Trk Psikoloji Dergisi 2002, 17 (50), 93 - 102

Trkiyede Psikoloji Uygulama, Aratrma ve Yaynlarnda Etik lkeler, Tartma IX: Adli Psikologlar in Etik lkeler ve Standartlar
Mithat Durak* Adli Tp Kurumu Bakanl Glin Demir Emre enol Adalet Bakanl nm iinde ele alnmaktadr. Bu tanma gre adli psikoloji; yasal srelerdeki problemler, hukuki zorunluluklar (law enforcement), kriminoloji, penoloji (ceza bilimi), uzman tankl gibi psiko-yasal alanlarda kant toplanmasn ve aratrmalar yaplmasn iermektedir. Benzer ekilde Wrisghtsman (2001), adli psikolojinin ilgi alannn sadece sulularn deerlendirilmesi ve tedavisi ile snrlandrlamayacan; akl sal ve yeterlilik gibi konularn yannda jrinin seimi ve jriye bilimsel veriler salanmas, sulunun sorgulanmas, aralarnda anlamazlk bulunan taraflarn arasnn bulunmas ve bu taraflar mahkemeye hazrlama (mediator role), polislerin seimi ve hizmet ii eitimden geirilmesi, uzman tankl, ayrmclk, sulu profilinin karlmas gibi ok farkl konularda adli psikologlarn hizmet verdiini ifade etmektedir. Adli psikolojik hizmetlerin salanmasnda psikolojinin dier alt alanlarndaki bilgi ve becerinin nemi sklkla vurgulanmaktadr. Son yllara kadar adli psikoloji alanna en yakn alann klinik psikoloji olduu ve klinik psikoloji eitiminin tamamlanmas ile elde edilen bilgi ve klinik becerilerin adli psikoloji iin nemli olduu kabul edilmekle beraber; gnmzde, bu bilgi ve becerilerin adli psikolojide yeterli olmayaca, eitim psikolojisi, i psikolojisi, ocuk psikolojisi ve sosyal psikoloji gibi dier alanlardaki temel eitimin de adli uygulamalara nemli katklar salayaca belirtilmektedir (Gudjonsson ve Haward, 1999). Adli psikolojinin kendine zg bir doas vardr.

Psikolojinin bir alt alan olan adli psikoloji; psikoloji bilgisinin ve becerisinin yasal sorunlara uygulanmas ve psiko-yasal srelerle ilgili yeni bilgilerin elde edilmesi amacyla aratrmalar yaplmas olarak tanmlanabilir. Son on yldr hzla gelimekte olan adli psikoloji olduka geni ve kapsaml bir alan haline gelmi (Wrisghtsman, 2001), zellikle sulu profili konusunda medyann ilgisi hukuk-psikoloji ilikisini n plana kartmtr (Ogloff ve Finkelman, 1999). Adli psikoloji uygulamalar lkeleraras farkllklar gstermektedir (Gudjonsson ve Haward, 1999). Adli psikolojinin tanm da bu farkllklara gre deiebilmektedir. lkemizde daha ok Adalet Bakanlna bal eitli kurum ve kurulularda adli psikolojik deerlendirme ve iyiletirici psikolojik hizmetlerin salanmas gibi adli psikolojik hizmetler sunulmakta iken, bat lkelerinde adli psikolojinin ilgi alan iindeki konular ok daha kapsaml ve ayrntl olarak ele alnmakta ve adli psikolojik hizmetler kamu kurum ve kurulularnn yannda zel brolarda da verilmektedir. Haward (1981) adli psikolojiyi, uygulamal psikolojinin bir alt alan olarak grm; kant toplama, kantlar inceleme ve mahkemeye sunma gibi konularn adli psikolojinin kapsamnda yer aldn belirtmitir (akt. Gudjonsson ve Haward, 1999). Bu tanm, Gudjonsson ve Hawarda (1999) gre ngilteredeki adli psikoloji uygulamalar iin uygun iken, ABDdeki uygulamalar iin yetersiz kalmaktadr. ABDde, psikoloji-hukuk ilikisini ieren herhangi bir uygulama adli psikoloji ta-

*Yazma adresi: Psk. Mithat Durak, Adli Tp Kurumu Bakanl, Cerrahpaa, Fatih, stanbul. E-posta: mithatdurak@yahoo.com

94

M. DURAK G. DEMR E. ENOL

Adli psikolojik hizmetlerin doasn daha iyi anlamak iin adli psikolojideki uygulama ve deerlendirme sreleri ile klinik psikolojideki uygulama ve deerlendirme srelerini karlatrp benzerlik ve farkllklarn ortaya konulmasnn yararl olduu dnlmektedir. Gudjonsson ve Haward (1999) yeterlilik gibi adli psikoloji alanndaki konularn klinik psikolojideki ruh sal konular ile rttn ve ruh hastal rneklemi ile sulu rnekleminin benzer zellikler tadn ifade etmektedirler. Her iki alandaki uygulama ve deerlendirme srelerindeki farkllklar ise yle sralanabilir: 1. Teraptik ortamda terapist destekleyici, kabullenici, ve empatik bir tutum sergilerken, adli psikolog tarafsz ve objektif olmak zorundadr (Greenberg ve Shuman, 1999). 2. Klinik psikolojideki deerlendirmenin amac; kiiliin, bilisel srelerin, duygu durumunun ve davrann tanmlanmas ve kiinin gelecekteki psikolojik ilevlerine ynelik yordamalarn yaplarak tedavi plannn oluturulmasdr. Adli psikolojideki deerlendirmenin amac ise; jrinin karar vermesine yardmc olmak iin kiinin gl yanlarn (potansiyeli, kapasitesi, salkl zellikleri) ve zayf yanlarn (eksiklikleri, problemleri, patolojik zellikleri) belirleyerek (Gudjonsson ve Haward, 1999), belirlenen bu zelliklerin yasal srelerle olan ilikinin ortaya konulmas, farik ve mmeyyizlik, ceza ehliyeti, ahlaki redaet, vasi ya da mavir tayini gibi konularda karara varlmas iin veri toplanmas ya da cezaevlerindeki hkmlnn tanmlanmas, snflandrlmas ve iyiletirilmesidir. 3. Adli psikologlar, klinik psikologlardan farkl olarak; grme tekniklerinin ve psikolojik testlerin yannda dava dosyasnn ieriini (taraflarn, tanklarn ve sann yarglama srecinin eitli aamalarndaki ifadeleri, savclk iddianamesi, savunma avukatnn ileri srdkleri, nceki raporlar ve dosya iindeki eitli belgeler), cezaevi kaytlarn ve infaz dosyasn inceler, cezaevi personeli ve kiinin cezaevi arkadalar ile grrler. Adli psikoloji uygulamalarnda etik ilke ihlalleri-

ne ynelik literatrde ok sayda alma vardr. Yasal sistemin ihtiyalarna cevap verebilecek sayda adli psikoloji uzmannn olmad; deneyimsiz, yeterli eitimi almam ve spervizyon ansna sahip olmayan psikologlarn yasal sisteme ilikin almalarnda etik ihlallerin daha fazla olduu bildirilmektedir (Gudjonsson ve Haward 1999). eitli meslek gruplarna bal insanlarn (eitimci, sosyolog, sosyal almac, psikiyatrist gibi) sadece klinik psikoloji eitiminden gemi kiilerce uygulanabilecek psikolojik deerlendirme tekniklerini ve testleri uygulayarak hatal sonulara yol amalar (Yola ve Boyacolu, 1994) klinik psikoloji uygulamalarnn yan sra, adli psikoloji uygulamalarnda da karlalan bir durumdur. Wrightsman (2001), yasal sistemdeki psikologlarn rollerinin farkl olabileceini bununla birlikte adli psikologlarn genelde be temel etik ilkeyi ihlal ettiini belirtmi ve bu ihlalleri yle sralamtr: 1. Psikologun deer yarglarnn yasal sistemdeki sonular etkilemesi, 2. Geliigzel biimde meslei icra etme (rn., cezaevi grevlilerinin ve avukatlarn bulunduu ortamda ksa bir srede stn kr deerlendirme yapma), 3. Nesnellik ve tarafszlk yerine taraf tutma (etik ilkeleri yok sayarak creti deyen kiinin tarafn tutma), 4. Ayn kiiyle birden fazla mesleki iliki iinde bulunma (hem terapist hem deerlendirici roln stlenme), 5. ok fazla vaatte bulunma (rn., yasal sistemde % 95 baar mmkn deil iken psikolojik deerlendirme aralar kullanarak bu tr bir baar vaat etme). Sonu olarak, adli psikolojinin geni ve kapsaml bir alan olmas, adli psikoloji ile dier psikoloji alanlar arasndaki uygulama ve deerlendirme srelerindeki farkllklar ve adli psikoloji uygulamalardaki olas etik ilke ihlalleri nedeniyle adli psikoloji alannda etik ilkeleri ve standartlar ieren bir y-

ARALIK 2002, CLT 17, SAYI 50

ADL PSKOLOGLAR N ETK LKELER

95

nerge oluturulmasnn zorunlu olduu dnlerek bir alma yaplmtr. Bu almada eitli kaynaklardan elde edilen genel ve adli psikolojideki etik ilkeler, lkemizdeki adli srelerdeki farkllklar gz nne alnarak kaleme alnmtr. Ama 1. Psikoloji uygulamalarnda etik ilkeler belirlenmi ve kurallara balanmtr. Ancak, psikolojideki genel etik ilkeler, adli psikolojik uygulamalar iin yeterli ayrntya sahip deildir. Bu nedenle, bu almada adli psikoloji alannda etik ilke ve standartlar ieren bir ynerge oluturulmas amalanmaktadr. Psikolojinin alt alanlarnda hazrlanacak bir ynerge, Psikologlarn Etik lkeleri ile elimez ilkesi gz nne alnarak etik ilkeleri oluturmann temel amalar yle sralanabilir: a. Adli psikolojinin bilimsel bir disiplin ve mesleki uygulama alan olarak ortaya konmas (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 655), b. Yasal sisteme ya da yasal sistemdeki taraflara sunulan psikolojik hizmetin kalitesinin arttrlmas (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 655), c. Yasal srelerdeki psikolojik hizmetlerin yanl kullanlmasnn ve yanl yorumlanmasnn nlenmesi, d. Psiko-yasal srelerdeki taraflarn haklarnn korunmas. 2. Oluturulacak olan Adli Psikologlar iin Etik Ynerge, adli psikologlarn hizmet sunumunda nceliklidir. Bununla birlikte, adli psikologlar hizmet verirken psikologlarn etik ilkelerini ya da psikolojinin eitli alt alan uygulamalarna zg etik ilkeleri ve standartlar gz nnde bulundurabilir, bu etik ilkelerden ve standartlardan yararlanabilirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (C) (1) - (2)).

alma Alan 1. Bu almada ele alnan etik ilkelerin, psikolojinin hangi alt alanndan olursa olsun yasal sistemde psikolog olarak almakta olan ve bu alanda uzman olarak tanmlanan psikologlar iin yararl olaca dnlmektedir. a. Psikolog, niversitelerin 4 yllk eitim veren psikoloji blmlerinden mezun, psikolog diplomasna ve nvanna sahip, psikolojinin alt alanlarnda uygulamac, aratrmac ya da her iki rolde grev yapan kii anlamndadr. b. Adli psikoloji, psiko-yasal srelerde psikolojik hizmet veren, yargya ve yasal srelerdeki taraflara yardmc olan, akl sal hizmetlerini yerine getiren, iyiletirici hizmetleri sunan ve yasal srelere ynelik psikolojik bilgilerin ve verilerin elde edilmesi iin bilimsel aratrmalar yapan mesleki psikolojik hizmetlerin tmdr (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (B) (1) (b)). c. Adli psikolog, psikolog diplomasna ve nvanna sahip olarak mesleki/profesyonel anlamda yasal srelerde psikolog olarak alan, uzman olarak tanmlanan ve psiko-yasal srelerde deerlendirme, mdahale, tedavi, danmanlk ve aratrmac rolyle psikolojik hizmetleri sunan kiidir. 2. Aada sralanan hizmetleri sunan tm psikologlar iin buradaki nerilerin yararl olaca dnlmektedir: a. Psiko-yasal srelerde deerlendirme, mdahale ve tedavi amacyla akl ve ruh sal hizmeti veren klinik psikologlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 656), b. Yasal sreler ncesinde veya esnasnda kendisine danlan ve bilirkiilik yapmas istenilen psikologlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; s. 656), c. Adli srelerde yararlanlacak bilimsel bilgi ve bulgularn elde edilmesi amacyla aratrmalar yapan psikologlar (Committee on Ethical Guidelines

TRK PSKOLOJ DERGS

96

M. DURAK G. DEMR E. ENOL

for Forensic Psychologists, 1991; s. 656), d. Adli kurumlarda infaz ile ilgili alanlarda alan psikologlar, e. Adli psikoloji eitimi veren ya da adli psikologlara spervizyon destei salayan akademisyenler ve profesyoneller ile adli psikoloji eitimi alan renciler. Mesleki Sorumluluk 1. Adli psikologlar, en st dzeydeki meslek standartlar ile tutarl bir biimde hizmet salamakla ykmldrler. Bu ykmllk kendilerinin nclk ettii almalar ya da spervizyonlar altndaki kiilerin almalarn da kapsar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; II (A)). 2. Adli psikologlar, saladklar adli psikolojik hizmetlerin sonularnn sorumluluunu kabul ederler ve hizmetlerinin uygun kullanmn salamak iin her trl abay gsterirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; II (B)). 3. Adli psikologlar, yrttkleri bilimsel aratrmalarda ve eitimsel almalarda mesleki standartlara uyarlar. 4. Adli psikologlar, kendi kiisel deerlerinin (siyasi, ahlaki, dini vb.) sunaca adli psikolojik hizmetleri etkileyebileceini bilmek zorundadr. Bu tr bir durum sz konusu olduunda, adli psikolog profesyonelliin getirdii zorunluluklarla tutarl bir biimde verecei hizmetleri snrlar ya da hizmet vermez (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (E)). 5. Adli psikologlar, bilirkii olmalarnn adaleti salamak iin zel sorumluluk getirdiinin farkna vararak, mesleki rollerinin gereklerini yerine getirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (B)). 6. Adli psikologlar, kendi nitelikleri ve verdikleri adli psikoloji hizmetler ile ilgili aldatc ve yanl ifadelerden kanrlar (APA, 1992; (B)).

Mesleki Yeterlilik 1. Adli psikologlar, yeterliliklerinin snrlarn bilirler ve yetkinlik iin sahip olduklar nitelikler (bilgi, beceri, deneyim, eitim ve retim) kapsamnda yasal sistemde grev alr; sadece bilgi, beceri, deneyim ve eitim asndan yeterli olduklar alanlarda hizmet verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (A), (B)). 2. Bir adli psikolog, alma alan blmnn ikinci maddesinde tanmlanan adli psikolojik hizmetlerin verilmesinde bilgilendirilmedii ve yetkin olmad zaman adli psikolojik hizmetleri veremez. Belirtilen hizmetleri vermeye kalkarsa, yasal sreler balatlr. 3. Psikologlar, verdikleri hizmetlerle ilgili bilimsel ve mesleki geliimleri ve bilimsel bulgular yakndan izlerler. Mesleklerini icra etmenin srekli bir eitim srecinde olmay gerektirdiinin farkndadrlar (APA, 1992; (A)). 4. Psikologlar, yetkin olan kiilerden eitim aldktan ve spervizyon grdkten sonra yeni alanlarda hizmet verir ve aratrma yaparlar ya da yeni teknikleri kullanrlar (APA, 1992; (1.04)). 5. Adli psikologlar; a. Yasalar, b. Yasal sreleri ve kavramlar, c. Yasal srelerdeki taraflarn haklarn (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (D)), d. Yasal srelere sunduklar hizmetler iin yararlandklar bilginin kaynan ilgilendiren standartlar, e. Dier kaynaklardan edindikleri bilgilerin kaynaklarn ilgilendiren standartlar, f. Mesleki rollerinin gerektirdii standartlar bilmekten ve anlamaktan sorumludurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (C)).

ARALIK 2002, CLT 17, SAYI 50

ADL PSKOLOGLAR N ETK LKELER

97

Gizlilik, Onay Alma ve Bilgilendirme 1. Adli psikologlar, mesleki almalarn kiinin izin verdii lde ve kiilik haklarna sayg gsterir bir biimde yrtrler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A)). 2. Adli psikologlar, hizmet verdikleri kiilerden elde ettikleri bilgilerin gizliliini snrlandrabilecek ya da olumsuz ynde etkileyebilecek yasal standartlarn farkndadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A)). a. Adli psikologlar, vakayla ilgili tm mesleki bilgileri kapsayacak bir kayt tutma sistemi kurarak ve bunun devamn salayarak vakann ayrcaln gvence altna alan bir biimde yasal sistem ile mesleki bir iletiim iinde olurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A) (1)). b. Adli psikologlar, kaytlarndaki bilgiler zerinde etkin kontrol srdrrler; sadece vakay aydnlatp izin ald, yarg gerekliliklerine ve kanuna uygun bilgileri aklarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (A) (2). 3. Adli psikologlar, deerlendirme ve tedavi ncesinde; a. Vakann kiisel yasal haklarn, b. Vakann ayrcalklarn, c. Deerlendirmenin doasn ve amacn (Ackerman, 1999; s.12), d. Deerlendirmenin kapsamn (Ackerman, 1999; s.12), e. Deerlendirmenin sresini (Ackerman, 1999; s.12), f. Deerlendirmenin maliyetini (Ackerman, 1999; s.12) (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (1)), g. Yeterlilik alanlarn ve yeterliliklerinin snrlarn (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (3)),

h. Deerlendirme ve tedavi amal uygulanacak yntemlerin ve ilemlerin snrllklar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (A), (4)), i. Gizlilii snrlandrabilecek yasal standartlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (B)) ve deerlendirme sonularnn gizli kalp kalamayacan (Ackerman, 1999; s.12), j. Hizmetlerinin sonularn, k. Raporu kimin alacan ve bilginin nasl kullanlacan (Ackerman, 1999; s.12) vakann anlayaca bir dille vakaya aklar ve anladndan emin olurlar. 4. Adli psikologlar, yasal standartlardan kaynaklanan nedenlerle gizliliinin snrl olduu durumlarda, gizlilii srdrmek iin her trl abay sarf ederler. Gizlilii srdrmek iin adli psikolojik deerlendirmenin yasal amalaryla dorudan ilikisi olmayan bilgileri gizlerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (C)). Ancak kiinin kendisi veya bakas iin ciddi bir tehlike var olmas durumunda ilgili makamlar bu konuda bilgilendirirler (APA, 1992; (5.05) (a) (3)). 5. Adli psikologlar, yasal dzenlemeleri ve etik ilkeleri gzeterek vaka hakkndaki kaytlarn vakann kendisine ya da onun yasal temsilcilerine verirler ve bu bilgilerin anlaml aklamalarn yaparlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; V (D)). 6. Adli psikologlar bilimsel ve gncel yaynlarnda, kiilerin zerkliini ve gizliliini korurlar ve izin aldklar olgular kullanrlar. likiler 1. Adli psikologlar, gerektiinde, yasal sisteme bilirkiilik hizmetlerini sunmakla ykmldrler (CMUK, Madde: 66 ve 68). 2. Adli psikologlar uzmanlk alanlar dndaki konularda bilirkiilik yapamazlar ve yasal sisteme yalnzca uzmanlk konularna ilikin bilgi aktarrlar

TRK PSKOLOJ DERGS

98

M. DURAK G. DEMR E. ENOL

(Yenisey, 1993 s:101). 3. Adli psikologlar bilirkiilik hizmetlerinin karl olarak yasal sistem dnda herhangi bir kii ya da kurumdan cret alamazlar (CMUK, Madde: 77). 4. Adli psikologlar, yasal sreteki taraflarla olan kiisel ilikilerinin sunduklar mesleki hizmetleri etkileyeceinin farkndadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D)), bu tr bir durum sz konusu olduunda, profesyonelliin getirdii zorunluluklarla tutarl bir biimde verecei hizmetleri snrlarlar ya da hizmet vermezler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D) (1)). 5. Adli psikologlar, yasal sreteki taraflara hem deerlendirme hem de tedavi boyutunda hizmet sunmak zorunda kaldklarnda (kk kentlerde veya kk adli hastane ortamnda geerli olabilir), taraflarn haklarn, gizliliklerini ve tedavi-deerlendirme srelerini kapsayan olas olumsuz etkileri en aza indirecek giriimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (D) (2)). 6. Adli psikologlar, deerlendirme ncesinde vakay (ya da yasal temsilcilerini) sre hakknda bilgilendirir ve izin alrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E)). Adli psikologlar adli psikolojik deerlendirme iin vakay isteksiz grrse deerlendirmeyi ertelerler ve bu durumda, vakann deerlendirmeye katlmas hakknda yasal neri almas iin vakann yasal temsilcileri ile iletiime gemesine yardmc olurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E) (1)). Vakaya deerlendirmeye katlmamasnn yol aabilecei olumsuz sonular hakknda bilgi verirler (Arcaya, 1998). 7. Vakay bilgilendirme ve izin almann mmkn olmad durumlarda ya da psikolojik deerlendirme mahkeme iin zorunluluk arz ettiinde, adli psikologlar hizmet ncesi, vakann yasal temsilcilerini hizmetlerin doas ve amalar hakknda bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (E) (2)).

8. Adli psikologlar elde ettikleri bulgular, sonular ya da kantlar yasal sreteki btn taraflara adil bir biimde sergilerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (D)). 9. Adli psikologlar, hizmet verirken taraflarn haklarn bilmek ve taraflarn haklarna sayg gstermek zorundadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; III (D)). 10. Psikologlar yasal taraflarla ilikilerinde ayrmcla yol aabilecek etkenlerin (ya, cinsiyet, etnik grup, din, dil vb.) etkilerini azaltabilmek iin eitim, danmanlk ve spervizyon alrlar, deneyim kazanrlar, gerekli grdklerinde bu kiileri uygun uzmanlara ynlendirirler (APA, 1992; (1.08)) 11. Psikologlar hizmet verdikleri veya beraber altklar kiilere ynelik olas zararlar en aza indirgemek iin gerekli nlemleri alrlar (APA, 1992; (1.14)). 12. Adli psikologlar, adli psikolojik hizmetlerin verilmesinde, kendi yntemlerini, ilemlerini ve sonularn etkileyebilecek mali desteklerden kanmak iin zel bir gayret ve dikkat gsterirler. Deerlendirme, tedavi, danma ve bilimsel aratrmalar yapan bir uzman olarak adli psikolog, mantksal alardan konuyu ele alp inceleyerek, tm varsaymlarla ilgili bilgileri etkin biimde aratrr, bylece mesleki saygnlklarn korurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (C)). 13. Adli psikologlar, kendi meslek standartlar ile yasal sistemin gereklilikleri elitiinde, yasal mercilerin bu elikilerin farkna varmasn salar ve elikinin zm iin uygun admlar atarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; IV (G)). 14. Adli psikologlar, yasal sistemin gerekleri ile etik ilkeler elitiinde, bu elikilerin etik ilkelere gre zm iin aba sarf ederler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; I (A) (2)).

ARALIK 2002, CLT 17, SAYI 50

ADL PSKOLOGLAR N ETK LKELER

99

15. Adli psikologlar yasal mercilere psikolojik hizmetlerle ilgili sunduklar raporlarda ayrntlara girmezler. Ayrntl aklama istendiinde bu ayrntlar yasal taraflar savunmak iin deil, mesleki rollerinin ve kendi bulgularnn dorulanmas iin verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (C)). 16. Mesleki ilikiler: a. Psikologlar meslektalarnn ve dier mesleklerdeki i arkadalarnn yetkinliklerini ve ykmllklerini gz nne alarak hareket ederler. Dier i arkadalarnn bal olduklar kurum ve kurulularn hak ve imtiyazlarna sayg gsterirler (Yola ve Boyacolu, 1994). b. Adli psikologlar srarl bir biimde bulgularn savunma abas iinde olmazlar. Kendi bulgularnn aksini syleyen dier uzmanlarn bulgularna sayg gsterirler. Dier uzmanlarla i birliine giderek uygun bir zeminde bulgular zerinde tartrlar. 17. Medya ile ilikiler: a. Adli psikologlar kamuoyunun dikkatini eken vakalar ile altklarnda; medyaya verecekleri bilgiyi mahkemede sunduklar raporun ierii ile snrlarlar (Hess, 1999, s. 694). b. Adli psikologlar medyaya bilgi verirken tm etik ilkeleri gz nnde bulundururlar (Hess, 1999, s. 694). c. Adli psikologlar medyann ilgi gsterdii iddet, cinsellik, ihmal, istismar vb gibi konularda uzman bak asn yanstmas kouluyla medya ile iletiim kurarlar (Hess, 1999, s. 694- 695). d. Adli psikologlar, herhangi bir konuda grleri sorulduunda: i. Sorunun cevap vermeye uygun olup olmadn, ii. Yeterli inceleme yapabilecek frsatn olup olmadn, iii. Verecekleri cevaplar ile gizliliin ihlal edilip edilmeyeceini,

iv. Verecekleri cevaplar ile kiinin zarar grp grmeyeceini gzeterek gr bildirirler (Hess, 1999, s. 695). Yntemler ve lemler 1. Adli psikologlar, alanlarndaki; bilimsel, mesleki ve yasal gelimeleri takip ederler. Veri toplama, deerlendirme, tedavi, danmanlk ve bilimsel aratrmalar gibi srelerde klinik ve bilimsel standartlarla tutarl olan bilgiyi kullanrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (A)). 2. Adli psikologlar, sunduklar psikolojik hizmetlerde elde ettikleri bilginin tm kaynaklarn ayrntl olarak belirtirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (E)). 3. Adli psikologlar, mahkemede uzmanlk rollerinin; geree karar verme, delilleri deerlendirme ve bunlara bir anlam verme, gerein ortaya kmasna yardmc olma olduunun farkndadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (F)). Adli psikologlar yarglama sreci iinde yer alan tm kiileri (yarg, savc, avukat, sank, madur, tank) deerlendirerek yarglama hatalarnn da nlenmesini salarlar. 4. Adli psikologlar, hizmet sunarken yararlandklar tm bilgileri her an ulalabilecek ekilde yazl olarak saklarlar. Bu kaytlar, genel klinik uygulamalarn kaytlarndan daha ayrntldr (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (B)). Kendi kaytlarnn ve belgelerinin ayrntlarn ve niteliini yasal sistemin diline ve ilemlerine uygun olarak dzenlerler. 5. Adli psikologlar adli psikolojik hizmetleri yasal sisteme uygun olarak verirler (Cornell, 1998). Adli psikologlar, vakann yasal temsilcisi olmad durumlarda adli psikolojik hizmetleri salama ncesinde mahkemeyi/yarg sistemini bilgilendirmek iin uygun giriimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D)).

TRK PSKOLOJ DERGS

100

M. DURAK G. DEMR E. ENOL

a. Adli psikologlar herhangi bir sann akl salnn gelitirilmesi ve korunmas iin verilecek psikolojik hizmetin acillii sz konusu ise ve bu hizmet verilmedii takdirde bireyin ve toplumun sal iin bir risk sz konusu ise, sana akl sal hizmetlerini salayabilirler. Saladklar acil hizmetler konusunda yasal sistemi ve sann yasal temsilcisini bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D) (1)). b. Acil akl sal hizmetlerini salayan adli psikologlar, vakaya ileri dzeydeki mesleki hizmetleri (rn., teraptik hizmetler) salamaktan kanrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (D) (2)). 6. Adli psikologlar, nc ahslardan, nceki kaytlardan veya baka kaynaklardan bilgi edinmek istediklerinde ya ilgili yasal tarafn onayn ya da adli deerlendirmeyi srdren mahkemenin iznini alrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (E)). 7. Adli psikologlar, kendi bulgular dndaki sylentilerin ya da bakalar tarafndan toplanm bilgilerin etik adan bir yk getirdiinin ve bu tr bilgilerden yararlandklarnda kendilerinin zel bir sorumluluk yklendiklerinin farkndadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F)). Adli psikologlar, sylentilerden ve bu tr bilgilerden yararlanmak zorunda kaldklarnda, neden bu bilgilerden yararlandklarn ve bu bilgilerin kaynaklarn aklamak zorundadrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F) (1)). 8. Adli psikologlar, mesleki almalarnn yasal amacna uymayan, inceleme ve deerlendirme bilgilerini nermekten kanrlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (F) (2)). 9. Adli psikologlar, psikolojik deerlendirme iin yeterli alma alan ve zaman olmad durumlarda, vakann psikolojik zellikleri hakknda yazl veya szel bilgi vermekten kanrlar. Adli psikologlar, bu tr incelemeleri yapmak iin her trl abay

sarf ederler. Bu tr incelemelerin yaplmas mmkn olmad zaman, kendi bulgularnn, kantlarnn ve tanklklarnn geerliliini ve gvenilirliini etkileyen snrllklar ortaya koyarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VI (H)). Deerlendirme, Rapor Etme ve Tedavi 1. Adli psikologlar, eitimini aldklar deerlendirme ve veri toplama aralarn kullanrlar. Kullandklar aralarn, kuramsal ve psikometrik adan yeterli, standardizasyonu yaplm ve psikometrik zelliklerinin tanmlanm olmasna dikkat ederler. 2. Adli psikologlar, setikleri deerlendirme aracnn, rnekleme uygulanabilirliini, psiko-yasal srelere uygunluunu ve gncelliini gz nnde bulundururlar. Deerlendirme aracn seme gerekelerini, hazrladklar raporda aklarlar. 3. Adli psikologlar, deerlendirme srecinde deerlendirme sonularn etkileyecek olas elikilerden, vakaya zarar verecek olas giriimlerden kanrlar. 4. Adli psikologlar deerlendirme sonularn, psiko-yasal srelere uygun olarak, psikoloji kuramlar ve bilimsel bulgular erevesinde aklarlar (Cornell, 1998). Deerlendirmede, kiinin tutumu ve tepki tarzn gz nnde bulundururlar. Deerlendirme sonularn etkilediini dndkleri gzlemlerini raporda belirtirler. Sonularn gvenilirlii konusunda en ufak bir phe olduunda deerlendirmeyi tekrarlarlar. 5. Adli psikologlar yasal srete grevlendirildikleri konu ve deerlendirmenin amac ile ilgili tm verileri eksiksiz biimde rapor ederler (Ackerman, 1999; s.10). Ancak, rapor ettikleri bilgilerin yanl kullanmn nleyecek tedbirleri de alrlar. 6. Adli psikologlar dayanaksz yordamalarda bulunmaktan (kiinin deerlendirme annda gsterdii davran biiminin su annda da geerli olduunu varsaymak, kiinin gelecekteki davranlar hakknda ngrlerde bulunmak vb.) kanrlar (Grisso,

ARALIK 2002, CLT 17, SAYI 50

ADL PSKOLOGLAR N ETK LKELER

101

ve Appelbaum, 1998). 7. Adli psikologlar, psikolojik deerlendirme sonularnn doru anlalmasn salayacak giriimlerde bulunurlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (1)). 8. Adli psikologlar deerlendirme sonularn ve sonular dayandrdklar temelleri anlalr bir dille aklarlar (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2)). 9. Elde ettikleri bilgileri, verileri ve psikolojik deerlendirme sonularn deerlendirebilecek, anlayabilecek mesleki ve kanuni yetkisi olan kiilere verirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2) (a)). 10. Adli psikologlar, tuttuklar kaytlar ve ham veriyi yasal mercilere sunmak zorunda kaldklarnda ham verilerin uzman kiiler tarafndan yorumlanmas gerektii hakknda yasal mercileri ve ilgili taraflar bilgilendirirler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (A) (2) (b)). 11. Adli psikologlar, kendi bulgular ve deerlendirme sonular ile ilgili dier uzmanlarn bulgu ve sonular uyumadnda, kendi bulgularn ve sonularn bilimsel bulgulara, kuramlara dayandrarak ve referans gstererek sergilerler (Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists, 1991; VII (B)). 12. Acil durumlar dnda sadece, ceza infaz kurumlarnda grev alan adli psikologlar tedavi hizmeti verirler. Bu tedavi, kiinin su ilemesine neden olan psikolojik etmenlerin saptanmasn, bunlarn ortadan kaldrlmasn ve cezaevinin bireyin psikolojisi zerindeki olumsuz etkisinin en aza indirgenmesini amalar. Bu tedavi programlar yeterli eitimi alm adli psikologlar tarafndan uygulanr. 13. Adli psikolojik tedavi hizmetinin dnda bir tedavi gereksinimi olutuunda adli psikolog kiiyi uygun hizmet alaca kii ya da kurumlara ynlendirir.

14. Adli psikologlar, tedavi hizmetlerine ilikin bilgileri gizli tutarlar. Ancak, nc bir kii iin bulgulara dayal ciddi bir tehlike olmas durumunda vakay da bilgilendirerek bu bilgileri aklarlar. 15. Adli psikologlar, tedavinin baarsz olmas durumunda bunun nedenini aratrr ve kendinden kaynaklanan durumlarda tedaviden ekilir. 16. Adli psikologlar, tedavi ettii kiiyle herhangi bir kar salayc ilikiye girmez ve onlar istismar edemez. Bata da belirtildii gibi eitli kaynaklardan oluturulan ve bu almada sunulan neriler Adli Psikologlar iin Etik lkelerin ilk admn oluturmaktadr. Gelecek gr ve eletiriler, bu nerilerin ynerge haline dnmesini salayacaktr. Kaynaklar
Ackerman, M. J. (1999). Essentials of forensic psychological assessment. New York: John Wiley & Sons, Inc. Adalet Bakanl (1989). Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK) ve lgili Mevzuat. Ankara: Adalet Bakanl Yaynlar Kanunlar Seri No: 67. American Psychological Association. (1992). Ethical principles of psychologists and code of conduct. American Psychologists, 47, 1597-1611. Arcaya, J. M. (2000). Role conflicts in coercive Assessments: Evaluation and recommendations. In D.N. Bersoff (Ed.), Ethical conflicts in psychology (pp..457-460). Washington: American Psychological Association. Committee on Ethical Guidelines for Forensic Psychologists (1991). Specialty Guidelines for Forensic Psychologists. Law and Human Behavior, 15, 655-666. Cornell, D. G. (2000). Role conflict in forensic clinical psychology: Reply to Arcaya. In D.N. Bersoff (Ed.), Ethical conflicts in psychology. (pp.461-463). Washington: American Psychological Association. Greenberg, S., & Shuman, D. (1999). Therapeutic versus forensic relationships. In M. J. Ackerman (Ed.), Essentials of forensic psychological assessment (p. 6). New York: John Wiley & Sons, Inc. Grisso, T., & Appelbaum, P. S. (2000). Is it unethical to offer predictions of future violence? In D.N. Bersoff (Ed.). Ethical conflicts in psychology (pp.466-473). Washington: American Psychological Association.

TRK PSKOLOJ DERGS

102

M. DURAK G. DEMR E. ENOL

Gudjonsson, G. H., & Haward, L. R. C. (1999). Forensic Psychology, a guide to practice: Ethical and professional issues. London: Routledge. Hess, A. K. (1999). Practicing principled forensic psychology: Legal, ethical, and moral considerations. In A.K. Hess, & I.B. Weiner (Eds.). The handbook of forensic psychology (pp. 673-699). New York: John Wiley & Sons, Inc. Ogloff, J. R. P., & Finkelman, D. (2000). Psyhology and Law: An overview. In R. Roesch, S.D. Hart & J.R.P. Ogloff (Eds.). Psychology and law: The state of the discipline (pp.118). New York: Kluwer Academic / Plenum Publishers).

Wrightsman (2001). Forensic Psychology. Australia: Wardsworth Yenisey, F. (1993) Uygulanan ve Olmas Gereken Ceza Muhakemesi Hukuku: Hazrlk Soruturmas ve Polis (nc Basm). stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. Yola, P., & Boyaclu, G. (1994). Klinik psikoloji meslei ve etik sorunlar: Psikiyatri, Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi, 2 (Ek 2), 52-57.

ARALIK 2002, CLT 17, SAYI 50