dzenlenecek San Fransisco Konferansna katlacak lkelerin 1 Mart 1945e kadar Mihver Devletlere sava ilan etme mecburiyeti kara alndn aklayan Dileri Bakan Hasan Saka, 20 ubat gn ngiliz Bykeli Sir Maurice Petersonun hkmete ilettii memorandum dorultusunda konuyu Meclis gndemine getirdiklerini sylemitir.1 Dier konumaclardan sonra sz alan Babakan Saraolu ise Trkiyenin Almanya ve Japonyaya harp ilan etmek istediini duyurarak Meclisten yetki istemitir.2 TBMMde oylamaya katlan 401 milletvekilinin tamamnn kabul oylar sayesinde, Trkiye 23 ubatta Almanyaya ve Japonyaya resmen sava ilan etmitir.3 Trkiye savaa ancak hem Almanya ile snr ilikisinin kesilerek iki lke ordularnn arasnda nemli bir mesafeye ulalmas, hem de Almanyann Ruslara kar artk savunma gcnn kalmayarak yenilgisinin kesinlemesi net olarak ortaya ktnda girebilirdi. Nitekim Trkiyenin sava at 23 ubat 1945te Trkiyeye en yakn cephe Macaristanda bulunuyordu ve Kzlordu Oderin dousuna dayanarak Berline yakn olan Kstrin Kprban ele geirmiti. Sovyetler Birlii, 19 Mart 1945te Trk-Sovyet Anlamasn yenileyemeyeceini aklad. Sovyetler Birlii, 7 Haziran 1945te Molotovun notasyla Trkiyeden Kars ile Ardahan ve Boazlarda ortak sler isterken, Montreaux Szlemesinin Karadeniz lkeleri ve Sovyetlerin sz sahibi olacak ekilde deitirilmesini talep etti. Almanya artk yeniliyordu ve savata Kzlordu galipti. Buna ramen Trkiyenin Sovyet isteklerine raz olmas beklenemezdi. 11 Mays 1945te Avrupada harbin kazanlmas zerine deme veren Babakan Saraolu, artk Nazileri resmen barbar diye tanmlyor, ngiltereye, ABDye ve Sovyetler Birliine methiyeler dzyordu.4 Bu gnden itibaren Trkiyenin tehdit olarak alglayaca lkelerin says bire inmi, taraf ise belli olmutu. Artk Sovyet tehdidini ile onlarca yl boyunca ensesinde hissedecek olan Trkiye, srtn Batl Mttefiklere yaslayarak yoluna devam edecekti.

1 2

TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:126-127. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:131. 3 TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15:182. 4 BCA: 01.11.64.1 ve TBMM Zabt Ceridesi DEVRE:VII Cild 17:44-45.

284

SONU

Trkiye kinci Dnya Sava ncesinde Atatrkn liderlik dneminde batllama yolunu semi ve bu dorultuda sava srasnda Batl Mttefikler olarak tabir edilen ABD, ngiltere ve Fransa ile iyi ilikiler kurmutu. Sava esnasnda ise Mill ef ile tek partili otoriter ynetime sahip olan Trkiyede seferberlik ilan edilmeden sk bir rejim oturtulmutu. Bu durum savan getirdii zorunlulukla Trkiye Cumhuriyetinin gen olmas ile birleen bir durumdu. Bununla beraber bu tutum Trkiyeye sava srasnda nemli bir manevra alan kazandrm, hem Mihver hem de Mttefikler ile yaknlama imkn tanmt. Baka bir deyile Trkiye her iki taraftan da olabilir, sava kazanana oynayabilirdi. elikilerle dolu olan sava tarihi, 22 Haziran sabahn insanlk tarihi asndan korkun, Trkiye tarihi asndan mkemmel bir gn yapmtr. Hem Almanya, hem de Sovyetler Birlii birbirleriyle savaa tutuarak Trkiye iin bir sre iin tehdit olmaktan kmlard. Trkiye, en azndan birisi dierini yenene kadar glenmek iin nemli bir vakit kazanmtr. Almanya ile Rusya Dou Cephesinde savarken Trkiyede cephedeki durumu srekli ve yakndan izlemi, asker ve stratejik etdler gerekli mercilerde hemen incelemeye alnm ve gelien sava tarzlar ksa zaman iinde Trk Ordusuna kazandrlmtr. Bylece 1943e kadar yenildi gzyle baklan Kzlordunun Moskova ve Stalingradda sergiledikleri son durular ile dnyay artmalar, 1943ten balayarak Almanlarn srekli ilerleyen Sovyetler karsnda gsterdikleri etin direniler altnda yatan tecrbeler, teorik olarak Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan da takip edildi. Bu olaylarn stratejik yansmalar ise siyas kadrolar iin yer yer yeni frsatlar yaratt. Trkiye, gerekten de Dou Cephesinin almasndan en ok yararlanan lke olmutu. stndeki Alman ve Sovyet tehdidi kalkm, Rusyadaki Trklerin kurtulmas frsat domutu. Sovyetler Birliinin stratejik derinlii de, 1941de Kzlorduya savaa tam

285

hazr olmak iin nemli bir zaman kazandrarak erken bir Alman galibiyetine engel olduu iin Trkiyenin d siyasetinde ihtiyac olan manevra yetenei kazandrmtr. Dou Cephesinin Almanya ya da Rusya tarafndan kazanlmas, Trk statkoculuuna aykr bir durum yaratacak, zellikle de Rusya kazanrsa lke yine byk bir tehditle kar karya kalacakt. Bylece Trkiye Dou Cephesinin kapanmamas iin -belki de ilk kez etik uygulamalarnn dna karak- elinden geleni yapmtr.1 Trkiyenin bu tehdidi karlayabilmesi, 1941de Almanlardan gelmesi muhtemel tehdidi karlayabilme olaslna gre ok daha zordu. Trkiye, dolaysyla genel olarak tercih ettii Batl Mttefiklerin Bat Cephesindeki bozgununu, Dou Cephesinin istikrar pahasna istemek zorunda kalmtr. nk 1944te Fransadan douya aktarlacak her Alman tmeni, beklenen Sovyet saldrsnn durdurulmas iin son derece nemliydi. Savan banda ana hedefini tarafszlk olarak belirleyen Trkiye, sanki srat kprsnden geerek bu hedefine ulat. 1941 yaz balarken cidd igal tehdidi yaayan, 1942 sonlarnda artk Almanlar ile stratejik ibirliine neredeyse kesin gzyle bakan Trkiye, 1944te Sovyetlerin Balkanlara inmesiyle yn deitiren tehdide ramen yeni bir igal durumu ile kar karya kalacan nceden sezmiti. Ancak, savan banda ve ncesinde Bat dnyas ile kurduu scak ilikiler ile sava srasnda her iki tarafa kar gstedii siyas direncin getirdii istikrarl d politika anlay sayesinde, ABDnin ve ngilterenin Trkiyeye sayg gstermesine ve benimsemesine neden olduunu syleyebiliriz. Bugn Trkiyenin, sava boyunca fiili olarak savaa girmeden en ok kazanm elde eden lke olduu dnlmektedir. Dolaysyla Dou Cephesinin almas, ncelikle Trkiyenin geici olarak igal tehlikesinden kurtulmasn salam, izleyen dnemde ise Mihver ile Mttefik taraflar arasndaki pazarlk payndan kazanm elde edebilmesi iin pazarlk gcn artrmtr. Dou Cephesinde Bulgaristann igali ile geen sreye kadar glenmesini asker,

Bu balamda iero Olayn bile ayarlayarak yenilecei dncesi ar basan Almanlar uyarmaktan kanmad da sylenebilir. Trkiyenin iero olayndaki esnek tutumunu, tarihi tecrbelerine dayanarak kalmakta olduu zor durumun, yani iki cepheden ve Karadenizden Sovyetler ile geni komuluun bir sonucu olarak grmek gerekir.

286

siyas ve iktisad alanlarda devam ettirebilen Trkiye, sava kazanmaya yakn tarafn belli olmasn dikkatle izleyerek admlarn buna gre atmtr. Asker ekipmann kalitesinin ve saysnn artrlmas ve ordunun buna gre yeniden dzenlenmesi, eitli tedbirlerle ekonominin bu dzenlemeye cevap verebilecek ekilde geniletilmesi ve devletin izledii siyasetin bu tertiplenmeleri salayacak ekilde zaman kazanmas gibi birbirini tetikleyen alanlarda, tutarll elden fazla brakmadan pratik zmlere ulaan Trk devlet adamlarnn olaanst abalar n plana kmtr. Trkiye savan banda ne Alman, ne de Sovyet igaline kar koyabilecek bir gce sahipti. Ancak her ikisi arasndaki mcadeleyi en verimli biimde deerlendirmeye alt ve bunu da byk oranda baard. Trk Ordusu savan sonuna yaklalrken, savan bandakine oranla olduka glenmi ve Batl Mttefiklere uyumlu bir ekilde yeniden organize edilmiti. Bu gelime Trkiyeyi hl igal tehlikesinden kesin olarak kurtarmaktan uzak gzkse de caydrcln nemli lde artrm olduu aktr. Sava srasnda amalad ve istedii hedef olan tarafszlk asndan bakldnda Trkiye kazanmt. Ancak Almanyann Dou Cephesinde yenilmesi sava ncesinde zayf noktalarnn fazlalyla nl olan Sovyetler Birliini savan sonunda sper g yapm, bylece 1944ten balayarak Trkiyenin en byk kbusu olan Sovyet tehdidi de batdan ve doudan yirminci yzyln ikinci yars boyunca sren yeni bir faktr olarak ortaya km ve Souk Sava dneminde derinden etkilemitir.

287

KAYNAKA

BASILMAMI KAYNAKLAR TRKYE BABAKANLIK CUMHURYET ARV (BCA) BELGELER BCA: 18.238.607.1943. BCA: 10.117.815.20. BCA: 10.232.563.20. BCA: 10.232.563.19. BCA: 10.232.562.11. BCA: 18.48.29.1941. BCA: 01.11.64.1 . BCA: 01.30.179.1. BCA: 10.48.309.10. BCA: 10.50.324.27. BCA: 10.52.344.9. BCA: 18.01.02.98.42.12. BCA: 18.01.02.101.34.2. BCA: 18.01.02.95.51.13. BCA: 18.01.02.94.29.4. BCA: 18.01.02.94.39.19. BCA: 18.01.08.95.51.10. BASILMI KAYNAKLAR TBMM ARV Kavanin Mecmuas DEVRE: VI Cild-22. Kavanin Mecmuas DEVRE: VI Cild-24.

288

Kavanin Mecmuas DEVRE: VII Cild-26. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 1. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 13. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 15. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild 17. TBMM Zabt Ceridesi DEVRE: VII Cild: 9. GAZETE VE DERGLER Cumhuriyet, 31 kincikanun 1943, 19uncu yl say: 6629. Greater Bulgaria, Der Adler, 4 Mays 1943 No:9 (ss.272-277) Tan, 1 Temmuz 1942 Sekizinci Yl No: 2467. Tan, 10 Mays 1944, Sekizinci Yl No: 3105. Tan, 11 Son Kanun 1942 Yedinci Yl No: 2296. Tan, 12 Eyll 1943 Sekizinci Yl No: 2897. Tan, 13 Mays 1942 Sekizinci Yl No: 2418. Tan, 2 Temmuz 1942 Sekizinci Yl No: 2486. Tan, 22 ubat 1942 Yedinci Yl No: 2338. Tan, 23 Son Terin 1942, Sekizinci Yl No: 2609. Tan, 4 Ocak 1944 Sekizinci Yl- No. 3006. Tanin, 17 Temmuz 1944 Sene: 35 Say: 4454-318. Tanin, 2 Mays 1944, Sene: 35 Say: 4454-242. Tanin, 28 Nisan 1944 Sene: 35 Say: 4454-238. Tanin, 6 Haziran 1944, Sene: 35/4454-277. Tanin, 8 Austos 1944, 35/4454-340. DER BASILMI KAYNAKLAR CHURCHILL, Winston S. Bu Harbin yz (ev. Haldun Yaarolu). Muallim Ahmet Halit Kitabevi, stanbul, 1942.

289

AKIRHAN, Nail V. Tan Gazetesi Yazlar/1942: Harbin Eiindeki Trkiye, TSTAV, stanbul, 2003. DALI N. ve B. Aktrk (Haz.). Hkmetler ve Programlar, 1920-1960, I.cilt, Ankara, TBMM Basmevi, 1988. NN, smet, Defterler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. ORENSTEIN, Harold S (Haz.). M. Soviet Documents on the Use of War Experience Volume III, Military Operations 1941-1942 (ed), Frank Cass, London, 1993. Soviet Tactical Doctrne in WWII, The Nafziger Collecton, Pisgah, 1998. SOYSAL, smail. Trkiyenin SiyasalAndlamalar I. Cilt (1920-1945), Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2000. STALIN, Joseph. The Great Patriotic War of the Soviet Union, Greenwood Pres, Publishers, Newyork, 1969. UURLU, . Anda (Haz.). Trkiye zerine Gizli Pazarlklar (1939-1944), rgn Yaynevi, stanbul, 2003. ARATIRMALAR ADKINS, Paul. Codeword Dictionary, Motorbooks International, Osceola, 1997. AILSBY, Christopher. Images of Barbarossa. Brassey's, Dulles, 2001. AKGL, Suat. kinci Dnya Savanda Rusyann Kuzey randaki faaliyetlerinin Blgeye ve Trkiyeye Etkisi, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 165-177, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998.

290

ALPARGU, Mehmet. kinci Dnya Savanda Sovyetlerin Kafkasyadaki Tehcir (srgn) Uygulamalar, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 169-278, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. ARCAYREK, Cneyt. eytan geninde Trkiye, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987. ARI, Kemal. kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Sava Ekonomisi Uygulamalar ve Fiyatlar, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 447-458, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. ARNOLD-FORSTER, Marc. Savaan Dnya (ev. Can Kayabal). E Yaynlar, stanbul, 1975. AYDEMR, evket Sreyya. kinci Adam II.Cilt (1938-1950), Remzi Kitabevi, stanbul, 2000. BAKLANOV, Grigoriy. Temmuz 1941 Rusyas (ev. Naime Ylmaer). Kasta, stanbul, 1986. BAL, Rfat N. Sava yllarndaki Trkiye Yahudileri, Toplumsal Tarih, Say: 121 Ocak 2004, 88-91. BARAN, Tlay Alim. kinci Dnya Sava Trkiyesinin Mali Portresi, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 227-238, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. BARBIER, M.K. Kursk, MBI, St.Paul, 2003.

291

BARKAY, Gl nan. ABD Diplomasisinde Trkiye 1940-1943, Bke Yaynlar, stanbul, 2001. BARTOV, Omer. Barbarisation of Warfare, Macmillan Press, Oxford, 1986. BARUTU, Faik Ahmet. Siyas Anlar (1939-1954), Millyet Yaynlar, stanbul, 1977. BAUDOT, Marcel (Haz.). The Historical Encyclopedia of World War II, Facts on File, New York, 1989. BAUER, Eddy. Encyclopedia of World War II, Marshall Cavendish, New York, 1972. BAYDAR, Erturul. kinci Dnya Sava inde Trk Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yayn, Ankara, 1978. BAYKARA, Tuncer. Trkiyenin kinci Dnya Savandaki D siyasetinde D Trklerin yeri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 96-101, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. BAZNA, Elyesa, Ankara Casusu (ev. Feride Kurtulmu), Karakutu Yaynlar, stanbul, 2005. BEAN, Tim ve Will FOWLER. Russian Tanks of World War II, MBI, St. Paul, 2002. BEKKER, Cajus, 4000 Metreden Hcum, Baskan, stanbul, 1975. BEREZHKOV, V. M. History in the Making: Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow, Progress Publishers, 1983. BISHOP, Chris (Gen. Ed). The Encyclopedia of Weapons of World War II, Barnes & Noble, Singapore, 1998.

292

BLAIR, Clay. Hitlers U-boat War 1939-1942, Random House, New York, 1996. BLANDFORD, Edmund L. Hitler's Second Army, Motorbooks International, Osceola, 1995. BLOCH, Michael Ribbentrop, Abacus London, 2003. BOATNER III, Mark Mayo. Biographical Dictionary of World War II. Presidio Press, Novato, 1996. BREYER, Siegfried. German Navy Vol.2 The German navy at War, 1935-1945, Schiffer Publications, West Chester, 1989. BROOKS, Ewart. Cehennem Kaplar (ev. Reha Pnar), Baskan, stanbul, 1977. BRUCE, George. The Paladin Dictionary of Battles, Grafton Books, Glasgow, 1986. BRYANT, Arthur. The Turn of Tide. The Reprint Society, London, 1958. BURAK, Rfk Salim. Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri. Gazi Universitesi, Ankara, 1983. CARELL, Paul. Barbarossa Harekt 1. Cilt (ev. Hsn Erentok), Sinan Yaynlar, stanbul, 1974. --------- Barbarossa Harekt 2. Cilt (ev. Hsn Erentok), Sinan Yaynlar, stanbul, 1974. --------- Barbarossa Harekt 3. Cilt (ev. Hsn Erentok), Sinan Yaynlar, stanbul, 1974.

293

--------- Kursk Sava (ev. Smih Tiryakiolu), Baskan, stanbul, 1981. --------- Stalingrad'n Sonras (ev. Smih Tiryakiolu), Baskan, stanbul, 1983. --------- Stalingrad, Schiffer Military History, Atglen, 1993. CAIN, Mesut Hakk. kinci Dnya Savann Trk D Politikas ve Ulusal gvenlik stratejilerine Etkileri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 123-138, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. CEBECOLU, Gngr. kinci Dnya Sava ve Trk Silhl Kuvvetleri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 322-380, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. CHUIKOV, V. I. The End of the Third Reich. MacGibbon & Kee, London, 1967. CMBAR Faruk. Military Terms and Abbreviations. Academy Plus, Ankara, 2000. CLARK, Alan. Barbarossa The Russian-German Conflict, 1941-45, New York, Quill, 1985. CROSS, Robin. The Battle of Kursk: Operation Citadel 1943 London, Penguin Books 2002. ETN, Trkan. kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyenin Tarm Politikalar, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 281-292, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999.

294

INAR, Burak. Incorrect Technological Decisions, Akademik Aratrmalar Dergisi, Mays-Ekim 2001, Yl: 3, Say: 9-10, 145-177. DEAR, I.C.B. The Oxford Companion to World War II, Oxford University Press, London, 2001. DE GAULLE, Charles. The Complete Memoirs By Charles Degaulle, Caroll & Graf, New York, 1998. DEGRELLE, Leon. Campaign in Russia: The Waffen SS on the Eastern Front, Institute for Historical Review, Torrance, 1985. DENKHAUS, Raymond A. Death of Convoy 17 , World War II, February 1997, 3844, 72. DENNISTON, Robin. Churchillin Gizli Sava (ev. Sinan Grtunca), Sabah Kitaplar, stanbul, 1998. DERNGL, Selim. Denge Oyunu, Tarih Vakf Trk Yaynlar, stanbul, 1994. DUPUY, Trevor N, Curt Johnson ve David L. Bongard. The Harper Encyclopedy of Military Biography, Castle Books, Edison, 1992. DURRANT, Jack. Only Frogs in an Ice-Bound Pool, Merlin Books, Gloucester, 1993. EDZ, Hasan Ali. Tahran 1943, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970 .

EGGENBERGER, David. An Encyclopedia of Battles, New York, Dover, 1985. ELLIS, John. The World War II Databook, Aurum Press, Manchester, 1993 .

ELPELEG, Zvi. Hac Emin el-Hseyni (ev. Dilek endil), letiim Yaynlar, stanbul, 1999.

295

ERDEN, Ali Fuad. smet non, Burhanettin Erenler, stanbul, 1952. ERICKSON, John. Alexander Alexandrovich Novikov, Stalins Generals, (Ed. Harold Shukman), 155-176, Weidenfeld & Nicolson, London, 1993. --------- The Road to Berlin, Cassel, London, 2003. ERKN, Feridun Cemal. Dilerinde 34 yl I. Cilt, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987. ERTRK, Cabbar. Kzl Ordudan Kafkas Mill Lejyonuna bir Trkn II. Dnya Sava Hatralar, Turan Kltr Vakf, stanbul, 2005. FOSS, Christopher F. Tanks and Fighting Vehicles, London, Salamander, 1977. FRSTER, Jrgen ve Evan Mawdsley.. Hitler and Stalin in Perspective: Secret Speeches on the Eve of Barbarossa, War in History 11, 1, 61-103, 2004. FUCHS, Thomas. Adolf Hitlerin Yaam yks (ev. hsan Grkan), Kasta, stanbul, 2002. GEREDE, Hsrev. Harb inde Almanya, ABC, stanbul, 1994. German Military Dictionary, Lancer Miltaria, Mt.Ida, 1944. GILBERT, Martin. Second World War, Phoenix Press, London, 2000. GLANTZ, David M. ve Jonathan House, When Titans Clash, University Press of Kansas, Lawrence, 1995. --------- From the Don to the Dnepr, Frank Cass, London, 2002.

296

--------- The Siege of Leningrad 1941-1944, MBI, Osceola, 2001. GLASNECK, Johannes. Trkiyede Faist Alman Propagandas (ev. Arif Gelen), Onur Yaynlar, Ankara. GORODETSKY, Gabriel. Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia, Yale University Press, New Haven, 1999. GREGORY, Barry. Mountain and Arctic Warfare, Patrick Stephens, Northhamptonshire, 1989. GUDERIAN, Heinz. Achtung-Panzer!, Arms & Armour Press, London, 1995. --------- Bir Askerin Anlar Cilt 1 (ev. hsan Grkan), Baskan, stanbul, 1977. --------- Bir Askerin Anlar Cilt 2 (ev. hsan Grkan), Baskan, stanbul, 1983. GUNSTON, Bill. Combat Aircraft of World War II. Tiger Books, London, 1990. GUTTMAN, Jon. Polish Artilleryman on the Eastern Front, World War II, 14, 5, 3036,74, 2000. --------- Red Stars Over Berlin, Aviation History, www.thehistorynet.com. GL, Ycel. The Life and Career of a Turkish Diplomat: Cevat Akaln, Ankara, 2002. GLEN, Nejat. anl Bahriye: Trk Bahriyesinin kiyz Yllk Tarihesi 1773-1973. Kasta, stanbul, 2001.

297

GRN, Kmuran. Savaan Dnya ve Trkiye: 3 SAVA 1939-1945, Tekin Yaynevi stanbul, 2000. HARDESTY, Von. Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power, 1941-1945, Smithsonian Institution Press, Washington D.C., 1982. HART, Stephen A. Ostheer: January-July 1943, Osprey Military Journal, 4,1, 22-29. 2002. HEATON, Colin D. Red Army Assaults at Seelow Heights, World War II, 14, 1: 2632, 1999. HERGNER, Mustafa. kinci Dnya Savanda Trk Boazlar, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 187-210, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. HITLER, Adolf. Kavgam (ev. Hseyin Cahit Yaln), Toker Yaynlar, stanbul, 1992. --------- Siyas Vasiyetim (ev. Kmil Turan). Bilge Karnca Yaynlar, stanbul, 2002. HOGG, Ian V. Allied Armour World War Two, The Crowood Press, Wiltshire, 2000. --------- The Hutchinson Dictionary of Battles. Helicon, Oxford, 1998. HUCHTHAUSEN, Peter A. An American Diplomat Witnessed an Extraordinary Reunion in Once War-torn Stalingrad, World War II, 12, 4, 70, 1997. HULL, Michael D. Soviet Marshal Georgi Zhukov Fell from Grace in 1946 But Became a National Hero after His Death in 1976 World War II, 12, 4, 64-66, 1997.

298

Hutchinson Dictionary of World War II, Brockhampton Press, London, 1994. ION, A. Hamish ve Keith Neilson. Elite Military Formations in War and Peace, Praeger, Westport, 1996. kinci Dnya Harbinin Tarihi, Askeri Basmevi, stanbul, 1952. NN, smet, Hatralarm, 2. Kitap, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1987. ISBY, David C. The Luftwaffe Fighter Force, Greenhill Books, London, 1998. JACKSON, Robert. Unexplained Mysteries of World War II, Gallery Books, New York, 1991. JACOBSEN, Hans-Adolf ve Charles Burdick (Haz.). The Halder War Diary 19391942, Presidio, Novato, 1988. JAESCHKE, Gotthard. Trkiye Kronolojisi (1938-1945) (ev. Glaye Koak), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, TTK Basmevi, Ankara, 1999. Jane's fighting aircraft of World War II, Crescent, New York, 1989. JUKES, Geoffrey. Hitlers Stalingrad Decisions. University of California Press, Berkeley, 1985 JUKOV, Georgiy K. Mareal Jukov (ev. hsan Grkan), Baskan, stanbul, 1982. KARABEKIR, Kazm. Ankara'da Sava Rzgarlar: II. Cihan Harbi: CHP Grup Tartmalar. Emre Yaynlar, stanbul, 1995. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri. Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar, stanbul, 2004.

299

KEEGAN, John. Barbarossa: Invasion of Russia 1941, Ballantine Books, New York, 1971. --------- The Rand McNally Encyclopedia of World War II (gen. haz.), Rand McNally, Hong Kong, 1984. --------- The Second World War, Pimlico,London, 1997. --------- The Times Atlas of the Second World War, (haz.) Harper & Row, New York, 1989. --------- Who's Who in Military History, Routledge, London, 1996. KIPP, Jacob W. Barbarossa, Soviet Covering Forces and the Initial Period of War: Military History and Airland Battle, Foreign Military Studies Office, Fort Leavenworth, http://call.army.mil/call/fmso/fmsopubs/issues/barbaros.htm, 1989. KOCABA, Sleyman. Trkiyenin kinci Dnya Harbi Politikas, Asker Tarih Blteni, 23, 45, 119-124, 1998. KOAK, Cemil. Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945) Cilt 1, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. --------- Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945) Cilt 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. --------- Trk-Alman ilikileri: 1923-1939. Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991. KKSAL, Osman. Sava Dneminin Memurlarn Alm Gcne Etkileri (1939-1945), Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye,

300

stanbul, 20-22 Ekim 1997, 239-248, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. KURTCEPHE, srafil. kinci Dnya Sava sonunda Trkiye zerinde Rus Basks, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 127-151, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. KURU, Hanife. kinci Dnya Sava yllarnda Trkiyede Sosyo-Kltrel Atlmlar, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 490-503, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. KUTTA, Timothy J. Soviet Dreadnought Tank, Military Technical Journal, 8, 36-46, 1996. LAFFIN, John. Brassey's Battles, Brassey's Defence Publishers, London, 1986. LEDERREY, Ernest. Germany's Defeat in the East: the Soviet Armies at War, 19411945, War Office, London, 1955. LIDDEL HART, B.H. II. Dnya Sava Tarihi 1 (ev. Kerim Barak), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998., --------- II. Dnya Sava Tarihi 2 (ev. Kerim Barak), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. --------- Hitler'in Generalleri Konuuyor Cilt-1 (ev. Mehmet Tanju Akad), Kasta, stanbul, 1996. --------- Hitler'in Generalleri Konuuyor Cilt-2 (ev. Mehmet Tanju Akad), Kasta, stanbul, 1996.

301

--------- Strateji: Dolayl Tutum (ev. Cemal Enginsoy), ASAM Yaynlar, Ankara, 2002. --------- The Red Army, Harcourt, Brace and Company, New York, 1956. LUCAS, James. Kommando, Grafton Books, London, 1986. --------- Reich World War II Through German Eyes, Grafton Books, London, 1990. --------- War on the Eastern Front, Greenhill Books, London, 1991. LUMANS, Valdis O. Himmlers Auxillaries, North Carolina Press, Chapen Hill, 1993. MACKSEY, Kenneth. Military Errors of World War Two, London, Cassell, 1975. --------- Panzer Birlikleri, stanbul, Baskan, 1999. MADEJA, W. Victor. The Russo-German War, Summer 1944: Destruction of the Eastern Front, Valor, Allentown, 1987. MANSTEIN, Erich von. Kaybedilen Zaferler, Askeri Basmevi, stanbul, 1962. MARGIOTTA, Franklin D. Brassey's Encyclopedia of Military History and Biography. Brassey's, Washington, 1994. MATANLE, Ivor. World War II, 50th Anniversary Commemorative Edition, New York, Military Press, 1989. MAULE, Henry. The Great Battles of World War II, Hamlyn, London, 1983. MAYER, S.L. World War II, Hamlyn-Bison Books, Greenwich, 1984. MCCARTHY, Peter ve Mike Syron. Panzerkrieg, Constable, London, 2002.

302

MCCOMBS, Don. World War II 4.139 Strange and Fascinating Facts, Wings Books, New York, 1983. MCTAGGART, Pat. Red Storm in Romania, World War II. March, http://www.thehistorynet.com/wwii/blredstorminromania/, 2001. --------- Standoff at the Narwa Bridgehead, World War II, 14, 2, 54-60, 1999. --------- Winter Tempest in Stalingrad, World War II, 12, 4, 30-36, 1997. MEGARGEE, Geoffrey P. Triumph of the Null: Structure and Conflict in the Command of German Land Forces, 1939-1945, War in History, 4, 1, 61-103, 1997. METEL, Rait. Trk Denizaltclk Tarihi, T.C. Deniz Basmevi, stanbul, 1960. METNSOY, Murat. kinci Dnya Savanda Trkiye: Sava ve Gndelik Yaam, Homer Kitabevi, stanbul, 2007. MITCHAM, Jr, Samuel W. Eagles of the Third Reich, Presidio, Novato, 1997. MORELOCK, J. D. The Army Times Book of Great Land Battles, Berkley Books, New York, 1999. MUMCU, Uur. 40'larn Cad Kazan, Tekin Yaynevi, stanbul, 1995. NEILLANDS Robin, The Bomber War, The Overlook Press, Woodstock, 2003. NEULEN, Hans Werner. In the Skies of Europe, The Crowood Press, Wiltshire, 2000. NEWARK, Tim. Turning the Tide of War, Hamlyn, London, 2003.

303

NIPE, Jr, George M. Germanys Lost Victory?, World War II, 12, 6, 26-32, 1998. NISSEN, Henrik S. Scandinavia During the Second World War, The University of Minnesota Press, Minneapolis, 1983. NOBLE, Alistair. The Peoples Levy - The Volkssturm and Popular Mobilization in Eastern Germany 1944-45, The Journal of Strategic Studies, 24, 1: 165-187, 2001. OKU, Metin. Zrhl Birliklerin Tarihesi ve Kuruluundan Bugne Zrhl Birliklerde Kullanlan Zrhl Aralar, Savunma ve Havaclk, No: 1/96. OSTEN, Necmi. 2. Dnya Savann Bilinmeyen Yanlar, stanbul, Acar Matbaaclk, 1992. OUZ, Burhan. Yzyllar Boyunca Alman Gerei ve Trkler, stanbul, Can Matbaa, 1983. ORTAYLI, lber. kinci Dnya Savanda ehirlerde Hayat, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 422-435, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. OVERY, Richard. Historical Atlas of the Third Reich, Penguin Books, Middlesex, 1996. --------- Russia's War Blood Upon the Snow, TV Books, New York: 1997 --------- The Air War 1939-1945, Stein and Day, New York, 1981. --------- The Road to War, Penguin Books, Middlesex, 1999 .

304

NDE, Osman. 2. Dnya Sava 1939-1945, Altn Kitaplar, stanbul, 1976. ZBEY, Mustafa. kinci Dnya Savanda Boazlarn Trk Rus likilerine Etkiler, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 535-541, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. ZKARABEKR, Cengiz. Her Cephede Savatk: kinci Dnya Savanda Trkler, Doan Kitap, stanbul, 2005. PERRETT, Bryan. Knights of the Black Cross, Wordsworth Reference, New York, 1992. --------- The Battle Book, Arms & Armour Press, London, 1997. POLMAR, Norman. The Encyclopedia of Espionage, Gramercy, New York, 1997 PRICE, Alfred. The Luftwaffe Data Book, Greenhill Books, London, 1997 PRUFER, Curt Max. Rewriting History: The Original and Revised World War II Diaries of Curt Prufer (Ed.), Kent State University Press, Kent, 1988. REESE, Mary Ellen. General Reinhard Gehlen, CIA Balants, Sorun Yaynlar, 1999. REVIE, Alistair. Battle, Marshall Cavendish, London. 1974. ROBERTS, Geoffrey K. The Soviet Union and the Origins of the Second World War: Russo-German Relations and the Road to War, 1933-1941, Macmillan. London, 1995 RYAN, Cornelius. The Last Battle, Wordsworth Reference, Hertfordshire, 1999. .

305

RZHESHEVSKY, Oleg. Ivan Stepanovich Konev, Stalins Generals, (Ed. Harold Shukman), 91-108, Weidenfeld & Nicolson, London, 1993. SADARANANDA, Dana V. Beyond Stalingrad, Preager, New York, 1990. Savunma Sanayii Mstearl, 15nci Yldnmnde Savunma Sanayiinin Dn, Bugn ve Yarn, Mnch Trkiye Yaynclk, Ankara, 2001. SCHELLENBERG, Walter (Haz.Louis Hagen). The Schellenberg Memoirs, Andre Deutsch Ltd., London, 1956 SEATON, Albert. Stalin, Combined Publishing, Conshohocken, 1998. SELLA, Ammon. The Value of Human Life in Soviet Warfare, Rautledge, London, 1992. SEYD, Sleyman. 1939-1945 Zor Yllar! 2. Dnya Savanda Trkiyede ngilizAlman Propaganda ve stihbarat Sava, Asil yayn Datm, Ankara, 2006. SHIRER, William L. Nazi mparatorluu -k- (ev. Rasih Gran), Hrriyet, stanbul, 1979. SHORT, Neil. Duplication, Innovation, Desperation, Osprey Military Journal. 3, 3, 46-55, 2001. SHTEMENKO, Sergei M S. kinci Dnya Savanda Rus Harekt 1941-1945 (ev. Gven Korulsan ve Yaar Uar). Ararat Yaynevi. stanbul: 1971. SINGER, Kurt. kinci Dnya Harbinde Casuslar Ve Hainler, Baskan, stanbul, 1982. SNYDER, Louis L. Encyclopedia of the Third Reich, Wordsworth Editions, Hertfordshire, 1998.

306

SOKOLOVSKIY, V.D. Soviet Military Strategy, Crane Russak & Company, New York, 1986. SPEER, Albert. Inside the Third Reich, Phoenix, London, 1998. TAYLOR, A J P. The Origins of the Second World War, Penguin Books, Middlesex, 1991. TAYLOR, James. The Dictionary of the Third Reich Penguin Books, Middlesex, 1997. TEKN, Emrullah. Alman Gizli Operasyonlar ve Trkler, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2001. The Historical Encyclopedia of World War II, MJF Books, New York, 1989. The Picture History of World War II, 1939-1945, Grosset and Dunlap, New York, 1971. Trk Subaylarnn kinci Dnya Harbi Hatralar, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1999. TSOURAS, Peter G. Fighting in Hell(ed.), Ivy Books, New York, 1998. --------- The Great Patriotic War, Greenhill Book, London, 1992. TRKMEN, Zekeriya. Trk Basnnda kan Haberlere Gre, kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiye Cumhuriyetini Sava Ortamna ekme Gayretleri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 2022 Ekim 1997, 99-122, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. UAROL, Rifat. kinci Dnya Sava, Misak- Mill ve Trkiyenin Savaa Girmemek iin Direnii, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya

307

Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 524-541, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998. UURLU, rfan. Trke-ngilizce Ansiklopedik Askeri Szlk, Meteksan. Ankara, 1991. ULUKSAR, Gndz. kinci Dnya Sava ncesi ve savan devamnda Trk Rus likileri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 389-408, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. US Department of Defense, Dictionary of Military Terms, Greenhill Books, London, 1995. VERANOV, Michael. The Third Reich at War, Galahad Books, New York, 1999. VIGOR, P. H. Soviet Blitzkrieg Theory, Macmillan, London, 1983. WALKER, Ansil L. Bloody Battle of Stalingrad: Hitlers Waterloo, Second World War, Winter, 20-27, 1996. WEEKS, Albert L. Was Hitler Forced into Attacking Russia? New Evidence and Analysis by Revisionist Historians Indicate Such a Possibility World War II, 13, 4, 12-24, 1998. WEISBAND Edward. 2. Dnya Sava ve Trkiye (ev. M. A. Kayaba ve rgen Uurlu), rgn Yaynevi, stanbul, 2002. WERTH, Alexander. Russia at War 1941-1945, Carroll & Graf Publishers. New York, 2000. WESTWOOD, J. N. Eastern Front:The Soviet-German War, 1941-45, Military Press, New York, 1984.

308

WILLIAMSON, Gordon. SS The Blood-Soaked Soil, Motorbooks International, Osceola, 1995. WILMOT, Chester. The Struggle For Europe, Wordsworth Editions, Hertfordshire, 1997. WINCHESTER, Charkes. Demodernization of the German Army in World War II Osprey Military Journal. 2, 1, 18-25, 2000. WINDROW, Martin. Dictionary of Military Biography, Wordsworth Reference, New York, 1997. WIRES, Richard. The Cicero Spy Affair, Praeger, Westport, 1999. WRIGHT, Gordon. The Ordeal of Total War 1939-1945, Harper Torchbooks, New York, 1968 www.feldgrau.com www.thehistorynet.com www.tuik.gov.tr www.uboat.net WYKES, Alan. The Siege of Leningrad, Macdonald, London, 1968. YAVUZ, Nuri. kinci Dnya Savanda Almanyann Balkanlara Girmesi ve Trk Alman Mnasebetlerine Tesiri, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri I: kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 152-164, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basmevi, 1998.

309

YT, Erdal. Trkiyenin kinci Dnya Savandaki Ekonomik Glklerinin Askeri ve Siyas Alanlardaki Stratejik Kararlarna Etkisi ile Ege Adalarnn Durumu, Altnc Asker Tarih Semineri Bildirileri II, kinci Dnya Harbi ve Trkiye, stanbul, 20-22 Ekim 1997, 409-470, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, Genelkurmay Basm Evi, 1999. YOUNG, Peter. The History of World War II Volume 5, Orbis, London, 1983. ZIEMKE, Earl F. Battle for Berlin, Macdonald, 1968. London, ZURICK, Tim. Army Dictionary and Desk Reference, Stackpole Books, Mechanicsburg, 1999.

310

EKLER

EK A: 1943 OCAK SONLARINDA, DON SEKTRNDE ALMANSOVYET KUVVET KARILATIRMASI

ema 1: 1943 Ocak Sonlarnda, Don Sektrndeki Sovyet Kuvvetleri (Gneybat Cephesi) 6. Ordu: 40.000 asker ve 40 tank 1. Muhafz ordusu: 70.000 asker Popov Mobil grubu: 55.000 asker ve 212 tank 3.Muhafz Ordusu: 100.000 asker ve 110 tank 5. Tank Ordusu: 40.000 asker. Cephe htiyat: 20.000 asker ve 300 tank. Toplam: 325.000 asker ve 662 tank ema 2: 1943 Ocak Sonlarnda, Don Sektrndeki Alman Kuvvetleri Lanz Ordu Grubu: 20.000 asker 1. Panzer Ordusu: 40.000 asker ve 40 tank. Hollidt Ordu grubu: 100.000 asker ve 60 tank. Toplam: 160.000 asker ve 100 tank. Ancak SS panzer tmeni ile bir piyade tmeni de yoldayd ve bunlarn 300 tank mevcuttu. (Glantz 2002:87-88)

311

EK B: AHKA HAREKTI ALMAN MUHAREBE DZEN

ema 3: ahika Harekt Alman Muharebe Dzeni GNEY ORDULAR GRUBU (Manstein) 4.Panzer Ordusu (Hoth) LII. Kolordu 57. Piyade Tmeni 255. Piyade Tmeni 332. Piyade tmeni Panzer kolordusu XXXXVIII. 3. Panzer Kolordusu 3. Panzer Tmeni Grossdeutschland Panzer Tmeni 11. Panzer Tmeni 2/3 167. Piyade Tmeni II. SS Panzer Kolordusu (Hausser) 1. SS Panzer Tmeni LAH 2. SS Panzer Tmeni Das Reich 3. SS Panzer Tmeni Totenkopf 1/3 167. Piyade Tmeni Kempf Ordu grubu (Kempf) (taarruz kesimi) III. Panzer kolordusu 168. Piyade Tmeni 6.Panzer Tmeni 19. Panzer Tmeni 7. Panzer Tmeni XI. Kolordu 106. Piyade tmeni 320. Piyade Tmeni Gney Ordular Grubu htiyat XXIV. Panzer Kolordusu

312

5. SS Panzer Tmeni Wiking MERKEZ ORDULAR GRUBU (Kluge) 9. Ordu (Model) (Msademe grubu) XXXXVI. Panzer Kolordusu 102. Piyade Tmeni 258. Piyade Tmeni 7. Piyade Tmeni 31. Piyade tmeni XXXXVII. Panzer Kolordusu 6. Piyade Tmeni 20. Panzer Tmeni 2. Panzer Tmeni 4. Panzer Tmeni XXXXI. Panzer kolordusu 18. Panzer Tmeni 292. Piyade Tmeni 86. Piyade Tmeni 10. Panzergrenadier Tmeni Manteuffel Grubu 9. Panzer Tmeni Bat ltihak Cephesi: XX. Kolordu 251. Piyade Tmeni 137. Piyade Tmeni 45. Piyade Tmeni Dou rtihak Cephesi: XXIII. Kolordu 78. Statik Tmen 216. Piyade Tmeni 383. Piyade Tmeni Merkez Ordular Grubu htiyat 12. Panzer Tmeni 36. Panzergrenadier Tmeni

313

Ayrca 198. Piyade Tmeni (Manstein 1962:654-655, ek: 13)

314

EK C: 7 AUSTOS 1943TE KURSKUN GNEY KESMNDE SOVYET VE ALMAN KUVVETLER KARILATIRMASI

ema 4: 7 Austos 1943te Kurskun Gney Kesimindeki Sovyet Gc Voronej Cephesi: 458.000 asker ve 1.859 tank. 38. Ordu: 62.000 asker 40. Ordu: 50.000 asker ve 340 tank. 27. Ordu: 82.000 asker ve 220 tank. 6. Muhafz Ordusu: 85.000 asker ve 180 tank. 5. Muhafz Ordusu:85.000 asker ve 70 tank. 1. Tank Ordusu: 37.000 asker ve 503 tank. Stepler Cephesi: 198.000 asker ve 454 tank. 53. Ordu: 77.000 asker ve 291 tank. 69. Ordu: 60.000 asker ve 70 tank. 7. Muhafz Ordusu: 61.000 asker ve 80 tank. Sovyet Gneybat Cephesinin 57. Ordusu: 60.000 asker ve 109 tank. htiyatlar: 155.000 asker ve 410 tank 4. Muhafz Ordusu: 80.000 asker ve 200 tank 47. Ordu: 75.000 asker ve 210 tank. Sovyet gc, ihtiyat ve lojistik birimleri de dahil toplam 900.000 asker ve 2.832 tanktr. ema 5: 7 Austos 1943te Kurskun Gney Kesimindeki Alman Gc 4.Panzer Ordusu: 120.000 asker ve tahmini 150 tank. Kempf Ordu Grubu: 80.000 asker ve tahmini 60 tank. htiyatlar: 65.000 asker ve 350 tank ncelikli htiyat: Grossdeutschland Panzer Tmeni: 15.000 asker ve 100 tank. kincil htiyatlar 1. SS Panzer Tmeni, 2. SS Panzer Tmeni ve 1. Panzer Tmeni: 50.000 asker ve 250 tank. (Glantz 2002:225)

315

EK D: ALMANLAR TARAFINDAN KARADENZDE BATIRILAN SOVYET SAVA GEMLER:

Tablo 3: Almanlar Tarafndan Karadenizde Batrlan Sovyet Sava Gemileri
sim Frunze Sovershenny Svobodny Bezuprezhnyy Tashkent Bditelnyy Besposhadny Sc210 S32 SC212 M36 D4 SC216 L6 Chervon Ukrayna na 1914 1939 1939 1936 1937 1936 1937 1936 1939 1936 1938 1929 1940 1931 1915 Tr Destroyer Destroyer Destroyer Destroyer Destroyer Desrtoyer Destroyer Denizalt Denizalt Denizalt Denizalt Denizalt Denizalt Denizalt Kruvazr Arlk 1.300t 1.686t 1.686t 1.660t 2.893t 1.660t 1.660t 586t 840t 578t 205t 930t 590t 1.040 6.934 Batrl Tarihi 21Eyll 1941 12 Kasm 1941 10 Haziran 1942 26 Haziran 1942 2 Temmuz 1942 2 Temmuz 1942 6 Ekim 1943 13 Mart 1942 26 Haziran 1942 17 Aralk 1942 11 Eyll 1943 4 Aralk 1943 17Aralk 1943 18 Nisan 1944 12 Kasm 1941 Batrl Yeri Tendre Yarmadas Sivastopol Sivastopol Yalta aklar Novorossisk Novorossisk Krmn gneyi Krm aklar Feodasiyann Dousu Sulina yaknlar Sivastopol aklar Yevpatoriya yaknlar Tarchankut Burny yaknlar Kostanzann kuzeydousu Sivastopol Batran Luftwaffe Luftwaffe Luftwaffe Luftwaffe Luftwaffe Luftwaffe Luftwaffe, SG-77 Luftwaffe Luftwaffe Sub-chaser Xanten Sub-chaser Sub-chasers Sub-chaser UJ106 Sub-chaser UJ103 Luftwaffe

(Breyer 1989: 149-178)

316

EK E: BALKANLARDAK ALMAN KUVVETLERNN YAPILANMASI (1943-1944)

ema 6: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ocak 1943) LXV. Kolordu (Hrvatistan Komutanl) 714. Tmen 717. Tmen 718. Tmen 7. SS Da Tmeni Srbistan Komutanl 704. Tmen I. Bulgar Kolordusu Girit 22. Havaindirme (planr) Tmeni Girit Ky Tugay talyan Sienna Tmeni htiyat 369. Hrvat Tmeni 187. htiyat Tmeni 47. Alay 440. Alay 373. Hrvat Tmeni (kuruluyor) ema 7: E Ordular Grubu Yaplanmas (Haziran 1943) Hrvatistan Komutanl 100. Avc Tmeni (Jger) 114. Avc Tmeni 118. Avc Tmeni 7. SS Da Tmeni 369. Tmen 187. htiyat Tmeni LXVIII Kolordu

317

1. Panzer Tmeni 117. Avc Tmeni Gney Yunanistan Komutanl 11. Luftwaffe Tmeni 104. Avc Tmeni Selanik Ege Komutanl 1. Da Tmeni Girit 22. Havaindirme (planr) Tmeni talyan Tmeni htiyat Rodos Tmeni ema 8: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, Ekim 1943) 395. Komutanlk 963. Kale Tugay Snr Tugay 81. Gvenlik Alay 91. Gvenlik Alay 639. Gvenlik Alay Selanik Ege dari Blgesi (yedi Bulgar Tmeni) XXII. Da Kolordusu 1. Da Tmeni 104. Avc Tmeni LXVIII.Kolordu 117. Avc Tmeni 1. Panzer Tmeni Girit Komutanl 22. Havaindirme (planr) Tmeni (yars motorize olmu) Girit Kale Tugay htiyat Rodos Taarruz Grubu Brandenburg Grubu

318

ema 9: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, 26 Aralk 1943) Ege gal Kolordusu 26. Bulgar Tmeni 28. Bulgar Tmeni (ihtiyat) 395. OF Komutanl 963. Kale Tugay Snr Tugay (demarcation brigade) 81. Gvenlik Alay 91. Gvenlik Alay 639. Gvenlik Alay Selanik Ege dari Blgesi 4. SS Panzergrenadier Tmeni 7. Bulgar Tmeni XXII. Da Kolordusu 104. Avc Tmeni LXVIII. Kolordu 938. Kale Tugay 117. Avc Tmeni 11. Luftwaffe Tmeni Girit Komutanl 22. Havaindirme (planr) Tmeni (yars motorize) Girit Kale Tugay Dou Ege komutanl (kuruluyor) Rodos Taarruz Tmeni (939. Kale Tugay dahil) Kale Tugaylar ema 10: E Ordular Grubu Yaplanmas (Ordu Seviyesinde, 15 Haziran 1944) LXXXXI: zb V Kolordusu (nceki 395 OFK) 963. Kale Tugay Snr (Demercation) Tugay 81. Gvenlik Tugay 91. Gvenlik Tugay 639. Gvenlik Tugay

319

II. Bulgar (gal) Kolordusu 7. Bulgar Tmeni 16. Bulgar Tmeni 28. Bulgar Tmeni XXII. Da Kolordusu 104. Avc Tmeni 1. Da Tmeni 4. SS Polis Tmeni 964. Kale Tugay 966. Kale Tugay 1017. Kale Tugay LXVIII. Kolordu 41. Kale Tmeni 117. Avc Tmeni 11. Luftwaffe Tmeni 86. Gvenlik Alay 18. Polis Alay (Motorize) Girit Komutanl 22. Havaindirme (planr) Tmeni (yars motorize) 133. Kale Tugay Ege Komutanl Rodos Taarruz Tmeni (393. Kale Tugay dahil) 967. Kale Tugay (Kos) 968. Kale Tugay (Levos) 969. Kale Tugay (Larissa) (Madeja 1979:120-122, ek D)

320

EK F: SOVYET AIR SLH VERLER

Tablo 4: Sovyet Uak malt (1938-1940) Yl 1938 1939 1940 Sava Ua 5.469 10.382 10.565

(Shtemenko 1971:28) Tablo 5: Sovyet Ar Silh retimi (1941-1944) Yl Tank ve KKT Top ve Havan Sava Ua 1941 4.700 53.600 8.200 1942 24.500 287.000 21.700 1943 24.100 126.000 29.900 1944 29.000 47.300 33.200 1945 16.000 11.300 8.200 Toplam 98.300 525.200 122.100 (Glantz 1995:306, ek Tablo D) Tablo 6: Kzlordunun Sava Kuvveti (1941-1945) Tarih Toplam, Toplam Toplam Tank ve KKT Top ve Havan Sava Ua 22 Haz. 1941 22.600 76.500 20.000 1 Ocak 1942 7.700 48.600 12.000 1 Ocak 1943 20.600 161.600 21.900 1 Ocak 1944 24.400 244.400 32.500 1 Ocak 1945 35.400 244.400 43.300 9 Mays 1945 35.200 239.600 47.300 (Glantz 1995:306, ek Tablo D)

321

EK G: KAYIPLAR
Tablo 7: Kzlordu Kayplar (1941-1945) Yl l/Kayp Yaral/Hasta Toplam 1941 2.993.803 1.314.291 4.308.094 1942 2.993.536 4.087.265 7.080.801 1943 1.977.127 5.506.520 7.483.647 1944 1.412.335 5.090.869 6.503.204 1945 631.633 2.191.748 2.823.381 Toplam 10.008.434 18.190.693 28.199.127 (Glantz 1995:292, ek Tablo A) Tablo 8: Kk Mihver lkelerinin Dou Cephesindeki Kayplar (1941-1945) l/Kayp Esir lke Macaristan 350.000 513.700 talya 45.000 48.900 Romanya 480.000 201.800 Finlandiya 84.000 2.400 Toplam 959.000 766.800 (Glantz 1995:370, ek Tablo E) Toplam 863.700 93.900 681.800 86.400 1.725.800

Tablo 9: Kzlordu Ar Silh Kayplar (1941-1945) Yl Tank ve KKT Top ve Havan(50mm.+) 1941 20.500 63.100 1942 15.100 70.300 1943 23.500 25.300 1944 23.700 43.300 1945 13.700 16.000 Toplam 96.500 218.000 (Glantz 1995:306, ek Tablo D) Sava Ua 17.900 12.100 22.500 24.800 11.000 88.300

322

EK H: SAVA BOYUNCA TRKYENN EKONOMK VERLER

Tablo 10: Mill Savunma Bakanlna ayrlan bteler (1938-1945) (TL) Yl MSB Btesi 1938 94.500.000 1939 173.000.000 1940 290.500.000 1941 322.500.000 1942 497.500.000 1943 542.500.000 1944 554.000.000 1945 248.000.000 (Koak 2003, 2:370-371) Tablo 11: D Ticareti Verileri (1939-1945) (milyon dolar) Yl 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 hracat thalat Fark 98,0 87,7 97,7 126,9 197,8 178,8 168,4 90,9 53,0 57,5 113,6 156,1 126,8 97,1 7,1 34,7 37,2 13,3 41,7 52,0 71,3

(Yiit 1999:425, tablo) Tablo 12: 1939-1945 Aras Krom retimi (ton) Yl retim 1939 183,300 1940 169,800 1941 135,700 1942 116,300 1943 154,500 1944 182,100 1945 148,100 (Weisband 2002:98)

323

EK I: SAVA BOYUNCA TRKYEDE BASIN LE LGL VERLER

Tablo 13: 1943-1945 Arasnda Basnda Tiraj Durumu Cumhuriyet 16.000 Ulus 12.000 Yeni Sabah 10.000 Vatan 7.000 Vakit 4.000 Akam 10.000 Son Posta 10.000 Tasviri Efkr 6.000 Son Telgraf 4.000 kdam 4.000 (Weisband 2002:60) Tablo 14: 1939-1945 Arasnda Gazeteleri Kapatma Kararlar1 Cumhuriyet be kez 5 ay 9 gn Tan yedi kez 2 ay 13 gn2 Vatan dokuz kez 7 ay 24 gn3 Tasviri Efkr sekiz kez 3 ay Vakit iki kez 12 gn Yeni Sabah kez 6 gn Akbaba drt kez 11 gn Haber iki kez 10 gn (Koak 2003, 2:138-139)

1 2

Kapatma kararlarnn bazlar hkmet, bazlar ise skynetim mahkemeleri tarafndan alnmtr. 12 Austos 1944ten itibaren sresiz olarak kapatld. 3 30 Eyll 1944ten itibaren sresiz olarak kapatld.

324

EK J: TRK SAVA DZEN (HAZRAN 1941)

ema 11: Barbarossa Harekt ncesinde Trk Kara Kuvvetleri Yaplanmas TRK KARA KUVVETLER (41 piyade tmeni, svari tmeni, bir zrhl tmen ve zrhl tugay) BRNC ORDU (Karargah: stanbul, Orgeneral Fahrettin Altay) III. Kolordu (atalca Hatt) IV. Kolordu (atalca Hatt) VI. Kolordu (Kuzeydou Marmara) X. Kolordu (ankr, Zonguldak, Ankara ve erke) XV. Kolordu (Boazii) XX. Kolordu (akmak Hatt) KNC ORDU (Karargah: Balkesir, Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grman) I. Kolordu (anakkale Boaz) II. Kolordu (Demirkap ve Gelibolu) V. Kolordu (Gney Marmara) XII. Kolordu (zmir) NC ORDU (Karargah: Erzurum, Orgeneral Kazm Orbay) VII. Kolordu (Kuzeydou) VIII. Kolordu (Gneydou ucu) IX. Kolordu (Orta Karadeniz) XVIII. Kolordu (Erzincan) XVII. Bamsz Kolordu (Mara) (Trk Subaylar 1999:51 ve nde 1976:740)

325

EK K: ARV BELGES
Belge 1: Sava Srasnda Gelen Alman Silhlar

4 Mays 1944 tarihine kadar Almanyadan gnderilen silh ve ekipmanlarn listesi. (BCA: 10.52.344.9)

326

EK L: HARTALAR
Harita 1: Barbarossa Harekat 1941

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/b/b8/Eastern_Front_1941-06_to_1941-12.png Harita 2: Stalingrad Ve Kafkaslar 1942

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Eastern_Front_194205_to_1942-11.png

327

Harita 3: Kursk Muharebesi ncesi Taraflarn Durumu 1943

http://dialspace.dial.pipex.com/town/avenue/vy75/kskmap01.htm Harita 4: Sovyet Taarruzlar 1943-1944

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Eastern_Front_194308_to_1944-12.png

328

Harita 5: Krmn Kurtarlmas 1944

(Keegan 1989:146-147) Harita 6: Kzlordunun Bulgaristana Girii

(Keegan 1989:177)

329

Harita 7: Sovyet Taarruzlar 1945

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c3/Eastern_Front_1945-01_to_194505.png Harita 8: Berlin Savunma Hattnn k 1945

(Keegan 1989:184-185)

330

EK M: RESMLER
Resim 1: Krom Karl Alnan Pz-IVG

Etimesgut Tank Mzesi, http://www.ankaramaket.com/img/muze/bg/PHTO0005.jpg Resim 2: Sava Bandaki Sovyet Meneli T-26B-2 Tank

Etimesgut Tank Mzesi, Burak nar Arivi.

331

ZGEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi Eitim Durumu Lisans renimi Bildii Yabanc Diller Bilimsel Faaliyetleri : Bilkent niversitesi, Uluslararas likiler : ngilizce Yaynlanmam Doktora Tezi: kinci Dnya Savanda Dou Cephesi ve Trkiye, Sosyal Bilimler Enstits, Hacettepe niversitesi (2007). Yaynlanmam Master Tezi: Krfez Sava Sonras Trkiye, Suriye ve Yunanistann Savunma Politikalarnn Trk D Politikasna Etkileri, Sosyal Bilimler Enstits, Atlm niversitesi (2002). Ulusal Yayn-Akademik: Incorrect Technological Decisions, Akademik Aratrmalar Dergisi (No: 910, Mays-Aralk 2001) http://www.academical.org/dergi/MAKALE/9_10sayi /s9cinar1.htm Ulusal Yayn-Akademik: Yeni NATO yesi Dou Avrupa lkelerinin Dnya Silah Piyasasndaki Yerleri, Jeopolitik (Yl: 1, Say: 2, Bahar 2002) Ulusal Yayn-Akademik: kinci Dnya Savandaki Silah Teknolojilerinin Souk Savaa Etkileri, Jeopolitik (Yl: 2, Say: 5, K 2003) Ulusal Yayn-Akademik: ran Puzzlen Son Paras m?, Jeopolitik (Yl: 3, Say: 10, Bahar 2004) Ulusal Yayn-Akademik: Sava ve atmalardaki Amerikan Askeri Kayplar, Jeopolitik (Yl: 3, Say: 9, K 2004) : : : : burakcinar@ttnet.net.tr : 6 Haziran 2007 Yksek Lisans renimi : Atlm niversitesi, Uluslararas likiler : Burak nar : Ankara 1973

Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar letiim E-Posta Adresi Tarih