OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILAR A)GENEL ZELLKLER

Optik temassz alglayclar nesneleri optik ve elektronik yollarla alglar.Bunun iin kzl ya da kzltesi k kullanlr.Kzl ve kzltesi k kaynaklar olarak zellikle yar iletken-kl diyotlar (LED) kullanlr.Bu diyotlar kk,salam uzun mrl ve kolay modle edilebilirdir.Alc elemanlar olarak foto diyotlar ve fototransistrler kullanlr.Kzl k kullanlan temassz alglaycnn optik eksenlerinin ayarlanmasnda plak gz ile grlebildiinden nemli bir avantaj salar.Ayrca polimer optik kablolar az miktarda snmlendirdikleri iin,bu dalga boyu aralnda kullanlmalar iyi sonu verir. Yksek k glerinin gerektii yerlerde,rnein byk mesafelerin atlayarak geilmesinde,kzltesi (grnmeyen) k kullanlr.Ayrca kzltesi k evre etkilerine (rnein evre klar) daha az direnlidir. Optik temassz alglayclarn her iki eidinde d k etkilerinin daha ok azaltlmas, optik sinyallerin modlasyonu ile gerekletirilir.Alc kl (alglayclar hari) vericinin gnderildii impulsa gre ayarldr.Ikl alglayclarda ise alc ile verici arasnda bir impuls uyumu olmad iin alcda elektriksel bandpas filtresi kullanlr.zellikle kzltesi klarda gn filtresi kullanm, evre klarna olan duyarszln daha da iyiletirilmesini salar.

B)OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILARDA KULLANILAN ALICI VE VERC ELEMANLAR

VERC: Fiber optik balantsz tiplerde 1) GaAlAs-IRED 2) Dalga boyu 880 nm(grnmez,kzltesi) Fiber optik kablo balantl tiplerde 1) GaAlAs-IRED 2) Dalga boyu 660 nm(grnmez,kzl) ALICI: Silisyum-fototransistr (880 nm de alan temassz alglayclarda,giri tarafna gn filtresi balanan alclar kullanlr.)

C) OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILARIN YAPISI

Optik temassz alglayclar esas olarak iki temel yap elemanndan oluur: alc ve verici. Bu iki elemana ek olarak alglaycnn yap ve kullanm ekline gre reflektrler ve fiber optik kablolarda kullanlr. Alc ve verici ya ayn gvdede (yansma alglayclar) ya da ayr gvdelerde (kl alglayc) bulunur. Vericide kzl ve kzltesi k iin gerekli olan bir k kayna bulunur. Gnderilen k optik kurallarna gre dorusal yaylr ve sapma kesinlikle yansma ve iletilme zelliklerine sahiptir. Bu k alc tarafndan alnr,yabanc klardan arndrlr ve elektronik olarak deerlendirilir. Temassz alglayc gvdeden izole edilen bir koruma tabakas ile i taraftan tehiz edilir. 1

ekil 1: Silindirik bir optik temassz alglaycnn yaps Yukardaki ekilde elektronik yap elemanlar gsterilmitir. Arka tarafta duyarll ayarlamak amacyla bir potansiyometre bulunur. Optik temassz alglayclarda genellikle, kn kapanmas ile yanan bir kl diyot (LED) bulunur. Ikl diyot (LED) ayarlamaya yardmc eleman olarak kullanlr ve alma fonksiyonlarn kontrol edilmesine yarar.

D) OPTK TEMASSIZ ALGILAYICI TRLER:

OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILAR

IIKLI ALGILAYICILAR

YANSIMA ALGILAYICILARI

FBER OPTK KABLOLU TASARIMLAR

YANSIMA III ALGILAYICILARI

FBER OPTK KABLOLU TASARIMLAR

D.1) IIKLI ALGILAYICILAR alma ekli Ikl alglayclar birbirlerinden ayr olarak monte edilen alc ve verici elemanlarndan oluur. Bu yzden geni bir faaliyet alanna sahiptir.

ekil 2: Ikl alglayc (temel alma ilkesi) Bu alglayclarda k nn kesilmesi gerekir. Yani nesne ok az miktardaki nn gemesine izin vermeli, byk miktardaki n geri yanstmaldr. Verici meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne varm gibi deerlendirilir. Teknik zellikler letme Gerilimi Faaliyet Alan Nesne Malzemesi Kontak Akm mr Anahtarlama Frekans Kirlilie Kar Duyarllk tipik olarak 10....30 V. DC ya da 20....250 V.AC maksimum 1 m den 100 m ye kadar (genellikle ayarlanabilir) ar saydam malzemeler hari her trl malzeme olabilir. maksimum 100.....500 mA. DC yaklak 100000 h 20.....10000 Hz duyarl

Ikl Alglaycnn Avantajlar Duraan durumdaki k ilkesi ile ykseltilmi gvenlik. Byk faaliyet alan. Uzak mesafelerdeki kk nesnelerin saptanmas. Przl ve sert evre koullar iin uygun olmas. I her ynde yanstan,geri yanstan ya da geiren nesnelerin alglanmas. yi konumlama doruluu.

Ikl Alglayclarn Dezavantajlar Ayr elektrik devrelerine sahip iki ayrk temassz alglayc elemann (alc ve verici) kullanlmas. In tamamn geiren nesnelerin saptanamamas. 3

Uygulama rnei

ekil 3: Ikl alglayc ile matkap ucu kontrol D.2) YANSIMA III ALGILAYICILAR alma ekli Alc ve verici ayn gvdede bulunur. Bunlara ilaveten bir reflektrn kullanm gereklidir. Bu alglayclarda k nnn krlmas deerlendirilir.

ekil 4: Yansma alglaycnn alma ilkesi Ik hzmesinin krlmas ynlendirilmi ya da her yne doru yansma ile gerekletirilmelidir. Bu koullar altnda saydam,ak ya da parlak nesneler saptanamayabilir. I yanstan nesneler,yansttklar k alcdan zerine gelmeyecek ekilde konumlandrlmaldr. Yansma alglayc, yansma alglaycsna gre daha geni bir faaliyet alanna sahiptir.

Teknik zellikler

letme Gerilimi letme Gerilimi Faaliyet Alan Faaliyet Alan Nesne Malzemesi Nesne Malzemesi Kontak Akm Kontak Akm mr mr Anahtarlama Frekans Anahtarlama Frekans Kirlilie Kar Duyarllk Kirlilie Kar Duyarllk

tipik olarak 10....30 V. DC ya da 20....250 V.AC tipik olarak 10....30 V. DC ya da 20....250 V.AC 10 m ye kadar 10 mye kadar I yanstan, parlak nesneler hari her trl malzeme I yanstan, parlak nesneler hari her trl malzeme olabilir. olabilir. 100.....500 mA. DC 100.....500 mA. DC yaklak 100000 h yaklak 100000 h 10.....10000 Hz 10.....10000 Hz duyarl duyarl

Yansma I Alglayclarnn Avantajlar Duraan durumdaki k ilkesi ile ykseltilmi gvenlik. Montaj ve ayar kolayl. I her ynde yanstan,geri yanstan ve saydam olmaya yakn nesneler,yeterli byklkteki k miktarnn nesne tarafndan emilmesi saland taktirde alglanabilir. Yansma alglaycsna gre daha byk bir faaliyet alanna sahiptir.

Yansma I Alglayclarnn Dezavantajlar Saydam,ok ak ve parlak nesnelerin saptanamamas.

UYARI: Ik saydam nesnelerin iinden iki kez geer ve bu durum n zayflamasna neden olur. Saydam nesneler bu koullar altnda potansiyometrenin uygun ekilde ayarlanmas ile saptanabilir.

Uygulama rnekleri

ekil 5: Yansma alglayclarnn yardmyla hareket kontrol ve nesnelerin saylmas Tama bandnn bir tarafnda sadece pasif bir reflektr bulunur.Ikl alglaycnn alcsnda olduu gibi elektrik kablosu kullanm gerekli deildir.

ekil 6: Yansma alglayclarnn yardmyla dz bir hat izleyen malzemelerin esneme genliklerinin kontrol edilmesi Bu uygulama saydam malzemeler iin uygun deildir. D.3) YANSIMA ALGILAYICISI alma ekli Verici ve alc ayn gvde zerinde bulunur. Nesne n bir ksmn geri yanstr ve bu ekil de alc aktif hale getirir. Alcnn yapsna bal olarak k verir(normalde ak kontak) 6

veya ktaki sinyal kesilir(normalde kapal kontak). Cevap verme aral nesnenin yanstma zelliine baldr. Yansyan n gc nesnenin byklne, yzeyine, ekline, younluuna, rengine ve hatta n gelme asna baldr, yle ki, sadece desimetre mertebesindeki kk uzaklklar kontrol edilebilir. Nesnenin arkasnda kalan yzey absorbe etmeli veya dar yanstmaldr. Bylece nesnenin olmamas halinde yansyan n alcnn cevap verme seviyesinin altnda kalr.

ekil 7: Yansma alglaycs

Teknik zellikler letme Gerilimi Faaliyet Alan Nesne Malzemesi Kontak Akm mr Anahtarlama Frekans Kirlilie Kar Duyarllk tipik olarak 10....30 V. DC ya da 20....250 V.AC 50 mm den 2 m ye kadar I yanstan, parlak nesneler hari her trl malzeme olabilir. 100.....500 mA. DC yaklak 100000 h 10.....2000 Hz duyarl

Yansma Alglayclarnn Avantajlar Gnderilen n nesneden geri yansmas alcy aktif hale getirdiinden ilave bir reflektrn kullanm gerekli deildir. 7

I her yne yanstan, geri yanstan ve saydam olmaya yakn nesneler, yeterli byklkteki k miktarn yanstmalar salanrsa saptanabilir. Ikl alglayclar sadece k hzmesi ynne dik durumda bulunan nesnelerin saptanmasna yararken, yansma alglayclar nesneleri n yzden de saptamaya imkan verirler, yani k hzmesi ynndeki nesneleri saptayabilir. Yansma alglayclar, nesneleri, arkalarnda bulunan fonun nnde seerek tanyabilir.

Yansma I Alglayclarnn Dezavantajlar In yaylma ynne apraz durumda ki cevap erileri tam dorusal deildir. Bu yzden bir yanal cevap verme sz konusu olduunda yansma alglayclarn kullanlmas daha uygun olur.

Uygulama rnei

ekil 8: parasnn konumunun yansma alglayclar ile kontrol edilmesi Potansiyometrede, dikkatli ve itinal bir ekilde duyarllk ayar yaplmaldr. Burada malzeme farkllklarndan, kirlenmeden v.b. dolay toleranslar dikkate alnmaldr. D.4) FBER OPTK KABLOLU OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILAR alma ekli Eer imdiye kadar belirtilen temassz alglayclardan birinin kullanm esnasnda fazla yer kaplad dnlrse, onun yerine yer kabna yol amayan fiber optik temassz alglayclar kullanlabilir. Ayrca patlama tehlikesi bulunan ortamlarda da fiber optik kablo kullanm avantaj salar. Fiber optik kablolarla kk nesnelerin konumlar hassas ve doru bir ekilde saptanr.

ekil 9: Fiber optik kablolu kl alglaycnn alma ekli ki ayrk fiber optik kablo ile bir kl alglayc meydana getirilir. Fiber optik kablolar bklebilir olduklarndan ok yaygn bir kullanm alanna sahiptir.

ekil 10: Fiber optik kablolu kl alglaycnn cevap verme alan

Cevap verme alan fiber optik kablo ularnn apartrleri tarafndan belirlenir. Bylelikle kk nesnelerin alglaycya gre yanal hareketleri de doru ve kesin bir ekilde saptanr. Optik Temassz Alglayclarda Kullanlan Fiber Optik Kablo Donanmlarnn Avantajlar Ulalmas zor olan nesnelerin saptanmas, rnein matkap delikleri Temassz alglayc gvdesinin ayr bir yere monte edilme imkan (rnein bozucu etki oluturan ortamlarda: scaklk, su, zararl n ve patlama tehlikesi bulunan ortamlar.) 9

Kk nesnelerin hassasiyetle saptanmas Alglama elemannn hareketli olarak almasna imkan verilmesi.

Polimer Optik Kablolarn Avantajlar Cam elyaf kablolarna gre daha dayankl olmas (mekanik olmas) Temassz alglayc tarafna balanan ksmlarn keskin bir bakla kolayca kesilebilmesi ve bylelikle kablo boyunun ksaltlabilmesi. Fiyatn uygun olmas.

Cam Elyaf Kablolarn Avantajlar Yksek scaklkta alma uygunluu . Uzun mesafelerde ve kzltesi aralna yakn aralklarda kk optik snmlemeler salamas. Eskimeye kar dayankl olmas.

Optik temassz alglayclar belirli snrlar iinde yabanc k etkilerine kar korunmutur. Eer yabanc k etkileri ok gl olursa (rnein, film klar, fotoraf makinelerinin flalar, kuvvetli gne klar) baz bozukluklar meydana gelebilir. Bir ok kl engeli bir arada monte edilirken karlkl etkiler sz konusu olabilir. Bu yzden alc ve verici cihazlarnn ayrk gvdelerde kullanld bu duruma dikkat edilmelidir. Uygulama rnekleri

ekil 11: Fiber optik kablolu kl alglayc yardmyla bir maddenin tek ya da ift katl olduunun ayrt edilmesi. Tek kat malzemeler ift kat malzemelere gre daha ok k geirir. Bu durumda temassz alglayc uygun ve hassas bir ekilde ayarlanmsa anahtarlama meydana gelir. 10

ekil 12: Bir i paras taycsnn zerinde bulunan i paralarnn tannmas. a-b=Fiber optik kablolu kl alglayc

ekil 13: Fiber optik kablolu yansma alglaycsnn yardmyla kk nesnelerin tannmas

ekil 14: Di kontrol Dili vidalar alcy anahtarlamaya ynlendirmek iin gerekli miktarda k yanstr. Verici tarafndan gnderilen k disiz, dz yzeylerden baka ynlere doru yansr.

11

E) DORUSAL OPTK ALGILAYICILAR Ksa ve uzun mesafelerde hassas pozisyon lmleri iin yakn kzltesi blgede alan optik sistemler ok etkilidir. Bir rnek hassas pozisyon alglama ve fotoraf ve video kameralarnn otomatik odaklamas iin retilmi pozisyona duyarl dedektrdr (PSD). Pozisyon lme modl modlasyonlu tip olup bir LED ve foto dedektif PSDden olumaktadr. Bir cismin pozisyonu gen lm prensibi uygulanarak belirlenir. ekil 1de bir (collimator) mercek ile dar al k hzmesi (<2) reten bir yakn kzltesi LED grlmektedir. Ik hzmesi 0,7 ms geniliinde bir palsdir. Ik cisme vurduunda dedektre geri yansr. Alnan dk iddetli k PSDnin duyarl yzeyine odaklanr. PSD daha sonra yzeydeki k spotunun merkez pozisyondan x uzakl ile orantl bir k sinyali retir (IB ve IA akmlar). Alnan n iddeti cismin yanstc zelliklerine ok baldr. Yakn kzltesi spektral aralnn yansma yaycl grnr arala ok yakn olduundan PSD zerindeki k iddetinin deiim aral ok farkl olabilir. Bununla beraber lmenin doruluu alnan n iddetine ok az baldr.

ekil 15 gen prensibi uygulanarak uzakl len PSD alglaycs

Bir PSD foto etki prensibi ile alr. Bir silikon fotodiyotun yzey direncinin kullanlmasna baldr. MOS ve CCD alglayclar gibi ok elemanl fotodiyot dizilerinin aksine PSD kesintisiz bir alglama alanna sahiptir. Alglayc yzeyi zerinde hareket eden k iddeti ile tek boyutlu ve iki boyutlu pozisyon sinyalleri salayabilir. Alglayc bir yzeyi n+ tipi ve dier yzeyi p tipi malzeme ile kaplanm yksek direnli silikon bir paradan yaplmtr (ekil 1). Bir boyutlu alglaycnn p tipi diren ile elektrik konta yapmak iin iki elektrodu (A ve B) vardr. Alt tabakann ortasnda ise bir ortak elektrot bulunur. Foto-elektrik etki st p-n jonksiyonunda meydana gelir. stteki iki elektrodun arasndaki uzaklk D ve buna karlk gelen diren RDdir.

ekil 16 Bir boyutlu PSDnin tasarm

12

Ik hzmesinin A elektrodundan x uzaklnda yzeye vurduunu varsayalm. Bu elektrot ile n vurduu nokta arasndaki diren Rx olur. Ik hzmesinin rettii foto-elektrik akm, Io k iddeti ile orantldr. Bu akm direnlerin ilgili oranlar ile alglaycnn her iki knda bir akm akmasna neden olur ve bu yzden n vurduu nokta ve elektrotlar arasndaki uzakla gre
IA = Io RD Rx R ve IB = Io x RD RD

(1)

ayet diren ile uzaklk deiimi dorusal ise direnler yerine yzeyde buna karlk gelen uzaklklar konulabilir.
I A = Io x D x ve IB = Io D D

(2)

Ik iddeti ile foto-elektrik akm arasndaki bamll kaldrmak iin orantl teknik kullanlabilir bylece akmlarn oran
P= IA D = 1 IB x

(3)

alnp xin deeri iin yeniden yazldnda

x= D p +1

(4)

ekil 1 lme sistemindeki farkl uzaklklar arasndaki geometrik ilikileri gstermektedir. ki gen Lo iin zldnde
Lo = f LB x

(5)

Burada f alc mercein odak uzakldr. Burada x yerine eitlii yazlrsa akm oran vastasyla uzaklk bulunmu olur.
Lo = f LB ( P + 1) = k ( P + 1) D

(5)

Burada k modln geometrik sabitidir. Bundan dolay modlden cisme olan uzaklk PSDnin k akm orann dorusal olarak etkiler. Benzer alma prensibi bir endstriyel yer deiim alglaycsnda uygulanmtr (ekil 3). PSD burada birka cmlik kk alma uzaklklarnn lmnde kullanlmaktadr. PSDnin alglayc modlnn tipik teknik zellikleri tablo 1de verilmitir. Byle optik alglayclar bir aygtn yksekliinin lmleri (Bilgisayar kartlarnn denetimi, sv ve kat seviye kontrol, lazer n ykseklik kontrol, vb.), dnen bir cismin eksantrikliinin lm, kalnlk ve hassas yer deiim lmleri, bir cismin varl ve yokluunun dedeksiyonu (ila iesi kapaklar vb), vb. de srekli (on line) lm iin olduka etkindirler. PSDli optik yer deiim alglaycsnn en byk avantaj doruluudur ve bu doruluk PSDnin kendisinin doruluundan ok daha byk olabilir.

13

ekil 17 Optik pozisyon yer deiim alglaycs

Tablo 1 Karakteristik lm uzakl lm aral Spot ap znrlk Doruluk Scaklk salnm evre alma aydnlanmas evre alma scakl Deer 40 mm 5 mm max. 3 mm 10 m 20 m 0,05%/C max. 1000 lx 0 - 50 C

(a) bir boyutlu

(b) iki boyutlu

ekil 18 Bir boyutlu ve iki boyutlu pozisyona duyarl dedektrlerin edeer devreleri PSD elemanlar bir ve iki boyutlu olarak iki temel tipte yaplr. Her ikisine ait edeer devre ekil 4de grlmektedir. Edeer devre datlm kapasitans ve dirence sahip olduundan PSD zaman sabiti (=RC) k spotunun pozisyonuna bal olarak deiir. Giri adm fonksiyonuna tepki olarak PSDnin kk bir alan 1-2 slik bir ykselme zaman aralna sahiptir. Spektral tepkisi yaklak olarak 320-1100 nm aralndadr ve mor tesi (UV), grnr ve yakn kzltesi spektral aral iine alr. Kk alanl bir boyutlu PSDlerin duyarl yzeyi 12 ile 112 mm arasnda deiirken byk alanl iki boyutlular ise 4 ile 27 mm arasnda 14

deien kare biimli alanlara sahiptir (ekil 5). Minyatr bir PSDnin teknik zellikleri tablo 8.3de verilmitir.

a) Bir boyutlu

b) ki boyutlu

ekil 19 Bir ve iki boyutlu pozisyona duyarl dedektrler

Tablo 2 Bir boyutlu S3274 PSDnin karakteristikleri Karakteristik Aktif alan (mm) Alglayc boyutu (mm) Pik spektral tepki (nm) Paketin krlma indisi Merkez pozisyon doruluu (m) Pozisyon dedeksiyon hatas (m) Elektrotlar aras diren (k) Karanlk akm (nA) Terminal kapasitans (pF) Ykselme zaman (s) Deer 13,5 4,15,0 920 1,53 200 max. 35 140 tipik 0,05 15 tipik 10 tipik

15

ekil-20: Fiber optik alglama kafal optoelektronik sensrlerin eitli besleyicilerde kapaklar Saymada ve konumlarnn kontrolnde kullanm

ekil-21: 290 oC ye kadar scaklklarda kullanma uygun olan zrhl fiber optik kablolarn scak cisimleri alglama uygulamas

16

ekil 22: Fiber optik sensr ile entegre bacaklarnn saylmas

ekil 23: Cisimden yansmal fotosel ile kat kopmasnn izlenmesi

17

ekil- 24: Yanstcl sensr ile vinlerde ar yaklam ve arpmann engellenmesi

ekil- 25: Yanstcl sensr ile palet yksekliinin tespiti.

18

OPTK ALGILAYICILARIN ETL UYGULAMALARDA KULLANILMASI

19

20

KAYNAKLAR
[ 1 ] ALGILAYICILAR VE DNTRCLER, GAZ NVERSTES, YRD. DO. DR. OSMAN GRDAL [ 2 ] HTML ADRES: http:// www.voltam.com.tr/teori/Ef200/

21