LER, ESNAFLAR ve KARINCALAR

"Tarihi olaylar inkar etmek tehlikesinden de, lkletirmek tehlikesinden de, ancak onlar iyice bilerek korunabiliriz. Tarih, ona teslim olmak veya kendisiyle avunmak iin deil, bugnmz daha iyi anlamak iin byk bir tecrbe birikimi ve derin bir mukayese kayna olarak deerlendirilmeyi beklemektedir." (Ahmet Tabakolu, slam ktisadna Giri, 63)

Ltfi Bergen sa olsun yerlilik meselesi ile ilgili kaleme aldm ksa bir yazda deindiim kendisine ynelik eletirime cevaben bir yaz kaleme alm. Dncesini biraz daha am ve dorusu tahmin etmediim kadar farkl bir noktada olduumuzu biraz daha belirginletirmi. Makul olabilecek bir tezi savunmak iin son derece genellemeci, abartl ve iddial bir izgi ina etmi. Bence adaletten bir hayli uzaklam ve bunu yaparken de nesnel olarak bir ok yanl veriyi dayanak olarak gstermi. Elbette yazy hzla yazm o yzden yeterince zerinde alma frsat bulamam olabilir. Ya da tezini anlalr klmak iin iddialarn fazla keskinletirmi olabilir. Belki bundan sonra yz yze de sohbet imkan bulursak mevzuyu derinletirebiliriz. Burada yazd yazy referans alarak bir cevap yazmak durumundaym. Aslnda biraz da Bergen'in yazsn vesile ederek, emek ve adalet'te yaptmz kimi temel tartmalara dair derli toplu bir metin karmay hedefledim.

Bergen yazsnda z olarak iki tezi savunuyor. Birincisi, Trkiye'de iilerin ezilmediini, "besleme" olduklarn, bu yzden adalet araynn iiler gibi bir kaygs olmasnn abes olduunu iddia ediyor. kincisi tezi ise u: Kapitalizmin Osmanl'ya sirayetinden itibaren Trkiye'de asl ezilen kesim, ahilik zihniyetini temsil eden esnaf, zanaatkar ve kk reticilerdir. Bergen'e gre bu durum bugn de geerlidir. Dolaysyla Trkiye'deki adalet aray kk reticiler ile byk sermaye arasndaki elikiyi esas almay gerektirir. Kapitalizme kar mcadelenin ancak bu kk iletmeci kesim zerinden verilebileceini de bu teze ilave ediyor. Daha az belirgin olsa da benim dikkatimi eken nc bir tezi daha var. "Sosyal adalet" kavramnn "ii snf"na has, ii snfna ynelik bir kaygdan tremi bir kavram olduunu, yani sadece ii snf iin adalet istediini, bu yzden kullanlmamas gerektiini ima ediyor. ncelikle Bergen'in metninin izinden giderek bu iki tezini gerekelendirdii dayanaklar tartmaya alacam, daha genel bir deerlendirmeyi ve nc tezine dair dncelerimi sona brakacam.

ileme Srecinin Nitelikleri

lk paragrafnda birinci tezine kant olarak erken Cumhuriyet dnemine dair tespitlerde bulunuyor. Edebiyat eserlerinden hareketle erken Cumhuriyet dneminde toplumda bir takm zorbalklar, skntlar olduunu ancak bunlarn "sosyal dengesizliklie ithaf edilemeyecek arizi artlar"dan kaynaklandn sylyor. Dolaysyla "Bat toplumlarnda grlen 'tarmda mlkszlk nedeniyle kentlere ylm adamlarn proleterletirilmesi' trnden hayat anlatlar"nn bu dnemi anlatan edebiyat eserlerinde olmadn rnek gsteriyor. "Tarmda mlkszlk nedeniyle kentlere ylm adamlarn proleterletirilmesi" srecinin erken Cumhuriyet dnemi iin geerli olmad doru bir tespit, buna diyecek bir ey yok. Bergen'in yazsnda "iilerin ezilmedii"ni gerekelendirmek iin srekli and zere, evet, Trkiye'de Osmanl'dan kalan bir tarmsal yap var ve bu tarmsal yap kk aile iletmelerine dayanyor. Bu

grece eitliki bir yap ve kyllerin klasik rnek olarak ngiltere, ya da pek ok smrge lkesindeki gibi zor kullanlarak mlkszletirilmesi gibi bir sre yaanmad lkemizde. Zaten istatistiklere baktmzda da 1927'den 1950'ye krsal yerleim yerlerinde yaayan oran % 76'dan ine ine sadece % 75'e iniyor. Yani koca 23 senede krda mlkszleip kente g etmek durumunda kalan ciddi bir nfus yok. Bu mlkszlemenin hi olmadn gstermez ama ciddi miktarda olmadn gsterir. Ancak "tarmda mlkszlk nedeniyle kentlere ylm adamlarn proleterletirilmesi" gibi bir srecin olmamas, Bergen'in ima ettii gibi kylerde hibir "sosyal dengesizlik" yaanmad anlamna gelmez. Misal kylerde Kkmer'in eraf-kyl elikisi diye niteledii trden, yani merkezi devletin gszlemesi ve ticari kapitalizmin tarm dnya piyasasna eklemlemesi srecinde yava yava ortaya kan byk iftiler ve byk lekli tarmsal ticaret yapan eraf ile kk kyllk arasnda bir sosyal dengesizlik hi mi yoktur? Bergen'in yazsnn geneline sirayet eden genellemeci slubunun bir rnei olduunu dnyorum bu ifadenin, fakat konumuz asndan tali olduu iin devam ediyorum.

Bergen ikinci paragrafnda Mbeccel Kray' referans gstererek Trkiye'de "yava iileme"nin yaandn, yani krdan kente gei srecinde "tampon mekanizmalar" bulunduunu, dolaysyla "dnmn acl yanlarn"n hafifletildiini sylyor. Ve Sabahattin Ali'nin bir hikayesinden "kente gidip baarszlkla geri dnmemek iin kyde kalmaya raz" olan bir obann anlatsn aktarlyor. Bu anlatda kente gidip iilik yapmann ne kadar zor, zahmetli ve parasal olarak da az getirili olduu anlatld iin aslnda Bergen'in "iiler ezilmiyorlar" teziyle bir miktar eliiyor. Bergen, Ali'nin hikayesindeki oban, "kyller isterlerse kyde kalabiliyorlard, kentlere gitmek ve iilemek zorunda deillerdi" demek iin anyor sanrm. Ancak ayn paragrafta Bergen Kray'dan referansla "krda dikey hareket yok iken, kentte bu hareket grlr" diyor. Dolaysyla kyllerin, kente gidip ii olmay niye gze aldklarna dair bir ipucunu kendisi zikretmi oluyor. Yukarda da sylediim gibi byk oranda kylerde sert bir mlkszleme yaanmamas sebebiyle, evet Trkiye'de kyden kente g ve iileme sreleri grece az sancl yaanm oluyor. Ama burada grece ksm ok ve ok nemli. Bergen zannedersem Bat diyerek ngiltere ile kyaslama yapyor, ki oradaki srecin ne kadar vahi olduunu konuyla ilgilenenler bilir. Bergen, kyden kente g konusuna gelerek 1950'lere de gelmi oluyor. Kray'dan referansla bata tarmda makineleme olmak zere kimi ekonomik gelimelerin DP dneminde, zellikle az topra olan kyller iin ke sebep olduunu zikrediyor. Bu k yaayanlarn ya cretli tarm iisi ya da kentlere g edip kent iisi haline geldiklerini belirtiyor. Tarmdaki bu dnmn arkasnda "dnya kapitalizminin" bir hamlesinin bulunduunu da ekliyor. Bu ekilde Bergen iileme srecinin arkasnda yine az ya da ok iddetli bir zorunluluun bulunduunu, yine kendisi sylemi oluyor. Esnaf/Zanaatkar Kesimi - Byk Sanayi Gerilimi Bergen, Keyder'den referansla tezine dayanak sunduu sonraki paragrafn "halkn % 80inin kylerde oturduu bir lkede 1960lardan sonra ii ideolojisi retildi" diyerek ayor. Ancak burada yine ubuu kendinden yana biraz fazla bkyor zira kyde oturan nfus oran 1950'de % 75, 1960'ta % 68, 1970'te de % 62 eklinde seyrediyor. Yani % 80 oran arkada brakal ok olmu. Bergen bu giriin ardndan "bizde iiler fazla ezilmedi" tezinden, ikinci tezine geiyor, bu teze bir dayanak sunmak amal yle diyor: "alar Keydere gre 1960lardaki dnmn ortaya kard temel blnme, bir yanda ehirlerdeki ve kylerdeki kk burjuvazi, kk sermaye ile te yanda sanayi burjuvazisi arasndadr." Keyder iyi kt bildiim ve nemsediim bir sosyal bilimci olduu iin bu alntda bana bir tuhaflk var gibi geldi, kitaba baktmda ise hafzamn beni yanltmadn grdm. Keyder kitabn bendeki 2003 tarihli basksnn 197.

sayfasnda DP dnemindeki ekonomi politik ayrmalar analiz ediyor ve sonraki paragrafa yle balyor: "1960'lardaki dnmn perspektifinden geriye bakldnda temel blnmenin, bir yanda ehirlerdeki ve kylerdeki kk burjuvazi, kk sermaye ve ticaret burjuvazisi ile te yandan sanayi burjuvazisi arasnda olduu sylenebilir." Yani Bergen'in ikinci tezini en azndan belli bir tarihsel dnem iin destekleyen bu "temel blnme" tespitini Keyder, "1960'lardaki dnmn ortaya kard" bir blnme olarak deil, 1950-60 arasndaki DP dnemi iin yapyor. Takdir edersiniz ki bu nemli bir farkllk, ki Bergen'e temel bir eletiri olarak aada amaya alacam anakronizm skntsnn ak bir rnei. Paragrafn sonunda temel tezinin ifadesini gryoruz: Kresel sermaye ile ittifak halindeki byk sanayi burjuvazisi, kk burjuvazi ile atma iersinde. Ve 1960'larda byk sermaye bu atmay kazanmak iin "tamamen topraksz ve mlksz olmad halde ii" retiyor. Yani Bergen byk sanayi burjuvazisinin, kk esnaf/zanaatkar/iletmeleri ezmek iin ii yarattn sylyor. Ve zannedersem kendi inancna gre iiler bu gerilimde bir nevi byk sermayeye alet olduklar iin (sanki seim anslar varm gibi?) iilere kzyor, "besleme" diyor ve bunun hesabn soruyor. Durduk Yere kartlan "i deolojisi" Bergen sonraki paragrafnda yle diyor: "1960larda Trkiyede niin durup dururken ii ideolojisini harekete geirecek bir ynelie dnld. ilerin talebi deilse bu yneliin sebeb-i hikmeti ne olabilir?" Bu ilgin iddiay deerlendirmek iin 1960 darbesine dair bir eyler sylemeli. Bergen'in yazsnda referans ald Keyder, 1960 darbesine dair kymetli tezler ne srmekle beraber son kertede epey ekonomik indirgemecilikle malul bir tez ortaya koymu oluyor. Ben 1960 darbesinin arkasndaki baskn sebebin, Kemalist egemen bloun, ykselen slami duyarll ve bu duyarlln taycs kesimleri bastrma kaygsnn olduunu dnyorum. Bu yolda byk lde kendisinin yaratm olduu byk sanayi sermayesi ile ittifak iindeydi. Ve dahas kendisine halk kesimleri arasndaki hayli snrl olan ittifak zeminini geniletmek iin de ii kesiminin gzne ho grnecek bir takm admlar att dorudur. Hatta yle ki ykselen "sa" ve slam'a kar kendince ayar vermek ve mttefik kazanmak iin 1923'ten 1960'a her frsatta en sert tedbirlerle bastrd sola da alan amtr. 1980'de bu kez yine ayn taktii izleyecektir, fakat bu kez taraflar deimi olarak. Sola kar bu kez slam'n nn aacak, fakat o nn at slam, tpk 1960-80 dneminde solun yapt gibi bu kez dnp yine kendi bana bela olacaktr.

Bu konuya u yzden girme gerei duydum, evet 1960 darbesi ile o zamanki egemen blok sola ve ii kesimine slam'a kar kendisinin yannda duracak bir ittifak zeminini kurmak iin bir miktar yol vermitir. Solcular bunu genelde kabul etmezler, tpk slamclarn da 1980 darbesinin kendilerine ayn imkan saladn kabul etmeye pek yanamadklar gibi. Fakat bu gereklikten kalkp, ii haklarnn "iilerin talebi" olmadn sylemek ok byk ve de yersiz bir arptma olur. Bu ne yazk ki sol'un "1980 darbesi oldu ve slamclar bir anda tretildi, bunun arkasnda yeil kuak projesi vard" krlnn bir benzeri. Bu corafyada bin yldr bir gereklii, kocaman bir gelenei, milyonlarca inanan, on binlerce emektar olan slam' byle basit bir komploya indirgemek ne kadar yersiz ise Bergen tezi de biraz yle. Kemalistler ve byk sermaye dmeye bast, aslnda iiler hi istemezken bir sr hak verildi? Binlerce sradan emekinin hak aray, yzlerce sendikac ve sosyalistin 1925'ten itibaren sren basklara ramen ortaya koyduklar abay, Kemalist-byk sermaye komplosuna indirgemek 1946'da ilk kez yasad olmaktan karldklar anda kurulan yzlerce sendika, sonra bunlarn alt ay iersinde yeniden yasad ilan edilip kapatlmalar, Hakan Koak'n "Trkiye ii snf oluumunun sessiz yllar" diye adlandrd 1950'ler ve 50'lerde sendika hakk yasalasa da grev hakk verilmeyen iilerin grev hakk iin

bastrmalar, 1960 darbesi sonras anayasada zikredilen grev hakknn yasalarla verilmesi iin 1961 Aralk aynda Sarahane'de dzenlenen yz bine yakn kiinin katld Sarahane Mitingi ve zaten daha iyi bilinen 1960'l ve 70'li yllarda ykselen sendikal emek mcadeleleri Sarahane mitingine katlmn gerek boyutunu hakkyla deerlendirebilmemiz iin 1960'ta Trkiye nfusunun 28 milyon ve kentlerde yaayanlarn orannn % 32 olduunu hatrlamamz gerekiyor. Mevzu Kemalist ya da byk sermayenin kontrolnn dndaki bir dinamikten beslenmi olmasayd ve iiler "istemiyor" olsalard, emek hareketi 1971'deki muhtrayla engellenmeye allmaz, veyahut bu mdahale ile bak gibi kesilir ve bu basklara ramen 1970lerde ancak 1980 darbesi ile durdurulmak zere glenmeye devam etmezdi herhalde Bir Eli Yada Bir Eli Balda iler? Bergen sonraki paragrafta iki tezini yeniden ifadelendiriyor ve somut olarak Mahmut stn isimli bir sol grl yazarn u szlerini gereke olarak gsteriyor: "Hatta fabrikaya girmek, yoksul olan bu kitle iin hi de azmsanmayacak ve istikrarl bir gelir elde etmek demekti." Bergen bu alntyla iilerin durumunun iyi olduunu gstermi oluyor. stn'n makalesinde alntlanan yerin hemen altn okuyacak olursak ne demek istedii daha iyi anlalr zannediyorum: "Bu yzden 1960l ve 1970li yllarda mlkszleerek ehre dolan ama isiz kalan kitleler nemli bir radikalleme sreci ierisindeyken, fabrikalara girebilenler istikrarl ve nispeten iyi saylabilecek bir gelir elde etmenin sevinci ile iini kaybetme korkusunu birlikte yayorlard." Burada terminolojik bir skntya dikkat ekmek gerekli: i snf ya da iiler fabrika iileri ile snrl deildir. 1960-70 dneminde ii olarak geimini salamak durumunda olan insanlar arasnda, fabrikalarda i bulanlar muhtemelen ufak bir aznlkt. Keyder yukarda bahsedilen kitabnda byk lde byk sanayide alan iilerden oluan sendikal ii kesiminin "ii snfnn olsa olsa te-birini" oluturduunu sylyor. Kk sanayide ve hizmet sektrnde alan iiler asl byk ounluu oluturuyor, ki buna bir de isiz kalanlar ve muhtemelen bu sebeple iportaclk gibi kk giriimciliklere girien insanlar da eklememiz gerekir. iler arasnda sosyalistlerin "ii aristokrasisi" diye tabir ettikleri, greli olarak durumlar iyi olan iiler her zaman olmutur ve de olacaktr. On kiinin alt en kk bir atlyede bile on iiden biri ya da ikisi muhakkak ustaba olur geri kalan iiler zerinde ynetim yetkisi olur, onlardan daha fazla cret alr ve iyerinde yaanan hakszlklarda iverende yana tavr koyma meyli olur. Bu on kiilik yerdeki durumun toplumun tmne yanstlm hali gibi dnebilirsiniz. Byle bir kesim var diye iilerin hepsi yledir byledir demek, iilerin hepsinin bu ii aristokrasisinin artlarn paylatn sylemek epey ciddi bir hakszlk yapmak olur. Yeri gelmiken burada uzun bir alnt yapmak pahasna gelin Keyder'in, 1960-80 dneminde kk iletmeler ve bu iletmelerde alan iiler iin ne sylediine bakalm. Bu hem ii aristokrasisinin dnda kalan iilerin haline dair bir fikir verecektir, hem de Bergen'in olumlayp savunma eilimde olabileceini dndm gerek "kk iletmelerin" ahilik zihniyetiyle pek bir alakalar kalmadna dair ciddi emareler olduunu gsterecektir. Keyder'in syledii elbet birebir doru ve resmin tmn yanstmak zorunda deil. Belki burada anlatlanlar dnda Bergen'in umduu ve arad gibi smrmeyle ii olmayan, bilakis kendileri smrlen, modernizme/kapitalizme direni iersinde olan baka kk esnaflar/zanaatkarlar da vardr. Ancak bizi buna ikna etmesi iin Keyder'den baka referanslar bulmas gerekiyor ve her halkarda Keyder gerein nemli bir blmn aadaki szleriyle ifade etmi oluyor:

Sonraki paragrafnda Bergen, byk sanayi burjuvazisinin 1960-80 dneminde beyaz eya imalatna yneldiini, bu dnemdeki "ii patlamas"nn da aslnda bu retilen mallara bir pazar oluturmalar iin yaandn sylyor. Byk sermayeye ii olarak hizmet vermelerinin yannda, iilerin ayn byk sermayeye pazar tekil ederek de hizmet ettiklerini sylemi oluyor. Byk sermaye bu ekilde "moderniteye direnen yerel iletmeler"i tasfiye edebiliyor. Keyder ii snfnn bu dnemde grece yksek cretler elde edebilmesinin altnda bu dnemin temel ekonomi politik zellii olan ithal ikameciliin byk rol olduunu syler. Yani lke grece iine kapanm, tketim mallar ithalat grece zorlatrlm, yerel byk sermaye bu tketim mallarn retmeye ve lke iinde satmaya ynlendirilmi/soyulmutur. Bergen Keyder'in bu tespiti zerinden kendi tezini gelitiriyor. Keyder'in tezi bence grece makul ancak biraz nansa ihtiyac olduunu not dmek gerek. Fakat Bergen bu grece makul iddialar yine ok ksa yolcu ve zensiz bir ekilde bir anda u cmleye balyor: "Bu erevede Trkiyede ezilen kesimlerin ii kitleleri olduu halen bile sylenemeyecektir." Yine ok zensiz bir ekilde ok ciddi bir anakronizme dm oluyor. nsann "yani hangi erevede?", "ithal ikamecilik mi kald?", "bu anlatlan dnem 1980'de sonlanal 32 yl gemi, bu 32 ylda tarih donmu kalm m?" diye soras geliyor. Asl Gerilim Olarak Kk Sermaye - Byk Sermaye Gerilimi: yi de Nereye Kadar? Son paragrafnda gecekondu olgusuna gz yumulmasnn arkasnda byk sermayenin "ucuz emek gc ile kazandklarn geri kapmaya almak iin retilen tketim mallarn" pazarlamak olduunu zikrediyor. Bu makul bir tez. Ancak bunu sylerken yine bence kendi ana tezi ile bir miktar elierek, sonu itibariyle kyden kente ii olmak zere gelen insanlarn "ucuz istihdam gc" olduklarn anm oluyor. Demek ki o kadar da yksek gelirli deillerdi yani. Bu makul argmann peinden yine bence ok zayf bir balant kurarak kendi tezini tekrarlyor: "Bu erevede Trkiyede asl gerilim ii- patron diyalektii olmam, kk iletme ile kapitalizm arasnda olmutur." nsan yine sormadan edemiyor, hangi dnemden bahsediyoruz? Yukarda andm, bazlarnn pek de doru olmadn ya da temel tezle irtibatlarnn zayf olduunu ifade etmeye altm gerekelerden hareketle byle bir genel ve tm Trkiye tarihini kapsayan bir tez nasl gerekelendirilebilir? Cmledeki kimi savrukluklar bir yana brakyorum. Zannedersem Bergen "kk iletme" derken esnaf, zanaatkar ve kk iftileri

"Modern sanayin hzla bymesine ramen, ok sayda kk iyeri varln srdrd, hatta geliti. Kkenleri asndan, kk sanayi iinde iki grup ayrt edilebilir: varln 1960'lardaki iktisadi bymeye borlu olan birinci grup kinci grupta [ise] Anadolu'daki kk ehirlerde mahalli talebi karlayan geleneksel sanayiler yer alyordu. Her iki grupta da iiler ar bir ekilde smrlyordu. iler genellikle sigortaszd ve asgari cret mevzuatna uyulmuyordu. alma artlar ilkel, alma saatleri keyfiydi. ilerin ie alnmas ve iten atlmas sadece iverenin isteine balyd. cretler ise, rgtl sektrdeki cretlere gre ok dkt. 10 veya daha az ii altran zel iyerlerindeki cretler, 100 veya daha fazla ii altran irketlerdeki cretlerin yzde 40' civarndayd. Burada nemli olan, kk sanayide, iilerin kesinlikle (nisbi olarak) kaybedenler arasnda olmalar, kapitalistlerin kendilerinin ise, ayakta kalmay becerdiklerinde bile, modern sektrdeki kar hadlerinin ok altnda kalan kar hadlerini kabul etmek zorunda kalmalardr. Yani, kk sermaye dk cret dedii gibi, iilerden kard deeri de pazar sreci ve fiyat mekanizmas yoluyla kaybetmek zorundayd. Modern sanayi sektrnn baarsn hazrlayan nedenlerden birinin kk sanayide alan kk cretli iilerin ar smrlmesi olduunun hatrlanmas nem tayor." (238-240)

kastediyor. nk kendisi de takdir edecektir ki Ko, Sabanc gibi byk firmalarn yan sanayisi olarak ilev gren 10-15-30 vs. kii altran ok sayda "kk iletme" de mevcut bu dnemlerde. Ve bunlarn Bergen'in nemsedii zanaat/esnaf kltryle alakas olduunu iddia etmek herhalde epey zorlama olur. Cmleyi yle okuyorum: "Trkiyede asl gerilim ii- patron diyalektii olmam, esnaf/zanaatkar/kk iftinin srdrd ahi zihniyetli kk iletmeler ile byk iletmelerin eliyle yaylan kapitalizm arasnda olmutur." Bu cmle bence ok isabetsiz olmayabilir, ancak belli bir dnem iin snrl olmak kaydyla. Bu benim zerine ok dndm bir tez deil o yzden ok iyi kestirim yapamayabilirim. Ancak Bergen bu yazsnda bu tezi kant olarak sunduu tek kaynak olan Keyder'e bakacak olursak bu tespit asl olarak 1950-60 dnemi iin ve belki bu dnemin ncesi iin geerli olacaktr. Sosyal dnmlerin hibir zaman bak gibi kesilmediini, sre iersinde dntn dnecek olursak bu gerilimin "temel gerilim" olma zelliini 60lara da sarktma ihtimali zerinde durabiliriz. Fazla bir gereke ve kant benim aklma gelmiyor, ama diyelim ki Milli Gr'n byle bir gerilimin zerine kurulduu tezini doru kabul edelim. Dolaysyla bu gerilimin 69 sonrasnda da srdn, 70'lere de sarktn varsayalm ve 70'leri bir dnelim. 74 sonras CHP-MSP hkmetini dnelim, emek hareketinin nasl glenmeye devam ettiini hatrlayalm, 78 balarnda kurulan 79 sonlarnda istifa eden ve ii hareketiyle yakn ilikisi olan CHP hkmetinin dmesi iin gazetelere TSAD'n araf araf ilanlar verdiini hatrlayalm, 79-80'de byk sanayiyi tamamen kilitleyen byk grevleri hatrlayalm Bu ortamda Trkiye'deki "asl gerilimin" kk iletmelerle byk iletmeler arasnda olduunu sylemek bana gerekten abes geliyor. Ben bu argman ters yz edip "asl gerilim" patron-ii gerilimi haline geldi der miyim? Bence byle byk ve indirgemeci iddialara gerek yok. Ancak bu yllarda Trkiye'de patronii geriliminin nemli bir gerilim haline geldiini, kk iletme - byk iletme geriliminin eski nemini yitirdiini kabul etmeyen birinin bize epey ikna edici deliller getirmesi gerekir. Bergen'in yi Niyeti ve Fakat Tarihi Dondurmas

Bergen son paragrafnda kendisinin iyi niyetine delil olduunu dndm bir cmle kuruyor: "Dnya kapitalizminin karsndaki en byk engel olan kk iletme modeli 'Anadolu Arslanlar', 'Mslman zengin olmal', 'Mslman her eyin en iyisine layktr', diyen sylemlerle tepelendi." Bergen kadar hararetle savunamayacak olsam da ben bu iddiaya ksmen katlabilirim. Bergen bu cmleyle iyi niyetini ortaya koyuyor, nitekim derdi u: Zanaatkar ve esnaflarn taycln yapt, kapitalizme alternatif oluturabilecek bir retim modeli olan ahi gelenei, byk sanayi tarafndan ezildi. Dahas bu zihniyetin son tayclar da "Anadolu Arslanlar" oldu, yani kapitalizmin yeni ve itahl oyuncular, giderek byme eilimi gsteren sradan kapitalistler haline getirildiler. Ben bu tezi deerli bulurum. Bergen kadar hararetle savunamam nk ayrntlarna hakim deilim ve dahas bu tez yle gelitirilmi, aratrlm, tarihsel ve sosyolojik bir analizi yaplm bir tez deil. Bu srecin doyurucu bir tarihi benim bilebildiim kadaryla yazlmad. Yazlmad ki Bergen de bu tezi desteklemek iin muhtemelen politik olarak pek de anlaamayaca ve nitekim yukarda andm gibi kendi tezleriyle bir hayli elien tespitleri bulunan alar Keyder'in kitabn semeci bir yntemle referans yapyor kendisine.

Bergen'in kimi dzeltmelerle gayet makul bir hale brnecek ufuk ac bir tezi, niye son derece genellemeci, anakronik ve indirgemeci bir hale getirdiini gerekten anlayamyorum. Genellemeci derken kk iletme - byk sermaye gerilimini zaman ve mekanda muazzam derecede genelmesini kastediyorum. Anakronik derken spesifik

dnemler iin kant gsterip, sonra tarih o dnemde donmu gibi varsaymda bulunup, bu gerilimin bugne kadar ayn ekilde srdn varsaymasn kastediyorum. ndirgemeci derken de bu gerilimin dier tm gerilimleri bastran, toplumu anlamak iin yegane nem arz eden gerilimdir demesini kastediyorum. stelik de bu tezi savunaym derken gidip tm bu kapitalistleme srecinin -tek olmasa da- en nemli kaybeden gruplarndan biri olan iileri gnah keisi ilan etmesini, bin dereden su getirerek iileri zalimlerden yana, keyfi yerinde "besleme"lermi gibi gsterme gayreti karsnda ise hayretler iinde kalyorum. in garibi ite bu iiler aslnda yakn bir gemiin kk iletmecileri aslnda. Bergen'in sahip kmaya alt, asl ezilenlerdir diye iaret ettii kk iletmeciler, kk toprak sahipleri idi yani bu iiler. Kentlerde tasfiye olan "direnii" kk iletmeciler esnaf ve zanaatkarlar ise, farkl bir mekann, krlarn kk iletmecileri de ite bu kk iftilerdi. Evet, Trkiye'deki iileme sreci "Bat" genellemesiyle fiilen kastedilen ngiltere'ye ya da smrge konumunda olan Gney Amerika, Gney Afrika gibi pek ok evre lkeye gre daha yumuak yaand. Evet, Trkiye'deki iiler bir sr karmak sebepten tr, ki muhakkak ki biraz slam'n sosyal adaleti ynnn tm bozulmalara ramen kalan tortularndan tr, bu gibi lkelerin iilerine gre grece daha az ezildiler. Ama ezildiler. Hem de epey ezildiler ve iin daha nemlisi, Bergen'in tezlerinin belki en ciddi ekilde adaletsizlikle itham edilebilecei ekilde 1980'den gnmze giderek ve giderek daha fazla ezilir hale geldiler. Ve gidiat bu ezilmenin daha da artaca ynnde. Oysa ki Bergen iilere dair bu muazzam genellemeleri yapmak iin yazsnda kurduu tarih anlatsnda 1980'e gelemiyor bile. 1980 sonrasn pas geiyor, fakat ayn zamanda tespitlerini bugn kapsayacak ekilde kurmaktan da ekinmiyor. Sola ynelik bir dizi hakl eletirilerin, insanlar ii meselesinde yaanan derin adaletsizlikleri bu derece inkar etme noktasna getirmesi, bana artk ok anlalr gelmiyor. iler eziliyor demek iin, sosyalizmin fantastik tezlerine, ekonominin her eyi belirlediine, tm tarihin aslnda snf mcadelesi tarihi olduuna, emek sermaye elikisinin tm toplumsal ilikileri aklayan anahtar mesele olduuna, emek deer ve art deer teorilerine inanmak gerekmiyor. iler eziliyor deyince de, korkmayn kimse bu dier tezlere de zaman iinde inanr hale gelmek zorunda filan deil. Elimizi verince kolumuzu kaptracamz bir ey deil bu. iler eziliyor deyince bir virs beyninize sinsi bir ekilde yerleecek ve sizi iten ie tarihsel determinizme inanr hale getirecek deil. Kapitalizmin bu nemli sorununa, belki de kapitalizmin en temel iki belirleyici niteliinden biri olan bu soruna, sosyalistler sahip kyor diye Mslmanlar, slamclar daha ne kadar Fransz kalmakta diretecekler? 1980'den Bugne ilik Statsnn Yaad Byk Dnm

Bugn Trkiye artk TK'in 2010 verilerine gre insanlarnn % 77'sinin kentlerde yaad; alanlarnn % 61'inin cretli ya da yevmiyeli alan yani ii, % 5'inin iveren, % 20'sinin kendi hesabna alan (yani serbest alan ve yannda hi kimseyi ii olarak altrmayan), % 14'nn ise cretsiz aile iisi olduu bir lke. statistiklere aina olmayanlar iin aklam olaym, cretsiz aile iisi ile kastedilen aile iletmesinde cret almadan alan kii, ki bunlarn byk ounluu kk iftilik yapan hanelerin kadnlar ya da ocuklar. Trkiye'de krsal alanda kk iftiliin zellikle Krt corafyas istisna tutulursa son derece baskn olduunu biliyoruz. slam'n sosyal adaletiliinden bize ok kr ki kalan temel bir miras bu. Bergen de bu meseleyi Kray'dan alntyla iilemeye yumuak geiin bir nedeni olarak zikretmiti. Yani kendi hesabna alanlarn ve cretsiz aile iilerinin byk blm tarmda yani kk iletmeciliin direnen en son kalesi diyebileceimiz sektrde alyor, ancak bu kale de epey tasfiye oldu. 1980'de alan insanlarn % 50'si tarmda alrken bugn bu oran % 25'e kadar dt. Gelin size TK'in verilerinden hesapladm tarm d sektrlerde

alanlar arasndaki ii, patron, serbest alan oranlarna da vereyim ki durumun asl boyutunu daha iyi anlayn. Byle diyorum nk lkemizde ii-patron ilikisi yukarda saydm sebeplerden tr zaten tarm sektr dndaki bir fenomen. Bugn Trkiye'de tarm dndaki sektrlerde (yani sanayi, ticaret ve hizmet sektrlerinde) alanlarn % 78'i cretli ya da yevmiyeli ii, % 7'si iveren, % 13' kendi hesabna alan ve % 3' cretsiz aile iisi. Elimin altndaki ilk veri olduu iin mukayese etmek maksatl anaym, Almanya'da ii oran % 89, iveren oran % 5, kendi hesabna alan oran ise % 6. Grdnz gibi en "gelimi" kapitalist lkelerden birine epeyce yaklamz. 1980'de krsal blgelerde yaayan nfus toplam nfusun % 56's iken bugn bu oran % 23. Bu dnm bir mekan deiiklii gibi grmemek gerektiini anlatmaya altm. Bu deiiklik ayn zamanda byk lde u demek: iyi kt kendi tarmsal iletmesini ileten kk iftinin kente gelip ii haline gelmesi. Elbet kente gelip bir ekilde ii haline gelmeyip kendi iini kuran istisnalar var, ama yukarda toplam veriyi verdim zaten: tarm d sektrlerde alanlarn % 78'i cretli ya da yevmiyeli alan iiler.

Mesele sadece iilerin saysnn oransal olarak muazzam ekilde artmas da deil. 1970'lerin sonundan gnmze dnya deiti, bambaka bir dnya oldu. Keynesyen ekonomi tasfiye edildi ve birinci dnya savayla terk edilmi olan plak liberalizm, neoliberalizm adyla geri dnd. Byk kapitalistler kafa kafaya verdiler ve iilerin tm kazanmlarn tasfiye etmek iin 1940'lardan 80'lere uzanan keynesyen kapitalizmi tamamen dntrdler. Buna bir de 90lardan bugne kreleme eklendi. Kresellemenin fiili sonucu da iiler iin "dibe doru yar" oldu, yani sermaye dnya zerinde emek maliyetlerinin en dk olduu blgelere doru meyletmeye balad. Ve bu tm dnyadaki iilerin gelir ve alma koullarnn bu alardan dnyann en berbat lkelerindeki koullara doru geri ekilmesine ynelik bir bask oluturdu. Bugn tekstilde, konfeksiyonda ii olarak alan bir arkadanz varsa ve onunla i hayatna dair dertleiyorsanz, size muhakkak patronunun in'deki iilerin alma koullarna dair sk sk vaaz verdiini ve haklaryla yetinmeleri gerektiini telkin ettiini anlatmtr. Mehur argmandr, sermaye tm dnyada serbeste hareket edebiliyor biliyorsunuz, peki ya emek? Bu kresel olgular lkemize nasl yansd? sizlik artt, eskisi gibi kalc deil geici ve gvencesiz iler oald, taeronluk ve fasonluk her yan sard, devlet iletmeleri kapatld, cretler dt, sendikalar tasfiye oldu, kayt d iletmeler ve sigortaszlkta hibir azalma grlmedi, i saatleri artt, i kazalar oald Sigortal alanlarn yaklak % 40'nn asgari cret ald, TK'in kendi 2008 verilerine gre sanayide alanlarn % 10'unun ve hizmet sektrnde alanlarn ise % 7'sinin yoksul olduu bir lke artk Trkiye. Bunlar almalarna ramen yoksul kalanlar. Ayn oranlar ekonomik olarak aktif olmayanlarda % 14, i arayan fertlerde ise % 18'e kyor. Artk byle bir dnyada ve byle bir Trkiye'de yaarken ok genel bir takm iddialarla iileri tuzu kuru iddia etmek ya da bir dnemin dar bir ii aristokrasisini iaret edip iilerinin hepsi bugn hala o koullara sahipmi gibi imalarda bulunmak, kalkp besleme vs. demek epey yersiz kayor. Elbette ki ii dahi olamayanlar da var, kronik isizler var, evsizler var, sokak ocuklar var, hayat kadnlar var, zorunlu gle be parasz kentlere gelmek zorunda kalan Bergen'in and tampon mekanizmalar filan kalmayan yoksul Krtler var, sakatlar var, gayri-meru dnyaya bulap veya bulatrlp kaybolup giden hayatlar var, i bulamayp kuru kazanmak iin sokaklarda iportaclkla didinenler var Bu kesimler belki dzenin sillesini en ok yiyenler, ama daha kt durumdakiler var diye, iyi kt bir i bulmu, orbasn kaynatan, kt kanaat bir hayat iin gnde bilmem ka saat alp duran, her an iini kaybetme korkusuyla ba etmek zorunda olan iileri harcamak akla ziyan olur.

Bergen'in aslnda makul bir tezi ok zorladn sylemitim. Emek tarihine ilgim olduu iin Bergen'in nemsedii zanaatkar - byk sermaye/kapitalizm gerilimi benim de nemsediim ve ilgilendiim bir mesele. Sanayi kapitalizminin ngiltere'de 18. yzyln sonunda ortaya k srecinde kapitalizme kar en sk direnii gsteren grubun aslnda zanaatkarlar olduunu E. P. Thompson isimli ngiliz emek tarihisinden rendik aslnda. Dahas bu ngiltere'ye zg bir durum deil.

Avrupa Emek Tarihinde Zanaatkarlar

Daha az bilinen rnek Fransa'dr, ki "Bat" diye yaplan genellemenin iki vitrin lkesinden biri olan Fransa, aslnda kyden kente g gayet Trkiye'yi andran ekilde olduka yava deneyimlemitir. Zannedersem Fransz Devrimi'nin kendisini kyllere merulatrmak iin, aristokratlarn topraklarndan muazzam lekte kylye toprak datm yapmas bundan en temel faktrlerden biridir. Trkiye'de kentli nfus kyl nfusu 1980-85 aras getiyse, Fransa'da da ayn dnm fazla ncesinde deil, 1960'larda yaanmtr, bugn de Fransa'da kentlerde yaayan nfus Trkiye'ye yakndr, % 75-80 civarndadr. Bunu "Bat yle biz byleyiz" tarz hakl kayglarla yaplan karlatrmalarn, ou zaman birbirine referans veren bir takm abartl varsaymlara ve genellemelere dayandnn farkna varmamz iin anlatyorum. Asl konu zanaatkarlard. Emek tarihi asndan ok kymetli ancak fazla bilinmeyen bir kitap olan "Working-Class Formation" isimli kitapta, Katznelson, Sewell ve Perrot gibi nde gelen emek tarihileri -pek ok eyin yannda- zetle Fransa gibi "ii snf mcadelesinin" belki de mucidi denebilecek bir lkede aa yukar 1871'deki Paris Komn'nn kuruluuna kadar ii hareketinin en aktif kesimlerinin zanaatkarlar olduunu uzun uzun anlatrlar. Hatta Sewell u kadar net bir cmle kurar: "1871 Paris Komn'ne kadar Fransa'daki ii snf direnii tarihi, aslnda zanaatkar direnii tarihidir" (50). nk ayn ngiltere'de olduu gibi sanayi kapitalizmi karsnda en ciddi kayba urayanlar muhtemelen zanaatkarlardr ve bunun yannda direnebilmek iin n art olan rgtllk bilincine, zgvene ve toplumsal saygnla fazlasyla sahiptirler. Ve fakat ngiltere'de zanaatkarlar nasl ki 1830'lara gelindiinde tm mcadelelerine ramen byk sermaye karsnda yenilmiler ve fabrikalarda ya da atlyelerde ii haline getirildilerse, ayn sre Fransa'da da 19. yzyln sonlarnda gereklemitir. Osmanl/Trkiye iin benzer bir analizi grece yetkin ekilde yapan bilebildiim kadaryla fazla bir kii yok, aklma Kkmer'den baka bir isim gelemiyor. Kapitalizme kar Avrupa'nn terminolojisiyle solvari bir direni ortaya koyan bloun III. Selim dneminden itibaren ulema-esnaf-yenieri nderliinde kurulduunu, ilerleyen dnemde erafn bir blmnn ve halkn geni kesiminin bu cephede yer aldn, daha dorusu halkn bu slamc-doucu cephede yer almaktan baka aresi kalmadn savunan Kkmer'dir. Ve bu hakikaten zihin ac bir tezdir ki Bergen'in tezi de bununla paraleldir. Ancak bu kymetli tezi tarihi dondurmak pahasna zorlaya zorlaya bugn de net bir ekilde aklayan bir tezmi gibi sunmak, gstermeye altm gibi baka bir ey oluyor. Bugn Trkiye'de her eye ramen ahilik zihniyetinin tortular muhakkak ki bir yerlerde vardr. Hakszlktan uzak durmaya gayret eden, kendi mahallesinin garibann koruyan, kollayan, alanna patron gibi deil usta gibi, abi gibi abla gibi davranan esnafmz, kk reticimiz biliyoruz ki vardr. Saylar ne kadardr, o ayr bir soru ama olduka az olduunu sylesek ok yanl olmaz sanyorum. Zira ahlaklsn brakalm, genel olarak esnaf saysnn azaldn yukarda andm zaten. Ancak yine de bu ahlakn tayclar son derece nemlidir, kymetlidir, savunulmas ve bu zemini nasl oaltabiliriz diye zerine dnlmesi tabii ki gerekmektedir. Ama bunu yaparken, bu zayf da olsa varln srdrm damarn nemini vurgulayacam diye, ii kesimini toptan bir ekilde kapitalizmin beslemesi ve yanda ilan etmenin hi mi hi alemi yok.

slam'da Sosyal Adalet ve i Meselesi

Yaznn son blmnde ii meselesine ynelik duyarszln Mslman camiada ne yazk ki yukarda andm kimi sebeplerle yaygn olsa da, tamamen de es geilen bir husus olmadn ksaca gstermeye alacam. nemli yazarlarmzn bu hususa deindiini biliyoruz. Konuya sosyal adaleti bak asyla eilen birka nemli hocamz zikretmekle yetineceim. Dahas Bergen'in nc tezi olduunu sandm "sosyal adalet" kavramsallatrmasnn slam'a ya da Trkiye yerelliine yabanc olduu, ii snf ile irtibatl ve hatta sosyalizm ideolojisinden tretilmi bir tez olduu ithamnn isabetsiz olduunun kendiliinden gzler nne serilmi olacan dnyorum. ncelikli bu konuda benim grebildiim kadaryla en derinlikli ve kapsaml zmlemeyi bina eden Ahmet Tabakolu hocaya sz brakaym: slam iktisadnn ilkeleri, ncelikle Kuran ve Snnet gibi iki asli kaynaktan kmtr. 'Kul hakk'na nem ve ncelik veren bir sistem kurmay amalayan bu ilkeler israfn bertaraf edilmesi, iktisadi ve siyasi bamszln salanmas, mlkiyetin yaygnlatrlmas, itimai adalet, gvenlik ve refah eklinde zetlenebilir. (slam ktisadna Giri, 23) slam ekonomisinin topluma ilikin hkmleri sosyal adalet olarak ifade edilebilir. slam'n sosyal ve iktisadi ilkelerinden en nemlisi toplumculuk (cemaatilik)tur. (slam ktisadna Giri, 66) Hz. Peygamber emei kiralayanla emei kiralanan arasnda, hukuki statleri ne olursa olsun, tketim tarz ve hayat standard bakmndan farkllk olmamasn istemitir (Buhari, man, 22). (slam ktisad, 132)

Gelin imdi de Hayrettin Karaman hocann ii-iveren ilikilerini deerlendirdii bir makalesinden u alntlar inceleyelim:

slam'a emek konusunda imdiye kadar bir ok eletiri yaplmtr. Bu eletiriyi yapanlar yukarda belirttiimiz gei dnemi ve ideal slam iktisad ayrmlarn hesaba katmadklar gibi bunlar birbirine kartrmlardr. Sonuta slam'n ii sendikalarna, grev hakkna, toplu pazarla ve dier ii haklarna iyi gzle bakmad sanlmtr. Burada slam' anlamayanlar kadar anlatamayanlarn da kusuru olmaldr. (slam ktisad, 138) Yalnz Allah'a kulluk temel zerinde durur veya bu hedefe vasta ile ulalabilir: 1 - Maddi ve manevi, hukuki ve iktisadi tam hrriyet, 2 - nsanlar arasnda eitlik, 3 - Sosyal dayanma. (slam'da i-veren Mnasebetleri, 12)

lerde ele alacamz sosyal adalet bu esasa (dayanma, hrriyet ve eitlie) dayanr, insani adalet de bunlarla gerekleir. Bunlar olmadan insanolunun urunda yaratld hedefe varmas mmkn deildir. (slam'da i-veren Mnasebetleri, 23)

Sabri Orman hoca ise konumuza ilikin bir makalesinde ok daha keskin bir zmleme sunar. Faiz yasann mikro ekonomik ynnn hep incelendii ve vurgulandn ancak

Halbuki slam'da devlet, tam manasyla sosyal devlettir ve sosyal adalet onun ba hedefidir. (slam'da i-veren Mnasebetleri, 72)
10

makro ekonomik ynnn daha az irdelendiini syler. Faizin makro adan fark edilmeyen nemli bir zararnn, ii-patron ilikisini ekonomik hayatta hakim iliki haline getirmesi olduunu syler. Bu durumun gelir dalmnda yaratt dengesizlik yannda, snfsal ve kltrel blnmeler yarattn, toplumun ok byk ounluunun ufak bir aznla baml haline gelmesi sonucunu dourduunu, ekonomik alanda demokrasi sorunu yarattn anlatr. Buna ilaveten "iktisadi iktidar ellerinde bulunduran kesimlerin bunu siyasi iktidar etkilemek iin de kullanmak isteyecekleri izahtan vareste bir husustur" (168). Orman'n yazsndan iki uzun alnt nakledelim:

Burada sorulacak soru udur: Acaba her ikisi de iyi mminler olan ii ile patron karde olmay becerebilecekler midir? Samimi mminler olarak iyi niyetle bunu yapmak isteyeceklerini bekleyebiliriz. Fakat bunu her iki taraf da tatmin edecek ekilde gerekletirebilecekleri hayli phelidir. Peki bu durumun sebebi nedir acaba? eitli sebepler saylabilir, fakat en azndan bir tanesi ii-patron elikisi ve bunu amann zorluudur. Basite sylersek, ii ile patron, mevcut stat devam ettike, karde olamaz. Yukardaki ayetin [Hucurat 49/10] makes bulabilecei en iyi ortam bu elikinin ortadan kalkt veya en aza indii, yani ne iinin ne patronun olduu ya da bunlarn genel nfus iindeki oranlarn ihmal edilebilir bir dzeye dt bir ortamdr. O halde mminlerin kardeliiyle ilgili ayet iisiz ve patronsuz bir ekonomik yapy davet ediyor diyebiliriz. Ya da dier eylerin yan sra, bu ayetin makes bulabilmesi iin byle bir ekonomik altyapya ihtiya var demektir. (168-169) slam toplumunun vasat, yani orta yolcu, dengeli, mutedil bir toplum olmas gerektiine dair olan ayetin [Bakara 2/143] durumu da yukarda tasvir edilen artlar muvacehesinde ok parlak deildir. gcnn dorudan, btn nfusun ise dolayl olarak iinde yer ald baml alan-iveren ve ya iipatron elikisini yaayan bir toplumun ise byle bir toplum olmad aktr. (169)

Hocalarmzdan bu alntlarn bir eylere iaret ettiini zannediyorum. En azndan sosyal adalet kavramnn sosyalizmden apartlm bir kavram filan olmadna lle tercih edilecekse sosyal yerine itimai de denebilir. Biz bu meseleye dair yaptmz tartmada itimai kelimesinin pek ok kii tarafndan anlalmama riski dolaysyla hafif bir elitizm arm tayabilecei iin sosyal kelimesini tercih edelim demitik. ilik halinin ve bu halin gebe olduu skntlarn, zulmlerin nasl alabilecei ise ayr bir konu. Hocalarmzn de bir tr ortaklk sisteminin, ii-iveren sistemi yerine kurulmas gerektiine iaret ediyorlar. Bu konuda ben de hi net deilim, nk ciddi iktisat bilgisi gerektiren ok karmak meseleler ve daha nemlisi tartmann orada boulmamas gerektii kanaatindeyim. e iilik statsnn muhtemel hakszlklara ve maduriyetlere gebe bir stat olduunu kabul ederek balayabiliriz. Kapitalizmi daha iyi analiz etmeye gayret edebiliriz. Bu analiz gayretinde batda u an hakim ve dolaysyla ideoloji deilmi gibi grnen liberal iktisat ideolojisinin kaynaklarndan baka kaynaklardan da beslenme gibi bir kaygy gndemde tutabiliriz. i-patron ilikisinde muhtemel maddi hakszlklarn yannda, insan haysiyetini de zedeleyen riskler barndrdn, mevzunun maddi bir meseleden ibaret olmadn grebiliriz. verenlerin iilerine kar ellerinde bulunan iktidar yznden rububiyet eilimine yenik dmelerinin apak ve ciddi bir ihtimal olduunu gzlemleyebiliriz. Ve alternatif tartmasnda boulmak yerine, iilerin muhtemel hak araylarna ve taleplerine ya da tersinden iverenlerin muhtemel adaletsizliklerine kar daha duyarl olmaya gayret edebiliriz.

Sonu Yerine

11

Her eyin tesinde iki yzyl akn bir dnemdir bat dediimiz sistem Tabakolu hocann da dedii gibi byk oranda kapitalizmdir. Ve "bat" oktandr batda olmaktan km, dnyaya da lkemize de sirayet etmitir. Ve bu kapitalizm dediimiz sistem epey karmak olmakla birlikte aktr ki ii-patron ilikisi ile gbeinden baldr. Biz merceimizi kapitalizmin d smrsne odakladk, ancak kapitalizmin bir i smr de yaratt ve bu smrnn onun baat zelliklerinden biri olduu aikardr. Trkiye "emperyalist bir blok olarak Bat"nn bir paras olmasa da, "kapitalist bir dnya sistemi olarak Bat"nn bir paras olal epey oldu. Artk merceimizi d smrden ayrmadan, i smrye de az buuk evirmemizin vakti geldi. Zira Mustafa zel hocann ok veciz ekilde ifade ettii zere iktisadi bir sistemi alp uygulamak o sistemin arka planndaki tanrlara boyun emek gibidir:

Ve camii hocalarmzn tekrarlamay ok sevdikleri zere inand gibi yaayamayan, yaad gibi inanr olur. Bu bakn izinden gidip de "senin dediin kesim daha ok madur, yok benim dediim kesim daha ok madur" gibi pek de anlaml olmayan bir tartmayla birbirimize girmek yerine sadece kitabi olmayan, gndelik hayattan da beslenen bir bilgiyle hakly hakszdan, maduru zalimden ayrmamz gerekiyor. Gerekiyor ki, daha dn alt fabrikada hakkn arad iin iinden atlm, 7-8 ay isizlik ile boumu bir dostumun bana hatrlatt gibi, hibir ey olmasa en azndan Hz. brahim'e su tayan karnca gibi tarafmz doru belli etmi olalm.

Hicretten sonra Medinedeki pazar yerlerini dolaan Hz. Peygamber, bunlarn mminler iin uygun yerler olmadn ifade etmiti. O pazarlarn ahkmna gre hareket etmek adeta pazara egemen olanlarn tanrlarna boyun emek gibiydi. (Nisan 2010, Anlay Dergisi, 83)

12

KAYNAKLAR

Katznelson, Ira ve Aristide Zolberg. Working-Class Formation. Princeton: Princeton University Press, 1986. Keyder, alar. Trkiye'de Devlet ve Snflar. stanbul: letiim Yaynlar, 2003. Orman, Sabri. ktisat, Tarih ve Toplum. stanbul: Kre Yaynlar, 2010.

Karaman, Hayrettin. slam'da i-veren Mnasebetleri. stanbul: Marifet Yaynlar, 1981. Hoca makalesini internet sitesine de koymu, u linkten okunabilir: http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/meseleler/0301.htm

Tabakolu, Ahmet. slam ktisad. stanbul: Kitabevi, 2005.

Tabakolu, Ahmet. slam ktisadna Giri. stanbul: Dergah Yaynlar, 2008. stn, Mahmut. "Trkiye i Snfna Bakarken," Praksis 8, 227-254.

zel, Mustafa. "Medine Pazarindan Msiada." Anlayi Dergisi 83, Nisan 2010. http://www.anlayis.net/makaleGoster.aspx?dergiid=&makaleid=2674

Kkmer, dris. "Batlama" Dzenin Yabanclamas. stanbul: Balam Yaynclk, 2002.

Thompson, Edward P. ngiliz i Snfnn Oluumu. stanbul: letiim Yaynlar, 2004. VERLER N

Almanya verisi iin: EUROSTAT http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/product_details/dataset?p_produ ct_code=LFSA_EGAPS

Radikal. "te Trkiye'deki Asgari cretli Manzaras", Radikal Gazetesi, (06 Aralk 2010). http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1031530& CategoryID=80 TK, "gc statistikleri - stihdam Edilenlerin Yllar ve Cinsiyete Gre teki Durumu statistikleri." http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=25&ust_id=8

TK, 2008 Yoksulluk almas Sonular, TK Haber Blteni Say 205, (01 Aralk 2009). http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=4151

13