Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal

TAC K STANDA S V L TOPLUM RGTLER N N TEEKKL VE GEL M

Sobir Khamidov

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007

TAC K STANDA S V L TOPLUM RGTLER N N TEEKKL VE GEL M

Sobir Khamidov

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007

KABUL ve ONAY Sobir Khamidov tarafndan hazrlanan Tacikistanda Sivil Toplum rgtlerinin Teekkl ve Geliimi balkl bu alma, 30.01.2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan YKSEK L SANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Nevin Gngr ERGAN (Bakan)

Yrd. Do. Dr. Serdar SALAM (Danman)

Prof. Dr. M. Cihat. ZNDER

Prof. Dr. aatay ZDEM R

Yrd. Do. Dr. Cahit GELEK

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Prof. Dr. rfan AKIN Enstit Mdr

ii

B LD R M Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak gsterdiimi taahht eder, tezimin kat ve elektronik kopyalarnn Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda saklanmasna izin verdiimi onaylarm:

Tezimin tamam her yerden eriime alabilir. Tezim sadece Hacettepe niversitesi yerlekelerinden eriime alabilir. Tezimin yl sreyle eriime almasn istemiyorum. Bu srenin sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her yerden eriime alabilir.

30.01.2007 Sobir Khamidov

iii

Bana olan sonsuz gvenleri iin annem ve babama

iv

TEEKKR Tez almam srasnda en hassas noktalara temas ederek, gereken ynlendirmeyi yapan sayn hocam Yrd.Do.Dr. Serdar SALAMa, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ve Sosyoloji Anabilim Dal hocalarma, zellikle akademik kariyerde devam etmemde beni motive eden ve her trl maddi ve manevi destekleri iin annem Mehri ve babam Yusufa sonsuz teekkrlerimi iletir en iten sayg ve kranlarm sunarm.

ZET KHAM DOV, Sobir. Tacikistanda Sivil Toplum rgtlerinin Teekkl ve Geliimi, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Sivil toplum rgtleri, demokrasinin ana unsurlarndan olup kar amac gtmeyen herhangi bir siyasi fikre hizmet etmeksizin devletten tamamen ya da byk oranda bamsz olan, hukukun belirledii snrlar ierisinde toplumun refah seviyesinin ykseltilmesi iin alan ve kendi deerleri zerinde kurulmu gnll yaplardr. Sivil toplum rgtleri olduka geni bir faaliyet alanna sahiptirler. Sahip olduklar esnek yaplar ile farkl durumlara uyum gstermekle birlikte sosyal alanda devletin uzanamad ya da yeterli olamad noktalarda toplumun ihtiyalarnn karlanmasnda pratik zmler retebilmektedirler. Bir konu ya da sorun zerinde younlap, ulusal ve uluslar aras kamuoyunda onun savunuculuunu yaparak savunduklar fikir lehinde bir kamuoyu oluumunu salayp siyasi evreleri etkileme gcne sahiptirler. Kendi aralarnda ve kamuoyu ile etkin iletiim ve dayanma ierisinde yaptklar faaliyetlerle ulusal ve uluslar aras kalknmada nemli rol oynarlar. Bu almann amac Bat kaynakl olmas nedeniyle lkeye daha sonradan yerleen sivil toplum olgusunun konumu ve sivil toplum rgtlerinin etkililiini Tacikistan asndan ortaya koymaktr. Bylece bu tr rgtler vesilesiyle lkenin toplumsal yaps, hayat pratiklerinde, ekonomik durumunda ve eitim dzeyinde ne gibi ve ne ynde deiikliklerinin meydana geldii ortaya kacaktr.

Anahtar Szckler Tacikistan, Sivil Toplum, Sivil Toplum rgtleri, Demokrasi, Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri

vi

ABSTRACT Being one of the main elements of democracy Non-Govermental Organizations are nonprofit organizations not affiliated to any political thoughts, in whole or mostly independent from goverment and generally pursue activities in enhancing the welfare level of the community. These value based organizations activities are spreaded to a wide area. By the help of their flexible structures they can successfully fit the changing situations and with specific objectives fulfil tasks that are oriented to bring about desirable change in a given community which cannot be fulfilled by the government. By focusing on a certain task they bring an issue to the attention of the relevant decision-makers, thus with an ability of directing public opinion they can effect the decision-making process. Designing and implementing projects and providing an array of essential services in the field of development makes them play an important role both as nationally and as internationally. The purpose of this research is to reveal the position of civil society and the effectiveness of nongovernmental organizations in Tajikistan. Thus the study aims to reveal the changes in social structure, everyday life practices, economic conditions and level of education of community, brought about through these organizations.

Key Words Tajikistan, Civil Society, Non-Governmental Organizations, Democracy, International Non-Governmental Organizations

vii

NDEK LER KABUL ve ONAY .. i B LD R M ... ii ADAMA . iii TEEKKR ... iv ZET ... v ABSTRACT ... vi NDEK LER .. vii KISALTMALAR . x ZELGELER ... xii GRAF KLER ... xiii NSZ . xiv G R ... 1 BLM I S V L TOPLUM ve S V L TOPLUM RGTLER

1.1. S V L TOPLUM KAVRAMININ TANIMI VE TAR HSEL GEL M .. 3 1.2. S V L TOPLUM YAKLAIMLARI . 11 1.2.1. oulcu Sivil Toplum Yaklam 12 1.2.2. Asgari Devleti Sivil Toplum Yaklam 12 1.2.3. Katlmc Sivil Toplum Yaklam .. 12 1.3. S V L TOPLUM KAVRAMI ZER NE KURAMCILARIN GRLER ... 13 1.3.1. Thomas Hobbes ... 13 1.3.2. Adam Ferguson 14 1.3.3. John Locke ... 16 1.3.4. G. W. Hegel . 17 1.3.5. Karl Marx ... 18 1.3.6. Antonio Gramsci .. 19 1.3.7. Alexis de Tocqueville .. 20 1.4. S V L TOPLUM LE LG L BAZI KAVRAMLAR ... 22 1.4.1. Sivil Toplum Demokrasi likisi . 22

viii

1.4.2. Sivil Toplum Devlet likisi 26 1.4.3. Sivil Toplum Globalleme likisi .. 29 1.5. S V L TOPLUM RGTLER 32 1.5.1. Tanm .. 32 1.5.2. Sivil Toplum rgtlerinin zellikleri . 34 1.5.3. Sivil Toplum rgtlerinin Snflandrlmas ... 37 1.5.4. Kamuoyu Oluturma Unsuru Olarak Sivil Toplum rgtleri . 40 1.5.5. Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri ... 42 BLM II TAC K STAN

2.1. TAC K STANIN KISA TAR H .. 44 2.2. CORAFYA .. 46 2.3. NFUS ve SOSYAL HAYAT ... 47 2.4. EKONOM . 48 2.5. S YAS ve DAR YAPI . 49 BLM III TAC K STANDA S V L TOPLUM RGTLER

3.1. TZEL K L K LE LG L BAZI KAVRAMLAR ... 51 3.1.1. Tzel Kiiliin Tanm . 51 3.1.2. Dernek . 51 3.1.3. Vakf ... 52 3.1.4. Mesleki rgtlenme 52 3.2. ULUSLAR ARASI VE ULUSAL MET NLERDE RGTLENME HAKKI . 52 3.2.1. Medeni Ve Siyasal Haklar Uluslar Aras Szlemesi . 52 3.2.2. Tacik Hukuk Sisteminde Sivil Toplum rgt Kurma Hakk 53 3.3. SOVYETLER B RL HEYET NDE S V L TOPLUMUN DURUMU 53 3.3.1. Sivil nisiyatifin Douu .. 55 3.4. 1991 2006 YILLARI ARASINDA TAC K STANDA S V L

ix

TOPLUM RGTLER ... 57 3.4.1. 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri . 60 3.4.2. 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri .... 68 3.4.3. 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri 77 3.4.4. STlerin trlerine gre karttklar sreli ve periyodik olmayan yaynlarn dalm . 87 3.4.5. Tacikistanda Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri 88 DEERLEND RME . 96 SONU 103 KAYNAKA .. 107 EKLER 118 ZGEM . 129

KISALTMALAR ABA Amerikan adamlar Dernei AED Academy for Educational Development BPRM Bureau of Population, Refugees and Migration CCC Gmrk birlii Konseyi CIS Central Aisan Republics DANIDA Danish Ministry of Foreign Affairs DF Development Fund DMCDD Danish Mission Council Development Department EAPC Avrupa Siyaset Danmanlar Birlii EBRD Avrupa Yatrm ve mar Bankas ECE Avrupa Ekonomik Komisyonu ECHO European Community Humanitarian Office ECO Ekonomik birlii Tekilat FACT Food Aid Consortium for Tajikistan FFP Office for Food for Peace HFHI Habitat for Humanity International IBRD Uluslar aras mar ve Kalknma Bankas ICAO Uluslararas Sivil Havaclk rgt ICRM Uluslararas Kzlha ve Kzlay Hareketi ICT Information Communication Technology IDA Uluslararas Kalknma Birlii IFAD Uluslar aras Tarmsal Kalknma Fonu IFC Uluslararas Finansman Kurumu IFRCS Uluslararas Kzlha ve Kzlay Topluluklar Federasyonu ILO Uluslararas alma rgt IMF Uluslar aras Para Fonu IOC Uluslararas Olimpiyat Komitesi IOM Uluslararas G rgt ITU Uluslararas Haberleme Birlii OFDA Office of Foreign Disaster Assistance OIC slam Konferans rgt

xi

OPCW Kimyasal Silahlar Yasaklama Organizasyonu OSCE Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat OSI Ak Toplum Enstits OXFAM Oxford Ktlkla Mcadele Komitesi PRI Uluslararas Ceza Sistemi Reformu rgt REACT Rapid Emergency Assessment and Co-ordination Team SEWA Serbest Meslek Sahibi Kadnlar Birlii TASIF Tajikistan Social Investment Fund UNCTAD Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans UNDP Birlemi Milletler Kalknma Program UN-ESCAP Birlemi Milletler, Asya-Pasifik Ekonomik ve Sosyal Kalknma Komisyonu UNESCO Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt UNFAO Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt UNFPA Birlemi Milletler Nfus Fonu UNHCR Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii UNICEF Birlemi Milletler ocuklara Yardm Fonu UNIDO - Birlemi Milletler Endstriyel Kalknma rgt UNIFEM Birlemi Milletler Kadnlarn Kalknma Fonu UN-OCHA Birlemi Milletler nsancl likiler Koordinasyon Servisi UNODC United Nations Office on Drugs and Crime UPU Dnya Posta Birlii USAID United States Agency for International Development WEF Dnya Ekonomik Forumu WFP World Food Programme WFTU Dnya Sendikalar Federasyonu WHO Dnya Salk rgt WIPO Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat WMO Dnya Meteoroloji rgt WTO Dnya Ticaret rgt

xii

ZELGELER izelge 1: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm izelge 2: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm izelge 3: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm izelge 4: STlerin Trlerine Gre karttklar Sreli ve Periyodik Olmayan Yaynlarn Dalm 87 85 74 66

xiii

GRAF KLER Grafik 1: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm Grafik 2: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Says Grafik 3: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm Grafik 4: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm Grafik 5: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm Grafik 6: 1996-2000 Yllar Aras Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm Grafik 7: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Says Grafik 8: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm Grafik 9: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm Grafik 10: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm Grafik 11: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm Grafik 12: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Dalm Grafik 13: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm Grafik 14: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm Grafik 15: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm Grafik 16: Uluslar aras STlerin Ait Olduklar lkelerine Gre Dalm 86 88 81 83 76 77 79 71 73 67 68 69 65 63 60 61

xiv

NSZ Tacikistan 1924-1991 yllar arasnda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine bal bir cumhuriyet olarak sosyalizmle idare ediliyordu. 1986 ylndan itibaren balayan Sovyetler Birliinin zlme sreci 1991 ylnda Birliin dalmasyla sonuland. Birliin dalmasyla kazanlan bamszlk, gei dnemi olarak bilinen totalitarizmden demokrasiye, merkezi ekonomiden piyasa ekonomisine doru olan gei srecini beraberinde balatm oluyordu. Ancak bamszln ilk yllarnda patlak veren i sava lkenin, tarihinde grlen en etin yllarn yaamasna sebep olmutu. Dnyada meydana gelen hzl deiim sreci yaamn her alannda eitli deiikliklerin meydana gelmesine sebep olmutur. Geilen yeni sistemde i savan tetiklemesiyle lke, eitli ekonomik, sosyal ve siyasi krizlerle ba baayd. Bu deiim srecinde baz hizmet programlarnn yrtlmesi, devlet tarafndan artk mmkn olmad anlalmaktayd. Bu itibarla btn dnya lkelerinde olduu gibi Tacikistanda da birtakm hizmetlerin alternatif kurulular tarafndan yrtlmesi kanlmaz olmutur. Bu balamda kalknma hedefleri konulup yabanc lkelerin yardmlaryla ekonomik, sosyal ve siyasi boyutlu bir ok yaplanma gerekletirildi. Yabanc hkmetler tarafndan yaplan bu yardmlarn ou eitli uluslar aras sivil toplum rgtleri araclyla yaplmt. Nitekim dnyadaki gelimelerin etkisiyle demokratik ynetim biiminin gerei ve eitli alanlarda faaliyet gsteren uluslar aras sivil toplum rgtlerin tecrbelerinin aktarlmas sonucu ulusal sivil toplum rgtlerin ortaya kmasna neden olmutu. Tacikistann iinde bulunduu sanayileme, kentleme ve modernleme srecinde ortaya kan ihtiya ve sorunlar, sivil toplum rgtleri asndan yeni ihtiya ve sorunlar beraberinde getirmitir. Bu gelimeler balamnda sivil toplum rgtleri kamu dileklerini siyasal sistemlere ulatrma konusunda bir nevi nemli sorumluluklar stlenmektedirler. Artk Sovyetler zamannda toplumun baz ihtiyalarn karlanmasnda devletin glk ektii alanlarda halkn kendi inisiyatifi ile zmler aranmaktadr. Bata ulusal sivil toplum rgtlerin maddi adan uluslar aras sivil toplum rgtlere baml olsalar da, zamanla kazandklar zgven ve oluturduklar kamuoyu ile birok alanlarda hkmetin dikkatini ekmeyi baarabilmi hatta baz alanlarda ortaklaa almalar yrtp toplumsal kalknmaya nemli katklar salamlardr. Sivil toplum rgtleri

xv

rgtlenme zgrlklerinin nndeki baz hukuki engellerinin bulunmasna ramen toplumsal ve siyasal yaamn nemli aktrleri durumuna geldikleri gzlemlenmektedir. Bu olgu eitli faktrlerin etkisiyle Tacikistanda sivil toplum rgtlerinin ok hzl bir ekilde yaygnlamalarna yol amtr. Bylece Tacik toplumunun, toplumsal deimenin getirdii olumlu ve olumsuz sonularnn analizi ve olas zm yollar iin bavurduu bu inisiyatif yaplarn Tacikistan asndan ortaya k ve gelime sreci ile ilgili ilk sosyolojik durum tespitinin yaplmas konu ile ilgili ileride yaplacak olan dier almalara k tutaca umulmaktadr.

Sobir KHAM DOV Ankara-2007

GR Tarihe bakldnda, insanolunun sosyal bir varlk olduu iin varlndan beri ihtiyalarn karlamada iblmne ihtiyac olduu grlmektedir. Toplumlarn gelimesiyle birlikte ihtiyalarn daha karmak hale gelmesi de eitli rgtlenmelerin ortaya kmasna neden olmutur. Bu rgtlenmelerden biri en geni biimi ile devlettir. Devlet toplumun, kiilerin gvenliini salayc ve refahn ykseltici eitli hizmetleri sunmann yan sra demokrasinin gerei onlarn eitli biimlerde katlmn salar. Gnmzde hkmetin dnda kendi g ve mali kaynaklar zerine kurulu bu katlm biiminin nemi daha belirgin ekilde ortaya kmtr1. Sivil toplum kavram bat toplumlarnn geliim sreci iinde doup gelimitir. Kavramn temeli, kavramsal olarak Antik aa kadar uzanmaktadr. Ancak 18nci yzyldan beri fikir ve siyaset hayatnda yerini alan sivil toplum kavram, toplumlarn geliimiyle birlikte zaman ierisinde belli deiimlere urayarak gnmzde en ok tartlan konulardan biri olarak gndemde yerini ve modern eklini almtr. Sivil toplumu, Devletin dorudan denetimi altnda tuttuu alanlarn dnda kalan ve ekonomik ilikilerin basksndan da grece bamsz olarak gnll ve rzaya dayal ilikilerle oluturulan kurum veya etkinlikler2 olarak tanmlamak mmkndr. Diamond sivil toplumun zelliklerinden bahsederken gnll, kendi kendini meydana getiren, byk lde kendi ayaklar zerinde duran, devletten zerk rgtl toplumsal yaam alan olarak sz eder. White ise devlet ile aile arasnda, devletten ayr ve devletle ilikide zerklie sahip bir birlik alan olarak ifade etmektedir3. Sivil toplum, sivil toplum rgtleri ve demokrasi, zellikle Sovyetler Birlii ve Dou Blou lkelerindeki rejimlerin kmesiyle balayan yeni siyasi araylar ile genelde tm
1

zcan Kars, Ankaradaki Eitim, Salk ve Sosyal Hizmet Alanlarnda Faaliyet Gsteren Vakf ve Derneklerin rgtsel Analizi (Sivil Toplum rgtlerinin rgtsel Analizi), (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 2002, s.1. 2 mer Demir ve Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1997, s.202. 3 Bjrn Beckman, Explaining Democratization: Notes on the Concept of Civil Society, Civil Society, Democracy and The Muslim World, Ed. Elizabeth zdalga and Sune Persson, Curzon Press, Richmond, 2002, s.4-5.

dnyada liberal deerlerin arlk kazanmasyla youn bir ekilde tartlmaya balamtr. Sivil toplumsuz bir devlet artk yeni dnyada i gremez ve karlarn koruyamaz hale gelmitir. Bu sebeple nnde kalknma hedefleri koyan bir lkede gelime srecinde Sivil Toplum rgtleri (ST) ok nemli grevler stlenebilecek duruma gelmilerdir. STleri insanlar devlet otoritesinin dnda kendileri hakknda kararlar vermeyi, toplumun ortak karlar dorultusunda daha etkili olmay salayacak dayanmaya ulamak iin rzaya dayal bir araya gelmeyi ama edinen gnll yaplardr. Bu yaplarn savunduklar fikirlerin devletin izlemi olduu politikalarla bire bir uyumlu olmayabildii gibi katlm esas alan, karlkl gvene dayanan, her konuda bilgi alveriine msait ve eitli faaliyetlerde ibirliine giden bir iliki tarz iinde olabilmektedir.

BLM I
S V L TOPLUM ve S V L TOPLUM RGTLER

1.1. S V L TOPLUM KAVRAMININ TANIMI VE TAR HSEL GEL M Sivil toplum, modern anlamyla, politik alann, yani devlet alannn dnda kalan toplum kesitini ifade eden bir terimdir. Daha geni ifade ile, merkezi kontrole ve hiyerariye tabi tutulamayan toplumsal ilikiler a olarak tanmlamak mmkndr4. Sivil toplum kavram ylesine esnek bir yapya sahiptir ki zerinde herkesin hemfikir olduu bir tanm yoktur. Ama yaplan tanmlarda kullanlan ortak ifadeler vardr. Sivil toplum kavram, toplumsal dnce tarihinde birok dnmlerden geerek, bugnk modern anlamna ulamtr. Bu nedenle kavramn daha iyi ekilde anlalabilmesi iin terimin toplumsal dnce tarihindeki farkl anlamlar ve ieriklerinin irdelenmesi gerekmektedir. Tarihe bakldnda sivil toplum terimi ile ilgili tartmalar Antik aa kadar gitmektedir. Sivil toplum kavram ilk olarak Aristoteles ile karmza kyor. Aristoteles, Politika adl eserinde, sivil toplum kavramn koinonia politike eklinde kullanmtr5. Aristotelesin politike koinonia dedii yurttalarn, kentlilerin, politeslerin oluturduu politik dzendir. Bu anlayta sivil toplum (politike koinonia)nn dier toplum dzenlerinden fark, hak ile hakszln ayrld dzen olmas, yani adaleti temel dzen alan olmasdr. Adalet ise, Aristotelese gre, hakkn ne olduuna ilikin yargdr. Aristotelesin politia dedii de byle bir toplum dzenidir, yani bir sivil toplum dzenidir

Ozan Erzden, STKlar ve Hukuki erevede Yenilik Talepleri zerine Notlar, Merhaba Sivil Toplum, Der. Taciser Ula, Helsinki Yurttalar Dernei Yaynlar, 2001, s.13. 5 lyas Doan, Sivil Toplum, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002, s.10. Polites ynetime ve kararlara katlma yetkisine sahip kiidir.

ve insanlar iin en uygun ynetim ya da rejim olarak grlmektedir6. Bundan anlalyor ki, sivil olanla siyasal olann ayrmnn henz olmad bu antik dnemde, sivil toplum ile devlet ifadeleri ayn anlamlar tamaktaydlar. Bu balamda, sivil toplum yesi olan biri ayn zamanda devletin bir yesi yani vatanda olarak alglanyordu. Byle bir durum da, toplumu oluturan bireylere, yine onlar tarafndan oluturulmu olduu belli kanun ve kurallara uymay ve dier vatandalara zarar vermeden birlikte yaama sorumluluunu vermekteydi. Aristoteles bylece, devlet, toplum ve bireyler arasnda herhangi bir ayrmn olmad grndedir. Onsekizinci yzyln ortalarna kadar, istisnasz tm Avrupal siyasal dnrler, sivil toplum terimini, mensuplarn kendi yasalarnn nfuzu altna sokan, bylelikle de bar dzeni ve iyi ynetimi salama balayan bir siyasal birliktelik tipi anlamnda kullanmlardr7. rnein David Hume Political Essays adl almasnda zgrlk sivil toplumun mkemmellemesidir, ama yine de otoriteyi tam da bu toplumun var olabilmesinin esas olarak anlamak gerekmektedir demesiyle sivil toplumu devlet ile ayn anlamda ifade etmektedir. Immanuel Kant da kavram ile ilgili insan trnn kar karya olduu en byk sorun, d yasalar altnda zgrln mmkn olan en geni lde, kar konulmaz bir gle birletirildii bir sivil toplum (societas civilis), bir dier deyile, tamamen adil bir sivil anayasa oluturmaktr ifadesini kullanarak8 D.Hume ile ayn izgide olduu grlmektedir. nl Fransz dnr olan Jean Jacques Rousseau da yurttalar toplumu olarak sivil toplum dedii bu kavrama9 bak as da ayn izgide grlmektedir. Bu klasik kavray, yani sivil toplum ve devlet zdeliini vurgulayan anlal biimi herhangi bir kar k grmeden etkisini srdrmt. Ancak kavramn bugnk modern dnyada kazand anlam itibaryla kullanm sanayi toplumuna denk gelmektedir. Sivil toplum etrafndaki tartmalar on yedinci yzyln
6

oanna Kuuradi, Sivil Toplum Kurulular: Kavramlar, Sempozyum Sivil Toplum Kurulular, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, Mart, 1998, s.28. 7 John Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, ev. Levent Kker ve dierleri, 1.Bask, Yedi Kta Yaynlar, Ankara, Mays, 2004, s.47. 8 A.g.e., s.48. 9 Murat Belge, Sivil Toplum Nedir?, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar, stanbul Bilgi niversitesi Eitim ve Aratrma Birimi, stanbul, 2003, s.6.

sonlaryla on sekizinci yzyln balarna denk gelen geleneksel, siyasal yap ve dzendeki deimelerin paralelinde ortaya kmtr. On yedinci yzyl boyunca toprak, emek ve sermayenin ticarilemesi, pazar ekonomisindeki genileme ve yeni keifler ile ngiliz ve Amerikan devrimleri etrafndaki gelimeler, mevcut siyasal dzen ve otoritenin sorgulanmasn getirmitir. On yedinci yzyln sonlarna gelindiinde Bat geleneksel siyasal literatrnde yer alan Tanr, kral, devlet, birey, kadn, erkek gibi kavramlar masaya tek tek yatrlm ve ierikleri yeniden doldurulmaya allmtr10. Bu kavramlarn her biri yeni anlamlar kazanarak siyasal sistemin temel unsurlar yeniden tanmlanmaya allmtr. On sekizinci yzyln ortalarna gelince sivil toplum kavram iten ie kmeye ve deimeye balad. Sivil toplumun devlet ile zde anlam tamad ve kendine has ilkelere sahip olduu vurgusunu, ilk defa sko aydnlanmacs olan Adam Fergusonun yapmaya baladn grmekteyiz. Ferguson, An Essay on the History of Civil Society (1767) adl yaptnda, ticari ilikilerin toplumda yozlamaya yol atn, sadece ticaret ve imalat sanayinin deil, merkezi anayasal devletin de toplum dayanmas iin tehdit oluturduunu belirtmekteydi. Bu nedenle Ferguson, iktidar ve zenginliin bozucu etkilerine kar koymann ve kamusal ruhu yaratmann en iyi yolunun, vatanda birliklerinin kurulmas ve bunlarn glenmesinin tevik edilmesi olduunu ifade etmekteydi. Fergusonun bu ifadeleri bir anlamda sivil toplumu siyasal otoriteden ayrmaktadr. Fakat bu dnr, sivil toplumu devlete kar olmaktan ziyade, despotik ve mutlakyeti devletin iddialarn dengeleyecek bir alan olarak

mer aha, Akn Devletten Sivil Topluma, Genda Kltr, stanbul, Mays, 2000, s.23. Onsekizinci yzyla kadar, sivil toplum devlet veya siyasi toplum anlamna geliyordu. Gerek sivil siyasi-ynetim (civil government-Locke), gerek burjuva toplumu (burgerliche gesellchaft-Kant) gerekse sivil devlet (etat civil-Rousseau) devlet anlamnda kullanlmt. Bu dnrlere gre, sivil toplum siyasi olarak aktif olan vatandalarn arenasyd. Ayrntl bilgi iin bkz. Krishan Kumar, civil Society, Ed. Adam Kuper&Jessica Cuper, The Social Science Encyclopedia, Routledge, London ve New York, 1996, ss.88-90. Sivil Toplumun Tarihi zerine Bir Deneme

10

dnyordu11. Yani, toplum devlete kar kendi haklarn koruyabilir ve ayn zamanda devletin ona mdahalesini bir noktaya kadar snrlandrabilir. Sivil toplum kavramn devlet zdeliinden ayrma konusunda en kapsaml almay yapan ilk dnr Hegeldir12. Ona gre sivil toplum, aile ile devlet arasnda konumlanan ve tarihsel sre iinde retilmi olan etik yaama alandr13. Sivil toplumu, ihtiyalar ve z karlarn atma alan olarak tanmlar14. Zamanla farkl anlam dnmleri geiren sivil toplum kavram gnmzde birey, gnlllk, bamszlk, devlet dlk, rgtlenme v.b. gibi terimler etrafnda tanmlanr. Bu balamda sivil toplum, bir anlamda, amzn gelimi ve demokratik toplumlarnn ortak ad olmaktadr. Bu boyutuyla da sivil toplum, hibir st kimlie ve gereklie bavurmakszn, kendi geliimini ynlendirebilen ve anlamlandrabilen, bunun iin gerekli dinamikleri barndran, devletten zerk, srekli bir gelime iersisinde bulunan bireyler ile rgtlenmeler topluluudur15. Cohen ve Aratoya gre, zerk bireysel yarg alan olarak zel alan, sivil toplum iin nemli olmakla beraber, sivil toplum ekonomi ile devlet arasndaki bir etkileim alan olup onun asl merkezi kurumlar, toplumsal iletiim ile gnll dernekler ve rgtl topluluklarn oluturduu kamusal alanlardr16. Buna gre Cohen ve Arato sivil toplumu sadece devletten deil, ekonomiden de ayrmakla beraber, sivil toplum merkezini sivil toplum rgtleri olarak grmektedirler.

Mustafa Erdoan, Liberal Toplum, Liberal Siyaset, 2.Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, Ekim, 1998, s.218. 12 aha, A.g.e., s.29. 13 John Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, ev. Necmi Erdoan, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994, s.76. 14 Ali Yaar Sarbay, Sivil Toplum: Universitas m, Societas m?, Sivil Toplum Dnce-Aratrma Dergisi, EDAM Yayn, Say 1, stanbul, 2003, s.15. 15 Murat Yldrm, Sivil Toplum ve Devlet, C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 27, No:2, Aralk, 2003, s.231. 16 Erdoan, A.g.e., s.209.

11

Charles Taylor da sivil toplumla ilgili olarak, zgr ve rgtl olabilme imkan, devlet vesayetinden zgr olarak kendilerini yaplandrabilme imkan ve de devlet politikasn etkileyebilme imkan gibi zellii n plana karmaktadr17. Edward Schilse gre ise sivil toplum, kolektif toplumsal bilin temelinde ykselmektedir. Toplumsal bilin ise, bireylerin, gruplarn ve topluluklarn kendi karlarnn yannda topluma kar olan ykmllklerini tamalardr. Bylece sivil olan toplum, bilinli ve oulcu bir toplum olarak tanmlanr18. Bu anlaya yakn bir tanmlama yapan Kongara gre sivil toplum, devletin resmi rgtlenmesinin dnda vatandalk bilinci ile gelitirilen gnll yaplanmalardan olumaktadr19. John Gray ise, sivil toplumun temel zelliklerini sralarken unlardan bahsetmektedir: bir sivil toplumda birbirinden farkl, birbiriyle badamayabilecek, iyi anlay ve dnya grleri bar iinde bir arada varolabilirler; sivil toplumun iinde hem devlet hem de vatandalar hukukun stnl ile kaytlanmlardr; bu sayede bir sivil toplumda ou sosyal ve siyasi etkinlikler hukuk devletiyle korunan ve devletten bamsz olan zerk kurumlar iinde gerekleir; zel mlkiyet sivil toplumun merkezi kurumudur20. Sunar da sivil toplumu tanmlarken Grayye benzer yaklam sergilemektedir. Ona gre sivil toplum esas itibariyle insanlarn gnll olarak katldklar rzalarna dayanan hukuk sistemi ile teminat altna alnm farkllklarn gvence altna almak iin yaratlm bir medeni ortaklk olarak ifade etmektedir21. Bu zelliklerden anlalyor ki, sivil toplum, zel mlkiyetin, farkl dncelerin, sosyal ve siyasal etkinlik gsteren zerk kurumlarn olduu ve bunlarn hukuk devleti gvencesi altnda olduu bir toplum olarak karmza kmaktadr.

17

Mustafa Erdoan, Sivil Toplum: Bir Kavramn Anatomisi, Liberal Dnce Dergisi, Cilt: 3, Say 10-11, Ankara, Bahar-Yaz, 1998, s.7. 18 Heidi Wedel ve Ferhad brahim, Ortadouda Sivil Toplumun Sorunlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s.16. 19 Emre Kongar, Sivil Toplum ve Kltr, Sivil Toplum, Trkiye Sosyal Ekonomik ve Siyasal Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1991, s.109. 20 Erdoan, A.g.e., s.210. 21 lkay Sunar, Sivil Topluma Gei Ekonomik ve Sosyal Ettler, Konferans Heyeti I. Oturum, stanbul, 1992, s.11.

Ali Yaar Sarbay ise sivil toplum, bireyin devlet yada messes nizam karsnda kendini korumas ve gelitirmesine ynelik organizasyonel bir faaliyet alandr22. Asaf Sava Akat da sivil toplumu bireylerin devletten izin almadan girebildii toplumsal ilikiler, gerekletirebildii toplumsal etkinlikler olarak tanmlamaktadr. Ona gre sivil toplumcu bir yapda, devlet mlkiyetinin minimum dzeyde olmas, ak piyasa ekonomisinin olmas, toplumsal katlm mekanizmalarnn olmas ve brokrasinin ok gl olmamas gerekir23. Sarbay ve Akatn birey merkezli tanmlarnda, sivil toplumun temelinde bireysel zgrlk, yani bireyin n planda olmasdr. Yani bireyin kendi iradesiyle girdii ilikiler, etkinlikler ve rgtlenmeler sivil toplumun olumasna neden olmaktadr. Literatrde sivil toplumun, toplumsal farkllama, toplumsal rgtlenme, gnll birliktelik, toplumsal dzeyde otonomileme ve bask mekanizmas oluturma diye be nemli koulundan bahsedilmektedir. Sivil toplumun var olabilmesi ve geliebilmesi iin ncelikle toplumsal dzeyde etnik, kltrel, dinsel, ideolojik, mesleki vb. gibi sosyolojik kategoriler baznda farkllaabilme olmas gerekir. kinci olarak her trl siyasal katlm salayacak ve politika retebilecek sosyal rgtlenmelerin de salanmas gerekir. Zira sivil toplum ayn zamanda rgtl toplumdur. nc temel art da rgtlenmenin gnll birliktelii salayc nitelikte olumasdr. radi olmayan zorunlu ve tabii rgtlenmeler sivil toplum unsuru olarak kabul edilemez. Drdnc temel art da sosyal grup, kimlik veya kategorilerin devlet karsnda otonom bir statye sahip olmalar gerekir. Baka bir ifade ile devletin mdahalesine maruz kalmakszn sosyal grup veya kategorilerin kendi kaderlerini tayin etme hak ve inisiyatifine sahip bulunmalar gerekir. Sivil toplumun var olabilmesinin ve geliebilmesinin beinci art ise sivil toplum rgtlerinin bask grubu nitelii gstererek demokratik yoldan (lobicilik, protesto, miting, grev gibi) bask mekanizmalarna ynelebilmeleridir24. Bu balamda aha sivil toplumu, demokratik bir yaplanmay, toplumsal katlm temeline oturtacak, toplumsal farkllamay salayacak, yaygn sosyal rgtlenmelerin yolunu aacak, temel hak ve ykmllkleri
22 23

Ali Yaar Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001, s.140. Aytekin Ylmaz, Sivil Toplum, Demokrasi ve Trkiye, Yeni Trkiye: Sivil Toplum zel Says, Say 18, 1997, s.94. 24 Ali Rza Abay, Sivil Toplum ve Demokrasi Balamnda Sivil Dayanma ve Sivil Toplum rgtleri, http://www.iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/06-04.pdf (6.11.2006), s.272.

yaygnlatracak bir ara olarak grmekte ve sivil toplumu devletin ekillendirmedii, kendi inisiyatif ve renkliliine terk ettii devlet d bir alan ifade etmekle snrl kalmamakta, ayn zamanda aktif ve rgtl siyasal katlm ve politizasyon srecini de ifade etmektedir eklinde tanmlamaktadr25. Yeni sivil toplum anlaynn nde gelen isimlerinden biri olan Keanee gre de sivil toplumun ne olduu konusunda tam bir gr birliine varmak ok zordur. Ancak yine de kavram ieriinden hareketle tanmlayan Keanee gre sivil toplum, sosyal, kltrel, ekonomik veya politik tm toplumsal ilikilerin farkl toplumsal gruplar arasndaki etkileim alandr. Bu farkl toplumsal gruplar, kapitalist ekonomi kurulularndan aileye, sosyal hareketlerden gnll kurululara, medya kurulularndan siyasi partilere kadar uzanan geni bir yelpazedeki tm kurumlar iermektedir. Bu nedenle bu kurumlarn karlkl ilikileri uyum iinde olabilecei gibi atmal da olabilir. Keane sivil toplumu bu farkl ideolojilerin yansd ortam olarak tanmlamaktadr26. Grld gibi, Keanenin sivil toplum tanmnda, oulcu demokratik ynetimin bir gerei olarak, yasal gvence altnda bulunan, devlet kurumlar zerinde her eit bask ve denetimi uygulayarak kendi kimliklerini koruyan ve dntren ve kendi kendini rgtleme potansiyele sahip olan kurumlarn oluturduu bir btndr27. Bylece kamuoyu oluturma srecinde bask gruplarndan kar gruplarna ve siyasi partilerden gnll kurululara kadar her trl toplumsal rgtlenme biimi yer ald grlmektedir. Sivil toplumun gelimesinin temelinde gnll birliktelik ilkesi zerine kurulan rgtllnn yatmaktadr. Bireyin kendi rzasyla kendisi iin meru bir hak olarak grd her tr rgtllk, bu balamda bir sivil toplum oluumdur. Gnll birliktelik bireysel inisiyatifin devam etmesini, bireyin grup kimlii iinde kaybolup gitmesini engelleyici bir rol oynamaktadr. Rzaya dayal olmayan bir birliktelik bireyin iradi seimini engelleyici olaca iin sivil toplum unsuru oluturmaktan uzaktr. Bu bakmdan bata devlet olmak zere herhangi bir otorite bireyi belli bal rgtlere dahil olmaya
A.g.m., s.273. Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, s.82. 27 Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s. 35-36.
26 25

10

zorlayamaz. rgtlerin nitelii deil, bireyin rzasna gre oluup olumad nemlidir. Gruplarn sivil toplum unsuru olarak nitelendirilmesinde en nemli kriter, katlm eklidir. Bireysel iradeye dayal bir katlma sahip tm rgtl topluluklar birer sivil toplum unsurudur. Bu topluluklarn, geleneksel, moderne, dinsel, kltrel, etnik, ekonomik, veya cinsiyet temelli olmas nemli deil28. Sivil toplumun gelimesinin dier bir nkoulu ise sosyal gruplarn, devletin ynlendirmesine maruz kalmakszn kendi politikalarn rahata belirleyebilme inisiyatifine sahip olmalar, baka bir deyile sosyal gruplarn otonomilemesine baldr. Bunun da ancak demokratik bir toplumda mmkn olabileceini sylemek mmkndr. Sosyal otonomi salayamayan, devlete gbek bayla bal olan gruplarn devletin resmi ideolojisinin dna kmas, dolaysyla alternatif sylemler retmesi sz konusu olamaz. Bu nedenle sosyal rgtlerin sivil toplum nitelii tamalar iin mutlak surette devletten bamsz, otonom bir varlk gelitirmeleri gerekir29. Grld gibi sivil toplum kavram ile ifade edilmek istenen eyin ne olduu konusunda tam bir uzlama olmamakla birlikte denebilir ki, sivil toplumun zellii sorgulayan, irdeleyen, hakkn arayan ve bunun uruna kendini rgtleyebilen vatandalardan olumasdr. Yani, bireysel hak ve zgrlkler ne kadar fazla vurgulanrsa sivil toplumun toplum nezdinde taban oluturmas o kadar abuk olur. Sivil toplum kavramnn geliip modern anlamna ulamas iin eitli aamalardan gemitir. Kavramn geirdii aamalar drt evreden oluup yle sralanabilir: 1. Devletle zdeleen klasik anlamndan kurtulmasdr30. Kavramn bu i

paralannda, egemen ve merkezilemi bir anayasal devleti hakllatrma ve bu

aha, A.g.e., s. 62-63. A.g.e., s. 63. 30 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Global ve Yerel Eksende Trkiye, Alfa Yaynlar, stanbul, 2000, s.100.
29

28

11

devletin otoriter potansiyeline kar sivil toplum iindeki bamsz toplumlarn gelimesinin nemini vurgulama giriiminde bulunulmasdr31. 2. Sivil toplum ile devlet arasndaki bu yeni ayrmnda sivil toplum iindeki gruplarn kendilerini devlete kar savunmalarnn meruiyet sosyal

kazanmasdr32. Yani, kavramn gelimesindeki bu evresinde devlete kar sivil topluma nemi verilmesi vurgulanmtr. 3. Gelimenin nc evresinde, sivil toplum ve devlet ayrmndaki devlet kartl zayflamtr. Ayrm korunmu, ancak, sivil toplumun zgrl, kendini fel eden, atma reten bir ey olarak grlm ve dolaysyla sivil toplumun daha kat bir devlet dzenlemesine ve denetimine gerek duyduu dnlmtr33. vurgulanmtr. 4. Sivil toplum kavramnn modernlemesinin son evresi nc evreye bir tepki olarak ifade edilmektedir. Bu aamada, dzenleyici devlet iktidarnn yeni biimlerinin sivil toplumu yava yava boacandan korkulmaktadr. Buna uygun olarak da oulcu, kendi kendini rgtleyen, devletten bamsz bir sivil toplumu korumann ve yenilemenin nemi vurgulanmaktadr34. Bylece sivil toplumun karsnda devletin tutumu

1.2. S V L TOPLUM YAKLAIMLARI Sivil toplum anlay genellikle oulcu sivil toplum, asgari devleti sivil toplum ve katlmc sivil toplum sistemleri etrafnda incelenmektedir. Bu yaklamlarn her biri, sivil toplumu olutururken temel hak ve zgrlklerin tam ve eksiksiz var olduunu veri almaktadrlar. Fincanc bu yaklamlar yle aklamaktadr:

Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, s.51. Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Global ve Yerel Eksende Trkiye, s.100. 33 Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, s.52. 34 A.g.e., s. 53.
32

31

12

1.2.1. oulcu Sivil Toplum Yaklam kinci Dnya Savandan sonra ortaya atlmtr. Temel hak ve zgrlkler asndan devleti yeterince snrlandrmaktadr. oulcu demokrasinin ortaya kard bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere gelimi lkelerde daha ok belirgin olan modeldir. Bu anlaya gre hak ve zgrlklere sivil toplum rgtlerinin (kar gruplar) daha etkin hale getirilmesiyle ulalabilir. Devletin mdahalesi ise en aza indirilip kar gruplarn devletten tamamen ayr ve aktif olmaldr. Devlet bu gruplarn istemlerini gz ard etmeden ynetimde bu onlarn kendi gleri lsnde sz sahibi olmasna nem vermelidir.

1.2.2. Asgari Devleti Sivil Toplum Yaklam Sivil topluma ulamak iin yasama yetkisi daraltlarak devletin yetkilerinin asgariye indirilmesidir. Hayekin nderliinde gelitirilen bu modele gre hkmet ounluun fikrine deil bask gruplarnn karlarna uygun davranarak onlara hizmet etmektedir ve dolaysyla byk lde onlarn desteiyle ayakta durmaktadr. Bu kar ilikisi de ancak ynetimi elinde bulunduranlarn kar gruplarna yarar salama imkanlarn snrlamakla nlenebilir. Hayeka gre devletin grevi, dzenin ilemesine elverili bir ereve kurmaktan ok tede olmamaldr. Yani bireylerin ve gruplarn kendi amalarn gdlebilecekleri bir erevenin oluturulmas vurgulanmaktadr. Bu anlamda Hayekin sivil toplum modeli, yasama, yrtme ve zor gcnn kullanm konusunda devleti asgariye indiren bir toplum modelidir.

1.2.3. Katlmc Sivil Toplum Yaklam 1970lerde siyaset kuramna katlmc demokrasi kavramnn girmesiyle onun bir modeli olarak ortaya kmaktadr. Bu modelde ama devletin snrlandrlmas deil sivilletirilmesi (halklatrlmas)dr. Byle bir toplumda devlet ile toplum i ie

13

bulunmas nedeniyle srekli etkileim ierisinde ve sivil toplumun genilemesi ile birlikte halk-devlet sivil toplumun hem kendisi hem de icracs olmaktadr. Bu modelde siyasetin dorudan halka tanmas ihtimali var, yani halktan ayrarak deil, bizzat halk tarafndan siyaset anlayna dayanmaktadr35.

1.3. S V L TOPLUM KAVRAMI ZER NE KURAMCILARIN GRLER Sivil toplum kavramn bu aamalardan geerek, bugnk anlamyla ortaya kma evriminde, ortaya koymu olduklar teorileriyle nemli batl sivil toplum kuramclar unlardr:

1.3.1. Thomas Hobbes Hobbes, devlet ve toplum konusundaki grlerini belirttii Leviathan (1651) adl eserinde, doa durumu varsaymndan yararlanmtr. Mutlak otoriteyi bireylerin rzasna dayandran ilk dnrdr. Mutlak ve gl bir siyasal erkin ortaya kn rekabet, yar ve atma halindeki insan doasnn bar iinde yaama zlemine dayandrmaktadr36. Hobbesa gre doal durumda insan insann kurdudur ve insanlar ncelikle kendi hayatna nem verir, sonra kiisel yarara, ailesinin, akrabalarnn ve dostlarnn yararna nem verir. Kiisel yarara ynelmenin kamu yararna engel olduunu savunur37. Doa durumunda insanlarn, kendi karlarn gzettikleri iin menfaat atmasndan topluma kargaa hakim olmutur. Bu kargaadan dolay kendi varlklarnn devamn salamalar glemitir. nsanlar bu kargaann ortadan kalkmas ve gvenli bir ortamda
Yurdakul Fincanc, Sivil Toplum ve Asgari Devlet, Sivil Toplum, Ed. Yurdakul Fincanc, Tses Yaynlar, stanbul, 1991, s. 2-11. 36 aha, A.g.e., s.27. 37 Manfred G. Schmidt, Demokrasi Kuramlarna Giri, ev. M.Emin Kkta, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001, s. 46.
35

14

bir arada yaayabilmek iin szleerek destek verebilecekleri bir otoriteye ihtiya duymulardr38. Hobbesa gre byle bir srete etkili olabilecek tek g de devlettir. Gvenlik devletinin temel zellii, ieride ve darda bar korumak veya yeniden salamak iin neyin gerekli olduuna karar verilmesinde tekele sahip olmasdr. Hobbes bu durumu yle ifade eder:
Modern dnya bir tercih yapmak durumundadr: Ya doal durumun iddeti ve karkl ya da bireylerin snrsz devlet iktidarna neredeyse topyekn tabi klnmas sayesinde, bar iinde toplumcul ve rahat yaay

Gvenlik devlet tarafndan zorla salanan bu barl dzene de sivil toplum denir39. Grld gibi sivil toplumun sivil devlet veya siyasi toplum anlamna geldii sivil toplum dncesinin kkleri Hobbesun felsefesinde bulunmaktadr40. Hobbesun gvenlik devletini hakllatrmas, bu ekilde, sava ile sivil toplum arasndaki arpc kartla dayanr. Gvenlik devleti, bir kez kurulduktan sonra, mutlaktr41.

1.3.2. Adam Ferguson sko aydnlanmasnn nemli temsilcilerinden olan Ferguson sivil toplum ve devlet zdeliinin ayrlmas noktasndaki ilk iaretleri vermektedir. Sivil Toplumun Tarihi zerine Bir Deneme (1767) adl eserinde, insanlk doal tarihini, ilkelden medeniye doru ilerleyen bir evrim olarak aklamaktadr. Ferguson, zgrln her bireyin kendisi iin savunmaya hazr olmasn zorunlu klan bir hak olduunu srarla vurgulamaktadr, ama bu hakkn erefli ve kahramanca bireysel

38 39

Thomas Hobes, Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1992, s. 94. Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s. 63-65. 40 Erdoan, A.g.e., s. 217. 41 Eliot M. Zashin, Civil Disobedience and Democracy, The Free Press, New York, 1972, s. 65.

15

eylemlerle mi, yoksa bar bir biimde rgtlenmi yurtta eylemleri yoluyla m pekitirilecei konusu btnyle belirsizdir42. Fergusona gre modern sivil toplum, kendi varln srdrmek iin, ticaret ve imalatla birlikte toplumun balarn koparan ve yurttalarn zgrlklerini ve bamsz rgtlenme kapasitelerini tehdit eden ve bylelikle de sivil bir toplum iindeki yaamn sine qua nonlarndan (olmazsa olmaz koullarndan) birini gszletiren egemen, merkezi bir anayasal devlete ihtiya duymaktadr. Fergusona gre insan, hayvanlarn aksine, kendi trnden yoldalarnn oluturduu toplum iinde danma, ikna etme, muhalefette bulunma, canlanma kapasitesine yaradl gerei sahip bulunmaktadr. nsan, en iyi toplumsal gruplar iinde eylemde bulunur. Dolaysyla insann yaam, toplumun canlanm ruhunun etkisi altndayken, en mutlu ve en zgr durumundadr43. Fergusona gre ynetimler, toplumsal gruplar halinde rgtlenerek oluturulan kamu ruhunu boduklar zaman gayri meru (despotik) bir nitelik alrlar. Yani Ferguson ilkel topluma olduu kadar, despotizme dayal merkezi anayasal devletini de sivil toplum kart olarak grmektedir. Nitekim Erdoana gre; 18. yzyl dnrleri sivil toplumu devlete kar olmaktan ziyade despotik ve mutlakyeti devletin iddialarn dengeleyecek bir alan olarak dnyorlard44. Maddi unsurlarn ortaya kard kamusal ruhtaki yozlama ve despotizmi, toplumsal dayanmaya kar bir tehdit olarak gren Ferguson bu nedenle sivil toplumu nemsemektedir. Bundan dolay Ferguson, bunlara kar vatanda birliklerinin kurulmasn desteklemitir.

Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, s. 58. A.g.e., s. 59. 44 Erdoan, A.g.e., s. 218.
43

42

16

1.3.3. John Locke Fergusondan sonra devleti arasal anlamda belirgin hale getiren ilk dnr Locke olmutur. Locke, bireylere, iinde kaybolup gidecekleri bir siyasal otorite deil, kendi mlkiyetlerini (yaam, zgrlk ve mal) koruyacak nitelikte bir siyasal yap ngrmektedir. Siyasal yapnn (devletin) devamll artn, bu yapnn bireyin temel haklarn gvence altna alp almamasna balamaktadr45. Lockea gre bireyler kendi yaam, zgrlk ve mlkiyetlerini korumak ve srdrmek eiliminde olduklar iin kendi aralarnda bir szlemeyle, daha etkili bir biimde st dzeyde kurumlam olan sivil toplumu olutururlar. nce bireyler bir araya gelirler, sonra ynetim biimini olutururlar46. Locke insanlarn bar, karlkl yardmlama ve iyi niyet ierisinde yaamalarna ramen yinede yazl bir hukuk ve ceza sisteminin eksikliinden kaynaklanan birtakm kavgalarn ve atmalarn olabildiini belirtmektedir. Bunun zmne de herkesin uymas gereken bir yasa, toplum iinde olas anlamazlklar zmlemekle grevlenen bir yargcn varlndan bahsetmektedir. te bu olumsuz ortamn giderilmesi sonucu bar ve gven dzeninde yaayan bireylerin oluturduu toplum, sivil toplumdur47. Lockeda bireyle devlet arasndaki ilikiyi belirleyen ana kavram rzadr. Birey ancak kendi rzasyla politik bir toplumun bir yesi olabilir. Sivil toplum, bireylerin rasyonel tercihlerinin bir uzants olarak geliir. Locke, bireylerin ve sosyal gruplarnn etik donanmlarnn onlar, resmi kurumlar karsnda keskin bir otonomi ve bamszlk isteine ynelttiini dnr. Bu nedenle Locke, sivil toplumun modern toplumdaki tanmna ok uygun bir argman gelitirmitir. Yani, kamusal alana tamamen politik bir boyut kazandrrken ayn kamusal alanda bireyler ve gruplara, dolaysyla rgtl topluma da yer brakm ve devleti mutlak bir hegemonya aygt olmaktan karmtr48. Bundan anlalyor ki, Lockeun fikirlerinin temelinde bireysel hak ve zgrlklerin korunmas ve gelitirilmesini grmekteyiz. Devletin rol de bu korunmay salamaktr.
aha, A.g.e., s. 43. A.g.e., s. 44. 47 Glnr Savran, Sivil Toplum ve tesi, Alan Yaynlar, stanbul, 1987, s. 32. 48 aha, A.g.e., s. 45-46.
46 45

17

1.3.4. G. W. Hegel Sivil toplum Hegele kadar artc biimde siyasal toplum devlet anlamnda kullanlmtr. Hegel sivil toplumu, siyasal toplumun tesindeki alan olarak tanmlarken, sivil toplumu siyasal toplumun kart olarak devlet dndaki kurumlar ve yaam srelerini ifade eden, kazan, ahsi mutluluk ve kii statsnn korunmas gibi hayat kesitlerinin toplu olarak tanmlar49. Sivil toplum, zel kiilerden, snflardan, gruplardan ve faaliyetleri uygar hukuk tarafndan dzenlenen ve bu nitelikleriyle de siyasal devletin kendisine dorudan bal olmayan kurumlardan oluan bir mozaiktir. Hegel, bu anlamyla sivil toplumun zaman ve mekann dnda var olan, nceden verili ve deimez bir yaam kayna olmadn vurgular50. Hegelde devlet-toplum ilikisi bir szlemeye deil, bireylerin doal olarak devlet otoritesini kabullenmesi esasna dayanr51. Sivil toplumdaki yaam doalc yaklamnn (rnein Hobbes ve Locke) belirttiinin aksine kendiliinden uyumlu ve adil deildir. Hegel, srekli olarak bireysel karlarn atma halinde olduu sivil toplumun i elikileri nedeniyle, gerek zgrle ulaamayacan, bu nedenle srekli olarak devletin denetimine ihtiya duyan sakatlayc bir kendilik olduunu belirtmektedir. Hegel bylece devletin topluma kar stn bir konumda olduunu ve bu nedenle ncelikli olduunu sylemektedir. Hegele gre, sivil toplum kiisel karlarn att bir alandr. Bu karlarn kendiliinden uzlamas mmkn grlmemekte ve bu nedenle bu alann devletin kontrolne braklmas istenmektedir. Bu uzlamay salayacak olan ise Tarihin son sz olarak devlettir52. Bu anlamda Hegel, sivil toplum ile devlet yan yana geldiklerinde, sivil topluma hibir olumlu anlam yklemeden devletin kanlmaz olduunu vurgulamaktadr.

Kars, A.g.e., s.8. Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s.76. 51 aha, A.g.e., s.31. 52 Ziya lmez, Sivil Toplum Kavram ve Trkiyede Sivil Toplum Tartmalar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1994, s.20.
50

49

18

1.3.5. Karl Marx Marx gre, sivil toplumdaki ilikileri belirleyen e, mlkiyet ilikileridir. rnein sivil toplumda, zgrlklerden bahsedilince mlkiyete ilikin zgrlkler anlalmaktadr. Ancak Marxta sivil toplum, sadece mlk sahiplerinin yani burjuvalarn yaad bir alan deildir. Daha geni bir anlam tayan sivil toplum burjuva toplumunu da iine almaktadr. Marxa kadar burjuva toplumuyla zde olarak anlalan sivil toplum, Marxta farkllamaktadr. rnein, Buminin de aktard gibi Marx, proletarya iin sivil burjuva toplumunun bir snf olmayan, sivil toplumun bir snf demektedir53. Marx, devleti Hegelde olduu gibi toplumsal ve iktisadi yaamn tmn kuatc bir kurum olarak deil, bu alanlar kuatan sivil toplumun hizmetinde bir kurum olarak grmektedir. Toplumsal yaamn tm alanlarn belirleyen bir alan oluturan devlet deil, sivil toplumdur54. Ona gre sivil toplum tikel, tarihsel olarak zgl karlarn yanstan ve de pekitiren baskc bir kurumdur55. Burada anlalan o ki, Hegelin aksine, Marxa gre sivil toplum devleti kontrol altnda tutmaktadr. Hegel ise sivil toplumu devlet kontrolnde grmektedir. Sivil toplumun burjuva-egemen karakterini byk bir evkle vurgulayan Marx, devleti sivil toplumun kontrol altnda, ikincil bir fenomen olarak tarafszln yitirmi, burjuvazinin ve mttefiklerinin ilerini yrten bir ara olarak grmektedir56. Ksaca Marx iin sivil toplum, retici glerin belli evrimsel geliiminde ortaya kan ekonomik ilikilerin tmn kapsayan bir alandr. Marx sivil toplumun toplumsal ve siyasal yaama damgasn vuran burjuvaziyi dourduu iin sivil toplumun olumsuz bir toplumsal yaama kaynaklk yaptn dnerek bu kavrama olumsuz bir misyon yklemekteydi57.

A.g.e., s.25. aha, A.g.e., s.36-37. 55 Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s.94. 56 A.g.e., s.92-94. 57 aha, A.g.e., s.42.
54

53

19

1.3.6. Antonio Gramsci Marksist literatrde sivil toplumla ilgili ayrntl tartmalar, talyan dnr Antonio Gramsci tarafndan ortaya atlm ve bugn Marksist kesimde sivil toplumla ilgili olumlu yaklamlar bu drden kaynaklanmtr58. Sivil toplum anlayn daha detayl bir ereveye oturtan Gramsciye gre, sivil toplum, devletin zorunlu hareket ve mdahaleleriyle retimden meydana gelen ekonomik alan arasnda bulunur. Buna gre sivil toplum zel yurtta ve bireysel tasdik alan olarak ortaya kan toplumsal yaam alandr59. Sz konusu toplumsal yaam alan olarak sivil toplum, maddi ilikiler btnn deil ama daha ok ideolojik ve kltrel ilikileri; ticari ve sanayi yaam btnn deil ama daha ok tinsel ve entelektel yaam btnn kapsamaktadr60. Yani Gramsci sivil toplumun yaygnlamasnda entelektellere byk nem vermektedir. Marxn kapitalist toplumun dntrlmesi iin ne kard proletarya snfnn yerine Gramsci, entelektel snf yerletirmektedir. Bu balamda Gramsci sivil toplumun kltrel, demokratik ve dier kurumlarn nemini n plana kararak ekonomik olmayan boyutuna arlk vermektedir61. Marxn aksine Gramscide sivil toplum, alt yapsal deil, st yapsal bir alan oluturmaktadr. Bu anlamda Gramsci, sivil toplum kavramna ilikin anlayn Marxtan deil, Hegelden almtr. Sivil toplum kavramn, bir sosyal grubun topum zerindeki hegemonyasnn kltrel aya62 olarak kabul ederken, sivil toplumun sz konusu hegemonyann ileyiini salayan zel ilikiler (kurumlar) btn olduunu savunur63.

A.g.e., s.38. Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 617. 60 Jacques Texier, styaplar Teorisyeni Gramsci ve Sivil Toplum Kavram, Marksizm ve Gelecek, ev. Kenan Somer, Bahar, 1997, s.99. 61 aha, A.g.e., s. 39-40. 62 A.g.e., s. 40. 63 Glgn Erdoan Tosun, Demokratikleme Perspektifinden Devlet-Sivil Toplum likisi, 1.Bask, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001, s.47.
59

58

20

Sivil toplumu, dtan bir zorlama olmakszn hukuka uymann sz konusu olduu bir toplumsal durum olarak niteler64.

1.3.7. Alexis de Tocqueville Krishan Kumara gre Tocqueville toplumun analizini yaparken ulu bir snflandrma kullanmtr65. Buna gre, toplum alana ayrlmaktadr: Birincisi, resmi siyasal temsil sistemi, parlamenter meclisleri, brokrasisi, polis ve ordusuyla devlettir. kincisi, esas itibariyle zel karlarn ve iktisadi etkinliin alan olan sivil toplumdur. nc ise siyasi toplumdur66. Amerikan toplumu zerinde incelemeler yapan Tocqueville, De la dmocratie en

Amrique (1835-1840) adl eserinde sivil toplumun siyasal toplumdan ayr olduunu ifade ederek, sivil hayatn en dikkat eken ynnn, vatandalarn ortak amalarla bir araya gelmelerinden meydana gelen gnll rgtlerin olduunu belirtmektedir. Ona gre; Uygar toplumlarda, zerk yerel ynetim, jriler, partiler ve kamuoyu gibi siyasi oluumlar; kiliseler, ahlaki duyarllkl dernekler, rgtl topluluklar, okullar, edebi ve bilimsel dernekler, gazete ve yayn evleri, mesleki v ticari rgtler, bo zaman ve reaksiyon rgtleri gibi sivil topluluklar vardr67. Toplumdaki bu derneklerin bir ksm siyasi derneklerdir, bir ksm da sivil derneklerdir. Tocquevilleye gre insanlarn sivil derneklerde, iktisadi, sosyal ve ahlaki amalarla bir araya gelme fikri daha sonra daha byk ortak giriimlere sebep olabilmektedir.

64

lyas Doan, zgrlk ve Totaliter Dnce Geleneinde Sivil Toplum, Alfa Basm Yaym, stanbul, Aralk, 2002, s.110. 65 Ayrntl bilgi iin bkz. Krishan Kumar, Civil Society: An Inquiry Into The Usefulness Of An Historical Term, British Journal of Sociology, 44(3), 1993, s.375-395 veya G.A.Bryant, Civic Nation, Civil Society, Civil Religion, Ed. John A.Hall, Civil Society: Theory, History, Comparison, Polity Press, Cambridge, 1995, s.136-157. 66 Erdoan, A.g.e., s.222. Amerikada Demokrasi Tocqueville bunu bir araya gelme sanatndan oluan dernekleme olarak ifade eder. 67 Erdoan, A.g.e., s.222.

21

Tocquevilleye gre sivil rgtlenmeleri, demokratik eitlii srdrmek aznlklarn ounluklar tarafndan ezilmelerini nlemek iin son derece gerekli olan yerel ve ksmi zgrlkleri de beslemektedirler. Tocqueville bu rgtlenmeleri, yurttalarn kendi hak ve devlerini rendikleri, taleplerini dayattklar ve dierleriyle tantklar, srekli olarak herkese k okullara benzetmektedir68. Tocquevilleye gre insanlar toplumdaki dier bireylerden uzaklat zaman bencil anlay onlar yalnzla itebilmektedir. Bu dernekler ise insanlarn bir araya gelmesini salayp onlar ibirliine zorlamaktadr. Tocqueville, devletin demokrasiyi fel etmemesi iin, siyasa1 iktidarn birden fazla otoriteye ve farkl ellere datlmasnn salanmasn nermektedir. rnein, ayr bir yrtme otoritesi, bamsz yarg, belli dnemlerde yaplan seimlerle oluturulan yasama gc ve temsili demokratik mekanizmalarn varl idari despotizm riskini en aza indirmektedir. Ayrca, yurttalarn devlet kurumlar iindeki eylemlerinin zengin demokratik sonularndandr. Bu yzden Tocqueville, despotizm zerindeki bu tr siyasal fren mekanizmalarnn, devlet kurumlarnn denetimi dnda bulunan sivil rgtlenmelerin byy gelitirilmesi ile glendirilmesinin zorunlu olduunu ifade etmektedir69. Yani Tocquevilleye gre, sivil rgtlenmeler toplumda devlet gc karsnda vatandalar korumak amacyla faaliyet gsterdikleri iin, siyasal toplum araclyla merkezi devletin potansiyel rlklarn denetim altna alnmasn salamaktadrlar70. ylece sivil rgtlenmeler despotizme kar bir gvence oluturduklar iin Tocqueville bu rgtlenmeleri toplumsal ilevlerinden dolay nemsemektedir. Grld gibi sivil toplum kavram bugnk anlamn kazanncaya kadar bulunduklar dnemin ve toplumun zelliklerine gre eitli anlamlar kazanarak geliim srecinde ayn izgi ya da farkl olan dnrlerin farkl yaklamlar sz konusu olmutur. Kuramclarn sivil toplumu ele al biimleri devlete ykledikleri grev ile birey-devlet ilikisinde arl hangisine verdikleriyle dorudan ilikilidir. Ancak bir ok kuramc, sivil toplumun olumlu bir anlam kazanabilmesi iin mutlaka hukuk kurallaryla snrlandrlm, buna
Keane, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, s.82-83. A.g.e., s.81. 70 Erdoan, A.g.e., s.222.
69 68

22

karlk sivil toplum alanndaki ekimeleri kontrol altnda tutan bir devletin olmas gerektii grndedir71.

1.4. S V L TOPLUM LE LG L BAZI KAVRAMLAR Sivil toplum kavram ile devlet ve demokrasi kavramlar arasnda nemli bir iliki vardr. Sivil toplum iin demokrasi olmazsa olmaz bir fenomen olurken, sivil toplum kavram da literatrdeki yerini nce devlet benzerliine daha sonra da devlet kartlna borludur denilebilir. Baka bir ifade ile sivil toplum kavram, btn varln ve anlamn devlet karsnda kazanmtr da denebilir72.

1.4.1. Sivil Toplum Demokrasi likisi Demokrasi bir hayat tarz olarak deil, farkl hayat tarzlarnn bir arada bulunmasn, birlikte varolmasn mmkn klan bir yntemdir73. Demokrasi kavram sivil toplum kavramnn daha iyi anlalabilmesi asndan zerinde durulmas gereken bir kavramdr. Salkl bir sivil toplum olgusunun yaygnlamas ve gelimesi ancak demokratik bir ortam ile salanabilir74. Demokrasinin kkeni Antik Yunana kadar uzanmaktadr. Dnemin ynetim eklinde vatandalar senatoda bir araya gelip kendileriyle ilgili kararlar yine kendileri alrlard. Bu ilk ve dorudan demokrasi de onun en basit tanm olan halkn kendi kendini ynetmesini meydana getirmitir. Sanayi Devrimi ve 1848 Devrimleri sonrasnda yaanan gelimeler liberal bak asnn demokrasi ile kucaklamas asndan nemli katklarda bulunmutur. Demokrasi artk sivil toplumun olmazsa olmaz koulu olmutur. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, gelimi,
mer aha, Sivil Toplum ve Liberalizm, http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/makaleler (7.11.2006). Abay, A.g.m., s.272. 73 Atilla Yayla, Hayek 20. Y.Y. ve Trkiye, Trkiye Gnl Dergisi, Say: 18, 1992, s.55. 74 Gianfranco Poggi, Modern Devletin Geliimi, ev. .Kut ve B.Toprak, 2.Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s.157.
72 71

23

sanayilemi toplumlarda ortaya kan bir siyasal olgu olarak oy verme hak ve zgrl iin yaplan mcadele ve dnce, ifade etme ve rgtlenme zgrlkleri alanlarnda gerekleen kazanmlarla75 birlikte temsil anlay da zamanla deiim gstermeye balamtr. Bu deiimde, oy hakknn genel nitelik kazanmas ve bylece oy kullanmak yoluyla siyasete yeni yeni katlmaya balayan geni halk tabakalarnn ynetimde de daha etkin bir rol almak istemeleri kadar, Sanayi devriminden sonra zellikle yoksul halkn, gdlen siyasetin belirlenmesine kar byk ilgi duymasnn pay olmutur. Ynetime ilikin konularda bilinlenmeye balayan halk, zamanla kar-bask gruplar, siyasi partiler ierisinde rgtlenerek sesini duyurmaya alm, parlamentonun almalarn denetim altna alm ve gdlen siyasetin, semenlerin istek ve grleri ile snrlandrlmasn, temsilcilerin semenlerine kar siyasi bakmdan sorumlu duruma gelmelerini salamtr. Bu geliimin sonunda demokrasi, halkn yneticilerin iradelerine gre ynetildii rejimden, eitli snflarn ynetime katld bir yneten demokrasiye dnmtr76. Kreselleme olgusu ile birlikte enformasyon teknolojisinde yaanan gelimeler ve internetin yaygnlamas ve bilgiye ulam kolaylatrmas asndan gnmz toplumu artk bilgi toplumu olarak adlandrlmaktadr. Bu durum, sivil toplumun yeniden gncellik ve etkinlik kazanmasna yol amtr. Tm bu gelimeler, demokrasinin artk snrlar sabit bir ulusal toplum balamnda ve yalnzca devlete gnderimle yantlanamayaca bir durumu ortaya karm; baka bir deyile demokrasi olgusunun global/ulusal/yerel etkileim ekseninde tartlmasn gerektirmitir77. Gnmze baktmzda, demokrasi artk, toplumun kendisini ynetenleri verdii eit oylarla semesi ve denetleyebilmesi anlamna gelmektedir. Halkn bu ekilde kendisini temsil edenleri semesi de temsili demokrasi kavramn ortaya atmaktadr. Halk tarafndan seilen temsilciler de
75

Gencay aylan, Demokrasi ve Demokrasi Dncesinin Gelimesi, TODA E nsan Haklar Aratrma ve Derleme Merkezi, Ankara, 1998, s.52. 76 Oya Arasl, Adaylk Kavram ve Trkiyede Milletvekili Adayl, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1972, s.22. 77 Ylmaz stner ve E.Fuat Keyman, Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu, Trkiyede Kamu Ynetimi, Ed. Burhan Ayka, enol Durgun ve Hseyin Yayman, Yarg Yaynevi, Ankara, 2003, s.300.

24

onu meclis ve parlamentolarda temsil ederler. Bireyler, temel haklar olan zgr yaam hakkn rahat kullanmaktadrlar ve bunun yan sra demokratik ortam gerei katlm gstermektedirler. Ama bunun yannda baka bir nemli nokta da, kiilerin her eyi bakasndan, baka bir deyile devletten beklediidir. Karsa gre, bireylerin bana neci yaklamlar ierisinde bulunmalar demokrasinin yeterince geliemeyeceine neden olmaktadr. Bireylerin birileri kar ve benim iin bir eyler yapar beklentisi her zaman iin kendi istedikleri ynde gelimeyebilir. Bu nedenle bireyler kendi isteklerini iinde bulunduklar toplumda dierleri ile paylamaldrlar. Ksaca, katlm olmadan demokrasi, gdk bir demokrasi olacaktr. Demokrasinin gerei olarak katlm, toplumun z gcnn harekete geirilmesini salar78. Katlmn eitli biimleri vardr: Edilgin (pasif), etkin (pasif) katlm, dorudan ve dolayl katlm, snrl ve yaygn katlm, hizmet almaya ve vermeye katlm gibi. Etkin katlm da bireysel ve rgtlenmi katlm olarak grmek de mmkndr. Sivil toplum rgtlerinin kurulmasn ya da var olanlara katlmay, rgtlenmi katlm iinde deerlendirmek mmkndr. rgtlenmi katlm, kii, grup ve toplumlarn glerini ve kaynaklarn bir organizasyon bnyesinde bir araya getirerek hizmet almaya veya hizmet vermeye katlma biimidir. rgtlenmi katlm, istenilen amalara daha kolaylkla ulalmasna yardmc olur. Kk destek ve yardmlar birleerek byk g kayna oluturur. Bylece katlm bireysel yardmlar olmaktan kurtulup, toplumdaki eitli sosyo-ekonomik dzeydeki kiilerin, meslek sahiplerinin, beceri sahibi kiilerin abalarn, glerini yanstan, ynlendirilmi bir alma biimini alm olur79. Grlyor ki rgtlenmi katlm, arzu edilen hedeflerin ulalmasnda ara ve gerelerin koordineli bir ekilde kullanlmasdr. Bireylerin katlmc rol sivil toplum kurulularyla btnlemesinden gemektedir. Demokratik toplumlarn merkez ynetim zellikli toplumlara gre fark katlm anlaynda gzlemlenir. Katlmc demokrasinin, unsurlar niteliindeki sivil toplum rgtleri, toplumsal duyarllk

78 79

Kars, A.g.e., s.4. A.g.e., s.5-6.

25

bilincine sahip bireylerin gnll oluumlardr80. Gl bir sivil toplum sorumluluu arttrd gibi ayn zamanda da siyasal temsili ve demokrasinin canlln artrr. Gnll kurulular a kitle iletiim aralar ile birlikte, sadece iktidar denetleyip ona kar bir denge unsuru oluturmayp siyasal menfaatlerde ve kendilerini ifade etmede yeni yollar salayarak, vatandalarn gvenlerini, etkin olmalarn, bilinlenmelerini ve yeni siyasal liderlerin kefedilmelerini ve eitilmelerini gerekletirerek demokrasinin merulamasn salamaktadr81. Bylece bir kamusal ahlak anlay gelitirerek siyasetilerin ve yneticilerin eylem ve ilemlerinden dolay hesap verebilmeleri srecinin nn aacaktr82. Bylece, Halka dayal rgtlenmeler, toplumsal yararlar ve isteklerin dile getirilmesi bakmndan ortak eylem ve kurumsal kapasiteye ynelik toplumsal alanlar oluturduklar iin siyasal deiimi kolaylatrmada ve demokrasiyi salamlatrmada etkin bir rol oynarlar83. Sivil toplumun demokratikliinin nemli belirleyicilerinden birisi, kendi iindeki oulculua izin verme derecesidir. Kamusal alanda sivil rgtler ve gruplar ne kadar fazla ise, ne kadar farkllklar bir arada yaatabiliyor ve birbirleri zerinde hegemonya kurmakszn birlikte yaamay gerekletirebiliyorsa, sivil toplum o derece demokratiktir84. Sarbay da benzer bir yaklamla sivil toplumun demokratik olarak temellendirilmesini, esasen toplumsal hareketlerce ifade edilen topluluk kltrlerinin kesime noktalarnda mmkn olabileceini savunmaktadr. Ona gre bunun gereklemesi ise iki koulu gerekli klmaktadr. Bunlardan birincisi, her bir toplumsal hareketin gndelik hayat yeniden ina edebilecek gte kltrel nerilere sahip olmas, ikincisi ise her bir toplumsal hareketin, toplumsal hareket olarak kalmas, yani devlet iktidar arayna ynelmemesidir85.

80

Erdal Yalva, Sivil Toplum Kurulular ve Devlet Yaps, http://www.kitiad.org/tr/index/v_civil_society.html (6.09.2006). 81 Larry Diamond, Demokrasinin Paradoksu, ev. Mehmet Turhan, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. Larry Diamond ve Mare F.Plattner, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1995, s.134. 82 mer F.Genkaya, Demokratikleme ve Sivil Toplum zerine Bir Not, Yeni Trkiye Dergisi Sivil Toplum zel Says, Say: 18, Ankara, Aralk, 1997, s.104. 83 Quintan Wiktorowicz, The Political Limits To Nongovernmental Organizations in Jordan, World Development, Vol. 30, No. 1, s.79. 84 Tosun, A.g.e., s.152-153. 85 Sarbay, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, s.174.

26

Sivil toplumun temel zellii devletten zerk, kendi dinamiklerine sahip, oulcu rgtlenmeler btn olmasdr. Birey, bu ortamda, kendi kiiliini kaybetmeksizin birtakm rgtlenmeler ierisine girmekte, toplumsal geliimin ynlendirilmesinin itici gc olmaktadr. Bu erevede sivil toplum iin demokrasi kendi ierisinde ve devletle ilikileri bakmndan zorunlu koulu oluturmaktadr86.

1.4.2. Sivil Toplum Devlet likisi Bata devlet ile zde anlamda ifade edilen sivil toplum kavram Onsekizinci yzyldan sonra devletin karsndaki alan ifade etmek iin kullanlmaya balanmtr. Yani artk kavram, bir devletin vatanda olmak ve onun koyduu kurallara uyarak dier vatandalarla uyum iinde yaamaktan, bireylerin devletten izin almadan girebildii toplumsal etkinliklere dnm ifade etmekteydi. Bylece sivil toplum devletle btnleme ve zdelemeden, zerkleme ve zgrlemeye doru evrilmitir87. Sivil toplum ile devlet ilikisinde devletin sivil toplumun sreklilii ve snrlarn belirlenmesinde vazgeilmez rol oynamaktadr. Devlete bal kamu kurulularn ve sivil toplum rgtlerinin farkl yaplara sahip olmalar, ynetim ekilleri, amalar, kltrleri, yneticilerin farkl siyasi ynelimleri ve dier kiiliklerdeki farkllklar gibi deiik etmenler, sivil toplum ile devlet arasndaki ilikilerin nitelik ve grnmn farkl boyutlarda etkileyip88 sivil toplumun gelimesinde nemli rol oynamaktadr. Sivil toplumun geliebilmesi iin devletin tamas gereken iki temel zellik vardr. Birincisi hukuk devleti zellii, devletin tm vatandalar eit statde kabul etmesini, su ilemedike tm vatandalarn masum olduklarn, temel haklarnn hibir ekilde kstlanamayacan ve yneticilerin keyfi tutumlardan saknmalarn gerektirir. Bundan da
86 87

Yldrm, A.g.m., s.240. Aytekin Ylmaz, ada Siyasal Akmlar Modern Demokraside Yeni Araylar, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001, s.332. 88 Muhittin Acar, Devlet-Sivil Toplum Kurulular likilerinin Analizi: Alternatif Yaklamlar, Kresel Sistemde Siyaset Ynetim Ekonomi, Ed. M.Akif ukurayr, izgi Kitabevi, Konya, 2003, s.127.

27

nemlisi; toplumsal yaam alannda kltrel, siyasal ve iktisadi alanda sivil toplum rgtleri arasnda geliecek olan rekabette devletin taraf olmamas, devletin ancak bir hukuk devleti olmasyla mmkndr. Bu anlamda devletin sivil toplumdaki baz kesimleri kollayc deil, sivil toplum iindeki atmalar, uzlamazlklar, hakszlklar, tecavzleri gidermek suretiyle koruyucu olmas gerekir89. kinci de, devletin faaliyetleri itibariyle snrl olmas zelliidir. Devlet siyasal, kltrel, sosyal ve iktisadi faaliyetler iinde ne kadar fazla bulunursa sivil toplumun var olma alann o oranda daraltm olur. Gerek devlet, gerekse sivil toplum ayn toplumsal alanda faaliyet gsterdikleri iin devletin asli grevleri olan adalet, savunma ve gvenlik gibi alanlarla snrl olmas, geriye kalan hizmet alanlarna sivil toplum unsurlarn ekecek ve bylece sivil toplumun canlanmasn salayacaktr90. Sivil toplum bireylerin hak ve zgrlklerinin gvence altna alnd bir sosyal dzeni oluturmay ve kurumsallatrmay hedef almakla91 devletin g ve yetkilerini snrlandrmaktadr92. Sivil toplum ayn zamanda devlet iin meruiyet zemini hazrlamaktadr. Sivil toplumun snrlar da devletin oluturduu hukuki dzen tarafndan belirlenir. Keanee gre, etkin siyasal inisiyatifler, mali destek ve yasal gvence, sivil toplumun bekas ve genilemesi asndan zorunludur. Egemen devlet iktidar, eitli sebeplerden dolay, sivil toplumun demokratiklemesinin olmazsa olmaz kouludur. oulculuk, karar alma merkezlerinin oalmas ve bireysel zerkliin veya grup zerkliinin alannn genilemesi anariye davetiye karr. Bu nedenle, sivil toplumun demokratiklemesi merkezi planlama ve egdm zorunlu klar; bunu verimli ve etkili bir ekilde yapabilecek olan ise, bu amala kurulmu siyasal kurumlardr. Benzer ekilde, sivil toplumda patlak veren kar atmalar ve ihtilaflar, ancak evrensel olarak uygulanan yasalar araclyla bar iinde zlebilir. Evrensel yasalar kendiliinden sivil toplumda kamayacana
aha, A.g.e., s.58. A.g.e., s.59. 91 Cokun Can Aktan, Snrl Devlet, http://www.canaktan.org/yeni-trendler/global-gercek/sinirlidevlet.htm (17.11.2006). 92 Sabahattin Sakman, zgrln ki Yz: Piyasa Ekonomisi ve Sivil Toplum rgtleri, Sivil Toplumda Siyaset ve Din, Oturum II: Ekonomi ve Toplum, Ed. Yahya Sezai Tezel, Friedrich Naumann Vakf, Ankara, 1999, s.59.
90 89

28

gre, bu yasalarn yaplmas, uygulanmas ve yrtlmesi, bir devlet aygtnn yaamsal eleri olan yasama organ, yarg sistemi ve polis gcn gerektirir93. Sivil toplum, bir farkllamay yanstacak biimde devlet karsnda kendisini ifade edebilmesi ve onu kendisine kar sorumlu tutarak dntrebilme zelliine sahiptir. Ancak burada bireysel karlarn tesinde sonuta bir toplumsal yarar ortak paydasnn olduu vurgulanmaldr94. Bylelikle de sivil toplum, bireysel yurttalar ve devlet arasndaki, etkinliklerinin ortak ve organizeli bir biimde gerekletii kamusal alan olarak tantlmaktadr95. Yldrma gre devlet karsnda sivil toplumun bir kamusal gce kavuabilmesi ve bu dorultuda her zaman kendisini gelitirerek hareket edebilmesi iin aslnda devletin g aralar ile bunlar kullanabilecei snrlarn belirlenmi olmas gerekmektedir. Devlet ve sivil toplum arasnda belirgin bir izginin izilebilmesi ve korunabilmesi iin ise her eyden nce byle bir bilin gelitirerek bunu srdrebilen insanlara, bu insanlardan kurulu birtakm rgtlenmelere, sonuta her iki kategoriyi de ierecek biimde bir yaplanmaya, ilikiler ana gereksinim vardr96. Devlet ve sivil toplum, her biri dierine yardmc olacak ekilde, fakat ayn zamanda dieri zerinde kontrol ilevi de grerek bir ortaklk ilikisi iinde olmaldr97. Sivil toplum devletten bamsz kendine ait bir alana sahip olsa da devletten ayrlmas mmkn deil. kisi arasnda srekli bir iliki ve etkileim mevcuttur. kisini balayan unsur da hukuk kurumudur, yani hem sivil topluma ve hem devlete birbirlerine kar hak ve sorumluluk tantan ve lkenin ynetim dzenini belirleyen yasal erevelerdir. Devletin siyasi kararlar ve yasal dzenlemelerle toplumdaki farkl beklenti ve ihtiyalarn karmaa ortamn oluturmasn nlemesi, dier yandan sivil toplumun devletin toplum stndeki olumsuz
93 94

Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s.47-48. Carole Pateman, Kardeler Aras Toplumsal Szleme, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, Ed. John Keane, 1.Bask, Yedi Kta Yaynlar, Ankara, Mays, 2004, s.120-121. 95 Iain Atack, Four Criteria of Development NGO Legitimacy, World Development, Vol.27, No.5, s.855. 96 Yldrm, A.g.m., s.238. 97 Anthony Giddens, nc Yol Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii, ev. Mehmet zay, Birey Yaynclk, stanbul, 2000, s.93.

29

hakimiyet kurmasn nlemesi, demokratik bir yapda dengenin olumasn salayan bir tr etkileimdir. Bu etkileimin en iyi rneklerinden biri olan daha ok az gelimi lkelerde grnen devletle sivil toplum rgtlerinin ibirliidir. STlerin zellikle toplumun yoksul kesimlerine ulamak asndan devlete gre daha stn olabilmektedir. Bunun bir sonucu olarak da, birok devletin STleri ulusal politikalarn belirlenmesinde tamamlayc bir unsur olarak grmeleri dnya apnda giderek yaygnlamasdr. Buna gre, devletin gndemini oluturan pek ok konularda STlerin fikirlerine danlp onlarn tecrbelerinden uygulanmtr98. Ksaca, sivil toplumun tek bana yapamayaca, bamszln koruyacak bir devlet iktidarna muhta olduu sylenebilir. Demokratik bir yap devletin sivil toplumu ne ok fazla ve ne de ok az ynetmesini gerektirir; daha demokratik bir dzen devlet iktidar eliyle kurulamayaca gibi, devlet iktidar olmakszn da kurulamaz99. Ancak, devletten zerk olmay ieren sivil toplum, ondan yabanclamay zorunlu klmaz. Baka bir deyile, sivil toplum devlet iktidarna kar dikkatli, ama saygldr100. yararlanlmaktadr. Nitekim Hindistanda, Amul St rnleri Kooperatifinin faaliyetleri devletin Ulusal St rnleri Programna model olarak

1.4.3. Sivil Toplum Globalleme likisi 1990dan sonra, tarifelerde sert indirimlere gidilerek yerli ve uluslar aras ilemlerin maliyetinin azaltlmas, uluslar ar irketler tarafndan artan lde d yardmlarn

Samuel Paul, Governments And Grossroots Organizations: From Co-Existence To Collaboration, Strengthening The Poor: What Have We Learned?, Ed. John P.Lewis, Oxford Transaction Books, London, 1988, s.68-69. Ayrca daha ayrntl bilgi iin bkz. Samuel Paul, Auditing For Social Change Learning From Civil Society Initiatives, 6th Global Forum On Reinventing Government Towards Participatory and Transparent Governance, 24-27 May 2005, Seoul, Republic of Korea, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UN/UNPAN020115.pdf 99 Keane, Demokrasi ve Sivil Toplum, s.48. 100 Ali Yaar Sarbay, Siyaset, Demokrasi ve Kimlik, Asa Kitabevi, Bursa, 1998, s.29.

98

30

desteklenmesi, youn sermaye aknn salanmas dorultusunda ticaretin liberalizasyonu ve bu erevede devletin kltlmesi gibi politikalar benimseyen neo-liberal uygulamalar beraberinde zaman ve mekan olarak toplumsal ilikilerin birbirine gemesi101 anlamnda globalleme olgusunu gndeme getirmitir. Globalleme, hem enformasyon teknolojisindeki devasa gelimelerin nedeni, hem de sonucu olarak dnyay global bir ky e dntrmtr. Radyo, televizyon, telefon, faks, internet gibi kitle iletiim aralarndaki hzl geliim, bilgi akn inanlmaz lde hzlandrm ve bilgi ak maliyetlerini asgariye indirmitir. Bu gelimeler sonucu lkeleri ve insanlar birbirlerinden ayran fiziki engeller hemen hemen ortadan kalkmtr. Artk dnyann bir ucundan dier ucuna annda ulamak sradan bir olay haline gelmitir. Bylece, esas itibariyle ekonomik bir olgu olarak karmza kan globalleme lkeler arasndaki ideolojik kutuplamalarn sona ermesi, teknolojideki hzl deiim sonucunda lkelerin gerek ekonomik, gerekse siyasal ve sosyo-kltrel adan birbirlerine yaknlamalar olarak da tanmlanabilir102. Globalleme, geleneksel egemenlik anlaynda ve buna bal olarak ulus-devlet yapsnda olduu kadar, toplumlar aras etkileimin yapsnda da nemli deiikliklere yol at. Kreselleme sreci, farkl toplumlar, devlet snrlarn aan sivil rgtler araclyla dorudan doruya temasa geirdi. Faaliyetlerini ulusal lekle snrl tutan sivil toplum rgtleri de varlklarn srdrmekle beraber, bugn pek ok sivil rgt baka lkelerdeki benzer rgt ve dava gruplaryla iletiim halindedir ve sk sk ortak faaliyetler yrtmektedir. Ayrca, dnya leinde faaliyet gsteren kimi sivil rgtler zaman zaman dnyann deiik blgelerinde BM misyonunun icraclar olarak da hareket ediyorlar. Bylece, uluslararas hukukun geleneksel aktrleri olan ulus-devletlerin oluturduu " "uluslararas resmi sistem" in dnda, son yllarda global bir sivil toplum da olumaya balad. Dnyadaki ak toplumlar iletiim teknolojisindeki gelimelerin de etkisiyle,
Naz Rassool, Postmodernity, Cultural Pluralizm and The Nation-State: Problems of Language Rights, Human Rights, Identity and Power, Language Sciences, Vol.20, No.1, 1998, s. 94-95. 102 Cokun Can Aktan, Globalleme, http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globallesme/kavram.htm (17.08.2006).
101

31

mekn olarak birbirlerine ne kadar uzak olsalar da, birbirlerinden haberdardrlar; yerel gndemler kresellemi, kresel gndemler yerellemitir. Bugn resmi uluslar aras gndemin yannda, onunla bazen rten, bazen da farkllaan bir sivil global gndem de vardr. Bu etkileim alar mthi bir eitlilik de gstermektedir. Bu srete, ulusdevletlerin vatandalar gitgide dnya insan haline gelmektedirler103. Uluslararas ilikiler younlatka yerel problemler uluslararas hale gelmi ve bunlarn zm de uluslararas ibirliini gerektirmitir. lkelerin gvenlik, refah, evre sorunlar, uyuturucu trafii, terrizm, salgn hastalklar, insan haklar gibi konular artk uluslararas politikalardan bamsz dnlmemektedir. Artk, global dn, yerel lekte uygula felsefesi siyasal kararlarda etkili olmaya balamtr. Bu durum yasama ve yaptrm gcne sahip ulus-st rgtlerin ortaya kmasna zemin hazrlamtr104. Yukardaki aklama ve tanmlamalardan da anlald gibi sivil toplum; devlet mdahalesini kabul etmeyen yada siyasal iktidarn belirleyici olmad, bireylerin ve gruplarn herhangi bir makamdan izin almadan kendi irade ve istekleri ile rgtlenebildikleri, bireylerin ve gruplarn kendi kaderlerini tayin edebildii, maksimum dzeyde bireysel zgrl hedefleyen, maksimum dzeyde aktif demokratik katlmn olduu, buna karlk askeri ve sivil brokrasinin de minimum dzeyde olduu, her trl sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel etkinliklerin rgtl olarak gerekletirilebildii organizasyonel bir faaliyet alandr.

103 104

Mustafa Erdoan, Global Sivil Toplum, Tercman Gazetesi 19 Mays 2005. Aktan, Globalleme.

32

1.5. S V L TOPLUM RGTLER 1.5.1. Tanm Gnmz dnyasnda devlete bak asndaki deiimler ve devlete biilen rollerin daha snrl hale gelmesi sonucunda egemenlik alanlar ve yetkiler daralmakta bu sre globalleme ile beraber ivme kazanmaktadr. Buna karn temsili demokrasinin uygulama alan bulduu lkelerde demokrasiye atfedilen anlamlarn kavramsal olarak deiim srecine girmesi ve ok farkl alanlarda katlmcln ve oulcu demokrasinin n plana kmas sonucunda yurttalarn aktif katlmlarnn ve Sivil Toplum rgtlerinin n plana kmas sonucunu getirmitir. ST yerel bazdan balayarak uluslar aras alanlara dein uzanan rgtlenme yaps iinde yerel rgtlenmeler giderek nem kazanmaktadr. Sivil Toplum rgt kavram, ngilizce Non-Governmental Organizations kavramnn karl olarak literatre girmitir. Kavramn orijinalinin karl hkmet ya da devlet d kurululardr. Kavramn daha kapsayc bir anlama sahip olmas nedeniyle Sivil Toplum rgtleri ad ile anlmaktadr. Dnya Bankasnn yapt tanmda ise ST ticari amatan ok, insanlk iin birlik halinde alan, ihtiya iinde olanlara toplumsal ilgiyi toplayan ve onlara yardm eden, evreyi koruyan, temel sosyal hizmetleri destekleyen ya da toplumsal gelimeyi stlenmek iin faaliyetler yrten zel organizasyonlardr105. Daha geni anlamyla, belirli snrlar iinde, devletten byk oranda ya da tamamen bamsz olan, genellikle insani amalar iin hizmet yapan ba ya da gnlllk temele dayanan herhangi bir kar amac gtmeyen organizasyon ST kavram kapsamna girmektedir. STleri ile ilgili kabul edilmi genel bir tanm bulunmamakla birlikte STleri kavramnn gnmzde deiik durumlarda farkl yan anlamlarla karmza kmaktadr. Buna ramen Willettse gre STleri kavram belirli ortak amaca sahip insanlarn sreklilik temeli zerine birlikte hareket ettikleri yasa d faaliyette bulunmayan, iktidar
P. J. Nelson, The World Bank and Nongovernmental Organizations, Mac Millan Press, London, 1995, s.14.
105

33

ele geirme veya ticari amac olmayan herhangi bir hkmet veya devletin direk kontrolnden bamsz gnll organizasyon olmay kapsamaktadr106. nc sektr zdeliiyle ilgili olarak baka bir tanmda ise, STleri devlete ait olmayan, ticari nitelii bulunmayan, insan deitirmeye ynelik kar amac gtmeyen rgtlerdir107. Steven Sampson da Druckera benzer bir yaklam sergileyerek, gerek bir sivil toplum rgtnn devlet politikasn etkilemesinde veya sosyal hizmetleri gelitirmesinde zerkliin ve kar amac gtmemenin yan sra gnllln ve kanunen kayt olmas gerektiini belirtmektedir108. Mario Padron STleri, hayr ya da yardm amal temele dayanan lkenin genel toplumsal gelimesi ve kalknmasn ama edinen hkmet dndaki yaplar olarak tanmlamtr. Padrona gre, toplumsal gelime ve kalknma amal STler sosyal gruplarla dorudan eylemler srdrerek, kalknma projelerin incelenip planlanmas, uygulanmas ve deerlendirilmesiyle youn ekilde uraan yaplardr. Kalknma ve toplumsal gelime amal olan STler maddi ve toplumsal araclardan yararlanma zorunluluu iindedirler. Bu ekilde, topluluun katlm dzeyi ykselecek ve toplumsal gelime deiim sreci iinde bask grubu olma zellii de tayacaklardr109. Tanmlardaki hkmet/devlet d rgtler olma zellii ile belirtilmek istenen, merkezi ya da yerel ynetimin denetiminde olmayan110, gnll olarak kurulan gerek bir taban hareketidir111. Burada belirtmek gerekir ki siyasal partiler ancak iktidarda olmadklar zaman bir sivil toplum rgt olarak alglanabilirler112. Devlet rgtnn ierisinde yer
Peter Willets, What Is A Non-Govermental Organization?, http://www.staff.city.ac.uk/p.willets/CSNTWKS/NGO-ART.HTM (29.09.2006). 107 Perer F. Drucker, Yeni Gerekler, ev. Birtane Karanak, 5.Bask, Bankas Yaynlar, Ankara, 1996, s.199. 108 Steven Sampson, The Social Life Of Projects: Importing Civil Society To Albania, Civil Society Challenging Western Models, Ed. Chriss Hann and Elizabeth Dunn, Routledge, London, 1996, s.129. 109 S. Hobe, The Increasingly Important Role of Nongovernmental Organizations, Global Policy Forum, London, June, 1998, s.24. 110 Mete Tunay, Sivil Toplum Kurulular le lgili Kavramlar, Tanzimattan Gnmze stanbulda STKlar, Ed. A.N.Ycekk, .Turan ve M..Alkan, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, 1998, s.XI. 111 Savran, A.g.e., s.139. 112 Tunay, A.g.m., s.XI.
106

34

alan, alma alannn ve denetiminin devlet tarafndan belirlenen ve kamu tzel kiileri olan yerel ynetimler de ST kavramnn kapsamna girmemektedir113. Devlet, hkmet ve brokrasinin oluturduu yaplardan bamsz olarak, toplumsal tabana dayal birlikte (kollektif) giriim ve inisiyatif oluturup kullanabilen rgtlenmeler sivil toplum rgtlenmeleridir. En nemli zellii, kendisini srekli yenileyebilen, dinamik ve her arta adapte olabilecek hareket kabiliyetine sahip bulunmalardr. Kendini yenileyemeyen, yeni durumlara yeni zmler retemeyen yaplanmalar kendilerini her ne kadar Sivil Toplum rgt olarak niteleseler de bu anlam ve ileve sahip deillerdir114. ST kavramna ilikin yaplan bir ok tanm bulunmaktadr ve ayn zamanda da eitlilik sz konusudur. nk tanmlara bakldnda hemen her birinde sivil toplum rgtlerinin farkl bir zellii n plana karldn gryoruz.

1.5.2. Sivil Toplum rgtlerinin zellikleri Yukarda yaplan tanmlamalardan yola klarak STlerin bugn gelinen yerde nerede durduklarn deerlendirebilmek iin kavramn ok saydaki tanmndan en azndan baz ortak sonular kartmak mmkndr. Alfredo Steine gre STlerin faaliyetlerine etkinlik kazandran zellikleri u ekilde sralamak mmkndr: 1. Egemen toplumsal gereklie muhalif bir karlk olarak doarlar, aratrma ve gelitirme ynnde teknolojik, metodolojik, pedagojik, kurumsal alternatifler sunarak, yoksulluu douran yaplarn deimesine katkda bulunurlar; 2. Sivil dernekler, vakflar, vb. gibi yasal olarak kurulmu, zerk kurumlardr; 3. Devlet aygtna ait olmayan, zgl amalar olan kendine zg zel (kamud) kurumlardr;

113 114

M.Akif ukurayr, Siyasal Katlma ve Demokrasi, 2.Bask, izgi Kitabevi, Konya, 2002, s.150. Ekonomik Sosyal Aratrmalar Merkezi AR-GE Komisyonu, Sivil Toplum rgtleri, http://www.esam.org.tr (17.11.2006).

35

4. Kr amac (ya da ticari ama) gtmeyen, yani kendileri ve yelerinin kiisel zenginlii iin ekonomik kr elde etmeye almayan kurululardr; 5. Programlarna katlanlar, uygulanan toplumsal politikalarn olumsuz sonularndan madur olan kesim ve gruplardr; 6. Faaliyet alanlar eitlidir: Hizmet sunma (salk, eitim, konut vs.); retici faaliyetlerin harekete geirilmesi ya da desteklenmesi (tarm, zanaat, uygun teknolojiler, ynetim nerileri, vs.); tam teekkl eitim; sorunlar ve zm imknlar konusunda bilinlendirme sreci; toplumsal kesimlerin rgtlenmesine ve glenmesine destek, vs; 7. Toplumsal kesimlerle, rgtlenme, katlm, inisiyatif ve zynetim ltleri temelinde almalar srdrr, kalknma projeleri, programlar ve politikalar araclyla almalar kanalize ederler; 8. STler, alt kesim ve gruplarn, kendi durumlarna daha iyi hakim olmalar ve ynetim kapasitelerini artrmalar iin rgtlenme srecine elik etmenin yan sra, bilgi, teknoloji ve kaynak aktarmnn da aracdr; 9. STlerin temel zellii, dnce retme kapasiteleri, pratikten yola karak sistem kurmalar ve farkl toplumsal kalknma aktrleriyle diyalog srecinde getirdikleri nerilerdir; 10. Yoksulluun en grnr tezahrlerini aabilmek iin inisiyatifler gelitirmeye ve bunlar desteklemeye; toplumsal adalet, demokrasi ve dayanma ltleri temelinde, nfusun ounluunu oluturan kesimlerden yana alternatif yol araylarn merulatrmaya katkda bulunurlar115. Baka bir ayrma gre ise, sivil toplum rgtlerinin zellikleri alt noktada toplanabilir. Bu anlamda bu zellikler yle sralanmaktadr:

115

Daniel Corsino, Uluslararas birliinde STlerin Pay, Sivil Toplum rgtleri: Neoliberalizmin Aralar m, Halka Dayal Alternatifler mi?, ev. Ik Ergden, Demokrasi Kitapl WALD Yayn, stanbul, 2001, s.56-57.

36

1. Genel olarak kamusal alandaki tm bireylerin katlmna ak kurulular, dernekler, sivil oluumlar gibi yurttalarn gnll katlm ile oluan birliktelikler. 2. STlerin saysal iktidar karsnda zerk ya da bamsz olmalar esastr. Bu balamda bu kurululara yasak uygulanmamas, bu kurulularn devlet cihaznca ynlendirilmemesi gerekir. 3. STlerin tek renkli deillerdir, heterojen yapya sahiptirler. 4. STler yasal kurumlardr. Bu nedenle bu rgtlerin kendi i ilikilerinde insan haklarna sayg kurumsal dzeyde garanti altndadr. 5. STlerde yeler arasnda sivil davran ruhu egemendir. Bu nedenle ST yeleri kendi aralarnda karlkl hogr ve dayanma ile hareket ederler. Bu kurumlar ayn zamanda kendilerini kendi denetim mekanizmalar ile kontrol ederler. Bu denetimi yaparken dtan gelen bir bask ile kar karya kalmazlar. 6. STler ayn zamanda topik bir potansiyeli bnyesinde barndrr. Bu rgtler spontane olumulardr116. Bu snflandrmalarn ortak ynlerine bakldnda sivil toplum rgtlerinin zelliklerinin noktada toplanabileceini grmek mmkndr. Bunlardan ilki, demokratik olmalardr. Yani yelerinin katlmna imkan verirler. kincisi, siyasi otoriteden bamszdrlar. Dolaysyla siyasi otoriteye, hiyerarik yap iinde bal deillerdir. Bunun tesinde devletin dnda kalan toplumdur. Yani devletle organik hibir ba yoktur. ncs ise, toplum ya da, kamu yararnn ne olduu konusunda, siyasi otoriteden farkl dnebilmelerdir117.

Burada kamusal alan, Dnya Bankas tarafndan, sivil toplumun faaliyet alan yani bireylerin devletten bamsz olarak ve kendi kiisel yararlarn gzetmeksizin toplumun genel kar iin etkinliklerde bulunduu geni bir alan olarak tanmlanmaktadr. World Bank, World Bank Report-Governance and Development, World Bank, Washington D.C., 1992, s.2. 116 Doan, zgrlk ve Totaliter Dnce Geleneinde Sivil Toplum, s.275-276. 117 Fatih Yksel, Sivil Toplum ve Yerel Ynetimler, Kamuda Sosyal Politika, Cilt: 1, Say: 2, Ekim, 2006, s.25.

37

Sivil toplum rgtlerin toplum iindeki faaliyetlerinin, ynetim rejimi ne olursa olsun, demokratikleme srelerini glendirmeye katkda bulunduu genel olarak kabul edilen bir olgudur. Bu genel kabul dnda, en belirgin katklar arasnda unlar sralanabilir: 1. 2. Otoriter rejimlerin barnda ve gei dnemlerinde demokratik alanlar Halk kesimlerinin kendilerini ifade edebilecekleri ve karlarn

yaratlmas: Bu anlamda STleri demokrasi okullar olarak kabul edilebilir; tanmlayabilecekleri demokratik kalknma alternatifleri, dayanma ve ortak alma biimleri yaratarak, rgt-d ilikilerde (toplumla ilikilerde) demokratik alanlar yaratlmas; 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bu tr faaliyetlere kendini adam aydnlarn ve toplumsal emekilerin Toplumsal ve politik rgtlerde ve zellikle STler iinde tartma Halkn kltrel ve demokratik hafzasnn korunmas; deolojik tartma alanlarnn yaratlmas; nsan haklarn savunma eylemlerinin gerekletirilmesi; Yerel ynetimlerden ve/veya ulusal ynetimlerden yola karak halk Halkn yaam koullarnn iyiletirilmesine ynelik programlar lkede tutulmas (bu faaliyetlerin yokluunda bu kesimler lke dna g edebilir); deneyimlerinin canl tutulmas;

alternatiflerinin tanmlanmas, formle edilmesi ve uygulanmas; gerekletirmek amacyla kaynaklarn seferber edilmesi118.

1.5.3. Sivil Toplum rgtlerinin Snflandrlmas STlerin snflandrlmasnda genel olarak kullanlan snflandrma u ekildedir: Byklk Buna rnek olarak ok uluslu STleri belirtilebilir. rnein, dnya apnda evre alannda faaliyetleri gze arpan Greenpeace, Uluslar aras alma rgt, Oxfam
118

Corsino, A.g.e., s.59.

38

vs. Bu tr organizasyonlar maal ve tam mesai alanlara sahip ve bir ok lkede temsilcilikleri olan kurululardr. rgtlenme Biimleri STleri rgtlenme ve hukuki yaplarna gre dernek, vakf, sendika, inisiyatif gruplar, federasyon, mesleki birlikler, kltr merkezi ve merkezler, platformlar, projeler ve komisyonlardan olumaktadrlar. Hizmet Verdikleri Corafi Alan Dnya Bankasnn yapt snflandrmada STlerin corafi zellikler bakmdan gruba ayrlmaktadrlar: a) zel ve dar bir corafi alanda hizmet veren yerli toplum-temelli yani Yerel STler; b) lke apnda aktif olan Ulusal STler ve c) merkezleri gelimi lkelerde bulunan ve birden fazla lkede faaliyet yrten Uluslar aras STler119. Mali ve Girdi Yaplar Sivil toplum rgtlerin mali kaynaklarn balca, devlet ve uluslar aras kurululardan, yeleri ile birlikte kamuoyundan ve dier sivil toplum rgtlerinden salanan fonlar oluturmaktadr. yeleri ile kamuoyundan salanan yardmlarn ou zaman kamuoyunun sivil toplum rgtlere destek verdii faaliyetleri srdrmelerine bal olduu grlmektedir. Dolaysyla bu faaliyetlerde veya sivil toplum rgtlerinin tavrlarnda herhangi bir farkllk meydana geldii takdirde kamuoyunun tepkisiyle karlap gelen yardmlarn azalmas tehlikesi ortaya kabilmektedir120. Ayrca, tanr ve tanmaz mallarn kira bedelleri, iletme gelirleri, yaynlardan gelen gelirler, ye aidatlar, gerekletirdikleri projeler kapsamnda salanan gelirler, banka ilemlerden elde edilen gelir, iletme binalar ve atlyeler, motorlu ve motorsuz aralar, bilgisayar, telefon, faks, fotokopi gibi teknoloji ekipmanlar, vs. gibi gelir, tanr ve tanmaz mallardan oluan kaynaklardr. ye Yaps yelerin sahip olduu zelliklere gre belirlenir. Buna gre STler, yelerinin nitelik ve niceliklerine bal olarak incelenmektedirler. Niteliin nemli olduu
119

World Bank, Nongovernmental Organizations and Civil Society/Overview, http://wbln0018.worldbank.org/essd/essd.nsf/NGOs/home (7.11.2006). 120 A.Fowler, Distant Obligations: Speculations on NGO Funding and The Global Market, Review of African Political Economy, No: 55, 1992, s.10.

39

ST yaplarnda, yelerdeki kadrolamaya nem verilmektedir. nk yelerinin az olmasna karn, yelerinin snfsal ve dnsel boyutlar rgtn etkinliini arttran nemli elerdir. Her trl fikir kulpleri, dnce ve proje reten rgtler kadroya nem veren STlere rnek gsterilebilir. Nicelie nem veren STlerde ise, ye says rgtn etkinliini salayan nemli ve temel edir. Bu tr rgtlerin kamuoyu oluturma yolu ile siyasal sistemlere bask kurabilmek iin, her meslekten, her dnceden kiinin rgt iinde yer almas gerekir. i sendikalar, spor, genlik ve kadn rgtleri bu tr rgtlerdendir. Faaliyet Alanlar STlerin aktif olarak alma yrttkleri alanlar unlardr: Aile Kadn Demokrasi nsan Haklar zrllk Bilim Eitim ocuk ve Genlik Spor Yardmlama ve Dayanma Konular Sosyal Yardm Amal Faaliyetler Sanat Kltr Salk evre Medya

40

1.5.4. Kamuoyu Oluturma Unsuru Olarak Sivil Toplum rgtleri Genel bir ifade ile kamuoyu, hkmet sistemi dnda olan ve fikirleriyle hkmetin faaliyeti, bnyesi ve bunu oluturan siyasi aktrler zerinde etki edici ve belirleyici konularda serbeste ve aka ifade edilen kanaatlerdir121. Toplum iindeki farkl beklenti ve gereksinimlerin bulunmas ve siyasi iktidarlarn bunlarn hepsini ayn oranda tatmin etmesinin mmkn olmad iin farkl beklenti ve gereksinimlere sahip olan kamularn kendilerini ifade edebilecekleri ortamlarn gereklilii n plana kmaktadr. Bu beklentilerin dile getirmesini toplumun kalknmas misyonunu tayan STleri stlenmektedir. STler ok geni bir yelpazede faaliyetler gstermektedirler. Bu yelpaze spordan sosyal dayanmaya, salktan ticarete, demokrasi ile ilgili konulardan kltrel faaliyetlere kadar alma ve projeleri kapsayan faaliyetlerdir. Bu faaliyetler toplumun varl ve gelimesi ile ilgili olan sorunlarn boyut ve hedefleri ve zmlerine ynelik nerilerin ve almalarn kamuoyuna duyurulmasn kapsamaktadr. Bu kamuoyu duyurmas STlere ayn zamanda, ilgili konulardaki faaliyetlerini gerekletirebilmeleri iin gereken maddi ve manevi destein salanmasn salar. Sivil toplum rgtleri etkinliklerini srdrrken temsil ettikleri kitle adna dorudan veya dolayl olarak kamuoyu oluturma amacn tarlar. Bylece faaliyetlerin daha ok ses getirip daha fazla kabul grmesini salayarak, alnan siyasi kararlarn kitle karlar ynnde olmas iin aba gsterirler. Sivil toplum, kendi iinde gelien deiik gler ve sosyal kesimler arasnda srekli bir etkileim, zmleme ve yeniden atma dinamiine dayanr. Bu balamda da sivil toplum olgusunun gelimesiyle basnn ya da modern kitlesel iletiimin geliimi arasnda ilevsel

121

B. Uysal, Siyaset, Ynetim, Halkla likiler, TODA E, Ankara, 1998, s.59.

41

ilikiler vardr. Her trl bilgi akm sivil toplumu var eden organizmay besler ve daha ileriye gitmesine destek olmaktadr122. Bu balamda sivil toplum rgtlerinin dorudan kamuoyu oluturma faaliyetleri incelendiinde, kitle iletiim aralar (radyo, televizyon, gazete, dergi ve son zamanlarda internet) vastasyla yaplan faaliyetler daha ok nem tad grlmektedir. nk kitle iletiim aralar, verilmek istenen her hangi bir mesajn etkili bir ekilde alcya ulatrabilme imkann salamaktadr. STler hedeflerine ulamada kendi yayn organlarn kulland gibi kurmu olduklar ilikilerle kendilerine ait olmayan yayn organlarn da kullanabilirler. Bylece, kitle iletiim aralar sivil toplum rgtlere, srdrdkleri faaliyetleri sadece ulusal boyuta deil, uluslar aras boyutlara tamalarn salayabilmektedir. Dolayl olarak kamuoyu oluumuna katkda bulunan STler, yapm olduklar almalarla belli bir konu zerinde kamuoyu oluturma hedefleri yoktur. Ancak sunmu olduklar hizmet belli durumlar karsnda yelerinin kanaatlerinin oluumunu etkiler. rnein evre alanlarnda faaliyet yapan rgtler, belirli bir konu ile ilgili vermi olduklar eitimle, kiilerin olaylara bak alarn etkileyerek uzun vadede tutumlarnn ortaya kmasnda belirleyici olabilmektedirler. Ayrca sanat ve kltrel faaliyetler de uzun vadede insanlarn tutumlarnn belirleyicisi olabilmektedirler. Tacikistanda bamszlk sonras, aznlk gruplar ve yabanc topluluklar tarafndan kurulan her trl dayanma dernek ve merkezlerinin, taraflarn siyasi ilikilerinin gelimesindeki katklar gz ard edilemeyecek kadar yksektir. Yukarda yaplan tanmdan da anlalaca gibi STlerin etkinlik yaparak kamuoyunun oluturmasnda belirleyici unsur olan kamunun beklenti ve isteklerini etkileyen konulardaki tepkisidir. STler farkl kamularn beklentilerine somut zmler retip yaama gemesini salarken, katlmc demokrasinin gerei olarak siyasal sistemleri de etkilemektedirler. STlerin, iktidarn eleri olan hkmetler, meclisler, seimle sorumlu
122

Ali Gevgelili, Trkiyede Yenileme Dncesi, Sivil Toplum, Basn ve Atatrk, Balam Yaynlar, stanbul, 1990, s.20-21.

42

mevkilere gemi siyaset adamlar ile olan ilikilerinde123 iktidarla karar verme ilevini paylaarak siyasi kararlarda etkili olabilmeleri124, STlere bask grubu olma zelliini kazandrmaktadr. Buna bir rnek verilecek olursa, Hindistan devletinin 1986 ylnda, zel sektrde alan ve kendi iini kurmaya alan yoksul kadnlar ile ilgili olarak oluturduu komisyon rnei verilebilir. Komisyonun bakanln stlenen Self-Employed Womens Association (SEWA) adl bir sivil toplum rgtnn bakan olan Ela Bhatt, komisyonun hazrlad Kendi lerini Kuran ve zel Sektrde alan Kadnlar adl raporda hkmetin bu konudaki ulusal politikalarnn belirlenmesinde nemli rol oynamtr125. Bu yaklama gre sivil toplum rgtlerin devlet ile rekabete girip kalknma amal faaliyetlerde aktif rol almalar ile ulusal politikalarn belirlenmesi srelerine dahil edildikleri grlmektedir. Bylece STler, bilgi toplumuna gei srecindeki en nemli deiimlerden biri olan demokratik yaplarda kolektif bilincinin geliimi erevesinde insan mutluluun salanmas ve toplumsal btnln korunmasnda araclk yapmay ilev gren ve bylece sadece kamu yararn dnen kitle rgtleridir.

1.5.5. Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri Gnmzde sivil toplum rgtlerinin tek eylem alan artk ulusal devlet deildir. Sivil toplum rgtleri son yzyln ikinci yarnda meydana gelen teknolojik gelimelerin de meydana getirdikleri ivmelerle uluslar aras alanlarda da faaliyet gstermeye balamlardr.

Esat am, Siyaset Bilimine Giri, 8.Bask, DER Yaynlar, stanbul, 2002, s.455. J. Clark, Democratising Development: NGOs and The State, Development In Practice, Vol. 2, No. 3, October, 1992, s.156. 125 Leslie J. Calman, Toward Empowerment: Women and Movement Politics In India, Oxford Westview Press, England, 1992, s.179.
124

123

43

Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri (International Non-Governmental Organizations) kinci Dnya Savann bitimiyle balayan dnemde daha ok gnll kurulular olarak tanmlanyordu. Ancak, kresellemenin iyice pekimesiyle 1990lardan itibaren kamu ve zel sektrn dnda kendine ait alana sahip, bamsz, nc bir sektr olarak tanmlanmaya balamt. Bu biim tanmlama ise artk, sivil toplum rgtlere sadece ulusal sivil toplumun bir paras deil, ayn zamanda kresel sivil toplumun da nemli bir paras olarak kabul edilmesi anlamn kazandrmaktadr126. Sivil toplum rgtlerinin kresel anlamda ulatklar byklkler konusunda Birlemi Milletlerin 1993 yl Kalknma Raporuna bakldnda, 1980lerin banda 100 milyon insana ulaan sivil toplum rgtlerin bugn 250 milyona yakn insana ulatklar belirtilmektedir. Bu rgtlerin toplam btelerinin de 7.2 milyar dolar civarnda olduu tahmin edilmektedir127.

126

Thomas W. Dichter, Appeasing The Gods of Sustainability: The Future of International NGOs in Microfinance, NGOs, States and Donors, Ed. D.Hulme and M.Edwards, Mac Millian Press, London, 1997, s.130. 127 UNDP, Human Development Report, Oxford University Press, London, 1993, s.93.

44

BLM II
TAC K STAN

2.1. TAC K STANIN KISA TAR H Bugnk Tacikistann bulunduu topraklarda krsal gebelik, Tat, Tacik, Sart, Gala ve Fersivan denilen Pers kkenli kabilelerin M.. 1500 ile 1000 yllar arasnda kuzeye, Orta Asya ve Afganistana doru hareketleriyle, gelimiti. Bu kabileler Amuderya ve Sirderya nehirleri arasnda yerlemilerdi. Sonra M.. 700 ile 300 arasnda kuzeyden gelerek Orta Asyaya yaylan skitlerin istilasna uramlard. M.. 321dan itibaren Orta Asyaya 200 yl hkmedecek olan Pers mparatorluunun yaylmasyla skitler Sirderyann kuzey yakasna itilmilerdi128. Pers krallar zbekistan ile Tacikistann bat kesimini kapsayan Sogdiyana ve gney Tacikistan ile Afganistan kapsayan Baktriyaya hkmetmilerdir129. Taciklerin atalar, Byk skender Orta Asyay istila etmek zere Kabilden M.. 329 ylnda ayrldnda Pamirlere yerlemi olan Sogdlardr130. skenderin ardndan M.. 300 ile 140 yllar arasnda blgede hkm sren Baktriyallar, M.. 140 ylnda Sakalar tarafndan yenilgiye uratldktan sonra birbiri ardna gelen Partlar, ranl Sasaniler ve Eftalit Hunlar (Akhunlar)n gebe aknlarna maruz kalmtr. Bu aknlar M.S. 400 ylnda kuzeyden gelen ilk Trk gebelerin istilalar izlemitir. Orta Asya M.S. 400 ylndan itibaren hzla Trklerin kontrolne gemise de, Farsa konuan Tacikler kent ynetiminde nemli rol oynamaya devam etmiler. O dnemde esas olarak Fars kltrnn izlerini tayan Taciklerin nfuzu bugnk rann ilerine kadar
128

Bobojon Ghafurov, Tojikon Ta'rikhi Kadimtarin, Kadim va Asri Miyona (Tacikler-En Eski, Eski ve Ortaa Tarihi), Cilt:2, rfon Press, Dushanbe, 1989, s.115. 129 T.Talbot Rice, Ancient Art of Asia, Praeger Press, Washington, 1965, s.145. 130 J.W.Merindle, The Invasion of India by Alexander the Great, Indus Publications, Islamabad, 1986, s.165.

45

uzanmt. Blgenin ilk Mslman egemenleri olan Samaniler Tacik kkenliydi. Samaniler Orta Asyada merkezi Buhara olan 874-999 yllar arasnda kurduklar gl kralln egemenlii srasnda sanat, bilim ve edebiyat alanlarnda meydana gelen entelektel canlanma bir yzyl kadar sonra Avrupay bile etkilemitir. Samani devletinin merkezi olan Buhara bu dnemde 300.000 nfusu ile dnyann en byk kentleri haline gelmiti131. 1220 ylnda akn eden Mool ordular tarafndan yerle bir edilen Tacikistan, yaklak yz elli yl kadar sonra Timurlenkin komutasndaki Barlas Trkleri tarafndan igal edilmitir. Timurlenkin haleflerinin zbekler tarafndan yenilgiye uratlmas, Orta Asyada ran ve Tacik nfuz ve egemenliine son vermitir132. Bu tarihten sonra Tacik halk nce zbek eybani hanlarnn himayesine, ardndan da 19, yzylda Buhara ve Hokand emirliklerinin denetimine girmitir. 1860larda Rusya arl Orta Asyay askeri, ekonomik, kltrel ve siyasi olarak kontrol altna almaya balar. Artk bu dnemden itibaren Taciklerin bulunduu topraklar yaklak 50 yl Rus arl ynetimi altndayd. 1917 devriminin ardndan 1922de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kuruluyor. ki sene sonra 1924te Tacikler zbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin ynetimi altnda Tacikistan zerk Cumhuriyeti ismiyle Birliin heyetine katlr. zerk Tacik Cumhuriyetinin kurulmas Orta Asyadaki milliyetlerinin blnmesinin tamamlanmas amacn gdyordu. 1925 ylnn banda nfusunun ounluu smaili mezhebi mensubu ve bakenti Khorug olan zerk Badakhshon Blgesi oluturuluyor. Tacik Cumhuriyetinin zerklii be sene devam ettikten sonra 15 Ekim 1929da Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statsn kazanr133. SSCB heyetinde geen yaklak yetmi ylda Tacikistan, sorunlar Moskovann iktidar evrelerinde nadiren yank uyandrmakla beraber en geri blgelerinden biri olarak kalmt. Sadece, hidroelektrik ve termik santralleriyle saate 15.700 milyon kilovat reterek ve dier cumhuriyetlerine enerji salamakla, yllk artlar zaman zaman %5leri bulan nfus
131

M. spahani, Roads and Rivals: The Politics of Access in the Borderlands of Asia, Taurus Press, London, 1989, s.230. 132 I. Cameron, Mountains of the Gods, Fact on File, Washington, 1984, s.134. 133 M. Asimov, Tajikistan, Novosti Pravda Press, Moscow, 1987, s.180.

46

artlaryla ve 1979da Afganistann igali srasnda uzanan ikmal hattnn nemli bir ss haline gelmekle ilgi oda olmutu134. Tacikistann resmi bamszl 9 Eyll 1991 olmasna ramen Austos 1990 ylnda fiilen bamszln ilan etmitir. Kasm 1992de de ynetim ekli olarak bakanlk ilan edildi. Sovyetler Birliinin hukuken dalmasndan sonra 8 Aralk 1991 ylnda Bamsz Devletler Topluluun ilan gerekleti135. 21 Aralk 1992 tarihinde on eski Sovyet cumhuriyetinin rgte kurucu ye stats ile katldklar Almatadaki toplantda ortak vatandalk statsne sahip olmamakla birlikte serbest dolam ilkesi benimsenerek vize uygulamalar kaldrlmt136. Sonbahar 1992de Tacikistanda, baz gl devletlerin ekonomik ve politik karlarndan dolay, i sava patlak verip 27 Temmuz 1997de Moskovada bar anlamas ile resmen sona erdi.

2.2. CORAFYA Her yan kara ile evrili olan 143.1 bin kilometrelik bir alana sahip eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin en gneyindeki cumhuriyetiydi. Gneyde sarp yamal dalarn oluturduu 1.030 kmlik Afganistan snr, douda Pakistandan genilii yer yer 10 kmye kadar inen (bu koridor, Hindistandaki Byk Britanya mparatorluu ile Rus mparatorluunun arasnda bir tampon blge brakmak amacyla oluturulmutu) ince ucuyla ayrlmaktadr. Douda inin Xinjiang eyaletiyle 430 kmlik, kuzeyde Krgzistan ile 590 kmlik ve batda zbekistan ile 950 kmlik ortak snrlara sahiptir. lkenin % 93 dalk ksmdan olumakta ve deniz seviyesinden minimum ykseklii Sirdaryo 300 metredir, en yksek zirvesi ise Qullayi smoili Somoni 7,495 metredir.

A. Rasheed, Special Report on Tajikistan, Herald Press, Karachi, November, 1992, s.37. A. Rasheed, Orta Asyann Dirilii, Kurti Matbaaclk, stanbul, 1996, s.205. 136 Neziha Musaolu, Bamsz Devletler Topluluunda Krizlerin Srekliliini Besleyen Etkenler, Avrasya Etdleri, Say: 24, lkbahar-Yaz, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Ankara, 2003, s.26.
135

134

47

2.3. NFUS VE SOSYAL HAYAT Tacikistanda etnik adan, 80den fazla milliyetten insann yaad ifade edilmektedir. 7.3 milyonluk nfusunu %69.1i Tacik, %23.3 zbek, % 3.9u Rus, % 1.1i Krgz ve % 2.6s ise dier milletler oluturmaktadr. Nfusun % 90 Mslman (% 85 Suni, % 5 ii), % 10u ise dier din mensuplardr137. Genellikle geni aileler ve ortalama, birka nesilleri temsil eden bir hanedan 6.1 yeden oluur. lkede kentleme oran %35 orannda grlrken nfusun byk ksm dehot ad verilen kylerde yaamaktadr. Kylerin ounda okul, salk, alveri ve kltr merkezi vardr. Erkeklerde ortalama yaam sresi 65,5 ya, kadnlarda ise 71,2dir. Ortalama yaam sresi 68,4tr. Nfusun % 99.4 okuma-yazma biliyor. Nfusunun %68i krsal kesimde yaamaktadr. Bu Orta Asya ve Kafkas cumhuriyetleri arasnda en byk orandr138. lkede eitim parasz olup 7-18 ya arasndadr. lkede yaklak 110 bin renciye sahip 38 yksek retim kurumu olmakla birlikte meslek eitim veren ok sayda orta retim kurumuyla yksek okul vardr. Tacikistan limler Akademisi 1951de kurulmu olup 18 enstits mevcuttur. Ktphane says 1463tr. Toplam 1,6 milyon ocuk lkenin 3.551 ilkretim okullarnda eitim grmektedir. Okula kayt oran %68,8 olup, kzlarn genel eitimdeki paylam %46,6dr. Toplam retmen says 9.618 olmakla birlikte bunlarn %44n kadnlar oluturmaktadr. lkede toplam 25 tiyatro, 27 mze olmakla birlikte 126 dergi ve gazete ve 14 televizyon kanal bulunmaktadr. Tacikistann resmi dili (Hind-Avrupa dil grubuna ait) Tacikedir.

137 138

CIA World Factbook 2006, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/taj.htm (25.11.2006). UN-ECOSOC, Statistical Indicators for Asia and The Pacific, Rural-Urban Population, 2005

48

2.4. EKONOM Tacikistan, BDT devletleri arasnda kii basna GSY H (2,308 milyar dolar)si en dk olan lkelerinden biridir. lke gndemli ekonomi sistemiyle ynetilmektedir. lkenin para birimi Somonidr. Tacikistan IMFe yedir, ayn zamanda DT ne de adaydr ve bununla birlikte lkede 160tan fazla yabanc sermayeli ortak giriim faaliyet gstermektedir. Tacikistann topraklar tarma elverilidir ve su kaynaklar ise dier Orta Asya lkelerine gre bol oluundan, lke ekonomisinde tarm birinci plnda yer almaktadr. Hayvanclk da lkenin ekonomisinde nemli yer tutmaktadr. lkenin doal kaynaklarn elektrik enerjisi, petrol, uranyum, cva, kmr, kurun, inko, volfram, gm, altn, bakr, demir ve tuz olutururken, pamuk balca temel tarm rn olmakla birlikte buday, ipekbcei, hayvanclk, meyve (zm, elma, ayva, kavun, karpuz), sebze (domates, patates, lahana, salatalk, biber) dier temel tarm rnlerini oluturmaktadr. Temel sanayi dallar ise alminyum, metalrji, inko, kurun, kimyasallar, imento, bitkisel yalar, metal kesme makineleri, derin dondurucular ve tekstilden olumaktadr. Tacikistan ve Trkmenistan pamuu dnyadaki en iyi pamuklar arasnda olduundan, Sovyetler Birlii zamannda Moskova ynetimi Tacik topraklarn hep pamuk retiminde kullanmtr. Birliin dalmasndan sonra i sava ve siyasi istikrarszlk nedeniyle Tacikistann ekonomisi byk zarar grd. savan lkeye getirdii zarar 7 milyar ABD dolarndan fazladr, ayrca lke altyapsnn byk lde zarar grmesi, binlerce insann yerlerinden olmas nemli kalifiye igc kaybn meydana getirdi, bylece lke retiminin %70i durmutu139. Enflasyon ve isizlik oranlar (2006 yl verilerine gre) srasyla %7,1 ve %12dir. Kii bana den milli gelir 340 $dr. D ticaret hacmi 2,2 Milyar $ olup ihracat 950 milyon $ ve ithalat da 1,250 milyar $dr140.

T.N.Nazarov, Tadzhikistan: Ekonomicheskiy Rost, ntegratsiya i Regionalnoye Sotrudnichestvo (Tacikistan: ktisadi Kalknma, Btnleme ve Blgesel birlii), UI MID RT, Dushanbe, 2004, s.74. 140 CIA World Factbook 2006.

139

49

2.5. S YAS VE DAR YAPI Tacikistann bakenti lkenin batsnda yer alan ve 700.000e yakn nfusu ile Dushanbe ehridir141. lke drt blgeye ayrlmaktadr: Douda Kuhistoni Badakhon zerk vilayeti, kuzeyde Sugd vilayeti, gneyde Khatlon vilayeti ve Merkeze (Duanbe) Bal Nahiyeler. %44,5e topraa sahip olan en byk blge Badahon zerk vilayetinde toplam nfusun %3,4 yerlemitir. lkede toplam 22 ehir, 47 nahiye (ile), 354 kasaba ve 4 bine yakn kk ky vardr. Bakentin yan sra Merkeze bal olan Somoniyon, Kofarnihon, Hisor, Roghun, Rat ve Tursunzoda nahiyeleri; Khatlon vilayetinde Kulob, Kurghonteppa, Danghara, Norak; Badakhon vilayetinde Khorugh ve Darvoz; Sugd vilayetinde Khujand, sfara, Panjakent, Kayrokum, kalovsk, Konibodom ve birimleridir. 31 Austos 1991 Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Tacikistan Cumhuriyeti olarak deitirildi. 9 Eyll 1991de Tacikistan Sovyetler Birliinden bamszln ilan etti. Tacikistan Cumhuriyetinin Anayasas 6 Kasm 1994 ylnda kabul edilmitir. Ynetim ekli bakanlk tipi cumhuriyettir. 26 Eyll 1999 tarihinde referandum sonucu Anayasada yaplan deiiklikle Cumhurbakanl sresi be yldan yediye karld. Oy kullanma hakk ya 18dir. Yasama, yani meclis iki kanattan 63 sandalye ile Maclisi Namoyandagon ve 34 sandalye ile Maclisi Milliden olumaktadr. Bu iki meclis bir araya gelip Maclisi Oliyi olutururlar. Yrtme kolu ise hkmet olup toplam 14 bakan ve 3 komiteden olumaktadr. Hkmetin banda Cumhurbakan yer almaktadr. Babakan ve Bakanlk mensuplar ise Cumhurbakan tarafndan meclis kararyla atanmaktadr. Yarg alannda ise Anayasa Mahkemesi, Yksek Ekonomi Mahkemesi ve Blge Mahkeme yarg daln oluturuyor. lkede toplam 8 siyasi parti bulunmaktadr:
141

staravan ehirleri142 lkenin nemli yerleim

Tacikistan Halk Demokratik Partisi

John King, J.Noble ve A.Humphreys, Central Asia, A Lonely Planet Travel Survival Kit, Lonely Planet Publications, Oakland, 1996, s.428. 142 Mamadsho Ilolov ve Mirodasan Khudoiev, Local Government in Tajikistan, Developing New Races in the Old Environment, Open Society Institute, Hungary, 2001, http://lgi.osi.hu/publications/2001/84/Ch11Tadjikistan.pdf , (18.11.2006), s.606-610.

50

slam Kalknma Partisi Tacikistan Komnist Partisi Demokrat Partisi Sosyal Parti Sosyal Demokrat Partisi Ekonomik Reform Partisi Tacik Agrar Partisi

Tacikistann ye olduu uluslararas rgt ve kurulular: CCC, CIS, EAPC, EBRD, ECE, ECO, ESCAP, FAO, IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Intelsat, IOC, IOM, ITU, OIC, OPCW, OSCE, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WFTU, WHO, WIPO, WMO, WTO (gzlemci).

51

BLM III
TAC K STANDA S V L TOPLUM RGTLER

3.1. TZEL K L K LE LG L BAZI KAVRAMLAR 3.1.1. Tzel Kiiliin Tanm On dokuzuncu yzylda, doktrin ve pozitif hukuk her insann hak sujesi olmas yannda, dier baz topluluklarn da hak sujesi olarak kabul edilmesi gerektii grn benimsemitir. Bugn her gelimi toplum, gerek ahslarn yannda, hukuki ahs, hkmi ahs, manevi ahs veya tzel kii ad verilen baka hak sujelerinin varln tereddtsz kabul etmektedir143. Ancak, birok gerek kiinin bir araya gelmesi mutlaka bir tzel kiilik anlamna gelmez. Bir topluluun tzel kiilik olabilmesi iin; Mterek ve srekli bir ama olmaldr, Bamszlk vasf olmaldr, rgtlenme (Tekilat) unsuru olmaldr144.

3.1.2. Dernek almann konusu ile ilgili olarak dernek yle tanmlanabilir: Belirli ilgi gruplarnn, ilgili yasal snrlama ve dzenlemelere uyarak ve grup amalaryla snrl almalar

143 144

Bilge ztan, Tzel Kiiler, 4.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001, s.3 A.g.e., s.4-5.

52

yapmak iin ayn ama etrafnda birleen kimselerin meydana getirdikleri topluluk, gnll rgtlenme modelidir145.

3.1.3. Vakf Vakf hem Dou toplumlarnda ve hem Bat toplumlarnda bulunan eski bir kurum trdr. Bu balamda yle bir tanmlama yapmak mmkndr: Belli bir maln belli bir amaca ayrlmas ile kurulan hayr, sosyal yardmlama, dayanma gibi toplumsal dnceleri tevik eden yardm kuruluudur146.

3.1.4. Mesleki rgtlenme Belirli meslein almalarn kolaylatrmak, mesleksel uygulamaya katk vermek ve mesleksel bilgi birikimini arttrmak amacyla o meslein ilgilendii konularla snrl olarak aratrma yapmak; dzenli danma hizmeti salamak; i semek isteyen bireyle lkenin i ve meslek yaamndaki gizilgc ve yrrlkteki politikas arasnda arabuluculuk yapmak gibi amalar gden belirli alma alan zerinde yaplan bir eylem srecidir147.

3.2. ULUSLAR ARASI VE ULUSAL MET NLERDE RGTLENME HAKKI 3.2.1. Medeni Ve Siyasal Haklar Uluslar Aras Szlemesi 23 Mart 1976 tarihinde yrrle giren Medeni ve Siyasal Haklar Uluslar aras Szlemesinin 22. maddesine gre; Herkes bakalaryla birlikte rgtlenme hak ve
145 146

lhan Tomanbay, Sosyal alma Szl, Selvi Yaynlar, Ankara, 1999, s.62. Aydn Gnel, nde Gelen STKlar, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, 1998, s.5. 147 Tomanbay, A.g.e., s.175.

53

zgrlne sahiptir. Bu hakkn kullanlmasna, demokratik bir toplumda ulusal gvenlik veya kamu gvenlii, kamu dzeni, kamu sal ve genel ahlakn yada bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan gerekli olan ve yasayla belirlenenler dnda hibir kstlama konulamaz148.

3.2.2. Tacik Hukuk Sisteminde Sivil Toplum rgt Kurma Hakk 6 Kasm 1993 tarihinde kabul edilen ve halen yrrlkte olan Anayasann 10. Blm ve 139. maddesinde Toplumsal rgtlenmeler hakknda kanununa gre kii, dnme, sz, dokunulmazlk, yaym, alma, yolculuk, mlk edinme, anlama, maln ve hakkn kullanma, ortaklk kurma, toplanma ve rgtlenme haklar ve hrriyetlerine sahiptir. Bu kanuna gre Tacikistan vatandann resmi olarak rgtlenebildii gibi yabanc vatandalarn da o haklara sahiptirler.

3.3. SOVYETLER B RL HEYET NDE S V L TOPLUMUN DURUMU 1980li yllardan itibaren Dou ve Merkezi Avrupa lkeleri ve Sovyetler Birliinde yaanan demokrasi ynndeki rejim deiiklikleri, ekonomik alandaki ve bilgi teknolojisindeki gelimeler, beraberinde, sivil toplum devlet ilikilerinde sivil toplumu n plana kartan yeni bir anlay getirmitir149. Hkmet d inisiyatifler komnist rejimi dolaysyla lkede yasaklanmt. nk ekonomik ve sosyal refah zerinde Parti ve hkmetin sk kontrol olmas gerektii dncesi yaygnd. Ama bu demek deildir ki ortak yaam koullarnn iyiletirmesinde toplumun ilikisi veya eitli resmi ya da resmi olmayan yerli alar gibi toplumsal inisiyatifler Tacikistanda ilev grmediler.
148

Sava Takent, nsan Haklarnn Uluslararas Dayanaklar, Banka-Sigorta ileri Sendikas Yayn, Ankara, 1993, s.139. 149 Yldrm, A.g.m., s.235.

54

1980lilerin sonuna doru bir yandan yksek orandaki isizlik ve enflasyon sonucu Moskova ynetiminin ihmalkar tavrlar ve Birliin dalma sinyalleri vermesi, dier yandan lkenin krsal yapya sahip olmas, kaynaklara ulam, geni aile ve blgesel alar gibi konularda glklerle kar karya kalnmaktayd. Bunun sonucunda toplumun baz zel ihtiyalar devlet tarafndan karlanamyordu. Artk ihtiyalarn karlanmas alternatif unsur grevini stlenen toplumun kendi iinden kan sivil inisiyatiflere braklmaktayd. Snrlar belirli bir mahalle sakinleri ile snrl olan ve topluluun maddi ve manevi ihtiyalarn karlanmasnda, talebe gre haftalk veya aylk olmak zere, toplantlar eklinde meselelerin ele alnd alar olarak Mahallah ve Camoat alar, zellikle evre temizlii ve dzenlemesi ile ilgili belirli gruplar halinde eylemi ieren Haar sistemi ve toplama ve danmanlk yapma grevlerini stlenen ay evlerindeki Muy Safeed (izin verildike bazen camiler de) toplumun kendi iinden kan belirli grup veya yararna olmakla birlikte eylem iin karlk beklenmeyen bir tr toplum seferberlikleridirler. Bu tr inisiyatifler toplumda, sosyal ve dini rf ve adetlerin yerine getirilmesi, topluluklarn genel refah ve bazen talepleri iin yerel merkezi ynetimlere bask gruplar olarak hareket etme izinleri olan siyasal sistemin kapsamna giriyordu. Toplumun bavurduu yerler olan bu mekanizmalar resmi partinin program (kapsam)ndan den buna karn lkenin resmi organlarnkinde olan, gereksinimlere kar kolektif tepkinin olumasna zemin hazrlyordu. Merkez planlamas ekonominin ve Kolkhoz ve Sovkhoz gibi retim birimleri de, topluluklar belirli snrlar ierisinde birlikte yaama ve almaya izin veriyordu. Bu birimler sadece ekonomi anlamda ilev grmeden, karlkl dayanma ile etiketlenen (temeline dayandrlm) bir ortamda bireycilii snrlandrp grup eylemini yerine getirerek toplumsallk ve ait olma duygusunun olumasna neden olmular.

55

Sovyetler dneminde hkmet tarafndan tasarlanan ve finanse edilen Pioner ve Komsomol gibi kadn ve genlik birlikleri ve kulpleri ve ders program dnda olan faaliyetler (genlik iin spor, sanat) lke apnda, daha ok kentlerde, Sovyet yaam tarznda ok yaygn olup toplumun belirli dereceye kadar katlmasn salamtr. Toplumun yararn dnmekle STlerle benzerlik tayan bu inisiyatiflerin btn faaliyetleri Moskovadan gelen ynlendirmeler zerine hkmet tarafndan kararlatrlp finanse ediliyordu. Kaynaklar ve onlara ulamada aralarn ktl, hkmet fon ve kararlarna bamllndaki sosyal, siyasal ve ekonomik kltr ve demokratik deneyimin temel unsuru olarak STlerin rol ve ilevleri asndan baka lkelerinin deneyimlerinin etkisine yeterince ak braklmama gibi nedenler Tacikistanda toplumsal inisiyatiflerin kapsamn biraz kstlamt. Sovyet sisteminin barndrd merkeziletirilmi kontrol sistemi finansal, hkmet d faaliyete olan gvensizlik, devlet kurulularn tekeli ve rvet gibi birtakm engelleri kurmakla birlikte sivil toplumun yeni inisiyatiflerini yapmalarndan vazgeirmekteydi. Ynetimin bir ok durumda eski sorumluluklarn yerine getirmemekle beraber, STler tutucu ve yazl olmayan kurallara ve amamalar gereken snrlara saygl olsalar bile ou kez faaliyetleri hkmetin kontrolne meydan okuma olarak dnlyordu. Bylelikle, Tacikistanda toplumun her kesimini temsil edebilen, ak ve kesin ekilde oluturulmu, insann sesini duyurabilen, aktif ve eitlilik arz edebilen bir yapnn olumas iin ok elverili bir evre ile kar karya kalnmaktayd.

3.3.1. Sivil nisiyatifin Douu 1980lerin sonlarnda aznlk gruplarn, sava gazilerini, bilim adamlar birliklerini ve ekolojik sorunlar vs. ile ilgilenen gruplar toplayan kurumlar nemli resmi kiiler tarafndan

Kommunistieskiy Soyuz Molodyoji Komnist Genler Birlii

56

kurulmular ve ou kez siyasi zmreler ile balantlandrlyordu. Glasnost ve Perestroyka zamannda, SSCB dalm ncesi, vatandalar, baz nemli figrler (kiiler), Moskova ynetimi tarafndan Partinin tekeline alnana veya kapatlana kadar, belirli meselelere hitap eden farkl grlere izin veren biraz yar-resmi paralel ve alternatif yaplarn kurulmas iin tevik etmilerdi. lk resmi olmayan tartma ve fikir reten halkalar (sivil toplumun ve demokrasinin inasn ama edinen gnmz ST olarak saylabilen) 1980lerin sonlarnda bir grup entelektel tarafndan balatld. 1988 ylnda kurulan Ma'rifat (Eitim), sosyal kltrel ve politik ikayetleri dile getiren ou zaman edebi (yaznsal) gruplar kapsyordu. Sosyal-politik halkalardan olan, yava yava Komsomol grubundan gelierek hkmet d olan ve genelde gen nesil tarafndan yrtlen Ru ba ru (yz yze) inisiyatif grubu yine ilklerdendir. imdiki Khatlon vilayetinin Kulob blgesinde kurulan Ru ba ru da ayn konular dile getiren ve siyasi grup olarak da saylabilen bir inisiyatiftir. Duanbede kurulan ve edebi bir halka olan Okoro (aka) da lkenin bir ok blgesinden yelere sahip bir inisiyatif grubuydu. Grup Komnist Partisinin dnda grev yapan ve gcn tekeli ve onun eksiklerini sorgulayan ve milli (Tacik dili) dilinin tantm araclyla bamsz ulus olmay ne srme yollarn aratran bamsz tartmay dile getiriyordu. Bu kurulu, ekonomik eitsizlik ve bireysel ve ifade zgrlkleri vs. gibi konularla ilikili olan bir ok sorunu halkn farknda olma arenasna getirip reformlarn tantm giriiminde bulunmulard. Bugnk anlamda STlerin grevlerini stlenmekle birlikte onlar iin zemin hazrlamaktaydlar. Bu giriimler genellikle aydn kesimler tarafndan yaplyordu ve herhangi bir mesele, kltrel alan ile sk biimde ilikili olsa bile ksa bir zamanda o ortamda siyasi nem kazanyordu, nk komnist gcnn esiz tekelini sorguluyordu. rnein, zel balarla finanse edilen ve lke apnda olan ubeleri ile ilk Tacik STleri olan ve Tacikistann nl airleri olan Gulruhsor ve Loiq erali tarafndan yrtlen Kltr Dernei ve Tacik Dili Vakf, birlikte, ou aydn ve bilim ve edebiyat temsil eden parti izgisi dnda faaliyet ederek toplumun ihtiyalarna yakn ilikili eylem ve projeleri aratran kadn ve erkeklerden oluan birok gruplar toplamlard. Hkmet iindeki halkalarca

57

onaylanmakla birlikte birtakm muhalefet evreler ve Rus meclis bakanlarnn kar koymalarna maruz kalyorlard. nk onlarn gznde bu inisiyatif gruplar bamszlk, vatanseverlik-milliyetilik, Sovyet ncesi mirasnn terfisi etrafnda belirtilen her hangi bir dnce veya eylemleri insanlarn gven ve inancn sarsarak devleti kerten ve ykan davran olarak saylyordu. Buna ramen lke apnda btn blgelerde ube ve temsilcilikleri ile partiye benzer yaplar ile eitli faaliyetlerde ortak olarak davranarak, Moskovadan kan ama yerelde belirlenen dnce ve yaklamlarnn yeni mekanizmalar oldular. SSCB toplumunun miras brakt bir takm faaliyetler ve lkenin bamszln kazanmadan nce bulunduu ekonomik, siyasi ve sosyal durumlar toplum iinde alternatif mekanizmalarn olumasna zemin hazrlamt. ktidarda olan resmi evreler tarafndan tannmamalarna ramen toplumun ihtiyalarn karlamada stlendikleri grevler sayesinde modern anlamda daha ak, kesin ve iyi tertip edilmi sivil toplum rgtlerinin olumasna verimli bir ortamn hazrlanmasnda ilev grmlerdir.

3.4. 1991 2006 YILLARI ARASINDA TAC K STANDA S V L TOPLUM RGTLER Toplumsal gelime ve kalknmay ama edindikleri iin sivil toplum rgtlerinin faaliyet alanlar olduka geni bir yelpazeye yaylmaktadr. Ayrca lkenin bulunduu sosyal ve ekonomik durumu da STlerin faaliyet alanlarn etkilemektedir. rnein, az gelimi veya gelimekte olan bir toplulukta gelime ve kalknma yerel ve ulusal bazda daha geni kapsaml ele alnmas gerektii iin STlerin birden fazla alanda faaliyet gstermeleri beklenebilir. Bu nedenle STlerin almalar yrtt alanlar ayrt etmekte glkler yaanabilir.

58

Buna ramen Tacikistanda STlerin faaliyet gsterdikleri alanlarn ksaca u kategorilere ayrmak mmkn: 1. Aile alannda faaliyet gsteren STler; toplumsal gelimede ailenin nemini vurgulayan ve ona ynelik almalar yapan rgtlerdir. 2. Kltr alanndaki STler; belirli kii veya etnik gruplarn tantmasn amalayan rgtlerdir. 3. evre alanndaki STler; evreyi korumaya ynelik almalar yapan rgtlerdir. 4. Salk alanndaki STler; eitli hastalklarla mcadele ve bilgilendirme yollar ama edinen rgtlerdir. 5. Bilim ve Eitim alanndaki STler; eitim politikalarn destekleyen ve bilimsel almalar tevik eden almalar yrten rgtlerdir. 6. ocuk ve Genlik alanndaki STler; ocuk ve niversite anda olan genliin sorunlar ile ilgilenen rgtlerdir. 7. Kadn alanndaki STler; kadnlarn sorunlar ile ilgilenen rgtlerdir. 8. nsan Haklar alanndaki STler; insan haklar ile alma ve projeler yapan rgtlerdir. 9. Sanat alanndaki STler; lke apnda sanatn gelimesiyle ilgili faaliyetler yrten rgtlerdir. 10. Medya alanndaki STler; alann gelimesiyle ilgili alma yapan rgtleridir. 11. Ticaret alanndaki STler; ticaretin lke apnda gelimesi iin almalar yrten rgtlerdir. 12. zrllk alanndaki STler; zrl bireylerin haklarnn korunmas, onlar tekrar topluma kazandrma amacndaki rehabilite edici faaliyetlerini ama edinen rgtlerdir.

Sivil Toplum rgtlerinin Tacike karl Muassisahoi Gayri Davlati veya Takilothoi Gayri Davlatidir.

59

13. Sosyal Amal STler; yardma muhta kesimlere yardm faaliyetli rgtlerdir. 14. Sosyal Dayanma ve Yardmlama amal STler; bu kategoriye baz kamu kurumlarnn dzenledikleri her trl mesleki yardmlama ve dayanma konulu rgtler girmektedir. 15. Demokrasinin hem ulusal ve hem yerel anlamda gelimesini salayan STler bu kategoriye alnmtr. 16. Spor alanndaki STler; spor kulpleri ve spor ile ilgili faaliyetler dzenleyen rgtleri kapsamaktadr.

60

3.4.1. 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri 1991-1995 yllarnda kurulan STlerin yllara gre dalm yledir150:

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1991 1992 50 31 1993 33 83 42

ST says

1994

1995

Grafik 1: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm 1991-1995 yllar arasnda kurulan STlerin yllara gre dalmna bakldnda bamszln kazanld ilk yldan sonra STlerin says 1992 ylnda, 50den 133e ykselip %166lk bir art gzlenmektedir. Ancak 1993 ylna gelince, sene boyunca sadece 31 ST kurulmaktadr. Ondan sonraki yllarda STlerin yllara gre gelimesinde art yaanp 1994 ylnda 164ten 197ye ve 1995 ylnda ise 239a ulat. Bylece 1992 yl, be ylda en ok STnn kurulduu yl olarak tespit edilmitir.

Tacikistanda faaliyet gsteren ST hakkndaki btn bilgiler 1991 ylndan beri kaytlar tutulan Adalet Bakanlna ait Spisok Zaregistrirovannikh Obestvennikh Obyedineniy i Politieskikh Partiy (Tacikistanda Kaytl Olan Toplumsal rgtlenmeler Listesi)nden alnmtr. Grafikler ve Tablolarn tamam Adalet Bakanlna ait listeye gre aratrmac tarafndan hazrlanmtr.

150

61

1991-1995 yllar aras kurulan STlerin trne gre dalm yledir:

60 50 40 30 20 10 0 1991 1992 1993 1994 1995

Dernek Vakf Mesleki Birlik Federasyon Dier

Grafik 2: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Says Grafie bakldnda kurulan STlerde daha ok dernek olarak kurulan rgtler n plana kyor. 1991 ylnda 26 dernek kurulmutur. STnn en ok kurulduu yl 1992 yl olduu iin en ok dernek 54 adet ile bu yl kurulmutur. 1993 ylnda d yaamasna ramen ondan sonraki yllarda art gstermektedir. En ok kurulan ikinci ST tr de vakflardr. Vakflarn srekli byyen grafik izdikleri grlmektedir. Dolaysyla en ok vakf kurulan yl 15 adet ile 1995 yldr. 25 eitli meslek birliklerinin 16s 1991 ylnda kurulmutur. Geri kalan birlikler de dalgal grafik gstererek dier drt yla yaylmlardr. Federasyonlara gelince en ok kurulduu yl 1992dir. Bu yldan sonra kurulan federasyonlarda dalgal grafik gsterip son ylda dk bir art gstermektedir.

62

Dier kapsamna giren STleri ise eitli kulpler ve partilerdir. Bu tr STlerin en ok kurulduklar yllar 2er adet ile 1991 ile 1995tir. 1993 ylnda ise bu tr rgtlerin hi kurulmayan yl olarak grlmektedir. Kurulan partiler 1992 yl kurulu Komnist Partisi ve 1994 yl kurulu Tacikistan Halk Demokratik Partisidir. 1991 ylnda Rastokhez Milli Hareketi kapatlmakla birlikte 1990 ylnda kurulan Tacikistan slami Rnesans Partisi, 1994 ylnda Tacikistan slami Yeniden Dou Partisi adn alm ve Adalet Bakanlnca resmi olarak kaydedilmitir. 1990 ylnda kurulan Demokrat Partisi ise yeniden kayt olmakla birlikte faaliyetine devam etmektedir. Buna gre bu dnemde kurulan 239 STnn 129u dernek, 49u vakf, 32si federasyon, 25i mesleki birlik ve 6s dier rgtler olarak kurulmutur. Oran olarak baktmzda %53,97ye dernekler, %20,50ye vakflar, %13,39a

federasyonlar, %10,46ya mesleki birlikler ve %2,51e dier rgtlerin sahip olduklar grlmektedir.

63

1991-1995 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet alanlara gre dalm u ekildedir:

Medya Ticaret 1,26% Kadn5,44% ocuk 2,93% Genlik 6,28%

Kltr 11,29%

nsan Haklar 1,26%

Bilim Eitim zrllk 6,69% 2,09% Yardmlama Dayanma 10,02%

Demkrsi 2,52% Sosyal Yardm 21,34% Spor 13,81%

Salk 5,85%

Aile evre 2,09% 2,52%

Sanat 4,61%

Grafik 3: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm

Grafikten grld gibi bamszln ilk be ylnda kurulan STlerin faaliyet alanlarna gre dalmlarna bakldnda, rgtlerin bete birini oluturan 49 ST Sosyal Yardm konulu faaliyet gstermektedirler. Alanla ilgili kurulan rgtlerin %30,61i, yani 49un 15i 1994 ylnda kurulmutur. Faaliyet yaplan ikinci byk alan da Spor alandr. Spor alan say olarak sahip olduu 33 ST ile 14 STne sahip olan Salk ve 16 STne sahip olan Eitim gibi nemli alanlarda kurulan STlerin toplamndan daha fazladr.

64

Kltrel ve Sosyal Yardmlama ve Dayanma konulu faaliyetler de srasyla 27 ve 24 STne sahip olmakla birlikte yksek oranlara sahip iken 6 ST ile Demokrasi, 5er ST ile Aile ve zrllk, 3er ST ile Medya ve nsan Haklar gibi alanlar dk oranlarda kaldlar. Dier faaliyet alanlar ve sahip olduklar ST says u ekildedir: ocuk&Genlik 15 STne, Ticaret 13 STne, Sanat 11 STne, Kadn 7 STne ve evre 6 STne sahip idiler.

65

1991-1995 yllar arasnda kurulan 239 STnn lkedeki dalm u ekilde olmutur:

Duanbe 95,81%

Khatlon 0,84% Merkez 0,84%

Sugd 2,51%

Grafik 4: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm

Sivil toplum rgtlerinin lkedeki dalmlarna bakldnda ezici bir ounlukla 239 kuruluun 229u Tacikistann bakenti Duanbede kurulduu grlmektedir. Sugd vilayeti sadece 6 STne sahip iken Khatlon vilayeti ve Merkeze Bal Nahiyeler ise ikier STne sahip olduklar grlmektedir.

66

1991-1995 yllar arasnda kurulan STlerin bakanlarnn faaliyet alanlarna gre cinsiyet dalm u ekildedir:
Erkek Say 19 12 9 17 2 13 43 10 4 4 31 10 2 4 5 2 Oran (%) 70,37% 85,72% 60,00% 70,83% 28,57% 81,25% 87,76% 76,92% 66,66% 80,00% 93,94% 90,91% 66,66% 80,00% 83,33% 66,66% Say 8 2 6 7 5 3 6 3 2 1 2 1 1 1 1 1 Kadn Oran (%) 29,63% 14,28% 40,00% 29,17% 71,43% 18,75% 12,24% 23,08% 33,34% 20,00% 6,06% 9,09% 33,34% 20,00% 16,67% 33,34%

Faaliyet Alan Kltr Salk ocuk ve Genlik Yardmlama ve Dayan. Kadn Eitim Sosyal Yardm Ticaret evre zrllk Spor Sanat Medya Aile Demokrasi nsan Haklar

Toplam 27 14 15 24 7 16 49 13 6 5 33 11 3 5 6 3

izelge 1: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm Tabloya bakldnda faaliyet alanlarn hemen hemen te ikisinde kadnlarn etkinlii %20nin stndedir. Buna gre kadn ilgilendiren konularn ilgilenilmesi byk ounlukla yine onlara braklmakla birlikte ocuk ve genleri ile ilgili konularda erkekleri ile baa ba bir etkinlik grlmektedir. Kltrel ve dayanma faaliyetleri, evre, medya ve insan haklar konulu meselelerde de iyi grafik izen kadnlar faaliyetlerin te birinde etkin olduklar grlmektedir. Buna karn sanat ve spor ile ilgili meselelerde kadnlarn dk performans sergiledikleri grlmektedir.

67

1991-1995 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet gsterdikleri tm kategoriler birlikte ele alnp deerlendirildiinde STlerin bakanlarnn cinsiyet dalm u ekilde olmaktadr:

Kadn 25,65%

Erkek 74,35%

Grafik 5: 1991-1995 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm Grafikten anlald gibi kadn orann etkinlii drtte bir olarak grlmektedir. Senelere gre dalmlarna bakldnda 1991 ylnda kadn etkinliinin %26 grlrken 1994 ylna kadar hep d gstermektedir. 1995te art gsterip %28,57 oranyla en yksek oranna sahip oldu. En dk oran ise 1994 ylnda %12,12 olarak gerekleti. STlerde kadn bakanlarnn dikkate deer paya sahip olmalar, erkeklerin sanat ile ilgili faaliyetler hari sadece, erkeklerin etkin olmalar beklendii spor alannda nemli orana sahip olmalar ve tm alanlarn toplamnn te ikisinde kadnlarn dikkate deer oranlara sahip olmalar ile ilikilidir.

68

3.4.2. 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri 1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin yllara gre dalm u ekildedir:

140 120 100 80 60 40 20 0 1996 1997 1998 1999 64 73 75 104

127

ST says

2000

Grafik 6: 1996-2000 Yllar Aras Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm 1996-2000 yllar arasnda kurulan ST saysnda %185,35 orannda bir art meydana gelerek 239dan 682ye ykselmitir. Bu yllara bakldnda nceki be yla karn ST saysnda hep ykselme grlmtr. 2000 ylnda kurulan ST says 1996 ylnn tam iki katdr. Bylece en ok ST kurulan yl da 127 rgt ile 2000 yldr. En az STnn kurulduu yl ise 64 rgt ile 1996 yldr.

69

1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin trne gre dalm

120 100 80 60 40 20 0 1996 1997 1998 1999 2000

Dernek Vakf Mesleki Birlik Federasyon Dier

Grafik 7: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Says Grafie gre nceki dnemde olduu gibi en ok yaygn ST tr dernein olduu grlmektedir. Dnemin ilk ylnda 43 dernek kurulmakla beraber hep ykselen grafik izdii grlmektedir. Bu nedenle en ok dernein kurulduu yl 114 adet ile 2000 yldr. kinci en yaygn ST tr daha nceki dnemde olduu gibi vakf trdr. Dnemin ilk ylnda 12 vakf kurulmakla birlikte 1998 ylna kadar hep art gsterip son iki ylda ise d gstermitir. Bu nedenle en ok vakf 17 adet ile 1998 ylnda kurulmutur. En az vakf da 10 adet ile 2000 ylnda kurulmutur. nc srada federasyon gelmektedir. lk iki ylda art gsterip sonraki senede d gstermektedir. Ancak ondan sonraki yllarda hep art gstermektedir. Federasyonun en ok kurulduu yl 7 adet ile 1997 yl olup en az sayya da 1 adet ile 1998 ylnda sahip olduu grlmektedir. Drdnc srada ise dier kapsamna giren rgtlerdir. 1996 ile 1999 ylarnda ayn sayda (4) rgt kurulmutur. Ancak 1997 ile 2000 yllarnda bu kapsama giren hibir ST

70

kurulmamtr. Bu dnemde kurulan partiler 1996 ylnda kurulan Sosyal Parti ve 1998 ylnda kurulan Sosyal Demokrat Partisidir Bu dnemde en az kurulan ST tr mesleki birlikler olup dnemin son iki ylnda hi kurulmamlar. Buna gre bu dnemde kurulan 443 STnn 344 dernek, 64 vakf, 15i federasyon, 10u dier rgtler ve 5i mesleki birliklerdir. Oran olarak baktmzda %77,65e dernekler, %14,45e vakflar, %3,39a federasyonlar, %1,13e mesleki birlikler ve %2,58e dier rgtlerin sahip olduklar grlmektedir.

71

1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet alanna gre dalm u ekildedir:

ns.Hak 9,02% Kadn 7,45%

Sanat Medya 2,26% 4,07%

Ticaret 2,48%

zrlk Yrd&Dyn 4,74% 3,16% Sos.Yardm 16,03%

ock&Gn 7,22% Blm&Eitim 7,91% Salk 6,55% Spor 5,64%

Demokrsi 6,09%

evre 4,28%

Kltr 7,67%

Aile 5,42%

Grafik 8: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm nceki dnemde kurulan STler arasndaki oranlaryla ilk srada olan Sosyal Yardm, Spor ve Kltrel amal STlerin oranlar, bu dnemde dier alandaki STlerin etkinletirilmesiyle nceki dneme gre daha dk seviyede gzlenmektedir. Bu dnemde belirtilen alanlarn srasyla 71, 25 ve 34 STne sahip olduklar grlmektedir. Buna karn nceki dnemine gre nemli artlar ile gze arpan faaliyet alanlar unlardr: 40 ST ile nsan Haklar, 33 ST ile Kadn, 27 ST ile Demokrasi, 24 ST ile Aile ve 18 ST ile Medyadr. zellikle nsan Haklar alanndaki STler nceki dnemde 3 olan saylarn 40a karmalar gze arpan nemli gelimedir.

72

Oran olarak dk de olsa gelime gsteren alanlar ise 35 ST ile Bilim ve Eitim, 32 ST ile ocuk ve Genlik, 29 ST ile Salk, 21 ST ile zrllk, 19 ST ile evre olarak grlmektedir. nceki dnemin saylarna bile ulaamayan alanlar ise 14 ST ile Yardmlama ve Dayanma, 11 ST ile Ticaret ve 10 ST ile Sanat olarak grlmektedir.

73

1996-2000 yllar arasnda kurulan 443 STnn lkedeki dalm u ekilde olmutur:

Sugd 4,06%

Khatlon 3,39%

Merkeze Bal Nahiyeler Badakhshon 9,93% 2,48%

Dushanbe 80,13%

Grafik 9: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm 1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin lkedeki dalm nceki dneme gre Sugd ve Khatlon vilayetlerinde nemli oranlarda artlar gzlenip Badakhshon vilayetinde ise ilk ST kurulmaktadr. Buna gre kurulan 443 STnn 355i Duanbede 18i Sugd vilayeti, 15i Khatlon vilayeti, 44 de Merkeze Bal Nahiyeler ve 11i de zerk Badakhshon vilayetinde kurulmutur.

74

1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin bakanlarnn faaliyet alanlarna gre cinsiyet dalm u ekildedir:

Faaliyet Alan Kltr Salk ocuk ve Genlik Yardmlama ve Dayan. Kadn Eitim Sosyal Yardm Ticaret evre zrllk Spor Sanat Medya Aile Demokrasi nsan Haklar

Erkek Say 32 17 13 13 6 26 60 6 16 18 24 8 16 12 16 27 Oran (%) 94,12% 58,62% 40,63% 92,86% 18,18% 74,29% 84,51% 54,55% 84,21% 85,72% 96,00% 80,00% 88,89% 50,00% 59,26% 67,50% Say 2 12 19 1 27 9 11 5 3 3 1 2 2 12 11 13

Kadn Oran (%) 5,88% 41,38% 59,37% 7,14% 81,82% 25,71% 15,49% 45,45% 15,79% 14,28% 4,00% 20,00% 11,11% 50,00% 40,74% 32,50%

Toplam 34 29 32 14 33 35 71 11 19 21 25 10 18 24 27 40

izelge 2: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm

Tabloya bakldnda nceki dnemde de olduu gibi faaliyet alanlarn hemen hemen te ikisinde kadnlarn etkinlii %20nin stndedir. Buna gre kadn ilgilendiren konularn ilgilenilmesinde nceki dnemde de olduu gibi yine kadnlarn aktif olmalar ile birlikte ocuk ve genleri ile ilgili konularda kadnlarn erkeklere gre daha aktif olduklar grlmektedir.

75

nceki dnemde kltrel ve dayanma faaliyetleri, evre ve medya yksek oranlara sahip iken bu dnemde d gstermektedirler. Buna karn salk, eitim, ticaret, sanat, aile ve demokrasiyi ilgilendiren konularda artlar grlmektedir. nceki dnemde de olduu gibi spor ile ilgili meselelerde kadnlarn en dk performans sergiledikleri grlmektedir.

76

1996-2000 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet gsterdikleri tm kategoriler birlikte ele alnp deerlendirildiinde STlerin bakanlarnn cinsiyet dalm u ekilde olmaktadr:

Kadn 29,42%

Erkek 70,58%

Grafik 10: 1996-2000 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm Grafie bakldnda kadn etkinliinde nemli oranda art grlmekle birlikte STlerin yaklak te biri kadnlarn inisiyatifi ile kurulduu grlmektedir. Yllara gre dalmlarna bakldnda 1996 ylnda kadn etkinliinin %23,44 grlmekle birlikte sonraki yllarda ise dalgal grafik izmektedir. Ancak 2000 ylnda %44,88 seviyesinde bir art gsterip dnemin en yksek orana sahip olmaktadr. En dk oran ise 1997 ylnda %19,18 olarak gerekleti.

77

3.4.3. 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan Sivil Toplum rgtleri 2001-2006 yllar arasnda kurulan 2120 STnn yllara gre dalm u ekildedir:

400 361 350 300 250 200 150 100 50 0 2001 2002 295

393 367 341 363

ST says

2003

2004

2005

2006*

Grafik 11: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Yllara Gre Dalm

Grafie bakldnda lkede kurulan STlerin byk bir blm bu dnemde kurulmutur. Buna gre kurulan STlerin %75,66s yani drtte son alt ylda kurulmutur. 2001 ylnda 295 ST kurulmakla birlikte 2004 ylna kadar ykselen bir grafik izdii grlmektedir. 2005 ylnda nceki ylda kurulan STlerin %86,77si kadar ST kurulup

2006 yl, Ocak-Eyll aylar arasnda kurulan STleri kapsyor.

78

ykselie getikleri grlmektedir. Buna gre STnn en ok kurulduu yl 2004 olmakla beraber en az kurulduu yl da 2001dir. Grafie gre dnemler arasnda bir yorum yapmak gerekirse, son dnemin her hangi bir senesinde kurulan STleri says ilk dnemin btn yllarnda kurulan ST saysndan bile ok fazladr. Yada son dnemin son iki ylnda kurulan STlerin says ilk on senede kurulan STlerin saysndan daha fazladr. Bu dnemdeki gze arpan artlarn nedeni o zaman lkede yaanan siyasal olay ve kararlara balanmaktadr.

79

2001-2006 yllar arasnda kurulan STlerin trne gre dalm u ekildedir:

350 300 250 200 150 100 50 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Dernek Vakf Mesleki Birlikler Federasyon Dier

Grafik 12: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Trne Gre Dalm Grafie bakldnda nceki dnemdeki grnt bu dneme de yansmaktadr. Ancak tek fark nceki dneme gre ok yksek artlardr. nceki dnemlerde olduu gibi en ok yaygn ST tr dernek grlmektedir. Dnemin ilk ylnda 246 dernek kurulmakla beraber 2004 ylna kadar ykselen grafik izdii grlmektedir. En ok dernein kurulduu yl 332 adet ile 2004 yldr. kinci en yaygn ST tr daha nceki dnemlerde de olduu gibi vakflardr. Dnemin ilk ylnda 33 vakf kurulmakla birlikte hep dalgal grafik gstermitir. Son iki ylda ise art gstermitir. En ok vakf 46 adet ile 2004 ylnda kurulmutur. En az vakf da 29 adet ile 2005 ylnda kurulmutur. nc srada ise dier kapsamna giren rgtlerdir. 2001, 2003 ve 2006 yllarnda ayn sayda (8) rgt kurulmutur. 2004 yl en ok (10) rgtn kurulduu yl olarak

80

grlmektedir. Bu dnemde 2005 ylnda kurulan partiler Ekonomik Reform Partisi ve Tacikistann Agrar Partisidir. Drdnc srada olan federasyonlar ilk iki ylda art gsterip sonraki yllarda dalgal grafik izdikleri grlmektedir. Federasyonun en ok kurulduu yl 10 adet ile 2002 yl olup en az sayya da 3 adet ile 2006 ylnda sahip olduu grlmektedir. Bu dnemde en az kurulan ST tr mesleki birlikler olup sadece dnemin ilk ve son senesinde kurulup aradaki drt senede hi kurulmamlar. Buna gre bu dnemde kurulan 2120 STnn 1823 dernek, 205i vakf, 37si federasyon, 50si dier rgtler ve 7si mesleki birliklerdir. Oran olarak baktmzda %85,99a dernekler, %9,67ye vakflar, %1,75e federasyonlar, %0,33e mesleki birlikler ve %2,36ya dier rgtlerin sahip olduklar grlmektedir.

81

2001-2006 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet alanna gre dalm u ekildedir:

nsan Haklar Kadn 6,64% 6,09% ocuk Genlik 6,87%

Sanat 3,59%

Medya 4,84%

Ticaret zrlk Yardm 4,22% 3,75% Dynma 3,68%

Sosyal Yardm 12,89%

Bilim Eitim 9,53%

Demokrasi 8,51% Salk 6,41% evre 5,15% Kltr 5,86% Aile 5,48% Spor 6,48%

Grafik 13: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Faaliyet Alanna Gre Dalm Grafie bakldnda nceki dnemlerde tm faaliyet alanlar arasnda en yksek yzdeye sahip olup ancak hep azal gsteren Sosyal Yardm amal faaliyetler 272 ST ile nceki dneme gre d gstermektedir. Bilim&Eitim ve Demokrasi konulu faaliyet alanlar art gstererek srasyla 202 ve 181 STne sahip olmakla birlikte en aktif alanlar arasnda yer aldlar. nceki dnemde yksek orana sahip olan nsan Haklar alan bu dnemde d gstererek 141 STne sahip olmu. 146 ST ile ocuk ve Genlik, 136 ST ile Salk, 128 ST ile Kadn, 124 ST ile Kltr ve 80 zrllk ile ilgili yrtlen faaliyetler dk oranda azal gsteren dier faaliyet alanlardr.

82

Buna karn ikinci dneme gre az oranla ykselen grafik izen faaliyet alanlar ise 138 ST ile Spor, 116 ST ile Aile, 110 ST ile evre, 103 ST ile Medya, 90 ST ile Ticaret, 77 ST ile Yardmlama ve Dayanma ve 76 ST ile Sanattr. Her bir faaliyet alannn faaliyet alanlarnn toplam iindeki gsterdikleri yzdesel art ve azallara ramen say olarak nceki dnemlere gre yaklak krk be kat daha fazlalatklar grlmektedir. rnein nsan Haklar amal faaliyetler 1991-1995 yllar arasnda sahip olduklar 3 STn 141e ykseltebildiler. Aile ile ilikili konular da ciddi art gstererek STn 5ten 116ya, Kadn konular ile ilgilenen ST says ise 7den 128e ykselmitir. Saylardaki bu art ikinci dnemin sonu ve nc dnemin banda yaanan sosyal ve politik gelimeler ile ilikili olduundandr.

83

2001-2006 yllar arasnda kurulan STlerin lkedeki dalm u ekilde olmutur:

Dushanbe 62,36% Sugd 7,78%

Khatlon 7,41%

Badakhshon 2,03%

Merkeze Bal Nahiyeler 20,42%

Grafik 14: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin lkedeki Dalm nceki dnemlerde olduu gibi Duanbenin ST egemenlii bu dneme de yansmaktadr. kurulmutur. Khatlon ve Sugd vilayetlerinin birbirlerine yakn olan ST rakamlar ile (srasyla 157 ve 165) lke iindeki paylarda dk yzdelere sahip olmalarna ramen nceki dnemlerdeki yzde ile drt civarlarnda grnen paylarndan yzde yedinin stne kmakla dikkate deer gelime kaydettikleri sylenebilir. Bir nceki dnemde ilk STne sahip olan zerk Badakhshon vilayeti rgt saysn 11den 43e ykselmitir. Ancak lke apndaki paynda yaklak %18e kadar dt grlmektedir. Buna gre bu dnemde kurulan 2120 STnn 1322si Duanbede

84

Buna karn ikinci byk yzdeye sahip olan Merkeze Bal Nahiyelerin vilayetinin toplamndan bile ok fazla yzdeye sahip olmakla beraber lkede kurulan STlerin bete birine sahip olduklar grlmektedir. nceki dnemde ise hemen hemen onda birine yakn bir paya sahip idiler. Merkez blgede kurulan ST says 433tr. Bu nahiyeler arasnda en ok STne sahip nahiye ise 71 ST ile Rat nahiyesidir.

85

2001-2006 yllar arasnda kurulan STlerin bakanlarnn faaliyet alanlarna gre cinsiyet dalm u ekildedir:
Erkek Say 92 97 101 44 54 137 197 75 94 69 135 54 85 71 130 102 Oran (%) 74,19% 71,32% 69,18% 57,14% 42,19% 67,82% 72,43% 83,33% 85,46% 86,25% 97,83% 71,05% 82,53% 61,21% 71,82% 72,34% Say 32 39 45 33 74 65 75 15 16 11 3 22 18 45 51 39 Kadn Oran (%) 25,81% 28,68% 30,82% 42,86% 57,81% 32,18% 27,57% 16,67% 14,54% 13,75% 2,17% 28,95% 17,47% 38,79% 28,18% 27,66%

Faaliyet Alan Kltr Salk ocuk ve Genlik Yardmlama ve Dayan. Kadn Bilim ve Eitim Sosyal Yardm Ticaret evre zrllk Spor Sanat Medya Aile Demokrasi nsan Haklar

Toplam

124 136 146 77 128 202 272 90 110 80 138 76 103 116 181 141

izelge 3: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan STlerin Bakanlarnn Faaliyet Alanlarna Gre Cinsiyet Dalm Tabloya bakldnda 11 faaliyet alannda kadnlarn etkinlii %20nin stndedir. Buna gre kadn ilgilendiren konularda nceki dnemlere gre d gstermektedir. Kadnlarn aktif olarak grldkleri ikinci alan dayanma faaliyetleridir. Sanat, sosyal yardm ve kltrel faaliyetler de art gstermektedir. Daha nceki dnemde art gsteren salk, ocuk ve genlik, bilim ve eitim, ticaret, aile, demokrasi ve insan haklar ile ilgili konularda kadnlarn etkinliklerinde d grlmektedir. nceki dnemlerde de olduu gibi kadnlarn en dk performans spor ile ilgili meselelerde sergiledikleri grlmektedir.

86

2001-2006 yllar arasnda kurulan STlerin faaliyet gsterdikleri tm kategoriler birlikte ele alnp deerlendirildiinde STlerin bakanlarnn cinsiyet dalm u ekilde olmaktadr:

Kadn 27,12%

Erkek 72,88%

Grafik 15: 2001-2006 Yllar Arasnda Kurulan ST Bakanlarnn Cinsiyetlerine Gre Dalm

Grafie bakldnda kadn orann etkinliinde nceki dneme gre d gstermektedir. Senelere gre dalmlarna bakldnda 2001 ylnda kadn etkinliinin %21,72 orannda grlrken 2004 ylna kadar hep art gstermektedir. 2004 ylnda %36,08 oranyla en yksek oranna sahip oldu. En dk oran ise 2001 ylnda gerekleti.

87

3.4.4. STlerin Trlerine Gre karttklar Sreli Ve Periyodik Olmayan Yaynlarn Dalm

Yayn Tr Blten Gazete/Dergi Bror Kitap Aratrma Grsel itsel Toplant Raporu Duvar lan

Dernek %2,34 %1,85 %52,38 %1,07 %2,14 %1,56 %1,66 %38,07

Vakf %5,52 %4,42 %37,57 %2,21 %10,49 %4,97 %8,84 %28,17

Federasyon %9,68 %37,09 %6,45 %4,84 %11,29 %30,65

Mesleki Birlikler %6,05 %6,05 %27,28 %6,05 %15,16 %6,05 %15,16 %24,25

Dier Giriimler %9,52 %14,29 %38,09 %14,29 %23,81

izelge 4: STlerin Trlerine Gre karttklar Sreli Ve Periyodik Olmayan Yaynlarn Dalm

STlerin sahip olduklar sreli ve periyodik olmayan yaynlar, bata kendi yeleri arasnda olmak zere genel olarak toplumda kendi fikirleri dorultusunda bir kamuoyunun olumasnda etkin rol oynamaktadrlar. Tabloda verilen sreli ve periyodik olmayan yaynlarn dalmna bakldnda STlerin ou periyodik olmayan yaynlara sahiptirler. Mali imkanlar erevesinde, kamuoyu oluturmak amacyla hedef kitleye ulatrlmak zere sreli yaynlar yerine brorler ve duvar ilanlar kullanlmaktadr.

88

3.4.5. Tacikistanda Uluslar aras Sivil Toplum rgtleri

sve 4,72%

Dier 7,87%

svire 3,94%

Hollanda Fransa Hindistan 3,15% 3,94% 2,36%

Rusya 11,81% Avusturya 3,15%

ABD 30,71% Kore 6,30% Kanada 3,15%

ran 4,72% Britanya 7,09%

Almanya 7,09%

Grafik 16: Uluslar aras STlerin Ait Olduklar lkelerine Gre Dalm Tacikistanda resmi olarak kurulan ilk d kaynakl ST 1993 ylnn kasm aynda, Gney Kore Cumhuriyetine ait ve iki Kore cumhuriyetlerinin birlemesini ama edinen Koreliler Dernei olmasna ramen Tacikistana giren ilk sivil inisiyatif Trkiye kaynakl elale Eitim Grubudur. Bamszln ilk yllar sava dnemi olmas nedeniyle Adalet Bakanlna resmen kayt olmayan ancak toplumun kalknmasnda nemli rol oynayabilecek kurum olan eitim kurumu ile ilgili ticari ama gtmeden yapt faaliyetler, elale Eitim Grubuna bir sivil inisiyatif olma zelliini kazandryor. Grafikten de grld gibi Tacikistanda en ok inisiyatife sahip olan lke 39 ST ile Amerika Birleik Devletleridir. Bamszlk sonras Tacikistann en yakn partneri olan Rusya ise 15 ST ile ikinci srada gzkyor. 9ar STne sahip olan Almanya ve Byk Britanyay 8 ST ile Gney Kore izlemektedir. ran ve sve 6ar STne sahiptirler. Fransa ve svire 5er STne sahip iken Hollanda, Kanada ve Avusturya 4er STne

89

sahiptirler. Hindistan 3 STne sahip olmakla birlikte 1er STne sahip lkeler ise ek Cumhuriyeti, Danimarka, talya, Japonya, Kazakistan, Kuveyt, Luksemburg, Norve, zbekistan ve Trkiye Cumhuriyetidir. Uluslar aras STler faaliyete baladklar ilk yllarda Tacikistann bulunduu sosyal ve ekonomik kriz dolaysyla, genellikle sosyal yardm amal almalar gdyorlard. Bu yardmlar yoksul ailelere nakdi ve gda yardm, binalarn onarm iin ayrlan fonlar, okul krtasiyelerin teminat iin ayrlan fonlar, saln korunmasna ynelik ayrlan fonlar vs. gibi konular kapsyordu. Son zamanlarda ise medya, insan haklar ve demokrasinin inas ve gelitirilmesi de aralarnda bulunan birok alma yrttkleri grlmektedir. En ok faaliyet gsterdikleri alanlardan biri de medya ile ilgili almalardr. Bu alanla ilgili projelerin ou uluslar aras kurulular tarafndan finanse edilmektedirler. Bu kurulular arasnda OSCE, Internews Networks, Open Society Institute, Counterpart Consortium, Eurasia Foundation v.s. grmek mmkndr. rnein OSCE 1997den beri Yerli Gazeteleri Destekleme projesini yrtmektedir. Buna gre 2001 yln bana kadar ilelere ait olan 14 yerli gazeteye, faaliyetlerini gerekletirmek iin maddi destek salanmtr. Ayrca, proje kapsamnda, 2000 ylnda Tacikistann kuzey blgesinde Sugd gazetesi ve Varorud haber ajans kurulmutur. Ayrca 27-29 Eyll 2000 tarihinde dzenledikleri Tacikistann Dersleri: atma ve atma Sonras Zamanda Kitle letiim Aralarn Rol adl konferans da nemli katklarda bulunarak katlanlar zellikle muhabirler tarafndan byk ilgiyle karland. 2000 ylnda Tacikistan hkmeti Televizyon ve Radyo Yayn kanunu kabul etti. Bu kanuna gre her vatanda kendi ama ve dncelerini yaymak iin radyo istasyonunu kurma ve yayn yapma hakkna sahip oluyordu. Bu gelimenin ardndan UNESCO ve Open Society Institute ortaklaa Asia Plus Radyosu projesine maddi destek salamlard151.

151

Abdufattoh Vohidov, Tadjikistan: Proyekti v Oblasti SMI (Tacikistan: Kitle letiim Aralar Alanndaki Projeler), CAMEL Medya Blteni, No: 13, Mart, 2001, s.17.

90

Uluslar aras STler her trl ayni ve nakdi yardmlar salamakla birlikte yerel ve ulusal kalknmada yerli STlere onlarn uyguladklar aratrmalar ve projelerine hem maddi ynden ve dzenledikleri seminerler ile tecrbe ynnden kaynaklar salamaktadrlar. Tacikistanda balca nemli Uluslararas STler ve gsterdikleri faaliyetler u ekilde olmutur152: Action Against Hunger (Ala Kar Eylem) kuruluu Khatlon Vilayetinin toplam 14 blgesinde eitli faaliyetler dzenlemektedir: Bekent, Jilikul, Kumsangir, Darband, Bokhtar, Khojamaston, Sarband, Sovetsky, Farkhor, Vose, Kulyab, Shurobod, Muminobod ve Kurgonteppa. Kurulu bu blgelerde 2 Tedavi ve Beslem Merkezleri ve yaklak 140 Ek Besleme Merkezlerini ilemektedir. Action Against Hunger organizasyonu, Khatlon Vilayetinde akut ve iddetli dengesiz beslenmenin kefi, tedavisi ve nlenmesi konusunda almalara yapan tek kurulutur. 5 ya alt ocuklar zerinde kapsaml yoklama ile onlarn beslenme durumlar zerine gzlemler yapar. 2004 ylnda AHH kuruluu yaklak 100.000 ocuk zerinde gzlemler yapmtr. Temiz su kullanm almas erevesinde de faaliyet gsteren AAH kuruluu, Khatlon vilayetinin Khuroson, ahrtuz, Kabodiyon ve Bokhtar blgelerinde 5 ime suyu ebekelerin onarmn salad. Ayrca Su Kullananlar Derneinin kurulmasna yardm edip her blgede dernein ubelerinin almasn salamt. Agency for Technical Cooperation and Development (ACTED) 1998den beri u sektrlerde faaliyet gstermektedir: tarm, mikro-finans, (topra) sulama, ime suyu salama, salk nlemleri, stmay nleme, salk eitimi, kltr, temel eitim, sosyal altyapnn rehabilitasyonu, hastalk azaltma, arazi reformu, toplum seferberlii, reme sal ve okul besleme. Yllk salanan yardmlarn miktar her yl farkl olmakla birlikte genelikle 2 milyon dolarn stndedir.

152

United Nations Office for Coordination of Humanitarian Affairs, Field Coordination Unit, Tajikistan, http://www.eurasianet.org/resource/tajikistan/links/ngotajik.html (7.11.2006).

91

Aga Khan Health Service (AKHS) kuruluu genelikle Badakhon Vilayeti ve ksmen Rat vadisinde faaliyet yrtmektedir. Millenium Kalknma Hedefleri balamnda AKHS ngilizce dili ve bilgisayar eitimi dahil, doktor, hemire ve toplum saln destekleyenleri eitmekle Anne ve ocuk bakm zerine daha ok younlamaktadr. Nitekim bu balamda 329 doktor, 1500 hemire ve 240 toplum saln destekleyen kimseler eitildi. Khorug, Darvoz, Vanj, koim ve Murgobda merkezi hastaneler kurulup tbbi faaliyetler iin gerekli tehizatlar ve nemli ilalar saland. CARANA, ticaret ve rekabet, sermaye pazarlarn geliimi, zelletirme, emeklilik reformu, kamu eitimi seferberlii, bilgi ve haberleme teknolojisi, messese kurma ve rvetle mcadeleyi ieren Kamusal Alan Reformu; mesleki danmanlk hizmetleri, muhasebe ve finansal ynetim, yetitirme ve eitim, ortak ynetim, teebbsn yeniden yaplandrmas ve mikro-finans ieren zel Sektrn Bymesi; ve yetitirme ve eitimi ieren nsan Yeteneklerinin Geliimi alanlarnda geni kapsaml danmanlk hizmetleri ve ekonomik kalknmada yeni yaklamlar sunmaktadr. 1999 ylnda kurulu, belirtilen alanlar ieren, Dnya Bankas (World Bank funded IBTA Loan) tarafndan desteklenen ve 1.773.085 dolar tutarnda olup 3 yl sren projeyi baaryla gerekletirdi. Bunun yansra, Dnya Bankas destekli zelletirme ve zel Sektrn Geliimi (proje sresi 2000-2003 yllar aras), Asya Kalknma Bankas Bor Program destekli Tacik Enerjisi (proje sresi 14 Ocak 2002 15 Aralk 2002) ve Amerikan Uluslarars Gelime Ajans destekli Eitim A (proje sresi 4 Ocak 2001 5 Ocak 2004) adl projeler toplam 10.207.683 dolara mal olup baaryla gerekletirilmitir. elale Eitim Grubu Kemal Erimez nderliinde lkenin en etin yl olan 1992de Tursunzade ehrinde at Tursunzade Mterek Tacik-Trk Lisesi ile lkede aktif faaliyete balad. lkede bulunan dier yerli okullardan verilen eitim kalitesi ynnden daha stn olan bu okullarn says 2007 yl itibariyle 1i Uluslar aras lkretim Okulu ve 6s Lise olmak zere toplam 7 okul vardr. Bu okullarn mezunlar aldklar iyi eitimle, ou yurtdndaki niversitelere kayt olma ansn buluyorlar.

92

CARITASn en byk projesi Resettlement of Refugees Kabodion (Kabodiyon Mltecilerin Yerleimi) adl almasdr. Bu alma erevesinde 1994-2000 yllar arasnda lkeye geri dnen 1200 kiiye ev yardm yapld. Ayrca 300e yakn okul, hastane ve tbbi noktalar onarld. Local Development of Muminabad (Muminabadn Yerli Geliimi) adl projesi kapsamnda yerli krsal kalknma, kurumsal gelime, ky altyaps, tarm, eitim ve yoksulluu nleme gibi alt balklar ele alnp yerel ynetimler, sivil toplum ve maddi destek salayan uluslararas kurulular kapsayan Yerli Kalknma Komitesi (Local Development Committee) kuruldu. International Foundation for Election Systems (IFES) 1999-2000 Seimleri Yardm Faaliyetleri kapsamnda siyasi partilerin eitimi, kadn adaylarn yetitirilmesi ve siyasi liderlerin yetitirilmesi iin okul projesi, yerli gzlemcilerin yetitirilmesi, seim sonras aratrmalar, demokrasi yaz okullar gibi konularda faaliyetlerde bulunmutu. MERLIN kuruluu 1996dan beri Tacikistanda faaliyet gstermektedir. Salk Bakanl ile ortaklaa alp yinelenen bulac hastalklar ve stma ile ilgili almalar yrtmektedir. Kurulu, Khatlon Vilayetindeki Bulac Hastalklar, Rat Vadisindeki Hastalk Hazrl ve lke genelindeki Roll Back Malaria (Stma) Programlar erevesinde 80den fazla hastaneye ila salama, doktorlarn eitimi, 130 laboratuarn faaliyete geirilmesi, salk eitimi, toplum seferberlikleri ve salgnlk almalar gibi faaliyetler yrtmektedir. 6 uluslaras ve 180 yerli kiiden oluan kadrosu ile Merlin Rat Vadisinde UN-OCHA nderliinde ivedi acil durum deerlendirmesi ve koordinasyonunda (REACT) nde gelen kurulutur. Tacikistandaki faaliyetlerinde Merlin kuruluu, acil durum hazrlndan gelitirme odakl inisiyatiflere kadar gibi unsurlar ieren faaliyetleri iin ECHO, FIDELIS, DipECHO ve UNFAO gibi kurululardan maddi destekler almaktadr. Eurasia Foundation of Central Asia kuruluu 6s zel Teebbsn Gelitirilmesi, 1i Yerel Ynetim ve 3 Sivil Toplum alan ile ilgili olmak zere toplam 10 proje uygulamtr. Projelerin toplam maliyeti ise 130.000 dolardan fazladr.

93

Mission East kuruluu Ocak-Temuz 2001 yl kapsamnda Kulyab, Vose, Muminobod, Khovaling ve Sovetsky blgelerinde ihtiyac olan 171.280 kiiye 3.5 milyon tona yakn gda ve zirai rnler datmnda bulundu. Ayn yl k ncesi dnemi kapsamnda ise 83.175 kiiye 1.5 milyon tona yakn gda ve zirai rnler datld. 2002 ylnda ise Khatlon Vilayetinde yaklak 190.000 kiiye gda ve tarmsal yardm yapld. 2003 ylnda ise ECHOnun desteiyle 57.000 kiiye yardm saland. Mission East almalarn gerekletirirken ECHO, DANIDA, WFP, FAO ve DMCDD gibi uluslaras kurululardan maddi destek almaktadr. Hollanda kkenli Medicins Sans Frontieres (MSF) kuruluu salk alannda faaliyet gstermektedir. Kurulu 2003 yl faaliyet program erevesinde, Tacikistann 17 blesinde psikiatrik bakm altnda bulunan hastalara destek, Rat Vadisinin 6 blgesinde Anne ve ocuk Sal ve reme Sal ve acil durum hazrlklar programlar kapsamnda 402.000 dolar harcamtr. Pragma Corporation 2000-2002 yllar arasnda Kk ve Orta Boylu Teebbsn Geliimi Projesi uygulanmtr. Open Society Institute Assistance Foundation toplumsal kalknma amal birok program yrtmektedir. Bunlardan balca nemlileri unlardr: Kltr ve sanat alannda faaliyet gsterebilecek alternative kamu sektrnn oluturulmas ve gelitirilmesine yardm salamak. Kltrel faaliyetler yrten bamsz kurulularn yasal tabanlarnn tamamlanmasn salamak ve mesleki seviye ve uzmanl arttrmak gibi faaliyetleri ieren Sanat ve Kltr Program. zellikle vilayetlerde, alternatif hkmet d kitle iletiim aralarn kurulmasn, bamszlklarn ve yasal ve finansal tabanlarnn gelitirilmesini, gazetecilerin eitilmesi ve haklarnn savunulmas ve gen neslinin kendi durumunu dnmede medyann rolnn arttrlmasn ieren Kitle letiim Aralar Program.

94

zellikle kamusal alan faaliyetlerinin az olduu blgelerde sivil toplum rgtlerinin kurulusal desteini salamak, Khatlon ve Sugd vilayetlerinde bulunan iki Bilgi ve Eitim Merkezlerinin araclyla sivil toplum ve yerel ynetimler arasnda ortaklk ve ibirliinin gelitirilmesini ieren Sivil Toplum Program. Ulusal-kltrel evreyi koruma ve gelitirme, kltrel altyapnn gelitirilmesi, demokratik sivil kltrn oluturulmas, bilimsel ve bilgi verici konferans ve seminerler araclyla modern Tacikistanda etnik aznlklarn mekan ve roln dikkate alarak ok-etnikli bir toplum ierisinde hogrnn inasn salamak gibi Etnik Aznlklar Program. Bilgi ve iletiim teknolijisinin gelitirilmesi ve onlara ulam, ders kitablarnn gelitirilmesi, eviri ve basm, ktphanelerin otomasyonu, ICT uzmanlar, yaymclar ve ktphanecilerin yetitirilmesini ieren Bilgi Program. Yasal reformlar, hukuki eitim programlarn gelitirilmesi ve uzmanlarn yetitirilmesine yardm, insan haklarnn gzetilmesini salamay ieren Hukuk Program Tacikistandaki kk ehirlerin stratejisi adl projesi, nfusu 50 binin altnda olan kk ehir ve kent yerleimlerin ynetimlerine yerel kaynaklara dayanarak srdrlebilir gelime stratejilerin oluturulmas ve yerli kk ticaretin gelitirilmesinde yardmc olmak. Tacikistanda kamu politikasnn gelitirilmesi ve Yerli meclisler vekillerinin yetitirilmesi adl projeleri ieren Yerel Ynetim nisiyatifleri Program. eitli burslar yoluyla 20 uluslararas yksek renim programlarna (Macaristan, ABD, ngiltere, Bulgaristan, Fransa, Almanya vs.) katlma olanaklar salayan Burs Program. OXFAM genellikle gda ve zirai rnler yardm salar. Bu kuruluun faaliyetleri

kapsamnda Khatlon vilayetinin Bekent, Temurmalik, Vose ve Kulyab blgelerinde ihtiyac olan kiilere geimlerini salamak iin eitli gda, tarm aletleri ve tarm kullanm danmanl yardmlar yaplmtr. Kurulu ayrca Temiz Suyu Kullanm faaliyetleri erevesinde ayn blgelerde yaayan 70.000 kii faydalanmtr. OXFAM Yoksullua

95

Kar Eyleme Global ar Program erevesinde hkmet evrelerini etkilemek amacyla kampanyalar, seminerler ve aratrmalar dzenlenmiti. Save the Children Fund (UK) 1994ten beri faaliyet gstermektedir. Yardm malzemelerin datm ve sava zamannda geimini yitiren ail eve topluluklarn rehabilitasyonu yaplan almalara arasndadr. 1994-1999 yllar arasnda 4.000den fazla ev halkna dorudan yardm salanmt. 2000 ylndan veri kurulu temel eitim, ocuk koruma ve katlm ile ilgili topluluk ve STlerle almaktadr. Tacikistann 12 blgesinden toplam 102 ilkokul ve 6 ana okula eitim kalitesinin arttrlmas ynnde yardm salanmtr. Her blgede ocuk kulpleri ve toplum merkezleri kurulmutu. Shelter for Life International (SFL) Sava zamannda lkeyi terketmek zorunda kalp ancak sonradan geri dnen iki binden fazla kii iin Khatlon, Sugd ve Badakhon vilayetlerinde toplam 125 kyde yaklak 400 ev ina edildi. 1995-2001 yllar arasnda farkl seviyelerde gerekletirilen bu projelerin toplam maliyeti yaklak 6 milyon dolar olup bata UNHCR, UNDP, Dnya Bankas, TASIF, DF, Global Partners, UN-WFP, USAID ve Habitat for Humanity gibi uluslar aras kurulular maddi destek saladlar.

96

DEERLEND RME Tacikistan Cumhuriyetinin Sovyetler Birliinden kopuunun ilk be yl, 1991-1995 yllar Kriz Yllar olarak saylmaktadr153. nk 1980lerin sonunda dalma sinyalleri veren Birlik, yksek orandaki isizlik ve enflasyon olmak zere birtakm olumsuzluklarla mcadele veriyordu. Bat yanls demokratik Rus sekinlerinin serbest piyasa ekonomisi yoluyla hzl bir modernlemeye gemek iin Orta Asya Cumhuriyetleri ykn stnden atmak istemesi Sovyetler Birliinin paralanmasnn gerek nedenidir154. Bamszlnn kazanldktan sonra ilk be ylda kurulan STlerin yllara gre dalmlarna bakldnda ilk iki senede art eklinde kurulduktan sonra ciddi bir azal yaamaktadrlar. Bunun sebebi ise 1992 sonbaharnda lkede patlak veren Savadr. Ondan sonraki yllarda sert atmalarn kesilmesiyle ancak savan yine de devam etmesiyle STlerin saysnda artlar grlmtr. Eyll 1994 tarihinde, ift meclisli bir yasamann oluturulmas, Bakanlk sresinin 5 yldan 7 yla karlmas ve dini temelli siyasi partilerin merulatrlmas konularnda anayasa deiikliklerini ieren ve nerilen anayasa deiikliklerini semenlerin %72si desteklemitir. Semenlerin %92si bu referanduma katlmtr. Yaam standartlar, enflasyon nedeniyle eriyen tasarruflar sonucunda dmtr. Sosyal gvenlik ktlemiti. Fakir ile zengin arasndaki aralk ve krla kent arasndaki boluk, zellikle SSCBnin zamannda gsterdii ilerlemelerle vnd salk hizmetleri ve eitimde sbvansiyonun yokluu, ekonomik d, siyasi kargaa ve silahl atma tarafndan etkilenmilerdir155. Bu dnemde Spor alann yzdesinin byk olmas SSCB zamannda bu alana ok nem verip byk yatrmlarn yaplmas ile ilikili olduu sanlmaktadr. Dolaysyla
153

uhrat Sultonov, Respublika Tadjikistan: Politieskoye i Ekonomieskoye Vzaimodeystviye s Turtsiyey i Tsentralnoaziatskimi Stranami (Tacikistan Cumhuriyeti: Trkiye ve Orta Asya Cumhuriyetleri ile Siyasi ve ktisadi birlii), RAGS, Moskova, 2006, s.61. 154 Devendra Kaushik, Orta Asya Cumhuriyetleri: 10 Yllk Bamszlk Dneminin Bilanosu, Avrasya Etdleri, Ed. Mustafa Ylmaz, Say: 20, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Yayn, Ankara, 2001, s.4. 155 Bruno De Cordier, The Southern Ex-Soviet Republics After One and a Half Decade of Independence: From Transition Societies To Neo-Developing Countries?, Avrasya Etdleri, Yl: 11, Say: 27-28, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Yayn, Ankara, 2005, s.24.

97

federasyonlarn byk ounlu bu dnemde kurulmutur. Bunun yan sra kltrel faaliyetlerindeki art ise bamszlk ncesi aydn kesimlerin bu alana ok ynelmesi ve bir adan milli kimliin olumasyla birlikte bamszln kazanlmasnda nemli rol oynamas ile ilikilidir. savan meydana getirdii maddi hasar sebebiyle bata uluslar aras kurulular ve yerli sivil toplum rgtlerin ou sosyal yardm amal faaliyetlerde bulunuyorlard. Demokratik deerlerin tam olarak oturtulamad bu dnemde demokrasi, insan haklar ve medya faaliyetleri en az faaliyet gren alanlar olarak grlmtr. Sovyetler dneminde de olduu gibi bamszlk sonras, yetersiz de olsa hizmetlerin en iyi ekilde sunulduu blge olmas, sava sonras ykmn byk paralarndan biri olan Duanbenin onarlmas ve ayrca bakent olmas nedeniyle STlerin byk ounluu bu ehirde kurulmutur. Kurulan STlerin bakanlarnn sosyal durumlarna baklnca nemli gelimeler gze arpmaktadr. Baz faaliyet alanlarnda kadnlarn erkekler ile ba baa inisiyatife sahip iken toplamda nemli bir yzdeye sahiptirler. STlerdeki geliiminin ikinci dnemini kapsayan 1996-2000 yllarna baklnca, sert atmalarn bitmesi ancak i savan yinede devam etmesiyle STlerin saysnda art gzlenmektedir. zellikle dnemin son iki ylnda nemli gelime gze arpmaktadr. Bunun nedeni ise yetersiz olan 1990 yl kanunun yerine Mays 1998 ylnda dzenlemeye gidilerek Toplumsal rgtlenmeler hakknda yeni yasann kabul edilmesidir. Bata Open Society Institute, ACTED, CARANA ve MERLIN rgt olmak zere uluslar aras kurulularn desteiyle dzenlenen eitli projeler ile yerli sivil toplum rgtleri kadn, eitim ve saln yan sra demokrasi, insan haklar ve medya alannda almalarn arttrdlar. Devletin belirli alanlarla ile ilgili yaplan almalar da o alann gelimesine etki etmitir. 10 Eyll 1998 tarihinde Tacik hkmeti tarafndan 363 nolu 1998-2005 yllar arasnda kadn stats ve rolnn ykseltilmesi ile ilgili ulusal hareket plan kabul edildi. Bir sene sonra 3 Aralk 1999 tarihinde Tacikistan Cumhurbakan Emomali Rahmonov tarafndan

98

Toplum iinde kadn rolnn ykseltilmesi karar alnd. Bu karara bal olarak btn bakanlk ve idarelerde ynetici yardmclar olarak ileri iyi derecede organize edebilen ve iyi tecrbeye sahip kadnlar atand. Buna bal olarak idari grevlerde kadnlarn artmasyla erkek egemenlii sona ermi durumundayd. Sadece 2000 ylnda bakanlk ve kamu kurulularnda idari mevkilerde 10 kadn atanmt156. Bu gelimeler kadn inisiyatifinin gelimesini etkilemiti. Nitekim 2000 ylnda kurulan STleri bakanlarnn sosyal statlerine bakldnda hemen hemen ba baa bir aktiflik sz konusudur. Bar anlamasnn imzalanmasyla birlikte i savan resmen sona erdii bu dnemde STlerin bakent dnda, zellikle de savan youn olarak yaand Merkeze Bal Nahiyelerde oaldklar grlmektedir. Bu nedenle zellikle yerli kalknmay ama edinen projelerin oalmas sz konusu olmutur. ST geliimindeki son aamay kapsayan 2001-2006 yllarnda ise nceki dnemlerde grnen yksek yzdeler grlmemektedir. Bu gelime dier alanlardaki artlar ile ilikilendirilebilir. Open Society Institute eitim ubesi, Uluslar aras IREX Kuruluu, Uluslar aras Eitim Fonunun katklaryla STleri ulusal eitim sistemine katkda bulunabilecek projelerin ve yurtdna renci gnderme projelerinde desteklemeleri bu alann giderek artan grafik izmesine sebep olmutur. Bunun yan sra seilme sisteminin gelitirilmesi ve krsal kesimlerden balama demokratik deerlerin yaylmasn ama edinen almalar demokrasi faaliyetlerin hep ykselen grafik izmesine neden olmutur. Bu dnemdeki artn nedenleri arasnda ilki 2001de olmak zere ve 2004 yllarnda hkmet ve ST temsilcileri arasnda geen grmeler sonucunda kayt cretlerin 4 kat indirilmesi ve 1998 ylnda Toplumsal rgtlenmeler hakknda kabul edilen yeni yasadr. Ekonomik anlamda krizlerin halen devam ettii dnemde kayt cretlerinde indirime ve Sovyetler dnemine ait ve yetersiz olan 1990 yl yasann yerine yeni yasal dzenleme erevesinde STlerin kurulmasna gidilmesi ile yeni zgrlkler tannyordu. Ayrca 2002 ylnda USAID ve Counterpart Consortium gibi uluslar aras kurulularn maddi
156

ECE/UNDP, Gender Statistics for Policy Monitoring and Benchmarking, Country Report: Tajikistan, No: 18, Italy, October, 2000, s.29.

99

desteiyle Tacik STleri tarafndan dzenlenen Sosyal Ortaklk stikrarl Gelime Uruna adl konferansta bir araya gelen lke bakan ve ST temsilcilerin bir araya gelmeleri de STnn geliiminde nemli katklara sahiptir. Nitekim bu konferansta toplumun geliimini ilgilendiren sosyal meseleler tartlp gelecekte ulusal ve yerli kalknmada hkmet ile ST arasndaki olas ortaklklar ele alnd. Tacikistanda faaliyet gsteren ulusal rgtlerin almalarna baklnca nemli gelimelerin yaandn grmek mmkndr. savala birlikte gelen eitli sosyal ve ekonomik alkantlar birtakm STlerin dier rgtlere gre daha ok n plana kmalarn salamtr157. rnein krsal kesimlere daha ok organizasyonel ve teknik yardmlar salayan Diyalog-Alyans Dernei, kadnlara kendi ticaretlerini kurmada yardm eden Cinsiyet ve Gelime Dernei, tp ve salk alannda gsterdii faaliyetlerle n plana kan Odamiyat Dernei, Gelenek ve adalk Kadn Dernei, Modar Dernei, niversite Eitimine Sahip Kadnlar Dernei, Bilim Kadnlar Dernei, Rafokat Kadn Merkezi, Cahon Dernei, demokratik sreler ierisinde gen fikir ve inisiyatiflerin nde gelen kurulular olan Genlik ve Uygarlk Enstits, Gen Hukukular Dernei, Genlik Evi, kltrel almalaryla n plana kan Oli Somon Vakf, Tacikistan zciler Dernei, evre ile ilgili faaliyetleriyle n plana kan evreyi Koruma Genlik Grubu Dernei, Tacikistan Bamsz Hakimler Dernei ve Sivil nisiyatiflere Destek Vakf onlardan bazlardr. rnein Eyll 2005 ylnda Modar Dernei Avrupa Komisyonu ile ortaklaa dzenledikleri nsan Ticaretine Kar Ulusal Hareket Eylemi balkl konferansta eitli mesleklerden uzmanlarn bir araya gelmesini salayp hkmet evrelere nemli fakir danmanlklar saladlar. Ayrca daha nceki senelerde UNIFEM, OSCE, OSI, IOM, PRI ve ABA gibi uluslararas kurulular ile ortaklaa dzenledikleri Tacikistanda Kadn ve ocuk Kaakl Sorunu, Tacikistanda Hapishane Reformu adl konferanslar ve Seim Srecinde Genlerin Rol adl forum da siyasi evreler zerinde nemli etkiler
Aurboy momov, Stanovleniye i Razvitiye Nepravitelstvennikh Organizatsiy v Tadjikistane (Tacikistanda Sivil Toplum rgtlerinin Ortaya k ve Geliimi), Jurnal zvestiya Akademii Nauk Respubliki Tadjikistan (Tacikistan Bilim Akademisi Haberleri Dergisi), No: 2, 1996, s.21.
157

100

brakmt. Nitekim Modar Derneinin organize ettii Maclisi Oli Vekilleri, Cumhuriyet Savcl, Yksek Mahkeme ve leri Bakanlnn idari kadrolarndan oluan uzman kadrosu grubunun almas sonucu Tacikistan Cumhuriyeti Ceza Kanuna 130uncu madde olarak nsan Ticareti maddesi eklendi 2000 ylnda kurulan ve son yllarda evre ile ilgili nemli almalar yapan evreyi Koruma Genlik Grubu Dernei de dzenledii faaliyetlerle topluma nemli katklar salamt. Genellikle lkenin kuzey blgesinde daha ok aktif olan dernek, evre yaz okullar, orta ve yksek renim rencilerin ilgili konularda eitim grdkleri eitim merkezleri ve ekoloji okulu, ilgili televizyon programlar ve ksa metrajl belgeseller ve bilgilendirme amal brorlerin datlmas gibi faaliyetleriyle kamunun olumlu tepkisini ekmeyi baarabilmitir. Tacikistann en kkl derneklerinden biri olan niversite Eitimine Sahip Kadnlar Dernei de zellikle kadn alannda yapt almalarla toplumsal gelimede nemli paya sahiptir. UNESCO ve UNICEF ile ortaklaa gerekletirmi olduu Kzlarn Eitimi ve Yetikinlerin Eitimi adl projeleri, Kadn haklar bilgisi ve kadn sorunlarnda kadn ve aileden sorumlu kurulularn rol, mr boyu eitim eitlik ve gelimeye yoldur ve "Evlenme ve Aile" adl konferanslar ve toplum iinde kadnn rolu, insan haklar, eitim ve eitli konularda yrtt alma ve zm ierikli aratrmalaryla toplumsal yaama nemli katklar salamtr. Bunlardan bazlar Ail eve Ceza Kanunlarna yaplan dzenlemeler, Mesleki Yksek renim ile ilgili yasas (Tacikistan Cumhuriyeti Anayasas 3. maddesi), Yksek retim Kurumlarna kzlarn kontenjann ieren yasal dzenlemesi, Eit hak ve frsatlar ve Aile ii iddete kar sosyal ve hukuki koruma yasalarnn kabul gibi nemli katklardr. Cinsiyet ve Gelime Derneinin dzenledii faaliyetler erevesinde son dokuz ylda be binden fazla kadna kendi iini kurmak iin eitli borlar salanmt. Nitekim bu balamda balk ve hayvanclk, pamuk, meyve ve sebze yetitirme, hal retimi, gda,

101

porselen yemek malzemeleri gibi konularda yaplan projelerde nemli artlar grlmt158. Ancak, BDTdeki baz cumhuriyetlerde yaanan renkli devrimlerden sonra Tacikistan hkmeti STlerin faaliyetlerinden endielenip onlar stndeki kontrol salamlatrd. Onlarn daha effaf olmalar istendi. Toplumsal rgtler Kanunununda madde deiikliine gidilerek STlerin kaytlarn stlenen organlarn denetimleri salanmt. Buna gre devlet organ tarafndan istendii zaman, toplumsal kurulular rgt iinde alnan kararlar, eylemler ve temsil edilen kiiler hakknda bilgiler vermeleri gerekirdi. Bunun sonucunda ynetmelik ve yrtlen faaliyetler arasndaki farklar ve zamannda faaliyet raporlarnn teslim edilmemesi nedeniyle mahkemeler kurulmutu. Baz kurulularn kayt talepleri reddedilmiti. Uygulamaya geildiinin ilk drt ay zarfnda Adalet Bakanl Sugd Vilayeti ubesi, insan haklar alannda faaliyet yapan Fergana Vadisi Hukukular dernei dahil 8 dernein kaytlarn kabul etmedi. Kayt iin ret cevab alan lke iindeki ifade zgrln savunulmas ve demokrasinin gelitirilmesi gibi amalar olan iki Amerikan rgt Freedom House ve National Democratic Institute de vard. Nisan aynda D leri Bakanl tarafndan lkede bulunan diplomatik misyon ve uluslar aras kurulular temsilciliklerine gnderilen mektupta, Tacik siyasi partiler, K Alar ve STlerin temsilcileri ile temaslarnn tarih ve amalarnn Bakanla nceden haber verilmesi istenmiti. Bakanla gre baz siyasi parti, K A ve ST temsilcileri d kaynakl hkmet veya uluslar aras kurulularn desteiyle Tacik hkmetinin yrtt politika hakknda yanl bilgilerin yaylmasn salayabilir. Yaanan bu gelimeler Kitle letiim Aralarna da yansmt. Mart aynda Krgzistanda meydana gelen siyasi tedirginliklerinden dolay kayt iin bavurulan 30 bavuru

158

Valentina Kasimbekova, Nepravitelstvenniye Organizatsii Tadjikistana Razrastayutsya, No m Ne Kvatayet Politieskoy Zakalki (Tacikistandaki Sivil Toplum rgtleri Bymektedir) , IWPR Report, No:12, October, 2005, s.18.

102

incelemeye bile alnmamt159. Nitekim 2005 ylnn ilk yarsnda kayt olan tek gazete Millat gazetesi olmutu. Bu gelimelerin ardndan Tacikistan hkmeti Toplumsal rgtlenmeler hakknda yeni kanun tasarsn dzenledi. Bu kanun tasars bir nceki kanundan farkl olmakla birlikte ilk defa toplumsal sipari, kurucular, rgtlerin yeleri ve faaliyetlere katlanlar gibi terimler eklendi. STlerin haklar geniletildi, ayr bir madde STlerin giriimcilik faaliyetlerine ayrlmtr. Sivil rgtler hakknda dzenlenen yeni kanun tasars nc sektrden byk tepki ald. nc sektr adna konuan Abduzarif Mukhtorov Dushanbe Yurtta Topluluu Destek Merkezi Hukuk Danman, bu tasarnn Tacikistanda faaliyet yrten sivil toplum rgtlerin yararna olmayp onlarn geliimini nleyecei grndedir. Ona gre hkmetin, STlerin daha effaf olmalar amacyla dzenlenen kanun tasars ile devlet organlarn ST faaliyetlerin stnde sk bir kontrol sz konusu olmaktadr. Nitekim buna bal STlerin kayt srasnda ciddi sorunlarla karlap faaliyetlerin snrlandrlmas ve hatta kapatlma sorunu ile kar karya kalnabileceini ifade ediyor. Buna karn tasarya olumlu bakanlar da var, nitekim Dnya Uruna sivil toplum rgtnn bakan Timur drisov, tasarnn olumsuz ynlerinin daha az olduunu ve bunlarn STlerin faaliyetlerini snrlandrmayacan belirterek nemli olan bu kanun tasars erevesinde devletin inisiyatif gruplar tanmas olduunu ifade ediyor. Buna karn hkmet tarafndan nc sektrden gelen tepkilere herhangi bir cevap gelmedi. Hkmet szcsne gre, bu tasar daha Mecliste grlmedii iin imdilik herhangi bir aklama yapmann zaman deildir160.

Rustam Nazarov, Tadjikistan Zatyagivayet Uzdi Na SMI (Tacikistan K Alarn Sktrmaktadr), IWPR Report, No:380, May, 2005, s.7. 160 Rahmon Boltaev, Strasti Po NPO (ST Tutkusu), Oazis Dergisi, No: 7, Say: 27, Nisan, 2006, s.5.

159

103

SONU Batya zg bir kavram olarak ortaya kan ve gelien sivil toplum kavramnn kkeni Antik Yunana kadar gitmektedir. Bununla birlikte 1980li yllardan sonra liberal eilimlerin artmas ve 1990l yllarn banda Dou Avrupa ve Sovyetler Birliinde grlen demokrasiden yana rejim deiiklii, sivil toplumun en ok tartlan kavramlardan biri olmasn salamtr. Kavramn tarihsel geliimine bakldnda, tanmlamalarda hep devlet kavram ile yan yana olduu grlmektedir. Bata onunla ayn anlam tamakla birlikte zamanla ayr bir konuma sahip olmutur. Bilgi toplumuna gei ile birlikte kresellemenin ivme kazanmas sivil toplumun btn toplumlarda gelimeye balamasn salamtr. Demokratik deerlerin yayld bir toplumda gl sivil toplumun varlndan sz etmek mmkndr. nk sivil toplum rgtlerinin etkileim ierisinde bulunduklar toplumda olmas gerektii gibi kendi iindeki demokratik yaplar devletle ilikilerinde, zerkliklerini kazanarak oulcu yaplarnn korunmas ve kendilerine kar sorumlu bir ynetim anlaynn yerlemesi bakmndan da byk bir nem tamaktadr. Gnmzde sivil toplum rgtleri ilgi alanlar ve etkileri ynnden olduka geni bir yelpazeye hakim olan rgtlerdir. STler sahip olduklar esnek yap ve hareket kabiliyeti nedeni ile karlalan problemler karsnda etkin zmler getirebilmektedirler. Bu zellikler onlara ayn zamanda bilgiyi etkin bir ekilde toplama, ynetme ve yayma becerisine sahip olmalarn salamaktadr. Dzenledikleri forumlar, seminerler, protesto eylemleri, konferanslar, yaptklar yaynlar ve medyayla kurduklar ilikiler nedeniyle fikirlerini etkin bir ekilde savunma, yayma ve kamuoyu oluturmak birlikte siyasal sistemi etkileme yeteneine de sahiptirler. STlerin sahip olduu byle bir avantaj doru bir ekilde kullanld takdirde olduka nemli etkiler meydana getirebilecek zelliktedir. Toplumun yanl ve maksatl bilgilendirilmesi ve ynlendirilmesi, yerli veya yabanc kar gruplarnn amalarna hizmet edecek ekilde

104

kamuoyu oluturulmaya allmas iin STlerin kullanlmas gibi yanl ekilde kullanlmas ise nemli sorunlara yol aabilmektedir. Gnmzde STlerinin faaliyetleri ve toplumsal yapya katklar asndan

deerlendirildiinde gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda byk farkllklarnn bulunduunu sylemek mmkndr. Gelimi lkelerde bir ok siyasi ve sosyal olaylarn (1789 Fransa Devrimi, Sanayi Devrimi, 1848 Devrimleri) yaanmas ile birlikte toplumsal altyapnn olumas gnmz STlerin etkinliklerini byk lde amalarna uygun bir biimde yrtmelerini salamtr. Gelimekte olan lkelerde byle bir altyapnn bulunmay STlerin etkinliklerini olumsuz ynde etkileme ihtimalleri yksektir. Tacikistanda sivil toplumun geliimini de bu erevede deerlendirmek gerekir. Bamszlk ncesi toplumda ortaya kan eitli toplumsal inisiyatifler ve halkalarn faaliyetleri modern anlamda sivil toplum rgtlerin ncleri olarak karmza kmaktadrlar. Merkeziletirilmi kontrol sisteminin oluturduu finansal, devlet kurulularn tekeli, gvensizlik ve rvet gibi birtakm engellere ramen toplumsal inisiyatifler bamszln kazanlmasndan sonra da etkinliklerini srdrmekten vazgemediler. Ancak lkenin iinde bulunduu ekonomik durum onlar maddi ynden ya devlete ya da uluslar aras kurululara baml olmalarn salamtr. Tablolardan da grld Tacikistanda sivil toplum rgtlerinin be balk altnda rgtlendikleri grlmektedir. lkede sivil toplum rgtlerinin en yaygn ekli derneklerdir. kinci en yaygn rgtlenme biimi ise vakflardr. Tacikistanda sivil toplum rgtlerinin ortaya kmasnda, lkenin gerek Sovyetler Birlii heyetinde gerekse birliin daldktan sonra iinde bulunduu sosyal ve ekonomik artlar ve rejim deiiklii balamnda lkenin uluslar aras arenada tannmakla birlikte yabanc kaynakl inisiyatiflerin deneyimlerine ak oluu nemli rol oynadklar grlmektedir. 1992-1997 yllar arasnda yaanan savan ardndan brakt 100 binden fazla l, 25 bin yetim ve on binlerce ev yknts eklindeki manzara da sivil toplum rgtlerinin geliiminde nemli katkya sahiptir.

105

STlerin faaliyetlerine bakldnda ilk senelerde iki veya faaliyet alannn toplam iinde yksek yzdelere sahip iken sonraki yllarda giderek dmektedirler. Bunun sebebi ise dier faaliyet alanlarnn giderek ykselen grafik izmeleridir. zellikle i savan neden olduu eitim, salk ve aile gibi alanlarn ktlemesine uluslar aras kurulularn destei ve yerli rgtlerin inisiyatifi ile onarlmas eklindeki zm bu alanlarn gelimesine sebep olmutur. nsan haklar almalarndaki dalgal performans ve medyadaki ok dk orandaki gelimeler, Sovyetler sistemine ait ve halen yrrlkte olan 1961 yl Ceza Kanununun uygulanmas ile ilikilidir. Sert kararlar ieren kanun bu alanlarn gelimesini nlemektedir. STlerin lke iindeki dalmlarna bakldnda ise orantsz bir dalm grlmektedir. Toplam nfusun %13,69unu barndran bakent STlerin %79,43ne sahiptir. lkenin en kalabalk iki vilayeti olan Sugd ve Khatlon ise STlerin srasyla %4,78 ve %3,88ine sahiptirler. Nitekim bu orantsz dalm ehirlere de yansmtr. STlerin ou Duanbe, Rat, Hisar, Hujand, Kulob, Kurgonteppa ve Khorug gibi byk ehirlerde toplandklar grlmektedir. ST bakanlarnn cinsiyet dalmlarna bakldnda ise kadnlarn oran % 27,40tr. Bu nemli gelime ile birlikte baz faaliyet alanlarndaki giriimcilik asndan kadnlarn erkekler ile ba baa inisiyatife sahip iken toplamda nemli bir yzdeye sahiptirler. Bu durum Tacikistanda sivil toplum alann erkein alan olarak kabul eden kadn ise kendi zel alanna kapatan anlayn aldnn bir gstergesidir. Bylece kadnlarn lkenin kalknmasnda aktif rol almalar gereklemi oluyor. rnein, 2005 parlamento seimlerinde Maclisi Olinin alt tabakas olan Maclisi Namoyandagon (Temsilciler Meclisi)a seilen 71 kiinin 11i bayandr. STlerin kamuoyu oluturma srecinde kullandklar aralara bakldnda ok gl mali yapy gerektiren sreli yaynlar yerine mali imkanlarn izin verdii peryodik olmayan yaynlar kullanmaktadrlar. En yaygn yayn brorn olduu grlmektedir.

106

Son iki senede BDT cumhuriyetlerde yaanan siyasi tedirginlikler sonucu Tacikistanda STlerin faaliyetleri tartlmas ve Toplumsal rgtlenmeleri hakknda yeni kanun tasarsnn Meclise sunuu tartma gndeminin ana konularndan birini oluturduu gzlenmektedir. Ancak Tacikistandaki nc sektr ile devletin STlerin faaliyetleri zerinde tartmalaryla kar karya gelmesi konusunda lke komular ve dier eitli konularda ibirlii iinde olan ortaklara baklnca Tacikistann slubu nispeten yumuak olduu sylenebilir. yle ki, kentleme oran %25 daha fazla ve yaklak 30 kat byk bir bteye sahip ve eitli alanlardaki gelimilii ile Orta Asyann gzdesi olan Kazakistanda da yerli sivil toplum rgtleri ile mcadele etmek iin maddi kaynak salayan uluslar aras sivil toplum rgtlerinin faaliyetlerini sk kontrol altnda tutmaya alt. Ancak devletin bu tutumu kitle iletiim aralarnda ok ciddi tartmalara yol amt. Kentleme oran %9 daha fazla ve Tacikistann komu lkesi olan zbekistanda ise, hibir tartma veya kanun tasarsna gerek duymadan iktidarda olan rejimin politikalarna uygun faaliyet etmeyen sivil toplum rgtleri, vergi kaakl ve finansal sulamalar gibi ekonomik temelli eitli nedenlerle kapatlmaktadrlar. Bu durum yakn gelecekte bu lkede son uluslar aras rgtn faaliyeti de durdurulur mu acaba? sorusunu akla getirmektedir. Tacikistann zellikle ekonomik konularda en byk orta olan Rusyada ise durum daha da ilgintir. Hkmetin son ifadelerine gre artk devlet kendisi toplumun hak savunucu rgtlerinin faaliyetleri iin eitli fonlar ve maddi kaynaklar salayacaktr. Bu da devlet, kendisini eletirmek iin rgtlere nereye kadar maddi destek salar? sorusunu akla getirmektedir. Yakn ve komu lkelerdeki sivil toplumun ve rgtlerin faaliyetlerinin durumu byle olunca Tacikistandaki durumun kanun tasarsnn Meclise sunuu ncesi, zellikle de tasarnn nc sektrn eletirileri ve nerilerine ak oluu ile, gayet doal olduu sylenebilir.

107

KAYNAKA

Kitaplar ACAR, Muhittin, Devlet-Sivil Toplum Kurulular ukurayr, izgi Kitabevi, Konya, 2003 ARASLI, Oya, Adaylk Kavram ve Trkiyede Milletvekili Adayl, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1972 ASIMOV, M. Tajikistan, Novosti Pravda Press, Moscow, 1987 BECKMAN, Bjrn, Explaining Democratization: Notes On The Concept Of Civil Society, Civil Society, Democracy and The Muslim World, Ed. Elizabeth zdalga ve Sune Persson, Curzon Press, Ricmond, 2002 CALMAN, Leslie J. Toward Empowerment: Women And Movement Politics In Inda, Oxford: Westview Pres, England, 1992 CAMERON, I. Mountains of the Gods, Washington, Fact on File, 1984 CORSINO, Daniel, Uluslar aras birliinde STlerin Pay, Sivil Toplum rgtleri: Neoliberalizmin Aralar m, Halka Dayal Alternatifler mi?, ev. Ik Ergden, Demokrasi Kitapl WALD Yayn, stanbul, 2001 AHA, mer, Akn Devletten Sivil Topluma, Genda Kltr, stanbul, Mays, 2000 AM, Esat, Siyaset Bilimine Giri. 8.Bask, DER Yaynlar, stanbul, 2002 UKURAYIR, M.Akif, Siyasal Katlma ve Demokrasi, 2.Bask, izgi Kitabevi, Konya, 2002 likilerinin Analizi: Alternatif

Yaklamlar, Kresel Sistemde Siyaset Ynetim Ekonomi, Ed. M.Akif

108

DIAMOND, Larry, Demokrasinin Paradoksu, ev: Mehmet Turhan, Demokrasinin Kresel Ykselii, Ed. Larry Diamond ve Mare F.Plattner, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1995 DOAN, lyas, zgrlk ve Totaliter dnce Geleneinde Sivil Toplum, Alfa Basm Yaym, stanbul, Aralk, 2002 _______, lyas, Sivil Toplum, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002 DRUCKER, Peter F.Yeni Gerekler, ev: Birtane Karanak, 5.bask, ibankas yaynlar, Ankara, 1996 ERDOAN, Mustafa, Liberal Toplum Liberal Siyaset, 2.Bask, Siyasal Kitabevi, Ankara, Ekim, 1998 GHAFUROV, Bobojon G. Tojikon Tarikhi Kadim va Asri Miyona, rfon Pres, Duanbe, Cilt: 2, 1989 GEVGEL L , Ali, Trkiyede Yenileme Dncesi, Sivil Toplum, Basn ve Atatrk, Balam Yaynlar, stanbul, 1990 GIDDENS, Anthony, nc Yol Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilii, ev. Mehmet zay, Birey Yaynclk, stanbul, 2000 GNEL, Aydn, nde Gelen STKlar, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, 1998 HOBBES, Thomas, Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1992 ISPAHANI, M., Roads and Rivals: The Politics of Access in the Borderlands of Asia, Taurus Press, London, 1989

109

KEANE, John, Demokrasi ve Sivil Toplum, ev. Nemci Erdoan, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994 _________, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, ev. Levent Kker ve dierleri, 1.Bask, Yedi Kta Yaynlar, Ankara, Mays, 2004 KING, John, Noble, J. ve A.Humphreys, Central Asia, A Lonely Planet Travel Survival Kit, Lonely Planet Publications, Oakland, 1996 MERINDLE, J.W. The Invasion of India by Alexander the Great, Indus Publications, Islamabad, 1986 NAZAROV, T.N. Tadzhikistan: Ekonomieskiy Rost, Sotrudniestvo (Tacikistan: birlii), UI MID RT, Dushanbe, 2004 NELSON, P.J., The World Bank and Non Governmental Organizations, Mac Millan Press, London, 1995 ZTAN, Bilge, Tzel Kiiler, 4.Bask, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001 PATEMAN, Carole, Kardeler Aras Toplumsal Szleme, Sivil Toplum ve Devlet Avrupada Yeni Yaklamlar, Ed. John Keane, 1.Bask, Yedi Kta Yaynlar, Ankara, Mays, 2004 PAUL, Samuel, Governments And Grossroots Organizations: From Co-Existence To Collaboration, Strengthening The Poor: What Have We Learned?, Ed. John P.Lewis, Oxford Transaction Books, London, 1988 POGGI, Gianfranco, Modern Devletin Geliimi, ev. .Kut ve B.Toprak, 2.Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002 RASHEED, A., Orta Asyann Dirilii, Kurti Matbaaclk, stanbul, 1996 ntegratsiya i Regionalnoe

ktisadi Kalknma, Btnleme ve Blgesel

110

___________, Special Report on Tajikistan, Herald Press, Karachi, Kasm, 1992 RICE, T.Talbot, Ancient Art of Asia, Praeger Pres, Washington, 1965 SAMPSON, Steven, The Social Life of Projects: Importing Civil Society To Albania, Civil Society Challenging Western Models, Ed. Chriss Hann and Elizabeth Dunn, Routledge, London, 1996 SARIBAY, Ali Yaar, Siyaset, Demokrasi ve Kimlik, Asa Kitabevi, Bursa, 1998 ___________, Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, Global ve Yerel Eksende Trkiye, Alfa Yaynlar, stanbul, 2000 ___________, Postmodernite, Sivil Toplum ve slam, Alfa Yaynlar, stanbul, 2001 SAVRAN, Glnr, Sivil Toplum ve tesi, Alan Yaynlar, stanbul, 1987 SCHMIDT, Manfred G, Demokrasi Kuramlarna Giri, ev. M.Emin Kkta, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001 SULTONOV, uhrat, Respublika Tadjikistan: Politieskoye i Ekonomieskoye Vzaimodeystviye s Turtsiyey i Tsentralnoaziatskimi Stranami (Tacikistan Cumhuriyeti: Trkiye ve Orta Asya Cumhuriyetleri ile Siyasi ve ktisadi birlii), RAGS, Moskva, 2006 AYLAN, Gencay, Demokrasi ve Demokrasi Dncesinin Gelimesi, Ankara: TODA E nsan Haklar Aratrma ve Derleme Merkezi, 1998 TAKENT, Sava, nsan Haklarnn Uluslar aras Dayanaklar, Banka-Sigorta ileri Sendikas Yayn, Ankara, 1993 TOSUN, G.Erdoan, Demokratikleme Perspektifinden Devlet-Sivil Toplum likisi, Alfa Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 2001

111

UYSAL, B., Siyaset, Ynetim, Halkla likiler, TODA E, Ankara, 1998 STNER, Ylmaz ve E. Fuat Keyman, Globalleme, Katlmc Demokrasi ve rgt Sorunu, Trkiyede Kamu Ynetimi, Ed. Burhan Ayka, enol Durgun ve Hseyin Yayman, Ankara Yarg Yaynevi, 2003 WEDEL, Heidi. ve Ferhad brahim, Ortadouda Sivil Toplumun Sorunlar, letiim Yaynlar, stanbul 1997 YILMAZ, Aytekin, ada Siyasal Akmlar Modern Demokraside Yeni Araylar, Vadi Yaynlar, Ankara, 2001 ZASHIN, Eliot M, Civil Disobedience and Democracy, The Free Pres, New York, 1972

112

Sreli Yaynlar ATACK, Iain, Four Criteria of Development NGO Legitimacy, World Development, Vol.27, No.5, ss.855-864 BOLTAEV, Rahmon, Strasti Po NPO (Sivil Toplum rgt Tutkusu) Oazis Dergisi, No:7, Say: 27, Nisan, 2006, s.5 CLARK, J. Democratising Development: NGOs and The State, Development In Practice, Vol. 2, No. 3, October, 1992, s. 156 DE CORDIER, Bruno, The Southern Ex-Soviet Republics After One And A Half Decade Of Independence: From Transition Societies To Neo-Developing Countries? Avrasya Etdleri, Yl:11, Say: 27-28, Trk Bakanl, Ankara, Sonbahar-K, 2005, ss.5-31 DICHTER, Thomas, W. Appeasing The Gods of Sustainability: The Future of International NGOs in Microfinance, NGOs, States and Donors, Ed. Hulme, D. and M. Edwards, Macmillian Press, London, 1997 ERDOAN, Mustafa, Sivil Toplum: Bir Kavramn Anatomisi, Liberal Dnce Dergisi, Say 10-11, Ankara, Bahar-Yaz, 1998 _______________, Global Sivil Toplum Tercman Gazetesi 19 Mays 2005 ERZDEN, Ozan, STKlar ve Hukuki erevede Yenilik Talepleri zerine Notlar, Merhaba Sivil Toplum, Der: Taciser Ula, Helsinki Yurttalar Dernei Yaynlar, 2001, s.13-23 F NCANCI, Yurdakul, Sivil Toplum ve Asgari Devlet, Sivil Toplum, Ed. Yurdakul Fincanc, Tses Yaynlar, stanbul, 1991 birlii ve Kalknma daresi

113

FOWLER, A. Distant Obligations: Speculations on NGO Funding and The Global Market, Review of African Political Economy, No: 55, 1992, s.10-12 GENKAYA, mer, F., Demokratikleme ve Sivil Toplum zerine Bir Not, Yeni Trkiye Dergisi Sivil Toplum zel Says, Say: 18, Ankara, Aralk 1997 HOBE, S. The Increasingly Important Role of Nongovernmental Organizations Global Policy Forum, London, June, 1998 IMOMOV, Aurboy, Stanovleniye i Razvitiye Nepravitelstvennikh Organizatsiy v Tadjikistane (Tacikistanda Sivil Toplum rgtlerinin Ortaya k ve Geliimi), Jurnal zvestiya Akademii Nauk Respubliki Tadjikistan (Tacikistan Bilim Akademisi Haberleri Dergisi), No: 2, 1996 KAUSHIK, Devendra, Orta Asya Cumhuriyetleri: 10 Yllk Bamszlk Dneminin Bilanosu, Avrasya Etdleri, Ed. Mustafa Ylmaz, Say: 20, zel Say, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Ankara, Yaz, 2001, ss.3-20 KONGAR, Emre, Sivil Toplum ve Kltr, Sivil Toplum, Trkiye Sosyal Ekonomik ve Siyasal Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1991 MUSAOLU, Neziha, Bamsz Devletler Topluluunda Krizlerin Srekliliini Besleyen Etkenler Avrasya Etdleri, Say: 24, lkbahar-Yaz, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Ankara, 2003, ss.21-34 RASSOOL, Naz, Postmodernity, Cultural Pluralizm and The Nation-State: Problems of Language Rights, Human Rights, Identity and Power, Language Sciences, Vol.20, No.1, 1998 SARIBAY, Ali Yaar, Sivil Toplum: Universitas m, Societas m?, Sivil Toplum Dnce-Aratrma Dergisi, EDAM Yayn, Say 1, stanbul, 2003

114

TUNAY, Mete, Sivil Toplum Kurulular ile ilgili Kavramlar, Tanzimattan Gnmze stanbulda STKlar, Ed. A.N.Ycekk/ .Turan/M..Alkan, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul, 1998 VOHIDOV, Abdufattoh, Tadjikistan: Proyekti v Oblasti SMI (Tacikistan: Kitle letiim Aralar Alanndaki Projeler), CAMEL Tsentralnoaziatskiy Elektronniy Media Bulleten, No: 13, Mart, 2001 WIKTOROWICZ, Quintan, The Political Limits To Nongovernmental Organizations in Jordan, World Development, Vol.30, No.1, p.77-93 YAYLA, Atilla, Hayek 20. Y.Y. ve Trkiye, Trkiye Gnl Dergisi, Say: 18, 1992 YILDIRIM, Murat, Sivil Toplum ve Devlet C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 27, No: 2, Aralk, 2003 YILMAZ, Aytekin. Sivil Toplum, Demokrasi ve Trkiye, Yeni Trkiye Sivil Toplum zel Says, Say 18, 1997 YKSEL, Fatih, Sivil Toplum ve Yerel Ynetimler, Kamuda Sosyal Politika, Cilt:1, Say:2, Ekim, 2006, s. 21-32

Szlk ve Ansiklopedi CEV ZC , Ahmet, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1997 DEM R, mer ve Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara, 1997 MARSHAL, Gordon, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay ve Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2005 TOMANBAY, lhan, Sosyal alma Szl, Selvi Yaynlar, Ankara, 1999

115

Konferanslar BELGE, Murat, Sivil Toplum Nedir?, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar, stanbul Bilgi niversitesi Eitim ve Aratrma Birimi, 2003 KUURAD , oanna, Sivil Toplum Kurulular: Kavramlar, Sempozyum Sivil Toplum Kurulular, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarif Vakf Yaynlar, stanbul, Mart, 1998 SAKMAN, Sabahattin, zgrln ki Yz: Piyasa Ekonomisi ve Sivil Toplum

rgtleri Sivil Toplumda Siyaset ve Din, Oturum II: Ekonomi ve Toplum, Ed.Yahya Sezai Tezel, Friedrich Naumann Vakf, Ankara, 1999 SUNAR, lkay, Sivil Topluma Gei Ekonomik ve Sosyal Ettler, Konferans Heyeti I. Oturum, stanbul, 1992

Raporlar ECE/UNDP, Gender Statistics for Policy Monitoring and Benchmarking, Country Report: Tajikistan, No: 18, Italy, October, 2000 KASIMBEKOVA, Valentina, Nepravitelstvenniye Organizatsii Tadjikistana

Razrastayutsya, No m Ne Kvatayet Politieskoy Zakalki (Tacikistandaki Sivil Toplum rgtleri Bymektedir) , IWPR Report, No:12, October, 2005 NAZAROV, Rustam, Tadzhikistan Zatyagivayet Uzdi na SMI, IWPR Report, No: 380, May, 2005 TAC K STAN CUMHUR YET ADALET BAKALII, Spisok Zaregistrirovannikh

Obestvennikh Obyedineniy i Politieskikh Partiy v Tadjikistane (Tacikistanda Kaytl Olan Toplumsal rgtlenmeler Listesi), Adalet Bakanl, Duanbe, 2006

116

UN ECOSOC, Statistical indicators for Asia and the Pacific, Rural-Urban Population, 2005 UNDP, Human Development Report, London, Oxford University Pres, 1993, s.93 WORLD BANK, World Bank Report-Governance and Development, World Bank, Washington D.C., 1992

Yaynlanmam Tezler KARS, zcan, Ankaradaki Eitim, Salk ve Sosyal Hizmet Alanlarnda Faaliyet Gsteren Vakf ve Derneklerin rgtsel Analizi (Sivil Toplum rgtlerinin rgtsel Analizi), (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 2002 LMEZ, Ziya, Sivil Toplum Kavram ve Trkiyede Sivil Toplum Tartmalar, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1994

Internetten Alnan Yaynlar ABAY, Ali Rza, Sivil Toplum ve Demokrasi Balamnda Sivil Dayanma ve Sivil Toplum (6.11.2006). AKTAN, Cokun, C. Globalleme, http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/kavram.htm (17.08.2006) AKTAN, Cokun, C. Snrl Devlet, http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globalgercek/sinirli-devlet.htm (17.11.2006). AHA, mer, Sivil Toplum ve Liberalizm, http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/makaleler (7.11.2006) rgtleri http://www.iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/06-04.pdf

117

EKONOM K SOSYAL ARATIRMALAR MERKEZ , Sivil Toplum rgtleri, http://www.esam.org.tr (17.11.2006). ILOLOV, Mamadsho ve Mirodasan Khudoiev, Local Government in Tajikistan, Developing New Races in the Old Environment, Open Society Institute, Hungary, 2001, http://lgi.osi.hu/publications/2001/84/Ch11-Tadjikistan.pdf (18.11.2006). YALVA, Erdal, Sivil Toplum Kurulular ve Devlet Yaps, http://www.kitiad.org/tr/visyon/civil_society.php (6.09.2006). UNITED NATIONS Office for Coordination of Humanitarian Affairs, Field Coordination Unit, Tajikistan, http://www.eurasianet.org/resource/tajikistan/links/ngotajik.html (7.11.2006) WORLD BANK, Nongovernmental Organizations and Civil Society/Overview, http://wbln0018.worldbank.org/essd/essd.nsf/NGOs/home (7.11.2006). WILLETS, Peter, What Is A Non-Governmental Organization? http://www.staff.city.ac.uk/p.willetts/CS-NTWKS/NGO-ART.HTM (29.09.2006).

118

EKLER

119

EK 1
BAZI NEML ULUSAL S V L TOPLUM RGTLER Tacikistan Yardmsever nisiyatifler Vakf Tacik Dili Vakf niversite Eitimine Sahip Kadnlar Dernei Tacikistan Yazarlar Birlii ileri Bakanl Gazileri Dernei "Gelenek ve adalk" Kadn Dernei Tacikistan Kooperatifiler ve Giriimciler Birlii Tacikistan Ressamlar Birlii Uluslar aras "Borbad" Vakf ngiliz Dili retmenleri Dernei Tarihsel ve Kltrel Eserleri Koruma Dernei "Modar" (Ana) Dernei Uluslar aras Ziyodulloh ahidi Vakf Tacikistan Mimarlar Birlii Uluslar aras "Kuhiston" (Dalk) Vakf Oli Somon Vakf Tacik Kltr Vakf Tacikistan Besteciler Birlii "Ekosan" Uluslararas Ekoloji Vakf Gen Sosyologlar Dernei Tacikistan Genlii Dernei Sadriddin Ayni Edebiyat Vakf Tacikistan Futbol Federasyonu Dier lkelerle Dostluk ve Kltrel likiler Dernei Bedensel zrller Dernei Tacikistan Gazeteciler Birlii "Muhocira" Gmenler Dernei Tacikistan Milli Oyun ve Spor Federasyonu "ocuklar Koruma" Dernei Tacikistan Avukatlar Dernei "Ekoklim" Tacikistan Ekologlar ve klim Bilim Adamlar Birlii F.Ansori Hayr Vakf "Ehyoi Somoniyon" Dernei Tacikistan Kzlay Dernei "Payvand" Farsa Konuanlar ile Kltrel likiler Dernei Bilimsel Kadro Yetitirme Yardm Vakf "Tacikistan-Trkiye" Dostluk Dernei Tacikistan Bamsz Hakimler Dernei "Odamiyat" ( nsanlk) Dernei

120

Tacikistan Ulusal Tercmanlar Dernei Tacikistandaki Koreliler Dernei "Komila" Kadn Dernei Kltr Alannda alanlar Birlii Bedensel Engelliler Sporu Federasyonu Grme Engelliler Dernei "Agat" Meslek Birlii Tacikistan Tekvando Federasyonu "Kitap" Dernei "Tahoriston" Dernei Rus Topluluu Dernei Tacikistan ocuk ve Genlik Dernei Tacikistan Sinemaclar Birlii Tacikistan Kadnlar Dernei Uygurlar Dernei Tatar-Bakurt Kltr Merkezi Afganistan Sava Gazileri Dernei Kymetli Evraklar Borsasna Katlanlar Dernei "Mehri Khatlon" (Khatlon Sevgisi) Dernei Sevgi ve Salk Vakf "Acil Yardm" Doktorlar Dernei " staravan" Dernei "afkat" (efkat) Dernei "Vatan" Dernei "Samarkand" Dernei Tacikistan Tp renciler Dernei "amsi Tabrezi" Kltr Dernei "Khucandiyon" (Hocentliler) Dernei "Hamdilon" Dernei "Yagnobun Kalknmas" Dernei "Marduminosi" Bilim ve Toplum Dernei "Oriyon" Bilim Vakf "Khoverim" Yahudi Kltr Dernei Tacikistan Biyo-Kimya Dernei "Tacikistan" Spor Birlikleri Dernei Tacikistan Akrobasi Federasyonu "Navo" Tacik Sanat Mzii Merkezi Dernei Akademisyen Adhamov Vakf "Simo" Tacik Kadnlar Dernei Tacikistan Tenis Federasyonu Tacikistan Olimpik Akademisi Kk ve Orta Ticaret Ulusal Dernei "Mehrafruz" Sanat ve Aydn Genler Dernei "Yori" (Yardm) Vakf Tacikistanl Trkmenler Dernei

121

Nargis Bandioyeva Vakf Tacikistan Bilim Kadnlar Dernei "Bosira" Grme ve Bedensel Engelliler Dernei "Olimpur" Vakf "Baktriya" Hayr Vakf "Kadn nisiyatifi" Koordinasyon Merkezi "Marifat" ( lim) Dernei "Simurg" Haber ve Aratrma Merkezi Giriimciliin Sosyal Korunmas Dernei Cumhuriyet Eitim Vakf "Kohi Nur" Kadn Dernei "Bonuvon" (Hanmlar) Kadn Merkezi "Samar" Vakf "Umed" (mit) Hayr Vakf "Hafosat" Sinema ve Genlik Merkezi "Fidokor" (Fedakar) Dernei "Karp" renciler Dernei " stikbol" ( stikbal) Dernei "Sosyolog" Dernei "Khuroson" (Horasan) Hayr Vakf "Aile" Vakf Akademisyen Bobocon Gafurov Vakf Tacikistanl Krgzlar Dernei "Dnyada Bar Uruna" Tacik Kadnlar Federasyonu "Mehrubon" Kadn Hayr Dernei "Vorison" Hayr Vakf "Tacikistan-in" Dostluk Dernei "Avrora" Genler Dernei "Avesto" Hayr Dernei "Movarounnahr" Hayr Dernei "Oriyono" Kltr Koruyanlar Dernei "Navras" Dernei "Madadi Sino" Tbbi Hayr Dernei "Saodat" (Saadet) Dernei "ohrohi Abreim" ( pekyolu) Ulusal Vakf "Toplum ve Kalknma" Dernei Zerdtler Kltr Dernei "Lutfiya" Kadn Dernei "Umedi Tocikiston" Hayr Vakf "ocuklar Uyuturucuya Kar" Dernei "Somon Basket" Basketbol Kulb "Kr Kadnlar" Dernei "Genler Uyuturucuya Kar" Dernei retmenler ve Veliler Dernei birlii ve Kalknma Dernei

122

"Yovar" Dernei "ok ocuklu Kadnlara Eit Haklar" Dernei "Diyor" Dernei 21nci Asr Gelime Programlar Merkezi Hak ve Demokrasi Dernei "Nacot 2000" Dernei "Sipar" Dernei ocukluk ve Gelime Dernei "Mehri Vatan" Kadn Dernei "Aile ve Sevgi" Dernei "Amonat" Dernei "21nci Asr Uyuturucu Maddesine Hayr" Dernei "Tomiris" Kadn Dernei " mdod" ocuk Hayr Vakf "Sugdiyon" Kadn Dernei "Ayyom" Yetim ocuklar ve Bedensel Engelliler Vakf "Oliviya" ocuk Hayr Merkezi "Sadoi Mardum" Genlik Dernei "Sevgi ve Hkmller" Hayr Dernei "Hamroz" Vakf "Miskin" Dernei Sivil Toplumu Destek Merkezi "Zamann yilikseveri" Hayr Dernei "21nci Asrn Genlii" Dernei "Solim" Toplumsal Salk Merkezi "Mavzuna 2001" Dernei "Nacotbah" Hayr Vakf "Genlik Evi" Dernei "Anuervon" ocuk Hayr Dernei " lim ve 21nci Asr" Toplum Merkezi Dernei "Farzandi Sino" Ekoloji ve Tp Bilim Adamlar ve Uzmanlar Dernei "Bios" Ekoloji Merkezi "Rud" evreyi Koruma Merkezi "Adolat" Kadn Dernei "Samar" Dernei "Zurvat" Spor Kulb "Genlik Sesi" Dernei "Yasmina" Hayr Vakf Tacikistan Muellifler Dernei "Rohat" Dernei "Cavoni" Hak Koruma ve Haber Ajans "Alliance" Dernei "Kamolot" Genlik Dernei "Demokrasi Uruna" Dernei Salkl Yaam Dernei

123

"Tacikistan Kitle letiim Aralar Akademisi" Dernei "Davo" Dernei "Tarmsal Haber ve Danmanlk Merkezi" Dernei "Osiyo" Eitim ve Kltr Dernei Sivil Toplum rgtleri Destekleme ve Eitim Merkezi Dernei " krom" Uluslarars Danmanlk Vakf "Zamira" Dernei "Ehyoi Niyogon" Dernei "Sohtmoniyon" ( naatlar) Dernei "Geo-Zamin" Dernei "Benazir" Dernei "Dastoni Mohir" Dernei "ahrvandi Mamlakat" Dernei "Khucand Vatandalar in" Dernei "ohmansur" Dernei "Anis" Genlik Eitim Merkezi "Tacikistandaki Rusya Vatandalar uras" Dernei "Suman" Dernei "Gulan" Dernei "Sadoi Kuhsor" (Dalarn Sesi) Dernei "Tamaddun" Dernei Tacikistan Doasn Koruma Dernei "Su ve Hizmet" Dernei "Rahovard" Dernei "Sarvari Mo" (nderimiz) Dernei "Oriyonfar" Bilim ve Aratrma Merkezi "Mo va Comeai ahrvandi" (Biz ve Vatandalk Toplumu) Dernei Uluslararas Abuali bni Sina vakf Tacikistan Avukatlar Danmanlk Dernei "Hukuk va Parastor" Dernei Tacikistan ileri Bakanl "Dinamo" Futbol Kulb "Zardut" Toplum Merkezi "Tacikistann Yeni Nesli" Dernei "Asia-Star" Genlik Dernei Tacikistan Kk ve Orta Giriimcilii Destekleme ve Gelitirme Dernei ktisadi Kalknma Vakf Asya Bar Koruma Merkezi "Baar Formulu" Dernei "Madadi Avitsenna" Dernei Dalk Nahiyelerin Kltrel Kalknma Faaliyetleri Dernei "Apeyron" Dernei "Olami Kitob" (Kitap Dnyas) Dernei "Maksud" Dernei "Khured" Dernei Tacikistan Tketiciler Haklar Koruma Dernei

124

Saydali Valizoda Vakf "Azal" Dernei "Ruzafruz" Dernei "Ekoloji ve Salk" Dernei itme ve Konuma Engelliler Dernei "Tajikistan Media Alliance" Gazeteciler Dernei Di Hekimleri Dernei "Diyalog-Alyans" Dernei "Sahar" Dernei "Yetenekli ocuklar" Dernei nsan Haklar Analizi ve Tartma Merkezi "Femida" Kadn ve Genlerin Sosyal ve Hukuksal Destei Merkezi Sporcu ve Emekli Sporculara Destek Vakf "Oftobak" Okulncesi Eitim Kurumlarnda alanlar Dernei "Sitorai Umed" Uluslar aras Tekilat "Ozodi" Uluslararas ocuk Vakf Tacikistan Kadn Sporcular Dernei "Covid" Uluslar aras Hayr Kuruluu "Toplumun Kalknmas Uruna birlii" Dernei "Mehrubon" Bedensel Engellilere Sosyal Destek Vakf " nsan ve Toplum Geliimi" Merkezi "Kadn ve Toplum" Dernei "Yabanc Diller Okullar" Vakf " rsiton" Osetyallar Dernei "Orienpress" Haber ve Analiz Merkezi evreyi Koruma Genlik Grubu Dernei "Borgohi Hofiz" Kltr Vakf "Sitora" Dernei "Hambastagii nsoni" Uluslar aras Bar rgt "Anohid Bonu" Dernei Mesleki Eitime Destek Vakf "Khatlon Press" Dernei "Marvorid" Dernei "Gancina-Vah" Gen Giriimciler Vakf Tacikistan Tasarmclar Birlii Tacikistan Okul Ktphaneciler Dernei Genlik ve Uygarlk Enstits Dernei "Cinsiyet ve Gelime" Dernei niversiteli Kadnlar Dernei "Cahon" (Dnya) Dernei Rafokat Kadn Merkezi Gen Hukukular Dernei "Manija" Dernei "Uluslar aras Genlik Kongresi" Kuruluu "Khuroson" Afganistan Sava Gazileri Dernei

125

"Tarakkiyot" (Gelime) Giriimci Genler Dernei Mumin Kanoat Kltr Vakf "Robita" Kadn Dernei "Khunyogar" Halk Mzii Merkezi "araf" Spor Dernei "Rudi Bosubot" Bilim ve Aratrma Merkezi Dernei "Zerkalo" Sosyal Aratrmalar Merkezi Dernei "Rizoyat" Hayr Vakf Fransz Dili retmenleri Dernei "Neksirit" Dernei "Parvona" Hayr Vakf "Rodmard" Dernei "Mukhlisa" Dernei Tacikistan Yazarlar Birlii Edebiyat Vakf " mron" Dernei Mahmudjon Vohidov Sanat Vakf "Dasti Yor" Kimsesiz ocuklar ve zrlleri Koruma Vakf Tacikistan zciler Dernei Sivil nisiyatiflere Destek Vakf "Intervuz" Tarmsal Yksek retim Kurumlarnda alanlar Dernei Kore Cumhuriyetler Birlii Dernei "Odina Hoim" Uluslar aras Vakf "Ehyoi Acam" Uluslar aras Vakf "Suru" Dernei "Varorud" Uluslar aras Kltr rgt "Zuhal" Dernei "Maorifparvaron" Dernei "Haft Paykar" Uluslar aras Vakf Tacik Vatandalar iin Yerleim Yeri Vakf "uhrat" Hayr Vakf "Ofiyat" Uluslar aras Hayr Kuruluu "Madad" Uluslar aras Tekilat Dalk Badakhan Destekleme ve Gelitirme Vakf "Guli Niso" Dernei "Ganj" Kuyumcular Dernei "Piruzi-1945" Hayr Vakf "Roghun" Dernei " mkoniyat" Vakf "Somonaudit" Dernei "Eitim ve Aratrma Merkezi" Dernei Rusya Dostlar Dernei

126

EK 2
ULUSLARARASI S V L TOPLUM RGTLER Agency for Technical Cooperation and Development Society in Tajikistan for Assistance and Research Shelter for Life International Save the Children Fund (UK) Save the Children Federation Inc. (USA) Pragma Corporation Pharmaciens Sans Frontieres Comite International Oxfam Great Britain Orphans, Refugees, and Aid Open Society Institute - Assistance Foundation Mission East MERLIN Mercy Corps Medecins Sans Frontieres - Holland International Federation of Red Cross & Red Crescent Societies International Research and Exchanges Board International Medical Corps International Foundation for Election Systems International Committee of the Red Cross Global Partners (UK) Deutsche Welthungerhilfe/German Agro Action FOCUS Humanitarian Assistance Eurasia Foundation of Central Asia Counterpart Tajikistan Central Asian Mountain Partnership Central Asian Development Agency CARITAS Switzerland CARE Tajikistan CARANA Corporation American Council for International Education Aga Khan Humanities Project for Central Asia Aga Khan Development Network Action Against Hunger UK Norwegian Refugee Council CESVI-Cooperazione e Sviluppo Allianz Mission Friedrich Ebert Stiftung Deutscher Akademischer Austausch Dienst Aga Khan Health Service

127

Deutscher Entwicklungsdienst Act Central Asia Sworde Terpa International Organization Aga Khan Fund for Economic Development Helpng Hand Scandinavian Charity University of Central Asia Hope Foundation Central Asia Development Agency Internews Network Global Releaf International Winrock International Institute Counterpart Consortium Aga Khan Foundation ADRA International Academy for Educational Development CHF International INTER-ASSIST International Foundation Aga Khan Education Service Haryest Korea mam Humeyni Yardm Uluslararas Komitesi RUS International Foundation International Foundation Filtim Fond Titan-Auto International Center ANA Uluslarars Vakf Operation Mercy CCF-International Incorporated Intercountri Adaption Congress MILLENIUM Development International Populational Services Mother Teresa Charity Mission Asian Muslims Committee International Assembly of Central Asia Culture Komitee Car Anamler Organization International Can Help Organization Tsentr Vozrozhdeniya Vakf Cooperazione Internazionale

128

EK 3 TAC K STAN HAR TASI

Kaynak: http://www.untj.org/undp/publications/nhdr/map.html

129

ZGEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi : : Sobir Khamidov Tacikistan 1981

Eitim Durumu Lisans renimi Yksek Lisans renimi Bildii Yabanc Diller Bilimsel Faaliyetleri : : : : H.. . .B.F. Sosyal Hizmetler Blm H.. S.B.E. Sosyoloji Anabilim Dal Farsa, Rusa, ngilizce 2006 Model Birlemi Milletler Konferans, Ankara Terre Kar nlem Taslak nerisi

Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar : : : Ahmet Andien Onkoloji Hastanesi, SHU-Stajer Kanserli ocuklara Ktphane Dar Gelirli Ailelere Ayni ve Nakdi Yardm Keiren Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf Trk Radyo-Televizyon Kurumu

letiim E-Posta Adresi : hariyaus@yahoo.com

Tarih

30.01.2007