PRIRUNIK za LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ

Kako unaprijediti proces ekonomskog razvoja na lokalnom nivou

Drugo revidirano izdanje

AGENCIJA ZA LOKALNE RAZVOJNE INICIJATIVE

GORADE 2006

(c) 004, 006 ALDI u.g. PRIRUNIK ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ Kako unaprijediti proces ekonomskog razvoja na lokalnom nivou Prvi put objavljeno u 004. godini Prethodno izdanje objavljeno pod nazivom: Prirunik za Lokalni ekonomski razvoj: Kako zapoeti proces participativnog lokalnog ekonomskog razvoja (c) ALDI, decembar 004. Drugo revidirano izdanje Decembar 2006. Izdava: Tira: Dizajn: Udruenje graana za lokalne razvojne inicijative ALDI u.g. 1000 kopija Mursel Musabai

tampano u Bosni i Hercegovini ALDI Agencija za lokalne razvojne inicijative Panorama b.b. 7 000 Gorazde Bosna i Hercegovina Internet: www.aldi.ba Projekat: Nova uloga NVO u procesu dizajniranja javnih politika u BiH

Prirunik Kako unaprijediti proces ekonomskog razvoja na lokalnom nivou kreiran je tokom rada na projektu Nova uloga NVO u procesu dizajniranja javnih politika u BiH, koji je finansiran od strane Delegacije Evropske komisije u Bosni i Hercegovini, kroz projekat u okviru Evropske inicijative za razvoj demokratije i ljudskih prava (EIDHR). Ovaj dokument je sainjen uz finansijsku pomo Evropske unije. Sadraj ovog dokumenta je iskljuiva odgovornost Aldi u.g i ni pod kojim okolnostima se ne moe smatrati da odraava poziciju Evropske unije.

Sadraj
UPOZNAVANJE UVOD POJAM LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA I POGLAVLJE: BOSNA I HERCEGOVINA I LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ 1. 2. TRANZICIJA BOSNE I HERCEGOVINE TRANZICIJA ULOGE OPINSKE ADMINISTRACIJE 2.1. 2.2. Promjene u organizaciji opinske administracije nakon 1995. godine Opinska adminstracija nakon 2005. godine 11 12

5 7 8 

II POGLAVLJE: PRIORITETI KOJI TREBAJU BITI ISPUNJENI AKTIVNOSTIMA NA LER-U 1. PRIORITETI GRAANA, PRIVATNOG I JAVNOG SEKTORA 1.1. 1.2. 1.3. Kljuni prioriteti graana Kljuni prioriteti poslovnog sektora Kljuni prioriteti lokalnog vladinog sektora 5 5 7 8 29   5 6 7 8 39 4 4 46 46 46 48 50 50 50 5 5 5 5 5 54 54 56

III POGLAVLJE: KORACI KA EFIKASNOM LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU UVOD 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 2. 2.1. 2.2. 2.3. STVARANJE PARTNERSTVA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ Identifikacija partnerstva Primjer Lokalne akcione grupe (LAG) Stvaranje partnerstva meu vladinim institucijama Primjer Rezolucija Parlamenta BiH Stvaranje partnerstva izmeu javnog i privatnog sektora Pregled motiva za ukljuivanje u partnerstvo za lokalni razvoj Identifikacija kljunih osoba za rad na LER-u KREIRANJE PLANA ZA LER Procjena trenutne pozicije opine Strategija kao kljuna komponenta LER-a Kreiranje plana za LER

3. KREIRANJE MEHANIZMA ZA ADMINISTRACIJU LER-A 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. Formiranje tijela za LER Kreiranje mehanizma za komunikaciju aktivnosti na LER-u Stvaranje jasnih pozicija unutar tima za LER Kreiranje mehanizma za monitoring aktivnosti na LER-u

4. IMPLEMENTACIJA AKTIVNOSTI NA LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU 4.1. Selekcija aktivnosti 4... Instrumenti za otklanjanje trenutnih nedostataka 4.1.2. Instrumenti koji stvaraju potencijale za budui razvoj 4.1.3. Instrumenti koji direktno utiu na unaprijeenje poslovne klime 4..4 Instrumenti direktne podrke privatnog sektora 4.2. Predlaganje aktivnosti za LER 4.. Organizacija aktivnosti 4.4. Provoenje aktivnosti na LER-u Dodatak treem poglavlju: Primjer Plana dvosmjerne komunikacije izmeu odjela za LER i graana

IV POGLAVLJE: PRIMJENA INSTRUMENATA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ 1. UVOD O INSTRUMENTIMA LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA 2. SPECIFINOSTI INSTRUMENATA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ 2.1. Efekti djelovanja pojedinih instrumenata LER-a 3. KREIRANJE USLOVA ZA POVEANU ATRAKTIVNOST OPINE ZA INVESTITORE 3.1. Najznaajnija pitanja na osnovu kojih inostrani investitor donosi odluku o ulaganju 6 6 64 65 68

Pregled tabela i slika

Tabela  Tabela  Tabela  Tabela 4 Tabela 5 Tabela 6 Tabela 7 Tabela 8 Slika 1 Slika 2 Slika 3 Slika 4 Slika 5 Slika 6 Slika 7 Slika 8 Slika 9 Slika 10 Slika 11 ema  Okvir  Okvir  Okvir  Pregled trenutne strukture opinskih slubi u BiH (2005. godina) Pregled pojedinih nadlenosti lokalne samouprave prije i nakon donoenja Zakona o lokalnoj samoupravi Pregled generalnih i specifinih prioriteta graana koji su bitni u procesu kreiranja ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja Potencijalni uesnici u Javno-privatnom partnerstvu Razlike izmeu savremenog i tradicionalnog menadmenta Razlike izmeu instrumenata Lokalnog ekonomskog razvoja Uticaj instrumenata Lokalnog ekonomskog razvoja na konkurentnost lokalnih biznisa Odnosi izmeu cijene i efekata pojedinih instrumenata LER-a ematski prikaz tokova LER-a u netrinom i trinom modelu Unutranja organizacija opine u BiH prije 1990. godine Tranzicija uloge opine u BiH ematski prikaz donoenja odluka o aktivnostima na LER-u ematski prikaz koraka u Lokalnom ekonomskom razvoju Pregled selektovanih gradova u BiH prema procijenjenom BDP po glavi stanovnika, mart 2004. godine (u KM) Pregled selektovanih opina po postotku zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Ekonomski planovi i strategije u praksi Okvir za komunikaciju unutar aktera u Lokalnom ekonomskom razvoju Grafiki prikaz opina u BiH primaoca SDI u pojedinanim iznosima veim od milion KM (zbirni podaci za period 1994 2003. godina) Grafiki prikaz opina u BiH primaoca SDI u oblasti usluga u pojedinanim iznosima veim od milion KM (zbirni podaci za period 1994 2003. godina) Primjer SWOT analize Deklaracija Opinskog vijea o Lokalnom ekonomskom razvoju Vizija razvoja opine Gorade (2002 2012) Strateki prioriteti opine Gorade 21 23 27 32 49 62 63 64 17 18 19 29 30 40 42 43 47 67 68 39 34 44 45

PRILOZI UZ PRIRUNIK ZA LOKALNI RAZVOJ Tabela  Tabela  Pregled opina u BiH prema selektovanim ekonomskim indikatorima (2005. godina) Pregled opina u kojima su zabiljeene SDI u individualnom iznosu veem od milion KM (u 000 KM) 71 74

PRIRUNIK ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ

KAKO UNAPRIJEDITI PROCES EKONOMSKOG RAZVOJA NA LOKALNOM NIVOU

Predgovor za

drugo izdanje

Ovaj prirunik govori o tome kako se boriti sa problemom ekonomske nerazvijenosti opina. U 2004. godini, nakon viegodinjih iskustava u radu na unaprijeenju ekonomskog razvoja u ekonomski nerazvijenim podrujima Bosne i Hercegovine, ALDI je objavio prvi domai Prirunik o lokalnom ekonomskom razvoju. Prirunik je publikovan sa namjerom da proiri domae znanje o procesu participativnog Lokalnog ekonomskog razvoja, koje je neophodno prilikom dizajniranja konkretnih rjeenja problema koji oteavaju proces Lokalnog ekonomskog razvoja. U decembru 2005. godine ALDI je zahvaljujui razumijevanju i podrci Delegacije Evropske komisije u BiH zapoeo implementaciju projekta Nova uloga NVO u procesu dizajniranja javnih politika u BiH. Osnovni ciljevi ovog projekta jesu jaanje svijesti graana, posebno mladih, o potrebi za kvalitetnijim javnim politikama, jaanje kapaciteta NVO za uestvovanje u procesu dizajniranja javnih politika i jaanje mehanizama lokalnih vladinih institucija za razvoj kvalitetnih javnih politika. Zahvaljujui ovom projektu, omoguen je rad osoblja na revidiranju i dopuni prvog izdanja prirunika, kako bi prirunik prilagodili svima zainteresovanim za unaprijeenje lokalnog razvoja u Bosni i Hercegovini. Drugo izdanje Prirunika za lokalni ekonomski razvoj namjenjeno je svima koji ele doprinijeti lokalnom razvoju, ali i onima koji ele detaljnije istraiti uzroke razlika u nerazvijenosti opina u Bosni i Hercegovini. Lokalni ekonomski razvoj je meu najveim prioritetima opinske administracije i graana pa ga je nemogue odvojiti od pitanja dizajniranja javnih politika na lokalnom nivou. Izdanje prirunika koje je pred vama, imae priliku koristiti slubenici u svim opinama u BiH, predstavnici lokalnih politikih partija, nevladinih organizacija i lokalnih medija.

U Goradu, 28. decembra 2006. godine Vildana Kadri

0



UPOZNAVANJE

UVOD
Proces globalne ekonomske integracije ima sve vei uticaj na nacionalne politike razvoja, koji je veoma teko kontroliran primjenom tradicionalnih instrumenata ekonomskog razvoja. U 21. stoljeu postaje veoma teko planirati ekonomske ciljeve na dravnom nivou. Posljedica globalizacije je da blagostanje svake opine postaje izuzetno zavisno od trendova i promjena na globalnom tritu. Integracijom u svjetsku ekonomiju, drava se suoava sa pojavom odliva kapitala, investicija i radnih mjesta iz regija i gradova koji su manje konkurentni u odnosu na druge gradove i regije vee konkurentnosti. Integracijom u svjetsku ekonomiju, natjecanje u konkurentnosti izmeu regija i gradova proiruje se na sve regije i gradove drava koje su integrisane u svjetsku ekonomiju. Zahvaljujui slobodnom djelovanju trita, u trinoj utakmici bez ikakvog uplitanja drave, profitiraju oni koji imaju vee trine prednosti u odnosu na one koji ih nemaju. U takvom scenariju dobitnici su bogatije i vie razvijenije regije ili gradovi u odnosu na one manje razvijene. Na taj nain, ekonomska nejednakost izmeu regija, sve se vie poveava. Integracijom nacionalne ekonomije u svjetsko trite, nejednakost meu gradovima se ne smanjuje, ve suprotno. Da bi se pronaao odgovor na ovaj ekonomski, ali i drutveni problem, postalo je oigledno da je potrebno da kreatori nacionalne razvojne politike posvete posebnu panju pitanju ta se deava na lokalnom nivou, te da kreiraju takve instrumente koji e pomoi pogoenim lokalnim zajednicama da lake prebrode probleme koji oteavaju ekonomski i drutveni napredak. Tokom 1960-tih godina drava je koristila instrumente koji su imali za cilj privlaenje mobilnih industrijskih investicija, stranih direktnih investicija i investicija u teku industriju u podruja koja su biljeila ispodprosjene ekonomske rezultate. Od 1980-tih godina drave nastoje pomoi lokalnim zajednicama kroz ouvanje i rast postojeeg lokalnog biznisa i politike privlaenja investicija ciljano ka pojedinim sektorima ili geografskim podrujima. Instrumenti ove faze lokalnog ekonomskog razvoja bili su direktna plaanja pojedinim firmama, poslovni inkubatori, savjeti i treninzi za mala i srednja preduzea, tehnika podrka, podrka zapoinjanju posla i izvjesne investicije za teku infrastrukturu. Posljednjih godina fokus se pomjera ka stvaranju poslovnog okruenja koje je povoljnije za poslove, posebno ka investicijama u laku infrastrukturu, javno/ privatnom partnerstvu, umreavanju i podravanju investicija privatnog sektora za javno dobro. Kako bi se ovo postiglo opine i gradovi su obezbijedili konkurentsku lokalnu investicionu klimu, podrali i ohrabrili umreavanje i saradnju, ohrabrili obrazovanje i trening radne snage, podravali poboljanja kvaliteta ivota. 

Meutim, ne moe svaka lokalna zajednica danas primjeniti instrumente koji su trenutno u modi, jer se lokalne okolnosti razlikuju i mogue je da je za neki grad bolja kombinacija politika iz dvije ili ak sve tri faze nego strategija iz samo jedne. Ono to je dobro za jedan grad ne mora biti jednako dobro za drugu opinu iz razloga koliko je ona ve razvijena i ime raspolae. Stoga, za svaku opinu/grad je potrebno pripremiti poseban, specifian program, kreiran prema njegovim prednostima i nedostacima, a uzimajui u obzir potencijalne mogunosti i rizike. Vie u narednim poglavljima. Nacionalne ekonomske strategije i ciljevi fokusirani su sve vie na stvaranje jednakih uslova za sve uesnike u poslovnom sektoru i to podjednako za domae i inostrane pojedince ili preduzea. Prihvatajui takav koncept u nacionalnim ekonomskim strategijama nemogue je posvetiti dovoljno panje svakoj manje razvijenoj ili nerazvijenoj lokalnoj zajednici i instrumentima za njihov brzi ekonomski razvoj. Voene principom efikasnosti modela trine ekonomije, pitanje razvoja odreene lokalne zajednice ostavljeno je trinom mehanizmu. Da li e neka lokalna zajednica uspjeti poveati zaposlenost i ekonomski rast vie ili manje nego druge lokalne zajednice u dravi nije odgovor koji se moe pronai u vladinim strategijama ve upravo unutar same lokalne zajednice. Pojam Lokalnog ekonomskog razvoja Nakon trideset godina provoenja ekonomskih politika u cilju ostvarivanja izbalansiranog i odrivog razvoja nacionalne ekonomije, zapadne ekonomije su kreirale model lokalnog ekonomskog razvoja koji je zasnovan na iskustvu da ekonomski napredak pojedinog podruja prvenstveno zavisi od poslovnog okruenja i sposobnih pojedinaca koji koritenjem zemlje, kapitala i ljudi mogu uticati na unaprijeenje ekonomskih aktivnosti u lokalnoj zajednici. Zasnovano na ovim principima dolo se do zakljuka da je unutar lokalnih zajednica potrebno razviti proces koji bi podstakao stvaranje takvog poslovnog okruenja koje bi omoguilo: Podsticaj za otvaranje novih malih i srednjih preduzea, koja su neophodna za otvaranje novih radnih mjesta i generisanje nove dodatne vrijednosti; Podsticanje novih poduzetnika za ulazak u privatni biznis; i Privlaenje domaih i inostranih kompanija za ulaganje u lokalnu zajednicu. Proces unutar lokalne zajednice koji bi omoguavao sistematian pristup u kreiranju i razvoju podsticajnog i privlanog okruenja za razvoj poslovanja nazvan je Lokalni ekonomski razvoj (LER). Da bi se obezbijedila bolja ekonomska pozicija lokalne zajednice kroz vie radnih mjesta, bolje plaene i raznovrsnije poslove, nova preduzea i novu proizvodnju proizvoda, potrebno je da se dese odreene promjene/unaprijeenja u: Ekonomskoj perspektivi lokalne zajednice (strateke investicije kao to su novi putevi, plinovodi, kole-fakulteti, optiki kablovi, internet, industrijske zone, turistiki objekti) koje omoguavaju razvoj biznisa koji zbog nedostatka razvijene infrastrukture nisu mogli biti predmet poslovnih planova; Fizikoj ili socijalnoj infrastrukturi (novi prostori, objekti, objekti socijalne infrastrukture, nove kole), na osnovu kojih se stvara dodatni prostor za uspostavljanje ili razvoj biznisa; Trenutnoj poslovnoj klimi lokalne zajednice kroz nove usluge opinske administracije, lokalnu deregulaciju, lokalne propise o obavljanju biznisa, novim uslugama za trenutne i potencijalne poduzetnike u cilju kreiranja podsticajnog okruenja za uspostavljanje ili razvoj biznisa, te 

 U planovima i praksi direktne podrke aktivnostima poslovnog sektora kroz obezbjeivanje graevinskog zemljita, objekata, fiskalne podsticaje i finansijske podsticaje. U okviru procesa Lokalnog ekonomskog razvoja, lokalna zajednica nastoji uticati na unaprijeenje u oblastima bitnim za motiviranje pojedinaca za veim vlastitim angaovanjem u poslovnom sektoru. Zahvaljujui karakteristikama procesa Lokalnog ekonomskog razvoja da motivira pojedinca kljunog donosioca ekonomskih odluka u lokalnoj zajednici, LER je postao osnovni instrument kojim vladine institucije na lokalnom nivou mogu uticati na pravac ekonomske budunosti lokalne zajednice.

4

5

PRVO POGLAVLJE Bosna i Hercegovina i Lokalni ekonomski razvoj

1. TRANZICIJA BOSNE I HERCEGOVINE Unaprijeenje trine ekonomije i proirivanje uloge graana u procesu kreiranja javnih politika najbolji su garant prosperiteta. To je jedan od osnovnih ciljeva Evropske unije koja ga nastoji ostvariti, izmeu ostalog i pomaui tranziciju zemalja zapadnog Balkana kojom nastoje da uspostave institucionalni okvir za ekonomski i drutveni razvoj koji omoguava potpunu integraciju u Evropsku uniju. Tranzicija obuhvata procese prelaza sa modela netrine na model trine ekonomije, odnosno sa dravnog (administrativnog) reguliranja ekonomskih aktivnosti na slobodno kreiranje ekonomskih aktivnosti. Praktino, nakon planetarnog sloma socijalistikih ekonomija, gotovo sve bive socijalistike zemlje u veem ili manjem intenzitetu nalaze se ili su ve prole kroz ovaj sloeni proces. Naime, osim to sadrinski obuhvata sve segmente sistema privreivanja i ureenja dravne zajednice, tranzicija nije jednokratan in, ve pretpostavlja, kroz dui period, preduzimanje niza aktivnosti i poteza u privredi i drutvu, ije je ishodite utemeljenje trinog sistema privreivanja i demokratskog politikog sistema. Nunost tranzicije privrede u BiH na trine osnove proizala je iz injenice da je Ustav normirao trini sistem privreivanja, i da postojee stanje i odnosi u tokovima proizvodnje nisu bili kompatibilni sa ustavnim odreenjem prirode ekonomskog sistema BiH. Upravo slijedei ope elemente ekonomskog sistema, prepoznaju se kljune take tranzicije ekonomije koje imaju za posljedicu promjenu vlasnike strukture, organizacije i usmjeravanja privrednih tokova, te inoviranu ekonomsku ulogu drave. Osnovni i prvi korak u procesu tranzicije jeste izmjena vlasnike strukture dravnih preduzea i njena privatizacija. Slijedei koraci su promjena fiskalne politike, liberalizacija i stvaranje zakonskog okvira za slobodno bavljenje poslovnim aktivnostima kako za domae tako i za inostrane kompanije, te deregulacija i smanjivanje uloge drave u kreiranju ogranienja koja su sputavala razvoj trinih mehanizama. Graani BiH vie od pedeset godina nisu imali gotovo nikakav kontakt sa privatnim vlasnitvom, pa su u tom pogledu ostali uskraeni da osjete svu slast i gorinu vlasnitva. Sada oni vide priliku da e se pojaviti kao nosioci privatnog vlasnitva, gdje time dobijaju potvrdu vlastite sposobnosti, ekonomsku legitimaciju, uvjereni da e im zbog toga biti bolje. Ljudi ele da se provjere i potvrde kao vlasnici, poduzetnici, menaderi, uspjeni u svom poslu i slino. Pri tome zaboravljaju da moe doi i do ekonomskih padova i velikih razoarenja. 6

Lokalna uprava ne moe sama vriti Lokalani ekonomski razvoj. LER treba da je napor razliitih sektora, ukljuujui nevladine organizacije, poslovni sektor i graane. Privatna preduzea su ta koja stvaraju dobrobit u lokalnim zajednicama, ali uspjeh njihovog poslovanja zavisi od povoljnosti lokalnih uslova koji utiu na poslovanje. Lokalne vlade imaju kljunu ulogu u stvaranju uslova za uspjeh poslovanja, dok su graani u lokalnoj zajednici bitni za cijelokupan proces jer od njih znaajno zavisi koliko e lokalna javna administracija biti angaovana na stvaranju povoljnih uslova za lokalni razvoj. Tako su za LER zadueni lokalna uprava, privatni sektor i sami graani, odnosno - svi oni koji imaju interes za lokalni ekonomski razvoj. Kako je lokalni razvoj zavisan od svih navedenih faktora, anse za uspjeh u lokalnom razvoju se poveavaju, poveavanjem njihove meusobne saradnje. Iskustvo je pokazalo da se znatno slabiji rezultati postiu ukoliko je strategija LER-a u formulaciji u sprovoenju samo stvar lokalne vlasti, a bez uea ostalih. Znaaj zajednikog rada ogleda se u slijedeem: Angauju se vei resursi, jer se strategija ne ograniava samo na sredstva lokalne vlasti, ve svi akteri ulaze u strategiju sa svojim resursima (kapitalima, preduzetnitvom, radnom snagom itd), a pod pretpostavkom da doive rad na strategiji kao i sopstveni proces, tj. proces u kome uestvuju u svom najboljem interesu i sa punom snagom; Angauje se znanje svih aktera, a ne samo predstavnika lokalne vlasti; o lokalnoj ekonomiji svakako bolje informacije imaju predstavnici biznisa nego politiari i slubenici lokalne vlasti; Poveava se povjerenje i lokalne javnosti i inilaca sa nacionalnog i meunarodnog nivoa u proces u kome dobrovoljno uestvuju i lijepo sarauju svi relevantni akteri. Jer, transparentnost poveava kredibilnost, a kredibilnost poveava podrku svih koji mogu da pomognu. Vladine institucije na dravnom nivou nastoje obezbijediti ravnopravne uslove za svakoga ko se eli ukljuiti u privatni biznis, a lokalne zajednice se takmie za to bolje ekonomske rezultate kako bi ivot u njihovim sredinama bio bolji i kvalitetniji. Ova potreba kako je ranije pojanjeno moe se podrati u okviru sistemskog procesa unaprijeenja lokalnog razvoja. Prije 1989. godine Bosna i Hercegovina nije imala tako izraenu potrebu za aktivnostima na lokalnom ekonomskom razvoju u smislu LER-a kako se danas definie. To ne znai da stanovnici lokalnih zajednica nisu imali potrebu za unaprijeenjem ekonomskog poloaja, ve neto sasvim drugo. Prije 1989. godine, lokalne zajednice nisu imale mogunosti da se bave Lokalnim ekonomskim razvojem iz nekoliko kljunih razloga: Na nivou drave kreirani su ekonomski planovi koji su se proimali sve do nivoa lokalne zajednice. Ovakvi ekonomski planovi kreirani u centru davali su jasnu sliku ekonomske perspektive lokalne zajednice. Uobiajeni primjer za ovakve aktivnosti jeste da su se u politikom centru donosile odluke hoe li se ili ne u jednoj lokalnoj zajednici graditi nova tvornica, osnivati novo preduzee, proizvoditi vee koliine proizvoda ili finansijski podrati nove investicije u fiziku infrastrukturu za potrebe dugogodinjih ekonomskih planova. Lokalne opinske administracije generalno nisu bile obavezne uticati na tokove ekonomskog razvoja u opinama ve je njihova uloga bila prvenstveno odravanje mehanizma za kontrolu, administraciju i monitoring rada lokalnih preduzua, te pruanje administrativnih usluga. Privatna inicijativa u smislu slobodne trine ekonomije prije 1989. godine bila je zabranjena. Pojedinci, bez obzira na njihove vlastite elje za bavljenjem biznisom, znanja i sposobnosti, posjedovanje kapitala i tehnologija, nisu mogli osnovati i registrovati preduzee koje bi iskljuivo na osnovu odluka vlasnika-pojedinca zapoljavalo nove radnike i proizvodilo nove proizvode i usluge. Iz tog razloga od strane privatnog sektora nije bilo potrebe za njihovim ukljuivanjem u aktivnosti koje bi doprinosile boljem ekonomskom poloaju lokalne zajednice. 7

 Graani su mogli uticati na unaprijeenje ekonomskog poloaja opine jedino kroz politiki proces politikim angaovanjem. Na taj nain graani koji su vie dopirali na ljestvici politikih nivoa mogli su vie doprinijeti da njihova opina ili opina za koju se oni zalau zauzme povoljniji poloaj unutar dravnih ekonomskih planova. Sve druge inicijative graana jednostavno nisu mogle biti ostvarene jer nije postojao drugi mehanizam putem kojeg bi graani ostvarili svoje ekonomske ciljeve. U tom periodu, zahvaljujui politikom sistemu koji nije dozvoljavao ekonomske slobode pojedinaca, nije bilo potrebe za aktivnostima na Lokalnom ekonomskom razvoju. U takvom drutvenom ureenju, aktivnosti na ekonomskom razvoju su funkcionirale na nain kako je jednostavno prikazano na slici .a.
Slika 1. ematski prikaz tokova LER-a u netrinom i trinom modelu DONOENJE ODLUKA (POLITIKA PARTIJA/JE) DRAVA MJERE POLITIKE DIREKTNI UTJECAJI DONOENJE ODLUKA (POJEDINAC) ODLUKE ZA LER

ZADOVOLJSTVO/NEZADOVOLJSTVO

ZADOVOLJSTVO/NEZADOVOLJSTVO

PODSTICAJ DRAVE

ODLUKE ZA LER

PROIZVODNJA ZAPOSLENOST INVESTICIJE

PROIZVODNJA ZAPOSLENOST

INVESTICIJE

KOLEKTIVNA PROMJENA EKONOMSKOG POLOAJA SLIKA 1-A: NETRINI PRISTUP LER-u

INDIVIDUALNA PROMJENA EKONOMSKOG POLOAJA SLIKA 1-B: TRINI PRISTUP LER-u

Na desnoj strani (slika 1.b.) prikazan je model tokova Lokalnog ekonomskog razvoja u trinom modelu. Zahvaljujui tranzicijskim promjenama, na nacionalnom nivou dravne institucije su zapoele sa reformama koje bi trebale omoguiti usvajanje novih funkcija drave koje su u skladu sa potrebama institucija koje omoguavaju efikasan razvoj trino orijentisane ekonomije. Na lokalnom planu ekonomska tranzicija stavlja veliki izazov pred lokalne vladine institucije koje se suoavaju sa sve veom potrebom da neko neto uini kako bi upravo u njihovoj zajednici dolo do novih i snanih pomaka na unaprijeenju ekonomskog poloaja graana. Iz tog razloga potrebu za Lokalnim ekonomskim razvojem imaju svi, i graani i predstavnici privatnog sektora i na kraju lokalne vladine institucije Za razliku od centralno-planskog sistema, ekonomska tranzicija je donijela promjene u kojima postaju najznaajniji prioriteti pojedinaca koji iskljuivo na osnovu vlastitog interesa donose ekonomske odluke koje mogu uticati na ekonomski poloaj kompletne lokalne zajednice. 2. TRANZICIJA ULOGE OPINSKE ADMINISTRACIJE Prije 1991. godine, funkcije opine su bile izuzetno irokog opsega i opinska administracija je imala direktan ili indirektan uticaj na drutveno i prostorno planiranje, privredu, stambenu izgradnju, komunalnu infrastrukturu, ekologiju, obrazovanje, nauku i kulturu, socijalnu politiku i zatitu i brigu o djeci, zdravstvo, zapoljavanje, brigu o invalidima, te organizaciju trgovine, odbrane i lokalne sudske vlasti. Meutim, iako sa velikim opsegom djelatnosti, opine su imale izuzetno mali kapacitet da samostalno provode aktivnosti iz svoje nadlenosti. U ovim oblastima 8

rijetko su donosile kljune odluke, ve je osoblje opinske administracije uglavnom provodilo odluke koje su se donosile na viim nivoima vlasti. Na primjer, opina je samostalno mogla veoma malo uiniti na polju zapoljavanja, jer iako je to bila njena nadlenost, odluke o novom industrijskom preduzeu, novim investicijama u zapoljavanje donosile su se na znatno viim nivoima vlasti, nerijetko u vrhovima vlada ili ministarstava. Slina situacija je bila i na podruju komunalne infrastrukture, socijalne politike ili obrazovanja. Najveu samostalnost, opina je imala uglavnom u oblasti stambene izgradnje i organizacije trgovine ili malog biznisa.
Slika 2: Unutranja organizacija opina u BiH prije 1990. godine
SKUPTINA OPTINE

PREDSJEDNIK SO Sluba za strune i zajednike poslove organa uprave IZVRNI ODBOR

Sekretarijat za Sekretarijat za Uprava za drutvene Uprava za geodet- Zavod za prostorno ske poslove i katastar narodnu odbranu privredu, drutvene planiranje prihode nekretnina djelatnosti i optu upravu

U tom periodu, osnovna uloga opine bila je administriranje odluka koje su se donosile na viim nivoima vlasti i obezbjeenje funkcionisanja dravnog sistema na lokalnom nivou, prije svega, administriranje poslovanja dravnih preduzea koja su imala pogone unutar opine, prikupljanje poreza, prostorno planiranje, administriranje obrazovnog sistema i pruanje socijalnih usluga. Uobiajena organizacija opinske administracije u Bosni i Hercegovini bila je veoma slina emi prikazanoj na slici 2. Nakon zapoinjanja tranzicije Bosne i Hercegovine 1990. godine, a posebno nakon 1995. godine, jasno je bilo da bi ta tranzicija trebala obuhvatiti i tranziciju uloge opine. Neophodnost ove tranzicije proistekla je iz nekoliko kljunih razloga, meu kojima je najznaajnija promjena uloge drave u upravljanju ekonomskim aktivnostima u zemlji. 2.1. Promjene u organizaciji opinske administracije nakon 1995. godine Od 1996. godine, zbog procesa tranzicije, opinske administracije su izgubile veinu uticaja na proces kreiranja socio-ekonomskih politika, zbog znaajnog smanjenja nadlenosti lokalne administracije koje su uglavnom definisane u ustavima entiteta, odnosno ustavima kantona u Federaciji BiH, te finansijskih, tehnikih, kadrovskih i organizacijskih kapaciteta opinske administracije da samostalno planiraju i provode programe i politike koje bi uticale na rast ivotnog standarda graana. Ustavi entiteta i kantona su odmah nakon 1996. godine onemoguili opinskoj administraciji bilo kakvo znaajnije mijeanje u ekonomske aktivnosti pojedinaca, koji sada slobodno bez uticaja ili prisile vladinih institucija mogu osnivati preduzea, zapoljavati ili otputati radnike, investirati u nove tehnologije ili prodavati preduzea i od tvornica praviti bilo ta, to je u njihovom interesu. Slika 3. daje grafiki prikaz promjene uloge opinske administracije u politikom, drutvenom, ekonomskom i socijalnom ivotu graana. Za bolje razumijevanje trenutnog stanja i problema sa kojima se suoavaju svi uesnici u procesu kreiranja politika na lokalnom nivou izuzetno utie injenica da mnogi akteri nisu u potpunosti svjesni promjena koje je proces tranzicije proizveo po ulogu i kapacitete opinske administracije da upravlja pozitivnim promjenama u lokalnoj zajednici. 19

U odnosu na period prije 1991. godine, opine u Bosni i Hercegovini izgubile su mnoge nadlenosti tokom procesa tranzicije. Kao to je prikazano na slici 3., zakonska nadlenost opina je ograniena na uski djelokrug koji se odnosi uglavnom na komunalnu infrastrukturu i prostorno planiranje. Pored toga to je nadlenost opine zakonski prela dijelom u privatni sektor (ekonomska tranzicija), dijelom na vie nivoe vlasti (politika tranzicija), u procesu tranzicije trebao se znaajno promijeniti i nain rada lokalne vladine administracije. Prije 1991. vladini slubenici trebali su samo provoditi aktivnosti koje su se prethodno dogovarale na viim nivoima vlasti. Danas opinski slubenici moraju sami da planiraju, obezbjeuju finansijska sredstva, organizuju i provode politke koje mogu uticati na unaprijeenje ivotnog standarda njenih graana. Da bi opinska administracija bila u stanju kreirati takve pozitivne promjene, trebala bi samostalno u potpunosti prilagoditi mehanizme, procedure i institucije koje su vaile prije 1991. godine promjenama koje su u meuvremenu nastale.
Slika 3: Tranzicija uloge opine u Bosni i Hercegovini
DJELOKRUG VISIH NIVOA VLASTI

Narodna odbrana Organizacija sudske vlasti Organizacija trgovine Briga o invalidima Zaposljavanje Zdravstvo Briga o djeci Socijalna politika Nauka i kultura Obrazovanje Ekologija Komunalna infrastruktura Stambena izgradnja Privreda Prostorno planiranje

Primarn. Zdrav Ust. . Obdanista i predskolsko obraz Prostorno planiranje Komunalna infrastruktura Eko policija Dozvole za gradj. Samostalna djelatn.

Nadleznost upravljanja bez finansiranja

DJELOKRUG OPCINE

Potpuna nadleznost opcine (upravljanje, finansiranja, organiz)

Samo kreiranje zakonskih propisa/ odlukai nadzor (inspekcije)

PRIVATNI SEKTOR

Privatni sektor

Privatni sektor Finansiranje / izgradnja Prije tranzicije 1985 - 1990 Tranzicija 1990 / 2000 Trenutno 2005

Meutim, radikalne promjene ustavne pozicije opine u ekonomskom i drutvenom ivotu nisu znaajnije motivirale lokalnu opinsku administraciju da prilagodi svoju unutranju organizaciju i mehanizme djelovanja u skladu sa novonastalom situacijom na terenu. Kako do 004. godine nije bilo nikakvih ozbiljnijih inicijativa za reorganizaciju lokalne javne administracije sa nivoa entiteta, u ovom periodu kljunu ulogu u redefinisanju uloge i politike lokalne javne administracije imale su lokalne politike stranke koje su participirale u opinskim vijeima. Politike partije koje su pretendirale za vlast u opinama, obino su obeavale biraima, da dolaskom na vlast upravo one mogu obezbijediti rjeavanje brojnih ekonomskih, socijalnih, infrastrukturnih i ostalih specifinih problema u lokalnim zajednicama. 0

Dolaskom na vlast nerijetko opinski naelnici, novi naelnici opinskih slubi suoavali su se sa injenicom da njihova predizborna obeanja vrlo teko mogu biti ostvarena, jer opinama su jednostavno oduzeta bilo kakva ovlatenja da se direktno mijeaju u ekonomske aktivnosti graana ukljuenih u voenje ili upravljanje privatnim biznisima. Suoeni sa takvom situacijom, graani uglavnom nisu zadovoljni opinskom administracijom jer njihova predizborna obeanja teko da mogu biti ispunjena direktnim aktivnostima opinske administracije. Ovakvo stanje u radu lokalne opinske administracije bio je proizvod injenice da su graani, politike stranke i uposlenici u opinskoj javnoj administraciji imali potpuno razliite poglede na pitanja kako i na koji nain opina moe uticati na rast ivotnog standarda graana. Od strane politikih stranaka najei odgovor na pitanje zato opinska administracija ne ini znaajnije napore na unaprijeenju ivotnog standarda u opini, jeste u gubitku nadlenosti opine u odnosu na period prije 1991. godine, te da je osnovni preduslov za efikasniji rad davanje veih ovlatenja opinskoj administraciji, ovlatenja slinim onim prije 1991. godine. Ovakvo objanjenje za neefiksan rad slubenika opinske administracije nalazi svoje opravdanje u injenici da opine prije 1991. nisu imale toliko pritubi graana na problem siromatva ili nezaposlenosti dravni sistem u cjelini se brinuo za ova dva pitanja tako da graani nisu osjeali potrebu da od opinske administracije trae dodatne napore da uine pomake u ove dvije oblasti. Drugi razlog je vjerovatno prijeratno iskustvo opinske administracije koja je generalno imala vie budetskih sredstava na raspolaganju zahvaljujui koliko-toliko stabilnijim i veim budetskim prihodima i transferima iz republikih i saveznih fondova. Posljedica nepostojanja jasnih smjernica o reorganizaciji organa lokalne samouprave dovela je do toga da su skoro sve opine u BiH samostalno kreirale svoju unutranju organizaciju bez koritenja sistemskog pristupa u utvrivanju nove uloge opina u zadovoljavanju osnovnih potreba njenih graana. U cilju utvrivanja posljedica ovakvog pristupa u reorganizaciji lokalne samouprave, ALDI je u 2005. godini proveo istraivanje u svim opinama u Bosni i Hercegovini kako bi utvrdio nain njihovog unutranjeg organizovanja, odnosno utvrdio slinosti / razlike u praksama razliitih opina po ovom pitanju. U 133 opine koje su prihvatile uee u ovom istraivanju utvrene su slijedee najznaajnije karakteristike procesa reforme lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini: U 133 opine utvreno je da postoji 117 razliitih slubi i odjeljenja koja djeluju u okviru opinske administracije, to direktno govori da su lokalne vlasti potpuno izolovano jedna od druge formirale opinska odjeljenja/slube na osnovu vlastite procjene, a ne na osnovu nekog stratekog pristupa u organizaciji lokalne samouprave na osnovu politikog ureenja u zemlji ili potreba graana u lokalnim zajednicama; Skoro polovina zaposlenih (od 94 analizirane opine) u opinskoj administraciji radi u slubama koje su direktno ili indirektno vezane za administrativne poslove, na kojima je zaposleno skoro tri puta vie slubenika nego na poslovima koji su direktno povezani sa ekonomskim i socijalnim pitanjima za koje su graani najvie zainteresovani; I pored brojnih pilot inicijativa predvoenih uglavnom stranim nevladinim i meunarodnim organizacijama za reorganizaciju opina u cilju jaanja njihovog uticaja na lokalni ekonomski i socijalni razvoj, najvei broj novih odjeljenja (a koja nisu postojala prije 1991. godine) nisu bila iz ove oblasti, ve iz oblasti borako invalidske zatite i srodnih poslova za grupe graana proistekle iz rata; U 36 opina uopte nije dolo do ozbiljnije unutranje reorganizacije poslova u oblasti 

lokalnog razvoja, u kojima je i 15 godina nakon poetka tranzicije, sluba za privredu zadrala ak i identian naziv slube, kakav je koriten prije poetka tranzicije iako je najvei obim nadlenosti ove slube prenesen na vie nivoe vlasti ili je potpuno dereguliran (vidjeti sliku ); Opine u Bosni i Hercegovini imaju sline slube / odjeljenja samo u malom obimu i slinost slubi je prisutna samo u onim oblastima u kojima su opine zadrale svoje nadlenosti iz perioda prije 1991. godine. U oblastima u kojima su opine reformirale svoju administraciju skoro da ne postoji primjer u kojem je vie opina usvojilo slinu organizacijsku strukturu ili slian djelokrug rada svojih slubi /odjeljenja.
Tabela 1. Pregled trenuntne strukture opinskih slubi u Bosni i Hercegovini (2005. godina) Opis slube/ odjeljenja Broj Broj slubi zaposlenih odjeljenja po grupama u slubi opinama Udio zaposlenih u slubama u odnosu na ukupan broj zaposlenih u opinama

Ukupno ADMINISTRACIJA / BUDZET Sluba/Odjeljenje za opu upravu Sluba/Odjeljenje za inspekcijske poslove Sluba za finansije i/ili zajednike poslove Struna sluba /Kabinet (Grado) Naelnika Sluba za opu upravu i/ili drutvene djelatnosti/ili i zajednike poslove URBANIZAM Sluba za prostorno ureenje i stambeno komunal. poslove Sluba za geodetske poslove, IPP*, i katastar nekretnina Odjeljenje za stambeno-komunalne poslove i/ili urbanizam Sluba za prostorno ureenje i/ili zatitu okoline Sluba za geodetske i IPP PRIVREDA / RAZVOJ /FINANSIJE Odjeljenje za privredu i drutvene djelatnosti Sluba gospodarstva/za privredu Sluba za gospodarstvo i finansije Sluba za privredu, drutvene djelatnosti i finansije Sluba za obnovu i razvoj i komunalne poslove SEKTORSKE SLUBE Sluba civilne zatite Sluba za borako-invalidsku zatitu Sluba za rad, soc. politiku, izbjegla i raseljena lica i zdravst. Sluba profesionalne vatrogasne jedinice

766 320 60 46  0 4 174 4 7 4   139 6 4  9 8 133 46  8 7 34,59% ,% 6,0% 5,6% 25,90% 0,07% 7,91% 6,47% 5,76% 13,79% 9,77% 8,05% 6,90% 6,90% 8,75% 4,8% 0,% 9,38% 7,50%

6745 3347 49,62%

1490

22,09%

1183

17,54%

725

10,75%

Zajednika struna sluba Mjesnih zajednica 5 ,76% Napomena:*IPP Imovinsko pravni poslovi Podaci prikupljeni u 2005. godini od ukupno 133 opine u Bosni i Hercegovini koje su dostavile traene informacije. 14 opina nije dostavilo traane informacije. Podaci o zaposlenim za 94 opine koje su dostavile traene informacije.

Ovo je samo nekoliko najvanijih zakljuaka do kojih je ALDI doao u analizi organizacije lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini. Promjene koje su nastale u opinskoj administraciji nakon donoenja novih entitetskih zakona nisu uzete u razmatranje iz razloga to je istraivanje zapoeto nakon donoenja zakona o lokalnoj samoupravi u RS, a zakon iz iste oblasti u Federaciji BiH je 

bio tek u parlamentarnoj proceduri. Saeti pregled najvanijih informacija o strukturi opinskih slubi u Bosni i Hercegovini dat je u tabeli 1. Ovo je samo nekolicina primjera veoma razliitih objanjenja zbog ega opinska administracija nije inicirala samostalno i provela reorganizaciju rada opinske javne administracije, koja je novim ustavnim ureenjem ostala bez brojnih nadlenosti, ali bez ikakvih smjernica sa viih nivoa vlasti o tome kako se opinska administracija treba prilagoditi novonastaloj situaciji. U takvom ambijentu oekivalo se da e opinska administracija samostalno transformirati svoj nain rada, to se iz gore navedenih razloga nije nikada ni desilo, sve dok 005. i 006. godine nisu doneseni novi zakoni o organizaciji lokalne samouprave. 2.2. Opinska administracija nakon 2005. godine Bosna i Hercegovina u 006. godini nije imala jedinstven zakon o lokalnoj samoupravi, to samo po sebi govori da mi trenutno imamo minimalno dvije vrste organizacije opinske samouprave iako za takvu organizaciju nema nikakvog racionalnog objanjenja. Socio-ekonomska situacija graana je priblino ista, komunalni problemi graana su identini, stambeni problemi mladih su takoe identini, a faktori koji dovode do nezaposlenosti i siromatva djeluju jednako na prostoru svih opina u zemlji. Obzirom da je Bosna i Hercegovina ratifikovala Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi, entitetski parlamenti u RS i F BiH su 2005. i 2006. godine usvojili zakone koji precizno definiu nadlenosti lokalne samouprave. Novim zakonodavstvom nadlenosti lokalne samouprave su veim dijelom harmonizirani tako da opine u Bosni i Hercegovini, po prvi put, mogu odgovoriti na neke od najvanijih potreba graana u lokalnim zajednicama. Pregled najznaanijih nadlenosti opina prema novom zakonu i usporedba sa nadlenostima opina prema ranijim ustavnim nadlenostima prikazan je u tabeli . Zahvaljujui novousvojenim zakonima o lokalnoj samopuravi po prvi put su se stvorile pretpostavke da se eliminiraju brojne barijere koje su onemoguavale planiranje, dizajniranje i implementaciju opinskih politika ciljano kreiranih za unaprijeenje ivotnog standarda njenih graana. Pored toga, harmonizacija entitetskih zakona iz ove oblasti omoguava efikasniji proces kreiranja ovih politika, jer prenos pozitivnih iskustava jedne opine u drugu nije ogranien ustavnim nadlenostima kantona u F BiH ili nadlenostima opina definisanim entitetskim ustavima. Za razliku od prethodnih zakonskih rjeenja o nadlenostima opina, i u Federaciji BiH i RS opine imaju nadlenost da kreiraju razvojne planove koji direktno mogu uticati na unaprijeenje ivotnog standarda njihovih graana, dok je u F BiH pored toga, precizno navedeno da opine imaju nadlenosti da donose programe i planove razvoja i stvaranje uslova za privredni razvoj i zapoljavanje.



Tabela 2. Pregled pojedinih nadlenosti lokalne samouprave prije i nakon donoenja Zakona o lokalnoj samoupravi Nadlenosti opine prije Nadlenosti dodjeljenje Nadlenosti dodjeljenje donoenja Zakona o lokalnoj opinama u F BiH Zakonom Oblasti opinama u RS Zakonom o samoupravi (primjer ustavnih o principima lokalne lokalnoj samoupravi nadlenosti opine Gorade) (i) samouprave
Osiguranje lokalnih potreba stanovnitva i brige o djeci, obrazovanja i vaspitanja, zapoljavanja, socijalne zatite, kulture i sporta; Upravljanje opinskom imovinom; Usvajanje programa razvoja opine, usvajanje razvojnih, prostornih, urbanistikih i provedbenih planova; Donoenje budeta i zavrnog rauna budeta; Obezbjeenje uslove za razvoj turizma, razvoj i unapreenje komunalnih, sportsko- rekreativnih djelatnosti koje doprinose razvoju turizma; Obezbjeenje uslove za razvoj i unapreenje ugostiteljstva, zanatstva i trgovine; Usvajanje osnovne zatite, koritenja i ureenja poljoprivrednog zemljita i stara se o njihovom provoenju. Urbanizam Voenje urbanstiko-stambene politike od znaaja za njen razvoj; Obavljanje komunalnih i drugih uslunih djelatnosti, te lokalne infrastrukture; Osiguranje koritenja i upravljanja lokalnim graevinskim zemljitem. Usvajanje urbanistikih planova i obezbjeivanje njihovog provoenja; Praenje stanja ureenja prostora i naselja na svojoj teritoriji; Izdavanje urbanistike saglasnosti i odobrenja za graenje; Obezbjeivanje koritenja graevinskog zemljita; Stambeno komunalni poslovi. Obavljanje specifinih funkcija u oblasti kulture, obrazovanja, sporta, zdravstva i socijalne zatite, civilne zatite, informacija, zanatstva, turizma, ugostiteljstva i zatite okoline; Ureenje i obezbjeenje obavljanja komunalnih djelatnosti: proizvodnja i isporuka vode, gasa, toplotne energije, javni prevoz putnika, odravanje istoe, preiavanje i odvodnja otpadnih voda, odravanje grobalja i pruanje pogrebnih usluga, odravanje ulica, saobraajnica, parkova, zelenih, rekreacionih i drugih javnih povrina, odvoenje voda i drugih padavina i ienje javnih povrina; Nadlenosti u oblasti kulture i javnog informisanja; Nadlenosti u oblasti socijalne zatite u praenju socijalnih potreba graana i definisanje politike socijalne zatite; Obezbjeenje uslove za boravak djece u predkolskoj ustanovi, predkolsko vaspitanje i obrazovanje, preventivnu zdravstvenu zatitu djece predkolskog uzrasta. Donoenje programa i planova razvoja jedinice lokalne samouprave i stvaranje uslova za privredni razvoj i zapoljavanje; Donoenje budeta jedinice lokalne samouprave; Utvrivanje politike upravljanja prirodnim resursima jedinice lokalne samouprave i raspodjele sredstava ostvarenih na osnovu njihovog koritenja; Utvrivanje politike upravljanja i raspolaganja imovinom jedinice lokalne samouprave; Pitanja od lokalnog znaaja koja nisu iskljuena iz opinske nadlenosti, niti dodijeljena u nadlenost neke druge vlasti na osnovu ustava i zakona. Utvrivanje i provoenje politike ureenja prostora i zatite ovjekove okoline, Donoenje prostornih, urbanistikih i provedbenih planova, ukljuujui zoniranje; Utvrivanje i provoenje stambene politike i donoenje programa stambene i druge izgradnje; Utvrivanje politike koritenja i utvrivanje visine naknada za koritenje javnih dobara; Utvrivanje i provoenje stambene politike i donoenje programa stambene i druge izgradnje. Osiguranje finansijskih sredstava za djelatnosti u oblasti zdravstva, socijalne zatite, obrazovanja, kulture i sporta za unapreenje njihovog rada i kvaliteta usluga u skladu sa potrebama stanovnitva i mogunostima jedinice lokalne samouprave; Upravljanje, finansiranje i unaprijeenje djelatnosti i objekata lokalne komunalne infrastrukture - vodosnabdijevanje, odvoenje i prerada otpadnih voda, prikupljanje i odlaganje vrstog otpada, odravanje javne istoe, gradska groblja, lokalni putevi i mostovi, ulina rasvjeta, javna parkiralita i parkovi; Utvrivanje politike predkolskog obrazovanja, unaprijeenje mree ustanova, te upravljanje i finansiranje javnih ustanova predkolskog obrazovanja; Osnivanje, upravljanje, finansiranje i unaprijeenje ustanova osnovnog obrazovanja; Osnivanje, upravljanje, unaprijeenje i finansiranje ustanova i izgradnja objekata za zadovoljavanje potreba stanovnitva u oblasti kulture i sporta, te osiguravanje uvjeta rada lokalnih radio i TV stanica u skladu sa zakonom.

Lokalni razvoj

Voenje brige o turistikim resursima opine;

Donoenje budeta jedinice lokalne samouprave.

Sektorska pitanja

Osiguranje uslova za potivanje i zatitu Ijudskih prava i osnovnih sloboda u skladu sa Ustavom*;

Osiguranje uslova rada lokalnih radio i televizijskih stanica u skladu sa zakonom i propisima kantona;

Osiguranje javnog reda i mira;

Druga pitanja u skladu sa Ustavom i Zakonom.

Napomena: (i) prema Ustavu Bosansko-podrinjskog kantona Gorade; * nadlenost precizirana Ustavom Federacije Bosne i Hercegovine

4

5

DRUGO POGLAVLJE Prioriteti koji trebaju biti ispunjeni aktivnostima na lokalnom razvoju

1. PRIORITETI GRAANA, PRIVATNOG I JAVNOG SEKTORA Brojna iskustva u provoenju politika, jasno pokazuju da je prvi korak u procesu donoenja odluka formulisanje ciljeva i kreiranje strategija. Ovo postaje posebno vano kada se radi o formuliranju ekonomskih politika. Za Lokalni ekonomski razvoj, proces koji ukljuuje brojne uesnike i raznovrsne akcije, formuliranje jasnih ciljeva i strategije za njihovo ostvarivanje moe biti komponenta procesa od vitalne vanosti za uspjeh ili neuspjeh. Prilikom formulisanja ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja, donosioci odluka na lokalnom nivou esto vide LER kao mogu odgovor na pitanja tipa ta je potrebno da uradimo kako bi napravili pozitivne promjene u ekonomiji nae opine? Kako zaposliti nezaposlene? Kako pomoi mladim ljudima kojima su potrebni stanovi? Prilikom formulisanja ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja esto se gube iz vida prioriteti graana, ve se ciljevi LER formuliraju na osnovu iskustava ili uskih vienja pojedinaca. Upravo iz tog razloga veoma je bitno poznavati neke od kljunih prioriteta svih zainteresovanih za Lokalni ekonomski razvoj. 1.1. Kljuni prioriteti graana Na prvom mjestu prioriteta jesu prioriteti graana iz kojih proistiu i svi ostali prioriteti drugih grupa u drutvu. Na osnovu razliitih istraivanja za potrebe ovog prirunika odabrana je jedna ljestvica prioriteta, koja u deset oblasti obuhvata najznaajnije potrebe graana na lokalnom nivou. Pojedine druge ljestvice sadravaju manje prioriteta ili vie prioriteta u kojima je grupirano (ili dodatno razvrstano) nekoliko slinih prioriteta. Na osnovu ove ljestvice prioriteta, koja je bazirana na opim pretpostavkama o potrebama graana, potvreno kroz istraivanje, kreiraju se sve aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju, koje bi dovele do usaglaavanja potreba i prioriteta, sa jedne, i stanja i mogunosti, sa druge strane. Generalno posmatrano, najvei broj graana u lokalnim zajednicama na slijedei nain rangiraju prioritetne oblasti djelovanja opinske javne administracije: 1. Politiko i socijalno okruenje (generalno stanje, potivanje zakona, unutranja stabilnost, stepen kriminala); 2. Ekonomsko okruenje (mogunosti zapoljavanje, stope razvoja i napretka, visina trokova ivota, raznovrsnost dostupnih usluga,..); 3. Socijalno kulturno okruenje (mogunosti za udruivanje, prisutnost medija, kulturni dogaaji i manifestacija); 6

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Medicinska i zdravstvena pitanja (zagaenje, bolnice, istoa vode, smee); Pristup kolama i obrazovanju; Javne usluge i transport (telefon, internet, gradski saobraaj, parkovi); Rekreacija (restorani, kina, pozorita, sportski tereni); Mogunost nabavke potronih proizvoda; Smjetaj; Prirodno okruenje.

Iako postoji praksa da pojedine institucije rangiraju znaajnije jednu grupu prioriteta u odnosu na drugu, stvarno stanje pokazuje da su graani najee podjednako zainteresovani za svaku od navedenih grupa prioriteta. U sluaju da lokalna zajednica ne ispunjava i samo jedan od prioriteta graana direktno dovodi do njihovog nezadovoljstva, bez obzira na stanje i nivo zadovoljenih potreba u drugim (ili ostalim) prioritetima. Zahvaljujui zajednikom naporu organizacija civilnog drutva u Bosni i Hercegovini po prvi put u kratkoj demokratskoj tradiciji zemlje osiguran je konsenzus javnosti oko pitanja koji su najvaniji problemi graana koji bi trebali postati prioritet javnoj administraciji u Bosni i Hercegovini na svim nivoima vlasti. Zahvaljujui mobilizaciji velikog broja nevladinih organizacija iz cijele zemlje, u 2006. godini u okviru pokreta GROZD, definisano je dvanaest kljunih prioriteta graana koje bi domae vlasti u periodu 2006. 2010. trebale staviti na vrh svojih planova rada, i to: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Zapoljavanje; Smanjenje siromatva; Poboljanje ivotnog standarda starijih osoba; Unaprijeenje zdravstvene i socijalne zatite; Unaprijeenje ivotnog standarda na selu; Poboljanje poloaja mladih; Obezbjeenje efikasnije javne administracije; Unaprijeenje stanja u obrazovanju; Smanjivanje korupcije; Ubrzanje procesa Evropskih integracija; Efikasniji rad javnih preduzea; Poveanje priliva stranih direktnih investicija.

Zahvaljujui ovoj konkretnoj listi prioritetnih problema graana Bosne i Hercegovine moemo poblie ukazati u kojim oblastima se lokalna javna administracija treba znaajnije fokusirati kako bi na najbolji nain doprinijeli rjeavanju onih problema graana, za koje su sami graani najvie zainteresovani.

Kompletnu Graansku platformu GROZD-a, moete pogledati na internet stranici GROZD-a: http://www.grozd.ba/media/GRADJANSKAbos.doc

7

Tabela 3. Pregled generalnih i specifinih prioriteta graana koji su bitni u procesu kreiranja ciljeva LER-a Generalni priorireti glaana u lokalnoj zajednici Politiko i socijalno okruenje (generalno stanje, potovanje zakona, unutranja stabilnost, stepen kriminala) Ekonomsko okruenje (mogunosti zapoljavanje, stope razvoja i napretka, visina trokova ivota, raznovrsnost dostupnih usluga,..) Specifini prioriteti graana u Bosni i Hercegovini Obezbjeenje efikasnije javne administracije; Smanjivanje korupcije; Ubrzanje procesa Evropskih integracija; Zapoljavanje; Smanjenje siromatva; Poboljanje ivotnog standarda starijih osoba; Unaprijeenje ivotnog standarda na selu; Poboljanje poloaja mladih; Poveanje priliva stranih direktnih investicija. Poboljanje poloaja mladih;

Socijalno kulturno okruenje (mogunosti za udruivanje, prisutnost medija, kulturni dogaaji i manifestacija) Medicinska i zdravstvena pitanja (zagaenje, bolnice, istoa vode, smee); Pristup kolama i obrazovanju; Javne usluge i transport (telefon, internet, gradski saobraaj, parkovi); Rekreacija (restorani, kina, pozorita, sportski tereni); Mogunost nabavke potronih proizvoda; Smjetaj; Prirodno okruenje.

Unaprijeenje zdravstvene i socijalne zatite; Unaprijeenje stanja u obrazovanju; Efikasniji rad javnih preduzea;

Poboljanje poloaja mladih; Smanjenje siromatva;

Imajui u vidu generalne prioritete graana u lokalnim zajednicama i specifine prioritete koji su tokom 2006. godine definisani od strane graana Bosne i Hercegovine, moemo na osnovu podataka iz prethodne tabele vidjeti u kojim oblastima je neophodan znaajan angaman lokalne javne administracije. Ovakva ljestvica prioriteta nam pomae da osiguramo da ciljevi na Lokalnom ekonomskom razvoju zadovolje potrebe graana. Kako bi utvrdili sve prioritete koji trebaju biti uvrteni u ciljeve Lokalnog ekonomskog razvoja, neophodno je razmotriti koji su kljuni prioriteti poslovnog i javnog sektora. Nakon toga, mogue je nastaviti proces koji e imati za rezultat definisanje ciljeva na unaprijeenju lokalnog ekonomskog razvoja. 1.2. Kljuni prioriteti poslovnog sektora Usvajajui principe trine ekonomije, znaajno je porasla uloga privatnog sektora. Izostavljajui uobiajene trine motive i prioritete, prioriteti poslovnog sektora i nisu toliko iroki kao to su to interesi graana koji su prethodno pobrojani. Kljuni prioriteti poslovnog sektora se ogledaju u obezbjeenju okruenja u kojem oni ravnopravno sa ostalima mogu obavljati poslovne aktivnosti. U tom kontekstu kljuni prioriteti poslovnog sektora se ogledaju u slijedeem: 1. Omoguavanje uslova za obavljanje poslovne djelatnosti u skladu sa interesima pojedinca (potreba za infrastrukturom, prostorom i objektima); . Potreba za ravnopravnim tretmanom od strane vladinih institucija (jednaka primjena zakonskih propisa i praksi za sve poslovne subjekte); 3. Jednak pristup vladinim resursima i mogunostima; 4. Jednaka mogunost koritenja vladinih usluga i beneficija; 5. Obezbjeenje jednakih uslova potrebnih za ravnopravan poloaj u odnosu na konkurenciju.

8

Pojedinac nakon donoenja odluke za ulazak u posao razmatra brojna pitanja svrstana u anse i prijetnje koje bi bile dobre za unaprijeenje njegovog sopstvenog poloaja. Nakon to je zahvaljujui poslovnom okruenju, trenutnim ekonomskim uslovima i potencijalnim mogunostima uao u poslovni sektor ulaganjem rada, kapitala i znanja, on na lokalnom nivou ima potrebu za jednakim tretmanom, to efikasnijim administrativnim uslugama i takvim objektivnim uslovima poslovanja koji omoguavaju realizaciju njegovih poslovnih planova. 1.3. Kljuni prioriteti lokalnog vladinog sektora U prvoj sekciji, vidjeli smo da graani od svojih lokalnih zajednica zahtijevaju mnogo i to u veoma razliitim oblastima drutva, i ovi zahtjevi se moraju uzeti u obzir prilikom definisanja ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja. Pored toga, u drugoj sekciji vidjeli smo da i privatni sektor ima odreene prioritete koji se trebaju uzeti u obzir prilikom definisanja ciljeva na lokalnom ekonomskom razvoju. Meutim, ciljevi na Lokalnom ekonomskom razvoju u praksi ne zavise samo od prioriteta graaana i prioriteta privatnog sektora. Iz razloga to ciljeve u oblasti Lokalnog ekonomskog razvoja usvajaju vladine institucije na lokalnom nivou (predstavnici lokalne zakonodavne i izvrne vlasti), koji su na te pozicije doli na osnovu obeanja datih biraima u izbornom procesu, te koji nerijetko imaju obavezu provoditi ciljeve politikih stranaka koje su podrale njihov izbor, ciljevi na Lokalnom ekonomskom razvoju znaajno zavise i od prioriteta vladinog sektora. Prioriteti lokalnog vladinog sektora od opine do opine se mogu veoma razlikovati, jer faktori koji utiu na njihovo formiranje su jednim dijelom specifini za sve opine, dok drugim dijelom mogu biti veoma slini u svim opinama u Bosni i Hercegovini. Iz tog razloga mogue je definisati samo generalne prioritete lokalnog vladinog sektora u koje izmeu ostalih, spadaju i slijedei: 1. Osiguranje ravnomjernog i konstantnog poveanja blagostanja i ivotnog standarda svih stanovnika lokalne zajednice; 2. Kontinuirano rjeavanje najvanijih problema ili pitanja koja utiu na sniavanje ivotnog standarda u lokalnoj zajednici; 3. Potivanje vladavine prava i demokratskih procedura, ukljuujui stalno unaprijeenje demokratskih institucija; 4. Efikasno provoenje javnih politika definisanih u ustavnim i zakonskim nadlenostima opine; 5. Osiguranje efikasnog, racionalnog i djelotvornog funkcionisanja lokalne javne administracije; i 6. Provoenje obeanja datih u predizbornom periodu. Iako je razumjevanje prioriteta graana, privatnog i javnog sektora veoma bitno za kreatore ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja, poznavanje prioriteta ovih grupa nije dovoljno za samostalnu izradu ciljeva na lokalnom razvoju. Da bi se osigurali odgovarajui ciljevi svake lokalne zajednice u oblasti lokalnog razvoja, neophodno je da se svaka opina pridrava preciznih koraka putem kojih je mogue obezbijediti efikasne, realne i ostvarive ciljeve lokalnog razvoja svake specifine lokalne zajednice.

29

TREE POGLAVLJE Koraci ka efikasnom lokalnom ekonomskom razvoju

UVOD Prilikom planiranja, pripreme i implementacije aktivnosti opina na Lokalnom ekonomskom razvoju, opine se nerijetko povode principom identifikovali smo problem obezbijedili smo sredstva i otpoeli sa aktivnostima. Ili to je moda jo karakteristiniji primjer, jeste da opine imaju sredstva ili mogunost da realizuju neku aktivnosti, nakon ega dolazi planiranje aktivnosti i njihova implementacija. U sutini postoje dva principa planiranja aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju, kako je prikazano na slijedeoj slici.
Slika 4. ematski prikaz donoenja odluka o aktivnostima na LER-u

SREDSTVA PROBLEM AKTIVNOST CILJ

PROBLEM SREDSTVA

AKTIVNOST CILJ

Lokalne zajednice u Bosni i Hercegovini nalaze se pred tekim izazovom. Ekonomski problemi su svima oigledni i svi su zainteresovani za njihovo rijeavanje. Meutim, problem predstavlja pristup u njihovom rjeavanju to jasno prikazuje prethodna ema. Na lijevoj strani ema govori o klasinom pristupu rjeavanja problema. Tek nakon to se obezbijede sredstva identificiraju se problemi i aktivnosti za njihovo rjeavanje. Aktivnosti dovode do promjene ili smanjivanja problema i tako na lokalnoj razini zapoinje proces koji dovodi do unaprijeenja situacije. Meutim, problem predstavlja ako u lokalnoj zajednici ne postoje sredstva. Bez njih, opina se ne trudi da identifikuje probleme ili da planira aktivnosti za njihovo rjeavanje. Bez sredstava aktivnosti na LER-u se i ne pokreu cijeli proces stoji u mjestu.

0

Upravo ovakav primjer govori da je potrebno koristiti obrazac ili korake koji su se pokazali kao dobri vodii prilikom kreiranja aktivnosti na lokalnom ekonomskom razvoju. Desna slika pokazuje generalni okvir, u kojem su posebno dizajnirani koraci u Lokalnom ekonomskom razvoju koji su predstavljeni na slici 5.
Slika 5. ematski prikaz koraka u Lokalnom ekonomskom razvoju

KORAK BROJ JEDAN STVARANJE PARTNERSTVA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ

1. IDENTIFIKACIJA PARTNERSTVA 2. STVARANJE PARTNERSTVA MEU VLADINIM INSTITUCIJAMA 3. STVARANJE PARTNERSTVA IZMEU JAVNOG I PRIVATNOG SEKTORA 4. IDENTIFIKACIJA KLJUNIH OSOBA

KORAK BROJ DVA KREIRANJE PLANA ZA UNAPRIJEENJE LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA

1. PREGLED PROLIH EKONOMSKIH PLANOVA 2. ANALIZA RANIJIH ISKUSTAVA NA LER 3. ANALIZA TRENUTNOG STANJA U OPINI 4. DEFINISANJE PRIORITETA 5. DONOENJE ZAJEDNIKE ODLUKE - FOKUS NA LER

RAZVOJ I UNAPRIJEENJE PARTNERSTVA

KOREKCIJA I UNAPRIJEENJE

KORAK BROJ TRI KREIRANJE MEHANIZAMA ZA ADMINISTRACIJU LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA

1. FORMIRANJE TJELA ZA LER 2. KREIRANJE MEHANIZAMA ZA KOMUNIKACIJU 3. KREIRANJE JASNIH POZICIJA UNUTAR TIMA 4. KREIRANJE MEHANIZMA ZA MONITORING

KORAK BROJ ETIRI IMPLEMENTACIJA AKTIVNOSTI NA LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU

1. SELEKCIJA AKTIVNOSTI 2. PREDLAGANJE AKTIVNOSTI 3. ORGANIZACIJA AKTIVNOSTI 4. VOENJE REALIZACIJE AKTIVNOSTI

KORAK BROJ PET EVALUACIJA I PROMOCIJA AKTIVNOSTI NA LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU

1. MONITORING I EVAULACIJA AKTIVNOSTI 2. PROMOCIJA AKTIVNOSTI U LOKALNIM MEDIJIMA 3. ORGANIZOVANJE JAVNIH DOGAAJA 4. ORGANIZOVANJE LOKALNIH FORUMA

Nakon to smo ematski prikazali korake u procesu kreiranja okvira za lokalni ekonomski razvoj, ukratko emo prezentirati osnovne faze svakog od identifikovanog koraka na lokalnom ekonomskom razvoju.



1. STVARANJE PARTNERSTVA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ Jedan od najee spominjanjih pojmova u Lokalnom ekonomskom razvoju jeste partnerstvo, koje predstavlja jednu od najvanijih inovacija u procesu kreiranja razvojnih politika. Partnerstvo izmeu vladinih institucija i organizovanih grupa izvan vladinog sektora, u cilju kreiranja politika koje trebaju unaprijediti razvoj zajednice, uobiajeno se naziva Javno-privatno partnerstvo (JPP). Partnerstvo prepoznaje da i javni i privatni sektor imaju odreene relativne prednosti jednih naspram drugih u obavljanju specifinih poslova. Dozvoljavajui svakom od sektora da radi i doprinosi partnerstvu u onome to znaju najbolje, javne usluge i infrastruktura mogu biti obezbjeeni u najekonominijem i najefikasnijem obliku. Stvaranje partnerstva izmeu javnog i privatnog sektora naroito je potrebno u slijedeim oblastima: Prepoznavanje zajednikih interesa javne administracije, graana i privatnog sektora; Stvaranje mehanizama za uestvovanje u zajednikom donoenju odluka, posebno za: - zajedniko planiranje potrebnih promjena, planova unaprijeenja ili planova razvoja, i - davanje smjernica, primjedbi, korekcija i sugestija; Zajedniko uestvovanje u implementaciji aktivnosti na LER-u; Evaluacija i monitoring aktivnosti na LER-u. Iako relativno novina za podruje Bosne i Hercegovine, u svjetskim razmjerama JPP predstavlja zaista dobru vezu, dovodei do poveane produktivnosti i efikasnosti u provedbi konkretnih aktivnosti na terenu. Privatne kompanije imaju koristi od kontakata sa Lokalnim akcionim grupama (LAG), njihovog iskustva i eksperata, dok se uz istovremenu ukljuenost privatnog sektora pomae u realizaciji ciljeva razvojne politike, putem stvaranja novih radnih mjesta, uvoenja tehnolokih inovacija i unaprijeenja proizvodnog procesa. Investirajui u ljude i njihov okoli, firme takoe osiguravaju i sopstveni komercijalni uspjeh. S druge strane, LAG-ovi nude razne oblike saradnje privatnom sektoru tako to se iste mogu pridruiti istim u radu na trenutnim razvojnim projektima gdje se doprinos i rizik dijeli sa lokalnim partnerima, a u ime nacionalne vlade. Javno-privatno partnerstvo ukljuuje irok spektar sudionika koji predstavljaju privatni i javni sektor, kao i civilni sektor. JPP se temelji na loginoj podlozi udruenih resursa, know-how vjetinama i ekspertizi s namjerom unaprijeenja pristupa informacijama, infrastrukture, uslugama i proizvodima. Svjetska iskustva ilustriraju vanost doprinosa uspjenog javno-privatnog partnerstva putem lokalnog razvoja poveana socijalna kohezija, jeftinije koritenje resursa, poboljano pruanje socijalnih usluga, promocija zapoljavanja i dobro upravljanje. Postoji irok spektar razloga, zbog kojih se vladine institucije odluuju na uspostavljanje partnerstva sa privatnim sektorom. Meutim, primarni razlog partnerstva vlade sa privatnim sektorom jeste poveanje raspoloivih resursa potrebnih za ostvarivanje ciljeva na lokalnom razvoju. Partnerstvom sa privatnim sektorom, vladine institucije unaprijeuju vrijednost novca (za istu sumu novca realiziraju inae skuplje projekte), ili unaprijeuju usluge za isti iznos novca koji bi javni sektor potroio samostalno pruajui isti proizvod ili uslugu koji/a je rezultat aktivnosti na LER-u. Partnerstvo izmeu javnog i privatnog sektora identificira probleme i obezbjeuje konsenzus o nainima njihovog rjeavanja, te o novim pravcima razvoja lokalne ekonomske zajednice. U tom smislu na ovom nivou se sprovode zajedniko planiranje, lobiranje, umreavanje te se uspostavljaju principi zajednikog ulaganja. Pri tome ovo partnerstvo ne smije postati jo jedna birokratska prepreka.



S druge strane, na operativnom nivou, partnerstvo bi se trebalo uspostaviti kao zajedniki poduhvat predstavnika privatnog i javnog sektora usmjereno na provoenje konkretnih investicionih projekata ije bi efekte obostrano koristili, a na zadovoljstvo cijele zajednice.
Tabela 4. Potencijalni uesnici u Javno-privatnom partnerstvu

Privatni sektor Privredna komora Poslovne udruge Velike korporacije MSP Privatne firme u oblasti razvitka Medijske kue

Vlasti Nadnacionalne Nacionalne Entitetske Gradske/okrune Lokalne Ministarstva Zdravstvo Organi u obrazovanju Organi u prometu

Zajednica Pojedinci Grupe u zajednici Nevladine organzacije Religijske grupe Profesionalna udruenja Obrazovne institucije Omladinske grupe Aktivisti na zatiti okolia

Da bi partnerstvo privatnog i javnog sektora bilo garant obostranog uspjeha, sve strane moraju imati unaprijed definisane odnose za sve segmente i faze rada partnerstva i realizacije projekata kao i tano definisane obaveze koje u potpunosti moraju izvravati. Da bi partnerstvo bilo efikasno, neophodno je da svi pratneri razumiju potrebe i resurse koje proces Lokalnog ekonomskog razvoja zahtijeva od uesnika u partnerstvu. Prvenstveno partnerstvom se jasno mora definisati: Koje resurse e svaki partner staviti na raspolaganje za implementaciju aktivnosti koje su predmet partnerstva; Upravljanje aktivnostima koje su predmet partnerstva; Formalni oblik saradnje tokom trajanja partnerstva, ukljuujui definisanje forme koja e obezbjeivati monitoring aktivnosti i evaluaciju aktivnosti koje su kreirane u okviru partnerstva; Kako i na koji nain e se koristiti plodovi partnerstva. Meutim, prema iskustvima u dosadanjem radu na Lokalnom ekonomskom razvoju, esto se postavljao problem nerazvijenosti kapaciteta unutar privatnog sektora, nevladinih organizacija ili graana. Nije rijedak primjer da u nekim opinama privatni sektor nije zainteresovan za partnerstvo. Ovi problemi jasno se mogu povezati sa ukupnim naporima na Lokalnom ekonomskom razvoju na slijedei nain: Mali kapaciteti jednog partnera Slabo partnerstvo Slabi uticaji na LER Slabo partnerstvo Slabi uticaji na LER Lo Lokalni ekonomski razvoj

Uspostavljanje partnerstva izmeu javnog, privatnog i nevladinog sektora znai uspostavljanje tijela koje e se sastojati od predstavnika vladine administracije, vladinih zakonodavnih tijela, predstavnika kvazi-vladinih organizacija, nevladinih organizacija, privatnih preduzea i graana (kako je predstavljeno u tebeli 2.). Uspostavljanjem ovog tijela omoguit e se jaa komunikacija 

izmeu graana, poslovnog sektora i dravnih institucija, u cilju stvaranja uslova za vee uee graana u razvojnim procesima, te efikasnijeg i breg rjeavanja ekonomskih problema na lokalnom nivou. Kroz ovakvo partnerstvo poduzetnici e moi direktno istaknuti sve probleme sa kojima se susreu u svom radu, graani e jasno istaknuti koji su njihovi prioriteti zanemareni, a vladine institucije e dobiti priliku da koriste te informacije i koriguju svoje aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju. 1.1. Identifikacija partnerstva Primjer Lokalne akcione grupe (LAG) Tokom programskog perioda od 2000. do 2006. godine, EU finansira nekoliko inicijativa. Jedna od ovih je i LEADER, iji je cilj promocija ruralnog razvoja. Program podrava inovativne pionirskeneprovjerene nove metode razvoja i obnove koji se baziraju na konkretnoj problematici i lokalnim uslovima. LEADER, dakle, predstavlja eksperimentalnu radionicu za pronalaenje novih rjeenja i naina ureenja odrivog ruralnog razvoja. Sve drave lanice EU elaborirale su nacionalne programe za ovu inicijativu, a postoje, takoe, i regionalni programi za LEADER. Uspostavljene metode, koje se koriste kao osnova za rad inicijative LEADER sastoje se od slijedeih dijelova: Javni, privatni i neprofitni sektor veu se instrumentom JPP-a, formirajui Lokalne akcione grupe (LAG) kojima se daje pravo da donose nezavisne odluke po pitanju konkretne implementacije mjera i projekata vezanih za ruralni razvoj; ''Bottom up'' pristup, gdje inicijative proizilaze direktno sa lokalnog nivoa i usmjerene su u najveoj mjeri ka rjeavanju konkretnih problema na terenu; Promocija novog naina razmiljanja ostvarivanje tzv. sistema ''prenosivosti'' djelovanja; Rad baziran na meusobnom ''povezivanju'' uspostava mree djelovanja radi prikupljanja iskustava, te raspodjele znanja sa drugima. LAG (Lokalna akciona grupa) po definiciji predstavlja lokalno partnerstvo, odnosno neregistrirano udruenje. To ustvari znai da LAG nema pravni status, te stoga ne moe imati vlastita novana sredstva, upoljavati osoblje, itd. LAG se sastoji od predstavnika opinske uprave, grupa i organizacija civilnog drutva i predstavnika poslovnih udruenja. U biti, LAG-ovi predstavljaju forume za podrku implementaciji projekata povratka i reintegracije na lokalnom nivou, te doprinose odrivom lokalnom razvoju. Svrha Lokalnih akcionih grupa se moe ukratko opisati kao: planiranje onoga to je potrebno uraditi, poduzimanje aktivnosti, utvrivanje da li su te aktivnosti bile uspjene, i ako jesu nadogradnja takvih uspjenih aktivnosti i integriranje istih u osnovne slube kako bi ove slube kvalitetnije odgovarale i razrjeavale stvarne potrebe lokalnog stanovnitva. Lokalnu akcionu grupu (LAG) ine predstavnici 3 razliita sektora: 1) Predstavnik opine (kojeg nominira naelnik opine); 2) Predstavnik poslovnog sektora (kojeg nominira Regionalna razvojna agencija koja pokriva podruje te opine); ) Predstavnik nevladinog sektora (nominiran od strane organizacija koje tvore koordinaciono tijelo nevladinih organizacija). Podrazumijeva se da e u razliitim fazama implementacije u rad LAG-a biti ukljueni i drugi akteri. To su, prije svega, predstavnici razliitih opinskih slubi nadlenih za odreena pitanja 4

koja se adresiraju u radu LAG-a (odjeli za stambena, socijalna pitanja, poljoprivredu itd.), predstavnici nevladinih organizacija ije je uee relevantno u odreenoj fazi implementacije na lokalnom nivou (udruenja ena i omladinske grupe, udruenja koje se brinu za potrebe djece/osoba s posebnim potrebama itd.)
Okvir 1: Deklaracija Opinskog vijea o Lokalnom ekonomskom razvoju DEKLARACIJA OPINSKOG VIJEA O LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU Na osnovu Evropske povelje o lokalnoj samoupravi, i na osnovu Zakona o lokalnoj samoupravi, Opinsko vijee odluilo je da usvoji slijedeu deklaraciju: Zbog toga to su ekonomska vitalnost, socijalna jednakost, kvalitet okoline i odrivo opinsko finansiranje integralni za odrivi razvoj lokalne zajednice putem koje se poboljava ivotni standard i potie jednakost to doprinosi optem napretku zajednice. Zbog toga to zahtjevi ekonomskog rasta i izazovi u socijalnom razvoju utiu na politike institucije da odgovore na sve tee zahtjeve drutva i zahtijevaju od lokalnih vlada da se vie ukljue u promociju Lokalnog ekonomskog razvoja, investicija, vie ravnopravne raspodjele prihoda, zatitu okoline i graansku participaciju; Zbog toga to Lokalni ekonomski razvoj znai potrebu da se lokalne zajednice angairaju na stvaranju odrivog ekonomskog rasta koji osigurava porast zaposlenosti, prosperitet i kvalitet ivota svih stanovnika u zajednici. Zbog toga to je neophodno poduzeti zajednike korake sa graanskim drutvom i zbog toga to su udruenja graana od vitalne vanosti za jaanje opine i razvoj procesa decentralizacije; Zbog toga to javna administaracija opine postoji zbog njenih graana, izjavljujemo da e nai prioriteti biti slijedei: U saradnji sa naim partnerima Opinsko vjee pruit e podrku svim inicijativama, koje e doprinijeti ili koje e biti angairane za razvoj, zasnovane na iroj osnovi podrke od strane privatnog i civilnog sektora; Svi nai prioriteti e se realizirati koritenjem svih raspoloivih znanja i vjetina vladinog, privatnog i sektora civilnog drutva u organizaciji, strategiji i planiranju, implementaciji i monitoringu svih aktivnosti koje budemo zajedno provodili na polju Lokalnog ekonomskog razvoja; Kljune aktivnosti naeg rada na ostvarivanju ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja, kroz nae samostalne ali i zajednike napore na poboljavanju ukupnog poslovnog okruenja u opini kako bi se podstakao ekonomski rast domaih i inostranih preduzea; Promovisanje koncepta Lokalnog ekonomskog razvoja, promovisanje investicija, zalaganje za ravnopravnu raspodjelu prihoda, zatitu okoline i graansku participaciju. Modernizacija lokalne uprave, razvoj znanja i vjetina uposlenih u lokalnoj upravi, jaanje finansijske administracije i osiguranje vee transparentnosti u koritenju javnih sredstava. Jaanje vanosti prikupljanja vie informacija o ekonomskim pitanjima, ukljuujui demografski razvoj, razvoj privatnog sektora, potrebu za izgradnjom infrastrukture u ruralnim podrujima vezanom za obezbjeenje energije, upravljanje vodom i otpadom u ruralnim i urbanim podrujima, analizu potreba i postojeih nadlenosti.

5

1.2. Stvaranje partnerstva meu vladinim institucijama Primjer Rezolucija Parlamenta BiH Vladine institucije na lokalnom nivou trebaju partnerstvo u cilju maksimalizacije napora na obezbjeenju najveeg mogueg stepena lokalnog razvoja. Jedno od najvanijih partnerstava koje je neophodno na razvoju odreene lokalne zajednice jeste partnerstvo sa vladinim institucijama na viim nivoima vlasti, prvenstveno iz dva razloga: prvo zato to vladine institucije na viim nivoima u pravilu imaju vee nadlenosti za odreena pitanja od kojih zavisi napredak u lokalnom razvoju i drugo zato to vladine institucije na viim nivoima vlasti imaju na raspolaganju vea budetska sredstva za programe koji direktno mogu podstaknuti lokalni razvoj.

Primjer: Rezolucija Predstavnikog doma Parlamentarne skuptine BiH Na osnovu lana 121. stav 1. Poslovnika Predstavnikog doma Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 20/00), Predstavniki dom Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine na 64. sjednici, odranoj 31. augusta 2005. godine, usvojio je REZOLUCIJU (GLOBALNI POZIV NA AKCIJU PROTIV SIROMATVA) Zbog toga to vjerujemo da je usvajanje Milenijske deklaracije septembra 2000. godine od strane 189 lanica UN-a vaan momenat za globalnu saradnju u 21. stoljeu koji moe doprinijeti prosperitetu svih graana Bosne i Hercegovine; Zbog toga to smatramo da je vrijeme da se pridruimo globalnom naporu da se ostvare obeani milenijski razvojni ciljevi u globalnom i nacionalnom kontekstu; Zbog toga to prepoznajemo potrebu da se na dravnom nivou preduzmu hitne mjere na ostvarivanju milenijskih razvojnih ciljeva u nacionalnom kontekstu podravajui globalnu akciju za borbu protiv siromatva, zahtijevamo da se na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini: primjene milenijski razvojni ciljevi na nacionalnom nivou; osiguraju potrebna sredstva za obezbjeenje visokokvalitetnih javnih usluga dostupnih svim graanima; osigura potpuna odgovornosti i transparentnost u upotrebi javnih resursa i iskorjenjivanje korupcije; provede u djelo politika od koje e imati koristi veina graana i nastoje umanjiti bespotrebne tete prouzrokovane vanjskim nametnutim uslovima.

Vjerujui da e ispunjavanje ovih zahtjeva doprinijeti smanjivanju siromatva u naoj zemlji i da e transformirati budunost i nadu cijele generacije naeg drutva, te ohrabrujui svakoga ko prepoznaje razarajui uticaj siromatva na drutvo da da svoj glas da se promjene naprave. Predstavniki dom Parlamentarne skuptine BiH potpisuje ovu rezoluciju. Broj 01-02-9-813/05 . augusta 005. godine Sarajevo Predsjedavajui Predstavnikog doma dr. Nikola piri, s.r.

6

Imajui u vidu da su svi nivoi vlasti snano zainteresovani za politike koje e stimulirati razvoj i za efikasniju ulogu javne administracije u rjeavanju najznaajnijih problema stanovnika Bosne i Hercegovine, istovremeno imajui u vidu ustavno definisane i zakonsko razliito podijeljene nadlenosti javne administracije, logino je da partnerstvo izmeu razliitih nivoa vlasti treba biti institucionalizirano prvenstveno kroz harmonizaciju politika vlada na svim nivoima koje su kreirane sa ciljem ubrzanja ili unaprijeenja razvoja. Aktivnosti na stvaranju partnerstva izmeu razliitih vladinih institucija, u cilju ubrzanja lokalnog razvoja, trebaju biti prioritet ne samo lokalnih vlasti ve i vlasti na svim drugim nivoima. Kao primjer inicijative jednog nivoa vlasti na uspostavljanju koordinirane akcije svih nivoa vlasti na obezbjeenju breg napretka Bosne i Hercegovine jeste Rezolucija koju je usvojio Predstavniki dom Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine u avgustu 005. godine. Ovom Rezolucijom BiH Parlament je uputio zahtjev svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini da poduzmu maksimalne aktivnosti iz svojih nadlenosti kako bi se proveli Milenijumski razvojni ciljevi UN-a, te aktivnosti kojima bi se obezbijedile visokokvalitetne javne usluge koje bi bile dostupne svim graanima Bosne i Hercegovine. 1.3. Stvaranje partnerstva izmeu javnog i privatnog sektora Pregled motiva za ukljuivanje u partnerstvo za lokalni razvoj Razlozi za ukljuivanje javnog sektora u partnerstvo sa privatnim sektorom u aktivnosti koje mogu doprinijeti razvoju lokalne zajednice su oigledni i oni se ogledaju prvenstveno u namjerama javnog sektora da: Obezbijedi usluge graanima koje javna administracija nije u mogunosti samostalno pruiti graanima; Pobolja kvalitet i/ili obim postojeih usluga koje su potrebne graanima u lokalnoj zajednici, a ije koritenje moe pozitivno uticati na lokalni razvoj; Unaprijedi stanje u privatnom sektoru jer time doprinosi smanjenju izdataka za socijalnu politiku i osiguravanje socijalne sigurnosti graana kroz socijalnu zatitu; Obezbijedi vee izvorne prihode lokalne vlasti kroz poveanje prihoda od poreza, ime se obezbjeuju dodatna sredstva koja mogu biti usmjerena u lokalni razvoj. Meutim, postavlja se pitanje koji su osnovni motivi da se privatni sektor ukljui u partnerstvo sa vladom u cilju unaprijeenja lokalnog razvoja. Posmatrajui izolovano privatni sektor, on nema snanih motiva za troenje vlastitih resursa (bilo u novcu ili vremenu) na bilo koju drugu aktivnost izuzev one koja direktno moe uticati na vlastiti profit. Meutim, ovo pravilo ne vai za sva preduzea u privatnom sektoru niti se ovo pravilo moe primjenjivati u svakom periodu poslovanja preduzea. Drugim rijeima, preduzea, u zavisnosti od svoje veliine i svojih (prvenstveno dugoronih) ciljeva, te trenutne pozicije preduzea na tritu, mogu imati manje ili vee motive da se angauju u aktivnostima koje direktno nisu povezane sa prethodno pomenutim pravilom. Naime, preduzee koje posluje u odreenoj lokalnoj zajednici e biti spremno da uestvuje kao partner u aktivnostima na lokalnom razvoju u zavisnosti od slijedeih faktora: Ukoliko je preduzee razvilo svoje poslovanje, te ukoliko nivo razvijenosti omoguuje stabilo poslovanje na tritu, privatno preduzee e biti zainteresovano da uestvuje u aktivnostima na lokalnom razvoju, jer time poveava svoje konkurentske sposobnosti ime poveava anse za zadravanje stabilnog obima poslovanja; 7

 Ukoliko preduzee ima izvjesne dugorone razvojne ciljeve koji zahtijevaju vee koritenje resursa (objekata, kadrova, energije, transporta), preduzee e biti zainteresovano da uestvuje u partnerstvu za lokalni razvoj; Ukoliko preduzee ima potekoe u svom vlastitom poslovanju, a potekoe mogu biti umanjene od strane vlade (npr. kolovanje kadrova, putna infrastruktura, prostor za industrijska postrojenja i sl.), preduzee e biti zainteresovano da uestvuje u partnerstvu sa vladom; I na kraju, privatni sektor e biti zainteresovan za uestvovanje u partnerstvu za lokalni razvoj ukoliko rezultati takvog partnerstva mogu uticati na uspostavljanje vladinih programa koji mogu olakati privatnom sektoru: Investiranje u ekonomski isplative projekte; Brz povrat investicija i ostvarivanje profita; Podjelu rizika izmeu privatnog i javnog sektora; Smanjenje vrijednosti potrebne investicije u inicijalnoj fazi projekta; Podrku javnog sektora u svim fazama realizacije i koritenja projekta i sl.

1.4. Identifikacija kljunih osoba za rad na Lokalnom ekonomskom razvoju Jedno od pitanja koje se esto postavlja kreatorima Lokalnog ekonomskog razvoja jeste: Ko bi trebao doprinijeti Lokalnom ekonomskom razvoju?. Svaka organizacija, koja ima nekog interesa za Lokalni ekonomski razvoj i koja djeluje u duhu davanja doprinosa partnerstvu, trebala bi biti pozvana da se pridrui. Postoje neki osnovni koraci kod uspostavljanja partnerstva izmeu privatnog i javnog sektora, a to su: stupanje u lanstvo, uspostavljanje upravnog odbora i radnih grupa kao i donoenje statuta. Ovim partnerstvom, dakle, treba da rukovodi odbor koji predstavlja i zastupa lica unutar tog partnerstva. Partnerstvo bi takoe trebalo osigurati mogunost uspostave posebnih radnih grupa koje bi detaljnije razraivale odreena pitanja. Partnerstvo izmeu javnog i privatnog sektora je neophodno kako bi se raspoloivi resursi i energija lokalne zajednice usmjerili u jednom pravcu. Partnerstvo treba obezbijediti mobilizaciju svih resursa u cilju zadovoljavanja potreba graana (infrastrukturnih, ekonomskih, socijalnih itd.), to se iz postojeih javnih fondova ne moe obezbijediti. Korist od ovog partnerstva imaju svi: javni sektor jer e na kvalitetniji nain obavljati svoju ulogu, privatni sektor jer ulae u isplative i niskorizine investicije i svi graani lokalne zajednice ije e potrebe biti zadovoljene.

Uspjena privatna preduzea stvaraju dobrobit lokalnih zajednica. Meutim, na privatno preduzee koje bi trebalo ostvariti rast i doprinijeti dobrobiti lokalne zajednice uveliko zavisi od povoljnosti lokalnih uslova koji utiu na lokalno poslovanje. Lokalne vlade imaju kljunu ulogu u stvaranju povoljnog okruenja za uspjeno poslovanje privatnog sektora. Lokalni ekonomski razvoj se odvija kroz partnerstvo izmeu lokalne vlade, privatnog sektora (malih i srednjih preduzea) i samih graana u interesu zajednice. Ti partneri bi uglavnom bili iz: a. Javnog sektora: Slubenici odjeljenja za ekonomski razvoj; Predstavnici zakonodavne vlasti; Slubenici drugih odjeljenja, ukljuujui i odjeljenja za transport, planiranje i komunalije; Nosioci regionalnih/kantonalnih vlasti.

8

b. Privatnog sektora: Poslovna udruenja; Preduzea i uspjeni mali/srednji poduzetnici iz razliitih demografskih skupina (mladi, ene); Predstavnici inostranih kompanija ili kompanija koje su prihvatile inostrane investicije u lokalnoj zajednici; Druge grupe za potporu poslovnim preduzeima i privredne komore. c. Civilnog/nevladinog sektora Organizacije za razvoj civilnog drutva; Razvojne organizacije; Predvodnici lokalnih zajednica; Univerziteti i druge obrazovne ustanove; Druge nevladine organizacije, npr. grupe koje predstavljaju manjine i koje predstavljaju kulturne interese.

2. KREIRANJE PLANA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ U prethodnom poglavlju dat je pregled prioriteta razliitih uesnika u procesu lokalnog razvoja, to je veoma vano imati u vidu prilikom kreiranja konkretnog plana za ekonomski razvoj jedne lokalne zajednice. Ne postoji sumnja da u svakoj opini postoji potreba za Lokalnim ekonomskim razvojem. Meutim, da bi se formulisala valjana strategija lokalnog razvoja i da bi se ona izvela na dobar nain, neophodno je da za to prvenstveno postoji volja i sposobnost od strane svih aktera Lokalnog ekonomskog razvoja, kako bi njena realizacija, koja je najee vrlo zahtjevan proces, bila uspjena. Da bi proces stratekog planiranja bio uspjeno zapoet i zavren, potrebno je na samom poetku identifikovati pojedince i grupe koje imaju interesa da se ukljue u rad na strategiji (javne institucije, poslovni djelatnici, civilne organizacije i druge grupe sa zajednikim interesom za lokalnu privredu). Sposobnosti i znanja svih aktera LER-a su neizostavan faktor uspjeha stratekog planiranja, jer mnogi od njih znaju mnogo vie o pojedinim pitanjima iz njihovog vidokruga od predstavnika lokalne vlasti. Upravo te vjetine i resursi koje svaka grupa zainteresiranih strana donosi u proces, dovodei do partnerstva ovih sektora ine glavni temelj stratekog procesa. Strategijom se mora rijeiti ta su ciljevi, kako ih postii, ko ta treba raditi, ko je odgovoran za ta, kako se kontrolie ispunjenje ciljeva, kakva je vremenska dimenzija strategije itd. Cilj strategije je da iskoristi prednosti, prevazie slabosti, eksploatie mogunosti i rijei se rizika i prijetnji. Odreivanjem osobe koja je u lokalnom organu uprave odgovorna za LER ili osnivanjem odjela za LER, stvaranjem partnerske mree menadment tima, zapoinje i proces stvaranja Tima za strateko planiranje. Taj tim trebalo bi da dobije i institucionalnu formu, kao jedinica ili odjeljenje unutar lokalne uprave, kao i kancelarijski prostor, nunu opremu i skroman budet za sastanke, prikupljanje podataka i sline trokove. Tim zapoinje rad na viziji, osigurava podatke o lokalnoj ekonomiji, koristi SWOT analizu komparativnu procjenu koja e dovesti do stratekih i kljunih pitanja na osnovu kojih e se formulisati projekti. To je okvir u kojem se analizom informacija o jakim stranama, slabim stranama, prilikama i opasnostima odreuje lokalna situacija. Prvi korak implementacije strategije je predlaganje strategije vijeu na usvajanje. Implementacija se 39

moe povjeriti Timu za strateko planiranje ili se moe osnovati Tim za implementaciju. Monitoring pregled strategije bitan je iz razloga eventualnog dopunjavanja ili mijenjanja planova ukoliko se ukae potreba za dopunjavanjem ili mijenjanjem planova, zatim radi finansijskog aspekta planova, te radi organizacijskog pregleda potreba za promjenama u Lokalnom ekonomskom razvoju. Strategija treba da se redovno i periodino dopunjava novim, svjeim informacijama. Do ocjene rezultata strategije dolazimo pregledom rezultata u pogledu siromatva, podsticanja rasta lokalnog poslovanja, infrastrukture, sigurnog okruenja i poduzetnikog okruenja, obrazovanja i poboljanja kvaliteta ljudskih resursa, konkurentnosti lokalne zajednice, kapaciteta i kvaliteta pruanja usluga lokalne vlasti i ostalih ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja. Da bi se kreirali opteprihvaeni ciljevi Lokalnog ekonomskog razvoja zajednice, koji bi na najbolji nain ostvarili prioritete graana i poslovnog sektora, kreatori strategija na prvom mjestu trebaju izraditi kompetitivnu procjenu trenutne ekonomske pozicije opine. 2.1. Procjena trenutne pozicije opine Prilikom procjene trenutne pozicije opine mogu se koristiti razliite metodologije koje mogu dati razliite slike o ukupnom stanju opine. Na jedan nain moemo posmatrati samo svoju opinu i samo ekonomiju te opine. Na ovaj nain zanemarujemo prvenstveno ostale prioritete graana, ali takoe zanemarujemo stvarnost i relativnu poziciju opine naspram drugih opina i regija u zemlji. Drugi pristup je sveobuhvatniji. U okviru ovog pristupa ekonomske karakteristike se posmatraju u odnosu na ekonomske karakteristike drugih opina. Jo jedna specifinost ovog pristupa jeste da se ekonomske karakteristike ne posmatraju izlovano, ve multidisciplinarno, uzimajui u obzir sve druge prioritete graana i privatnog sektora. Koritenjem prvog pristupa, prikupljanjem informacija moemo kreirati SWOT analizu opine. SWOT analiza se smatra najrasprostranjenijim sredstvom pomou kojeg se prikupljene informacije pretvaraju u nalaze. SWOT analiza, tj. analiza prednosti, slabosti, mogunosti i opasnosti se veoma esto koristi u stratekom planiranju gdje je potrebno organizovati unutranje i spoljne faktore koji pospjeuju i oteavaju ekonomski rast. Bitno je da oni koji donose odluke imaju predstavu o relativnom znaaju svake prednosti, slabosti, mogunosti i opasnosti, te da se napravi razlika izmeu onih komponenti na koje lokalne vlasti mogu uticati i onih koje oni ne mogu korigovati.
ema 1: Primjer SWOT analize SNAGE Struna radna snaga Povoljan geo. poloaj Znanja i iskustva Razvoj ekolo. poljop Turizam Privlaenje SDI SLABOSTI Nerazvijena infrastruktura Veliki broj nezaposlenih Nedostatak finan. sreds. Odlazak mladih Prljave tehnologije Nisko-plaeni poslovi

MOGUNOSTI

PRIJETNJE

Koliko god detaljno vrili istraivanje i radili na SWOT analizi, bez uzimanja u obzir vanjske faktore teko da emo moi formirati pravilne ciljeve Lokalnog ekonomskog razvoja. U prethodnoj SWOT analizi rekli smo da nam je prednost struna radna snaga, ali da nam je slabost nerazvijena infrastruktura. Ako elimo samo na osnovu ova dva kriterija da formiramo cilj LER-a, koji bi trebao da bude u skladu sa generalnim ciljem Lokalnog ekonomskog razvoja stvaranje podsticajnog i privlanog okruenja za razvoj privatnog sektora, mogu se postaviti neka od slijedeih pitanja: U snagama smo naveli da je snaga nae opine struna radna snaga. U odnosu na koga naa opina ima strunu radnu snagu? U odnosu na nae susjede? U odnosu na prosjek u 40

dravi? Ili je to odnos strunost radnika/cijena sata rada? Ili se to odnosi na produktivnost po satu, specijaliziranost ili generalno na neke kvalitativne sposobnosti naih radnika? U slabostima smo naveli da je slabost nae opine nerazvijena infrastruktura. Da li je naa infrastruktura nerazvijena iz prostog razloga to se tokom godina amortizovala toliko da vie nije u funkciji kao prije deset godina i vie? Ili infrastruktura dovodi nau opinu u nepovoljniji poloaj u odnos na susjednu? Ili naa infrastruktura ne omoguava savremeno poslovanje koje je uobiajeno u drugim dravama (irokopojasni internet, PTT komunikacije, transportne komunikacije)? U drugom, sveobuhvatnom pristupu potrebno je prvenstveno posmatrati opinu u relativnom odnosu naspram drugih opina u dravi. Slika 6. moe ilustrovati takav pristup. Na slici moemo vidjeti uporedni prikaz gradova u Bosni i Hercegovini selektovanih prema procijenjenim bruto drutvenim proizvodom po glavi stanovnika.
Slika 6. Pregled selektovanih gradova u BiH prema procjenjenom BDP po glavi stanovnika, mart 004. godine (u KM)

Opina/Grad Srebrenica Graanica iroki Brijeg Doboj Bijeljina ajnie Vitez Ljubuki Travnik Biha Banja Luka Tuzla Grude Mostar Gacko 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 KM
IZVOR: Prema podacima statistikog zavoda, ALDI procjena BDP za gradove

BDP BiH Prosjek 3.037

Gradovi ispod 50.000 stanovnika Gradovi od 50.000 do 100.000 stanovnika Gradovi BiH preko 100.000 stanovnika

Slika pokazuje da je najvei procijenjeni BDP po glavi stanovnika u opini Gacko, najmanji u opini Kalesija, dok se ostali gradovi/opine nalaze izmeu ove dvije najvee vrijednosti. Takoe, na slici moemo vidjeti da su manje opine (sa manje od 50.000 stanovnika) jednako zastupljene i meu opinama sa najveim i sa najmanjim BDP per capita. Najvee opine/gradovi se nalaze meu opinama sa najveim BDP per capita, dok se opine sa brojem stanovnika od 50 do 100 hiljada nalaze negdje u sredini ili u dijelu opina sa najmanjim BDP po glavi stanovnika. Da li su nam ovi podaci dovoljni kako bi se mogle utvrditi stvarne ekonomske potrebe nae opine? 4

Procjena BDP po opinama raena je po principu (broj zaposlenih u opini x prosjena plata u opini) / (broj zaposlenih u BiH x prosjena plata u BiH) x procjena BDP u Bosni i Heregovini. Ovakav nain procjene je jedino raspoloivo jednostavno analitiko orue za izradu ovakvog rauna. Na ovakav nain lako je vidjeti, meu opinama sa slinim brojem stanovnika, da je u Gacku bolja ekonomska situacija nego u Kalesiji, u Bihau nego u Tesliu ili u Mostaru nego u Bijeljini. Na ovakav nain, kreatori planova Lokalnog ekonomskog razvoja mogu u svim opinama iji je BDP po glavi stanovnika ispod crvene linije (prosjek BDP per capita za BiH) da sa pravom insistiraju na aktivnostima koje e doprinijeti poveavanju obima privatnog sektora u svojoj opini. Iako je to cilj svake opine, ove statistike govore da neto nije u redu u njihovim opinama jer se nalaze daleko ispod prosjeka opina u Bosni i Hercegovini. Meutim, ovi podaci ne znae automatski da je u jednoj opini kvalitet ivota bolji u omjeru koji ovi podaci pokazuju. Neke opine, kao to je to primjer Kupres imaju veoma mali broj stanovnika, svega .08 i zbog toga je njihov BDP per capita toliko visok. Slian su primjer i sve ostale opine sa iznadprosjenim BDP per capita koje imaju manje od 50.000 stanovnika. Kako bi dobili precizniju relativnu poziciju opina, kao primjer emo da iskoristimo jedan drugi pokazatelj. Nezaposlenost je generalni problem za sve opine u Bosni i Hercegovini. Niti jedna opina se ne moe pohvaliti sa niskim stopama nezaposlenosti ak niti ispod 15 procenata. Upravo zbog toga sve opine istiu problem nezaposlenosti kao jedan od kljunih problema lokalne zajednice. Kreatori Lokalnog ekonomskog razvoja sigurno e postaviti za cilj stvaranje uslova za poveanje zaposlenosti radno sposobnog stanovnitva. Meutim, on e u nekim opinama biti lake, a u nekim tee ostvarljiv. Zato? U Bosni i Hercegovini u martu 2004. godine na svakih 100 stanovnika bilo je samo 16 zaposleno. U opinama koje imaju bolji prosjek od dravnog, tee e ostvariti zacrtane ciljeve na polju stvaranja uslova za zapoljavanje i obratno. Na slici 7. nalaze se identine opine kao na slici 6. samo to su rangirane po kriteriju broj stanovnika/broj zaposlenih.

4

Slika 7. Pregled selektovanih opina po postotku zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika

Opina/Grad Srebrenica Graanica iroki Brijeg Doboj Bijeljina ajnie Vitez Ljubuki Travnik Biha Banja Luka Tuzla Grude Mostar Gacko 0 6 12 18 24 30
IZVOR: Prema podacima statistikog zavoda, ALDI analiza

Prosjek za BiH 16 %

Gradovi ispod 50.000 stanovnika Gradovi od 50.000 do 100.000 stanovnika Gradovi BiH preko 100.000 stanovnika

2.2. Strategija kao kljuna komponenta LER-a Strategija, kao kljuna komponenta procesa planiranja lokalne zajednice, ukljuuje sve aktere u zajednici i odnosi se na pravilnu procjenu i upotrebu postojeeg potencijala u regionu, usmjerenu na stvaranje novih radnih mjesta, razvoj novih preduzea i podizanje ivotnog standarda. Vremenski se odnosi na period od najee pet godina, sa prateim kratkoronim, srednjoronim i dugoronim ciljevima. Sadraj strategije predstavlja akcioni plan djelovanja lokalne zajednice na polju ekonomskog razvoja i sadri nekoliko nezaobilaznih komponenti: Vizija; Ciljevi; Programi; Projekti.

Formulacija vizije predstavlja formalan dogovor svih zainteresovanih aktera u lokalnoj zajednici o budunosti kakvu ele. Pravi izazov za lokalnu zajednicu je da se opredijeli za viziju budunosti koja je ne samo poeljna, ve i dostina, uzimajui u obzir raznovrsna ogranienja. Pored toga to vizija treba da bude realna i dostina, ona takoe treba da bude i razumljiva graanima, konzistentna sa drugim planovima lokalne zajednice i da odraava ulogu koju lokalna ekonomija ima u regionalnom i nacionalnom kontekstu. Iz vizije, koja je najoptija, tokom procesa formulisanja strategije LER-a, izvode se konkretniji ciljevi. To izvoenje konkretnijih ciljeva svakako predstavlja 4

pribliavanje vizije praktinom ivotu. Jedna vizija sadri manji broj optih ciljeva iz kojih proizilazi neto vei broj specifinih ciljeva koji su konkretniji i detaljniji i treba da budu precizni, mjerljivi i realni. Ostvarivanje ovih ciljeva prati vei broj programa sa jo veim brojem projekata, odnosno pojedinanih akcija. Obzirom da se jedan cilj obino moe postii na vie razliitih naina, prilikom formulacije programa i projekata potrebno je svakako poi od elementarnog ekonomskog naela koje kae da je dobro sa to manje ulaganja postii vie rezultata. Osnovnim programima Lokalnog ekonomskog razvoja mogu se smatrati: unaprijeenje lokalne poslovne i investicione klime; podsticanje rasta lokalnih firmi; ohrabrivanje pojave novih firmi; privlaenje stranih investitora; podsticanje sektorskog razvoja; unaprijeenje pojedinih podruja grada; poboljanje ansi za zapoljavanje ranjivih grupa itd. 2.3. Kreiranje plana za Lokalni ekonomski razvoj U prethodnoj sekciji su date naznake ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja i njihovog uobliavanja u strategiju, koja slui kao okvir za njihovo sprovoenje. Sa druge strane, za nosioce Lokalnog ekonomskog razvoja jo uvijek se od strane graana i privatnog sektora postavlja pitanje: Ko je odgovoran za ekonomski razvoj? Kako smo ranije napomenuli, Lokalni ekonomski razvoj jeste proces putem kojeg vladine institucije, u saradnji sa privatnim i nevladinim sektorom, rade zajedno u cilju stvaranja boljih uslova za ekonomski rast i unaprijeenje kvaliteta ivota u zajednici. Na unaprijeenje kvaliteta ivota na dravnom nivou najvie uticaja imaju dravne institucije. Na entitetskom vlade entiteta. Na lokalnoj razini, najvei uticaj na ekonomski razvoj imaju opinske institucije. Kako se sa poveanjem nivoa vlasti smanjuje konkretna uloga vladine institucije na unaprijeenju Lokalnog ekonomskog razvoja, a poveava uloga u obezbjeenju preduslova za provoenje efikasnih razvojnih politika, odreenost (ili specifinost) ciljeva veih nivoa vlasti se smanjuje smanjivanjem nivoa vlasti.
Slika 8. Ekonomski planovi i strategije u praksi Odreenost ciljeva

Velika

Srednja

Mala Nivo vlasti Nacionalna Entitetska Lokalna

S obzirom da se, kao to prethodna slika i pokazuje, s manjim nivoom vlasti poveava potreba za kreiranjem to konkretnijih ciljeva, lokalni nivoi vlasti moraju to detaljnijie precizirati ta su njihovi ciljevi. Osnovni dokument oko kojeg bi trebali biti saglasni svi uesnici u partnerstvu na Lokalnom 44

ekonomskom razvoju jeste dokument u kojem e se nalaziti konsenzusom usvojeni strateki ciljevi ili vizija razvoja opine. Ovaj dokument treba da sadri jasnu viziju opine, jasne strateke prioritete i jasne pravce u kojima se opina treba kretati u cilju njihovog dostizanja. Jedan takav primjer jasne vizije razvoja, nalazi se u Viziji razvoja Opine Gorade, koja je prikazana u dodatku . i .
Okvir 2. Vizija razvoja Opine Gorade 2002 - 2012

VIZIJA RAZVOJA OPINE GORADA

Gorade, regionalni centar Istone Bosne Gorade je, kao to je bilo i ranije, regionalni centar svih gradova Jugoistone Bosne i Hercegovine. Prevaziene politike podjele, povezani i snani privatni poslovni sektor, efikasna dravna i institucionalna administracija, jake poduzetnike organizacije su stvorile uslove da u Gorade dolaze poslovni ljudi, studenti i prijatelji iz susjednih gradova i drugih dijelova BiH u potrazi za boljim poslom, karijerom i kvalitetnijim drutvenim ivotom. U Gorade se doseljavaju ljudi svih nacionalnosti. Razvijena infrastruktura Opina Gorade je savremenom saobraajnicom povezana sa unutranjim dijelom BiH i sa susjednim gradovima u SRJ. Povoljna i stimulativna politika lokalne dravne administracije dovela je do toga da je stambena infrastruktura izuzetno funkcionalna i ureena, da je obezbijeena mogunost za poslovni sector i izgradnja dodatnih proizvodnih kapaciteta u ureenim industrijskim dijelovima opine Gorade. Efikasne komunalne slube, ureene deponije smea i postrojenja za reciklau, savremena postrojenja za preiavanje pitke vode, otpadnih voda i vazduha osnovni su razlozi zbog ega je opina Gorade dobila epitet opine ekoloki iste i privredno razvijene. Zakonodavstvo Kultura i svijest o vanosti potivanja zakona od strane graana, poslovnog sektora i javne administracije jedan je od kljunih faktora koji su pomogli Goradu da dostigne visok stepen sveobuhvatnog razvoja. Uspostavljeni dravni mehanizmi, koji su u svrsi pomoi graanima kako bi potovali zakone, a i otro sankcionisali prekritelje, su klju u stvaranju sredine, u kojoj je povjerenje, zakonitost, potovanje dogovorenog i usvojenog imperativ, a prevare, zloupotrebe i kriminal skoro zaboravljeni termini u svakodnevnom ivotu stanovnika Gorada. Privreda visoke tehnologije, proizvodnja zdrave hrane i rekreacija na Drini Gorade je grad iste tehnologije, poljoprivrede, razvijenog turizma i rekreacije na Drini. Preduzea su promijenila svoju vlasniku strukturu i prilagodila se novim zahtjevima trita. Standard je visok, to za sobom povlai bolje uslove ivota i rada u svim oblastima: u zdravstvu, kolstvu i drugim privrednim i drutvenim djelatnostima. Sport je dobio posebno mjesto u prezentaciji nae opine u BiH i inostranstvu, svojim rezultatima i izuzetno kvalitetnim sportaima. Pronali smo i iskoristili sve svoje komparativne prednosti i postali grad u kojem se razvija mala i precizna tehnologija, poznati smo po kvalitetu rada, nai su proizvodi svuda poznati. Svi koji to ele su uposleni, rade. Na selu ljudi ive od proizvodnje zdrave hrane sa podrinjskim zatitnim znakom. Ruralna podruja opet postaju atraktivna i ljudi se vraaju da tamo ive. Seoski turizam pomae razvitak porodica na selu. Ljeti je Gorade zbog rekreacije na Drini poznato u mnogim zemljama. Najvei Festival prijateljstva odrava se upravo na Drini, uz njene iste i ureene obale. Kvalitetan ivot Gorade je grad cvijea, ureenih i istih ulica, sa mnogo zelenila, parkova, etalita i mjesta gdje se djeca igraju, mladi zabavljaju, a stariji sigurno etaju. Graani piju pitku vodu i jedu zdravu hranu. Iskoritava se solarna energija. Gorade je grad koji je nadaleko poznat po svojoj istoi, ljepoti, bogastvu i jedinstvenom ambijentu.

45

Pored jasne vizije, lokalni organi vlasti trebaju definirati i jasne ciljeve putem kojih e se kroz Lokalni ekonomski razvoj postaviti temelji i kljune pretpostavke za dostizanje vizije opine. Ovir 3 prikazuje osam prioritetnih ciljeva Opine Gorade, ijom realizacijom e javni sektor doprinijeti ostvarivanju zacrtane Vizije Opine.
Okvir 3. Strateki prioriteti Opine Gorade

STRATEKI PRIORITETI OPINE GORADE

Kako bi se ostvarili planovi i rezultati poslovnog sektora koji su navedeni ovdje u tekstu, opinska administracija e pomoi da bi se do 2006. godine postiglo slijedeih osam ciljeva:

U razvojnoj viziji Opine Gorade opisani su prioritetni ciljevi kroz osam taaka: Potpuno funkcionalan urbanistiki plan ukljuujui i obezbijeenje stalne ponude graevinskog zemljita i modernog poslovnog prostora; Uspostavljanje GIS sistema geografsko informativni sistem; Efikasno pruanje usluga prema ovom dokumentu svim poduzetnicima i MSP, kako bi se na prostoru opine otvorilo od 1000 2000 novih radnih mjesta stvorenih mjeavinom lokalne ekspanzije, stvaranja novih preduzea i vanjskih investicija; Efektivan, profesionalan sistem promovisanja, unaprijeenja i razvoja poduzetnitva i privatnog sektora u BiH i inostranstvu, kao i brige nakon investicija za nove investitore; Bar dva programa poslovnih inkubatora, za proizvodne i uslune grane; Konkurentna poduzetnika zona; Atraktivan, ist i bezbjedan centar grada; Potpuno uinkovite javne slube, ukljuujui vodosnabdjevanje, elektrinu energiju, odlaganje otpada, kanalizaciju, hitne slube, gradsku rasvjetu.

Strateki plan u okviru kojeg bi trebali biti ugraeni strateki prioriteti trebao bi se sastojati od: Jasnih pregleda ciljeva i namjera u oblasti Lokalnog ekonomskog razvoja; Pregleda trenutnog stanja, te relativne procjene snaga, slabosti, prednosti i mogunosti; Pregleda i opisa stratekih ciljeva; Pregleda i detaljnog opisa stratekih prioriteta (pozadina, ciljevi, marketing, oekivani rezultati); Pregleda unutranje organizacije na Lokalnom ekonomskom razvoju, koja e raditi na ostvarivanju zacrtanih prioriteta (osoblje, resursi, potrebe za razvojem); Oekivani rezultati sprovoenja strategije.

46

3. KREIRANJE MEHANIZMA ZA ADMINISTRACIJU LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA 3.1. Formiranje tijela za Lokalni ekonomski razvoj Postoje neki osnovni koraci kod uspostavljanja partnerstva izmeu javnog i privatnog sektora. O lanstvu, stupanju u lanstvo i o tome ko moe stupiti u lanstvo govorili smo u prethodnom odjeljku. Slijedei osnovni korak jeste formiranje tijela koje bi vrilo koordinaciju aktivnosti i provodilo konkretne aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju, te koordiniralo svim aktivnostima partnera uesnika u LER-u. Ovim partnerstvom bi trebao rukovoditi odbor koji predstavlja i zastupa organizacije unutar tog partnerstva. On bi se trebao sastajati u redovnim intervalima (npr. svaka tri mjeseca). Za predsjednika ovog partnerstva trebalo bi imenovati osobu koja nije povezana sa opinom. Radne grupe: Partnerstvo bi trebalo osigurati mogunost uspostave posebnih radnih grupa koje bi detaljnije razraivale odreena pitanja. Statut bi trebao sadravati: Cilj ili svrhu partnerstva; Sporazum o tome da e se sastajati svakog tromjeseja; Spisak radnih grupa koje bi radile po specifinim pitanjima; Obavezu opine da konsultira partnerstvo kada kreira i provodi neku politiku; Obavezu partnerstva da da svoju viziju toga gdje bi se opina trebala nalaziti nakon deset godina.

Partnerstvo moe objedinjavati razliite grupe: ono ne predstavlja tek forum za rasprave i umreavanje, nego tei da dovede do predanog izvravanja preuzetih obaveza, stvarajui zajedniki cilj i pravac kretanja. Isto tako, diskusije unutar ovog partnerskog odnosa morale bi se usredsreivati na one aktivnosti koje sami lokalni partneri mogu realno postii. Jedna od uloga koju lokalna partnerstva izmeu privatnog i javnog sektora redovno preuzimaju na sebe je da pripreme zajedniku viziju u pravcu ijeg postizanja bi sve organizacije unutar partnerstva zajedniki sporazumno radile. Postoji mnogo naina na koje se ova vizija moe pripremiti, a isto tako ima mnogo oblika u kojima se ta vizija moe javljati. Ona se moe kretati od jednostavne izjave pa sve do pune strategije. Obino su najbolje kratke izjave o ciljevima i zadacima. Postoje mnogi naini na koje se ovakve izjave mogu pripremiti: Konferencija partnerstva pri emu svaka organizacija predstavlja svoje prioritete i ciljeve i tokom koje moderator konferencije zajedniki kombinira kljune izjave da bi sainio izjavu o viziji; Formalni proces konsultacija koji ukljuuje sve organizacije i zainteresirane graane. Konsultacija se obavlja putem upitnika u kojem se postavlja nekoliko osnovnih pitanja: npr. Koji su kljuni problemi kojima bi se trebao baviti Tim za LER? 3.2. Kreiranje mehanizma za komunikaciju aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju Komunikacija oznaava (uzajamni/viesmjerni) prenos informacija, podataka i vrijednosti koje priopavaju institucije, mediji, vlade, politiari i graani, kao i interpersonalno komuniciranje (koje dobija novu dimenziju upotrebom Interneta). Da bismo razvili uspjenu komunikaciju u Lokalnom ekonomskom razvoju, potrebno je odrediti tim koji e se baviti time. Najvanije jeste razviti preciznu 47

komunikaciju izmeu glavnih aktera partnerstva, tj. efikasan protok informacija. Ta komunikacija bi se trebala razgranati na vie podvrsta i to: komunikacija izmeu opina; komunikacija izmeu opina i vlade kantona; komunikacija izmeu javnog i privatnog sektora, te komunikacija izmeu javnog i civilnog sektora.
Slika 9. Okvir za komunikaciju unutar aktera u Lokalnom ekonomskom razvoju OPINSKO VIJEE POSLOVNA UDRUENJA

OPINSKA ADMINISTRACIJA
KVAZI VLADINE ORGANIZACIJE

NEVLADINE ORGANIZACIJE

TIM ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ

INSTITUTI I AGENCIJE
UDRUENJA GRAANA

OSTALE VLADINE INSTITUCIJE (Zavodi, uredi)

DOMAE FIRME

INOSTRANE FIRME

EKONOMSKA DOBROBIT GRAANA

Mehanizmi komunikacije izmeu pojedinih uesnika u LER-u mogu se definisati kao tvrdi (formalni) i mekani (neformalni) oblici komuniciranja. Osnovna razlika izmeu ova dva mehanizma komunikacije jeste da se prvi odravaju u skladu sa tano odreenim vremenskim rokovima (npr. svakog prvog ponedjeljka u mjesecu), dok su mekani takvi mehanizmi za koje predviene procedure postoje, ali se primjenjuju u sluajevima kada situacija dozvoljava njihovu primjenu. Tim za Lokalni ekonomski razvoj bi trebao imati jasno definisane formalne mehanizme komunikacije kao to su: Redovno organizovanje sastanaka (mjeseni, kvartalni); Redovno organizovanje tematskih sastanaka (npr. sastanak o stanju u oblasti poloaja mladih, stanju u oblasti nezaposlenosti i sl.); Redovno meusobno izvjetavanje o stanju i napretku u odreenim prioritetnim oblastima za Lokalni ekonomski razvoj; Redovno organizovanje javne prezentacije rezultata aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju (minimalno godinje prezentacije rezultata, ali po mogunosti i kvartalno). Istovrmeno, Tim za Lokalni ekonomski razvoj trebao bi napraviti konkretan mehanizam neformalne komunikacije sa privatnim i civilnim sektorom, a posebno kroz: Organizovanje posjeta lokalnim firmama i partnerima u LER-u; Organizovanje radionica sa razliitim uesnicima na kojima bi se diskutovalo o aktivnostima na LER-u sa grupama koje nisu kontinuirano ukljuene u cijelokupan proces LER-a; Organizovanje proirenih sastanaka sa potencijalnim partnerima ili sponzorima, koji mogu biti iskoriteni za realizaciju planiranih aktivnosti na LER-u, a takoe i za razmjenu iskustava; Organizovanje lokalnih ekonomskih foruma; Organizovanje sastanaka sa graanima kako bi se direktno procijenio efekat aktivnosti na LER-u po ivotni standard graana.

48

Pored mehanizama za komunikaciju izmeu kljunih aktera na LER-u, mehanizmi komunikacije sa javnou u lokalnoj zajednici mogu ukljuivati i: Saoptenja za javnost; Pres konferencije; Javne tribine; Posjete organizacijama koje ukljuuju veliki broj graana (sindikati, mladi, penzioneri, izbjeglice, osobe sa invaliditetom); Promocije aktivnosti privatnog i javnog sektora (posjete predstavnika Tima za LER direktno lokalnim firmama, koje provode investicione aktivnosti); Organizovanje tematskih emisija na lokalnim medijima; Organizovanje posebnih dogaaja na kojima bi uee imali predstavnici javnog politikog i privrednog ivota u BiH; Redovna prezentacija raspoloivih informacija o ekonomskom napretku lokalne zajednice (statistike informacije, informacije o glavnim ekonomskim indikatorima).

3.3. Stvaranje jasnih pozicija unutar Tima za Lokalni ekonomski razvoj Kako u Timu za Lokalni ekonomski razvoj zajedno rade predstavnici javnog, privatnog i civilnog sektora, njihovo djelovanje je ogranieno razliitim uticajima zavisno iz kojeg sektora uesnici dolaze. Vladini slubenici su uglavnom navikli na tradicionalne procedure i nisu spremni olako ih napustiti. Da bi se stvorila jasna pozicija Tma za LER, neophodno je jasno definisati ulogu samog Tima za LER, ali i odnos Tima za LER i institucija unutar javnog sektora koje su nadlene za donoenje kljunih odluka koje se odnose na aktivnosti koje su predmet rada Tima za LER. Tim za Lokalni ekonomski razvoj ima veoma vanu ulogu da utie na kljune osobe u lokalnoj zajednici (kao to su naelnik i opinsko vijee) koje bi trebale provoditi naznaajnije odluke od kojih zavisi uspjeh na LER-u. Meutim, u ovom cijelom procesu Tim za Lokalni ekonomski razvoj se posmatra kao vanjsko tijelo, a ne kao sastavni dio opinske administracije jer je najvei broj uposlenika u lokalnoj javnoj administraciji naviknut na tradicionalnu ulogu javnog menadmenta da je uloga opinske administracije samo ono to je jasno i precizno definisano zakonima, te da sve aktivnosti izvan toga nisu prioritet za zaposlenike u lokalnoj upravi. Zato je to tako? esto moete uti kako opina (drava) nema dovoljno mogunosti, koje bi se iskoristile kao instrumenti za Lokalni ekonomski razvoj. Jednostavno, javni menadment esto koristi samo precizne ustavne i zakonske nadlenosti prilikom definisanja djelokruga svog rada, koristi ustavnu poziciju i pridrava se osnovnih postulata uloge drave u trinoj ekonomiji, koja se ogledaju u tome da drava ima samo ograniene funkcije, i to kao: Kretator pravila (zakoni, uredbe, odluke); Arbitar; Tehniki monopol (struja, voda); Susjedski efekti (javne povrine, gradska istoa); Registracija (upisivanje novih privrednih subjekata); Certifikacija (provjeravanje ispunjavanje zakonskih uslova i dodjela dozvola); Licenciranje (izdavanje dozvole za rad, npr. taxi usluge).

49

Meutim, funkcionisanje LER-a bit e znaajno ogranieno i malog dometa ako opinska administracija nema druge kvalitete, osim u oblastima koje su prethodno navedene. Savremena administracija mora imati i druge sposobnosti, koje se prvenstveno ogledaju kroz: Sposobnost stratekog planiranja, integralnog i holistikog; Spremnost na partnerstvo sa svim zainteresovanim; elju za uestvovanjem i kreiranjem mrea koje omoguavaju jaanje efekata uloenih napora; Vjetine za uspostavljanje saradnje i kooperacije; Sposobnost kontinuiranog uenja i razvoja vlastitih kapaciteta; Vjetine posmatranja ire perspektive i fokusiranost na cijelokupno poslovno okruenje, a ne na pojedinane sluajeve.
Tabela 5. Razlika izmeu savremenog i tradicionalnog menadmenta TRADICIONALNI MENADMENT OPINA Strategijska akcija sopstvena sredstva stremljenje ka efikasnosti Kadrovi homogen talenat egalitarizam neodlunost NOVI MENADMENT OPINA Strategijska akcija spoljni i sopstveni izvori stremljenje ka finansijskim inovacijama i kreativnosti Kadrovi heterogen talenat iz ekonomije i finansija individualnost zaposlenih odlunost Organizacija slubi u opinama horizontalna i netipina decentralizovana dinamina i inovativna

Organizacija slubi u opinama hijerarhijska i tipina centralizovana i kruta stabilna i nepromjenjiva

Imajui u vidu ovakvo stanje, prilikom definisanja jasnih pozicija unutar Tima za Lokalni ekonomski razvoj, neophodno je jasno definisati slijedee: Kako se donose odluke unutar tima i kako se provodi procedura odluivanja (iniciranje odluke, rasprava o odlukama, glasanje o odluci); Ko je odgovorna osoba za donoenje odluka (da li predsjednik Tima za Lokalni ekonomski razvoj potpisuje odluke ili odluke Tima za LER potpisuje naelnik opine); Kako i na koji nain Tim za Lokalni ekonomski razvoj sarauje sa opinskim vijeem, posebno kada Tim za LER donosi odluke koje su formalno u nadlenosti opinskog vijea; Kako Tim za Lokalni ekonomski razvoj sarauje sa odreenim opinskim slubama i ko je nadlean za saradnju izmeu opinskih slubi i Tima za LER; Ko predstavlja Tim za LER u javnosti, pred opinskim vijeem i pred predstavicima organizacija i institucija izvan lokalne zajednice. Ovo su samo neka od pitanja koja trebaju biti jasno definisana za razliite pozicije unutar lanova Tima za LER, kako bi se ubrzale sve procedure koje su neophodne kako bi lokalna javna administracija efikasno provodila odluke koje su donesene od strane Tima za Lokalni ekonomski razvoj.

50

3.4. Kreiranje mehanizma za monitoring aktivnosti na LER-u. Monitoring i evaluacija pomau da se unaprijede performanse i postignu rezultati. Preciznije, sveobuhvatna svrha monitoringa i evaluacije jeste mjerenje i vrednovanje performansi kako bi se efektivnije upravljalo rezultatima. Monitoring je redovno promatranje i biljeenje aktivnosti koje se sprovode u okviru projekta ili programa. To je proces rutinskog prikupljanja informacija o svim aspektima projekta. Vriti monitoring znai provjeravati kako projektne aktivnosti napreduju. Monitoring takoer ukljuuje i povratnu spregu (davanje povratnih informacija) o napretku projekta donatorima, implementatorima i korisnicima projekta. Izvjetavanje omoguava da se prikupljene informacije iskoriste u procesu donoenja odluka za unaprijeenje performansi projekta. Monitoring je vrlo vaan u planiranju i implementaciji projekta. To je kao kad gledate kuda idete dok vozite bicikl; moete vriti usklaivanja u toku samog procesa vonje i utvrditi da ste na pravom putu. Monitoring obezbjeuje informacije koje su korisne za: Utvrivanje da li se inputi u projektu pravilno koriste; Identifikovanje problema sa kojim se projekat suoava i iznalaenje rjeenja; Osiguravanje da se sve aktivnosti sprovode pravilno i na vrijeme; Koritenje lekcija nauenih u jednom projektu za druge projekte; Utvrivanje da li je nain na koji je projekat planiran bio odgovarajui pri rjeavanju iskrslih problema.

Dosadanja iskustva u Lokalnom ekonomskom razvoju pokazala su da je zabiljeen jedan broj neuspjenih strategija gdje su u formulisanju i njihovom sprovoenju poinjene odreene greke. Zbog toga je potrebno da se u samom poetku definiu mehanizmi koji e onemoguiti identifikaciju greaka u procesu implementacije specifinih aktivnosti kako bi se preduhitrile njene negativne posljedice. Iz tog razloga, neophodno je stalno preispitivanje (review) te strategije koje ukljuuje nadgledanje (monitoring) i vrednovanje ili evaluaciju (evaluation) strategije Lokalnog ekonomskog razvoja. Meutim, kako bi izbjegli eventualne greke koje dovode do neuspjele strategije, potrebno je da njeno preispitivanje bude i njen integralni dio, obzirom da e takvo preispitivanje omoguiti akterima lokalnog razvoja da saznaju kako implementacija strategije napreduje, da otkriju eventualne greke i preduzmu aktivnosti za njihovo ispravljanje. Uobiajeno je da se preispitivanju strategije pristupa jednom godinje i to, najbolje, istovremeno sa planiranjem budeta za slijedeu godinu.

4. IMPLEMENTACIJA AKTIVNOSTI NA LOKALNOM EKONOMSKOM RAZVOJU Kljuna vrijednost procesa Lokalnog ekonomskog razvoja jeste identifikacija i izbor najrentabilnijih aktivnosti za rjeavanje konkretnog problema koji onemoguava razvoj podsticajnog i povoljnog okruenja za razvoj biznisa. U okviru ranije prezentovanih koraka u procesu Lokalnog ekonomskog razvoja prikazan je proces putem kojeg se objedinjuju snage za LER, definiu ciljevi, te kreira mehanizam za administraciju Lokalnog ekonomskog razvoja. Kada su sve prethodne faze zavrene, pred donosioce odluka o Lokalnom ekonomskom razvoju dolazi pitanje koje aktivnosti odabrati za rjeavanje identifikovanih problema. 4.1. Selekcija aktivnosti Prvi korak u implementaciji aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju jeste selekcija aktivnosti u cilju pronalaenja najadekvatnije akcije za rijeavanje konkretnog problema u zajednici. Na 5

ovom mjestu, pred lanovima tima za LER mogu se pojaviti dva problema: Problem u razliitom pogledu na mogunosti opine (Ekonomsko stanje i oekivanja od efekata aktivnosti, razliite potrebe, ekonomske specifinosti); Razliiti pristupi (Razliito gledanje na probleme, potrebe, anse i opasnosti) Neki lanovi tima mogu biti manje ili vie skeptini koliko e neka mjera doprinijeti poboljanju ili rijeavanju nekog problema u opini. Neki ljudi jednostavno su vie skloni vjerovati manje apstraktnim aktivnostima (fizika izgradnja) od drugih koji mogu smatrati da su nematerijalne aktivnosti (edukacija, razvoj svijesti) znaajnije od konkretnih fizikih aktivnosti. Bez obzira na ovu podijelu, sve aktivnosti na lokalnom ekonomskom razvoju moemo podijeliti u etri osnovne kategorije: 1. Instrumenti koji eliminiu postojee nedostatke u opinama (Fizika i socijalna infrastruktura); 2. Instrumenti koji proiruju potencijal za budui razvoj; 3. Instrumenti koji direktno utiu na unaprijeenje poslovne klime; 4. Instrumenti direktne podrke poslovnom sektoru. 4.1.1. Instrumenti za otklanjanje trenutnih nedostataka Svaka opina se susree sa razlikama u potrebama i trenutnom stanju lokalne infrastrukture. U ovom smislu potrebno je posmatrati infrastrukturu iz dva aspekta: Fizika infrastruktura. Putevi, internet, objekti, zemljite, slobodan prostor, ostala fizika infrastruktura, i Socijalna infrastruktura. Poslovni ambijent, propisi, regulativa, praksa, navike, tradicije i ostala drutvena infrastruktura uvijek predstavljaju potencijalni problem za pojedince koji zbog neodgovarajue infrastrukture nisu u mogunosti da u potpunosti ostvare svoje ekonomske planove. Sa ovim problemom se susreu svi u skoro svakoj opini Evrope. Privatnom sektoru nerijetko da neto ne nedostaje, ili da im je potrebno vie, bolje, kvalitetnije ili jeftinije. Bez obzira na stanje prilikom kreiranja instrumenata iz ove kategorije, ne treba se previe oslanjati na procjenu efikasnosti postojee infrastrukture. Prvenstveno posmatranje trebalo bi da bude iz ptiije perspektive, odnosno ta moja opina ima ili nema na polju infrastrukture a to bi se moglo unaprijediti sa: Investicionim ulaganjem novca; Ulaganjem rada; Drugim oblicima angaovanja u cilju eliminacije utvrenih nedostataka.

Primjeri: Manji popravci infrastrukture, stvaranje Evropskog ambijenta, nove procedure, .. 4.1.2. Instrumenti koji stvaraju potencijale za budui razvoj Rad na infrastrukturi odnosi se na poboljanje komercijalnog okruenja za obavljanje poslovanja, ukljuujui puteve, transportne usluge, industrijsku i pitku vodu, odlaganje otpada, energetske sisteme, telekomunikacijske sisteme. Dakle, kvalitetni putevi i kvalitetne komunalije su faktori 5

koji utiu na ekonomski rast jednog podruja. ta je sa izgledom grada? Prirodne ljepote, ulina rasvjeta, ekologija sve su to stvari koje treba isticati! Lokalni ekonomski razvoj usko je povezan sa tekom infrastrukturom. Rad sa nekretnima i infrastrukturom ima za cilj da lokalna vlast ponudi nekretnine i zemljite za poslovne poduhvate. Meutim, da bi se zemljite ponudilo potencijalnom investitoru, treba se obaviti dosta prepremnog posla. U prvom redu, potrebno je izvriti zoniranje zemljita: koje zemljite je predvieno za biznis, a koje nije. Industrijske zone, procesom privatizacije, postale su privatno vlasnitvo, stoga je potrebna velika doza spremnosti na saradnju izmeu privatnika i lokalne vlasti, kako bi se oistile lokacije koje su potencijalne lokacije za ekonomske aktivnosti. Zatim, zemljite koje se nudi, mora imati pristup putu, komunalijama, elektrinoj energiji. Potrebno je dakle, obezbijediti bazu podataka za nekretnine i dati prioritet kvalitetnim komunalijama: Razvoj zemljita, pretvaranje poljoprivrednog u graevinsko, izgradnja i popravci puteva, izgradnja pijace, sve su to primjeri aktivnosti urbanistikog razvoja jedne opine, koji direktno utiu na lokalni ekonomski razvoj. Bez nekretnina, investitor i poduzetnik e teko prihvatiti zapoinjanje biznisa. Zbog toga je jako bitno postojanje urbanistikog plana; Podrati gradnju tehnolokih parkova i poslovnih prostora, pruiti i upravljati smjetajem za preduzea (na primjer poslovni inkubatori). Dakle, ciljevi mogu biti: funkcionalan urbanistiki plan, novi poslovni prostori, uspostavljanje GIS (geografsko informacionog sistema). U svijetu se problemi koji se tiu infrastrukture rjeavaju javno-privatnim partnerstvom, ulaganjem privatnog i javnog sektora. Javni sektor u ovom partnerstvu brani javni interes, a privatni ostvaruje profit. Kako je 1990-ih talas privatizacije zahvatio mnoge zemlje, dolo je do toga da su lokalne vlasti zadrale dionice novoformiranih kompanija, zadravajui kontrolu nad radom privatnog menadmenta. Primjeri: Ulaganje u puteve/komunikaciju, ulaganje u objekte, podsticaj za izgradnju. 4.1.3. Instrumenti koji direktno utiu na unaprijeenje poslovne klime Promocija MSP u prvom redu obuhvata kreiranje okruenja za podrku MSP, okruenja koje obuhvata davanje usluga i lobiranje za MSP, to podrazumijeva promociju kako postojeih preduzea, tako i novih preduzea, davanjem savjeta, potpore i resursa lokalne uprave. Pravni propisi su esto prepreke za MSP, tako da aktivnosti koje opine mogu preduzeti jesu rad na poboljavanju procedura i procesa kroz koje preduzea moraju proi za registraciju. Slijedee su oblasti u kojima zakonska regulativa opina moe uticati na uspjenost rada preduzea: Postupci registracije preduzea - One stop shop, ne samo da skrauje vrijeme potrebno za obradu zahtjeva, ve i smanjuje zamrenost regulative u vezi sa djelovanjem lokalnih preduzea; Opinski porezi i takse pojednostavljivanje procedure izdavanja taksi, definisanje jasnih razumljivijih i sa stanovita razvoja biznisa opravdanih taksi i drugih naknada; Pored toga instrumenti koji se odnose na unaprijeenje poslovne klime u lokalnoj zajednici mogu 5

se odnositi na aktivnosti kao to su: Marketinka promocija opine (putem TV i printanih reklama, promocije opine putem interneta, i sl.); Komunalno ureenje gradskih zona u kojima su smjetena sjedita najznaajnijih preduzea u lokalnoj zajednici; Unaprijeenje komunikacijske infrastrukture, posebno poveanje mogunosti za koritenje interneta i saobraajne povezanosti (na primjer ee autobusne linije izmeu opine i veih industrijskih i obrazovnih centara i sl.). 4.1.4. Instrumenti direktne podrke privatnog sektora Danas mnogo vie postoji potranja lokalnih zajednica za dobrim preduzeima koja mogu obezbijediti zapoljavanje, proizvodnju zasnovanu na tehnologijama i koja imaju uspjene poslovne perspektive. Jednostavno puno je manje uspjenih preduzea nego lokalnih zajednica. Zbog toga proteklih deset i vie godina opine su u svojoj meusobnoj konkurenciji razvile ovaj specifini instrument kako bi privukle atraktivna preduzea u svoje opine. Primjeri direktnih instrumenata podrke: Obezbjeenje zemljita po povoljnijim uslovima za izgradnju objekata; Besplatno dodjeljivanje graevinskog zemljita; Subvencija drave za potrebnu infrastrukturu za preduzee smanjivanje trokova preduzeu za prikljuak na elektrinu i vodovodnu mreu; Direktna subvencija u novcu kao nagrada za investiranje (od 5 do 0 procenata); Pronalaenje kadrova potrebnih preduzeima; Edukacija radnika za potrebe novih preduzea; Obezbjeenje dodatnih usluga za potrebe novih preduzea. 4.2. Predlaganje aktivnosti za LER Nakon to je tim za lokalni ekonomski razvoj identifikovao sve mogue aktivnosti koje je neophodno i potrebno provesti u cilju ubrzanja lokalnog ekonomskog razvoja, neophodno je predloiti listu konkretnih aktivnosti koje bi se trebale implementirati u odreenom periodu. Precizno definisana procedura predlaganja aktivnosti na lokalnom ekonomskom razvoju je veoma znaajna jer se time osigurava konsenzus bez kojeg sama implementacija projektnih aktivnosti esto moe ostati samo slovo na papiru. Predlaganje jedne (ili jedne grupe aktivnosti) izmeu vie razliitih alternativa moe se vriti u nekoliko meusobno povezanih koraka. Prvi korak jeste da tim za lokalni ekonomski razvoj usvoji iroku listu svim moguih aktivnosti koje bi doprinijele ubrzanju lokalnog ekonomskog razvoja. Drugi korak jeste da tim za lokalni ekonomski razvoj napravi listu prioritetnih aktivnosti, od kojih bi ulazak svake pojedinane aktivnosti zavisio od relativne potrebe za takvom aktivnou u lokalnoj zajednici, sredstava potrebnih za njenu implementaciju i vremena potrebnog za dobivanje prvih konkretnih rezultata od predloene aktivnosti. Trei korak bi bio izrada kratke studije izvodljivosti za svaku selektovanu prioritetnu aktivnosti, u kojoj bi nadlene opinske slube obezbijedile precizne informacije o tome koliko e precizno kotati svaka predloena aktivnosti, te precizne procjene efekata takvih predloenih aktivnosti. 54

etvrti korak se sastoji od toga da tim za lokalni razvoj nakon dobijanja prethodno pomenutih informacija ponovo razmatra sve predloene prioritetne aktivnosti (nakon to lanovi tima imaju precizne informacije o trokovima i efektima predloenih aktivnosti) i ponovo definie finalan prijedlog liste prioritetnih aktivnosti koje bi se provodile u lokalnoj zajednici. 4.3. Organizacija aktivnosti Organizacija aktivnosti na lokalnom ekonomskom razvoju je sloena jer su uesnici u ovom procesu veoma razliiti posebno to dolaze iz razliitih sektora. Organizacija aktivnosti na lokalnom ekonomskom razvoju koje se provode od strane vladinih institucija, prilikom organizacije aktivnosti na LER-u, trebaju da vode rauna o tome kako sprovesti: implementaciju aktivnosti s aspekta vremena. Da li implementirati manji broj aktivnosti tokom jedne kalendarske godine ili vei broj aktivnosti koje bi se implementirale tokom viegodinjeg perioda; implementaciju s aspekta geografske rasprostranjenosti. Ovdje treba voditi rauna o geografskoj distribuciji aktivnosti unutar lokalne zajednice i efekata koje te aktivnosti mogu imati na cjelokupan LER. Posebno je vano osigurati da sva geografska podruja imaju jednaku korist od aktivnosti na LER. Ovom pitanju treba posvetiti posebnu panju jer je potrebno da opina stimulie jednako sva specifina geografska podruja (na primjer selo i grad), ali da pri tome daju prednost onim aktivnostima koje imaju ukupni vei efekat po razvoj cjelokupne zajednice. 4.4. Provoenje aktivnosti na Lokalnom ekonomskom razvoju Uspostavljeni tim za lokalni ekonomski razvoj e znatno efikasnije provoditi aktivnosti na LERu ukoliko ima podrku posebnog tijela opinske administracije, koje e se baviti pitanjima koja su definisana od strane ovog tima. Ova posebna opinska sluba (odjela/odjeljenja za lokalni razvoj) s obzirom na potencijalno irok spektar djelatnosti opine trebao izrasti u jedan od najvanijih administrativnih odjela jedinice lokalne samouprave. Uspostavljanjem ovog odjeljenja osigurao bi se mehanizam za potpuno novi pristup rjeavanju lokalnih problema od strane opinske administracije, jer za razliku od trenutnih odjeljenja opinske administracije, ovo odjeljenje bi bilo nadleno da planira, organizuje, procjenjuje i implementira lokalne opinske politike kreirane sa svrhom dostizanja prioritetnih ciljeva usvojenih od strane opinskog vijea/skuptine optine (opinskog naelnika) postavljenih u cilju rjeavanja prioritetnih problema graana unutar lokalne zajednice. Ovo odjeljenje bi imalo zadatak da: Kontinuirano prikuplja sve relevantne informacije o promjenama ili stanju o svakom prioritetnom problemu definisanom od strane opinskog vijea/skuptine optine, te da na osnovu prikupljenih informacija objavljuje godinje izvjetaje o napretku opine na njegovom smanjivanju; Kreira prijedloge programa, projekata, aktivnosti i mjera sa ciljem unaprijeenja stanja u identifikovanim problemima ili dostizanje ciljeva postavljenih od strane opinskog vijea/ skuptine optine; Vri evaluaciju i procjenu uspjenosti politika usvojenih od strane opinskog vijea/skuptine optine u dobijanju objektivnih informacija o efektima politika implementiranih u cilju rjeavanja identifikovanih problema graana;

55

 Koordinira aktivnosti svih odjela/odjeljenja unutar opine po pitanjima koja su direktno ili indirektno povezana sa aktivnostima opine na dostizanju ciljeva postavljenih od strane opinskog vijea/skuptine optine; Obezbjeuje okvir za saradnju sa organizacijama civilnog drutva, privatnim sektorom, meunarodnim organizacijama i drugim institucijama koje provode ili planiraju aktivnosti na unaprijeenju ivotnog standarda graana u lokalnoj zajednici.

56

Dodatak treem poglavlju: Primjer Plana dvosmjerne komunikacije izmeu odjela za LER i graana Informisanje i konsultacije su dvije faze koje prethode i koji su nuan preduslov razvoju participacije u punom smislu. Informisanje predstavlja jednosmjeran odnos na liniji lokalne vlasti graani: vlasti daju informaciju, a graani primaju informaciju. U oblike pasivnog informisanja spadaju slanje ili lino izdavanje traenog dokumenta i uvanje dokumenata, pri emu se u svijetu koriste elektronske baze podataka. Zatim, tu spada i kancelarija u kojoj slubenici odgovaraju na postavljena pitanje graana. U oblike aktivnog informisanja spada tampanje slubenih dokumenata, izvjetaji o radu opinskih slubi, tampanje broura, uputstava, postera. Tu spadaju i telefonski servisi, javni govori, centri za informisanje graana, press konferencije, intervjui. ODJEL / slubenik za odnose s javnou treba da je integralni dio menadmenta, a kvalitet usluge odnosa s javnou zavisi od iskustva i sposobnosti angaovane osobe. Posao u odnosima s javnou iziskuje mnogo znanja i neprestano uenje, te sposobnost efikasnog komuniciranja sa ljudima razliitih profila. Strunjak za odnose s javnou mora zadovoljavati slijedee kriterije: pismenost, analitika sposobnost, kreativnost, instikt i sposobnost uvjeravanja. Pored toga, osoba/odjel zaduena za odnose s javnou, treba da: a) ima direktan pristup i redovan kontakt sa menadmentom. Zatim, mora da ima kontakt sa drugim slubama, mora poznavati svakodnevne aktivnosti odjela, razumjeti odnose izmeu svih slojeva odjela, kako bi se predvidjeli problemi i sprijeili eventualni sukobi ili nesporazumi. b) tano zna ta eli postii, kako to postii i kako izmjeriti uinak. Ciljeve i misiju odjela potrebno je svakodnevno demonstrirati i odravati pozitivnu sliku u javnosti. c) uestvuje u kreiranju politike, napravi program odnosa s javnou, organizovati susrete sa novinarima, osiguravati prostor u medijima, pripremati pres materijal, odravati pres konferencije, pisati saopenja i demante, ureivati biltene, istraivati javno mnijenje itd. d) Kontrolna lista: Imamo li globalnu politiku odnosa s javnou? Da li na slubenik za odnose s javnou ima dovoljno jak uticaj na politiku rukovodstva? Da li se plaimo medija i drimo ih daleko ili vezujemo njihovu panju za nae aktivnosti? Da li namjenska sredstva za odnose s javnou odgovaraju rutinskim potrebama, a za posebne namjene se obezbjeuju dodatna sredstva? Da li je nae osoblje na prijemu ili telefonu dobro obavijeteno i uvijek ljubazno? Da li su nae prostorije na pristupanom mjestu i da li se dobro odravaju? Da li naa organizacija ima stalan, sopstveni stil, ukljuujui logotip, boje i tipografiju? Da li nai godinji i finansijski izvjetaji slue na ast kompaniji, privlae panju medija i obezbjeuju dobar publicitet? Da li se unutranjim komunikacijama obraa potrebna panja? Kakva se panja pridaje drutvenim odnosima i drutvenoj odgovornosti? 57

Jedna od prvih stvari koja se mora uraditi je sastavljanje i auriranje spiska novinara i medija (presslist), koji sadrava podatke i kontakt informacije. Zatim, osoba zaduena za odnose s javnou treba da radi i press clipping, sabiranje isjeaka iz novina u kojima se spominje organizacija. Registar treba da sadri datume objavljivanja, nazive novina, imena novinara i lanak ili kopiju objavljenog lanka. Najea sredstava koja se koriste u kontaktu s medijima: Saoptenja za tampu, Press konferencije, Intervjui na radiju, televiziji, u novinama, Emisije na radiju, Informativni materijal za novinare, Najave za servisne slube, Interene publikacije, bilteni, Web stranice, e-mail komunikacija.

SAOPTENJA Saoptenja su prilika da se saopte injenice i gledita. Dobro saoptenje mora da sadri injenice, statistike podatke i citate, da bi se potvrdila pria i da bi se u javnost iznijelo odreeno gledite. Saoptenje mora dati odgovor na slijedea pitanja: ko, ta, gdje, zato i kada.( ''5 W'': Who, What, Where, Why and When ). Saoptenje mora da sadri i slijedee: datum saoptenja, naslov i naziv organizacije. Kada se poalje saoptenje, pozovite novinara kako bi provjerili da li je stiglo. KONFERENCIJA ZA TAMPU Alternativa saoptenju za javnost je konferencija za tampu. Po Sam Black-u, postoje 3 bitna razloga za sazivanje konferencije za tampu: . Kada to sama vijest iziskuje; 2. Ako je predmet konferencije toliko vaan da e izazvati mnoga pitanja; 3. Ako postoji vana informacija koju treba saoptiti. Pozivnice za prisustvovanje konferencijama za tampu obino se alju pet do sedam dana ranije. Pozivnica treba da sadri dovoljno detalja koji e podstai urednika da poalje svog predstavnika, ali ne i previe informacija koje bi otkrile o emu se radi. Urednici rijetko alju odgovor i zato treba dan-dva ranije provjeriti telefonom. Mjesto za odravanje konferencije treba da je pristupano. Prostorija treba da je dovoljno velika, sa dovoljnim brojem mjesta za sjedenje, a iza ''podija'' treba stajati plakata / logo organizacije. Konferencije se najee ugovaraju izmeu 11 i 12 sati, a traju maksimalno 1 sat. Broj govornika je dva ili tri, uvodna rije treba da je kratka i upeatljiva. Press materijal u kome se naglaava ''vijest'' sa konferencije treba ranije pripremiti i uruiti ga uesnicima poslije govora i pitanja. Ako neki novinar nije prisustvovao, treba mu poslati press materijal odmah po odravanju konferencije. INTERVJUI Osnovno pravilo svakog intervjua je da vi morate imati kontrolu nad situacijom. Najvanije je da se dobro pripremite i prikupite sve informacije i odredite ta elite postii intervjuom. Napiite glavne teze, ali se ograniite na tri najvanije teze koje elite istai i na koje se u toku intervjua moete 58

vratiti. Pokuajte prognozirati o kojim e temama biti govora i pronaite najbolje argumente za njih. I naravno, zapitajte se ta publika treba da sazna cilj nastupa u kojem zagovarate odreeni stav jeste promijeniti stav publike. Budite ubjedljivi, uvijek govorite istinu i budite jasni i direktni. Uinite sve da vas publika prihvati kao prijatnu osobu kojoj moete vjerovati. Moete traiti od novinara da vam napravi snimak intervjua, i tako ete imati precizan zapis intervjua. Uvijek imajte tanu informaciju o nazivu emisije, datumu snimanja i danu emitovanja, ime novinara koji je vodio intervju, temi intervjua, imenima i podacima drugih uesnika, kako biste sve te podatke imali u arhivi. Iste ili sline informacije trebate imati i za press konferencije, saoptenja i ostale vijesti iz vae organizacije. Kod televizijskih intervjua, uvijek gledajte voditelja u oi, ne gledajte u kameru. INFORMATIVNI MATERIJAL ZA NOVINARE Pravljenje informativnog materijala je dobra prilika za predstavljanje vae organizacije. Na jednoj stranici moete opisati vau organizaciju, djelatnosti vae organizacije i ostale standardne podatke. Ukoliko se bavite odreenom temom, stavite listu injenica o toj temi, istorijat, citate ili komentare na temu, odabrane lanke iz arhive, fotografije. Uz info materijal, moete dodati i saoptenje za tampu ili najaviti dogaaj. I podatke o materijalu, datumu slanja materijala i nazivima novina zavedite u arhivu. INTERNA KOMUNIKACIJA Interna komunikacija i redovno informisanje zaposlenih je veoma efikasan dio odnosa s javnou. Jedno od korisnih orua je list organizacije, kao i oglasne i bilten table i zidne novine.

PREPORUKE ZA RAZVOJ KOMUNIKACIJE SA GRAANIMA Kako je osnovni cilj participacije upravo poboljanje rada lokalne samouprave i poboljanje ivota zajednice (to je i cilj LER-a), nakon usvajanja plana dvosmjerne komunikacije od strane vijea/ skuptine, potrebno je da odjel/osoba za LER i pomo poduzetnitvu uz pomo opinskih slubi definie i napravi konkretne planove za slijedee aktivnosti:

1. Otvorena vrata za graane Otvorena vrata u periodu u kojem e predstavnici lokalne samouprave primati graane i razgovarati s njima. To bi trebalo biti jednom sedmino, u tano odreeni dan i vrijeme. . Debate i javne rasprave: Organizovanje debata i javnih rasprava na aktuelne teme, na kojima e graani imati mogunost raspravljanja o odreenim odlukama. . Konsultacije: Izrada i sprovoenje anketa, kojima e graani moi da se izjasne o pitanjima aktuelnim za lokalnu zajednicu. 4. Promocija odnosa: Izrada kratke informativne broure u kojoj e se izlistati usluge 59

koje graanima daje opina, sa procedurama, na papiru i na web stranici. Ako takve broure ve postoje, potrebno ih je ponovo promovisati. 5. Bilten opine: Izrada mjesenih biltena, u kojim e se kratko i jednostavno predstaviti sve aktivnosti koje su OV/SO, naelnik i slube obavljali u prethodnom mjesecu, kao i najave tekuih i planiranih aktivnosti. 6. Kontakt emisija na radiju i TV: U saradnji sa lokalnim TV stanicama, napraviti serijal emisija o ueu graana u procesima donoenja odluka, i uvesti kontakt emisiju, kao redovnu praksu. 7. Kutija za pritube i komentare: Promovisati kutiju i njenu svrhu. 8. Budet opine: Organizovati javne rasprave na ovu temu i kontakt emisije na RTV. Uvesti redovnu praksu Poruka Naelnika opine o budetu.

9. Mjesne zajednice: Izraditi letak o tome ta su mjesne zajednice, kako funkcioniu savjeti mjesnih zajednica i koje usluge pruaju mjesne zajednice; planirati budetsku stavku za slijedeu godinu kojom e se promovisati direktno uee graana u procesima donoenja odluka, npr. organizovanje natjeaja za najbolji program mjesne zajednice u vrijednosti do X KM. 10.Lokalni ekonomski forum: Aktivno uestvovati u radu LEF-a i u saradnji sa LEF-om poveati uee poduzetnika u inicijativama lokalnog ekonomskog razvoja.

60

6

ETVRTO POGLAVLJE Primjena instrumenata za Lokalni ekonomski razvoj

1. UVOD O INSTRUMENTIMA LOKALNOG EKONOMSKOG RAZVOJA Instrumenti za lokalni ekonomski razvoj su alati kojima se ureuje politika; od taksa i dadbina, izdavanja dozvola za graenje, do kreditne linije. Osnovni elemenat svih ekonomskih instrumenata je da operiraju na decentralizovanom nivou, utiui na trite. Ekonomski instrumenti imaju brojne prednosti. Ako se implementiraju na odgovarajui nain pomau ostvarenju ciljeva LER-a. Razvijanje praktinih pristupa specifinim lokalnim ekonomskim problemima izvrava se putem tano odreenih instrumenata. Ekonomski razvoj odreenog lokaliteta i regiona ovisi o intervencijama centralnih vlasti, meutim mnoge od ovih intervencija nisu bazirane na konkretnim politikama razvoja odreenog lokaliteta. Na primjer, grantovi koje vii nivoi vlasti daju niim nivoima vlasti nisu bazirani na konkretne programe razvoja, ve se daju generalno i po potrebi, tako da ne moemo rei da dravna/ entitetska vlast ima razraen sistem instrumenata za razvoj jedne odreene lokalne sredine. Prelazak na trinu ekonomiju doveo je do toga da su centralne vlasti izgubile njihovu ulogu koordinatora ekonomije i prestale regulisati poslovno okruenje lokalnih zajednica, ali drava mora obezbijediti vladavinu zakona i potovanje privatnog vlasnitva, osnivajui institucije koje e pomoi poslovanju, to je spor proces u birokratskoj dravi kakva je BiH, tako da stvaranje povoljnog poslovnog okruenja ostaje na lokalnim vlastima. Lokalne vlasti i lokalni biznismeni najbolje poznaju standarde zajednice, ono to joj je potrebno i ono to je zanima. Te informacije treba da podijele ukazujui na rizike svake pojedine investicije. Lokalna akcija u izgradnji razvojnih institucija je, prema tome, vaan faktor koji odreuje lokalnu ekonomiju. Svaki uspjeh bilo kojeg poduzetnika ovisi takoe i o prisutnosti i efikasnosti usluga koje mu pomau u njegovom poslovanju. Trebaju li mu informacije o novim tehnologijama? Moe li lokalna zajednica organizovati trening? Poslovno okruenje se odnosi i na pitanja osnovne infrastrukture. Da li je obezbijeena struja, kakva je putna komunikacija? Mogue je organizovati osnovni koncept i instrumente LER-a kroz slijedei vodi, koji e nam pomoi preciznije odrediti instrumente za lokalni ekonomski razvoj, a sastoji se od pitanja: Ko je ciljana grupa? Koji su nam resursi? Kako emo efikasno planirati? Kako upravljati LER-om? 6

 Kako napraviti odriv proces? Kako zadrati fokus na kljunim pitanjima i prouzrokovati sinergijski efekat? U prethodnom poglavlju u dijelu 4. dali smo pregled etiri kljune grupe instrumenata za lokalni ekonomski razvoj. To su: 1. 2. 3. 4. Instrumenti koji eliminiu postojee nedostatke u opini; Instrumenti koji proiruju potencijal za budui razvoj; Instrumenti koji direktno utiu na unaprijeenje poslovne klime; Instrumenti direktne podrke poslovnom sektoru.

Slijedea tabela prikazuje primjer kako bi glasila prethodna pitanja za svaku od etiri grupe instrumenata za Lokalni ekonomski razvoj.
Tabela 6. Razlike izmeu instrumenata Lokalnog ekonomskog razvoja

Ko je ciljana grupa Resursi

Instrumenti koji eliminiu postojee nedostatke u opini Sveobuhvatno cijela zajednica Relativno skupi

Instrumenti koji proiruju potencijal za budui razvoj Sveobuhvatno cijela zajednica Skupi

Instrumenti koji direktno utiu na unaprijeenje poslovne klime Poslovni sektor

Instrumenti direktne podrke poslovnom sektoru Dio poslovnog sektora Relativno jeftini

Jeftini

Planiranje

Relativno sloeno Jednostavno

Sloeno

Jednostavno

Relativno jednostavno Sloeno

Upravljanje aktivnostima Trajanje procesa

Relativno jednostavno Relativno kratkotrajno Veliki

Relativno sloeno Relativno dugotrajno Relativno mali

Kratkotrajno

Dugotrajno

Sinergijski efekat

Relativno veliki

Relativno mali

2. SPECIFINOSTI INSTRUMENATA ZA LOKALNI EKONOMSKI RAZVOJ Instrumenti lokalnog ekonomskog razvoja predstavljaju skup mjera aktivnosti i alata pomou kojih se ostvaruju ciljevi lokalnog ekonomskog razvoja prvenstveno unaprijeenje poslovnog okruenja za razvoj biznisa, kroz: podsticanje otvaranju novih preduzea i otvaranje novih radnih mjesta; podsticaj za razvoj malih preduzea; privlaenje domaih i inostranih kompanija za ulaganje u lokalnu zajednicu.

6

Kreatorima politike Lokalnog ekonomskog razvoja nerijetko e biti postavljano pitanje: Kako e instrumenti za Lokalni ekonomski razvoj obezbijediti stvaranje podsticajnog i privlanog okruenja za razvoj biznisa i na taj nain doprinijeti ostvarivanju ciljeva Lokalnog ekonomskog razvoja? Kada se, na sastanku vie ljudi, planiraju instrumenti za dostizanje ciljeva ekonomskog razvoja, meu planerima prije doe do podjele nego do konsenzusa. Uglavnom rezultat bude da na kraju svi imaju svoja vlastita rjeenja, prije nego to bi se postigao konsenzus oko jedinstvenog rjeenja. Zato meu donosiocima odluka lake doe do podjele nego do konsenzusa kada su u pitanju ciljevi ekonomskih politika? Da bi se utvrdili ciljevi Lokalnog ekonomskog razvoja potreban je konsenzus. Da li je on mogu? Da bi se odgovorilo na to pitanje, i ujedno na sutinsko pitanje prilikom planiranja instrumenata za lokalni ekonomski razvoj potrebno je postaviti jo jedno pitanje. Kako mjeriti nivo i efekte stvaranja podsticajnog i privlanog okruenja? Kako je prikazano ranije u tekstu u okviru koraka za lokalni ekonomski razvoj potreba za monitoringom i evaluacijom aktivnosti klju je uspjeha. Jedan od kljunih indikatora pomou kojih emo obezbijedti argumente za konsenzus oko mjera jesu promjene u broju i veliini preduzea i broju novootvorenih radnih mjesta daju odgovor na pitanje stanja okruenja za razvoj biznisa. Meutim, evaluacijom samo provjeravamo rezultate naih prethodnih aktivnosti. Ali da bi stvorili saglasnost oko izbora instrumenata prije nego se otpone sa njihovom primjenom, potreban je jedan drugi kriterij na osnovu kojeg emo selektovati instrumente koji e na najbolji nain ispuniti ciljeve u oblasti LER-a. Ako donosioci odluka pred sebe postave pitanje: Koje e mjere najefikasnije dovesti do poveanja konkurentnosti lokalnih preduzea, odgovor na to pitanje sigurno e bre dovesti do konsenzusa oko primjene instrumenata za Lokalni ekonomski razvoj! Zato? Lokalna preduzea imaju odreenu mogunost proizvodnje i prodaje proizvoda i usluga na domaem i meunarodnom tritu. Poveavanje ili smanjenje prodaje ili cijena uvjetovano je njihovom sposobnou da proizvedu jeftiniji/kvalitetniji proizvod. Poveavanjem konkurentnosti lokalnih biznisa doprinijee poveanju profita. Poveanje profita doprinijee poveanju proizvodnje ili ulaskom novih poduzetnika u biznis. Iz tog razloga slijedea tabela 7. pokazuje kako i na koji nain odreena vrsta instrumenata utie na poveanje konkurentnosti lokalnih biznisa.
Tabela 7. Uticaj instrumenata LER-a na konkurentnost lokalnih biznisa VRSTA INSTRUMENTA Za stvaranje veeg ekonomskog potencijala Za uklanjanje trenutnih nedostataka Za unaprijeenje poslovne klime Direktna podrka poslovnom sektoru KONKURENTNOST UNUTRANJA VANJSKA xxx xxxxx xxxxxxxxxxxx xxxxxxx xxxxxxxxxxxxxx xxxxxx xxx xxxxx

Kreiranje takvih instrumenata lokalnog ekonomskog razvoja koji e dovesti do stvaranja boljih uslova za konkurenciju meu preduzeima sigurno e prouzrokovati efekte koji e dovesti do unaprijeenja poslovne klime, a samim tim i do ostvarivanja ciljeva LER-a. Kreiranje liste instrumenata LER koji e imati najvei efekat na razvoj konkurencije uz najmanje trokove 64

dovee do koncenzusa u pogledu instrumenata LER-a. Nakon usaglaavanja stavova oko ovog pitanja, pred donosioce odluka nalazi se mogunost izbora izmeu razliitih vrsta instrumenata u pogledu njihove cijene i vremenskog trajanja njihovih efekata.
Tabela 8. Odnosi izmeu cijene i efekata pojedinih instrumenata LER-a VRSTA INSTRUMENTA Za stvaranje veeg ekonomskog potencijala (Putevi, komunikacija, radna snaga, obrazovanje) Za uklanjanje trenutnih nedostataka (Lokalna infrastruktura, urbanizam, graenje) Za unaprijeenje poslovne klime (Zakoni, propisi, efikasna administracija, poslovno povezivanje) CIJENA EFEKAT Srednjeroni/ Dugoroni Kratkoroni/ Srednjeroni Kratkoroni/ Srednjeroni Trenutni/ Kratkoroni

Visoka

Srednje visoka

Niska

Direktna podrka poslovnom sektoru (Krediti, podsticaji, besplatno zemljite)

Srednje/ Visoka

2.1. Efekti djelovanja pojedinih instrumenata Lokalnog ekonomskog razvoja Instrumenti koji stvaraju potencijal za vei ekonomski rast. Instrumenti za stvaranje veeg ekonomskog potencijala podstiu Lokalni ekonomski razvoj kroz: Sniavanje relativnih trokova poslovanja u odnosu na preduzea iz druge lokalne zajednice (infrastruktura); Stvaranje mogunosti za proizvodnju proizvoda u koji je uloena vea dodatna vrijednost (ljudski resursi); Stvaranje mogunosti za nove poslovne mogunosti; Stvaranje mogunosti za razvoj postojeih biznisa u lokalnoj zajednici. Koritenjem ovih instrumenata LER-a omoguava se preduzeima da unaprijede konkuretsku poziciju kroz: Generiranje vee dobiti; Vee plate radnicima; Vei broj lokalnih preduzea koja bi se koristili kao snabdjevai ili kupci (jai lokalni trini lanac); Vei izbor poslova za radnu snagu lokalne zajednice. Instrumenti koji uklanjaju trenutne nedostatke. Instrumenti za stvaranje veeg ekonomskog potencijala podstiu Lokalni ekonomski razvoj kroz: Efikasniju organizaciju lokalnih biznisa; Sniavanje relativnih trokova ivota i poveavanje kvaliteta ivota; Obezbjeivanje kvalitetnijih dodatnih usluga. Koritenjem ovih instrumenata Lokalnim ekonomskim razvojem omoguavamo preduzeima da unaprijede konkuretsku poziciju kroz: 65

 Bolje uslove poslovanja; Vee zadovoljstvo radnika i poduzetnika; Stvaranje mogunosti za veu iskoritenost postojeih resursa. Instrumenti koji unaprijeuju poslovnu klimu. Instrumenti pomou kojih se unaprijeuje poslovna klima podstiu Lokalni ekonomski razvoj kroz: Ukljuivanje svih zainteresovanih u poslovne aktivnosti; Omoguavanje koritenja svih raspoloivih resursa za bavljenje biznisom; Maksimiziranje fokusa poduzetnika na bavljenje vlastitim poslom, i minimiziranje negativnih djelovanja birokratije. Koritenjem ovih instrumenata lokalnim ekonomskim razvojem omoguavamo preduzeima da unaprijede konkuretsku poziciju kroz: Stvaranje veeg stepena konkurencije meu lokalnim poduzetnicima; Stvaranje uslova za opstanak najkonkurentnijih i zatvaranje nekonkuretnih biznisa; Jaanje poduzetnikih i kreativnih sposobnosti lokalnih biznisa. Instrumenti koji direktno podravaju privatni sektor. Instrumenti pomou kojih se unaprijeuje poslovna klima podstiu Lokalni ekonomski razvoj kroz: Omoguavanje bavljenjem novim poslovnim djelatnostima; Omoguavanje ulazak u biznis novim poduzetnicima; Direktno podstie otvaranje radnih mjesta. Koritenjem ovih instrumenata LER-a omoguavamo preduzeima da unaprijede konkuretsku poziciju kroz smanjivanje konkurentske razlike naspram drugih lokalnih zajednica. 3. KREIRANJE USLOVA ZA POVEANU ATRAKTIVNOST OPINE ZA INVESTITORE U Bosni i Hercegovini, kao jedan od osnovnih prioriteta u oblasti razvoja privatnog sektora jeste stvaranje uslova za vee privlaenje stranih direktnih investicija. Od strane opina u Bosni i Hercegovini jedno od najee postavljanih pitanja vezano za lokalni ekonomski razvoj bilo je: Kako stvoriti uslove za poveanje atraktivnosti opine za strana direktna ulaganja. Pod atraktivnou opine za investiture podrazumijevamo skup ekonomskih i neekonomskih kategorija prema kojima se mjeri atraktivnost jedne opine/grada u odnosu na drugu, iji kvalitet procjenjuje investitor. Domai i inostrani investitori se ne razlikuju u pogledu ocjene atraktivnosti za investiranje, osim to je inostrani investitor zahtjevniji u pogledu veine kategorija. Zahvaljujui trenutnoj poziciji lokalnih zajednica u BiH, znatno vee i kratkorone i dugorone efekte po ciljeve LER ostvaruju se uz pomo inostranih investitora (Bolje veze sa tritem, vea znanja i tehnologije, laki pristup kapitalu,..). Inostrani investitori u pravilu ulau u neku lokalnu zajednicu zbog: Pokrivanja lokalnog trita; Koritenja prirodnih resursa/privatizacija; Niih trokova poslovanja. Generalno vrijedi zakljuak da inostrani investitori ulau u lokalne zajednice i zbog toga to je 66

jedna sredina povoljnija za njihov rad i investiranje u odnosu na druge. To je pristup koji treba da bude posmatran u okviru procesa Lokalnog ekonomskog razvoja. Bez obzira na rezultate u periodu od 1998. do 2003. godine, svaka od opina u Bosni i Hercegovini je zainteresovana da ba u njenu opinu doe velika inostrana investicija. Meutim, samo mali broj opina u BiH uspijeva da privue inostrane investicije u vrijednosti preko 1.000.000 KM. Slika 10. prikazuje opine koje su obezbijedile investicije koje su u pojedinanom iznosu vee od milion KM. Analiza je kreirana na osnovu informacija Vijea Ministara BiH. Podaci koji se mogu proitati iz slike 0 su: Kao prvo u samo etiri opine/grada u Bosni i Hercegovini su zabiljeene ukupne inostrane investicije (vee od 1 miliona KM), vee od 100 miliona KM (podruja obiljeena crvenom (tamnom) bojom); Od 138 analiziranih opina u Bosni i Hercegovni samo njih 59 su imale neku inostranu investiciju veu od 1 miliona KM; Samo 27 opina u Bosni i Hercegovini su imale direktne inostrane investicije vee od 10 miliona KM. Oigledan zakljuak koji se moe izvui iz ove analize stranih direktnih investicija u Bosni i Hercegovini jeste da postoji velika koncentracija ulaganja u posebna geografska podruja u BiH. Pored toga, sam pogled na kartu govori da u velikom broju opina nisu zabiljeene direktne inostrane investicije niti u proizvodnju niti u usluge. Zato je to tako? Inostrani investitori prilikom donoenja odluka o investiranju sigurno e da biraju opine u kojima je kreirano povoljnije poslovno okruenje u odnosu na druge. Takoe, inostrani investitori se odluuju za podruja koja imaju vei ekonomski potencijal, te u kojima postoje vei ljudski potencijali. Ovakva analiza moe posluiti kreatorima lokalnog ekonomskog razvoja jo na jedan nain. U opinama u kojima nisu zabiljeene direktne inostrane investicije, sigurno bi bilo od velike koristi da posjete opine u kojima su investicije zabiljeene i to posebno one u kojima je zabiljeen vei broj pojedinanih investicija, veih od 1 milion KM. Njihovo iskustvo sigurno im moe pomoi prilikom kreiranja politika Lokalnog ekonomskog razvoja.

67

Slika 10. Grafiki prikaz opina u BiH primaoca SDI u pojedinanim iznosima veim od jedan milion KM (zbirni podaci za period 1994 2003. godina)

Meutim, slika 10. ne govori o tome koliko je od ukuponih inostranih investicija uloeno u proizvodnju a koliko u usluge, kako bi lokalni planeri dobili precizniju sliku o stanju kapaciteta opina za privlaenje inostranih investicija. Ova podjela znaajno olakava planiranje u lokalnim zajednicama, ako se odlue da poduzmu korake ka agresivnijem privlaenju inostranih investitora. Slika 11. pokazuje opine/gradove u BiH u kojima su zabiljeene strane direktne investicije u oblasti usluga, pojedinane vrijednosti vee od 1 milion KM.

68

Slika 11. Grafiki prikaz opina u BiH primaoca SDI u oblasti usluga u pojedinanim iznosima veim od jedan milion KM (zbirni podaci za period 1994 2003. godina)

Kao to se i moglo pretpostaviti SDI u oblasti usluga su jako koncentrisane u pojedine gradove u Bosni i Hercegovini. Do 2003. godine samo Sarajevo je zabiljeilo oko 52 procenta svih SDI u olasti usluga, Mostar neto vie od 23 procenta, a Banja Luka oko 11,5 procenata. U cilju razumijevanja razloga i prirode ovakvog ponaanja inostranih investitora jasno se ukazuje potreba boljeg razumijevanja stavova inostranih investitora prilikom donoenja odluka o ulaganju u lokalnu zajednicu. 3.1. Najznaajnija pitanja na osnovu kojih inostrani investitor donosi odluku o ulaganju Najbolji nain da izmjerimo atraktivnost opine za invcesticiona ulaganja jeste da pogledamo broj inostranih kompanija koje su locirale svoje poslovanje u odreenoj lokalnoj zajednici. Vrlo je vjerovatno (kako smo u prethodnom dijelu pokazali) da su lokalne zajednice koje imaju vei broj (ili obim) inostranih ulaganja ekonomski atraktivnije opine od drugih i u svim drugim segmentima. Iz tog razloga je vano razumjeti pitanja koja su od znaaja za inostrane investitore na osnovu kojih oni donose odluke da li (ili ne) investrirati kapital ili alocirati proizvodnju u odreenoj lokalnoj zajednici. Odgovorima na slijedeih 10 pitanja inostrani investitor moe procijeniti da li je odreena lokalna zajednica atraktivna za njega. 69

Pitanje 1: Kakav je ekonomski potencijal vae opine? Koliki je BDP vae opine? Da li raste i koliko? Koja je najvea investicija u vaoj opini u protekloj godini? Koje su tri najvee inostrane investicije u vaoj opini? Pitanje 2: Rentabilnost poslovanja vae opine? Koliko je prosjean iznos godinje zakupnine po m: Kancelarijskog prostora u centru grada? Kancelarije van centra? Industrijskih objekata? Kolika je prosjena plata u eurima: Sekretarice? Rukovodioca na srednjem nivou? Radnika (satnica)? Koliko kota jedna minuta telefonskog razgovora sa SAD? Pitanje 3: Kakvi su ljudski resursi u vaoj opini? Koliki procenat stanovnitva ima univerzitetsko obrazovanje? Da li u gradu ima fakultet ili u blizini? Koje su glavne obrazovne i istraivake institucije u vaem gradu? Pitanje 4: Kakva je transportna infrastruktura vae regije? Aerodromi, Luke, Pruge, Glavni autoputevi, Glavna transportna sredita. Pitanje 5: Kakva je vaa IT i telekomunikaciona infrastruktura? Koliko ima telefonskih linija na 1000 ljudi? Koliki procenat stanovnitva ima mobilni telefon? Koji procenat stanovnitva ima irokopojasni ili DSL internet pristup? Pitanje 6: Kakav je kvalitet ivota u vaoj opini? Koje je najbolje stambeno podruje u vaem gradu? Koliki je godinji zakup za etvorosobnu kuu? Da li imate privatne bolnice? Koja je najbolja? Da li u gradu imate meunarodnu kolu? Pitanje 7: Kakav je kulturni ivot u vaem gradu? Najpoznatiji umjetnici iz vaeg grada? Historijski spomenici, muzeji? Moete li opisati kakav je noni ivot u vaem gradu, da li imate pozorita, najznaajniji koncerti? Da li u vaem gradu ima posebnih restorana ili nekih drugih mjesta za jelo koji su neobini? 70

Pitanje 8: Kakva je situacija sa kriminalom u vaem gradu? Pitanje 9: Kakvo je prirodno okruenje vaeg grada? Poznate planine, jezera, ume, plae? Pitanje 10: Kakva je vaa strategija za promociju stranih direktnih investicija? Opiite tekue strategije za promociju vae regije? Koja su tri najznaajnija faktora za obezbjeenje investicija u vaoj regiji? Navedite tri kljuna motiva zbog kojih bi potencijalni investitor trebao doi u vau opinu? I na kraju Navedite detalje veih, nedavno zavrenih projekata na polju infrastrukture i urbanog planiranja ukljuujui i njihove trokove?

7

PRILOZI UZ PRIRUNIK ZA LOKALNI RAZVOJ

Tabela 1: Pregled opina u BiH prema selektovanim ekonomskim indikatorima (2005. godina) BDP Per capita(hiljade KM) Procjena BDP po opinama/gradovima (hiljade KM) Udio u BDP Bosne I Hercegovine Odnos Zaposleni / broj stanovnika Broj nezaposlenih (ukupno) Prosjena plata Broj zaposlenih (ukupno) Broj stanovnika

Opina/grad

Entitet

Rbr    4 5 6 7 8 9 0    4 5 6 7 8 19 0    4 5 6 7 8 29 0    4 5 6 7 8 39 40 4 4 4 44 45 46 47 48 49 50 5

Sarajevo Banja Luka Mostar Tuzla Zenica Brko Bijeljina Prijedor Biha Doboj Travnik Trebinje Zvornik Lukavac Kakanj Gradika Visoko Laktai ivinice Velika Kladua Banovii Teanj Graanica Livno Cazin Zavidovii Sanski Most Konjic Tesli Foa Pale Oraje iroki Brijeg Ljubuki Prnjavor Gradaac Bugojno Gorade Vitez Gacko Ugljevik Srebrenik Modria Novi Grad Kozarska Dubica apljina Sokolac Grude Hadii Bosanski Brod Lukavica

FBiH RS FBiH FBiH FBiH DS RS RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH RS RS RS FBiH RS FBiH FBiH RS RS

349.849 222,359 111.259 .74 7.646 05.000 08,67 98,020 60.876 79,987 55.590 31,139 65,000 5.55 4.45 60,000 39.948 39,870 53.896 46.74 25.519 47.54 5.450 .48 6.67 8.0 45.998 29.154 55,000 5,8 0,000 0.788 8.078 .68 49,762 46.179 7.44 .56 24.906 0,45 16,899 40.929 8,000 7,00 4,76 .678 7,76 5.665 21.958 0,4 0,

87.590 5.8 5.58 27.992 5. .00 8. 7.84 .6 .86 0.475 9.076 8.805 7.880 6.86 9.501 7.777 7.6 7.6 4.5 5.40 6.947 7.08 4.454 4.787 6.06 4.47 4.00 5.942 .67 5.50 .88 4.697 4.293 5.598 4.7 .58 3.975 4.865 .67 .64 .766 4.04 4.885 4.87 .560 .0 .064 2.987 .660 4.554

5.4 19.845 4.64 8.0 .8 8.00 .7 .764 8.639 9.639 7.456 3.090 6.4 9.493 5.5 5. 6.859 .45 .867 5.900 4.952 8.279 8.619 .47 8.58 7.45 4.64 .4 3.792 .04 .440 2.982 .776 .564 2.930 6.770 5.00 4. 3.982 905 .04 6. .6 .84 2.179 . .00 .867 5.65 1.049 .57

74,4 504.00 74,8 66, 498,74 666,00 46.00 8.00 66,4 48.00 499,72 70.00 4.00 530,59 56, 74.00 45,88 475.00 57, 5,7 569,64 48,65 47,0 574,78 532,29 397,11 485,45 439,14 4.00 48.00 85.00 60,8 500,76 595,98 74.00 48, 468,64 57,60 45,4 492.00 5.00 58,0 48.00 60.00 44.00 65,48 490.00 569,45 600,90 4.00 6.00

4.05% .66% 4.5% .5% 0.8% .0% 5.6% 15.95% 8.8% 15.69% 19.98% .% .64% 5.54% 5.66% 5.% 0.% 16.98% 13.92% .40% 8.0% .5% 11.98% 4.0% 7.96% 7.7% 7.88% 5.06% 0.87% 19.07% 7.06% 5.58% 5.% 7.% 0.0% 8.86% 0.0% .68% 0.65% 5.% 19.37% 8.86% 4.4% 7.5% 4.% 16.69% 19.04% .% 5.06% 18.97% .%

6.766% 7.891% 5.766% 5.095% .580% .7% .555% 1.941% 1.933% .746% .57% .74% .54% .6% .5% .% .084% .045% .04% 0.86% 0.854% 0.85% 0.80% 0.77% 0.77% 0.77% 0.693% 0.687% 0.66% 0.657% 0.64% 0.6% 0.65% 0.64% 0.607% 0.596% 0.590% 0.586% 0.579% 0.576% 0.565% 0.56% 0.56% 0.556% 0.548% 0.539% 0.57% 0.5% 0.519% 0.58% 0.50%

,000,57.70 941,641.13 688,06.75 607,981.44 47,05. 5,58.04 04,85.68 ,66.8 230,709.28 08,84.6 8,4.7 140,053.98 137,729.61 4,06.44 ,06.6 ,586.77 129,287.29 4,78.64 ,4. 102,831.19 0,87.5 0,87.8 95,566.18 92,152.28 92,028.80 86,740.8 82,709.38 81,958.74 79,057.37 78,57.5 76,458.06 75,4.8 7,6.64 7,.55 7,87. 71,108.90 70,400.6 69,885.57 69,052.00 68,694.88 67,445. 67,05.50 67,0.65 66,5.67 65,406.45 64,307.98 6,88.8 6,54.6 6,876.46 6,80.4 59,801.56

5.79 4. 6.5 4.54 . .4 .8 .6 .80 .6 .57 4.50 . .58 .0 . .0 . . .06 .5 2.09 1.79 .84 .5 .6 .7 .7 .44 3.09 .55 . .45 . .45 .50 .88 . . 6.7 3.99 1.59 2.39 .45 .88 . .6 4.66 3.19 .04 2.97

7

Procjena BDP po opinama/ gradovima (hiljade KM)

BDP Per capita(hiljade KM)

Odnos Zaposleni / broj stanovnika

Broj nezaposlenih (ukupno)

Prosjena plata

Broj zaposlenih (ukupno)

Broj stanovnika

Udio u BDP Bosne I Hercegovine

Opina/grad

Entitet

Rbr 5 5 54 55 56 57 58 59 60 6 6 6 64 65 66 67 68 69 70 7 7 7 74 75 76 77 78 79 80 8 8 8 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 0

Tomislavgrad Vogoa itluk Mrkonji Grad Derventa Novi Travnik Kotor Varo Jajce Breza Fojnica Srbac Kiseljak Bosanska Krupa Posuje Kasindo elinac Vare Bilea Maglaj epe Gornji VakufUskoplje Jablanica Viegrad amac Kalesija Rogatica Milii Klju Odak Olovo Kladanj Nevesinje Prozor / Rama Bosanski Petrovac Busovaa Ilija Vlasenica Donji Vakuf ipovo Stolac Srebrenica Lopare Kreevo Kneevo Kupres Doboj Istok Bratunac Buim Han Pijesak Drvar

FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH RS FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS FBIH RS FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH

7.68 0.575 6.444 19,894 42,499 4.75 19,930 4.5 4.804 .65 ,58 0.786 8.065 6.44 6,685 7,000 .0 12,219 .550 30.980 19.459 11.892 19,300 ,000 34.911 4,546 6,000 19.966 6.6 .8 5.5 8,80 6.8 8.00 6.005 5.46 0,0 4.40 0,58 .4 ,768 8,00 5.74 ,800 ,08 10.096 22,879 17.596 4,740 .78

2.912 .576 3.029 .664 4.786 .00 3.397 .084 2.529 .54 .8 2.494 2.198 .5 .646 .850 .750 2.950 .55 2.999 2.491 .88 1.982 .466 .0 .056 .785 .746 .06 .867 .806 .54 .54 .66 .574 .76 1.609 .54 1.923 995 .76 .54 .60 .6 .04 1.196 .70 .4 .4 .

.555 5. 1.291 2.299 . .746 .05 3.795 1.691 .40 .00 2.907 .78 .4 .604 .76 .48 .58 6.4 5.08 .6 .56 1.918 1.695 7.995 .57 .057 .8 2.594 1.997 2.679 .64 .675 .044 .4 4.80 .4 .6 .7 .00 .4 1.059 67 .74 6 .756 .004 . 560 953

564,0 54, 558, 404.00 74.00 522,29 88.00 58,4 4,7 503,91 65.00 5,74 5,8 499,25 4.00 8.00 457,84 329.00 44,85 396,39 479,07 58,47 396.00 77.00 58,6 4.00 499.00 445,85 48,65 415,91 566,29 .00 66, 478,64 498,72 50,76 6.00 465,45 86.00 594,52 392.00 4.00 466,48 5.00 563,90 44,4 .00 499,49 45.00 45,54

0.56% .5% 8.05% 17.96% 9.04% .0% 7.6% 4.5% .7% .80% 13.95% 0.77% 7.8% 4.8% 4.55% 7.85% 0.5% 5.50% .86% 8.97% 11.69% 4.56% .78% .40% 5.4% 6.75% 0.4% .8% .5% 5.74% 0.44% .67% 7.60% 5.80% .6% 7.69% 8.19% .67% 19.34% 9.39% 6.6% 9.09% 0.% .00% .8% .5% 6.97% 5.69% .45% 7.80%

0.487% 0.474% 0.47% 0.469% 0.467% 0.464% 0.44% 0.40% 0.398% 0.392% 0.7% 0.68% 0.60% 0.4% 0.4% 0.% 0.% 0.% 0.% 0.4% 0.% 0.8% 0.8% 0.07% 0.293% 0.7% 0.269% 0.65% 0.6% 0.54% 0.45% 0.4% 0.5% 0.05% 0.04% 0.199% 0.196% 0.195% 0.189% 0.87% 0.84% 0.179% 0.76% 0.70% 0.68% 0.6% 0.6% 0.56% 0.47% 0.7%

58,4.0 56,567. 56,68.04 56,000.49 55,759.57 55,392.39 5,765.6 47,961.71 47,534.95 46,815.97 44,505.60 4,86.04 42,979.01 40,795.12 39,844.32 39,784.11 39,778.60 39,771.39 39,596.23 8,708.80 38,298.40 37,904.34 37,900.22 6,666.8 5,07.40 ,45. ,08.78 31,629.70 ,07.6 0,5.70 29,229.53 27,943.21 6,8.48 24,439.42 24,379.58 23,695.80 ,405.5 23,223.59 ,568.07 22,290.29 21,929.50 ,5. 21,040.09 0,7.0 0,06.7 19,338.63 19,293.91 8,66. 7,54.7 16,372.59

2.09 .8 .4 .8 . .0 .60 .40 .4 4. 1.97 .06 .45 .5 2.39 .4 3.94 .5 .84 .6 1.92 2.90 1.96 .67 .00 . .00 1.97 1.95 . .85 .5 .55 .00 . .55 .5 .7 .5 .04 .0 .8 .54 .47 6.65 .8 0.84 .0 .70 .6

7

BDP Per capita(hiljade KM)

Broj nezaposlenih (ukupno)

Odnos Zaposleni / broj stanovnika

Prosjena plata

Broj zaposlenih (ukupno)

Broj stanovnika

Procjena BDP po opinama/ gradovima (hiljade KM)

Udio u BDP Bosne I Hercegovine

Opina/grad

Entitet

Rbr 0 0 04 05 06 07 08 109 0    4 5 6 7 8 119 0    4 5 6 7 8 129 0    4 5 6 7 8

Ribnik ajnie Neum eli Petrovo Usora Doboj Jug Rudo ekovii Ljubinje Glamo Bosanska Kostajnica Kalinovik Sapna Domaljevac Teoak Bosansko Grahovo Berkovii Novo Gorade Istoni Stari Grad Osmaci Trnovo (RS) Donji abar Trnovo (FBiH) Petrovac Pelagievo Foa / Ustikolina Istoni Drvar Krupa na Uni Vukosavlje Pale / Praa Kupres Otra Luka Ravno Jezero Dobretii Istoni Mostar

RS RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH RS RS RS FBiH RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS RS RS FBiH RS RS FBiH RS RS RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS

8,965 5,8 4.77 4.400 11,975 7.076 4.4 9,742 0,080 5,00 4.943 7,84 4,64 13.934 4.485 7.394 .5 ,78 ,077 ,800 8,000 ,58 2,894 .87 6,788 8,500 .848 ,000 1,939 5,40 1.097 .55 3,299 .50 ,06 66 786

. 709 .0 969 797 .46 679 983 906 866 508 .070 56 565 46 406 70 87 5 70 393 4 58 7 6 78 0 45 109 55 8 8 575 59 7 0 0

805 798 08 .855 .66 1.169 .00 961 1.039 580 576 729 7 .8 487 1.598 6 85 76 88 7 47

339.00 54.00 480, 464,7 45.00 7,00 476,92 5.00 6.00 60.00 605,0 295.00 477.00 565,44 490,12 540,84 763,91 405.00 58.00 405.00 405.00 409.00 405.00 687,4 405.00 359.00

.88% 22.39% 19.86% 5.87% 7.29% .8% 5.84% 0.0% 8.5% 6.57% .% 11.49% .55% .0% 8.6% 5.09% 0.65% 11.90% .47% 7.06% 3.59% 9.91% 8.4% 22.49% .46% .07% 7.4% 4.80% 5.% .8% 6.93% 5.5% 6.06% .07% 5.05% 0.00% 0.00%

0.7% 0.6% 0.6% 0.% 0.% 0.8% 0.% 0.109% 0.0% 0.099% 0.090% 0.086% 0.08% 0.070% 0.058% 0.058% 0.05% 0.044% 0.04% 0.040% 0.08% 0.04% 0.0% 0.0% 0.0% 0.00% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.00% 0.00%

6,60.5 6,46.7 15,018.96 14,719.90 14,393.97 4,.85 ,85.88 ,05.6 ,06.66 ,80.48 0,75.7 0,88.67 9,863.32 8,60.7 6,968.43 6,901.47 6,.46 5,00.68 4,902.70 4,823.59 4,509.35 4,06.0 ,8.74 ,85.58 3,692.33 ,65.07 ,64.5 ,6.5 1,586.92 1,539.78 ,475.84 ,46. 1,396.63 ,04.57 1,036.99 0.00 0.00

.8 .08 .4 0.96 .0 1.98 2.79 .4 .0 . .6 . .4 0.58 1.39 0.98 .50 .87 1.59 .68 0.56 .57 . 4.58 0.54 0.4 .4 0.75 0.8 0.8 .08 .40 0.4 0.70 0.79 0.00 0.00

4 393 40 77  7 87

429,64 405.00 405.00 405.00 407,0 405.00 80.00 768,96 405.00 0 0.00

74

Tabela 2: Pregled opina u kojima su zabiljeene strane direktne investicije u individualnom iznosu veem od 1 milion KM (u 000 KM) Procentualno uee opina/gradova u ukupnim SDI u proizvodnju Procentualno uee opina/gradova u ukupnim SDI u uslugama Procentualno uee opina/gradova u ukupnim SDI - ukupno Iznos SDI u Proizvodnju (hiljade KM) Iznos SDI u usluge (hiljade KM)

Ukupan iznos SDI (u hiljadama KM)

Opina/Grad

Entitet

Rbr


UKUPNO BIH    4 5 6 7 8 9 0    4 5 6 7 8 19 0    4 5 6 7 8 29 0    4 5 6 7 8 39 40 4 4 4 44 Sarajevo Mostar Zenica Banja Luka Hadii Kakanj Jajce Brko Drvar Lukavac Biha Ljubuki Srebrenik itluk Tuzla iroki Brijeg Velika Kladua Prnjavor Kiseljak ipovo Derventa Grude Cazin Kozarska Dubica Gorade Laktai Vitez Vare apljina Bosanska Krupa Buim Livno Bijeljina Donji Vakuf Gradaac Tomislavgrad Ilija Prijedor Bosanski Petrovac Busovaa Zvornik Sokolac Klju Teanj FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH DS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS RS FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH RS RS FBiH FBiH

435.822,0 6.6,0 .074,0 67.446,0 115.219,0 0,0 0,0 .8,0 0,0 0,0 .87,0 0,0 6.466,0 0,0 1.954,0 0,0 0,0 0,0 10.649,0 .56,0 0,0 3.093,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6.0,0 5.008,0 .478,0 0,0 .000,0 0,0 .88,0 0,0 6.7,0 0,0 0,0 5.54,0 0,0 .845,0 0,0 5.800,0 0,0 0,0

275.329,0 83.933,0 27.919,0 0,0 86.455,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 .060,0 0,0 33.398,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 .5,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5.00,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

711.151,0 100.249,0 38.993,0 167.446,0 201.674,0 0,0 0,0 2.138,0 0,0 0,0 1.187,0 1.060,0 6.466,0 33.398,0 1.954,0 0,0 0,0 0,0 10.649,0 1.356,0 0,0 6.625,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6.120,0 5.008,0 2.478,0 0,0 1.000,0 0,0 18.884,0 0,0 6.171,0 0,0 0,0 5.542,0 0,0 2.845,0 0,0 5.800,0 0,0 0,0

100,00% ,74% ,54% 8,4% 6,44% 0,00% 0,00% 0,49% 0,00% 0,00% 0,7% 0,00% ,48% 0,00% 0,45% 0,00% 0,00% 0,00% ,44% 0,% 0,00% 0,7% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,40% ,5% 0,57% 0,00% 0,% 0,00% 0,89% 0,00% ,4% 0,00% 0,00% ,7% 0,00% 0,65% 0,00% ,% 0,00% 0,00%

100,00% 0,48% 0,4% 0,00% ,40% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,8% 0,00% ,% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,8% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 5,45% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%

100,00% 4,0% 5,48% ,55% 8,6% 0,00% 0,00% 0,0% 0,00% 0,00% 0,7% 0,5% 0,91% 4,70% 0,7% 0,00% 0,00% 0,00% ,50% 0,19% 0,00% 0,93% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,86% 0,70% 0,5% 0,00% 0,4% 0,00% ,66% 0,00% 0,87% 0,00% 0,00% 0,78% 0,00% 0,40% 0,00% 0,8% 0,00% 0,00%

75

Procentualno uee opina/ gradova u ukupnim SDI u proizvodnju

Procentualno uee opina/ gradova u ukupnim SDI u uslugama

Procentualno uee opina/ gradova u ukupnim SDI - ukupno

Iznos SDI u Proizvodnju (hiljade KM)

Iznos SDI u usluge (hiljade KM)

Ukupan iznos SDI (u hiljadama KM)

Opina/Grad

Entitet

67 Maglaj FBiH 0,0 4.000,0 14.000,0 0,00% 5,08% 1,97% Izvor: Ministarstvo vanjske trgovine BIH Napomena: PREGLED REGISTROVANIH DIREKTNIH STRANIH ULAGANJA U BIH ZA PERIOD 01.01.2005. ..005

Rbr 45 46 47 48 49 50 5 5 5 54 55 56 57 58 59 60 6 6 6 64 65 66 Tesli Ribnik Doboj Usora Pale Lopare Srbac Prozor Neum Visoko Odak Stolac

Kotor Varo Novi Travnik Ljubinje Posuje Novi Grad

RS RS FBiH RS RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS RS RS FBiH FBiH FBiH RS FBiH

1.191,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6.508,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 .48,0 8.86,0 0,0 5.00,0 .45,0 10.039,0 .5,0

0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6.192,0 0,0 .88,0 0,0 0,0 0,0 0,0

1.191,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 26.508,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 9.340,0 8.186,0 3.838,0 5.030,0 3.453,0 10.039,0 2.523,0

0,7% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 6,08% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,7% ,88% 0,00% ,5% 0,79% ,0% 0,58%

0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,5% 0,00% 1,39% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%

0,7% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,7% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,% ,5% 0,54% 0,7% 0,49% ,4% 0,5%

Sanski Most Nevesinje ivinice

Trebinje

Nova Topola

76

77

78