1. KURULUUN TANIMI 1.1.

Trkiye eker Sanayisinin Kuruluu Gnmzde eker pancar ve eker kamndan yaygn bir biimde retilen eker, tarihin ok eski alarndan beri insanlar tarafndan kullanlan gda maddelerinden biridir. ekerin dnya ekonomisindeki nemi, insanin beslenmesinde temel enerji kayna olmasndan ve eitli amalar iin ham madde olarak kullanlmasndan ileri gelmektedir. Dnya eker retiminin hemen hemen hepsi eker kam ile eker pancarndan yaplmaktadr. Ancak lkemizdeki tm fabrikalarda ham madde olarak eker pancar kullanlmaktadr. Beyaz pancarn stlmasyla tatl bir urup elde edildii ilk kez XVI. yzylda Fransa'da belirlenmitir. Ancak pancardan eker karlmas ynnde almalar ilk kez XVIII. yzyl ortalarnda Almanya'da balatlmtr. Nihayet XIX. yzyl banda eker pancarndan eker karan ilk fabrikalar Almanya, Fransa ve Rusya'da kurulmaya balanmtr. Bu arada eker pancarnn slah ynnde de byk ilerlemeler kaydedilerek eker yzdesinin ykseltilmesinin gerekletirilmesi ile pancardan eker retme sanayi XIX. yzyl sonlarnda hzla gelimeye ve yaylmaya balamtr. Bu gelimeler lkemizde de etkisini gstermitir ve bu amala stanbul, Trakya ve zmir yrelerinde eker fabrikas kurmak iin imtiyazlar alnm olduu, ancak, gerek tarm gerekse endstri alanndaki bilgi noksanlklar ve kapitlasyonlar nedeniyle bu giriimlerin baarszlkla sonuland bildirilmektedir. Trkiye'de eker sanayi kurma fikri 1842 ylnda domu olup, eitli nedenlerden tr gereklememitir. Kurtulu savann kazanlmasndan sonra Uak'ta Nuri eker'in nclnde 51 kiilik bir kurucu heyet tarafndan 600.000 TL. sermaye ile kurulan irket, Uak eker Fabrikasnn Temelini 6.12.1925 tarihinde atmtr. 14.06.25 tarihinde Alpullu 01.02.1933 tarihinde Eskiehir, 19.10.1934 tarihinde Turhal eker Fabrikalar ilk kurulan fabrikalardr.

eker Sanayi 1953 ylnda Adapazar, 1954 ylnda Konya, Amasya ve Ktahya, 1955 ylnda susurluk, Burdur ve Kayseri, 1956 ylnda da Erzurum, Erzincan, Elaz ve Malatya eker Fabrikalarm iletmeye aarak lkeye programl bir alma rnei vermitir. Daha sonra Ankara eker Fabrikas 1962, Kastamonu eker Fabrikas da 1963 ylnda hizmete almtr. 1975 ylnda Afyon ve srasyla Ilgn, Mu, Bor, Ar, Elbistan, Erci, Ereli ve aramba eker fabrikalar kurularak iletmeye alnmtr. Sorgun , Krehir ve Kars eker fabrikalarnn temeli 1990 ylnda atlmtr. orum eker fabrikasnn da 19 Temmuz 1987 ylnda temeli atlm olup 4 Ekim 1991 tarihinde retime balamtr[1,2]. 1.2. Ankara eker Fabrikas Ankara eker Fabrikasnn montajna 20.10.1961 tarihinde balanmtr. 20.9.1962 tarihleri arasnda souk ve scak denemeleri yaplarak 15.10.1962 tarihinde deneme kampanyasna girilmitir. Deneme kampanyas 40 gn srm ve toplam 41600 ton pancar ilenerek 5558 ton kristal eker retilmitir. Fabrikann kurulu kapasitesi 1200 ton/gndr. Zamanla pancar ekiminin artmas ve daha ekonomik eker retebilme ihtiyacnn domas nedeniyle 1985 ylnda yaplan tevziat sonucunda fabrikann pancar ileme kapasitesi 3500 ton/gne karlmtr. Fabrikann pancar ekim sahas Genel Mdrlke verilen i programna bal olarak deimektedir. 1998 ylnda fabrikann blgelerinde 170 000 dekat sahayapancar ekimi yaplaca hesap edilmitir. 1962 ylnda 2 adet 1260 KWlk kar basnl trbinle devreye giren fabrika daha sonra 6320 KWlk Simens marka trbinin de devreye girmesiyle trbinlerin toplam gc 8840 KWa ykseltilmitir. Fabrikada 2 adet 20 ton/hlk Borsig marka, bir adet de 50 ton/hlk VKW buhar kazan mevcuttur. 1992 ylna kadar yaplan dnmle doalgazla alr hale getirilmitir. Ayrca alternatif yakt olarak zel yakt da kullanlabilmektedir. Ankara eker Fabrikasnn toplam arazisi 4215423 m2 olup, bu arazi ierisinde eker Fabrikas, Makine Fabrikas, Tohum leme Fabrikas, E.M.A.F., eker Enstits, Eitim Dairesi Bakanl ve Tefti Kurulu Bakanl vardr. Ayrca fabrikann arazisi ierisinde
2

ilkokul, ortaokul, lise, kapal spor salonu, tenis sahas, futbol sahas, misafirhaneler, lojmanlar, cami, kre, lokanta ve sinema salonu gibi sosyal tesisler yer almaktadr[1].

ekil 1. Ankara eker Fabrikas 1.3. rn Says, retim ekilleri ve rnlerin Teknik zellikleri 2009/2010 kampanya dneminde gnde 3873 ton, toplamda 421.000 ton pancar

ilenmitir. Bundan 62.550 ton kristal eker, 17.720 ton melas ( % 50 polar ekerli) elde edilmitir. Geri kalan ksm hayvan yemi olarak kullanlmtr. eker fabrikasnn yan rnleri olarak pancar topra, pancar ba ve yapraklar, pancar kuyruu, kspe, kspe suyu, filtre pres ve dner filtre amuru, melas saylabilir. eker pancarnn % 90,1i usare, % 5i kuru posa, % 5i posadaki kolloid sudur. Posann % 50sini pektin, % 25ini selloz ve % 25ini de pentosan, protein ve tuzlar oluturur. Pancardan elde edilen taze usarenin bileiminde % 18,0 sakaroz, % 0,15 invert eker, % 0,01 rafinoz, % 0,2 bitkisel asitler, % 0,5 protein, pepton ve aminoasitler, % 0,14 inorganik tuzlar (K+, P04-3), eser miktarda saponinler bulunur. Usarenin % 81i sudur. Sakarozun erime noktas 160 Cdir. Soukta arlnn 1/3 kadar suda znr ( 30 g sakaroz, 10 gram suda znr). 190 C ye stldnda rengi sar- kahverengi olur. Buna "karamelizasyon" denir. Oluan ktle karameldir. nvert eker balda bulunur. Kristallemedii
3

iin sakarozun invert ekere dnmesi istenmez. Sakarozun paralanmasyla oluan glukoz ve fruktoz karmna "invert eker" denir. Pektin, pentos ve galaktronik asit molekllerinden olumu yksek molekll polisakarittir. Kaynar suda znr, soukta jel haline dnr. Rafinoz bir trisakarittir. Selloz ise glikoz moleklnden olumu bir polisakarittir[1,3]. 1.4. Kullanlan Ana Ham Maddeler ve Bu Maddelerin Saland Kaynaklar eker retiminde ham madde olarak lkemizde de retilen eker pancar kullanlr. eker pancar dier pancarlardan farkldr, daha byktr, rengi beyazdr. erdii eker bakmndan dnyann byk bir blmnde ok deerli bir rndr. eker pancar zel bir kltr ve yetitirme ile yabani pancardan elde edilmi bulunan ve dnyamzn mutedil iklimli mntkalarnda yetien, bol eker ihtiva eden bir bitkidir. Pancarn dier trleri olan hayvan pancar, krmz pancar, beyaz pancar ve dierleri gibi eker pancar da Akdeniz ve Atlantik denizi sahil memleketleri bitkisi olan ve halen oralarda bulunan yabani sahil pancarndan salanmaktadr. eker pancar iki yllk bir bitkidir ve ilkbaharda ekilir. Birinci yl tohumdan kk ve yapraklar kar. Bitkinin k geirmesine msaade edilirse ikinci yl, 1,5-2 m yksekliinde saplar, kk yapraklar, iek ve sonunda tohum elde edilir. eker fabrikasyonu iin gerekli olan eker pancarnn birinci yl oluan kkdr. Kk rendelenip sklmak veya scakla halanmak suretiyle kendisinden elde edilen tatl usarenin koyulatrlmas ile bildiimiz eker istihsal edilir. Yurdumuzda eker pancar 57 ilimizde ekilmektedir. eker pancar tarm yurdumuzda deniz seviyesine yakn blgelerden 1750 m ykseklikteki Erzurum merkez blgesine kadar uygun olan her yerde yaplmaktadr[1,2,3]. 1.5. rnlerin Ana Tketici veya Tketici Kurulular Ankara eker Fabrikas Trkiye de bulunan dier eker fabrikalar gibi Trkiye'nin eker ihtiyacn karlamaktadr. eker fabrikasnn yan rnlerinden olan pancar topra, pancar ile birlikte gelmektedir. Toprak ayrcsndan getikten sonra ayrlan toprak, pancar ekicisine verilmektedir. eker pancar kspesinin ierdii albminler, hemiselloz ve selloz, pektin maddeleri ve eker, byk ba hayvanlar iin ok kymetli bir yemdir.

Yan rnlerden biri olan dner filtre amurunun gbre olarak yararlanlmas salanmaktadr.. Almanya da baz fabrikalarda dner filtre amuru zel frnlarda kurutularak torbalanmakta ve iftilere satlmaktadr. Dier yan rnlerinden melas eitli kullanm sahalarnda ya dorudan doruya ya da ham madde olarak deerlendirilir. Melas hayvan yemi olarak kullanlabilir. Ayrca ekersizlendirme ilemiyle eker elde edilmesinde, fermantasyon ilemiyle alkol, maya, gliserin, st asidi gibi maddelere ayrlmasnda, azot ieren organik eker d maddelerin banda gelen "glutamin asidi" elde edilmesinde kullanlabilir. eker, ila sanayinde de faydal bir rol oynayabilmektedir. Bir eker bileii olan "sorbit askorbin asidinin" imalinde dolaysyla C vitamini istihsalinde kullanlmaktadr[1,3]. 1.6. Kuruluun Endstriyel Organizasyon ema ve Yaps Ankara eker Fabrikasnn endstriyel organizasyon emas Ek 2de verilmitir[1]. 1.7. Kurulutaki alanlarn Grevleri ve Saylar Fabrika Mdr Yardmcs (Teknik) : letme biriminin en yetkili amiridir. Mevzuat, irket ynetmelikleri, ynetim kurulu kararlar ve Genel Mdrlk talimatlarna uygun olarak iletmenin teknik ve idari ilerini en rasyonel bir ekilde ynetir. Genel mdrle sunulacak i program teklifi iin kendi blm ile ilgili hususlar hazrlar, birimine bal iletmelerin bakm ve kampanya dnemlerine ait alma programlarn tespit eder. Bununla ilgili ema ve grafik hazrlar, bu programlarn zamannda yaplp yaplmadn kontrol eder, ayn zamanda birimine bal personelin mevki ve idari alanda yetimesi iin gerekli almalar yapar. Maliyeti etkileyen teknik faktrleri inceler ve bu faktrlerin maliyet drc yne evrilmesi iin tedbirleri aratrr, nemli iletme arzalarnn sebeplerini ve bu hususta gerekli tedbirlerin alnmasn salar. letmeyi ilgilendiren konularda gerekli ettleri yapar ve yaptrr.
5

Birimine bal iletmelerin daha iyi almasn temin edecek gerekli tadilat ve modernizasyon planlarn hazrlar veya hazrlatarak Fabrika Mdrne teklifte bulunur. Muhasebe kaytlar ve maliyet hesaplar iin gerekli bilgi ve bilgileri muhasebe servisine intikal ettirir. Birimine bal personelin tayin, nakil, terfi ile izin ve vazife salahiyetleri hakknda fabrika mdrne teklifte bulunur. Birimi ile ilgili ilerin dzenli bir ekilde yaplabilmesi iin birimindeki personel ile ve dier birimlerle ibirlii kurarak dzenli bir koordinasyon salar. letme Uzman (1 kii): Birimle ilgili ilerde Fabrika Mdr Yardmcsna ( Teknik ) yardm eder. Fabrika mdr yardmcsndan ald talimatlar uyarnca birimine ilikin ileri tanzim sevk ve idare eder. Genel mdrlk talimatlarna gre imza yetkisini kullanr. Fabrika mdr yardmcsnn olmad zaman yerine vekalet eder, kendi i alanna giren konularda i ilikisi kurar. Fabrika Mdr Yardmcsnn ( Teknik ) grevlendirdii d temaslar yapar ve neticelendirir. Makine Elektrik efi (1 kii): letme uzmannn talimatlar uyarnca, mevzuat, irket ynetmelikleri ve talimatlara uygun olarak birimine bal ksmlarn ilerini yrtmek temel grevidir. Birimine bal Makinistlik, Elektrik Atlyesi, Kazan Dairesi, Trbin Dairesi, Kantarclar, Mekanik Atlye, Resim hane gibi tesislerin alma esaslarn ve kadrolarn dzenler, kendisine bal ksmlarn bakm ve onarm programlarn hazrlar ve uygulanmasn salar. Makine ve tesislerin iletme bakm talimatlarn hazrlar tatbik eder veya ettirir. Bakm onarm iin gerekli yedek para ve malzemelerin i ve dtan temini iin gerekli hazrlklar yapar ve bu konudaki siparileri takip eder. Kampanya iinde ve dnda birimi ile ilgili defter ve kaytlar tutmak ve tutturmak, gerekli raporlar hazrlamak ve hazrlatmak iletmede meydana gelecek nemli arzalarda ve olaylarda gerekli tedbirleri almak ve iletme uzmann haberdar etmek. retilen ekerlerin ve ambalajn istenilen evsaf ve gramajda olmasn salamak. letme birimiyle ilgili makine ve tesislerin, paralarn resim ve emalarn tekniine uygun olarak hazrlatr ve dzenli bir ekilde saklatr. Yaplmas onaylanan her trl
6

deiiklikleri mevcut plan ve resimler zerine iletir ve resimlerin mevcut tesisata her an uygun olmasn salar. nemli iletme arzalarnn sebeplerini aratrr ve bunlarn nlenmesi iin alnacak tedbirler hakknda teklifte bulunur, kantar ve l aletlerinin revizyon ayar ve damgalarnn yaplmasn ve alma sresince bu l aletlerini tespit edilen esaslar ierisinde kontrol eder ve ettirir. letme efi (1 kii): letme uzmannn talimatlarna uygun olarak birimine bal ksmlarn ilerini yrtr. Birimine bal fabrika meydan ileri, ham fabrikann btn ksmlar, kire retimi, nakil vastalar, kspe kurutma, maniplant ve yardmclar, rafinerinin maniplant ve yardmclar, terzi gibi ksmlarn genel esaslarn dzenler. letmenin genel bakm ve onarm programlarn hazrlar ve kurulmasn salar. Bakm ve onarm iin gerekli para ve iletme malzemesinin i ve dtan temini iin gerekli hazrlklar yapar. Birimi ile ilgili tesislerin iletme ve bakm talimatlarn dzenler, tatbik eder ve ettirir. Tesislerin dzenli ve rasyonel almasn temin iin gerekli tedbirleri alr, iletme iin gerekli ettleri yapar ve yaptrr. retim rantabilite ve kalite konularnda, makineleri takip ve uygulama imkanlar hakknda teklifte bulunur. nemli iletme sorunlarn aratrr ve bunlarn nlenmesi iin alnacak tedbirler hakknda teklife bulunur. Fabrikada bulunan l aletlerinin kontroln yaptrr, nemli arza ve olaylarda gerekli tedbirleri alr, retilen rn ve ambalajlarn istenilen evsaf ve gramajda olmasn salar

letme ve Makine Elektrik Mhendisleri (3 kii): letme efi ve Makine Elektrik efine bal olarak, onlardan ald talimatlara uygun olarak biriminde kendine bal olan ksmlarda ileri yrtrler. letmenin daha verimli almas iin bal olan alt birimlerle koordinasyon salayarak tamir, bakm, onarm ve retim ilerini tekniine uygun olarak yapmak ve yaptrmak, rnlerin kalite ve ambalajlanmasnn uygunluunu kontrol etmek grevleri arasndadr. Ksmlar arasndaki organizasyonu salayarak retimi srekli klarlar. Fabrikasyon ara kademelerinden alnan numunelerin analiz deerlerinin teknie uygun oluup olumadn kontrol ederler, fabrikasyonda gerekli nlemleri alrlar. letmenin daha verimli almas iin gerekli deiikliin yaplmasn teklif ederler ve onaylanm deiiklikleri yaptrrlar[1,3].

Tablo 1. Fabrika alanlar; Statleri ve Toplam saylar

7

Stat Mhendis Usta dari Personel Teknisyen i Toplam

Says 36 148 205 1 596 986

Tablo 2. Meydan Amirlii alanlar ve Saylar Meydan Amiri Meydan Amir Yardmcs Meydanc Silocu Pancar Boaltma Operatr Manevrac Makinist Yardmcs Kire Oca Ustas Kasiyer i Mteferrik i Muvakkat i Dozer Operatr 1 1 3 3 3 3 2 1 2 9 53 3

Tablo 3. Ham Fabrika alanlar ve Saylar Ham Fabrika Maniplant Maniplant Yardmclar Ykamac Pancar Bak Ustalar Pancar Bak Usta Yardmcs erbet retim Ustas Difzyoncu erbet Koyulatrma ve Tasfiye Ustas Usta Yardmcs Filtreci Kire Oca Ustas
8

1 3 2 2 2 3 1 3 2 2 2

Kire Oca Usta Yardmcs Mteferrik i Muvakkat i Terzihane Kasiyer i Mteferrik i Muvakkat i

3 6 109 1 1 3 105

Tablo 4. Kazan Dairesi alanlar ve Says Kazan Dairesi Ustaba Kazan Dairesi Ustaba Yardmcs Kazan Tamir Ustas Atei Kmr Hazrlama Ustas Su Hazrlama Ustas Kasiyer ii Mteferrik ii Muvakkat ii Tablo 5. Trbin Dairesi alanlar ve Says Trbin Dairesi Ba Makinisti Trbin Ustas Kasiyer ii Muvakkat ii 1 2 2 5 1 2 3 2 1 1 1 4 25

2. EKER PANCARINDAN EKER RETM PROSES Bir eker fabrikas yaplan ilemlere gre drt blmde incelenebilir:

Meydan: Pancar ve dier iletme malzemelerinin alnd, siloland ve fabrikasyona hazr bir hale getirildii blmdr.

Ham Fabrika: erbet retiminin ve artmnn yapld blmdr. Rafineri: erbetin koyulatrlmas, oluan koyu erbetin kristallendirilmesi, ayrlmas ve kurutularak torbalanmas ilemlerinin yapld blmdr.

Yan Tesisler: eker fabrikasyonu iin gerekli iletme malzemeleri ve enerjinin

retildii veya yan rnlerin deerlendirildii tesislerdir. (Kire oca, buhar kazan,trbinler,su artma tesisleri,kspe kurutma tesisi gibi)
9

Pancardan eker elde edilene kadar uygulanan ilemler sras ile aadaki gibidir:
Pancarn hasad ve fabrikaya nakli,

Pancarn ykanmas; tartlmas ve kylmas, Pancardan ham erbet elde edilmesi, Ham erbetin artlmas, Sulu erbetin koyulatrlmas, urubun (koyu erbetin) lapaya ilenmesi, Kristalizasyon,
Kristal ekerin kurutulmas,

Kristal ekerin ambalajlanmas. 2.1. Pancarn Hasad ve eker Fabrikasna Nakli Fabrikann ham maddesi olan pancarn ekimi, hasad ve fabrikaya nakli, irketin Ziraat Tekilat tarafndan planlanr ve yrtlr. Pancarlarn olgunlamas ekolojik koullara ve pancarn eidine gre farkl zamanlarda olur. Birim zamanda, oluan ve kullanlan eker miktar birbirine eitlendii zaman pancar fizyolojik olgunlua erimi olur. Artk, bu aamada, pancarda eker birikimi durmutur. lkemiz pancarlarnda bu zaman genellikle Eyll-Ekim aylarna rastlar. Tarlada sklen pancarlarn ba ve yapraklan kesilir. Pancarn ba ksm tm pancar arlnn yaklak %10'unu oluturur. Fazla kesme pancarn dayanklln azaltr. En uygunu yapraklarn kt yerden kesmektir. Pancarn uzun olan kuyruklar da kesilir. Sklen pancarlar hemen fabrikaya nakledilmeyecekse birka gn gememek kaydyla tarla kenarlarnda ya da tren istasyonu yannda yn halinde istiflenir ve toprak silo yaplr. ifti; skt pancarn ilenmek zere tekilatn blge kantarlarna veya fabrikaya kara yoluyla; rnein traktr rmorku, kamyon vs. ile nakleder[1,4]. 2.2. Meydan Pancarn tarlada hasat edilmesinden, pancar baklarna ayrlmasna kadar olan eker fabrikasyonunda birim ilemlere hazrlanmas iin gerekli ara ilemlerin yapld alana meydan denir[5].
10

Meydan tesislerinin en nemli grevi; pancarn nakil aralarndan boaltlarak ham fabrikaya naklinin salanmasdr. Vagon veya kamyonlar vastas ile fabrikaya sevk edilen pancarlar boaltmaya yarayan tertibat, btn fabrikalarda, pancar fabrika meydannda silo edildii yerden fabrika binas iinde ilenecei yere kadar sevk eden sistemle bir ibirlii ierisindedir. Bir eker fabrikasna gelen pancar meydanda srasyla u tesislerden geer[4]. 2.2.1. Pancarn Boaltlmas ve Silolanmas Boaltm: eker fabrikasna ifti tarafndan getirilen veya iftiden alnarak fabrikaya sevk edilen pancar, fabrika meydanndaki kantarlarda tartlr. Toprak firesi tespit edilir ve meydandaki pancar silolarna boaltlr. Fabrikaya gelen pancar, 2 ekilde boaltlr.
a) Otomatik( mekanik) boaltma ile,

b) Basnl su ile Karayolu ile fabrikaya gelen pancar, kamyonun hidrolik sistemle kaldrlan bir platformda belli bir eime getirilmesi ile boaltlarak transportlar araclyla silolara sevk edilir. Bu sistemlerde pancardan topra ayracak bir ksm bulunduundan topran fabrikaya girmesi nlenmi olur. Tesellm merkezlerinden fabrikaya gelen pancarn bir ksm da basnl su ile fabrika pancar yzdrme kanallarna boaltlr[6].

11

ekil 2. Pancarn Boaltlmas Pancarlarn yzdrlmek sureti ile pancar ykama nitesine sevk edilmeleri iin, bir ton pancar bana, kanallarda ortalama olarak 8 ile 10 m3 suyun devretmesi lazmdr. Bu sevkiyat esnasnda, pancara yapk topran bir ksm pancardan ayrlarak suda sspansiyon haline geer. Bu sevkiyat ilemini yapmak iin devaml olarak temiz su kullanlmaz. ktrme havuzlarnda zamanla kanaln tkanmas ve dolmasna sebep olacak amur atlarak elde edilen suya temiz su ilave edilerek kullanlr. Sevkiyat temiz su vastas ile yapld taktirde, younluklar 1,08 ile1,09 arasnda deien pancarlar suyun altna iner ve su akmnn tesiri ile kanaln dibinde yuvarlanarak srklenirler. Sularn geri kazanm tesisat ile alrken, sspansiyon halinde hafif amur ihtiva eden bu suyun younluu 1,00 den biraz fazla olduu iin pancarlar su iinde veya yzeyde kolaylkla yzebilirler ve hareket edebilirler. Su akmnn hz kanaln eimine baldr. Bu kanal, ortalama olarak metrede 10 mm meyil verecek ekilde oluturulur. Meyilin bundan fazla olmas, kanallarn birleme noktasnn ok aada olmasna sebep olur, dolays ile ykama nitesinde pancarlarn topland ukurun derinlemesine sebep olur. Gnmzde fabrika kapasitelerinin daha da bymesi nedeni ile el ile boaltma yetersiz kalmaktadr ve gnmzde artk kullanlmamaktadr. Mekanik boaltma sistemlerinde pancardan topra ayracak bir ksm bulunduundan, ayrca pancarn fabrikaya yzdrlmesinde kullanlan suya karan amur oran da azaltlmaktadr. Hzl alma ve toprak ayrma avantajlarna karlk mekanik pancar boaltma sistemlerinde pancarn zedelenmesi tehlikesi daha byktr[1,3,7]. Silolama: eker fabrikalarnn iki gnlk pancarn alabilen gnlk silolarn yannda, genel pancar skmnden sonraki aylarda ilenecek olan pancarlar da uzun sreli silolarda muhafaza edilirler. Bu silolar fabrikann k aylarndaki nakliye olanaklarna gre 10-30 gnlk pancar ihtiyacn depo edebilir. Btn silolarn alt ksmnda, silodaki pancar ilenecei zaman bunun ykama nitesine doru su vastas ile sevk edilmesini salayan bir kanal mevcuttur. Silolar drtgen kesitli, etraf betondan yaplm dik duvarlarla evrili, tabann eksenine de hafif meyilli yaplardr. Silolar pancarla doldurulmadan nce kanala alan azlar bir kapakla kapatlr. Silolardan pancar boaltlaca zaman bu kapaklar alr ve kanaln st tarafndan tazyikli su verilerek pancarn boaltlmas salanr[1,3,7].

12

ekil 3. Pancarn Silolanmas 2.2.2. Ot, Ta ve Kuyruk Tutucular Fabrikaya gelen pancarda (fire) ot, ta, toprak %si 5-15tir. Yal havalarda % 1525lere ular. Elfa ile dorudan kamyondan veya pskrtme balklaryla silolardan su ile yzdrme kanallarna indirilen pancarlar, bu kanallar vastasyla fabrikaya gnderilirler. Bu kanallar zerinde bulunan tesislerde pancarla birlikte gelen ot ve ta byk lde ayrlr. Bu ayrma ileminde bu maddelerin zgl arlklar arasndaki farktan yararlanlr. Otlar su zerinde yzdnden kanaln geniledii ve su hznn azald bir blmde suyun st ksmna dalan taraklar yardmyla dar alnrlar. Suda daha hzl kebilen talar ise kanaln dibindeki bir delikten darya alnrlar. Pancarn bu delikten aa dmemesi iin buradan pancarn sudaki kme hz olan 0.17 m/sn hzla su gnderilir. Bu ekilde alttaki bir hazneye den talar ya kesikli olarak zaman zaman haznenin boaltlmasyla veya srekli olarak tarayc kovalar yardmyla dar atlrlar. ekil 3 ve 4te sras ile ot ve ta tutucular grlmektedir.

13

ekil 4. Ot Tutucu

ekil 5. Ta Tutucu

Ykama teknesinden seviye takan ve tahliye kapaklar ile ayrlan sudaki kuyruk ve krnt pancarlarn tutulmasn salar. Gvdesi 8- 12 mm delikli perfore bir sa tambur ve yatay eksende dnen tambur ii syrc paletlerden oluur[5]. 2.2.3. Pancar Ayar ark ve Pancar Srgs Pancar ayar ark merkezden nsal dorultuda uzanan kaln ubuklar zerinde, dikey eksenle al kanatklarn monte edildii bir arktr[5]. Fabrikann iyi alabilmesi iin pancar giriinin de dzenli olmas arzulanr. Belirli bir hzda dnen ve demir ubuklardan taraklarla blmelere ayrlm olan pancar ayar ark her blmesinde suyun seviyesine gre belirli miktarda pancarn gemesine izin vererek bu dzenlilii salamada yardmc olur. Herhangi bir arza nedeniyle pancar giriinin durdurulmas isteniyorsa sinyal lambalar yardmyla elfa ve pskrtme balklarndaki personel ikaz edilir ve demir ubuklardan yaplm bir kafes olan pancar srgs yardmyla kanal kesiti tamamen kapatlarak pancarn ilerlemesi nlenir. 2.3. Ham Fabrika 2.3.1. Pancar Dolab ve Pancar Pompas Yzdrme kanallar yer seviyesinin altnda olmasna karlk pancar ykama teknesi altndan su ve ta alnacandan yer seviyesi stne konmutur. Bu nedenle pancarn ykama teknesi seviyesine kadar kaldrlmas gereklidir. Bu ilem pancar dolab veya pancar pompasyla yaplr. Pancar dolab 8-10 m apnda bir arktr ve evresindeki kepeler yardmyla pancar yzdrme kanalndan alarak yukarya tar. Bu kepeler delikli
14

yapldndan ayn zamanda pancar yzdrme suyundan ayrlmas salanr. Olduka kirli olan yzdrme suyunun ykama teknesine gitmesi arzulanmaz[1,3,7]. Pancar pompas byk bir santrifj pompasdr. % 700 su ile karm pancar bu pompa yardmyla dolaptan daha yksee gnderilebilir. Bylece dolap sisteminde ykama teknesinden sonra pancar baklarnn bunkerine pancarn karlmas iin kullanlan elevatrden tasarruf edilebilir. Byle sistemlerde ykama teknesi yksee konur ve buradan kan ykanm pancar dorudan baklarn bunkerine der. Ancak pompa kullanldnda ykama teknesine girmeden yzdrme suyunun ayrlabilmesi iin zel elek sistemi gereklidir. Dier taraftan su-pancar oran dtnde pancarlarn pompada zedelenmesi tehlikesi de doabilir[1,3]. 2.3.2. Ykama Teknesi Genellikle fabrika binas iinde bulunan pancar ykama teknesi son yllarda daha ok ayr bir binaya veya dorudan meydana konulmaktadr. alma ekli de daha ok meydan tesisleriyle ilgili olduunda pancar ykama da bu meydanda incelenebilir. Pancarn zerindeki topran fabrikaya girmesi eitli iletme kademelerinde glklere neden olduundan arzulanmayan bir husustur. Toprakla birlikte gelen mikroorganizmalar difzyonda ekerin paralanmasna neden olduklar gibi, topran kendisi de erbet artmnda szme ilemini gletirir. Pancarn ykanmas esas olarak ayr sistemle yaplabilir; Tambur tipi ykayclar Pskrtme ykama Dner kollu ykama teknesi Her birinin eitli avantaj ve dezavantajlar olan bu sistemlerden Trkiye'de dner kollu ykama teknesi kullanlmaktadr. Pancarlar bu teknede yaklak 10 dakika kalr ve birbirlerine srtnerek temizlenirler. Tekneden kan pancarn gerektiinde dezenfektan bir madde de ilave edilmi bir temiz su duundan gemesi yararl olur[1,4,8].

ekil 6. Dner Kollu Pancar Ykama Teknesi ( Dubourg, 1957)

15

Ykama teknesinin nemi: Ykama teknesi n ta tutucu sistemi alr durumda olmaldr. Alttan basn salayan, uskur fan kontrol edilmeli ve almyorsa, alr duruma getirilmelidir. Ta boaltma kapaklar muntazaman metal ubuklardan oluan meyilli bir zgara konulmaldr. Tekneye giren yzdrme suyunun en az kirlilikte olmas durumunda, tahliye kapaklarnn almas periyodu da uzayacandan, teknenin temiz takviye suyu ihtiyac da bal olarak daha az olacaktr[5]. 2.3.3. Pancar Kesme Makinalar ve Pancarn Kylmas Kesme makinelerinde pancar teknolojik deerlere uygun olarak kylr. Kyma ilemi srasnda pancar hcre dokusu bozulmamaldr. Pancar kym makineleri genellikle ekseni zerinde dikilmi silindirik bir bunker ve bu eksene dik dnebilen bir pancar kyma tablasndan oluur[1].

ekil 7. Pancarn kylmas ( Dubourg, 1957) Bu tabla zerinde bak gruplarn tayan pancar bak kasalar yerletirilmitir.

ekil 8. Pancar Ba ( Dubourg, 1957) Arl ile baklara gelen pancar, dnen baklar vastasyla kym haline getirilir. Pancar baklarnda kylan pancar kymlar nakil bandnda srekli otomatik kantarda tartlarak halama teknesine verilir. Baz eker fabrikalarnda, dikey (tambur) tipi kym makinalar bulunmaktadr. Pancar Kesme Makinasnn Salad Avantajlar:
16

 Kaliteli kym Yksek kapasitede istenilen tonaj

Minumun arza

Hzl operasyon bak deiimi hzl Dk g tketimi Kolay kullanm, mkemmel dizayn Az ve hzl bakm temizlik
Otomatik sistem olarak saylabilir[5].

2.3.4. Ham erbet retimi Pancardaki ekerin su ile ekstraksiyon yoluyla dar alnmas ve "Ham erbet" ad verilen siyaha yakn koyu renkli, % 12-18 kuru madde kapsayan bir erbetin retilmesi ilemi ham erbet retimi olarak isimlendirilir. ok eskiden pancardaki eker, pancarn preslenmesiyle elde edilen usareden kristallendirilirdi. Daha sonra su ile ekstraksiyon yntemi ve bu yntemde ters akm prensibiyle alan eitli sistemler gelitirildi. Uzun yllar eker sanayisinde nemli bir yer tutan Robert Batarya Difzr artk yerini srekli alan kule veya tekne sistemlerine terk etmitir. Trkiye'de son difzyon bataryas Erzurum fabrikasnda 1979 ylnda kaldrlmtr. Fabrikalarmzn bir ounda kullanlan Kule difzr Bat Alman BMA firmasnn, baz fabrikalarmzdaki DDS difzr ise Danimarkann DDS firmasnn lisansyla makine fabrikalarmzda imal edilmektedir. erbet retiminde ama kuru madde kapsam ve arl yksek bir ham erbet ve eker oran dk ve sklabilme yetenei yksek bir sulu kspe elde etmektir[1,4,8]. 2.3.5. Difzyon Kym, baklardan sonra band kantarlarnda tartldktan sonra difzyon sistemine girer. Difzre giren kymlar su devrettirmek sureti ile btn ekerlerini verene kadar ykanmaktadrlar. Eklerde difzyon sistemi akm emas verilmitir. ekeri alnacak kymlar dikey bir kule ierisinden devaml olarak aadan yukarya doru karken, su bu kuleyi yukardan aaya doru kat eder. Difzrde erbet eker itibari ile zenginletike younluu artar ve difzrn alt ksmna doru ilerler. eker ierii azalan kymn ise younluu azalacandan kule ierisinde yukarya doru hareket eder. Kulenin st ksmndan ierisinde eser miktarda eker bulunan ekersiz kspe alnrken alt ksmdan da eker ierii fazla olan ham erbet alnr. Kule difzrnde kymlar nce halama teknesi olarak
17

adlandrlan bir teknede kuleden ekilen sirklasyon erbeti ile kartrlr. Burada ama hem kymlarn optimum difzyon scakl olan 70-72 Cye stmak hem de erbetle kartrlarak kuleye pompalanabilir hale getirmektir. Ham erbet halama teknesinin kym girii tarafndaki akm szgecinden ekilir, kum tutucu ve plp ayrcdan getikten sonra dk scakl nedeniyle baka yerde kullanlmayan rafinerinin vakum brdesi ile 60Cye kadar stlr. Eklerde kule difzyon sisteminin ak emas verilmitir. 2.3.6. Kspe Difzyon sistemlerinden kan ekeri alnm kymlar (sulu kspe) kspe preslerinden geirilerek balangta % 8 dolaynda olan kuru madde oran % 18-20 ye kadar kartlr. Fazla preslemek suretiyle kspeden daha fazla miktarda su karmak bir noktadan sonra doru deildir. Sulu kspe ok fazla miktarda skld taktirde kspe hcrelerindeki baz nemli gda maddeleri ve selloz azalm olur. Bu sklm kspe ya dorudan doruya hayvan yemi olarak iftiye verilir, veya kspe kurutma tesislerinde melasla birlikte kurutularak kuru kspeye dntrlr[1,7]. Sulu kspe ,fazla su ierdiinden,hayvan yemi olarak uzun sre saklanamaz.Ayn zamanda kolay bozulmas nedeniyle evre kirlilii yaratmakta ve kapsad fazla hacimden dolay da nakliye masraflar artmaktadr.Bu nedenle kspe preselerden geirilerek su ierii azaltlmakta ve kurutularak uzun sre saklanabilmektedir[9].

Tablo 6. Sklm Kspe erii

Kuru Madde % Ham Protein g/kg Ya (eter ekstrakl) g/kg Toplam kl g/kg Net Enerji (laktasyon) g/kg 18-30 104 9 40-90 7.2

Kspe kurutmann avantajlar;

Stok edilecei zaman kspenin iyi bir ekilde muhafaza edilebilmesini salamak, Mikroplarla mcadele edebilmektir. 18

Kurutulduktan sonra kspedeki su miktar %10 civarndadr, yani kuru madde miktar %90 olmaldr. Bu kuru madde oranndan teye gemek gereksizdir, nk kuru kspe istif edildiinde %11 ile %12 kuru madde ieriine kadar sulanr. Bunun yannda, kuru maddedeki su miktarnn asla %12den fazla olmamas gerekir. nk kuru kspenin dkme olarak stok edilmesi halinde snmalar ve oto oksidasyonlar nedeniyle yangn kma ihtimali vardr. Preslerden kan ve % 0.6-1.2 arasnda eker kapsayan pres suyu ise stldktan sonra difzyon sistemine geri aln[3,4]. 2.3.7. Difzyon Kayplar Kat madde ierii yaklak olarak % 20-25 olan sklm kspede kalan eker miktar difzyon kaybn oluturur ve normal koullarda ilenen pancara gre % 0.2-0.3 mertebesindedir. Bu kayb dk tutmak iin kym kalitesinin iyi olmas, difzyon scakln 70-72 C arasnda olmas ve 100 birim pancara gre sistemden alnan ham erbet miktarnn (eki) sistem iin ngrlen optimum deerde (110-120 aras) olmas gerekir. Bunlardan baka difzyona verilen taze suyun pH deerinin 5.8-6.0 deerine getirilmi olmas gerek ham erbetin arl gerekse kspenin sklabilme yetenei asndan nem tar. Difzyonda oluabilecek dier bir kayp ekerin mikroorganizmalarn etkisiyle paralanmasndan doar. Prensip olarak tm iletmede, daha ok ham fabrikada ve zellikle difzyonda grlen bu paralanma sonucu kaybolan eker "bilinmeyen kayplar" ad altnda geen % 0.1-0.2 dolayndaki kayplarn en nemli ksmn oluturur. Difzyon scaklklarnn yksek tutulmas ve belirli aralklarla dezenfektan olarak ok halinde sisteme formalin verilmesiyle bu kayplar en dk dzeyde tutulabilir. Difzyonda enfeksiyonun varlna bir iaret olarak ham erbetin pHnn veya difzyon ortamndan alnan erbetin pH snn 5.5in altna dmesi ile gzlenebilir. Difzyon sisteminden alnan ham erbet pancarn kalitesine gre normal koullarda % 12-20 kuru maddeli, % 85-90 arlkta siyah bir svdr. indeki yabanc maddelerin en nemlileri protein ve pektin gibi kolloidler, Amino asitler, betain, eitli organik ve anorganik asitler, Potasyum, Sodyum ve az miktarda dier eitli katyonlardr. Ayrca erbetin hava ile temasnda oluan melanin grubu renk maddeleri, sakaroz'un paralanmasyla olumu invert eker ve az miktarda rafinoz, kestoz gibi dier eker trleri bulunur. Pancardaki znen eker d maddeler azotlu, azotsuz maddeler ve kldr. Azotlu eker d maddeler albuminler, amidler, amino asitler ve benzerleridir. Azotsuz organik eker d maddeler invert eker, pektin maddeleri, organik asitlerdir[1,7] 2.3.8. Ham erbetin Artlmas
19

Difzrlerden kan ham erbet; koyu renkli, viskoz yapl, kolloid maddeler ieren bir svdr. Scakl 35-40 C olup, kuru madde ierii 14-15 Brix, saflk katsays 88-90 kadardr. eker d maddelerin bazlar erbet ierisinde kolloidel halde bulunurlar ve bunlar buharlatrma ve kristallendirme gibi ilemlerin yaplmasn imkansz hale getirdikleri iin tamimiyle tasfiye edilmesi gerekir[1,6,8] 2.3.8.1. Kire ile eker D Maddelerin Tasfiyesi Sanayide 150 seneden beri kullanlan ve hala tatbik edilen yegane knt tekil ettirici madde kire olup, uygulama esnasnda erbeti biraz stmak gerekir bu yntem pancar ekeri fabrikalarnda kullanld gibi kam ekeri fabrikalarnda da kullanlr. Gnmzde yaygn olarak uygulanan kademeli birinci kirelemeli artm sistemi u basamaklardan oluur; Kademeli birinci kireleme kinci kireleme Birinci karbonatlama ktrme ve szme kinci karbonatlama Szme Ham erbetin temizlenmesinin esas; ham erbetin nce kirele muamele edilmesi, sonra da kireli erbete CO2 vererek kireci CaCO3 eklinde keltmek ve takiben szmekten ibarettir. Bu ilemlerden birincisi kireleme ikincisi saturasyon ilemi olarak adlandrlr. Pancar ham erbetlerindeki kolloidler yaklak pH 11 deerinde topaklanarak kerler. erbete kire st (Kalsiyum hidroksit zeltisi ve sspansiyon) verilerek pHn arttrlmas ilemi kademeli olarak yaplrsa bu kelek daha dayankl ve daha kk hacimli olur[4,6,8]. 2.3.8.1.1. Kireleme Ham erbetin kirelenmesi ile; iinde bulunan, Fosfor asidi, suda znmeyen kalsiyum fosfat haline dnerek, Oksalik ve sitrik asit gibi organik asitler suda az znen kalsiyum tuzlarna dnerek, Demir ve magnezyum, metal hidroksitleri haline dnerek, Proteinler koagle olarak ve paralanarak, Amonyum tuzlar, amino asitler, pektik maddeler paralanarak ve tuz oluturarak, nvert ekerler paralanarak erbetten uzaklar.

20

Ayrca, kirelenme ile; erbetin pH'si ykselerek (pH=10-12.5) alkali ortam oluur ve mikroorganizmalar lr. Bu arada bir ksm eker (sakkaroz) de fazla kirecin bir ksmyla birleerek suda znebilir, kalsiyum mono sakkarat formuna dnr. C12H22O11 + Ca(OH)2 CaC12H20O11 + 2H2O

ekil 9. Kire Ocaklar Eskiden bir defada yaplan kireleme ilemi gnmzde n kireleme (1. kireleme) ve ikinci kireleme olmak zere iki aamada yaplmaktadr. n kireleme sayesinde daha ak renkli ve daha kolay filtre edilebilen bir ince erbet elde edilir[1,4,8].

Birinci Kireleme Birinci kirelemede ama; ham erbetteki eker d maddeleri, kademeli olarak pH 11e getirerek ktrmektir. Difzyondan alnan erbetin kuru maddesi %12-17 eker yzdesi 11-15 ve arl yaklak 84-89 civarndadr. I. Kireleme alt blmeli, U kesitinde tabandan biraz yksekte olan levhalarla blnmtr. Bu levhalarn st ksmnda hareket edebilir kanatlar mevcuttur. Bu levhalarla blmler arasndaki erbet gei hz arttrlp azaltlabilir. Tekneyi batan baa kateden bir mil ve zerinde her blmeye ait kanatlar vardr.

21

ekil 10. Birinci kirelemenin ematik gsterimi Teknenin bir ucundan ham erbet verilerek blmeden blmeye ilerlerken, dier ucundan alttan verilen kire st [Ca(OH)2] sabit kanatlarn altndan ters istikamette ilerleyerek ham erbete karr. I. Kireleme pancara gre %0,2 CaO kapsar ve kireleme sresi 20 dakika, scakl 65 C, son blmenin pH ise 11 civarndadr. I.Kirelemenin nc blmesine kmeyi hzlandrc bir miktar (pancara gre %20) I.Karbonatlama erbeti verilir.

ekil 11. Birinci Kireleme Blmleri

kinci Kireleme Birinci kireleme sonunda eker d maddeler phtlam ve szlmeye hazr hale gelmitir. Bu phty byk ktleli bir knt ierisinde datmak gerekir. nk bu pht szgeleri sratle tkar ve szlme ilemini imkansz hale getirir. 1. Kireleme sonunda, scaklk 86-88 C, p.g.% CaO miktar 1.2, pH 12.6, sre ise 10-15 dakikadr. II. Kirelemede ama; erbet iindeki invert ekeri paralamak ve bakteri faaliyetini durdurmaktr.
22

kinci kireleme kabnda yine kire st ilavesiyle erbetin alkalitesi 1.00 1.20 g CaO / 100 ml deerine kadar ykselir. Bu yksek alkalitede ham erbet 85 Cye kadar stlarak dinlendirme teknesine alnr. Kimyasal paralanmaya uram eker d maddeler gaz halinde erbetten uzaklatrlr[8,10] 2.3.8.1.2. Saturasyon ( Karbonatlama) Saturasyon ilemi, kireleme ileminden sonra yaplmaktadr. Bu ilemde daha nceden kirelenmi olan erbet, CO2 ile doyurulur. Bu srada balca iki tepkime meydana gelir.
Ca(OH)2+C02 CaC03+H20 CaC2H20On+CO2+H2O CnHbOn+CaCOs

Bu tepkimeler sonucunda, erbette bulunan fazla kire, kalsiyum karbonat (CaCO3) eklinde ker ve suda znr nitelikteki kalsiyum monosakkarat yeniden sakkaroz ve kalsiyum karbonata ayrlr. Saturasyon ile erbetin pH' da aamal olarak 10.9'a ve 9.5'e indirilir. kelen CaCO3 byk bir yzeye sahip olduundan renk maddeleri ve dier kolloidleri de adsorbe ederek beraberinde ktrr. Bylece erbet durulur, rengi alr ve su gibi saydam bir grnmde, filtre edilebilecek durumdaki erbet elde edilmi olur[8,10]. Birinci Saturasyon ( Birinci Karbonatlama) I.ve II. Kirelemeden geen ham erbet 80-82 Cde I.Karbonatlamaya gelir. Karbonatlama kazan silindirik bir kuleye benzemekte olup, ters akm prensibine gre almaktadr. Kirelenmi erbet stten, karbondioksit gaz ise alt ksmdan verilir. kme ilemi tamamlanm erbet karbonatlama kazannn alt ksmndan alnr. Karbonatlama iin gerekli olan CO2 gaz kire ocandan kirecin yanmas ile elde edilir. I.Karbonatlamaya pH 12 olarak gelen kireli erbet I.Karbonatlamay 10,8-11,2 arasndaki pHta terk eder[6]. kinci kirelemede ilave edilen kirecin fazlas CO2 ile CaCO3 olarak ktrlr. Bu CaCO3 n 2 grevi vardr: Kimyasal artm

Szme iin dolgu maddesidir[11].

23

I.Karbonatlama amurlu erbeti, dekantrde ktrlr. Dekantrler; younluk fark, dolaysyla amur paracklarnn dibe kmesi ilkesine dayanr. Dekantrn stnde berrak erbet altnda amur birikir. Dekantr amuru pompa vastasyla pres filtrelere veya dner filtrelere gnderilerek erbet amurundan ayrlr. Dekantrn stndeki berrak erbet I.GP filtrelerine pompa ile baslr ve szlr, szlen bu iki erbet stclara gitmeden birletirilir. Istclarda 94-96 Cye kadar stlan erbet II.Karbonatlamaya baslr[6].
kinci Saturasyon ( kinci Karbonatlama)

Filtre edilen I. Karbonatlama erbeti, iindeki kalan kireci de alabilmek iin II. karbonatlamaya tabi tutulur. II. Karbonatlama kazan I. Karbonatlama kazan gibi alr. Scaklk 92-95 C civarndadr, erbet 2.GP filtrelerinden szlerek sulu erbet elde edilir.Sulu erbetin kuru maddesi %12-15 arasndadr. Rengi ak sar ve berraktr[1,6].

ekil 12. kinci Saturasyon Kolonu 2.3.8.1.3. Buharlatrma stasyonu( Tephir stasyonu) erbetteki sakkarozun kristalleebilmesi iin, deriiminin arttrlmas, yani suyunun byk lde buharlatrlmas gerekir. eker fabrikasnda pancardan retilen erbet tasfiye ve szme ilemlerinden sonra 14-26 Brikste sulu erbet olarak buharlatrma (tephir) istasyonuna gelmektedir[1,6]. Tephirler, sulu erbetin koyulatrld istasyondur. Buharlatrma aparatlar buhar kamaras, erbet kamaras ve erbet buhar kamarasndan ibarettir. erbet buharlatrcya alttan girer, buhar kamaras iinden geen borularn dndaki stma buharnn etkisiyle buharlaarak
24

ykselir ve stma kamarasnn tam ortasndaki sirklasyon borusundan tekrar aa inerek dier buharlatrcya geer. Brde olarak adlandrlan erbet buhar ise, aparatn stnden alnr ve dier buharlatrcnn buhar kamarasna verilir. Tephir istasyonu, buhar tasarrufu ynnden be kademeli olarak alr. Be kademeli buharlatrclarn beinci buharlatrcs stten kondensere baldr. Bylece tm buharlatrclarda kademeli olarak basn drlm ve erbetin kaynamas kolaylatrlm ve buharlatrclardaki yksek scaklk nedeniyle sakaroz paralanmas nlenmi olur[1,12].

5. Buharlatrcdan alnan erbete koyu erbet denir. Koyu erbetin kuru maddesi 6065, arl sulu erbetten bir birim daha fazla, koyu sar ile ak kahverengi aras, renkli, viskoz bir eker zeltisidir. Koyu erbet piirime elverili hale geldii iin artk rafineriye gnderilir. Ham fabrikadaki tesislerin bir ksmnda sistemi otomatik olarak altracak kontrol dzengeleri vardr.

ekil 13. Tephir stasyonu 2.4. Rafineri 2.4.1. Basnl Filtreler

25

Rafineride ilk ilem %60-65 kuru maddeli koyu erbetin szlmesidir. Bu ilem iin basnl filtreler kullanlmaktadr. Basnl filtre delikli silindirik elemanlar zerine bez taklm kapal silindirik bir aparattr. zerleri bez kaplanm szme elemanlar szmeden nce kaplama maddesi perlit ile svanr ve daha sonra filtre yardmc maddesi (perlit) katlm koyu erbet bu elemanlardan szlr. erbet yandan aparata verilir. Silindirik szme elemanlarnn iinden geerek stten temiz olarak alnr. Kirli erbet tarafnda basncn ykselmesi, temiz erbet debisinin dmesi filtre szme alannn tkandn (kirlendiini) gsterir. Szme bitirilip, kirlenen szme elemanlar erbet ak ynnn tersinden hava-su verilerek ykanp temizlenir. Basnl filtrelerin szme yzeyleri 45 m, her m iin kullanlacak filtre yardmc maddesi perlit ise 0.6 kg dr[6]. 2.4.2. ekerin Kristallendirilmesi ( eker Piirimi- Kristal Lapa Piirimi) Kristalizasyon ilemi vakum altnda alan ve bir buhar kamaras araclyla stlan dikey kazanlarda yaplmaktadr. Yksek koyulukta bir eker zeltisi normal basn altnda 100 Cden daha yksek scaklkta kaynar hale gelir. Byle yksek scaklkta eker, scakln etkisi altnda paralanr. Bunu nlemek iin, ancak kaynatma ssnn drlmesi yani vakum altnda yaplmas ile mmkndr. Bu nedenle ekerin kristallendirilmesine yarayan kazanlara vakum kazanlar denir.

Fabrikada, otomatik kartrcl, otomatik piirim yapan vakum cihazlar kullanlmaktadr. Koyu erbet szldkten sonra orta ekerle kartrlarak standart urup elde edilmekte ve kristal eker piiriminde ana urup olarak bu urup kullanlmaktadr. Standart urup ierisindeki ekerin tmnn tek bir ilemle kristallendirilmesi imkanszdr. Byle bir yntemle yeil urupta fazla miktarda kristallenebilecek eker kalr. Bu nedenle, pratikte kristallendirme ilemi birka kademede yaplr. Her kademeden sonra kristallerinden ayrlan yeil ve beyaz uruplar tekrar piirilir. Bu ilemler sonunda pratik olarak artk iindeki ekerin kristallenmesi imkan bulunmayan bir sznt elde edilir ki buna melas ad verilir.

26

Melas iinde % 50 kadar eker olmasna ramen, ekerd maddelerin fazlal edilir.

(Q = 58)

nedeni ile kristallenmesi imkanszdr. Melasta kalan eker, fabrikasyon kayb olarak kabul

Melas eitli yntemler ile deerlendirilir. Mikrobiyolojik ve kimyasal yntemlerle eitli maddeler elde edilir veya pancar kspesine katlarak hayvan yemi olarak kullanlr. Kristallendirmenin esas amac; mmkn olduu kadar fazla miktarda kristal elde etmek ve beyaz urupta mmkn olduu kadar az miktarda eker brakmaktr. Piirimde kullanlan terimler: Lapa: eker piiriminin sonucunda elde edilen kristal- ana urup karm Yeil urup: Ana urup- santrifrjde su ilave edilmeden nceki urup Beyaz urup: Santrifrjlemede su ile ykama sonucu elde edilen arl yksek urup Klere: Orta ve son ekerin suda zlmesiyle elde edilen urup Afinasyon: Dk kalitedeki ekerlerin arlklarn artrmak amacyla su veya bir urupla kartrlmas Standart urup: Birok urubun kartrlmas ile elde edilen sabit arlkl urup [13] Kristalizasyon ilemindeki kazanlarn stma yzeyleri 280 m, aplar 4,2 metre ve 60 ton lapa retimi yapacak ekilde tasarlanmlardr. Piirim aparat u ana ksmlardan oluur: 1. urup kamaras 2. Buhar kamaras 3. Mekanik kartrc Piirim balangcnda nce buhar kamarasnn stne kadar piirim iin gerekli urup ekilir ve buharlatrlarak ar doygun hale gelinceye kadar koyulatrlr. Ar doygun uruba pudra ekeri maya olarak verilerek kristal taneleri oluturulur ve koyulatrmaya devam edilerek bu taneler bytlr. Yaklak olarak 65 Bxdeki erbet takriben 92 Bx kadar koyulaarak lapa halini alr. Beyaz urup olarak tabir edilen ve uruptaki btn safszlklar ieren bir urubun ierisinde sspansiyon halinde eker kristallerinin bulunmasna lapa denir. Piirim sresince lapa srekli kartrlr. Lapann kuru maddesi % 92-94e gelince piirime son verilip, aparatn alt kapa alarak lapa refrijerantlara alnr. Kristal lapa piirimi iin 3. buharlatrcnn erbet buhar kullanlr. Piirim cihazlarnda vakum, kan brdenin (erbet buhar) kondenser denilen cihazlarda souk su ile younlatrlmas ile elde edilir. Piirim otomasyonu olan fabrikada btn bu ilemler seviye ve kuru madde parametrelerine tabi olarak bilgisayar destekli otomasyon sistemi vastasyla gerekletirilir[6].
27

ekil 14. ekerin Kristallendirilmesi 2.4.3. Kristal Lapa Refrijerantlar ( Soutma) Piirme ileminden sonra piirme kazanndaki lapann scakl 80-85C arasndadr. Kristal eker verimini artrmak iin lapa yava yava soutularak kristaller daha da bytlr. Vakum kazannda pien her lapa refrigerantlara boalr. Bu boalma ilemi vakum kazannn serbest kalabilmesi iin sratle yaplmas gerekir. Lapa seri olarak konmu refrigerantlardan birincisine geer ve btn refrigerantlar sra ile geerek en sonunda istenilen dereceye kadar soutulur. Refrijerantlar; aplar 2.5 metre, boylar 9 metre olan U eklinde teknelerdir. Refrijerantlardaki lapa santrifjlerin ihtiyac kadar bir debi ile, santrifjlere ilenmek zere sevk edilir. Tekneye alnan lapa donmamas iin srekli kartrlr[6]. Yksek arlkl lapalar (kp ve kristal lapalar) refrigerantlarda fazla bekletilmeden santrifjlenerek kristaller uruptan ayrlr. Orta eker lapas(86-88 arlkl) 2 saat kadar refrigerantta bekletilerek bir miktar daha ekerin kristallenmesi saglanr. Arl 75-78 arasnda olabilen son eker lapas souk su dolaml refrigerantlarda 24-48 saat arasnda bekletilerek bir soutma kristalizasyonuna tabi tutulur. Lapann viskozitesinin, scaklnn, sogutma hznn, eker d madde bileiminin nemli faktrler olduu bu soutma kristalizasyonunda ana urup
28

arl yaklak be birim kadar der. Sonuta santrifjlerden ayrlan ana urup melas olduundan ve artk fabrika dna pompalanacandan soutma kristalizasyonunun iyi yrtlmesi ve mmkn olduu kadar dk arlkl melas elde edilmesi byk nem tar. Refrigerantlar genellikle piirme kazanlarnn altna konmulardr. Bunlarn iinde lapann iyice karmasn salayan bir kartrc vardr (ekil 15). Souma tamamlannca bunlarn, iindeki lapa, srgs alan ve alt ksmda bulunan genie bir delikten aktlarak refrigerant boaltlr. Refrigerantlarn iindeki kartrc, ierisinden scak ve souk su geirilebilen borulardan olumutur. Bu borulardan gerektiinde scak veya souk su geirilerek soutma ilemi kontroll olarak yaplr. Soumann ok hzl olmas ok kk kristallerin olumasna neden olacandan, bu durum santrifjleme de verimi drd iin istenmez. ekil 15te stma serpantinli bir refrigerant kartrcs grlmektedir[8,13].

ekil 15. Istma serpantinli refrigerant kartrcs (Dubourg,1957) 2.4.4 Santrifjler (kristal eker) Kristal lapa iindeki sakaroz kristallerinin ayrlmas ilemi santrifjlerde yaplr. Santrifj stten bir motorla evrilen etraf delikli levhayla kapl silindirik yapya sahiptir. Lapa santrifjlendiinde kristaller silindirin iinde kalrken urup dndaki gvdeye savrulur ve buradan depoya gnderilir. urubu ayrlan eker kristalleri su ve buhar pskrtlerek ykanr ve kurutma nitesine gnderilir[6]. Santrifj stten bir motorla evrilen etraf delikli levhayla kapl bir silindirdir. Lapa santrifjlendiinde kristaller sepet ad verilen bir silindirin iinde kalrlar. urup sepet dndaki gvdeye frlatlr ve buradan toplanarak depoya kanalize edilir. Su ile ykama ve buhar verme sepet iine uzanan bir boru zerindeki memeler yardmyla yaplr. 900-1800 devir/dak arasnda maksimum hza erien santrifjler doldurma ve boaltma ilemleri srasnda 50 devir/dak dolaynda bir hzla dnerler. Boaltma ilemi sepet iine indirilen bir syrc krek
29

yardmyla yaplr. Syrma ilemi tm santrifjleme ilemleri tam otomatik olarak yaplabilir. Son yllarda fabrikalarmzda srekli santrifjler de kullanlmaya balanmtr. Ayn anda doldurma ve boaltma ilemini yapan ve bakm hari 24 saat durmadan alan srekli santrifjlerin sepeti koni eklindedir ve gbekten verilen lapa urubunu kaybederken bir yandan merkezka kuvvetin etkisiyle yukarya doru trmanr. Santrifjlenmi ve gereinde ykanm kristaller koninin st kenarndan darya savrulurlar. Ancak bu ekilde santrifjlemede kristaller srtnmeyle krldndan srekli santrifjler kristal ekerde kullanlamazlar. eker fabrikasyonunda tam olarak saf kristaller elde etmek iin, santrifjleme ileminden sonra eker kristalleri zerindeki yapkan zarn alnmas gerekir. Bu sebeple santrifje edilen ekeri su veya buharla ykamak gerekir. Buharla ykamada, urubu szlm olan eker tabakas arasndan buhar geirilir. Buharla temas eden eker snr ve kristali saran gayet ince olan zarn mukavemeti zayflar ve bylece santrifjn dna kmas kolaylar. Dier santrifjlerde eker su ile ykand halde son eker santrifjnde melas arln ykseltmemek iin su ile ykama yaplmaz. Santrifjden alnan son eker kristalleri daha yksek arlkl bir urupla kartrlarak zerlerindeki melas tabakas bir lde ykanr. Afinasyon ad verilen bu ilemden sonra afinasyon lapas ad verilen kristal urup karm tekrar santrifjlenir ve ykanr. Alnan toplam uruplarn bir ksm tekrar afinasyon ileminde kullanlr, bir ksm da son eker piirim aparatlarna gnderilir. Kristal eker ve orta eker santrifjlerinde lapann ana urubu (yeil urup) ile daha sonra su ile ykamada kan yksek arlkl urubu (beyaz urup) ayr ayr depolara almak olana vardr. Gerek bu urup ayrma zaman, gerekse santrifjleme sresi, su verme balangc, su verme sresi, buhar verme sresi gibi parametreler her santrifj iin konulan kumanda dolabndaki zaman rleleriyle ayarlanrlar. Bu rlelerin doru ayarlanmas hem istenilen rafineri emasnn uygulanabilmesi hem de kristal ekerin kalitesi asndan nem tar[1,8,12,13]. 2.4.5. ekerin Kurutulmas ve Ambalajlanmas Santrifjlerden kan eker bir sarsak yardmyla elevatre daha sonra da kurutma nitesine nakledilir. Santrifrjden inen eker, ayr cins rutubet ierir. Bu rutubetlerden birincisi serbest rutubettir. Serbest rutubet, eker kristallerinin etrafn saran eker zeltisinden ileri gelmektedir. Kolayca uurulabilen rutubettir. kinci rutubet, bal rutubettir. Bal rutubet, doymu urup zar olup sakkaroz kristali yzeyine yapm vaziyettedir. Daha zor uurulabilen rutubet trdr. eker kristallerinde kuatlm rutubet ad verilen bir rutubet daha vardr. Bu

30

rutubet eker kristalleri iinde hapsedilmi olarak kald varsaylan su zerreleridir. Bu rutubet ancak eker kristalleri krld takdirde ortaya kmaktadr. Pratikte ekerin kurutulmasnda maksat serbest rutubetin uurulmasdr. Bizim kurutma tesislerimizde de serbest rutubet uurulmakta; fakat bal rutubet kalmaktadr[14]. Kartrlarak scak hava ile kurutulan eker soutularak kristal eker bunkerine gider. Kristal eker depoya girmeden nce elenir. Artk kristal eker elde edilmi olup, ambalajlama ilemine hazrdr. Bunkerin alt ksmnda hassas kantarda tartlr, 50 kg lk polipropilen torbalara konarak ambara sevk edilir ve ambardan sata sunulur[1,6].

ekil 16. ekerin Ambalajlanmas

3. YARDIMCI BRMLER Yardmc birimlerde fabrikann yardmc tesisleri, enerji retim ve datm, proses parametrelerin lm ve kontrol, analiz ve kontrol laboratuarlar, kalite kontrol blmleri, proses iin su hazrlama ve evre iin atk artlmalar, ham madde ve rnlerin depolanma ve transferleri, gvenlii ve yangna kar tedbirleri, idare ve muhasebesi anlatlacaktr Bir eker fabrikasnda pancarn fabrikaya alnndan, ekerin ambarda depo ediliine kadar olan ilemler esnasnda kire, karbondioksit, buhar, su ve elektrik gibi yardmc maddelere ihtiya vardr.

Yan tesislerden en nemlileri; kire oca, buhar kazan ve trbin dairesidir[6].

3.1. Kire Oca ve Kire retimi Artmda kullanlan kire, fabrika sahasndaki kire ocaklarnda retilir. Dikey bir
31

silindir eklinde olan kire ocana stten kire ta ve kok karm verilir. Ocak iinde yanan kok, kire tan 1000-1100 C ye starak, kire ve karbondiokside ayrmasn salar. Kire su ile sndrlerek, erbet artmnda kullanlmak zere, kire st hazrlanr. Ocan st blmnden ekilen CO2 ise artmda kullanlan kirecin fazlasnn ktrlmesinde kullanlr. Kire ocaklar; silindir eklinde olup, d yzeyleri elikten yaplmtr. elik rt ocan fiziksel dayanklln salar ve iteki dier tabakalar atmosferin etkilerinden korur. En ite yksek scakla ve ocak iletme artlarna olduka dayankl amot tuladan rlm bir astar vardr. Astarla elik rt arasnda izolasyonu salayacak izole maddeleri ve izole tulalar mevcuttur.

ekil 17. Kire Ocaklar Ocaktan saturasyon gaz ekii, ocan st yan tarafndan su halkal pompalarla salanr. ekilen gaz temizlenip erbet artmnda kullanlmak zere fabrikaya gnderilir. Ocan altndan kirecin alnmas vibratrl boaltma oluklaryla otomatik olarak yaplr. Kire daireleri fabrikann yannda kurulur. Kire dairesi ierisinde ocak doldurma ve boaltma tesisleri, kire st hazrlama trommeli, kire st hidrosiklonlar kire st depo ve pompalar, gaz pompalar bulunur. Ham erbetin artlmas iin, kire stne [Ca(OH)2] ve CO2 gazna ihtiya vardr. Bu iki rn kire tann (CaCO3) 900- 1150C arasnda yaklmasyla u reaksiyona gre elde edilir. CaCO3 CaO + O2 + Q tan yanmas iin gerekli s kok kmrnden salanr.
32

Kok ve ters akm prensibi ile alan dikey kire ocaklar

Tan kokla yaklmas, teekkl eden karbondioksitin ocaktan uzaklamas, oluan kirecin kire st hazrlamak zere trommele verilmesi ilemlerini yerine getiren komple bir tesistir. Ankara eker fabrikasnda 2 tane kire oca mevcuttur. 3.2. Su temini eker fabrikalar, ok fazla miktarda su kullanan iletmelerdir. letmede kullanlan sularn fazla oluu ve iletmeden kan sularn da fazla olmas nedeniyle eker Fabrikalar akar sulara, gl ve nehirlere yakn yerlerde kurulmulardr. eker fabrikalarnda 100 ton pancar ilemek iin ortalama 1500-2000 m3 suya gereksinim duyulmaktadr. Fakat kullanlan bu suyun ancak kk bir birimi taza sudur, byk blm ise kendi iinde devrettirilerek birok kez kullanlabilen sulardr. Fabrikada kullanlamayacak derecede kirli sularn artlarak akarsulara verilmesi gerekmektedir. 100 ton pancarn ilenmesiyle ortaya kacak artlmas gerekli su miktar 30 ila 50 m3 arasnda bulunmaldr[15]. Pancarn ykanmas ve yzdrlmesi iin yaklak olarak pancarn on kat su kullanlr. Su , pancarn amurdan ayr olarak biraz eker ile pancardan znebilen dier baz maddeleri ve ayrca da kuyruk tutucuya geen kk, ot ve yapraklar da ihtiva eder. Fabrikalarn kurulacaklar yerler eskiden, yzdrme ve ykama suyunu bir defa kullandktan sonra dar atlabilecek ekilde seilirdi. Pis su evvela bir amur havuzuna alnr. Buradan taan su, dar atlrd. amur havuzunda kum ve toprak kalm olur. Bu havuzda toplanm olan amur, yaz aylarnda boaltlr. Fabrika kapasiteleri bydke, ilenen pancar miktar ve buna bal olarak kullanlan su da artm, dolaysyla da hem temiz suyun tedariki ve hem de pis suyun atlmas glemitir .Bundan dolay, bir kere kullanlan suyun temizlenip tekrar kullanlmas kanlmaz olmutur. Pis suyun iinde bulunan ken ve yzen maddeler durultma havuzunda toplanp, mekanik olarak buradan atlmaktadr.

33

ekil 18. Atk Su Artma Havuzu ken maddeler ta paracklar, kum, amur ve pancar paralardr. Yzen maddeler ise ot ve yapraklar, pancar tali kkleri ile rm pancar paralardr. Su durulma havuzlarnn ilk kademesi BRGNER havuzudur ve yaklak 52 m apnda ve 1.4 m yksekliindedir. amurlu su girii havuzun ortasndadr. amurun byk bir ksmn bu havuzda brakan su, nispeten temizlenmi olarak bu havuzun kenarlarndaki takanlardan taarak ikinci kademe durulma havuzlar olan AQUA- PURA havuzlarna gelir. Bu havuzlarn yaklak hacimleri 600 m3 tr. Toplam su ktlesi: Brgner havuzu : 3000 m , Aqua- Prua : 600+ 600 m Havuzlarn tabanlarnda biriken amur, pompalar vastasyla 800.000 m3 lk Aslm keltme havuzlarna baslr. Fabrikann su ihtiyacn karlamak zere 6 adet derin kuyu pompas bulunmaktadr. Bunlardan 5 tanesi faal olarak almaktadr[1,15]. 3.3. Enerji retim ve Datm Genel olarak sanayinin btn kollarnda olduu gibi eker fabrikalarnn da iki trl enerjiye ihtiyac bulunur. Bunlar s ve elektriktir. Is enerjisi buhar kazanlarndan, elektrik enerjisi ise Turbo-Jeneratr gruplarndan salanmaktadr. Turbo-Jeneratr grubu bir buhar trbini ve alternatif akm jeneratrnden olumutur. Dizayn zelliklerinden dolay trbin devri jeneratr devrinden yksek olduu iin devir saysn dengeleyen bir dili kutusu ile donatlmlardr[7,8].
34

3.3.1. Buhar Kazanlar Buhar kazanlar imal ekline gre genel olarak; alev borulu, su borulu, zel (akkan yatak) olmak zere e ayrlr. eker fabrikasnda genellikle su borulu kazanlar kullanlmaktadr. eker retim prosesinde kullanlan s ve elektrik enerjisi fabrika ierisinde yer alan kazan ve trbin dairesinden olu1an tesislerden elde edilir. eker fabrikalarnda yksek basnl kzgn buhar reten kazanlar kullanlmaktadr. Fabrikann pancar ileme kapasitesine gre kazan zellikleri belirlenir. Kazanlarda yakt olarak kmr, fueloil ve doal gaz kullanlmaktadr. T..F.A.. ye bal eker fabrikalarnda fabrika ihtiyacna gre 10-100 t/h arasnda buhar reten eitli kazanlar kullanlmaktadr. Kazanlardan elde edilen yksek basntaki buhar trbinden geirilerek fabrikann kullanaca elektrik enerjisi elde edilir[1,16]. Istc Yzeyler Istc yzeyler olarak "ekonomayzer, dolam borular, kazan domlar, kzdrc, hava n stcs" saylabilir. Ekonomayzer Besleme suyu n stclarnda eskiden korozyona dayankll yznden demir dkm kanatl boru demetlerinden faydalandrd. Ancak bunlarn yksek basnlara dayankl olmamas nedeniyle elik boru demetleri tipine dnlmtr. Fabrikadaki kazanlarda serpantin tipli borulu stclar kullanlmaktadr. Besleme suyu burada doyma scaklnn 30 C altnda olacak ekilde stlr. Dolam borular Bunlar suyun dolamn salayan borular olup, buhar bu borularda olumaya balar. Ancak d borular stc yzeyler saylmazlar. Istc yzeyleri oluturan borular ate blmesi duvarlarna veya demet halinde duman gaz yoluna yerletirilir. Bu borular genellikle karbonlu eliklerden yaplrlar. Kazan domlar Doymu buharn su-buhar karmndan ayrlmas st domda olur. Domlar kazanda enine ve boyuna yerletirilen byk apta silindirik kaplar olarak dnlebilir. Kazanlardan su atlmas(blf) gerektiinde ve besi suyunun artlandrlmas domlarda yaplr.
35

 Kzdrc Doymu buharn ayn basnta stlarak kzgn buhar haline getirilmesi ilemi kzdrcda olur. Kzgn buhar iki nemli yarar salar. Birincisi kzgn buharn ayn basntaki doymu buhardan daha yksek entalpili oluu, dieri de kzgn buharn kesinlikle nemsiz oluu trbinlerin iletilmesinde istenen bir husustur. Hava n stcs Yksek basnl kat yaktl kazanlarda yanmann kolaylatrlmas iin yakma havas duman gazlarnn ssndan yararlanlarak stlr. Istlm havann scakl plverize kmrl kazanlarda 150-300 C zgaral sistemlerde ise 150C dolaynda tutulur. Bylece kazan veriminde % 3-5 artma salanabilir. Borulu veya plakal tipleri mevcuttur. 3.3.1.1. Buhar Kazanlarnda Kullanlan Yaktlar ve Yakma Sistemleri Buhar kazanlarnda yaktlar kat, sv, gaz yaktlar olmak zere e ayrlr. Kat yaktlar ta kmr, linyit, odun, eitli atklardr. Sv yaktlar olarak, inceltilmi Fuel-Oil kullanlr. Gaz yaktlar olarak da doalgaz kullanlmaktadr. Kat yaktlarn banda gelen kmr kazana yolla verilir. Krekle ( elle), zgaralar yardmyla, plverizasyonla. Elle besleme kk kalorifer kazanlarnn beslenmesinde kullanlr. Byk sistemlerde kullanlan zgaralar ise hareketli sonsuz, sarsak, savurmal, geri itmeli tiplerdir. Plverizasyonla beslemede kmr deirmenlerde tlerek primer hava ile kartrlp ocaa pskrtlr. Sv ve gaz yaktl kazanlarda ise yakt yakan deiik tiplerde brlrler bulunmaktadr. Ankara eker Fabrikasnda 4 adet kazan bulunmaktadr. Bunlardan ikisi 20 ton/h kapasiteli, Fuel-Oil ve doalgaz ile alabilir. Yapsnda iten da doru mantar tula, ate tula, d tula bulunmaktadr. 900 C ye kadar stma salanr. Bu kazandan kan buhar 28-30 at basn arasnda trbine gider. Buhar vanalar trbin alrken iyice aktr. Kzgn buhar k basnc 25-30 bar arasnda, scakl 380-410 C arasnda olmaktadr. Dizayn basnc 38 bar, kzdrc k basnc 30 bar, dom basnc 34 bar, besleme suyu eko giri scakl 110 C dir. Kazan ykseklii 30 m dir. Kazanlardan bir tanesi 50 ton/h kapasiteli ve doalgaz ile almaktadr. Dier kazan yldz kazan olarak adlandrlr. 10 ton/h kapasiteli ve fuel-oilin
36

inceltilmii ile allr. Bu kazan fabrika personel servisleri ve lojmanlar stma grevi grr[12,16]. 3.3.1.2. Kazana verilecek besleme suyu Kazana verilecek suyun kazan tesisatna zarar verebilecek yabanc maddelerden temizlenmi olmas gerekir. Sudan artlmas gereken bu maddeler, erimi tuzlar, ya, znm gazlar ve buharla srklenebilecek dier maddelerdir. Besleme suyu kazana verilmeden nce hazrlanmaldr. ncelikle sertlii giderilmelidir. Bunun iin kertme, iyon deitirme, bileik yntemler olmak zere deiik yntemler kullanlabilir. keltme ynteminde kaba suya kire, soda, sudkostik, alminyum slfat gibi maddelerin katlmasyla sertlik maddelerinin yada suda znmeyerek ken veya su iinde znm ollmakla beraber, kazan ta meydana getirmeyen maddeler haline getirilmesi salanr. Halen ok kullanlan iyon deitirme yntemi permutit veya neopermutit adyla anlr. Bu yntemde doal veya yapay zeolitler, eitli reineler kaba su iinde bulunan kalsiyum ve magnezyum sertliklerini alrlar. nc yntemde ilk iki yntemle elde edilen su daha da iyiletirilir. Bu yntemde en ok trinatrium fosfat kullanlr[8,16]. Domlu kazanlarda pompa toplam basnc, kazann, kazan ile pompa arasndaki tm direnlerin ve emniyet ventillerinin ayarl basnlarnn stnde bir basnca sahip olmas gerekir. Fabrikada kazan devreye alnrken elektrikli besleme pompas kullanlr. Daha sonra yksek basnl kzgn buhar elde edilince bir eit ufak trbin olan pompalar devreye sokulur ve bylece elektrik enerjisinden tasarruf edilir. 3.3.1.3. Kazan iletilmesinde karlalan glkler Kazan iletilmesinde karlalan glkler; kazann tkrmesi, kazann kprmesi, korozyon, borularda balon ve yarklar, kprme ve srklenme korozyonudur. Kazan tkrmesi: Buhar kna su kamas olaydr. Buna yol aan nedenler ok yksek su seviyesi, dzgn olmayan s dalm, yksek eki, yk oynamalar v.b. dir. zm su seviyesinin azaltlmas, ykn azaltlmas olarak dnlebilir. Kazann kprmesi: Kazan suyunda kk, stabil, birlemeyen paracklarn olumasdr. Kprme kazann tkrmesine ve buharla birlikte baz maddelerin srklenmesine

37

yol aabilir. Sebebi, sudaki znm kat maddelerin fazlal, yksek alkalite ve yan varldr. Uygun miktarda blf ve uygun nitelikte su takviyesi ile nlenebilir. Korozyon: Kazanlarda korozyonun trl nedenleri vardr. Kazan suyunun alkalitesi., oksijen ve karbondioksit gazlarnn varl korozyonla dorudan ilgilidir. 9-12 pH aralnda kazan suyu deerlerinde demir byk lde korunur. Gazszlatrlm besi suyu ile oksijenin neden olabilecei ukurcuk (pitting) eklindeki korozyon ve karbondioksitin neden olduu boru alt yzeylerindeki kanallar ve oyuk korozyonu engellenebilir. Dk pH deerlerinde karbondioksitin oluturduu hidrojen korozyona neden olur ve demir ile tepkimeye girip metan gaz oluturur. Bu gaz i basnc artrr ve taneler aras atlaklar oluturarak borularn patlamasna neden olabilir. Borularda balon ve yarklar, yeterli derecede hazrlanmam besi suyundaki sertlik yapc maddeler kazan borularnda ta teekklne yol aarlar. Bu yzden borunun scak gazlarla temasta olan d yzeyinin soutulmas gleir ve malzeme akma snrnn zerinde yklenir. Bu durum borularda balon ve yarklarn olumasna neden olur. Kazan suyunun iyi slah bu durumu nleyecektir. Kprme ve srklenme korozyonu: Kprme sudaki asl kat paracklarn belirli bir snr deeri amas durumunda oluur. Bunlardan silis kprmeyi hzlandrr ve srklenme durumunda kzdrc borularnda ve daha ileride trbin kanatlarnda temizlenmesi zor birikintiler oluturur, hatta trbin kanatlarnn krlmasna ve kzdrc borularnn patlamasna neden olabilir. Bu durum istenen besi suyu deerlerinde allmas durumunda nlenir. Baz durumlarda kpk nleyici polimerler de kullanlabilir[12,16]. 3.3.2. Buhar Trbinleri eker fabrikalarnda retim teknolojisi gerei hi durmadan (nonstop) allmas zorunluluundan dolay kullanlan tm elektrik enerjisi, buhar kazanlarndan elde edilen 17-40 bar ve 380 C 400 C deki salam buharla alan buhar trbinlerine bal 1400-6400 KWlk jeneratrlerden elde edilir. Elektrik enerjisinde kullanlan salam buhar daha sonra retr (rk) buhar olarak iletmede kullanlr. Kazan dairesinden elde edilen yksek basnl buhar trbinlerde elektrik enerjisine dntrlr. eker irketinde kullanlan trbinler kar basnl trbinler olduundan kazandan
38

gelen buhara basn 2,5 atmosfere dnceye kadar trbinde i grdrlr sonra bu buhar tephir istasyonuna alnarak sulu erbetin koyulatrlmasnda kullanlr. Buhar yoluna gre; aksiyal veya radyal olarak ayrlabilir. Birincide buhar radyal olarak yerletirilmi olan kanatlardan dnme ekseni boyunca aksiyal olarak, ikincide ise aksiyal kanatlardan radyal olarak akar. Daha ok aksiyal tip kullanlr. Enerjinin dnm ekline gre ise; e basn kademeli veya st basn kademeli olarak snflandrlabilir. Buhar enerjisinin trbin iinde dnm iki ekilde olur. lk nce potansiyel enerji sevk kanatlarnda kinetik enerjiye, daha sonra bu enerji rotorda ie evrilir. Potansiyel enerjinin sadece sevk kanatlarnda veya ksmen de rotorda kinetik enerjiye evrilmesi yaplarnda birka deiiklii gerektirir. Birinci halde rotor kanatlarnn arkasnda ve nnde eit basn mevcuttur ki bunlara e basnl veya aksiyon trbinleri denir. kinci halde ise kanatlarda bir daralma mevcuttur. Buhar burada hznn artmas ile genleir ki bunlara da "st basnl" veya "reaksiyon trbini" denir. eker fabrikalarnda bu yaplarn karmas olan trbinler kullanlr. letme tarzna gre de trbinler kar basnl, ara buhar almal veya kondenzasyonlu olarak snflandrlabilir. En ok kullanlan kar basnl olanlardr. Kar basn buharlatrclara gre seilir. Bu basn genellikle 2,5-3 bar dr. Buhar trbinlerinin niteleri: Ana buhar ventili: Trbine gelen salam buhar kapama ama iini yapar. Ani kapama ventili: Trbinlerde yataklar besleyen ya basncnn ani dmesi, aksiyal bir uzamann ortaya kmas halinde kullanlr. Devir says ve g ayar reglatr grubu: Bu nite hidrolik olup devir saysna bal olarak trbine giren buhar miktarn ayarlar. Ya deposu, soutucular ve yardmc ya pompas: Pompa trbin ana mili zerindeki ana ya pompasnn almad an trbinlerin yol pompalar da mevcuttur. Trbine devir saysnn veya gcn ayar iin buhar, trbine bal ve ekseriya hidrolik olan bir reglatr yardmyla ayarlanr. Reglatr grubu, devir says duyargas, g amplikatr ve kumanda pistonundan ibarettir. Sistem devir saysna bal olarak, trbinin ilk g ayar arkna buhar veren, buhar llelerini artan g ihtiyacna uygun olarak srayla aar.
39

ar

almas veya durdurulmas srasnda

altrlr. Trbinin aniden durmas halinde kendiliinden devreye giren elektrikli ya

Devir says duyargas merkezka veya hidroliktir. Reglatre trbin zerinden veya kumanda tablosundan yaplan el kumandas ile g ayar yaplr. Kar basn ayar ise genellikle retr basncn sabit tutmak veya retr ihtiyacn ayarlamak iin yaplr. lk kademe arkna buhar veren lleler bir servomotorla tahrik edilen bir hidrolik piston ile kumanda edilir. Servomotor pistonu ( ki bu devir says reglatrnden geen yala tahrik edilir) ana kumanda pistonuna bal bir mekanizma ile dengelenmitir. Pistonun hareketine ters olan etki ana kumanda pistonunun daha fazla hareketini nler. Artan gle beraber devir says der. Bu d bota alma ve tam yk durumuna gre bir ayar yaplmazsa % 4 oranndadr. Paralel alan iki trbinden devir says dk olan daha ok yklenir. Karakteristikleri ayn olan iki paralel alan trbinlerin frekans devir saysnn ayar iin ikisine birden elle kumanda etmek gerekir. Kullanlan yan, firma kataloundaki deerlerde olmasna dikkat etmek, buharda srklenmelere engel olacaktr. Yol verme srasnda tecrbe protokollerinde verilen snma erisine gre yol vermek, aksiyal kaymann kontrol, yatak scaklklarnn istenen deerleri amamas, ya basncnn kontrol edilmesi gerekir. Kar basn iberi nominal deere yakn tutulmaldr[1,12,16]. Trbin buharnn, kzgn buhar olmas, buhar iinde yabanc madde bulunmamas, basncn normal olmas gibi zellikleri vardr.

eker fabrikalarnda buhar tketimini etkileyen faktrler:

Pancardaki eker varl, lenen pancarn kalitesi (taze, donmu, rm vs.), Fabrika kapasitesinin dzenli kullanlmas ( dalgali alma yakt tketimini artrr.),
Vakum brdesinden yararlanma ortalama scakl 65 C olan piirim brdesi ile erbet 15-20

stlarak, kondensatre gidecek sdan yararlanmak,

Koyu erbetin Bx (55 Bx) en az standart urup ( 70 Bx) olacak ekilde altrlmas, Santrifjlerde direk buhar kullanlmamas,
urup depolarnn direk buhar ile stlmamas (Buhar kazanlarnda buhar retimi ve buhar

dalm) eklinde sralanabilir[1,16]. 3.3.2.1. Trbin buharnn elde edilii

40

Kazana su tephirlerde younlaan buhardan temin edilir. Bu su kaynama scaklna yakndr. Su ekonomayzer denilen kazan ksmnda ilk stmaya tabi tutulur. Asl kazan ksm oca epeevre saran seksiyon borularndan ibarettir. Su burada kaynama derecesine kadar stlarak kaynatlr. Kaynayan sudan ayrlan su buhar buhar kzdrc borularnda son bir stmaya tabi tutularak kzdrlr. Fabrikann buhar trbinlerinde buharn potansiyel enerjisi nce kinetik enerjiye dner, daha sonra seyyar kanatlar vastas ile rotoru dndrerek mekanik enerjiye dnr. Trbin buharnn hareketi ykseldike trbin verimi artar. Is kayplar azalr. Trbin ebad klr. Ankara eker Fabrikasnda adet trbin bulunmaktadr. Bunlardan ikisi kar basnl dieri de konseli trbinlerdir[1,16]. 3.3.2.2. Kar basnl trbinlerin zellikleri Siemens T 1907
mal yl: 1957 Trbin no: 1907

Trbin devri: 10000 devir/dakika

Trbin gc: 2000 kW Salam buhar basnc: 24 at

Salam buhar scakl: 380-400 C

Kar basn: 2,5 bar Yatak ya basnc: 1,6bar Yatak ya ss: 38-40C Kumanda ya basnc: 5,8 bar Sekonder ya basnc: 3,5 bar Primer ya basnc: 2,5 bar

3.3.2.3. Kondenseli trbinin zellikleri

mal yl 1980

Trbin no 5721 Trbin devri 9500 devir/ dakika Trbin gc 6400 kwh Salam buhar scakl 380-400C Kar basn 2,43 bar Yatak ya basnc 1,7
41

 Kumanda ya basnc 9,2 Sekonder I basn yksek 2 Sekonder II basn dk 3 Primer ya basnc 2,5 Not: Alak basn klapelerinin birinde 7 mm apnda delik vardr. Buradan srekli kondense (s deitiricisi) hattna buhar girer[1,12,16]. 3.3.3. Jeneratrler Jeneratrler, elektrik reten kaynaklar olarak kullanlrlar. Senkron ifadesi jeneratrn kutup says ile belirtilmi bir devir saysnda zaman faktr ile e zamanl olarak dnn ifade eder. Kutup devir says ve retilen elektrik enerjisinin frekans arasnda u bant mevcuttur. n = ( f *60 ) / P f = Hz olarak frekans, P = ift kutup saysdr. Bir jeneratr alternatif akmn retildii ve sabit olan bir statorla doru akmla uygulanan ve dner bir mknats etkisi yaratan bir rotordan ibarettir. Jeneratr silindir sargl ve kk kutuplu olarak iki gruptur. 3000 d/dak lk olanlar silindirik sargl, dierleri kk sargldr. Rotorun beslenmesinde kullanlan doru akm jeneratr miline bal bir D.A jeneratrnden salanr. kaz artrlp azaltlarak senkron jeneratrn rotor sarglarndan geen akm deitirilir ve bylece gerilim ayar salanr. Bu ana ikaz jeneratrn serbest ikaz ise buna bal bir pilot ikaz jeneratrnden salanr. Bu bir nt doru akm jeneratr olup armatrleri bir ikaz reostas ve gerilim reglatr zerinden ana ikaza balanmtr. Jeneratrler kendi mili zerine monte edilmi bir vantilatr ile hava sirkle ettirilerek soutulur. Ar akm korumas, ksa devre korumas, geri g korumas gibi devrelerle donatlmlardr. Fabrikada soutma sistemi u ekilde olmaktadr. Jeneratr havas kendi mili zerine yerletirilmi bir vantilatr ile kapal bir sistemde sirkle ettirilir. Bu sirklasyon devresine
42

yerletirilmi olan bir su soutuculu radyatr jeneratr sirklasyon havasn soutur. Bu sistem jeneratrn alt hcre boluuna monte edilmitir[1,12,16]. 3.3.4. Kondensatrler Kondensatrler devredeki ani yk d ve ykselilerinde jeneratrn aniden dolup boalmasna yani dzensiz bir ekilde almasna mani olurlar. Ksaca jeneratr dengede altrmay salarlar. Kondensatrler ebekeye ya merkezi yada mahalli olarak balanrlar. Merkezi balama ebekenin knda her blgeye kumanda edecek ekilde yaplr. Mahalli balamada kondansatrler motora en yakn bir yere hatta motorun klemensine balanr. Bir devrede yk sabit kalmak artyla akm ykseltmek iin devrede bulunan kondensatrlerin birkan kartmak kafidir. Paralel alan trbinlerin biri yk ge alyorsa yk ayar reglatr dengesiz alyordur ve ikaz dinamosu arzas (kmr) olur. Regle duyarszdr. Klepetifleri soda tutmas nedeni de olaya meydan verebilir. Fabrikada genellikle elektrik retim ve datmnda 6,3 kW lik gerilim kademesi seilmitir. Jeneratrn ebekeye aktif ve reaktif olarak verdii g, alclar tarafndan tketilir. Bunlar ou kez elektrik motorlardr. Bunlar ebekeden hem aktif hem de reaktif g ekerler. Nominal alma noktalar etiketlerinde kW olarak g ve cos olarak g faktrleri ile belirtilmilerdir. G faktrleri yksek olan motorlar ebekeyi akm bakmndan daha az ykledikleri iin tercih edilir. Genel olarak fabrikalarda cos = 0,65-0,70 arasndadr. Jeneratrlerin g faktrleri cos =0,8 olduu iin bunlardan tam olarak istifade edilemez ve bu sebepten baz gruplara kondansatrler balanarak g faktrnn ykseltilmesine allr. Jeneratrlerden elde edilen 6,3 kW lik gerilim alt dairesinde gruplar halinde datlr. Her hcreden datlan bu gerilim fabrika ierisinde belirli yerlerdeki trafolarda orta gerilim haline dntrlerek 380 voltluk gerilim olarak cihazlara datlr[1,12,16]. 3.4. Proses Parametrelerinin lm ve Kontrol eker fabrikalarnda zellikle difzyon ve ham fabrika ile rafineri otomasyonunda lme ve otomatik kontrol olduka youn olarak kullanlmaktadr. Aletler topluluuna genelde bakldnda alma zelliklerine gre iki grup alet ortaya kar; Elektriksel Pnmatik sistemler
43

Bu sistemlerde kullanlan aletlerin elektriksel veya pnmatik oluu sistemin ileyiinin genel yapsn deitirmez. Ancak sistemde sreklilik, ekonomiklik ve bakm kolayl gibi konularda ayrlklar gsterir. lmede esas, llecek fiziksel byklkle orantl olarak deeri deien pnmatik ya da elektriksel bir iaret elde etmektedir. O halde ncelikle bir duyargaya gerek vardr. Bundan sonraki aletler, alglayc k ve gsterge veya kaydedici olarak sralanabilir. Genel olarak alglayc k ile gsterge girii ayn byklkse alglayc ile gsterge dorudan balanr. Byklkleri farkl ise kuvvetlendirici kullanlr[1,17]. 3.4.1. lme aletleri letme aknn kontrol ve dzenleme esas lmedir. Kontrol iin ksmen bamsz lmlerin yaplmas yeterlidir ve bunun yannda baz nitelerde srekli lmlerin yaplmas gerekir. Scaklk llmesi: Bunun iin mekanik veya elektriksel termometreler kullanlr. Mekanik termometreler alkoll veya cval cam termometrelerdir. Elektriksel termometreler ise -220 C den 850 C ye kadar kullanlan termoelementlerdir. Direnli olanlarda prensip metallerin scakla bal olan elektriksel direncine dayanr. Diren deiimi scaklk iin bir lektir. Farkl malzemeden iki elektriksel iletken bir noktada balanrsa, ular arasnda bir gerilim meydana gelir. Termoelementlerle lm aslnda bir fark lmedir. Bu elementler, Cukonstantan, Fe-kons, NiCr-Ni, Pt eklinde olabilir. Basn llmesi: Fabrikalarda basn lm iin deiik tipte manometreler ve U borular kullanlr. Manometreler yayl, membranl, krkl, boru yayl gibi tiplerde mmHg, bar, psi, kg/cm", mmSS, mbar birimlerinde eitli ap ve balantlarda kullanlmaktadr. Miktar ve debi lm: Miktar lm tartma yoluyla veya hacim llmesiyle yaplr. Pancar miktar fabrikaya girite araba kantarlarnda tespit edilir. Kymlar ise srekli bant kantarlarnda tespit edilir. Ayn ekilde kazana giren kmr de bant kantarlar yoluyla tartlr. kan eker otomatik kantarlarda 50 kg zerinden torbalanr. Debi lmlerinde Bernouilli eitliine dayanan venturi borular, diyaframlar kullanlr. Ksaca debimetre diye adlandrlan bu sistemde bir boru hatt iinden akan bir maddenin debisi borunun her yerinde ayndr. Borunun herhangi bir yerindeki kesit azaltlacak olursa ak hz ykselmek zorunda kalr. Ak halindeki maddenin statik ve kinetik enerjileri toplam sabittir. Kinetik enerjinin art, statik enerjinin
44

azalmasna neden olur. Etkin basn diye adlandrlan bu basn dm P2-P1 veya AP debi iin bir ldr. letkenlik lm: Svlarda iletkenlik onlarn tuz ve tuz konsantrasyonunun tayinin yaplmasdr. lkesi, elektrolitik sv iindeki yk tayan iyonlarn kullanlmas ile diren lmdr. Seviye lm: ki tr seviye lm vardr. Birincisi yzeyin durumuna gre direkt, ikincisi basn fark yntemine gre. Direkt metotlar; amandra, elektrot problar, k yansmasyla. Elektriksel olarak lm yaplan metotlarda, svlarn zellikleri nemli bir rol oynar. Endktif metotla bir selonoidin iindeki yumuak demir ubuun hareketi ile veya hava aralnn azalp oalmasyla empedans deiir. Oluan magnetik ak bir ykselticiye kumanda eder. Ykselticinin k akm magnetin dnme as ile ters orantldr. Bu da gsterge veya kayt elemanlarn ynlendirir. Kapasitif metotta kondansatr kullanlr. ki levha arasndaki mesafenin deimesi ile empedansn deimesi esasna dayanr. Kire bunkerlerinde bu yntem kullanlr. Farkl basn ile seviye lmnde, farkl iki basn bir membran yardmyla dorusal harekete dntrlr. Bu hareket ile terazi kolu sisteminde bulunan bir bobin gerilim retir. Diren ile seviye lm: Strain gage denilen diren tel ile uzama llr. Bu uzama ile fiziksel bant kurularak gerilme, kuvvet, seviye de llebilir. Bir kaptaki sv basn oluturur. Basnc lebildiimize gre buna bal olarak seviyeyi de lebiliriz. Bu sistemde wheatstone kpr direnleri kullanlr. pH lm: pH bir svdaki H iyonlar konsantrasyonunun lsdr. Svlardaki elektrik ykl iyonlar bir elektrik akm oluturur. Temel prensip pH llecek svya batrlan iki elektrot ile pH a bal deien gerilim farkn lmektir. Elektrotlardan biri lme elektrodu dieri ise referans elektrotudur[1,17]. 3.4.2. Proses kontrol

45

Proses kontrol veya sre denetimi denilen olay kat veya akkan maddeleri maksada daha uygun bir hale getirinceye kadar, bu maddeler zerine uygulanan ilem ve ilemler topluluudur. Herhangi bir otomatik kontrol sisteminin iki eleman vardr. Sre Denetle Sre denetiminde yaplan i ksaca yledir. Kontrol ettiimiz deikenin o andaki deeri llr. Olmas istenen deer ile llen deer arasndaki fark bulunur. Bu farka bal olarak kontrol aygtnda retilen byklk son denetleme aygtn uyarr. Bu aygtta ilemlenen bykl deitirerek sre(proses) knn istenen deere yaklamasn salar. Uygulamada bu ilem elle bir dmenin evrilmesiyle olur. Dmenin konumu ayar noktas olarak belirlenir. Bu konum giri aygtlar tarafndan elektriksel yada pnmatik bykle dntrlr. Bylece llen byklkle karlatrma olana salar. Mesela; sirklasyon stcsnn scaklk ayarn 80 C yaptmz varsayalm. Bu bizim gerek deer ayarmzdr. Kontrol aygt bunu hep ayn deerde tutmaya alr. Scaklk 80C yi getiinde hata sinyali oluacak, bu sinyali kontrol aygt deerlendirerek giriteki buhar ventilini ya tam yada sinyal ile orantl olarak kapatacaktr. Tersi olursa da aacaktr. Burada scaklk duyargas olarak pt-100 kullanlabilir[1,17]. Kontrol yntemleri: ki konumlu kontrol, oransal, entegral, trevsel kontrol eitleri vardr. ki konum kontrol de kontrol deikeni herhangi bir ekilde ayar noktasndan bir miktar ayrldnda dzenge, kontrol aygt yardmyla son kontrol elemann( rnein ventili) iki u noktadan birine eker. Bu ynteme "on-off kontrol" denir. Oransal kontrol (P): Bu yntemde son kontrol aygtnn konumu ile kontrol deikeni arasnda srekli ve sabit dorusal bir balant vardr. Kontrol aygt, kontrol deikeninin her bir deeri iin son kontrol aygtn ona karlk olan belirli bir konuma getirmektir. Yani son kontrol aygt sapmann her bir nitesi iin ayn miktarda hareket eder. Mesela su seviyesinin p ile kontrol edildiini dnelim. Burada kontrol deikeni su seviyesidir. Kontrol aygt ile denetlenen ise depoya giren suyun debisidir. Su seviyesinde bir deiiklik olduunda amandra bu deiiklikle orantl olarak yukar aa hareket ederek son kontrol aygt olan ventilin seviye ile orantl bir konuma gelmesini salar.

46

Entegral kontrol (I): Oransal kontrol de kayma bir sorun yaratr. Bunu nlemek iin kontrol aygt kn kontrol deikeni sapmas ile orantl bir hzda deitirmek gerekir. Genelde PI oransal + entegral kontrol olarak kullanlr.. Trevsel kontrol (D): Burada kontrol aygt k, sapmann deime hz ile orantl olarak deiir. Hibir zaman tek bana kullanlmaz. Oransal Entegral - Trevsel kontrol (PID): Orantl kontrol ynteminin kaymaya sebep olduu, orantl-entegral kontroln kaymay nledii fakat transfer gecikmesi veya l zaman olan sreleri kontrol edemedii grld. Byk yk deimesi olan ve l zamanla transfer gecikmesi olan sistemlerde PID kontrol kullanlr[1,12,17]. 3.5. ISO 9000 almalar: letmenin koullarna uygun bir kalite gvence sistemi gelitirilmesinde ve / veya bir baka organizasyonun kalite gvencesinin deerlendirilmesinde esas olarak kullanlabilecek bir modeldir. Bu modele uygunluk ise bir iletme iin bir ok endstrilemi lkede kabul edilmi olan uluslararas bir standarda uygun bir kalite gvence sistemine sahip olmaktr. ISO 9000 Standartlar serisi Kalite Gvence Sistemi'nin kurulmas iin asgari artlar belirleyen bir klavuzdur. ISO 9000 almalarnn tercih edilme nedenleri unlardr ; Kararll ve verimlilii artrr. Maliyetleri drr. Kaliteyi artrr. Etkin bir ynetim salar. Tm faaliyetlerde geni izleme ve kontrol salar. Mteri ihtiyacdr. Uluslararas dzeyde uygulanabilen bir modeldir. Kalite sisteminin belgelendirilmesi iin modeldir

47

Ankara eker Fabrikas'nda ISO 9000 almalar uygulanmamaktadr. Daha nceki dnemlerde bu almalar yaplmakta iken sonralar durdurulmutur[1,3]. 3.6. Proses in Su Hazrlama eker fabrikasnda kullanlacak su mikropsuz, ryen organik maddelerden arnm ve mmkn olduu kadar az tuz ieren bir sudur. Bilhassa nitrat, slfat ve alkali karbonatsz almaldr. Bunlar ekerin kristallemesine engel olurlar. ok tuzlu ve sert sular ekerin difzyonuna engel olurlar. Bu zellikleri ieren yer alt veya nehir sular kazan dairesi hari eker fabrikalarnda dorudan doruya kullanlr. Yksek basnl yeni kazanlarda kazan besleme suyunun hazrlanmas iin eitli zarar ve zorluklar veren organik ve anorganik maddelerin uzaklatrlmas gereklidir. Bu maddelerin cins ve miktarna gre su artm tesisinin alma prensipleri ve kapasiteleri de farkl olur. Su artm tesisleri 3 blmden ibarettir: Silis, karbondioksit ayrma ve geici sertlik giderme blm Filtrasyon blm yon deitiricilerle tm sertlii giderme tesisi Silis, karbondioksit ayrma ve geici sertlik giderme blmnde yanm ve sndrlm dolomitten ( %60 Ca(OH)2 ve %35 MgO) oluan agnohidrat kullanlr. MgO; silisi, Ca(OH)2 ise karbondioksiti balar ve bikarbonatlar ktrr. Filtrasyon blmnde, reaksiyon kabndan kan suyun ierisindeki tanecikleri tutmak iin bu su filtrelenir. Filtre maddesi olarak yar yanm dolomit veya ince krlm mermer kullanlr. yon deitirici blmnde, filtreden kan su iyon deitiriciden geirilerek sertlik yapc katyonlarn tm tutulur. yon deitiricinin rejenerasyonu adi tuz ile yaplr. Bugn iin iyon deitirici olarak kullanlan reine Bewatit S 100 dr. Kazan suyunun kalevi olmas ve kalan ok az miktardaki sertlik yapc katyonlar keltilerek blf suyu ile dar atlmas iin kazan besleme suyuna fosfat verilir. Verilen fosfat Na3PO4 1 OH2O olup miktar; 1 m su iin 10 gramdr.

48

Blf : Kazan suyundaki ok az da olsa yabanc maddeler suyun buharlamas ile birikim yaparlar. Kazan suyundaki bu tuzlarn konsantrasyonu belli bir miktara eritiinde kazan suyu blf yaplarak bu tuzlar dar atlr. Oksijen giderilmesi : Kazan besleme suyunda bulunan oksijen dier gazlar ile birlikte gaz ayrcda giderilirse de kalan az miktardaki oksijenin tutulmas gayesi ile baz kimyasal maddeler kullanlr. Bu maksatla hidrazin kullanlr. Hidrazin oksijen ile reaksiyona girerek su ve azot verir. Hidrazin fazla verilmi dahi olsa yksek scaklkta amonyak ve azota ayrlr. Bylece elde edilen amonyak, kazan suyunun pHn ykselttiinden yani suda bir alkalite temin ettiinden zararl deil bilakis faydaldr. Ancak hidrazin pahal olduundan ufak faydalar temin edilecek diye fazlasn kullanmaktan saknlmaldr. Filtre torbalarnn ykanmasnda kullanlan sular eker ve eker d organik maddeler kapsar. Bu nedenle tekrar kullanlamaz. yon deitiricilerde kullanlan tuzsuzlatrma sular da kirli sular kapsamndadr ve geri alnmaz. amur filtrelerinden ayrlan amur sulandrlarak atlr. Bu sularda geri alnamaz. Temizlik ve takanlarn kirli sular, kazan blf sular, tuvalet sular, meydan ve yamur sular da geri alnamayan sular kapsamnda dnlr[1,6,17]. 3.7. Ham Madde ve rnlerin Depolanma ve Transferleri Fabrikann hammaddesi olan pancarn ekimi, hasat ve fabrikaya nakli irketin ziraat tekilat tarafndan planlanr ve yrtlr. ifti skt pancarn tekilatn blge kantarlarna teslim eder. Pancar bu kantarlardan kara ve demir yoluyla fabrikaya getirilir. Vagonlarla gelen pancar, suyla boaltma sistemi olan elfayla direk iletmeye alnr. Kara yolundan kamyon ve traktrle gelen pancar ise ya elfayla direk iletmeye alnr veya elle beton silolara boaltlr. Silolardaki pancar suyla yzdrlerek fabrikaya alnr. Silolama, geni ve esas anlamda, eker pancarnn skmnden fabrikaya girdii ana kadar, uygulanmas gereken tm ilemlerin genel bir ifadesidir. Esas ama bu sre zarfndaki eker kayplarn en aza indirebilmektir. Bu nedenle hemen hemen kampanya balarnda byk miktarlardaki pancarlarn silolanmas, yani teknolojik zelliklerinin bozulmadan saklanmas gerekir. Aksi taktirde yetersiz silolama fazladan eker kayplarna neden olacak ve bu lke ekonomisi iin zerinde durulacak boyutlara ulaacaktr. ekerin depolanmas, fabrikadaki kurutucudan kan eker elavatr ile bir bunkere alnmaktadr. Bunkerin altndan kantarlar ve onun altndan da uval az dikme makineleri ve eker transportu vardr. zel ihtiyalar dnda kristal eker 75 kg lk pamuk torbalarda sata
49

arz edilir. Ambalajlanan eker, eker ambarna sevk edilerek burada depolanr. eker ambarnda dikkat edilecek hususlar unlardr: Ambara rutubetli eker alnmamaldr, Ambar yaps itibariyle eker depolanmaya uygun olmal, Emniyet tedbirleri alnm olmal, alan personel iin uzman olmaldr.

eker depolanmas konusunda, 10-20 bin ton eker alan silindirik beton yahut sa silolar da bulunmasna ramen henz memleketimizde kullanlmamaktadr[1,16,17]. 3.8. Gvenlik ve Yangna Kar Tedbirler Fabrikann fiziksel gvenlii, evre duvar tel rg ve aydnlatma ile salanmaktadr. Fabrikada toplam 20 gvenlik grevlisi mevcuttur. Bu grevliler 24 saat esasna gre vardiyal olarak nbet tutarlar. Fabrikaya giri ve klarda yaya ve tatlar gvenlik grevlileri tarafndan kontrol edilmektedir. Gelen ziyaretilere, ziyareti kart verilerek fabrikaya alnmaktadr. Fabrikaya ait aralarn ve tadklar maddelerin k iin amirlerin imzalarnn bulunduu belge istenmekte ve madde knda bu imzalar kontrol edilerek maddelerin kaak olarak dar kmas nlenmektedir. Fabrikada kabilecek her trl yangna kar 4 itfaiye eri grev yapmaktadr. Ayrca fabrikaya ait itfaiye arac mevcuttur. Ylda 1 - 2 defa yangn sndrme tatbikat yaplmaktadr. Yangna kar itfaiyeye bal sinyal tertibat mevcut olup eker fabrikasnn ilgili yakn kurulularla yangn protokol bulunmaktadr. yerlerinde yanc ve parlayc maddelere kar nlem alnm olup bununla ilgili bir benzin istasyonu mevcuttur[1].

3.9. evreye Zarar Verebilecek Atklar eker pancarna dayal olan eker sanayinde; eker fabrikasnn kampanya zamannda, ham madde olarak girdileri; eker pancar, iletme yardmc maddeleri, su ve enerji salamak iin yakttr. Fabrikasyonda eker pancarndan ana rn olarak eker ve yan rnlerden melas ile kspe elde edilir. Bu ilem esnasnda evreye, gerekli nlemler alnmad takdirde kat, sv ve gaz atklar verilebilir.
50

Kat atklar, pancar topra, dner filtre amuru, yakt olarak kmr kullanlyor ise onun crufu ve kldr. Ayrca pancar toprandan klasierlerde ayrlan kumda bu atklara dahil edilebilir. Sv atklar, Brkner amuru sevk suyu, dner filtre amuru sevk suyu, pancar yzdrme ve ykama suyu takanlar, fabrika yer ykama sular ile filtre bez ve torba ykama sulardr. Fabrikadan kan gaz atklar ise fabrikada kullanlan yakta ve onun yaklma artlarna bal olarak bacadan kan baca gazlardr. Tm kat, sv ve gaz atklar nlem alnmadan ve artlmadan evreye verildiinde doay kirletmekte ve doaya zarar vermektedir. Bu zararlar direkt veya dolayl olarak evreyi etkilemek suretiyle olur. Bu zararlar minimuma indirmek iin ilk nce bu atklarn minimum dzeyde fabrikaya alnmas, optimal dzeyde fabrikada kullanlmas ayrca minimum dzeyde fabrikadan atlmasna zen gstermek gerekir.Baka bir deyile her eyde tasarrufa zen gstererek optimal iletme koullarnn salanmas ve uygulanmas gereklidir. Bu ekilde minimum dzeye indirilen atklarn tanmas, depolanmas, bertaraf ve artm da kolay ve ekonomik olur[1]. 3.9.1. evreye Zarar Verebilecek Atklar in Alnmas Gereken nlemler
Kat Atklar iin

Fabrikaya intikal eden pancar toprann, fabrika sahasnda az yer ve hacim kaplayarak, fabrikaya, iletmeye ve evreye zarar vermeden bertaraf iin fabrika ii sahada otomatik boaltmalar kullanlarak ayrlmas ve silolar oluturularak kompastlanp yararl hale getirilmesi gerekmektedir. Pancar kuyruk ve krntlarndan ayrlan toprak gbreli ve verimli bir topraktr. Pancar topranda bulunan kumun, klasierlerde, klasierleri optimal koullarda altrarak, bakm ve onarmlarn gerektii gibi yaparak, mmkn olan maksimum dzeyde ayrlmas gerekir. inde inert maddeler ieren crufun, ayet cruf kuyu suyu ile sndrlrse, inaatta briket yapmnda kullanlma olasl vardr. Bylece atk bir madde olarak grlen cruf rejenere edilerek kullanlr bir rne dntrlm olur.
51

 Sv Atklar iin :

Brkner amuru sevk suyu miktar, fabrikaya alnan pancar topra miktar ile fabrikada Brkner den atlan amurun kuru madde miktarna baldr. Fabrikada kullanlan suyun geri kazanm: Pancarlarn silolardan fabrikaya tanmas ve ykanmas iin 100 kg pancar iin yaklak 1000 kg su gereklidir. Bu suyun rejenere edilmesi (geri kazanlmas) su sarfiyatn nemli lde drecektir, aksi taktirde hem maliyet ykselir hem de oluan atk su miktar artacandan evre temizlii asndan sorun tekil eder. Kullanlan suyu dar atmak yerine havuzlarda toplayp artldktan sonra berrak suyu tekrar fabrikada kullanmak suretiyle 100 kg pancar sevk etmek ve ykamak iin taze su ihtiyac 10-20 kg 'a kadar indirilmi olur. Bu da havuzlarn szdrma, buharlama ve amuru pompalanabilecek kvamda tutmak iin gerekli olan ve amurla beraber atlan sudur. Pancarla beraber fabrikaya gelen toprak, yzdrme ve ykama esnasnda suya geer. Su ierisinde bulunan toprak ve kum brkner havuzu ierisinde dalr ve younluk farkndan dolay sedimantasyonla sudan ayrlarak havuzun dibine ker. Syrc kreklerle bir araya toplanan amur, amur pompasyla amur ktrme havuzlarna pompalanr. Biyolojik artm sisteminde, tm biyolojik paralanabilir organik kirlilikler, sistemdeki aktif amur ve hava, CO2 yardmyla paralanarak H2O, CO2, S04-2, PO4-2 ye dnrler. Ayrca bu proseste oluan yeni aktif amur ve kebilen dier kat maddeler dekantasyonla sistemden ayrlarak, elde edilen berrak artlm su, ya fabrikaya geri alnr veya evredeki akarsulara verilir[1].

Gaz Atklar iin :

Fabrikadan kan gaz atklar, fabrikada kazan dairesinde enerji retimi iin kullanlan yakt trne (linyit kmr ,fuel-oil ,zel yakt ve doal gaz) gre deiik zellikler gsterir. Ayrca bu yaktlarn yanma koullarna bal olarak bu kirlilik artar veya azalabilir.

52

Ayrca; atk su artm tesislerine, melas, fuel-oil ve petrol tr yalar (Motor, Dili) hem atk suyun kirliliini arttrr hem de biyolojik artm nler. Bu tr kaaklarn mutlaka zel ukur veya kaplarda berteraf gerekmektedir (zel sobalarda direkt yaklarak veya talaa emdirilip yaklarak bu ilem gerekletirilir). 3.10. dare ve Muhasebe dare, fabrikann sosyal tesislerinin ve sosyal etkinliklerinin tamamndan sorumludur. Lokanta, misafirhane, oto garaj, servisler, ofisler, telefon, lojmanlar, spor tesisleri, ay bahesi, lokal, ii pansiyonu, ii mutfa, dini ve resmi bayram trenleri, misafir arlama vb. idarenin sorumluluu altndadr. Muhasebe organizasyonu, mali iler mdrl bnyesinde, genel muhasebe ve iletme muhasebesi bte kontrol servisi olarak ayr ayr takip edilmektedir. Genel muhasebe iletmenin finansal durumunu etkileyen olay ve ilemlerin para birimiyle llen sonularnn iletme dndaki kii ve kurumlara bildirmektedir. Bu kii ve kurumlar esas itibariyle devlet organlar, kredi kurulular ve ynetici durumunda olan iletme sahipleri eklinde ayrlabilir. Sz konusu gruplardan her birine, dnemsel olarak yaplacak birimlerse, bilano ve gelir tablosu adl iki ana rapor kullanlr. Genel muhasebe uygulamalarnda muhasebenin genel ilkeleri uygulanmaktadr. Muhasebeye bal; levazm, ticaret, pancar muhasebe, vezne, eker ambar, malzeme ambar birimleri bulunmaktadr. levleri unlardr: Levazm : Stoklarn tahsilatlarnn yapld birimdir. Ticaret : retilen ekerin piyasaya satlmas, pazarlanmas ileri yaplr. Fabrikaya gerekli olanlarn alnmas, hurdalarn satlmas, ihalelerin yaplmasna bakar. ( 70 milyara kadar olan ihalelerin yaplmas, daha st genel mdrlnn kontrol altna girer.) Pancar Muhasebe : iftilerin teslim ettikleri pancarlarn hesaplarnn tutulduu yerdir. Vezne : demelerin ve tahsilatlarnn yapld birimdir. eker ambar : ekerlerin depolandktan sonra sat annda yklenip alcya verildii yerdir.
53

Malzeme ambar: Fabrikaya alnan malzemelerin depolanp ihtiya duyulduunda datld yerdir[1,3,16].

4. FABRKADA GEREKLETRLEN PRATK ALIMA 4.1. Madde ve Enerji Denklikleri Ankara eker Fabrikasnda, erbetteki suyun uzaklatrlmas amacyla 5 kademeli tephir sistemi kullanlmaktadr. Kullanlan bu sistemde, erbetin deriimi 15.4 Bxten 65 Bxe kadar ykseltilmektedir. Madde ve enerji denklikleri; erbet deriiminin 15.4 Bxten 22.8 Bxe ykseltildii 1. Tephirde kurulmutu:
54

Tablo 7. Fabrikadan 1. Tephir iin alnan veriler

Tref=0 oC Giri erbeti Giren Buhar I.Brde Kondensat k erbeti

m (ton/h) 150 45.832 48.68 45.832 101.32

T (oC) 120 135 129 90 98

P(bar) 2 1,4 -

h(kj/kg) 2738 2732 376,32 -

Cp(kj/kg*K) 3,934 3,80

55

1.Brde m5,T5,P5

Kondensat m4 ,T4 , h4

Buhar

Tephir
k erbeti m3 ,T3 , Cp3

m2 ,T2 , P2

(evaporatr)

Giri erbeti m1 ,T1 , Cp1

ekil 19. Birinci Tephir Etrafnda Ktle Denklii

4.1.1. Ktle Denklii (Yatkn Koulda) Kabuller

Giren buharn tamam kondensata ( kan doygun sv) dnmektedir.

erbet ierisindeki ekerde herhangi bir buharlama olmamaktadr.

56

m2=m4=45.832 ton/s = 45.832*103 kg/s.. (1) Toplam Ktle Denklii: m+ m2= m3+m4+m5.................................................................................................................(2) 1 ve 2 denklemleri kullanlarak; m = m3+ m5 elde edilmi olur. m=150*103kg/s ve m5 = 48.68 * 103kg/s m3= (150*10^3) ( 48.68*10^3) =101.32 *103 kg/s olarak bulunur.

4.1.2. Enerji Denklii Birinci Tephirde toplam enerji denklii kurulmutur. Genel enerji denklii: mg*(z*g + x2/2 + h)g ] + Q + Wv + W - m*(z*g + x2/2 +h) = (d/dt) [m*( z*g + x2/2 + u)] Yatkn halde birikim sfr olacandan;
(d/dt) [m*( z*g + x2/2 + u )] = 0 olur. Kinetik ve Potansiyel enerji deiimleri ok kk olduundan ihmal edilir (sfr kabul

edilir). m*( x2/2 ) - mg*( x2/2 )g = 0 m*( z*g ) - mg*( z*g )g = 0

Sistemden darya i yaplmamaktadr. (W =0)

Hacim sabit olduundan sistemde hacim ii yoktur. (Wv=0) Buna gre enerjinin korunumu denklemi dzenlenirse; mg*hg+Q=m*h
57

Q = m*h-mg* hg Q= (m3 * h3+ m4* h4+ m5 * h5) - m*h+m2*h2 Tephire Giren erbetin entalpisi: h1 = Cp1 * (T1-Tref) Tephirden kan erbetin entalpisi: h3 = Cp3 * (T3-Tref) Giren ve kan erbetin entalpileri denklemde yerine yazlrsa: Q = [ m3* Cp3 * (T3- Tref) + m4 * h4 + m5 * h5 ] [ m2 * h2 + m * Cp * (Tr Tref) ] Referans scakl: Tref = 0 oC Q = [ 101.32*103 * 3,8 * (98 0) + 45.832*103 * 376,32 + 48.68*103 * 2732 ] - [150*103 * 3,934 * (120 0) + 45.832*103 * 2738 ] Q = - 242648842 W

SONU : Bir numaral tephirde kurulan enerji denkliinde aktarlan s deeri 242648842 W olarak bulunmutur. Deerin negatif (-) olmas tephirin darya s verdiini gsterir. Tephir istasyonu, ekerdeki nemin buharlatrlarak giderilmesi iin kullanldndan sonu uygundur.

58

NOT: Fabrikada gerekletirilen pratik alma (staj) esnasnda tephir sisteminde kurulan ktleenerji denkliklerinden baka, difzyon sisteminde de madde denklikleri kurulmutur.

Difzyon Sisteminde Madde Dengesi Tm prese suyunun geri alnd ve sakkaroz kayb olmad kabul edilerek difzyon sisteminde yaplan madde dengesi : Asu P=0 S=0

PANCAR

Difzyon Sistemi

Sklm Kspe

Ham erbet A h P h S h Q h Burada, P-polarizasyon,% S- kuru madde,%

59

A- miktar, kg p-pancar k-kspe h-ham erbet Difzyon Kayb: Sistemde eker Dengesi: Pp = A h *P h + A h *Pk(1) Kuru Madde Dengesi: Sp= A h * S h + A h *S k.(2) (1). Eitlik S h / P h ile arplp, (2). Eitlikten karlrsa; Sp- Pp*( S h / P h )= Ak*S k-Ak*Pk* (S h / P h )(3)

Qh= P h / S h *100 ve S h / P h = 100/ Qh (3). Formlde yerine konursa; Sp-Pp*(100/Qh)= Ak*Sk-Ak*Pk*(100/Q h )...(4) Ak*P k = L (kayp)...(5) (4). Eitliin her iki taraf L= Ak*P k ile blnrse; L= [Sp Pp*(100/ Qh) ] / [ (Sk/Pk)-(100/Qh)] ..(6) olarak bulunur.

60

rnek olarak, iletme mhendisinden alnan verilere gre hesaplama yaplacak olursa;
Veriler: Pancar Pp: 16.46 Sp: 23.3 Sk: 19.2 Ssk: 8.19 Qh: 89.53

Sklm Kspe Pk: 0.78 Sulu Kspe Ham erbet Psk: 0.70 Ph: 13.876

L= [ 23.2-16.46*(100 / 89.53) ] / [ ( 19.2 / 0.78)-(100/89.53) ] L= 0.205 pg % olarak hesaplanr.

eki( Ham erbet Miktar) eki= (Pp-L) / Ph *100 eki= (16.46-0.205) / 13.86 *100 = 117 pg% Veya L= Ak*Pk eitliinden yararlanlarak, eki = (Pp-Ak*Pk)/ Ph *100 olarak bulunmutur.

61

5. SONU
21.06.2010-23.07.2010 tarihleri arasnda Ankara eker Fabrikasnda yapm olduum staj sresince elde ettiim veriler ile fabrikann yapt almalar, raporumda yanstmaya altm. Staj yapacam yeri seerken, aratrmalarm sonucunda eker fabrikasn semi olmamn nedeni; eker sektrnn kimya mhendislii asndan byk nem tamasdr. zellikle kendini srekli yenileyen, zverili bir iyeri araymn sonucunda ise Ankara eker Fabrikasn bulmu olmam, dncelerim dorultusunda benim iin byk bir frsattr. Bu alma ile eker retiminin dnya lkelerindeki geliimi ve retim teknikleri renilmitir. eker retimindeki prosesler kimya mhendisliini dorudan ilgilendirmekte, hemen hemen kimya mhendisliindeki almalarn hepsi uygulanmaktadr. Gerekli ekipmanlarn yeni teknoloji ile gelitirilmesi, doru seilmesi ve yeterli teorik bilgi ile sanayi verilerinin birlikte ilenerek enerji harcanmas ve ktle hesaplamalar gibi mhendislik hesaplamalarnn doru yaplmas ile eker retiminin veriminin daha da artaca grlmektedir. Ankara eker Fabrikasnda staj yaptm srete, okulda grm olduum teorik bilgileri daha da somutlatrp, bunlar uygulama ansn yakaladm. Ayrca irket, bu srete i ortamndaki insan ilikilerini daha yakndan grmemi salayp, bu anlamda byk deneyim kazanmam salamtr. Staj sresince bana yardmc olan btn Ankara eker Fabrikas alanlarna, bana her zaman destek olan aileme ve bana bu frsat tanyan Ankara niversitesi Kimya Mhendislii Blmne ok teekkr ederim.

62

KAYNAKLAR [1] Ankara eker Fabrikas letme Dkmanlar [2] DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan, Gda Sanayi ..K. Raporu, eker Sanayi Alt Komisyon Rapor [3] letme mhendisi Alparslan CANBOLAT ile yaplan kiisel grmeler [4] Tuncel V., Pancar ekeri Fabrikasyon Teknolojisi [5] Gzener C.,eker Sanayinde Meydan leri ve Pancarn Ykanarak Fabrikaya Alnmas, Eskiehir [6] www.turkseker.gov.tr [7] letme Mhendisleri Seminer Notlar, T..F.A.. eker Enstits, 1976 [8] Trk eker Sanayi, Ekim 2003, Ankara [9] www.kutahyaseker.com.tr/kupseker/kuspe.asp [10] Mutluay M., eker Endstrisinde Teknoloji El Kitab, 1963, Ankara [11] Ylmaz H., erbet Artm nitesinin Tantm ve erbetin Artlmas [12] Wohryzek O., eker Fabrikasyonunda letme Kontrol, 1956 [13] Kaymolu E., ekerin Kristallendirilmesi, Mart 2005 [14] Ylmaz H., Lapalarn Santrifjlenmesi, eker Kurutma , Eleme ve ambalajlama [15] Yener ., Fabrika Sistemini ve Su Ak emalar, Eskiehir Kazm Takent eker Fabrikas [16] Eken M., eker Fabrikalarnda letme Kontrol El Kitab [17] Leblebici, M.L., Kavas, M.F., Kalite ve letme Kontrol Laboratuvarlar El Kitab

63

SMGELER Q : Arlk, % P S : Polar eker, %, Z : Refraktometrik kuru madde, %, Bx

Tref : Referans scaklk, oC T1 T2 T3 T4 T5 : Tephire giren erbet scakl, oC : Tephire giren buharn scakl, oC : Tephirden kan erbet scakl, oC : Tephirden kan kondensat scakl, oC : I. Brde scakl, oC

m : Tephire Giren erbetin ktlesel debisi, kg/s m2 : Tephire giren buharn ktlesel debisi, kg/s m3 : Tephirden kan erbetin ktlesel debisi, kg/s m4 : Tephirden kan kondensatn ktlesel debisi, kg/s m5 : I.Brdenin ktlesel debisi, kg/s P2 : Tephire giren buharn basnc, bar P5 : I. Brdenin basnc, bar Cp : Tephire giren erbetin snma ss, kj/kg.K Cp3 : Tephirden kan erbeti snma ss, kj/kg.K h2 : Tephire giren buharn entalpisi, kj/kg
64

h5 h4 z g x Q

: I. Brdenin entalpisi, kj/kg : Tephirden kan kondensatn entalpisi, kj/kg : Referans dzlemine gre ykseklik, m : Yerekimi ivmesi, m/s2 : Hz, m/s : Is aktarm hz, kj/kg

Wv : Hacim ii, kj/kg W : aft ii, kj/kg U Fk : enerji, kj/kg : Filtrasyon katsays, san/cm2

65

EKLER

66

EK-1
EKER FABRKASI ORGANZASYON EMASI

FABRKA MDR

SVL SAVUNMA UZMANI

MDR YARDIMCISI ( KALTE KONTROL )

KORUMA GVENLK AMR

HZMETLER UZMANI

BA TABB

MUHABERAT EF

FABRKA MDR YRD. ( TARIM )

FABRKA MDR YRD. ( TEKNK )

FABRKA MDR YRD. ( DAR )

FABRKA MDR YRD. ( PERSON EL )

FABRKA MDR YRD. ( NAAT )

67

EK-2
LETME BRM ORGANZASYON EMASI FABRKA MDR

FABRKA MDR YRD.(TEKNK)

MDR YRD. ( LETME )

LETME EF

MAKNA.ELEKTRK. EF

MAKNA ELEKTRK MH. LETME MHENDS BA MAKNST

MEYDAN AMR

BA ELEKTRK KAZAN DARES.USTABAISI

HAM FABRKA MANPLANTI

TR. Ve YR.SANT. BAMAKNST MEKANK ATLYE USTABAISI

RAFNER MANPLANTI

L KONT. USTABAISI

68

EK-3
MEYDAN TESSLER AKIM EMASI

EK-4
HAM FABRKA AKIM EMASI

69

EK-5
KRELEME ve SATURASYON AKIM EMASI

EK-6
N KRELEME AKIM EMASI

70

EK-7
DFZYON SSTEM AKIM EMASI

71

EK-8
RAFNER AKIM EMASI

72

EK-9 EVAPORATR AKIM EMASI

EK-10
VAKUM APARATI AKIM EMASI

73

EK-11
TEPHR STASYONU AKIM EMASI (BUHARLATIRICILAR)

EK-12 HAM FABRKA-RAFNER KISM AKIM EMASI AYRI OLARAK EKLENMTR.

74