3.

STEREOKEMIJA

3.1. Konstitucijski izomeri i stereoizomeri

(i) Kompozicija (molekulska formula)
C3H6O3

(ii) Konstitucija (konstitucijski izomeri ; vidi 1.1. iv. Alkani)

CH3 CHCOOH, OH

HO CH2CH2COOH, ........., ?

(iii) Konfiguracija (konfiguracijski izomeri)

CH3 OH H

HOOC

. . . .

H3C HO H

COOH

(iv)

Konformacija
H H HH COOH
HO H H

H H

konformacijski izomer ili (konformer)

HO

COOH
3

3.2. Projekcijske formule

Klinasta Perspektivna Newmanova

Me
1 2

Br
HO

H Me
1

Br
2

H HO

Me
2 1

Br H

HO H

Me

Me H

Me
Me
Me

Me
1 2

Me HO Br Br H

1 2

H H

HO Br

H H

HO H

Me

Me

Fischerova
4

3.3. Konformacije aciklikih spojeva

"Slobodna rotacija" oko CC veze ?

3.3.1. Etan
H H H H H
H H

H H 60 H H HH HH H H H H 120 H H

(a) zvjezdasta konformacija (konformer)

(b) zasjenjena konformacija

 vezno odbijanje

ograniena rotacija

energetska barijera C

C < 21 KJ/ mol

6

(pri 25 C molekule imaju energiju > 80 KJ/ mol)

3.3.2. Butan
Me
Me

Me Me

MeMe

Me Me

Me

Me

Me

Me

(a)

(b)

(c)
GAUCHE (SINKLINALNA)

(d)

(e)
GAUCHE

(f)

ANTI (ANTIPERIPLANARNA)

(b) (d) (f) (c) (e) (a)

vezna i nevezna odbijanja nevezna odbijanja nema odbijanja

Konformeri: (c), (e) (30%); (a) (70%)

8

3.4. Konformacije ciklikih spojeva 3.4.1. Kutna napetost

Bayer (1885) teorija kutne napetosti (C3: 60 , C4: 90 , C5: 108 , C6: 120 ) Stvarna kutna napetost (na osnovi topline hidrogeniranja) C3 > C4 > C7-12 > veliki prsteni > C5 > C6 Zakljuak: Bayerova teorija nije u skladu s eksperimentalnim podacima za velike prstene i cikloheksan

3.4.2. Cikloheksan
(i) Mogue konformacije
Stolac (99,9 %) (I)
5 1

6 3

1 2 3 6 4

Kolijevka (kada) (II)

1 5 2 3 4 6

10

(ii) Ekvatorijalne i aksijalne veze

pseudoravnina molekule

6 3

ekvatorijalne (e)
2

aksijalne (a)

6 a- i 6 e-veza 3 a i 3 e sjeverne prema pseudoravnini prstena 3 a i 3 e june prema pseudoravnini prstena Crtanje projekcijske formule uoiti prednji i stranji dio!

11

(iii) Me upretvorbe konformacija cikloheksana

Inverzija (izvrtanje)

6 3

1
4

6 5 2

Ia

Ib

12

3.5. Cis-trans-izomerija
Konformeri laka interkonverzija (me upretvorba) Cis-trans-izomeri (konfiguracijski izomeri) tea me upretvorba

3.5.1. Cis-trans-izomerija kod cikloalkana

1,2Dimetilciklopentan
Me H H Me

Me H

Me H

H Me

H Me

trans- (I)

cis-izomer (II)
13

3.5.2. Alkeni
(i) Svojstva cis-trans-izomera
Me H Me
trans( = 0 D; tv = 1 C)

Me

Me

Me

H
cis-but-2-en

Me

( 0,4 D; tv = 4 C)

14

b a
Zato nema rotacije

a ab b

(ii) Energetska barijera rotacije oko dvostruke veze

Erotacije = E(dvostruke veze) E(jednostruke veze) = 610 387 = 263 kJ/ mol Erotacije oko jednostruke veze = 12 kJ/ mol pri 25 C: molekule imaju energiju 60 80 kJ/ mol cis-trans-izomeri su konfiguracijski izomeri (interkonverzija pri 300 C!)
15

3.6. Kiralnost i optika aktivnost

1815. Biot - skretanje ravnine linearno polariziranog svjetla 1847. Pasteur - razdvajanje (+,)-tartarata 1874. Vant Hoff i LeBel trodimenzijska gra a (+,)-molekula

3.6.1. Kiralnost i enantiomeri

(i) Elementi simetrije
Os simetrije (Cn) [npr. metan 4 C3-osi] Ravnina simetrije () [metan 6 -ravnina]

(ii) Kiralne molekule Cn ili nemaju elemente simetrije (asimetrine)

optiki aktivne

(iii) Akiralne molekule

optiki inaktivne
16

(iv) Enantiomeri
a

a b
c b
*

*
d

. . . .

a c d
*

b
c b

*
d

Zrcalno-simetrian odnos, ne mogu se preklopiti Odnos d, l-ruke kiralne molekule (gr. cheir = ruka) Jednaka konstitucija, SUPROTNA konfiguracija Fizikalna svojstva: uglavnom jednaka (jednake intramolske udaljenosti), razliito bioloko djelovanje, miris i optika aktivnost

17

3.6.2. Optika aktivnost i racemati

Makrosvijet (vijak, ruka, uzvojnica) jednak odnos prema akiralnim objektima (vijak i daska) razliit odnos prema kiralnim objektima (ruka i rukavica) Mikrosvijet razliita svojstva u kiralnim uvjetima (enzimi, linearno polarizirano svjetlo)

(i) Optika aktivnost

COOH H OH
HO CH3 COOH H

CH3 ()-mlijena kiselina

(+)-mlijena kiselina
18

Nuan i dovoljan uvjet optike aktivnosti jest kiralnost

(ii) Racemati
ekvimolarne smjese (+) i () enantiomera optiki inaktivni razliita svojstva u usporedbi s enantiomerima (tt ...)

3.6.3. Spojevi s nekoliko kiralnih centara

(i) Mogui stereoizomeri

* * *

. . .

* * *

* * *

. . .

* * *

19

* * *

. . .

* * *

* * *

. . .

* * *

Broj stereoizomera 2n

20

(ii) Dijastereomeri
COOH H HO
* *

OH H

COOH

. . . .

COOH HO H
* *

COOH H H
* *

H OH

OH OH

COOH

COOH

II I (+)-vinska kiselina ()-vinska kiselina (tt = 170 )

I/ II I/ III enantiomeri II/ III dijastereomeri

III meso-vinska kiselina

(tt = 140 )

21

 nisu u zrcalnom odnosu (d, l-ruka) jednaka konstitucija, RAZLIITA (a ne suprotna) konfiguracija Fizikalna svojstva: razliita (razliite intramolske udaljenosti) Razdvajanje enantiomera optika resolucija prevo enje u dijastereomere:

B + 2 A

A + BA

kristalizacija

BA

B + HA

racemat enantiomer (baze) (kiselina)

dijastereomerne soli

enantiomer

22

(iii) Meso-oblici
COOH

H H

OH OH COOH

III

. . . .

COOH HO HO H

III/ IV nisu enantiomeri jer se mogu preklopiti, odn. identini su (III IV) zbog ravnine su akiralni, odn. optiki inaktivni Molekule s 2 kiralna centra i su meso-oblici
Zbog identinosti III, IV manji broj stereoizomera 4 3
23

. . .

. . .
H COOH

IV

3.6.4. Enantiomeri i dijastereomeri cikloalkana

3.5.1. cis-trans-izomeri cikloalkana Jesu li to enantiomeri ili dijastereomeri?
Kiralni ili akiralni?

Ciklopropan-1,2-dikarboksilna kiselina
HO2C
*

H
*

H C2 (+) trans

CO2H

. H . * . HO2C .

CO2H HO2C
*
*

CO2H
*

H C2 () trans

meso (cis)

(tt = 175 C)

(tt = 139 C)

24

PODJELA IZOMERA
IZOMERI (jednaka mol. formula) KONSTITUCIJSKI IZOMERI (razliita konstitucija) STEREOIZOMERI (jednaka konstitucija)

KONFIGURACIJSKI IZOMERI (razliita konfiguracija) ENANTIOMERI (suprotna konfiguracija)

KONFORMACIJSKI IZOMERI (jednaka konfiguracija)

DIJASTEREOMERI (svi konfigur. IZOMERI koji nisu enantiomeri) DRUGI RAZREDI DIJASTEREOMERA

IZOMERI S 2 KIRALNA CENTRA

CIS-TRANSIZOMERI

25

3.6.5. Oznaavanje konfiguracije

(i) Apsolutna konfiguracija
prostorni raspored etiriju (razliitih) liganada vezanih na kiralni centar 1951. Bijvoet rendgenskom analizom odredio apsolutnu konfiguraciju (+)/ () Na-Rb-tartarata
COOH H HO OH H COOH

COOH HO H H OH COOH ()-vinska kiselina (II)

26

(+)-vinska kiselina (I)

 Optiko skretanje (+, ) ne brkati s apsolutnom konfiguracijom (ne moe se dovesti u vezu) Kraj XIX st. E. Fischer nasumce pripisao apsolutnu konfiguraciju gliceraldehida:

CHO HO H CH2OH
(+) (III)

CHO H OH CH2OH
() (IV)

27

(ii) Relativna konfiguracija

Apsolutna konfiguracija ne moe se uvijek odrediti Stereospecifinom reakcijom (poznate pretvorbe na kiralnom centru) povee se spoj poznate apsolutne konfiguracije (I, II) s onim nepoznate konfiguracije (III, IV) relativna konfiguracija Iz relativne konfiguracije potom se izvede apsolutna konfiguracija Kako oznaiti apsolutnu konfiguraciju?

28

3.6.6. Sekvencijsko pravilo

(i) Cahn-Ingold-Prelogov sustav (1966.)
b c d
S

a
c a
S

. . .d

b a
c a

c d
R

b c d
S

b a a d
R
29

(ii) Slijed (sekvencija) prednosti

[a > b > c > d] (1) Z liganda na C* : I > Br > Cl > F
H

(2) Z atoma izravno vezana na C* : (3) Z atoma posredno vezana na C* :

C C C C

H
(NE Mr!)

N > H C H H

> C
H

> H
H

> H
H

C C

H C

odn.

C C C

>

C C C

30