Erich Fromm Sevginin Ve iddetin Kayna

Tarayan Sleyman Yksel www.suleymanyuksel.com

SEVGNN VE DDETN kayna ERCH FROMM 6. bask 1 evirenler: Yurdanur Salman/Naln ten ERICH FROMM SEVGNN VE DDETN KAYNAI EVRENLER: YURDANUR SALMAN NALN TEN 6. BASIM PAYEL YAYINLARI : 51 Bilim Kitaplar : 14 ISBN 975-388-019-7 Dizgi : Payel Yaynevi Dizgi Operatr Hasan Karagz Kapak dzeni Burak Evren Bask Teknografk Matbaas Kapak filmleri Ebru Grafik Kapak basks etin Ofset Cilt : Esra Mcellithanesi Ruhbilimci, toplumbilimci, dnr ve yazar Dr. Erich Fromm 1900'de, Frankfurt-am-Main'da dodu. Heidelberg, Frankfurt ve Mnih niversitelerinde ruhbilim ve toplumbilim okudu; 1922'de Heidelberg niversitesi' nden doktorasn ald. Mnih'te ruhhekimlii ve ruhbilim konularnda almalarn srdrdkten sonra Berlin Ruh-zmleme Enstits'nde eitim grerek buray 1931'de bitirdi. Dr. Fromm 1933'te Chicago Ruhzmleme Enstit-s'nn ars zerine Birleik Amerika'ya gitti. 1934'te Frankfurt Toplumsal Aratrma Enstits'yle birlikte New York'a tand; 1938'e dek bu Enstit'nn yesi olarak kald. Sonra zel olarak almaya balad ve Columbia Universitesi'nde dersler verdi. 1946'da William Allonson White Ruhhekimlii, Ruhzmleme ve Ruhbilim Ens-tits'nn ilk kurucularndan biri oldu. Yale, New York niversitesi, Bonnington College ve Michigan Devlet Universitesi'nde de dersler verdi. 1949'da Ulusal zerk Meksika Universitesi'nde kendisine nerilen profesrl kabul etti; niversite'deki Tp Okulu'nun Lisans st Blmne bal Ruhzmleme Blm'n kurdu; 1965'te emekliye ayrldktan sonra burada kendisine onursal profesrlk nerildi. Dr. Fromm 1980 ylnda uzun sredir yaamakta olduu isvire'de ld. Yaptn zgn ad: The Heart of Man Its Genius for Good and Evil Trke birinci basm : ubat 1979 kinci basm : Ekim 1979 nc basm : Kasm 1982 Drdnc basm : ubat 1987 Beinci basm : Mays 1990 Altnc Basm : ubat 1994 ERICH FROMM SEVGNN VE DDETN KAYNAI ngilizce aslndan evirenler YURDANUR SALMAN NALN TEN B payel PAYEL YAYINEV stanbul Erich Fromm'un yaynlarmz arasnda kan teki yaptlar: SEVME SANATI (10. basm) nsandaki ykcln KKENLER (2 cilt) (2. basm) SALIKLI TOPLUM (2. basm)

 ZGRLKTEN KAI (2. basm) UMUT DEVRM NDEKLER nsz.............................................................................................. 9 insan Kurt mu Kuzu mu?............................................................ 12 Deiik iddet Biimleri................................................................. 18 lm Sevgisi Yaam Sevgisi.......................................................... 30 Bireysel ve Toplumsal Narsisizm................................................... 55 Kandala Cinsel iliki Ballktan.................................................. 86 zgrlk Gerekircilik Seenekilik................................................ 106 Dizin................................................................................................141

NSZ BU KTAP, nceki kitaplarmn bazlarnda sunulan dncelerle bu dnceleri gelitirmek iin yaptm giriimleri kapsyor. zgrlkten Ka'ta zgrlk sorununa, sadizm, mazoizm ve ykcla deinmitim; bu arada klinik deneyler ve kuramsal kurgular beni, ykcln eitli biimleriyle, bana gre daha derin olan bir zgrlk anlayna yneltti. Dorudan ya da dolayl olarak yaamn hizmetinde olan eitli saldr trleriyle yaam sevgisi, "biophilia"ya (yaam sevme, ondan haz duyma ev.) karlk ykmn kt bir tr, gerek bir lm sevgisi olan "necrophilia" yi (llere kar cinsel haz duyma ev.) saptadm. Kendini Savunan tnsarida tanrsal esinlere ya da insanlarn yaratm olduu yasa ve anlamalara deil, insan doasna ilikin bilgilerimize dayanan ahlaksal normlar sorununu inceledim. Bu kitapta sorunu daha geni bir adan ele alyor, ktln ne olduunu, iyiyle kt, arasndaki semeyi inceliyorum. Son olarak da bu kitabn Sevme Sanat'mn tamamlaycs olduunu belirtmem gerekir. Sevme Sanati'nda asl konu kiinin sevme yetiiyken, burada kiinin yoketme yetisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki saplantlardr. Burada sevgisizliin tartmas sayfalar tutsa da, sevgi sorunu daha yeni, daha geni bir adan, yaam sevgisi asndan, ele alnmtr. lm sevgisi, kandala cinsel iliki bahlklan iinde birlikte yaama ve hastalkl narsisizmin dourduu "rme belirtisi"ne karlk yaam sevgisinin, bamszln, narsisizmden kurtulmann "gelime belirtisi"ni yarattn gstermeye altm. Beni rme belirtilerini incelemeye iten ey, yalnzca klinik deneylerin sonulan deil, geen yllardaki toplumsal ve siyasal gelimeler 10 SEVGNN VE DDETN KAYNAI oldu. Nkleer savan sonucunun bilinmesine, bu konudaki tm iyi niyete karn, nkleer silhlanma yar ve souk savan getirdii sava olasl, tehlikenin bykl karsnda bu olaslktan kurtulma abalarnn neden bu denli zayf kald sorusu ok byk bir nem kazanyor. Bu durum beni, insann cansz bir nesneye dntrld, kayglarla, yaama kar nefretle deilse bile, bovermilik duygusuyla dolu olduu dncesine, durmakszn gelien makinalam sanayi iinde insann yaama kar duyduu umursamazl incelemeye yneltti. Bakan John F. Kennedy'nin ldrlmesinde olduu gibi gnmzdeki ocuk sululuunda da kendini gsteren iddet eilimini anlayp aklayabilirsek belki deimeyi salayacak ilk adm atabiliriz. Bu durumda nkleer sava kmasa bile yeni tr bir barbarla ynelip ynelmediimiz, ya da insanc geleneimizi yenileme olaslnn elimizde bulunup bulunmad sorusu kyor karmza. Bu kitabn amac, yukarda szettiim sorunlarn yansra, ruh-zmleme konusundaki grlerimin Freud'un kuramlaryla balantsn akla kavuturmaktr. "Kltr okulu" ya da "Yeni Freud'uluk" diye adlandrlan yeni ruhzmleme okuluna balym gibi snflandrlmay hibir zaman kabul etmedim. Bence, bu yeni okullarn ou deerli grler gelitirirken Freud'un nemli bulgularndan ok ey yitirmilerdir. Ben, kesinlikle "Ortodoks bir Freud'u" deilim. Aslnda altm yl iinde hibir deiiklie uramayan her kuram, deimediinden, kuramcnn ilk ortaya koyduu kuramla ayn olamaz artk; khnelemi bir yineleme olup kar, yinelenip durduu iin de bozulur. Freud'un temel bulgular, belli bir dnsel gr erevesi iinde, yzyln banda birok doabilimcinin kabul ettii mekanik bir maddecilik akm iinde benimsenmiti. Bana gre Freud'un dncesinin gelitirilmesi bambaka bir dnsel gr erevesini, diyalektik insanclk grn gerektirir. Bu kitapta Freud'un Oedipus kompleksi, narsisizm, lm igds gibi en nemli bulgularnn onun felsefi nclleriyle engellendiini gstermeye altm; Freud'un bulgular, onun felsefi ncllerinden kurtulduktan sonra yeni bir gr erevesine aktarlarak byk bir g ve anlam kazanmtr.1 Benim inancma Bu ruhzmleme grnn, "varoluu zmleme" diye adlandrlan gr olarak, Freud'un kuramnn yerine gemek zere nerilmediini vurgulamak isterim. Freud'un kuramnn yerine konmak istenen bu gr, ou zaman sdr, Heidegger ya da NSZ 11 gre, Freud'un temellerini att almay verimli bir biimde gelitirebilmek iin bu almann insanc bir gr erevesiyle, bu erevenin de acmasz bir eletiri, dn vermez bir gerekilik ve aklc bir inanla uzlatrlp badatrlmas gerekir. Bir eyi daha belirtmek istiyorum: Bu kitaptaki dnceler, bir ruhzmleyici (bir lde toplumsal srecin izleyicisi) olarak yaptm klinik almalarn sonularna dayansa da, bu

belgelerin ounu vermedim burada. Bu belgeleri, insanc ruhzmleme kuram ve tedavisiyle ilgili daha geni bir almada sunmay dnyorum. Son olarak zgrlk, gerekircilik ve seenekilik blmyle ilgili eletirel nerileri iin Paul Edwards'a teekkr borlu olduumu aklamak isterim. ERICH FROMM Sartre' dan (ya da Husserl'den) alnan szckleri klinik bulgularla ciddi bir biimde, derinliine badatrmadan kullanr. Bu yarg, baz "varoluu" ruhzmleyiciler iin geerli olduu gibi, Sartre'm zekice olsa da salam bir klinik temelden yoksun olan yzeysel ruhbilimsel dnceleri iin de geerlidir. Heidegger'inki gibi Sartre'n varoluuluu da yeni bir balang deil, bir sonutur. Hitler ve Stalin rejimlerinden, iki dnya savann ykmlarndan sonra Bat insannn umutsuzluunu anlatr; ne var ki, yalnzca umutsuzluk da deildir onlarn anlattklar. Bunlar, an bir burjuva bencilliinin ve tekbenciliinin belirtileridir. Heidegger gibi Nazizm'e yaknlk duyan bir dnr ele alrsak bunu anlamak daha kolay olur. Marksist dnceyi temsil ettiini ve gelecein dnr olduunu iddia eden Sartre konusunda durum daha yanltcdr, Sartre'm kendisi, eletirdii ve deimesini istedii toplumdaki Anomie* ruhunun ve bencilliin bir rneidir. Tann'nn salad ve gvence altna ald yaamn hibir anlam olmad inancna gelince, bu inan nceleri pek ok sistemde benimsenmitir, dinler arasndaysa en ok Budizm tarafndan tutulmutur. Bununla birlikte btn insanlar iin geerli nesnel deerlerin bulunmadn savunur, bencil bir keyfilie dnen zgrlk grn benimserken Sartre ve izleyicileri, insancl gelenekle birlikte tanrl ve tanrsz dinlerin en nemli baarsn gzden karm oluyorlar. * Anomie: Toplumda dzen ve yasa yokluu; dzensizlik, yasaszlk. (ev.) NSAN KURT MU, KUZU MU? IE/AZILARI insanlarn kuzu, bazlar da kurt olduuna inanr. Bunlarn ikisi de kendi grlerini destekleyecek uygun kantlar bulabilirler, insanlarn kuzu olduunu ileri srenlerin unlar belirtmeleri yeter: Kendileri iin zararl olsa bile, insanlar onlara sylenenlerden kolaylkla etkilenirler; ykmdan baka birey getirmeyen savalarda nderlerini kr krne izlerler; belli bir inanla sylenen, kaba kuvvetle de desteklenen her eye papazlarn ve krallarn sert tehditlerinden gizli ya da ak dolandrclarn kandrc arlarna dek her trl samala inanrlar. Bu durumdaki insanlarn ou, kendilerini kandrmak iin korkutucu ya da tatl bir sesle konuanlarn karsnda kendi isteklerinden vazgemeye hazr, kolaylkla etkilenebilen, yan uyank ocuklara benzerler. Gerekten de ounlua kar direnecek lde gl inanc olan kii kural deil, istisnadr; adalarnn alaya ald, ama yllar sonra hayran olunacak bir istisna. Byk Engizitrler ve diktatrler kendi dzenlerini olutururken insanlarn kuzu olduu fikrine dayanmlardr. Dahas, insanlarn kuzu ya da koyun" olduu, bu nedenle kendileri adna karar verecek nderlere gereksinme duyduklar inanc yznden nderler de una iten inanmlardr: Kendileri, insanlara istediklerini verdiklerinde ac olsa da ahlaksal bir grevi yerine getirmekte, insanlarn omuzlarndan sorumluluk ve zgrlk ykn almaktadrlar. nsanlarn ou koyunsa, nasl oluyor da bir koyunun yaamndan farkl oluyor yaamlar? insanlk tarihi kanla yazlmtr; insann istencini krmak iin iddetin amaz bir biimde uyguland bir tarihtir bu. Hitler milyonlarca Yahudi'yi tek bana m yok etti? Stalin siyasal NSAN KURT MU KUZU MU? 13 dmanlarn kendi bana m ortadan kaldrd? Bu kiiler yalnz deildiler; kendileri iin yalnz isteyerek deil, koa koa adam ldren, ikence yapan binlerce yardmclar vard, insann insana kar acmaszlna her yerde acmasz savalarda, cinayet ve rza gemelerde, glnn gsz smrmesinde, ikence gren, ac eken canllarn inlemelerine kimsenin kulak vermemesinde, bunlara herkesin yreini kapamasnda tank olmuyor muyuz? Btn bunlar Hobbes gibi dnenleri homo homini lupus (insan insann kurdudur) inancna gtrd. Bu gerekler bugn de oumuza, insann doutan kt ve ykc olduunu, en ok sevdii elenceden, daha azl katillerden korktuu iin vazgeen bir katil olduunu dndryor. Oysa her iki sav da bizi aknla dryor. Gemite ak ya da gizli birok katili ya da sadisti kiisel olarak tanm olabiliriz; ama bunlar kural deil, istisnadr. Sizin, benim ya da birok normal insann kuzu postuna sarnm kurtlar olduumuza, "gerek kiiliimizin" imdiye dek bizi hayvanlar gibi davranmaktan alkoyan yasaklardan kurtulduumuz zaman ortaya kacana m inanmalyz? Doru olmadn kantlamak kolay olmasa da bu gr btnyle inandrc deildir.

Gnlk yaamda insanlarn misilleme korkusu duymadan giriebilecei saysz zulm ve sadizm olanaklar vardr, ama ou insan bu olanaklar kullanmaz. Aslnda insanlarn ou zulm ve sadizmle karlatklarnda belli bir honutsuzlukla tepki gsterirler. yleyse burada ele aldmz artc elikiden baka ve ondan daha iyi bir aklama bulunabilir mi? Bu sorunun en yaln yant olarak, az sayda kurtla bir sr koyunun birarada yaadn m kabul edelim? Kurtlar ldrmek, koyunlar birisinin peinden gitmek istiyorlar. Bu yzden kurtlar koyunlara adam ldrtyor, cinayet iletiyor, insan boazlatyorlar; koyunlar da holandklanndan deil, yalnza birisinin peinden gitmek istedikleri iin boyun eiyorlar buna. Gene de katiller, yapklannn soylu bir ey olduunu kantlamak iin masallar uydurmak zorunda kalyorlar. Koyunlann ounun kendileri gibi davranmalarn salamak iin kurtlar, zgrlklerinin tehdit edildiini, snglenen ocuklann, rzlarna geilen kadnlann, inenen onurlann cn aldklanm sylyorlar. Yant akla uygun grnyor, gene de baz kukular var. Bu yantla iki ayn insan rknn kurann ve koyunlann 14 SEVGNN VE DDETN KAYNAI bulunduu mu sylenmek isteniyor? Dahas, yaradltan yle olmadklarna gre, nasl oluyor da koyunlar, iddet kendilerine kutsal bir grev olarak da sunulsa, kurtlar gibi davranmaya raz edilebiliyorlar? Kurtlar ve koyunlarla ilgili varsaymmz akla yatkn deildir, bu durumda kurtlarn, insan yaradlnn temel niteliini gsterdii, ounlua gre daha ak bir biimde gsterdii doru olmasn sakn? Btn bunlardan sonra, bu iki yanl olasln btnyle yanl olduunu da dnebiliriz. Belki insan hem kurttur hem de koyun ya da ne kurttur ne de koyun. Uluslarn dmanlarn yok etmek iin en ykc gleri kullanmay tasarladklar, kendilerinin de bu ykmda yok olacaklarn bilmelerine karn amalarndan vazgemedikleri gnmzde, bu sorularn yantlan byk bir nem tayor. nsann doutan yok etme eilimi tadna iddet ve g kullanma gereksinmesinin insann iinden doduuna inanrsak gittike artan vahete kar direncimiz zayflayacaktr. Bazlarmz daha ileri lde olmak zere, hepimiz kurtsak, kurtlara kar neden direnelim o zaman? nsann kurt mu, kuzu mu olduu sorusu, daha geni ve daha genel bir anlamda, Batdaki tannbilimsel ve dnsel grn en temel sorunlarndan birinin baka biimde dile getiriliidir: insan aslnda kt ve rm mdr, yoksa iyi ve kusursuz klnabilecek bir yaratk mdr? Tevrat'ta insan temelde rk olarak kabul edilmez. Adem'le Havva'nn Tann'nn buyruunu dinlememeleri gnah olarak adlandrlmaz; kitabn hibir yerinde bu bakaldrmann insan ktletirdiini gsteren bir ey yoktur. Tam tersine bu bakaldrma insann kendisinin farknda olmasn, seme yetisini kullanabilmesini salar. Bylece son zmlemede bu ilk bakaldrma eylemi, insann zgrle doru att ilk admdr. yle anlalyor ki, Adem'le Havva'nn bakaldrmas Tann'nn planlad bir eydir; nk peygamberlerin getirdii gre gre insan, Cennet'ten kovulmasayd, kendi tarihini yaratamayacak, insanca glerini gelitire-meyecek, henz birey olmad eski uyumun yerine tam gelimi bir birey olarak doayla yeni bir uyum kuramayacakt. Ayrca peygamberlerin Kurtanc'nn geleceini syleyen grlerinde de insann kesinlikle temelde kt olmad ve Tann'nm zel bir ltfu olmakszn kur-tanlabilecei sezilir. Ancak bu grlerde insann iyilik yetisinin her zaNSAN KURT MU KUZU MU? 15 man ar basaca gibi bir anlam yoktur. nsan ktlk yaparsa daha kt olur. Bu yzden ktln srdrd iin Firavun'un yrei "katlar"; ylesine katlar ki artk deime ya da tvbe etme olana kalmaz. Tevrat'ta iyi edimler lsnde kt edimlere de rnekler verilir; Kral Davud gibi yce kiiler bile ktlk yapanlarn dnda braklmaz. Tevrat'taki gr, insanda iki yetinin iyilik ve ktlk yapma yetisinin bulunduu, insann iyiyle kt, kutsamayla lanet, yaamla lm arasnda seme yapabilecei yolundadr. Tann bile insann bu semesine kanmaz; iyilii gerekletirecek ltleri retmek, ktl tantmak, insanlan uyarmak ve direnmelerini salamak amacyla habercilerini, peygamberlerini gndererek yardm eder onlara. Bunlar yerine getirildikten sonra insan "iki ynl abas"yla (iyilie ve ktle ynelik abasyla) hahaa braklr ve karar yalnzca onun olur. Bunun Hristiyanlk'taki geliimi deiik olmutur. Hristiyan Ki-lisesi'nin gelimesi srasnda Adem'in bakaldrmas gnah sayld. Bu, ylesine byk bir gnaht ki yalnz Adem'in kiiliini bozmakla kalmad onun tm ocuklarn da lekeledi; yle ki, insan artk kendi abasyla bile bu

ktlkten kurtulamyordu. Ancak Tann'nn ltf, insanlar iin len sa'nn ortaya k, insann ktlne son verebilir, sa'y benimseyenlere kurtulu yolunu aabilirdi. Ne var ki bu ilk gnah dogmasna Kilise'de hi kar klmam deildi. Pelagius buna kar ktysa da baarl olamad. Kilise iindeki Yenidendou insanclan dorudan doruya kar kp yadsyamady-salar da bu gr rtmeye altlar; oysa bu arada kilise iinde baz kimseler buna daha an bir biimde karydlar. Luther'e gelince o, insann doutan kt olduu konusunda daha kkl bir inanca sahipti; oysa Yenidendou ve Aydnlanma dneminin aydnlar buna ters bir ynde byk bir adm attlar. Bu dnrler, insanda ktln btnyle koullann sonucunda doduunu, bu yzden insann seme durumunda olmadn savunuyorlard. Ktl yaratan koullan deitirin, insann doutan gelen iyilii hemen ortaya kacaktr, diyorlard. Bu gr Marx'la onun izleyicilerinin de dncelerini etkilemitir. nsann iyiliine olan inan Yenidendou'la balayan byk ekonomik ve siyasal gelimelerin bir sonucu olarak insann kendine gvenmesinden douyordu. Bunun tersine Birinci Dnya Sava'yla 16 SEVGNN VE DDETN KAYNAI balayp Hitler'le Stalin'den teye evrensel yoketme eylemi iin yaplan bugnk hazrlklara dek uzanan Bat'daki ahlaksal k, insamn ktlne olan geleneksel inanc ayn younlukla geri getirdi. Geleneksel inancn bu younlukla geri gelmesi, insann doutan getirdii ktlk yetisinin kmsenmesine kar ifal bir merhemdi aslnda ama bu tutum, insana olan inancn yitirmeyen kimselerin, bazan yanl anlalarak, bazan da grleri arptlarak alaya alnmalarna yol at. nsann ktlk yetisini kmsemekle sulanan, grleri yanl deerlendirilen birisi olarak ben, dncelerimde bu trden duygusal bir iyimserlik bulunmadn belirtmek isterim. Uzun klinik deneylerden geen bir ruhzmleyici olarak benim insann iindeki ykc gleri kmsemem gerekten zor olurdu. Bir ruhzmleyici ar hastalarda bu ykc glerin etkisini grr, bu gleri durdurmann ya da enerjiyi yapc bir yne evirmenin ne denli g olduunu deneyleriyle saptar. Birinci Dnya Sava'nn balangcndan bu yana ktln fkrr-casna da dklmesine ve ykma tank olmu birisi iin insan ykclnn iddetini ve younluunu grmemek de olanakszdr. Bununla birlikte gnmzde insanlar aydnlan olduu gibi sradan insanlar da gittike artan bir hzla saran aresizlik duygusu onlar yeniden rme ve ilk gnah grn benimsemeye srkleyebilir. Bu gr, insann doutan getirdii ykcln bir sonucu olduundan savan durdurulamayacam savunan yenilgici tutumun akla uydurulmu biiminden baka birey deildir. Kusursuz gerekiliine dayanarak kendi kendini ycelten bu gr iki adan gereki deildir. lk olarak, ykclk giriimlerinin youn olmas hi de bunlarn yenilemeyecek ya da ar basacak giriimler olduunu gstermez. Bu grteki ikinci yanl, savalarn her eyden ok ruhsal glerden doduunu savunmaktr. Toplumsal ve siyasal olgularn nda bu "ruhsallk" yanl zerinde uzun uzun durmak gereksizdir. Savalar siyaset, askerlik ve i alanndaki nderlerin toprak kazanmak, doal kaynaklan ele geirmek, ticari karlar salamak amacyla aldklan kararlann sonucunda kar. Savalar baka bir gcn insann kendi lkesine ynelttii gerek ya da varsaylan tehditlerine kar savunma amacyla ya da nderlerin kiisel an ve nlerini artrmak amacyla yaplr. Bu nderler sradan bir insandan pek farkl olmayan, bakalan iin kendi karlanndan vaztNSAN KURT MU KUZU MU? 17 geemeyecek bencil kiilerdir; ama zalim ve kt kiiler de deillerdir. Bu trsradan bir yaam iinde zarardan ok iyilik yapacak insanlar milyonlan ynetecek, en ykc silhlan denetleyecek duruma geldiklerinde, sonsuz zararlara yol aabilirler. Sivil yaamda bunlar, olsa olsa kendi rakiplerini yok edebilirler; oysa gl ve egemen devletlerden oluan dnyamzda ("egemen" szc burada, egemen devletin eylemlerini snrlayan herhangi bir ahlaksal yasaya bal olmayan demektir) tm insan rkn ortadan kaldrabilirler, insanlk iin gerek tehlike olaanst glerin, eytan ya da sadist birinin deil sradan bir insann eline gemesidir. Sava amak iin nasl silhlar gerekliyse, milyonlarca insan yaamlanni tehlikeye atmaya ve katil olmaya srkle-yebilmek iin de nefret, fke, ykclk ve korku gibi tutkular gereklidir. Bu tutkular sava balatmak iin gerekli koullardr; savan nedenleri deildir; tpk, silahlann ve bombalarn kendi balarna bir sava nedeni olmamalan gibi. Birok gzlemci nkleer savan bu bakmdan geleneksel savalardan aynldn belirtmitir. Her biri yzbinlerce insan ldrebilecek gte nkleer balkl fzeleri bir dmeye basarak gnderen adam bir askerin sng ya da makinal tfekle insan ldrmesi gibi bir deneyden gemeyecektir. Ne var ki nkleer fzeleri frlatma ilemi

bilin stnde bir buyruu yerine getirmekten baka bir ey deilse de, byle bir eyi yapabilmek iin kiiliin daha derin katmanlannda ykc itkiler deilse bile, yaama kar derin bir umursamazlk duygusunun bulunup bulunmad dnlmelidir. Buna gre insan eilimlerinin en kt ve en tehlikeli temelini oluturan olguyu belirteceim; bunlar, lm sevgisi, hastalkl narsisizm ve birlikte yaayan insanlar arasndaki kandala cinsel iliki saplantsdr. Bu eilim birleerek insan ykmak iin ykmaya, nefret etmek iin nefret etmeye gtren "rme belirtisi"ni oluturur. "rme be-lirtileri"nin karsna "gelime belirtileri" dediim eyi koyacam; bu belirtiler lm sevgisine kar yaam sevgisini, narsisizme kar insan sevgisini, kandala cinsel iliki saplantsna kar bamszl kapsyor. Bu iki yneliten biri pek az kiide sonuna dek gelimitir. Ama her insann kendi setii yolda, yaam ya da lm, iyilik ya da ktlk yolunda ilerledii yadsnamaz. DEK DDET BMLER IDu KTABIN ana blmnde ykcln hastalkl biimleri ele alnacaktr. Ama ben bu blmde iddetin baka deiik trleri zerinde durmak istiyorum; bunlar ayrntl bir biimde ele almay dndmden deil, iddetin tehlikesiz belirtilerinin hastalkl ve tehlikeli ykclk biimlerini anlamakta yardmc olacana inandmdan. iddetin eitli trleri arasndaki ayrm, deiik, bilinsiz drtler arasndaki ayrmdan doar; nk bir davrann kendisini, kkenini, izleyecei yolu ve yklendii enerjiyi ancak o davrann bilinalt dinamiklerini aklayarak anlayabiliriz.1 iddetin en normal ve hastalksz biimi oyunda ortaya kan iddet'tir. Bu tr iddet ykclk ya da nefretten domayan, ykm amac gtmeyen hner gsterilerinde ortaya kar. Bu oyunlu iddetin eitli trleri ilkel kabilelerin sava oyunlarndan Zen Budistleri'nin kl oyunlarna dek pek ok rnekte grlebilir. Bu oyunlarn hibirinde ama ldrmek deildir; oyun lmle sonulanrsa bu, rakibin "yanl yerde durmu olmasndan" doar. Elbette iddet oyunlarnda yok etme isteinin bulunmadn sylemek ancak bu oyunlarn ideal biimleri iin geerlidir. Aslnda insan, oyunda yrtlen bu ak mantn ardnda gizlenmi bilinsiz saldrganl ve ykcl grebilir. Durum byle olsa da bu tr iddette asl ama, yok etmek deil, beceri gstermektir. 1 Saldrganln eitli trleri iin ruhzmleme almalarndaki zengin malzemeye, The Psychoanalytic Study of the Child (New York: International University Press) ciltlerindeki eitli yazlara, zellikle insan ve hayvan saldrganl konusundaki J. P. Scott'un Aggressiorivna. (Chicago: University of Chicago Press, 1958) baknz. Ayrca Arnold H. Buss'n The Psychology ofAggressiorima (New York: John Wiley and Son, 1961) ve Leonard Berkowitz'in Aggression'ma (New York: McGraw-Hill Co., 1962) baknz. DEK DDET BMLER 19 Uygulamada oyunlu iddetten daha nemli olan iddet tr tepkisel iddet'tir. Tepkisel iddetten bir insann kendisinin ya da bakasnn yaamn, zgrln, onurunu ve maln korumak iin kulland iddeti anlyoruz. Bu iddet korkudan doar; bu yzden de belki en ok rastlanan iddet biimidir. Bu, gereklikten ya da evhamdan doan bir korku, bilinli ya da bilinsiz bir korku olabilir. Bu tr iddet lmn deil yaamn hizmetindedir; amac da ykm deil korumadr. Bu tr iddet btnyle akld tutkulardan deil, bir lde akla uygun hesaplardan doar; bundan dolay amala ara arasnda belli bir dengeyi gsterir. Daha yksek bir ruhsal dzeyde ldrmenin savunma amacyla bile olsa ahlaksal adan hibir biimde doru olmad ne srlmtr. Ama bu inanc paylaanlarn ou yaam savunmak iin kullanlan iddetin, salt ykmay amalayan iddetten ayn nitelikte olduunu da kabul ederler. Tehdit edilme duygusu ve bunun yolat tepkisel iddet ou zaman gereklikten deil insan zihninin bulandrlmasndan doar; siyasal ve dinsel nderler dman tarafndan tehdit edildiklerine inandrarak yandalarnda tepkisel dmanlktan doan znel bir kar-koyma duygusu yaratrlar. Bundan dolay Roma Katolik Kilisesi gibi kapitalist ve komnist hkmetlerce de desteklenen hakl ve haksz savalar ayrm ok kukulu bir ayrmdr; nk her iki taraf da kendini bir saldrya kar savunma yapyormu gibi gstermekte ou zaman baarl olmutur.2 Saldrgan savalarn savunma klfna brn-medii hemen hi grlmemitir. Hakl olarak hangi tarafn savunma nedeniyle savaa girdii sorusuna ou zaman sava kazananlar, bazan da ok uzun bir sre sonra nesnel tarihiler karar verir. Herhangi bir savan savunma amacyla yapld izlenimini vermeye almak iki eyi ortaya karr. Bunlarn birincisi, en uygar lkelerde bile insanlarn ounluunun yaamlarn, zgrlklerini koruma amac dnda lmeye ve ldrmeye zorlanamadklandr, ikincisi de milyonlarca insan saldn tehlikesiyle kar karya bulunduklarna, bu yzden de

1939'da Hitler Silezya'da bir radyo istasyonuna szde Polonyal askerler tarafndan dzenlenmi gibi gsterilen (bunlar aslnda SS'lerdi) yalanc bir saldn tertipletmek zorunda kalmt; amac halkna saldrya urad sansn vermek, bylece Polonya'ya kar giritii haksz saldry "hakl bir sava" gibi gstermekti. 20 SEVGNN VE DDETN KAYNAI kendilerini savunmalar gerektiine inandrmann zor olmaddr. Bu tr kandrlma insanlarn kendi balarna, bamsz olarak dnp du-yamamalanndan, halkn ounluunun duygusal bakmdan siyasal nderlerine baml olmalarndan doar. Bu tr bir bamllk olduu srece g kullanarak ve kandrma yoluyla sunulan her ey gerek olarak kabul edilecektir. Varsaylan bir tehdide inanmaktan doan ruhsal sonularla gerek bir tehdidin yaratt ruhsal etkiler elbette ayndr, insanlar kendilerini tehdit altnda duyarlar; kendilerini savunmak iin de ldrmeye, yoketmeye hazrdrlar. Paranoya kuruntularndan doan ldrlme korkusunda da ayn mekanizma iler; ama burada sz konusu olan bir insan topluluu deil tek bir bireydir. Her iki durumda da insanlar znel olarak kendilerini tehlike iinde duyar, buna kar saldrganlkla tepkide bulunurlar. Tepkisel iddetin bir baka biimi de engellemelerden doan ger-ginlik'tt ortaya kan iddettir.3 Herhangi bir istekleri ya da gereksinmeleri engellendii zaman hayvanlarda, ocuklarda ve erginlerde saldrgan davranlar grrz. Bu trden saldrgan davranlar engellenen amaca iddet kullanarak ulama yolunda ou zaman boa kan giriimlerdir. Bunun yok etmek amacyla deil, yaamak amacyla giriilen bir saldrganlk olduu aktr. Gereksinmelerin, isteklerin engellenmesi birok toplumda bugne dek sregeldiine gre iddetin ve saldrganln srekli yaratlmasnda, sergilenmesinde alacak bir ey yoktur. Engellemeden doan saldrganla bal olan baka bir tr de gpta ve kskanlk'tan doan dmanlktr. Hem gpta hem de kskanlk Ur tr gerginlik yaratr. Bunun nedeni A'nn istedii bir nesneye B'nin sa-hibolmas ya da A'nn sevgisini zledii bir kiinin B'yi sevmesidir. Kendisinin istedii ama sahibolamad eylere sahibolan B'ye kar A'da nefret ve dmanlk doar. Gpta ve kskanlk yalnzca A'nn istediklerine sahibolmamasmdan deil, ayn zamanda baka birinin o eylere sahibolmasndan doan gerginliklerdir. Hibir suu olmamasna karn sevilmeyen Kabil'in kaynlan z kardeini ldrmesi, Yusuf la kardelerinin ykleri kskanlk ve gptaya klsik rneklerdir. 3 Bkz. Frustration and Aggressioritoki zengin malzemeler; J. Dollard, L. W. Doob, N. E. Miller, O. H. Mowrer ve R. R. Sears (New Haven: Yale University Press, 1939). DEK DDET BlMLERl 21 Ruhzmlemesiyle ilgili yaz ve belgeler bu olgular zerinde ok zengin klinik bilgilerle doludur. Tepkisel iddete benzer ama hastala ondan bir adm daha yakn baka bir iddet tr de alc iddet'r. Tepkisel iddette temel ama, tehdidin getirdii zarar baka bir yne evirmektir; bu nedenle bu tr iddet, yaam srdrmek gibi, biyolojik bir ileve hizmet eder. Oysa alc iddette zarar zaten verilmi olduundan iddetin savunma ilevi ortada yoktur artk. Gerekten yaplm bireyi byl bir biimde bozmak gibi akld bir ilevi vardr. alc iddeti ilkel ve uygar topluluklarda olduu gibi bireylerde de grebiliriz. Bu tr iddetin akld olma zelliini zmlerken biraz daha ileri gidebiliriz. alma drts bir topluluun ya da bireyin gll ve yaratclyla ters orantldr. Gszlerin, sakatlarn, zarar grerek yklmlarsa, kendilerine sayglarn onarmak iin bavurabilecekleri bir tek yol vardr: Lex talionis'e, "gze gz die di" kuralna gre almak. te yandan yaratc biimde yaayan bir insan hi de byle bir gereksinme duymaz. Aalanm, incinmi olsa bile retici yaama sreci ona gemite grd zararlar unutturur. retme yetenei, alma isteine ar basar. Bu zmlemenin doruluu birey ve toplum apndaki deneysel verilerle kolayca kantlanabilir. Ruhzmleme belgeleri alma duygusuna kar olgun ve retici bir insann bamsz ve dolu yaayamayan, tm varln alma isteine balayan nevrozlu kiiden daha az eilimi olduunu gsterir. Ar ruh hastalklarnda alma duygusu yaamn en yce amac olur; nk alma duygusu olmaynca yalnzca insann kendine saygs deil, benlik ve zdelik duygusu da yklmaya yz tutar. Benzer biimde (ekonomik, kltrel ya da duygusal adan) en geri topluluklarda alma duygusunun (rnein gemiteki ulusal bir yenilginin cn alma isteinin) ok gl olduunu grebiliriz. Bu yzden sanayilemi uluslarn en ok ezilen alt-orta snflan, rksal ve ulusal duygularn odakland,

snflar olduklar gibi, alma duygularnn da topland snflardr. alma duygularnn younluuyla ekonomik ve kltrel yoksunluk arasndaki iliki "yanstc bir anket"4 araclyla kolaylkla Bireyin "grlerini" deil de bilinalt glerini istatistik olarak vermek amacyla yantlarn bilinsiz ve tasarlanmam anlamlara gre yorumland, doldurmal bir anket tr. 22 SEVGNN VE DDETN KAYNAI DEK DDET BMLER 23 saptanabilir. lkel toplumlardaki alma duygulan belki daha da karmaktr, lkel toplumlarda youn, giderek kurumlam alma duygulan ve davran biimleri vardr: Btn topluluk, yelerinden birinin grd zarann cn alma zorunluluunu duyar. Burada iki etkenin belirleyici rol oynad dnlebilir. Bunlardan birincisi yukanda sz edilen u etkenle az ok ayndr: lkel topluluu saran ve zararn onanl-mas iin almay zorunlu bir ara durumuna sokan ruhsal yoksunluk havas, ikinci etken olan narsisizm olgusu 4. Blm' de enine boyuna tartlmtr. Burada unu belirtmekle yetinelim: inde bulunduu youn narsisizm yznden ilkel topluluun kendi imgesine yaplan hakaret ylesine ykcdr ki bu, doal olarak ok byk bir dmanlk duygusu yaratr. alc iddete yakndan bal olan baka bir tr de ou zaman ocuun yaamnda grlen ve inancn yklmas'ndan doan ykclktr. Burada "inancn yklmasyla anlatlmak istenen nedir? ocuk yaamna iyilik, sevgi ve adalete inanarak balar. Bebek, annesinin memelerinde gven bulur; onun d zaman stn rteceine, hastalandnda kendisini rahatlatmaya hazr olacana inanr. Bu inan babaya, anneye, bykanneye ya da bykbabaya, baka bir yakna kar duyulan inan olabilir; Tanr'ya inanma bii- minde de kendini gsterebilir. nsanlann ounda bu inan kk yata yklr. ocuk babasnn nemli bir konuda yalan sylediini duyar; babasnn annesinden korktuunu, onu memnun etmek iin kendisine (ocua) yz evirmeye hazr olduunu grr. Annesiyle babasnn cinsel ilikilerine tank olur; babasn vahi bir hayvan gibi alglar; mutsuz olduu ya da korktuu zamanlarda kendisiyle szde bu denli ilgili olan annebabasnn, durumunun farknda bile olmadklann, bunu sylese bile aldrmadklarn grr. ocuun anne-babasnn sevgisine, doru szllne ve adaletine duyduu ilk, zgn inan pek ok kez yklr. Bazen dinsel eitimle yetitirilen ocuklarda bu inancn yitirilmesi dorudan doruya Tann'ya olan inancn yitirilmesine dnebilir. ocuk sevdii kk bir kuun, bir arkadann, kardeinin lm karsnda iyiliine ve adaletine gvendii Tann'ya inancn yitirir. Ama burada yklan inancn, insana ya da Tann'ya duyulan inan olmas pek nemli deildir. Yklan her zaman yaama, yaamn gvenilir olmasna, onun verdii gvenceye duyulan inantr. Her ocuun bir dizi d knklna urad elbette dorudur; ama nemli olan bu d knklnn kesinlii ve younluudur. Bu ilk ve nemli inan yklmas deneyi ou zaman ok kk yalarda geirilir: Drt, be, alt yalannda ya da yaamn hemen hemen anmsanamayacak ok daha nceki bir evresinde. Son inan yklmas da bazen daha ileri yalarda grlr. Gvenilen bir dost, bir sevgili, bir retmen, dinsel ya da siyasal bir nder insana yz evirir. Kiinin inancnn yklmasna tek bir olaydan ok, kk kk birok deneyimin birikmesi yol aar. Bu tr deneyimlere gsterilen tepkiler deiiktir. Baz kimseler bu duruma kendilerini d knklna uratan kiiye kar bamllklanndan kurtulup kendilerini daha bamsz klarak, inandklar ve gvendikleri yeni dostlar, retmenler ya da sevgililer bularak tepkide bulunabilirler, lk dnemlerdeki d krklklannda gsterilmesi gereken tepki budur. Baka pek ok insanda sonu, kiinin kukular iinde kalmas, inancn geri getirecek bir mucize beklemesi, insanlan deneyip durmas, denedikleri kendisini d krklna urattnda bakalann denemesi ya da kendisini daha gl bir yetkenin (Kilise'nin, siyasal bir partinin, bir nderin) kollanna atarak inancn yeniden kazanmaya almasdr. Byle bir insan yaama olan inancn yitirilmesinden doan umutsuzluunu dnyasal amalar para, gllk, n peinde koarak yenmeye alr. iddet asndan nemli olan tepki aslnda ok daha baka bir tepkidir. Byk lde aldatlm ve d krklna uram bir kii yaamdan nefret de edebilir, inanacak hi kimse, hibir ey yoksa kiinin iyilie ve adalete olan inanc aptalca bir yanlsamadan baka birey deilse, yaam Tann deil de eytan ynetiyorsa o zaman yaam gerekten nefret edilecek bir eydir; insan artk

dkrklnn getirdii acya katlanamaz. Yaamn ktlk dolu, insanlann kt, kendisinin de kt olduunu kantlamak ister. Yaama inanan, yaam seven ama dknklna uram olan kii bylece sinik, ykc birisi olup kar. Ykclk umutsuzluktan domutur; yaamda karlalan umut krkl yaamdan nefrete yol amtr. Klinik deneylerimde derinlere ilemi bu inan yitirilmesine ok sk rastlammdr; bunlar ou zaman bir insann yaamnda en nemli 24 SEVGNN VE DDETN KAYNAI leitmotiv'i olutururlar. Ayn durum toplumsal yaamda, kiinin gvendii nderlerin kt olduu ya da yetersiz kald zamanlarda da geerlidir. Kii kendisini daha bamsz klacak bir tepki gsteremiyorsa, ou zaman siniklie, ya da ykcla srklenmekten kurtulamaz. Btn bu iddet biimleri gereki, byl bir biimde, hi deilse umut krklnn getirdii ykmn bir sonucu olarak yaama hizmet ederler; oysa imdi tartacamz iddet biimi, dnleyici iddet, 3. Blm'de ele alnan lm sevgisinden daha hafif olsa da ondan daha hastalkl bir iddet trdr. dnleyici iddetten ben gsz bir kiide retici etkinliin yerine geen iddet trn anlyorum. Buradaki "gsz" terimini aklayabilmek iin daha nce szettiimiz baz dnceleri yeniden gzden geirmek gerekir, insan kendini yneten doal ve toplumsal glerin nesnesi olsa da yalnzca bu koullarn etkisinde deildir. Elinde belli snrlar iinde dnyay dntrebilecek, deitirebilecek isten, yeti ve zgrlk vardr. Burada nemli olan istencin ve zgrln5 ap deildir; insann mutlak bir edilgenlie katlanamamasdr. nsan, yalnzca kendisi dntrlmek ve deitirilmekle yetinmez: dnyaya damgasn vurmak, onu dntrmek ve deitirmek de ister. Bu insan gereksinmesi ilk maara resimlerinde, her trl sanatta, ite ve cinsellikte ortaya kar. Btn bu etkinlikler insann istencini belli bir eree yneltmesinin, bu eree ulancaya dek abasn srdrme yetisinin sonucunda domutur. nsann kendi glerini bu yolda kullanabilme yetisi, gllk'tT. (Cinsel bakmdan gl olma, gllk durumlarnn yalnzca bir trdr.) nsan zayflk, kayg, yetersizlik vb. gibi nedenlerle eyleme geemiyorsa gszdr, ac eker; gszln yaratt bu ac insanca dengenin bozulmasndan, insann eyleme geme yetisini onarmaya almasndan, btnyle gsz olmay kabul edememesinden doar. Ama insan bunu yapabilir mi; yaparsa nasl yapar? Tutulacak yollardan biri gl bir kiiye ya da toplulua boyunemek ya da onunla zdelemektir. Baka birisinin yaamna simgesel bir biimde katlarak kii kendisinin etkin olduu yanlsamasna kaplr; oysa gerekte yalnzca etkin olanlara boyunemekte, onlarn bir paras olarak davranmakta, onlarn szlerinden dar zgrlk sorunu s. 106'daki Blm'de ilenmitir. DEK DDET BMLER 25 kamamaktadr. Bu balamda bizi en ok ilgilendiren ikinci yol, baka deyile insann yoketme gcdr. Yaam yaratmak, yaamn iine zar gibi rastgele frlatlp atlan insann salt bir yaratk olma durumunu amas demektir. Oysa yaam yoketmek yaam amak, edilgenliin dayanlmaz acsndan kurtulmak demektir. Yaam yaratabilmek gsz insanda bulunmayan birtakm nitelikler gerektirir. Yaam yok etmek iinse yalnzca bir tek nitelik iddete bavurmak yeter. Gsz insan tabancas, ba ya da kuvvetli bir bilei olduu srece bakalarnn ya da kendisinin iindeki yaam yokederek aabilir onu. Bylece kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dnleyici iddet gszlkten doan, gszl dnleyen bir iddet trdr. Yaratamayan insan yok etmek ister; yaratrken, yok ederken salt bir yaratk olma rolnn tesine geer. Ca-mus Caligula'ya unlar syleterek bu fikri zl olarak dile getirmitir: "Yayorum, ldryorum, yok etmenin insan kendinden geiren gcn yayorum; bununla karlatrldnda yaratmann gc ocuk oyuncandan baka birey deil." Bu, sakatlarn, yaamn kendilerinden insanca glerini olumlu bir biimde ortaya dkme yetisini esirgedii kiilerin kulland iddettir. Byle insanlarn yoketme gereksinmesi duymalar salt insan olmalarndandr; nk insan olmak, nesne olma durumunu amak demektir. dnleyici iddete ok yakn olan baka bir tr de ister hayvan ister insan olsun, bir canl zerinde tam ve kesin denetim salama drtdr. Bu drt sadizmin zn oluturur. zgrlkten Ka'ta6 belirttiim gibi sadizmin z bakalarna ac vermek deildir. Sadizmin gzlenebilen tm deiik trleri tek bir temel drtye dayanr: Baka birisinin zerinde tam bir egemenlik kurmak, onu isteklerimizin aresiz nesnesi durumuna sokmak, onun tanrs olmak, onunla istediimiz gibi

oynayabilmek. O insan aalamak,- tutsak etmek asl amaca giden yollardr; asl amasa o insana ac ektirmektir; nk kendini savunma gcn yitirmi bir insan zerinde ona zorla ac ektirmekten daha byk bir egemenlik kurma yolu yoktur. Sadist drtnn znde, baka bir kii (ya da teki canl varlklar) zerinde kesin egemenlik kurmann New York: Holt, Rinehart and Winston, 1941. 26 SEVGNN VE DDETN KAYNAI getirdii zevk yatar. Ayn dnceyi, sadizmin amac insan bir nesneye, canl bireyi cansz bireye dntrmektir, diyerek de dile getirebiliriz; nk tam ve kesin denetim altnda canllar yaamn tek temel niteliini zgrl yitirirler. dnleyici iddetin yzeysel birey olmadn, kt etkilerin, kt alkanlklarn vb. nin sonunda domadn bireylerde olsun, kitlelerde olsun ykc, sadist iddetin younluuna ve sklna iyice tank olmusak anlayabiliriz ancak. nsann iinde bu iddet, yaama istei lsnde youn ve gldr. iddetin bu denli gl olmas, yaamn kendi sakatlna dayanamayp bakaldrmasndandr; insann ykc ve sadist bir yeti gelitirmesinin nedeni insan olmas, bir nesneye dnm olmas, yaam yaratamad iin yoketmeye kalkmasdr. Binlerce gsz insann gladyatrlerin hayvanlar tarafndan yutuluunu, birbirlerini ldrn byk bir zevkle seyrettikleri Roma' daki Ko-loseum sadizme dikilmi en byk anttr. Btn bu dncelerden, baka bir sonu daha karabiliriz. dnleyici iddet yaanmam, sakat bir yaamn sonunda zorunlu olarak doan bir iddet trdr. Bu iddet cezalandrlma korkusuyla bastrlabilir, her trl seyir ve elenceyle baka ynlere saptrlabilir. Gene de bir yeti olarak var gcyle saklanr bu iddet; bastna gler zayflar zayflamaz hemen ortaya dklr. dnleyici ykcln tek aresi insann iindeki yaratcl, insanca glerini retici bir biimde kullanma yetisini gelitirmektir. Ykclktan ve sadistlikten insan, ancak bu sakatlk getii zaman kurtulabilir; eski ve imdiki tarihi bu denli utan verici duruma sokan drtler de ancak insan yaama balayan koullarla ortadan kaldrlabilir. dnleyici iddet, tepkisel iddet gibi yaamn hizmetinde deildir; yaamn yerini alan hastalkl bireydir; onun sakatlnn, boluunun kantdr. Ama salt yaam yadsmasndan tr bu iddet, gene de insann sakatlktan kurtulmaya, canl kalmaya gereksinme duyduunu gsterir. Aklanmas gereken bir iddet tr daha vardr: Artk eskimi olan "kana susamlk"t bu. Bu, sakat insann gsterdii trden bir iddet deildir; btnyle doaya bal olarak yaayan insann kan tutkusudur. lkel insan gelimekten, tmyle insan olmaktan korktuundan ondaki bu ldrme tutkusu yaam amann bir yoludur (bunu DEK DDET BMLER 27 daha sonra ele alacam). Bireysellik ncesi varolu durumuna dnerek, hayvanlap, akln getirdii sorumluluktan kurtularak yaama bir yant bulmaya alan insanda kan, yaamn z olup kar; kan aktarak kii kendisini canl, gl, esiz ve bakalarndan stn duyar. ldrmek, en ilkel dzeyde en byk sarholuk, en byk kendini dorulama yolu olur. Bunun tersini dnrsek, ldrmenin tek mantksal kart ldrlmektir. lkel anlamda yaamn dengesi yle kurulur: ldrebildiince ldrmek; yeterince kana doyduktan sonra da ldrlmeye hazr olmak. Bu anlamda ldrmek, aslnda lm sevgisi deildir. En dk ilkellik dzeyinde yaam dorulamak, onu amaktr. Bu tr kana susaml zaman zaman bireylerin hayallerinde, dlerinde, ar ruh hastalklarnda ya da cinayetlerde de grebiliriz. Ayn eyi sava uluslararas ya da i sava srasnda, normal toplumsal yasaklar kalkt zaman bir aznlk grubunda da gzleyebiliriz. lkel toplumlarda bu durum yaam yneten kuraln lme (ya da ldrme) biiminde kutuplamasyla ortaya kar. Aztekler'in insan kurban etme olgusunda, Montenegro7 ya da Korsika gibi yerlerde gdlen kan davalarnda, Tevrat'ta Tann'ya kann adak olarak sunulmasnda da grlebilir bu. ldrme cokusunun en gzel tanmland yerlerden biri G. Flaubert'in Basrahip Aziz Julian in Destan* adl ksa yksdr. Flaubert burada doumunda byk bir fatih ve aziz olaca nceden haber verilen bir adam anlatr, bu kii ldrme heyecann kefedecei gne dek normal bir ocuk olarak byr. Kilisedeki ayinler srasnda, birka kez duvardaki oyuktan kp kouturan kk bir fare grr, bu onu kzdrr; fareyi ortadan kaldrmaya karar verir. "Sonra, kapy kapatt, kk ekmek krntlar serpe serpe merdivenlerden mihraba kadar kt, elinde sopayla oyuun nnde durdu. Uzun bir sre bekledikten sonra nce kk pembe bir burun grnd, sonra da tmyle fare ortaya kt. Fareye yle bir vurduktan sonra artk hareket

etmeyen kk gvdenin nnde akn kalakald. Yere bir para kan bulamt. Kan koluyla abucak silip fareyi dar frlatt ve kimseye birey sylemedi." Daha sonra ayn kii bir kuu Djilas, Montenegro'da yaam anlatrken ldrmeyi bir insann tadabilecei en byk kvan, en byk sarholuk olarak tanmlar. g New York: New American Library, 1964. 28 SEVGNN VE DDETN KAYNAI boarken "kuun debelenmeleri yreini ilkel, gmbr gmbr bir cokuyla doldurarak onu heyecanlandrr." Kan dkmenin cokusunu tattktan sonra hayvanlar ldrmek onun balca tutkusu olup kar. Hibir hayvan elinden kurtulacak lde gl ya da evik deildir artk. Onun iin kan aktmak yaam amann tek yolu olarak en byk kendini dorulama biimidir. Yllarca tek tutkusu, tek heyecan hayvanlar ldrmek olmutur. Geceleri eve "vahi hayvan kokular iinde, st ba kana, amura bulanm" olarak dner. "Onlardan biri olmutur artk." Bir hayvana dnme amacna nerdeyse ulamtr; ama insan olduundan bunu gerekletiremez. Bir ses ona, sonunda annesiyle babasn da ldreceini syler. Korkuya kaplarak atosundan kaar; hayvanlar ldrmekten de vazgeer; artk her yere korku salan, nl bir askeri nder olmutur. Kazand en byk utkulardan birinin sonunda armaan olarak kendisine olaanst gzellikte, sevgi dolu bir kadn verilir. Savalktan vazgeer, kadnla birlikte mutlu bir yaam kurar oysa sknt ve knt iindedir. Bir gn gene avlanmaya balar; ama garip bir g btn atlarn boa karmaktadr. "Sonra eskiden avlad hayvanlann tm ortaya karak onun evresinde smsk bir ember oluturdu. Bazlar yere melmiti, bazlar dimdik ayaktayd. Julian ortada, korkudan ta kesilmi, kln bile kprdatmadan ylece duruyordu." Karsna, atosuna dnmeye karar verir; bu arada yal anne-babas gelmi, kars onlara kendi yataklarn vermitir; karsyla sanarak ikisini de ldrr. Bylece ilkelliin en dk dzeyine indikten sonra byk deime balar. Gerekten de Julian kendini yoksullara ve hastalara adayan bir aziz olur; sonunda stmak amacyla bir czzamly bile kucaklar; "Julian kendini cennete gtren Kutsal isa'yla yzyze, usuz bucaksz maviliklere doru ykseldi." Flaubert bu yksnde kana susamln zn anlatmaktadr. Bu, ilkel biimde ortaya kan yaam sarholuudur; bylece kii yaama balln bu en ilkel dzeyine vardktan sonra gelimenin en yce dzeyine, yaam insanlyla dorulama dzeyine ykselebilir. Daha nce de belirttiim gibi, ldrmeye susamln 3. Blm'de anlatlan lm sevgisiyle ayn olmadn grebilmek nemlidir. Kan, yaamn zl olarak kabul edilir; kan aktmak, verimli klabilmek iin toprak anay gereksinme duyduu eyle dllemektir. (Aztekler'in, evDEllK DDET BMLER 29 renin ilevini srdrebilmesi iin kan aktmann gerekli bir koul olduu inancn, ya da Habil'le Kabil yksn bununla karlatrn.) Akan kendi kan bile olsa insan bylece topra dUemekte, onunla birlemektedir. yle anlalyor ki gerilemenin bu dzeyinde kan meninin, toprak da anann karldr. Meniyumurta, erkek-kadn kutuplamasn gsterir; bu kutuplama, erkein btnyle topraktan varolmasyla balar, kadnn da onun arzularnn, sevgisinin nesnesi olmasyla tamamlanr.9 Kann aktlmas lmle, meninin aktlmasysa doumla sonulanr. Ne var ki bunlarn ikisinin de amac hayvanca varolma dzeyinin pek stne kmasa da yaamn dorulanmasdr. ldren kii, doumunu tamamlam, topraa olan balarn koparm, kendine hayranln yenmise, seven birisi olabilir. Ama bunu yapamazsa kendine hayranl ve ilkel saplants onu yaamn iinde tutsak eder; bu noktada yaam lme ylesine yakn olur ki kana susam insanla lmseVer insan arasndaki ayrm yakalamak iyice gleir. 9 incil'de Tann'nn Havva'y Adem'e "yardmc" olarak yaratt sylenirken bu yeni ilev belirtilmek istenmektedir. LM SEVGS YAAM SEVGS llR NCEK blmde az ok lml saylabilecek, dolayl ya da dolaysz yaamn hizmetinde bulunan (ya da yle grnen) iddet ve saldrganlk biimlerinden sz ettik. Bu ve bundan sonraki blmlerde yaama kar olan, tehlikeli akl hastalklarnn zn oluturan, gerek ktln z denebilecek eilimleri ele alacaz. deiik eilimi inceleyeceiz: lm sevgisi (yaam sevgisi), narsisizm ve anneyle or-tak-yaama saplants.

Bu eilimin, ok az etkili olduklarndan hastalkl saylmayacak tehlikesiz biimleri bulunduunu gstereceim. Bununla birlikte, burada ileride en ar biimleriyle "rme belirtisi"ni oluturacak bu eilimin tehlikeli trleri zerinde duracam; bu belirti ktln temelini oluturduu gibi en azgn ykcln, insanlkdln temelini ve en ar hastal oluturur. lm sevgisi sorununun z konusunda 1936'da spanyol dnr Unamuno'nun yapt ksa konumadan daha gzel bir aklamayla karlamadm. Bu konuma Unamuno'nun ispanyol i Sava' nn balangcnda rektr bulunduu Salamanka niversitesi'nde General Millan Astray'm verdii bir sylev zerine yaplmt. General'in en ok benimsedii ilke "Viva la muerte!"ydi (Yaasn lm!); hayranlarndan biri salonun arka taraflarndan byle barmt. General sylevini bitirdiinde Unamuno ayaa kalkarak unlar syledi: "... Az nce lm dolu, akld bir bar duydum: Yaasn lm!' Yaamn, bakalarnda anlayszlk dolu fkeler yaratan elikileri zmeye adam olan ben yetkili bir uzman olarak unu sylemeliyim ki bu yakksz eliki bende nefret uyandryor. General Astray sakat bir insandr. Bunu kmser bir tonla sylemi olmayaym. Kendisi bir LM SEVGS YAAM SEVGS 31 sava yaratdr. Cervantes de yleydi. Ne yazk ki ispanya imdi sakatlarla dolu. Tanr yardmmza komazsa saylar daha da artacak. General Millan Astray'n toplumun ruhuna egemen olduunu dnmek bana ac veriyor. Cervantes'in ruh yceliinden yoksun olan sakat bir insann evresinde lm yaratarak uursuz bir rahatlk peinde komas kanlmazdr." [Bunun zerine Millan Astray kendini daha fazla tutamad. "Abajo la inteligencia!" (Kahrolsun aydn kafalar!) diye bard. Bu sz zerine Falanjistler'den destekleyici bir bar daha ykseldi: "Yaasn lm!" Ama Unamuno szlerine devam etti]. "Buras aydn kafalarn tapnadr. Ben de onun barahibiyim. Bu tapnan kutsal niteliini lekeleyen sizlersiniz. Kazanacaksnz, nk elinizde yeterli kaba kuvvet var. Ama hibir zaman insanlarda inan yaratamayacaksnz. nk inan yaratabilmek iin onlar ikna etmeniz gerekir. kna etmek iin de sizde bulunmayan bir ey gereklidir: Akll ve hakl bir savam verebilmek. Size spanya'y dnn demeyi gereksiz buluyorum. Syleyeceklerim bu kadar."' Unamuno, "Yaasn lm!" barnn lmsever niteliinden sz ederken ktlk sorununun zne de deinmitir, insanlar arasnda ruhsal ve ahlaksal adan lm sevenlerle yaam sevenler (nec-rophilous'la biophilous) arasndaki ayrmdan daha byk bir ayrm dnlemez. Bu bir insann btnyle lmsever ya da btnyle yaamsever olduu anlamna gelmez. Kendilerini btnyle lme adam kiiler vardr; bu kiiler ldrmlardr. te yanda kendilerini btnyle yaama adam kiiler vardr; bunlar da bir insann ulaabilecei en yce amac gerekletirmi kiiler olarak bizi etkilerler. Birok insanda deiik karmlarda hem yaamsever hem de lmsever eilimler birarada bulunur. Burada nemli olan iki eilimden birinin kesin varl ya da yokluu deil canllarla ilgili olgularda her zaman grld gibi, hangisinin ar basarak insan davrann belirlediidir. H. Thomas'n The Spanish Civil War adl kitabndan alnmtr (New York, Harper and Row, 1961), s. 354-55, Thomas, Unamuno'nun bu konumasn L. Portillo'nun nce Horizorida baslan sonra Conolly'de The Golden Horizon'da yeniden baslan evirisinden (s. 397-409) almtr. Unamuno, bu konumasndan birka ay sonra, lmne dek evinde gz hapsinde tutuldu. 32 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Szck anlamyla "necrophilia" "lleri sevmek", "biophilia" da "yaam sevmek" demektir. Necrophilia terimi genellikle bir cinsel sapkl, cinsel birleme amacyla l bir vcuda (bir kadnn l vcuduna) sahibolma2 arzusunu ya da hastalkl bir biimde l vcudun yannda bulunma isteini belirtmek iin kullanlr. Ama ou zaman cinsel sapklk, birok insanda cinsellik ie karmadan da zaten varolan eilimin daha ak ve belirgin bir biimde ortaya kmasdr. Unamuno General'in sylevini "lm dolu" szcyle nitelerken bunu aka grmtr. General'in bir cinsel sapkla tutkun olduunu deil, yaamdan nefret edip lm sevdiini belirtmek istemitir. Freud'un anal sadist kiiliinin lm igdsyle ilgili olmasna karn, lm sevgisinin genel bir eilim olarak ruhzmleme incelemelerinde ele alnmamas gariptir. Bu balantlar ilerde ele alacam; bu arada lmsever kiiyi tanmlamaya alaym.

lmseverlik eilimi olan insan yaamayan, l olan her eye, cesetlere, rm eylere, dkya ve pislie byk bir ilgiyle ekilen ve kendini kaptran kiidir. lmseverler hastalktan, cenazelerden, lmden sz etmekten holanrlar. Yalnzca lmden sz ederken canlanrlar. Katksz bir lmsever tipine en ak rnek Hitler'dir. Yok etmek Hitler'i bytyordu; lmn kokusu ona ho geliyordu. Baarl olduu yllarda yalnzca dmanlarn yok etmek istedii sanlabilir; oysa sonunda Gtterdammerung'da geirdii gnler, onun en byk doyumu tm, kesin bir ykm'dan, Alman halkn, evresindekileri ve kendini yok etmekten aldn gstermitir. Dorulanm olmasa da Birinci Dnya Sava'ndan kalan u rapor bu bakmdan ok anlamldr: Bir asker Hitler'in rm bir cesedin banda dikilip kendinden gemi, ylece bakakaldn, oradan ayrlmak istemediini sylemitir. lmseverler gemite yaarlar; hibir zaman gelecekte yaamazlar, dnyalar da doal olarak duygusaldr; baka deyile dn sahibolduklan ya da sahibolduklann sandklan duygularnn ansn zenle korurlar. Souk, herkesten uzak, "yasaya ve dzene" tutkun insanlardr. Benimsedikleri deerler bizim normal yaammz oluturan deerlerin tam tersidir: Onlar heyecanlandran ve doyuran ey yaam deil, lmdr. Krafft-Ebing, Hirschfeld ve baka yazarlar bu istee saplanan hastalara pek ok rnek vermilerdir. LM SEVGS YAAM SEVGS 33 lmseverlerin belirgin zellii iddete kar olan tutumlardr. Simone Weil'in tanmyla sylersek iddet, insan cesede dntrme yetiidir. Nasl cinsellik yaam yaratyorsa, iddet de yaam yok edebilir. Son zmlemede tm iddet trlerinin ldrme gcnden doduu grlr. Bir insan ldrmeden de zgrln elinden alrm; yalnzca onu aalamay ya da sahibolduu eyleri elinden almay isteyebilirim ama ne yaparsam yapaym, btn bu eylemlerin ardnda yatan ldrme yetim, ldrme isteimdir. lmsever kii ister istemez iddeti de sever. Ona gre insann en byk baars yaam vermek deil, yaam yok etmektir; iddete bavurmak koullarn ona zorla kabul ettirdii geici bir eylem deildir bir yaama biimidir. lmsever kiinin iddete neden bu denli tutkun olduu bylece aklanabilir. Yaamsever kiiye gre insann iindeki en nemli kutuplama, erkek-dii kutuplamasdr; oysa lmsever iin ok daha deiik, bambaka bir kutuplama szkonusudur: ldrme gcne sa-hibolanlarla bu gten yoksun olanlarn yaratt kutuplama. Ona gre yalnzca iki "cins" vardr: Gllerle gszler, ldrenlerle ldrlenler. lmsever kii ldrene tutkundur; ldrlenlerden nefret eder. ldrenlere tutkunluk gerekte hi rastlanmayan bir durum olarak dnlmemelidir; ldrenler lmsever kiinin cinsel isteklerinin ve dlerinin nesneleridir. Bundan daha ar olan lmseverlik trleriyse yukarda sz edilen sapklk ve lmseverlerin dlerinde sk sk ortaya kan bir arzu "necrophagia"dr (ceset yeme arzusudur). Baz lmsever kiilerin gndelik yaamda fiziksel olarak ekici bulmadklar ama korktuklar, glerine ve ykclklarna hayranlk duyduklar yal kadn ya da erkeklerle dlerinde cinsel ilikide bulunduklarn bilirim. lmsever nderlerin etkili olmalar, snrsz ldrme yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarn lmsever kiiler tarafndan tutulmalar bundandr. lmseverlerin dnda kalanlara gelince onlar, bu kiilerden korkar, korkularnn bilincine varmaktansa onlara hayranlk duymay yelerler. Baka pek ok insansa bu nderlerin lmsever niteliklerini sezmez; tersine onlar yapc, kurtarc, iyi yrekli, babacan kiiler olarak grr. Bu lmsever nderler yapc ve koruyucu kiiler olaak grlmeselerdi hayranlar hibir zaman onlarn ynetimi ele geirrnele34 . SEVGNN VE DDETN KAYNAI rini salayacak saylara varmazd; kendilerinden nefret edenler de, byk bir olaslkla onlar en ksa zamanda batan drrlerdi. Yaamn belirgin zellii, dzenli ve ilevsel bir gelimedir; oysa lmsever kii gelimeyen, mekanik olan eyleri sever. lmsever kiiyi canl eyleri cansz eylere dntrme drts, baka deyile yaama tm canl kiiler cansz nesnelermi gibi mekanik bir adan yaklama drts ynetir. Tmyle canl sreler, duygular ve dnceler cansz nesnelere dntrlr. nemli olan deneylerden ok anlar, varolmaktan ok sahibolmaktr. lmsever kii bir nesneye iee ya da insana kar ancak ona sahibolduu zaman ilgi duyabilir; bu yzden onun sahibolduu eylere ynelen tehdit, kendisine yneltilmi bir tehdit gibidir; o kii, sahibolduklann yitirirse dnyayla olan balantsn da yitirir. lmsever kiilerin sahibolduklann yitirmek-tense yaam yitirmek gibi elikili bir tepki gstermeleri bundandr; yaamn yitiren kiinin,

sahibolduu eyleri de zaten yitireceini gremezler. Byle bir kii denetime tutkundur, denetlerken yaam ldrr. Yaama kar derin bir korku duyar; nk yaam yaps gerei dzensiz ve denetimsizdir. Sleyman'n yarglama yksnde haksz olarak ocuun annesi olduunu iddia eden kadn bu eilime tipik bir rnektir; bu kadn canl ocuktan vazgemek yerine ikiye blnm ocuun yansn yeler. lmsever kiilere gre adalet yanlsz bir blme ilemi demektir, bu kiiler, kendilerince adalet saydklar ey uruna lmeye, ldrmeye hazrdrlar. "Yasalara ve dzene" taparlar yasay, dzeni tehdit eden her ey onlarn gznde benimsedikleri yce deerlere kar giriilmi eytanca bir saldndan baka bir ey deildir. lmsever kii karanla ve geceye kar byk bir ekilme duyar. Bu kiiler mitolojide ve iirde maaralara, okyanuslann derinliklerine tutkun kr kiiler olarak gsterilirler. (Ibsen'in Peer Gynt'ndeki devler buna iyi bir rnektir; krdrler,3 maaralarda yaarlar, nem verdikleri tek ey "evde hazrlanm" ya da evde yaplm eylere kar duyduklar zsever ballktr.) Yaamdan uzak olan ya da yaama kar yneltilen

dir. ' Simgesel anlamyla krlk, "gerek sezgi"ye sahibolmaktan ok baka bireyLM SEVGS YAAM SEVGS 35 her ey ekici gelir onlara. Ana rahminin karanlna, gemiteki cansz ya da hayvansal varolu biimine dnmek isterler. Byle bir insan korktuu ve nefret ettii gelecee deil temelde gemie ynelmitir. Buna bal olarak lmsever kii hi durmadan kesinlik peinde koar. Ne var ki yaam hibir zaman kesin, nceden belirlenebilen, denetlenebildi bir ey deildir; denetlenebilir klmak iin yaam lme dntrmek gerekir; gerekten de yaamda kesin olan tek ey lmdr. lmseverlik eilimleri ounlukla en ak biimde kiinin dlerinde ortaya kar. Dlerde cinayetler, kan, cesetler, kafataslar, dklarla uralr; bazan da makinalara dnm ya da makina gibi davranan insanlar grlr. Birok kii arada srada bu tr dler grr, ama bunlar lmseverlik belirtisi olmayabilir. Ancak lmsever kiilerde bu eit dlere sk sk rastlanr. Ar lmsever kiiler grnlerinden, hareketlerinden anlalabilir. Byle kiiler soukturlar; benizleri l gibidir; yzlerinde pis bir koku duyuyormu gibi bir ifade vardr. (Bu ifade Hitler'in yznde aka grlebilir.) Dzenli, saplantl ve bilgitirler. lmsever kiilerin bu yn Eichmann'n kiiliiyle btn dnyann gzleri nne serilmitir. Eichmann rgtsel dzene ve lme hayrand. Onun benimsedii en yce deerler, verilen buyruklara boyunemek, rgtn dzenli bir biimde ilemesini salamakt. Kmr sevkediyormu gibi evketti Yahudileri. Onlarn insan olduklann gremiyordu; bu nedenle kurbanlanndan nefret edip etmedii sorusu onun iin sz konusu bile deildi. lmsever kii rnekleri yalnzca engizisyoncular, Hitler'ler, Eichmann'lar arasnda grlmez. ldrme olana ve gc bulamayan ama lm sevgilerini baka yzeysel ya da daha zararsz biimlerde belli eden birok birey vardr. Buna bir rnek hi durmadan ocuunun hastalktan, baanszlklan, gelecei konusunda karamsar varsaymlarla uraan annedir; bu anne ocuundaki olumlu deiikliklere sevinmez; ocuun neesine kar bir tepki gstermez, onun iinde gelien yeni bir eyi farketmez. Byle bir annenin dlerinin hastalk, lm, ceset ve kanla dolu olduunu grrz. Bu anne ocuuna gzle grlr bir zarar vermez; ama onun yaama sevincini, bymeye duyduu inanc yava yava ldrr; sonunda ocuuna kendi lmseverlik eilimini alar. SEVGNN VE DDETN KAYNAI 36 lmseverlik eilimi ou zaman kart eilimlerle atr; yle ki bu atmadan garip bir denge doar. Bu tr lmsever kiilie en belirgin rnek C. G. Jung'dur. lmnden sonra yaymlanan zya-amyksnde Jung buna pek ok kant gstermitir.4 Jung'un dleri ounlukla cesetlerle, kanla, ldrmelerle doludur. lmseverlik eiliminin gerek yaamdaki tipik belirtisine rnek olarak unlar anlatmak istiyorum: Jung'un Bollingen'deki evi yaplrken, 150 yl nce, Napoleon isvire'yi istila ederken ldrlen bir Fransz askerinin cesedi bulunmutu. Jung cesedin bir resmini ekip bunu duvara ast. Cesedi askeri bir trenle gmp mezarn banda el ate etti. Yzeyden bakldnda bu davran biraz garip, ama nemsizmi gibi grnebilir. Ne var ki bu gizli bir eilimi, amal, nemli davranlardan daha ak bir biimde ortaya karan "nemsiz"

eylemlerden biridir. Yllar nce Freud'un kendisi de Jung'daki bu lm eilimini farketmiti. Freud'la Jung Birleik Amerika'ya gitmek zere gemiye binerlerken Jung, Hamburg yaknndaki bataklkta bulunan, iyi korunmu cesetlerden uzun uzun sz etmiti. Freud bu tr konumalardan holanmyordu; Jung'a cesetlerden ok sz ettiini, nk bilinaltnda kendisine (Fre-ud'a) kar lm istekleriyle dolu olduunu syledi. O zaman Jung bunu inatla yadsd; ama birka yl sonra Freud'dan koparken u d grd: Jung (karaderili bir yerliyle birlikte) Siegfriedi ldrmek zorunluluunu duyar. Elinde bir tfekle dar kar, Siegfried dan tepesinde belirince onu ldrr. Sonra suunun ortaya kacandan korkarak byk bir dehete kaplr. Ama iyi bir ey olur; kuvvetli bir yamur yaar, cinayetin tm izlerini silip gtrr. Jung bu d anlayamazsa kendini ldrmesi gerektiini dnerek uyanr. Biraz dndkten sonra u "yorum"a varr: Siegfried'i ldrmek, kendi iindeki kahraman ldrmek, bylece kendi alakgnllln kantlamak demektir. En byk ustal dleri yorumlamak olan bir insann Sig-mund'la Siegfried arasndaki yaknl grebilmesi gerekirdi; ama Jung dnn gerek anlamn grmek istemedii iin bu yaknl far-kedememitir. Bastrmann nasl bu denli youn olabileceini sorarsak bunun yant dnde, Jung'un lmseverlik eiliminin ortaya ktC. G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, yaymlayan Aniela Jaffe, New York: Pantheon Books, 1963. Bkz. Scientific American'va 1963 Eyll saysnda bu kitap zerine yaymladm inceleme. LM SEVGS YAAM SEVGS 37 dr; bu eilim youn bir biimde bastrld iin Jung dnn anlamn kavrayamamtr. Ne var ki bu d Jung'un zellikleriyle tam bir akma iindedir: Jung imdiden, gelecekten ok gemie hayrandr; en ok sevdii malzeme talardr; ocukken bir kilisenin stne Tanr'nn gkyznden kocaman bir bok atarak kiliseyi yktn d-lemitir. Hitler'e ve onun rk kuramianna yaknlk duymas Jung'un lm seven insanlara kar duyduu yaknln baka bir belirtisidir. Bununla birlikte Jung olaanst yaratc bir kiiydi; yaratclk lmseverliin tam tersidir. Kendi iindeki bu atmay Jung ykc glerini tedavi etme istei ve yetisiyle dengeleyerek gemie, lme, ykcla kar duyduu ilgiyi baarl almalarna konu edinerek zmtr. lmseverlik eilimini anlatrken burada tanmlanan her trl zelliin lmsever insanda bulunduu izlenimini vermi olabilirim. ldrme istei, iddete tapma, lm ve pislii ekici bulma, sadizm, "dzen" uruna canl nesneleri cansz nesnelere dntrme istei gibi birbirinden ok ayr zelliklerin ayn temel eilimin paralan olduu dorudur. Ama bireyler szkonusu olduunda bu eilimlerin dalm byk bir eitlilik gsterir. Bir insanda burada sralanan zelliklerden biri tekine gre daha ar basabilir; dahas bir insann yaamsever yanna oranla lmsever yannn younluu, son olarak da kiinin kendi lmsever eilimlerinin ne lde farknda olup onlar ne lde akla uydurduu kiiden kiiye byk lde deiir. Bununla birlikte lmsever tip kavram, hi de bir soyutlama ya da birbirinden kopuk eitli davran trlerinin biraraya toplanmas deildir. lmseverlik temel bir eilim oluturur; bu eilim, yaama verilen ama ona btnyle kar olan tek yanttr; insann yaama kar gsterebilecei eilimlerin arasnda en hasta, en tehlikeli olan budur. Gerek bir sapklktr bu: Yaarken yaam deil lm, gelime deil ykm sevilir. lmsever kii duygulannn bilincine varmay gze alabilirse, "Yaasn lm!" demekle, benimsedii yaama ilkesini dile getirdiini anlayacaktr. lmseverlik eiliminin kart yaamseverlik'th; bu eilimin z, lm sevgisine karlk yaam sevgisidir. lm sevgisi gibi yaam sevgisi de tek bir zellii gstermez; btn bir eilimi, btnyle yaama biimini gsterir. Bu eilim kiinin bedensel srelerinde, 38 SEVGNN VE DDETN KAYNAI duygularnda, dnce ve davranlarnda ortaya kar, yaamseverlik eilimi kendisini kiinin tm yapsnda belli eder. Bu eilimin en ilkel biimi btn canl varlklarn yaama eiliminde grlr. Freud'un "lm igds" varsaymna kart olarak ben de birok yaambilimci ve dnr gibi yaamann kendi varln korumann tm canl varlklarn znde yatan nitelik olduu varsaymna katlyorum; Spinoza bunu yle dile getirmitir: "Kendisi olduu srece, her ey, kendi varln srekli klmaya alr."5 Spinoza bu abay, sz konusu sorunun z olarak tanmlamtr.6 Bu yaama eilimini evremizdeki her canl varlkta gryoruz: Ik alp yaamak iin kayalarn arasndan fkran otlarda, lmemek iin sonuna dek dven hayvanlarda, yaamn korumak iin her eyi gze alabilen insanlarda.

Yaam koruma, lme kar savama, yaamseverlik eiliminin en ilkel biimidir ve btn canllarda ortaktr. Bu, yaam koruma ve lme kar savama eilimi olarak kald srece yaama drtsnn yalnzca bir ynn gsterir. Yaama drtsnn teki ynyse, ok daha olumludur. Canl varlklar btnleme, birleme eilimindedir; deiik ve kart birimlerle kaynamak, yapsal bir biimde gelimek isterler. Birleme, btnlemi gelime yalnzca hcrelerin bymesi alannda deil duygular ve dnceler alannda da tm yaam srelerinin belirleyici zelliidir. Bu eilimin en ilkel biimi, hayvanlar ve insanlar arasnda cinsel olmayan hcre kaynamasndan cinsel birlemeye dek, hcreler ve organizmalar arasndaki kaynamada grlr. nsanlar arasndaki cinsel birleme erkek ve dii kutuplar arasndaki ekicilik zerine kurulmutur. nsan cinsinin yaam kayna olan kaynama gereksinmesinin zn erkek-dii kutuplamas oluturur. Doann insana en youn zevki bu iki kutbun kaynamasnda tattrmasnn nedeni budur. Biyolojik adan bu kaynamann sonucu normal olarak yeni bir canlnn yaratlmasdr. Yaama evrimini birleme, doum ve byme oluturur tpk lm evrimini gelimenin durmas, zlme ve rmenin oluturmas gibi. 5f/ic,III,Prop.VI. 6A.g.y.,Vrop. VII. LM SEVGS YAAM SEVGS 39 Bununla birlikte cinsel igd biyolojik olarak yaama hizmet etse de, ruhsal adan ille de yaam sevgisini gstermez. Cinsel igdye balanmayan ya da onunla kartrlmayan youn bir duygu yok gibidir. Kendini beenmilik, zenginlik ve serven tutkusu giderek lm ekici bulmak bile, cinsel igdden ara olarak yararlanabilir. Bunun nedenini aklamak gtr, insan cinsel igdnn herhangi bir youn arzuyla, giderek yaama kart olan arzularla uyandnlabilecek lde esnek olmasnn, doann bir oyunu olabileceini dnyor ister istemez. Ama nedeni ne olursa olsun cinsel istekle ykcln birbirine kartndan kuku duyulamaz. (Freud, zellikle lm igdsyle yaam igdsnn karmasn incelerken bu karmann sadizm ve mazoizm biiminde ortaya ktn belirtmitir.) Sadizm, mazoizm, ceset-yiyicilik, dk-yiyicilik allm cinsel davran ltlerinden saptklar iin deil, tek temel sapkl, baka deyile yaamla lmn birbirine kartrlmasn aka gsterdikler iin sapklk saylrlar.7 Yaamseverlik en iyi biimde reticilik eiliminde ortaya kar.8 Yaam tmyle seven bir kii yaam sresine, her alandaki gelimeye ilgi duyar. Elindekileri ylece tutmaktansa onlarla birey kurup yaratmay yeler. Her eye ararak bakabilme gc vardr onda; eski eylerin getirdii gvenlik duygusunun yerine yeni eyler aramaktan holanr. Kesinlik yerine yaama servenini seer. Yaama yaklam mekanik deil, ilevseldir. Yalnzca paralan deil btn, saysal toplamlardan ok yapsal btnl grr. nsanlar cansz nesnelermi gibi iddet kullanarak, paralayarak, rgtsel kurallarla yneterek deil sevgisiyle, aklyla ve kendi kiiliiyle etkilemek, biimlendirmek ister. Salt heyecan duymak yerine yaamdan, yaamn her trl belirti ve grntsnden zevk alr. Yaamseverlik ahlknn da kendine zg iyilik ve ktlk ilkeleri vardr. Yaama hizmet eden her ey iyidir; lme hizmet eden her ey de ktdr. yilik yaama,9 yaam hzlandrmaya, gelimeye, yeniye Temizin (yaamn) kirliden (lmden) ayrlmasn ileyen pek ok ayinde sapklktan kanmann nemi vurgulanr. Bkz. Erich Fromm'un Kendini Savunan insan adl kitabnda retici eilimin incelenmesi (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1947). Bu, yaam sevgisinin en byk temsilcilerinden biri olan Albert Schweitzer'in hem yazlarnda, hem de kiiliinde ortaya koyduu en nemli tezdir. 40 SEVGlNtN VE DDETN KAYNAI ak olmaya duyulan saygdr. Yaam boan, kstlayan, parampara eden her ey ktlktr. Coku erdem, kederse gnahtr. Bu yzden yaamseverlik ahlk asndan braniler'in balca gnah olarak incil'de u gsterilir: "nk siz, her trl bolluk iindeyken Tann'nza cokuyla ve gnl honutluuyla hizmet etmediniz" (Beinci Kitap 28. 47). Yaamsever kiinin vicdan onu ktlkten alkoyup iyilik yapmaya zorlamaz. Bu vicdan Freud'un tanmlad gibi, erdem uruna kendisine kar sadiste davranan, grev-koyucu-kat-st ben deildir. Yaamsever vicdan harekete geiren etken, yaama ve cokuya duyduu ilgidir; gsterilen ahlaksal aba yalnzca bu kiinin yaamseverlik yann gl tutma abasdr. Bu nedenle yaamsever kii kendinden nefret etmekten, zntden baka birey olmayan pimanlk ve sululuk duygulan iinde yaamaz.

Hemen yaamdan yana dnerek iyi eyler yapmaya giriir. Spinoza'nn Ethic'i yaamseverlik ahlknn arpc bir rneidir. "Zevk" der Spinoza, "kendi iinde kt deil, iyidir; bunun tersine aclar, kendi iinde ktdr."10 Ayn izgide yle devam eder: "zgr insan lm, her eyden az dnr; onun bilgelii, lme deil yaama younlamasndan doar."11 insanc felsefenin eitli uyarmalarnn ardnda yaam sevgisi yatar. Gr ayrlklar olsa da bu felsefeler Spinoza'nnkine benzer; bunlarn hepsinde akl banda insann yaam sevdiini, kederin gnah, cokununsa erdem olduunu, insann yaamdaki amacnn canl olan her eye ekilmek, l ve mekanik olan her eyden kendini koparmak olduunu syleyen ilke geerlidir. lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerini katksz biimleri iinde vermeye altm. Elbette bu katksz biimlere ok az rastlanr. Katksz lmsever delidir, katksz yaamseverse aziz. insanlarn ounda lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin zel bir karm grlr; nemli olan bu iki eilimden hangisinin ar bastdr. lmseverlik eilimi ar basan kiiler ilerindeki yaamsever yan yava yava ldrrler; ounlukla lm sevme eilimlerinin farknda bile deildirler, yrekleri katlar; yle davranrlar ki lm sevgisi yaadklar eylere kar gsterebilecekleri en mantksal, en aklsal 10 Ethic, IV, Prop. XLI. nA.g.y., Prop.LXVII. LM SEVGS YAAM SEVGS 41 tepkiymi gibi grnr. te yandan ilerinde yaam sevgisi ar basanlar "lm glgesinin dolat vadi"ye ne denli yakn olduklarn grnce sarslacaklar, bu sarsntyla kendilerine geleceklerdir. Bu yzden yalnzca bir insann iindeki lmseverlik eiliminin ne denli gl olduu deil o kiinin bu eiliminin ne denli farknda olduu da nemlidir. lm lkesinde yaarken yaam lkesinde yaadna inanan kii, geri dnme olana bulamadndan yaam asndan yitiktir artk. lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin tanmlar bu kavramlarn Freud'un yaama igds (Eros) ve lm igds kavramlaryla ilikisinin ne olduu sorusunu dourur. Benzerlii grmek kolaydr, insann iinde birbirine zt bu iki drtnn bulunduunu ilk nerdii sralarda Freud byk lde gl ykclk drtlerinin, zellikle de Birinci Dnya Sava'nn etkisi altnda kalmtr. Freud, cinsel igdnn ego igdleriyle (hem canl kalmaya yarayan hem de yaamn amalarna hizmet eden igdlerle) attn syleyen eski kuramn deitirdi; onun yerine yaamn znde hem yaama doru hem de lme doru gitmenin bulunduu varsaymna getirdi. Zevk tikesinin tesinde (1920) adl yaptnda Freud "yineleme zorlanm" diye adlandrd eski bir soygeliimsel ilkenin bulunduunu aklamtr. Bu ilke daha nceki bir duruma dnme, canl yaam balangtaki cansz varlk durumuna dntrme iini grr. Freud yle diyordu: "Yaamn dnlemeyecek lde uzak bir gemite, cansz bir varlktan dnemeyeceimiz bir biimde doduu gerekse, varsaymmza gre, amac yaam bir kez daha yok ederek nesneleri cansz duruma dntrmek olan bir igdnn de bulunmas gerekir. Bu igdde, varsaymmzda szn ettiimiz kendini ykma drtsn de bulursak, o zaman bu drty her trl canl srete bulunan lm igdsnn belirtisi olarak kabul edebiliriz."12 lm igds gerekte bakalarna kar ya da kendi iimize ynelik olabilir; ou zaman da sadist ya da mazoist sapklklarda grld gibi cinsel igdyle karm olarak ortaya kar. lm S. Freud, New Introductory Lectures on Psycho-Analysis (New York: W. W. Norton Co., 1933). 42 SEVGNN VE DDETN KAYNAI igdsnn kart yaam igdsdr. lm igdsnn (bu igd Freud'un kendisi tarafndan deilse de, ruhzmleme incelemelerinde Thanatos diye adlandrlmtr) kopana, ztrc bir ilevi vardr; oysa eros balayc, btnleyici, organizmalar ve organizma iindeki hcreleri birletirici bir ilev tar. yleyse her bireyin yaam u iki temel igdnn att bir sava alandr: "Eros'un, canl varlklar gittike byyen btnler iinde birletirme abalar"yla Eros'un baardklarn bozmaya alan lm igdsnn abalar. Freud da bu yeni kuramn ekine ekine, kukulu bir biimde ne srmtr. Buna amamak gerekir; nk Freud'un varsaym kendi iinde kantlanmam bir kurgudan teye gitmeyen yineleme zorlanm zerine kurulmutur. Aslnda Freud'un bu iki yanl kuramn destekleyen savlardan hibiri, eliik bilgilere dayanan kar kmalar yantlayacak nitelikte deildir. Canl varlklarn ou yaama savan olaanst bir direnmeyle srdrrler; kendilerini yok etmek istemeleri ok az rastlanan bir eydir. Dahas, ykclk bireyden bireye byk deiiklikler gsterir; bu deiiklik de da ynelik ya da ie ynelik lm igdsnden ok daha baka biimlerde

ortaya kar. Baz kimselerin, bakalarn yok etmek iin youn bir tutkuyla ykl olduklarn grrz; oysa ounluk bu lde bir ykclk gstermez. Bununla birlikte, ykcln bakalarna ynelen bu hafif biimine karlk kendine ynelik ykclk, mazoizm, hastalk vb. diye bir ey yoktur.13 Freud'un kuramlarna yaplan btn bu kar ktan dnrsek O. Fenichel gibi birok Ortodoks zmleyicinin lm igds kuramn kabul etmeleri, ya da koula bal olarak, byk kukularla kabul etmeleri artc deildir. Freud'un kuramnn u ynde deitirilmesini neriyorum: Eros'la ykclk, yaam eilimiyle lm eilimi arasndaki eliki aslnda insann iinde varolan en temel elikidir. Bununla birlikte bu ikilik biyolojik olarak insann iinde bulunan, pek deimeden lm igdsnn son baansma dek birbiriyle savap duran iki igdnn yaratt ikilik deildir; yaamn birincil ve en temel eilimiyle yaa1 Bkz. Erich Fromm'un Salkl Toplum adl kitabnda intihar ve cinayet istatistikleri zerindeki incelemeleri. Blm 1. LM SEVGS YAAM SEVGS 43 makta ayak diremekleI4 bu ama gerekletirilemedii zaman ortaya kan kart eilim arasndaki elikidir. Bu adan "lm igds" Eros'un ortaya kmamas lsnde gelien ve yaylan hastalkl bir olgudur. lm igds Freud'un kuramnda nerdii gibi normal biyolojinin deil psikopatoloji'nin bir parasdr. Bu yzden yaam igds insanda birincil yetiyi, lm igdsyse ikincil yetiyi oluturur.15 Tohum nasl yalnz uygun nem, s vb. koullarnda geliiyorsa, birincil yeti de yaam iin gerekli koullan bulduu zaman geliir. Uygun koullar yoksa lmseverlik eilimleri ortaya karak insana egemen olacaktr. lm sevgisini douran koullar nelerdir? Freud'un kuram asndan (srasyla) yaam ve lm igdlerinin gllk orannn deimediini, lm igds sz konusu olduunda bu igdnn ie ya da da ynelik olabileceini kabul etmek gerekir. Bu yzden evresel etkenler lm igdsnn younluunu deil ancak yneliini belirleyebilir. te yandan burada ileri srlen varsaym kabul edersek u soruyu sormak gerekir: Genel olarak lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin gelimesini, zel olarak da bireyde ya da bir toplulukta lm sevme yatknlnn younluunu belirleyen etkenler nelerdir? Bu nemli soruya verilecek yeterli bir yantm yok. Bence bu sorunun daha geni bir biimde incelenmesi byk nem tayor. Bununla birlikte ruhzmlemesi konusunda klinik almalarma, topluluklann davranlann gzleme ve zmleme deneylerime dayanarak kesin olmayan baz yantlar nerebilirim. ocukta yaam sevgisinin gelimesi iin en nemli koul onun yaam seven insanlarla birlikte olmasdr. Yaam sevgisi de lm sevgisi lsnde bulacdr. Bu sevgi szckler, aklamalar, kiinin yaam sevmesi gerektiini syleyen tler olmakszn iletilir. FiFreud, lm igdsnn ok gl olmas durumunda insanlarn normal olarak intihar etmek isteyeceklerini syleyen kar k yle yantlar: "Her organizma kendine gre lr. Bu paradoksal durum ylece doar: Canl organizma kendini en ksa yoldan yaamn amacna gtrecek olaylara (aslnda tehlikelere) kar en enerjik biimde bir tr ksa devre yaparak savar." (Beyond the Pleasure Principle, s. 51). Bkz. Kendini Savunan nsanda ykcl, birincil ve ikincil yetiler arasndaki ayrm zmleyiim, Blm. 5. A. 44 SEVGNN VE DDETN KAYNAI kirlerden ok davranlarla, szcklerden ok ses tonuyla aktarlr. Bu sevgi, yaam dzenleyen ak ilke ve kurallardan ok, bir kiiyi ya da topluluu saran genel havada gzlenebilir. Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli koullarn arasnda unlar sayacam: Bebeklik srasnda bakalaryla scak ve efkat dolu ilikiler; zgrl tatma, tehditlerden uzak olma; iten uyum ve g yaratan ilkelerin tlerle deil de rneklerle retilmesi; "yaama sanat"n retecek bir nder; bakalarnn yaratt uyandrc etkiyle buna gsterilen canl tepki; sonra gerekten ilgin bir yaama biimi. Bunlarn tam kart olan koullar da, lm sevgisinin gelimesine yol aar: lm seven insanlarn arasnda yetimek; uyanlardan yoksun olmak; korku duymak; yaam tekdze ve skc klan koullar; insanlar arasnda dorudan, insanca ilikilerle belirlenen bir dzenin yerine mekanik bir dzenin bulunmas.

Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli toplumsal koullara gelince bunlar, az nce szn ettiim bireysel geliimi salayan eilimleri yaratan koullarla ayndr. Bununla birlikte toplumsal koullar zerinde daha ok ey sylenebilir; aada sylenenler bu yoldaki dncelerin sonucundan ok balangc saylmaldr. Belki de burada ilk nce sz edilmesi gereken en belirgin etken hem ekonomik hem de ruhsal adan ktla kar bolluk iinde olma durumudur, insan enerjisinin ou saldrlara kar yaam savunmak, alktan kurtulmak iin harcanrsa yaama sevgisi engellenir, lm sevgisi glenir. Yaam sevgisinin geliebilmesi iin gerekli baka bir toplumsal koul da adaletsizliin ortadan kaldrlmasdr. Burada, herkesin ayn eylere sahibolmamasnn adaletsizlik sayld istifilik gr deil kastettiim; bir toplumsal snfn tekini smrd, do-yumlu ve onurlu bir yaam engelleyen koullarn insanlara zorla kabul ettirildii, baka deyile bir snfn tekilerle yaamn ayn temel deneylerini paylamasna izin vermeyen toplumsal durumu anlatmak istiyorum. Son zmlemede adaletsizlik derken, insann kendi bana bir ama oluturmad, baka bir insann karlar iin ara olarak kullanld toplumsal durumu belirtmek istiyorum. Son olarak da, yaam sevgisinin gelimesinde nemli bir koul zgrlk'tr. Ne var ki kstlayc siyasal zincirlerden kurtulup "zgr LM SEVGS YAAM SEVGS 45 olmak" yeterli koul deildir. Yaam sevgisinin geliebilmesi iin birey "yapma" zgrl gereklidir: Yaratma ve kurma zgrl, aabilme ve gze alabilme zgrl. Byle bir zgrl tatmak iin etkin ve sorumlu bir birey olmak gerekir; tutsak ya da arkn iyi yalanm bir dilisi olan birey deil. zetlersek, yaam sevgisi en ok unlann bulunduu bir toplumda geliecektir: Gvenlik: Onurlu bir yaamn salanmas iin temel maddi koullarn tehlike iinde olmamas; adalet: Hi kimsenin baka birisinin amalan iin ara olarak kullanlmamas; zgrlk: Herkese toplumun etkin ve sorumlu bir yesi olma olanann salanmas. Bunlarn sonuncusu zel bir nem tar. Gvenlik ve adaletin saland bir toplumda bile bireyin yaratc znn etkinlii desteklenmiyorsa, yaam sevgisinin gelimesi gerekleemez. Insanlann tutsak olmalan da yetmez; toplumsal koullar robotlann domasna yol aarsa sonu yaam sevgisi deil, lm sevgisi olacaktr. Nkleer ada lm sevgisi sorununu incelerken, zellikle, toplumun rgtsel dzeni sorunuyla ilgilenirken bu son nokta zerinde daha ok duracaz. Yaam sevgisi ve lm sevgisi kavramlarnn Freud'un yaam ve lm igdleriyle ilgili, gene de onlardan deiik olduunu gstermeye altm. Bunlar, Freud'un libido kuramnn bir parasn oluturan baka bir nemli kavramla da ilgilidir. Bu kavram "anal libido", "anal kiilik" kavramdr. Freud en nemli bulgulanndan birini 1909'da Kiilik ve Anal Erotizm adl makalesinde yaymlamtr.16 Freud unlan yazmtr: Tanmlayacam insanlar u zelliin dzenli bir biimde karmyla belirlenir. Bu insanlar zellikle dzensever, cimri ve inat kiilerdir. Bu szcklerin her biri aslnda birbirine girmi bir dizi kiilik zelliinin tmn ya da bir kesimini kapsar. "Dzensever" szc hem bedensel temizlie dknl hem de kk grevlerin yerine getirilmesindeki sorumluluu ve gvenilirlii anlatr. Bunun kart "dzensizlik" ya da "ihmalcilik"tir. Cimrilik ar hrsllk biiminde ortaya kabilir; inatlksa fkeyle ve alclkla birleerek kolayca 16Sigmund Freud (Standart Edition; London: Hogarth Press, 1959), cilt. IX. 46 SEVGNN VE DDETN KAYNAI meydan okumaya dnebilir. Bu son iki nitelik cimrilik ve inatlk birbirlerine, ilk nitelikten dzenlilikten daha yakndr. Bunlar ayn zamanda bu zelliklerden oluan karmn en deimez eleridirler. Gene de bence bu nitelik hibir biimde birbirlerinden ayr dnlemez}1 Freud nerisini yle srdryor: "Daha nce anal-erotik yapda olan insanlarda ar basan bu kiilik zellikleri ya da dzenlilik, cimrilik ve inatlk yceltilmi anal-erotizmin ilk ve en deimez belirtileridir."18 Freud ve ondan sonraki baz ruhzmleyiciler cimriliin teki biimlerinin dkya deil paraya, pislie, mala mlke ve ie yaramaz nesnelere sahibolma eilimini gsterdiini kantlamlardr. Anal kiiliin bazen sadizm ve ykclk eilimleri gsterdii de belirtilmitir. Ruhzmleme aratrmalar geni klinik kantlara dayanarak Freud'un bulgusunun doruluunu gstermitir. Bununla birlikte "anal kiilik"19 ya da benim adlandnmla "istifi kiilik" olgusunun kuramsal bakmdan aklannda bir gr ayrl vardr. Freud libido kuramna uygun olarak,

anal libidoyu oluturan ve bunun yceltilmesini salayan enerjinin bedende belli bir zevk blgesinde (burada anste) younlatrldn varsaymtr. Tuvalet eitimi sresindeki bireysel deneyimlerle birlikte bedensel etkenler yznden bu anal libidonun normal bir insana gre daha gl durumda olduunu sylemitir. Ben bu konuda Freud'a katlmyorum; nk cinsel libido drtsnn bir paras olarak anal libidoyu anal kiiliin gelimesinde etkin bir temel olarak kabul etmemizi salayacak yeterli kant yoktur. Anal kiilik zerindeki incelemelerim beni, bu insanlarn dkya duyduklar ilgi ve yaknln genel olarak, canl olmayan her eye kar duyduklar yaknln bir paras olduu inancna gtrd. Dk, artk hibir yarar kalmad iin bedenden dar atlan bireydir. Anal kiilik yaam iin yararl olmayan her eye ekildii gibi dkya da ekilir; byle bir kii pislie, yararsz eylere, mala mlke, retim ve tketim aralar olarak deil yalnzca sahibolunacak eyler olarak ilgi " A.g.y., s. 169. SA.g.y.,s. 171. Bkz. Fromm, Kendini Savunan insan, s. 65, dipnot. LM SEVGS YAAM SEVGS 47 duyar. Canl olmayan eylere kar bu ekilmenin nasl gelitii sorununa gelince, bu konuda daha pek ok eyin incelenmesi gerekecektir. Bedensel etkenlerin yansra anne-baba kiiliinin, zellikle annenin kiiliinin nemli bir etken olduunu dndrecek nedenler vardr. Titiz tuvalet eitiminde direnen, ocuun boaltm srelerine vb. ar ilgi gsteren bir anne baskn bir anal kiilii olan, cansz ve l eylere kar an ilgi duyan bir kadndr; byle bir anne ocuunu da ayn ynde etkileyecektir. Ayn zamanda yaama sevincinden yoksun, canlandrc deil uyuturucu bir anne olacaktr. ou zaman da annenin bu huzursuzluu ocuu yaamdan korkan, cansz eylere ekilen bir insan yapacaktr. Baka deyile anal kiiliin olumasna yol aan ey tuvalet eitimi, bunun anal libido zerindeki etkileri deil yaama kar duyduu korku ve nefretle ilgiyi boaltm srelerine younlatran, baka birok yolla ocuun enerjisini sahibolma ve istifilik tutkusuna ynelten annenin kiiliidir. Bu aklamadan Freud'un anal kiiliiyle daha nce anlatlan lmsever kiiliin byk benzerlikler gsterdii kolayca grlebilir. Aslnda bu iki kiilik tr cansz, l eylere kar duyduklar eilim ve ilgi bakmndan niteliksel bir benzerlik gsterirler. Aralarndaki ayrlk yalnzca bu eilimin younluundadr. Bana gre Freud'un "anal kiilii" bu kiilik yapsnn zararsz biimiyse, lmsever kiilik hastalkl biimidir. Bu da anal kiilikle lmsever kiilik arasnda kesin bir snrn bulunmadn, bir kiiliin ou kez bunlardan hangisine girdiini belirlemenin kolay olmadn gsteriyor. lmsever kiilik kavramnda Freud'un libido kuramndan kaynaklanan "anal kiilik"le lm igds kavramn kard salt biyolojik kurgusu birletirilmitir. Ayn bant Freud'un bir yanda "cinsel kiilik" kavram ve yaama igds kavramyla te yanda yaam-sever kiilik kavramlar arasnda da vardr. Bunlar Freud'un ilk ve son kuramlar arasndaki uurumu kapatma yolunda atlan ilk admlardr; ilerdeki aratrmalarn bu uurumu daha da kapatacan umarz. lmseverlii yaratan toplumsal koullara dnersek u soru kyor ortaya: lm sevgisiyle ada sanayi toplumunun ruhu arasnda ne gibi bir iliki vardr? Dahas, nkleer sava drts asndan lm sevgisinin, yaama kar duyulan umursamazln nemi nedir? 48 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Burada modern sava yaratan, ou nkleer savalar gibi nceki savalarda da grlen nedenlerin tmn deil yalnzca nkleer savala ilgili tek bir ruhsal sorunu ele alacam. Daha nceki savalarn ardnda ne gibi nedenler yatarsa yatsn bu nedenler saldrya kar savunma, ekonomik karlar, kurtulu, an, belli bir yaama biiminin srdrlmesi nkleer sava iin geerli olamaz, insann lkesindeki tm insanlarn "en azndan" yansnn birka saat iinde kl olup gittii, tm kltr merkezlerinin ykld, geride sa kalanlarn lenlere gpta edecei barbarca, acmasz bir yaam brakan byle bir savatan sonra savunmann da, karlarn da, kurtuluun da, ann da hibir anlam kalmaz.20 Btn bunlara karn nkleer sava hazrlklar neden srdrlyor, imdi olduundan daha yaygn bir biimde neden kar klmyor nkleer savaa? ocuklar, torunlar olan insanlarn bakaldnp buna kar kmaylann nasl yorumlayabiliriz? Yaamak iin pek ok nedeni olan ya da yle grnen insanlar, nasl oluyor da her eyin yok edilmesini byle ciddi ciddi dnebiliyorlar? Bu sorulara birok yant bulunabilir.21 Ancak, bu yantlarn hibiri unlar katlmadan yeterli bir yant saylamaz: insanlarn her eyin tmden yokedilmesinden

korkmamalar, yaam sevmemelerindendir; ya yaama kar umursamaz olmalarndan ya da giderek ounun lme ekilmesindendir. Bu varsaym, insanlarn yaam sevip lmden korktuklarn, dahas kltrmzn nceki kltrlere gre insanlara daha ok heyecan, daha ok elence saladn syleyen varsaymla bir bakma eliir. yleyse unu sormak gerekir. Bizim elence ve heyecan dediimiz ey yaama sevincinden, yaam sevgisinden ok baka birey olmasn? Bu sorulan yantlayabilmek iin yaamseverlik ve lmseverlik eilimlerinin daha nceki zmlemelerine dnmem gerek. Yaam " Ben, bizi u iki konuda kandrmaya alan kuramlar kabul edemiyorum: (a) Altm milyon Amerikal'nm birdenbire yokedilmesinin uygarlmz zerinde derin ve ykc bir etkisi olmayacaktr; ya da (b) Nkleer sava baladktan sonra da dmanlarmz bu sava tmden ykm nleyecek bir dizi kurala gre ynetecek aklll gstereceklerdir. 21 Bu sorunun nemli yantlarndan biri insanlarn ounun ounlukla bilinsiz de olsa kiisel yaamlarnda ok derin bir biimde huzursuz olmalardr. Toplum iinde ykselmek iin hi durmadan savamak, hep baarszlk korkusu iinde yaamak sradan insanda kendisini ve tmyle dnyay bekleyen tehlikeleri unutturacak srekli bir huzursuzluk ve gerginlik yaratr. LM SEVGS YAAM SEVGS 49 yapsal bir gelimedir; bu nedenle yaps gerei sk bir denetim altnda olamaz, nceden belirlenemez. Yaam alannda ancak sevgi, uyarma, rnekleme gibi yaam gleriyle etki salanabilir. Yaam ancak tek tek rnekleriyle bir bireyde, bir kuta, bir iekte alglanabilir. "Kitleler"in yaam diye bir ey, soyutlanm bir yaam yoktrr. Gnmzde yaama yaklam gittike mekaniklemektedir. Balca amacmz nesne retmektir; bu nesnelere tapma sreci iinde kendimizi de mala dntrrz. nsanlar saylar gibi ilem grr. Burada sorun insanlara iyi davranlp davranlmad (aslnda cansz nesnelere de iyi davran-labilir) ya da onlarn iyi beslenip beslenmedikleri deildir; sorun in-sanlann cansz nesneler mi, yoksa canl varlklar m olduklardr. nsanlar canl yaratklardan ok mekanik aralan sevmektedirler. nsanlara zihinselsoyut bir biimde yaklalmaktadr, insanlara canl bireyler olarak deil ortak zellikleri, kitle davramlannn saysal ku-rallan asndan nesne olarak yaklalr. Btn bunlar rgtsel yntemlerin gittike artan etkinliiyle uyum iindedir. Dev retim merkezlerinde, dev kentlerde, dev lkelerde insanlar cansz nesnelcim i gibi ynetilmektedirler; insanlarla onlar ynetenler cansz nesnelere dntrlmtr; cansz nesneleri yasalara uyarlar. Ne var ki insan cansz bir nesne olarak yaratlmamtr; nesneleirse yok olur; nes-neleme sreci tamamlanmadan nce de insan umutsuzlua derek yaam yok etmek ister. rgtsel olarak dzenlenmi ve merkeziletirilmi bir sanayilemede beeniler yle oluturulur ki insanlar en st dzeyde, nceden belirlenebilen, en ok kr salayan ynlerde tketim yaparlar, insanlarn zeklar ve kiilikleri gittike daha nemli saylan testlerle stan-dartlatnlr; bu testlerle zgn, gzpek kiilerin yerine ortalama ve silik kiiler seilir. Gerekten de Avrupa'da ve Kuzey Amerika'da baanl olan rgtsel-sanayi uygarl yeni bir insan tipi yaratmtr; bu insan rgt insan, robot insan ya da homo consumens (tketici insan) diye adlandrlabilir. Bunlara ek olarak bu insana homo mechanicus da denebilir; bu adlandrmayla mekanik olan her eye ar ilgi duyan, buna karlk canl eylere dman olan ara-insan anlatmak, istiyorum. Biyolojik ve fizyolojik yaps insan ylesine gl cinsel drtlerle donatmtr ki homo mechanicus bile gl cinsel istekler duyar, bir 50 SEVGNN VE DDETN KAYNAI kadn arzular. Ne var ki ara-insann kadnlara ilgisinin gittike azald kuku gtrmez. New Yorker dergisinde yaymlanan bir karikatrde bu, ok elenceli bir biimde belirtilmitir: Gen hanm mterisine yeni bir parfm satmaya alan satc kz u szleri kullanyor: "Yeni bir spor arabann koktuu gibi kokuyor, efendim!" Gerekten de gnmzde erkeklerin davranlarn gzleyen birisi bunun yalnzca bir karikatr olmadn anlayacaktr. yle grnyor ki kadnlardan, sevgiden, doadan, yiyeceklerden ok spor arabalardan, televizyon ve radyo alclarndan, uzay yolculuklarndan, her trl aratan holanan erkeklerin says olduka kabarktr; bu erkekler yaam dolu eylerden ok canl olmayan, mekanik eylerle uramay severler. Homo mechanicus'n, birka dakika iinde binlerce mil tedeki milyonlarca insan ldrebilecek aralara duyduu ilginin, bu aralar denetleyebilmekten duyduu kvancn, bylesi bir kitle ykmndan duyaca korku ve zntye ar basacan dnmek olmayacak bir ey deildir. Homo mechanicus gene de cinsel ilikiden, ikilerden zevk alr. Ama btn bu zevklerin

peinden mekanik, cansz bir kafa yaps iinde koar. Basar basmaz kendisine mutluluk, sevgi ve zevk getirecek bir dmenin bulunmasn ister. (Birok erkek, bu dmeyi nerede bulabileceklerini kendilerine retir umuduyla ruhzmleyicilere koar.) Kadnlara araba gzyle bakar; hangi dmelere baslacan ok iyi bilir; kadnlar heyecanlandrma, "hzlandrma" gcne bakp kendine hayranlk duyar, sonra da souk, ilgisiz bir gzlemci olarak kalr. Homo mechanicus yaama katlmak, ona tepki gstermekten ok makinalarn kullanlmasyla ilgilenir. Bu yzden yaam umursamaz olur; byk bir hayranlk iinde mekanik eylere kaplr; sonunda lme, tmden ykma doru ekilir. Elencelerimizde ldrmenin oynad rol bir dnelim. Filmler. resimli ykler, gazeteler heyecan ykldr; nk ykm, sadizm ve kaba iddetle doludurlar. Milyonlarca insan tekdze ama rahat bir yaam iindedir ister cinayet, isterse otomobil yansnda lmcl bir kaza olsun, ldrmeyle ilgili olaylar seyretmek ya da ykleri okumak lsnde hibir ey heyecanlandrmaz onlar. Bu durum lm hayranlnn iimizde ne denli kk saldn gsteren bir kant deil midir? Ya da u deyimleri dnelim: "lecek gibi heyecanlanmak," u ya da bu LM SEVGS YAAM SEVGS 51 eyi "lrcesine" istemek, birey ya da birisi uruna "lmek". Bunlara bir de yaama kar umursamazl gsteren araba kazalann ekleyelim. Ksaca sylersek ada sanayi toplumunun bu en belirgin zellikleri anlksallatrma, saylatrma, soyutlatrma, rgtletirme ve nesneletirme nesnelere deil de insanlara uygulandnda artk yaamn deil mekaniin ilkeleri olup kar. Bu tr bir dzen iinde yaayan insanlar yaam umursamaz olur, giderek lme ekilirler. Ama bunun farknda deildirler. Heyecann verdii titremeleri yaamn cokulan sanr, sahibolduklan, kullandklar eyler ne denli oksa kendilerini o denli canl sayarlar. Nkleer sava, "atom bilginlerimiz"in btn ya da yan ykm bilanolanyla ilgili tartmalanna kimsenin kar kmamas, "lm glgesinin dolat vadi"de ne denli ilerlediimizi gsteriyor. lmseverlik eiliminin bu zellikleri, siyasal yaplan ne olursa olsun btn gelimi sanayi toplumannda grlebilir. Bu bakmdan Sovyet devlet kapitalizmiyle zel giriim kapitalizmi arasndaki ortak yanlar, bu dzenleri ayran zelliklere ar basar. Her iki dzenin de rgtsel mekanik yaklamda ortak ynleri vardr; her ikisi de tmden bir ykm iin hazrlanmaktadr. lmseverlerin yaam kmsemeleriyle hza ve tm mekanik eylere duyduklar hayranlk arasndaki yaknlk son yirmi otuz yl iinde iyice aa kmtr. Oysa bu durum daha 1909'da Marinetti'nin Ftrizmin Balang Manifestosunda ortaya konmu ve yle zetlenmitir: 1) Biz tehlike sevgisinin, alkanlk ve korkusuzluk alkanlnn trksn aracaz. 2) iirimizin temel eleri gzpeklik, yiitlik ve bakaldrma olacaktr. 3) Bugne dek edebiyat dnce dolu duraanl, kendinden gemeyi ve uyuukluu vmtr; bizse saldrgan devingenlii, ateli uykusuzluu, sekerek komay, takla atmay, suratlar yumruklamay ve yumruk yumrua kavgay ycelteceiz. 52 4) 5) 6) 7) 8) 9) W) U) SEVGNN VE DDETN KAYNAI Biz dnyann grkeminin yepyeni bir gzellikle, hzn gzelliiyle zenginletirildiini iln ediyoruz. Drtbir yan alev kusan ylanlar gibi kocaman borularla donatlm bir yar otomobili... arapnel gibi kayarcasna, kkreyerek giden bir otomobil bizce Semendirek Utkusundan ok daha gzeldir. Yrngesinde hzla dnp duran Yeryznn hzn direksiyon banda sfra indiren insan trksn aracaz. air, ilkel elerin takn arzularn oaltmak iin kendini lgnla, grkemlilie ve bollua adamahdr. Kavga dnda gzellik dnlemez. Saldrganlk olmakszn bir bayapt yaratlamaz. iir, bilinmeyen glere kar giriilen iddetli bir saldr olmaldr; insann nnde bu glere boyunedirmelidir.

Yzyllarn en u uzantsnda duruyoruz biz!... Olanakszln gizemli kaplarn zorlamak varken neden durup da arkamza bakalm? Zaman ve Yer dn ldler. Daha imdiden mutlakla yaamaya baladk; nk sonsuz olan, her zaman, her yerde varolan hz yarattk. Biz sava dnyadaki tek salk verici eyi militarizmi, yurtseverlii, Anarist'in ykc kolunu, gzel, ldrc fikirleri, kadnn aalanmasn yceltmek istiyoruz. Mzeleri, kitaplklar ortadan kaldrmak, ahlkla, kadn haklarna, tm karc ve yararc alaklklara kar savamak istiyoruz. Biz almann, elenmenin ve bakaldrmann heyecan iinde yzen byk kalabalklarn trksn aracaz; byk modern kentlerde devrimin ok renkli ve ok sesli alkantsn; geceleyin kocaman elektrikli - aylarn altnda gizli silh yapmevlerinin ve atelyelerinin titreimlerini, duman soluyan karaylanlar yutan obur istasyonlar, bacalarndan kan duman eridiyle bulutlardan sarktlm gibi duran fabrikalar, gnei imi rmaklarn iki yanndaki eytanca atallar zerinde cambaz gibi atlayp geen kprleri, burunlaryla ufku koklayp duran servenci transatlantikleri, raylarn zerinde uzun borularla koumlanm kocaman elikten atlar LM SEVGS YAAM SEVGS 53 gibi zplaya zplaya giden geni gsl lokomotifleri, motorunun sesi, rpman bayraklar, cokulu bir kalabaln barn anmsatan uaklarn kayarcasna uuunu ycelteceiz.22 Marinetti'nin teknik ve sanayiyle ilgili lmsever yorumunu Walt Whitman'm iirlerindeki derin yaamsever yorumla karlatrmak ilgin olacaktr. Whitman, "Brooklyn Axaba Vapurunda" adl iirinin sonunda yle diyor: Geliin, kentlergetirin yklerinizi, gsterilerinizi, kocaman yeterli rmaklarnz. Genileyin, genilemekten daha ruhsal birey yok belki, Koruyun yerlerinizi, onlardan daha uzun mrl nesne yok. Beklediniz, hep bekliyorsunuz, siz ey sar, gzel bakanlar, zgrce kabul ediyoruz sizi artk, ve doyumsuzuz bundan sonra, Karamayacaksnz kendinizi bizden, esirgeyemeyeceksiniz artk, Kullanyoruz, bir kenara atmyoruz sizi iimize ekiyoruz srekli, El atmyoruz dibinize seviyoruz sizi siz de kusursuzsunuz, Sonsuzlua ynelmi, btnlyorsunuz yaralarnz, Byk ya da kk, btnlyorsunuz paralarnz, ruha ynelmi. Ya da "Ak Yol Trks"nn sonunda: Yolda, elimi uzatyorum sana! Sevgimi veriyorum, paradan deerli, Kendimi veriyorum sana, vazlardan, yasadan nce; Sen de bana verir misin kendini? Yola der misin benimle? ikimiz bir olalm m yaadmz srece? 22 Joshua C. Taylor, Futurism (Doubleday Co., 1909), s. 124. 54 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Whitman lmseverlie kar oluunu u dizedekinden daha iyi dile getiremezdi: "Gemek (ah yaamak, hep yaamak!) geride brakmak cesetleri." Marinetti'nin sanayiye kar tutumunu Walt Whitman'inkiyle karlatrrsak sanayi retiminin ille de yaam ilkelerine ters dmedii aka ortaya kyor. Burada sorun, yaam ilkelerinin mekanikleme ilkelerine boyun eip emedii ya da yaam ilkelerinin ar basp basmaddr. Aktr ki sanayilemi dnyamz bugne dek u sorunun yantn bulamamtr: Bugn yaamlarmz ynetmekte olan rgtsel sanayilemenin yerine insancl bir sanayileme nasl yaratlabilir? BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM Fr 'REUD'UN en verimli, en geni kapsaml bulgularndan biri de narsisizm kavramdr. Freud kendisi de bu kavram en nemli bulgularndan biri saym, psikoz ("narsisist nevroz"), sevgi, hadm edilme korkusu, kskanlk, sadizm gibi nemli olgularla ezilen snflarn yneticilerine boyunemeye hazr olmalar gibi kitlesel olgularn anlalmasnda bu kavramdan yararlanmtr.

Bu blmde ben Freud'un dnce izgisini izleyerek narsisizmin ulusuluk, ulusal nefret, savan ve ykcln ruhsal drtleri konusundaki roln incelemek istiyorum. Bu arada narsisizm kavramnn Jung'un ve Adler'in incelemelerinde hemen hemen hi ele alnmadn, Homey'inkilerde de bu kavrama gereken nemin verilmediini ksaca belirtmek isterim. Ortodoks Freud'u kuram ve tedavide bile narsisizm kavram bebein narsisiz-miyle psikozlu hastann narsisizmini ncelemekten teye gemez. Bu belki de Freud'un ad geen kavram libido kuramnn iine sktmna-smdan, bu yzden de kavramn ne denli yararl olabileceinin yeterince anlalamamasmdan domutur. Freud izofreniyi, libido kuram asndan aklayabilmek amacyla yola kmtr. izofren hastada nesnelere kar (gerekte ya da dlerde) hibir libido ilgisi grlmediine gre Freud u soruyu sormaya itilmitir: "izofrenide dtaki nesnelere ynelmeyen libido nereye harcanyor?"1 Freud bu soruyu yle yantlamtr: "D dnyadan soyutlanan libido egoya yneltilir; bylece narsisizm diye adlandrlabilecek bir tutum doar."2 Freud balangta libidonun "byk bir 1 Freud, On Narcissism (Standard Edition; London: Hogarth Press, 1959), Ct XIV, s. 74. 2 A.g.y., s. 75. 56 SEVGNN VE DDETN KAYNAI depo"da toplanr gibi egoda biriktirildiini sonradan nesnelere yneltildiini ama kolaylkla onlardan soyutlanp gene egoya yneltilebileceini varsaymtr. Bu gr 1922'de Freud'un, nceki grnden btnyle vazgememesine karn, "id'i libidonun en byk deposu olarak kabul etmemiz gerekir" demesiyle deimitir.3 Bununla birlikte libidonun balangta egoda m yoksa id'de mi ortaya kt konusundaki kuramsal sorunun kavramn kendisi asndan bir nemi yoktur. Freud u temel fikrini hibir zaman deitirmemitir: nsan ilk durumunda, erken bebeklik anda, d dnyayla henz iliki kurmad narsisizm ("birincil narsisizm") durumundadr; sonra normal gelimesi srasnda ocuun d dnyayla olan (libidoyla ilgili) ilikilerinin ap ve younluu artmaya balar; ama insan birok durumlarda (bunlarn en ar olan deliliktir) libido balln nesnelerden soyutlayp kendi egosuna yneltir ("ikincil narsisizm"). Ne var ki normal gelime durumunda bile insan, yaam boyunca bir lde narsisist kalabilir.4 "Normal" bir kiide narsisizmin gelimesi nasl olur? Freud bu gelimenin ana izgilerini belirlemitir; aadaki blm onun bulgularnn ksa bir zetidir. Ana rahmindeki cenin mutlak bir narsisizm durumu iinde yaar. Freud, "Domakla, mutlak narsisizmden, kendine yeterli narsisizmden deien d dnyann alglanmasna, nesnelerin kefedilmesine doru bir adm atarz." der.5 Bebein dtaki nesneleri kendi balarna "ben olmayan" nesneler olarak alglayabilmesi aylar srer. Narsisizmine indirilen darbelerle, d dnyay ve bu dnyann yasalarn gittike daha ok tanyarak insan "ister istemez" balangtaki narsisizmini "nesne sevgisi"ne dntrr. "Ama" der Freud, "insan, dta libidosuna nesne bulsa da her zaman bir lde narsisist kalr."6 Gerekten de bireyin gelimesi, Freud'un deyiiyle mutlak narsisizmden nesnel dnme ve nesne sevgisi gelitirme yetisine doru bir evrimdir; bununla birlikte bu Freud'un bu gelimeyi incelemesine baknz, a.g.y., Ek, B. Standard Edition, Cilt XIX, s. 63. 4 Freud, Totem ve Tabu (Standard Edition) Cilt XIII, s. 88-89. 5 Freud, Group Psychology (Standart Edition), cilt XVIII, s. 130. 6 Freud, Totem ve Tabu (Standart Edition), cilt XIII, s. 89. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 57 yeti belirli snrlan amaz. "Normal", "olgun" kii narsisizmini btnyle yok edemese de toplumca onaylanan en az duruma indirebilmi kiidir. Freud'un bu gzlemi gndelik yaam deneyleriyle de dorulanr. yle anlalyor ki her insanda ulalamayacak, her trl zlme abasna kar direnen narsisist bir ekirdek kalr. Freud'un teknik diline alk olmayanlar, belki de bu olgunun daha somut bir tanm verilmedike narsisizmin ne denli gerek ve gl olduunu ak seik gremeyeceklerdir. Bundan sonraki sayfalarda ben byle somut bir tanm vermeye alacam. Ama bu ie girimeden nce terimlerle ilgili bir aklama yapmak istiyorum. Freud'un narsisizm konusundaki grleri cinsel enerji (libido) gr zerine kurulmutur. Daha nce de belirttiim gibi bir mekanik libido kavram narsisizm kavramnn gelitirilmesini salamaktan ok engellemitir. Bence narsisizm kavramndan daha iyi yararlanabilmek iin cinsel drt enerjisiyle ayn ey olmayan ruhsal enerji kavramn kullanmak ok daha yerinde olacaktr. Bunu Jung yapmtr; bu gr, Freud'un

cinsellikten arnm libido grnde bir lde kabul edilmitir. Ne var ki cinsel olmayan ruhsal enerji gr Freud'un libido kuramndan ayrlsa da libidoya benzer bir enerji 'dir; bu kavram, belli bir younluu, belli bir ynelii olan, ancak belirtileriyle grlebilen ruhsal gleri kapsar. Bu enerji, bireyi d dnyayla ilikileri iinde olduu gibi kendi iinde de balar, btnletirir ve birletirir. Bu grte Freud'un yaam srdrme drtsnn yansra cinsel igd enerjisinin (libidonun) insan davranlarnda tek nemli drt olduunu ileri sren ilk gr kabul edilmese, bunun yerine daha genel bir ruhsal enerji kavram kullanlsa da, aradaki ayrm bir ok kiinin dogmatik bir yaklam iinde dnmek istedii lde byk deildir. Ruhzmleme diye adlandrlabilecek her trl kuram ya da tedavide en nemli nokta insan davranlarnn devingen oluudur; buna gre davranlar ok byk g ykl drtlerle ynetilir; bu gler tannmadka davranlarn anlalmas, nceden belirlenebilmesi olanakszdr, insan davranlarnn devingen olduu gr Freud'un kuramnn ekirdeini oluturur. Bu glerin kuramsal adan nasl grld, mekanik maddeci adan m, yoksa insanc gereki adan m yorumland nemli bir 58 SEVGNN VE DDETN KAYNAI sorudur; ama bundan daha nemli olan asl sorun insan davranlarnn devingenlik asndan yorumlanmasdr. Narsisizmi tanmlamaya iki an rnekle balayalm: Yeni domu bir bebein "birincil narsisizmi"yle bir delinin narsisizmi. Yeni domu bebek daha d dnyayla ilgi kuramamtr (Freud'un terimleriyle sylersek libidosu henz dtaki nesnelere ynelmemitir). Baka biimde sylersek bebek iin d dnya diye bir ey yoktur; ylesine yoktur ki, bebek "ben"le "ben olmayan" arasnda bir ayrm yapamaz. Bebein d dnyaya ilgi duymadn, o dnyann "iinde olmadn" bile syleyebiliriz. Bebek iin varolan tek gereklik kendisidir. Kendi bedeni; bedeninde duyduu me ve scaklk, susama, uyku gereksinmesi, baka bir bedenin yaknl vb. gibi birtakm fiziksel duyumlarn alglanmasndan oluur bu gereklik. Bir akl hastas da temelde bebekten ok farkl bir durumda deildir. Ama bebekte d dnya, gereklik olarak henz ortaya kmamken akl hastasnda d dnya gerekliini yitirmitir. rnein sanrlarda, duyumlarn d olaylar kaydetme ilevlerini yitirdiini grrzduyumlar ancak d dnyadaki nesnelere gsterilen duyumsal tepkiler gibi, znel deneyleri kaydeder. Paranoya kuruntularnda da ayn mekanizma iler. rnein znel duygular olan korku ya da kuku ylesine nesnel-letirilir ki paranoid kii bakalarnn kendisine kar elbirliiyle ktlk yapmaya altklarna inanr. Nevrozlu kiiyle paranoid kii arasndaki ayrm buradadr; nevrozlu kii de hep kendisinden nefret edildiinden, ktle urayacandan vb. korkar; gene de btn bunlarn kendi kuruntular olduunu bilir. Paranoid kiideyse bu kuruntular gerek olup kmtr. Narsisizmin aklllkla delilik snrnda bulunan zel bir tr, olaanst bir g ele geiren insanlarda grlebilir. Msr firavunlar, Romal Sezarlar, Borjiyalar, Hitler, Stalin, Trujillo bunlarn hepsinde benzer zellikler vardr. Bu insanlar mutlak g elde etmilerdir; azlarndan kan bir szle yaam ve lm konusunda olduu gibi hemen her konuda son karan verirler; istedikleri her eyi yapabilme yetilerinin snn yok gibidir. Yalnzca hastalk, ya ve lmle snrlandnlm tannlardr bu kiiler, insann varolmas sorununa, bu varoluun snrlarnn tesine geme yolunda umutsuz bir abaya girierek zm BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 59 bulmaya alrlar. ehvetleri, gleri snrszm gibi davranrlar; bu yzden saysz kadnla yatar, saysz adam ldrr, her yere atolar kurar, "gkteki aya" el atmak, "olmayacak eyler"i ele geirmek isterler.7 Varlk sorununu insan deilmi gibi davranarak zme abas olsa da, bir tr deliliktir bu tutum. stelik hasta kiinin yaam ilerledike artan bir deliliktir bu. Kii tannlamaya altka kendini teki insanlardan soyutlar; bu soyutlama onu daha da korkak yapar, herkes onun dman olur; bunlarn sonucunda doan korkuya dayanabilmek iin kii gcn, acmaszln ve narsisizmini gittike artrr. Sezar'a zg bu delilik tr, u etken ie kanmasa dpedz delilik olacaktr: Eline geirdii bu gle Sezar, gereklii kendi nrsisist dlerine gre arptmtr. Herkese zorla kendisinin bir tann, en gl, en bilge adam olduunu kabul ettirmitir bu yzden kendi megalomanisi ona akla uygun bir duyguymu gibi gelir. te yandan birok insan ondan nefret edecek, onu devirmeye, ldrmeye alacaktr bu yzden de hastalkl kukulan, grebildii kadaryla, gereklerle dorulanmaktadr. Bunun sonucu olarak Sezar kendini btnyle gereklikten kopmu grmez ok tehlikeli bir durumda olsa da bu yzden akl bir lde bandadr.

Psikoz mutlak bir narsisizm durumudur; bu durumda kii d gereklikle tm ilikilerini koparm, gerekliin yerine kendi kiiliini koymutur. Btnyle kendisiyle doludur; kendi kendisinin "tanrs ve dnyas" olmutur. Psikozun dinamik bir biimde anlalmasn salayan ilk adm da Freud'un bunu sezmesi olmutur. Bununla birlikte psikozun ne olduunu bilmeyenler iin nce nevrozlu ya da "normal!1 insanlarda narsisizmi anlatmak yararl olacaktr. Narsisizmin en ilkel rneklerinden biri normal insann kendi bedenine kar edindii tutumdur. Insanlann ou kendi bedenlerini, yzlerini, biimlerini beenirler; baka bir insann, belki daha gzel birinin yerinde olmak isteyip istemedikleri sorulduunda istemediklerini sylerler. Bundan daha aydnlatc olan bir gerek de ou insann Camus, Caligula adl oyununda bu tr g deliliini ok doru bir biimde anlatmtr. 60 SEVGNN VE DDETN KAYNAI kendi dksnn grnne ve kokusuna aldrmamas (aslnda bazlarnn bundan holanmas), oysa bakalannnkinden kesinlikle iren-mesidir. Aka grlyor ki burada estetik ya da baka trde bir yarg sz konusu deildir; ayn ey insann kendi vcuduyla ilgili olduunda ho gelir, bakasnn vcuduyla ilgili olduu zaman ho gelmez. imdi de narsisizmin daha az rastlanan baka bir trne bakalm. Birisi doktorun muayenehanesine telefon ederek bir randevu ister. Doktor o hafta iin randevu veremeyeceini, bir hafta sonra gelmesini syler. Hasta en yakn tarihte randevu almakta direnir; aklama olarak da beklenecei gibi neden acele ettiini syleyeceine, doktorun muayenehanesine be dakikalk bir yerde oturduunu syler. Doktor zaman ayrmama sorununun hastann muayenehaneye be dakikada gelebil-mesiyle zlemeyeceini sylediinde, teki bunu anlayamaz; doktorun kendisine en yakn zamanda randevu vermesi iin kendi gsterdii nedenin yeterli olduunda direnir. Doktor bir ruhzmlemeciyse hastas hakknda hemen tehisle ilgili bir gzlemde bulunacaktr: Karsnda an narsisist, baka deyile, ok hasta bir insan vardr. Bunun nedenlerini grmek g deildir. Hasta doktorun durumunu, kendisininkinden ayr bir durum olarak grememektedir. Hastann kendi gr alanndaki tek gerek, doktoru grmek istemesi ve kendisinin oraya ok ksa bir zaman iinde gidebilecek durumda olmasdr. Kendine zg bir alma program, kendi gereksinmeleri olan ayr bir kii olarak doktor yoktur hastann gznde. Onun mant yle iler: Kendisinin oraya gelmesi kolaysa doktorun da onu grmesi kolaydr. Doktorun ilk aklamasndan sonra hasta "A, evet doktor, anlyorum; zr dilerim, byle birey sylememeliydim." diyebilseydi, o hasta hakknda doktorun tehisi deiik olurdu. O zaman nce kendi durumuyla doktorun durumunu birbirinden ayramayan, ama narsisizmi birinci hasta lsnde youn ve kat olmayan bir narsisistle kar karya bulunduumuzu anlardk. Bu tr hastalar dikkatleri ekildiinde durumu olduu gibi grerek buna gre bir tepki gsterirler. kinci tr hasta yapt hatay grnce belki utanacaktr; birincisiyse hibir zaman utanma duymayacaktr bu kolaylktan yararlanmayacak lde aptal olan doktoru eletirecektir. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSStZM 61 Benzer bir olgu, sevgisine karlk vermeyen bir kadna k olan narsisist bir adamda kolaylkla gzlenebilir. Narsisist kii kadnn kendisini sevmediine inanmak istemeyecektir. yle akl yrtecektir: "Ben onu bu denli severken onun beni sevmemesi olanaksz." Ya da "O da beni sevmese ben onu bu denli ok sevemem." Sonra da kadnn duygularna karlk vermemesini u varsaymlarla akla uydurmaya alacaktr: "Beni sevdiinin bilincinde deil; kendi sevgisinin yokluundan korkuyor; beni denemek, bana ikence etmek istiyor" buna benzer daha bir sr neden. Daha nceki rnekte de olduu gibi burada nemli olan nokta narsisist kiinin baka bir insann iindeki gereklii kendisininkinden ayn bir gereklik olarak kavrayamamdr. imdi birbirinden ok ayr gibi grnen, ama aslnda narsisist olan iki olguya bakalm. Bir kadn her gn saatlerce aynann karsnda sa ve yzyle uramaktadr. Yalnzca kendini beenmesinden deildir bu. Kendi bedenine, kendi gzelliine tutkundur; tand en nemli gereklik de kendi bedenidir. Byle bir kadn belki de u Yunan mitine en yakn den kiidir: Yakkl bir delikanl olan Narcissus, superisi Echo'nun sevgisinin farknda deildir: Echo zntsnden lr. Tanra Nemesis Narcissus'u sudaki yansmasna k olmakla cezalandrr; kendine hayran olan Narcissus suya atlar ve glde boulur. Yunan mitinde bu tr "kendini sevme"nin bir lanet olduu, an durumlarda bunun kendini yoketmekle sonulanaca anlatlr.8 Baka bir kadn da (bir nceki kadnn yllar sonraki durumu olabilir bu) hastalk hastasdr. Bu kadn da srekli olarak kendi bedeniyle urar, ama bu kez artk gzelliiyle deil, hastalyla

uramaktadr. Burada olumlu ya da olumsuz imgenin seilmesinin kukusuz kendine gre nedenleri vardr; bu nedenleri burada ele almak gereksizdir. nemli olan her iki olguda da insann kendisiyle narsisist bir biimde uramas, d dnyayla ilikisinin kesilmesidir. Bkz. Kendini Savunan Insan'da kendini sevme'nin incelenmesi. Burada kendini gerekten sevmenin bakalarn sevmekten ayn bir ey olmadn, bencil, narsisist bir "kendini sevme"ninse ancak, kendilerini de bakalarn da sevmeyenlerde grldn belirtmeye altm. 62 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Ahlaksal hastalk hastal da temelde bundan pek deiik deildir. Bu durumda kii hasta olmak ve lmekten deil, sululuktan korkar. Byle bir insan hi durmadan yapt yanllar, iledii gnahlar vb. den dolay da sululuk duygusu iindedir. Bakalarnn kendisinin de gznde zellikle vicdanl, drst ve giderek bakalaryla ilgiliymi gibi grnse de byle bir kii hep kendisiyle, kendi vicdanyla, bakalannn onun hakknda dndkleriyle vb. urar. Bedensel ya da ahlaksal narsisizmin ardnda yatan narsisizm kendini beenmi kiinin narsisizmiyle ayndr; ne var ki bu tr narsisizmin alk olmayan bir gz tarafndan grlmesi ok daha gtr. K. Abraham'n olumsuz narsisizm terimiyle snflandrd bu tr narsisizm zellikle yetersizlik, gerekdlk ve kendini sulama duygulanyla belirlenen melankoli durumlannda ortaya kar. Bunlardan daha hafif narsisist eilimler gndelik yaamda da gzlenebilir. Herkesin bildii u fkrada bu ok gzel bir biimde anlatlmtn Bir yazar bir dostuna rastlar, uzun sre ona kendinden sz eder; sonra yle der: "Hep kendimden sz ettim. imdi biraz da senden sz edelim. Son kitabm nasl buldun bakalm?" Bu kii hi durmadan kendileriyle uraan, bakalarna ancak kendilerini yankladktan lde ilgi duyan insanlara ok iyi bir rnektir. ou zaman bu kiiler yardmsever ve iyi yreklidirler; ama bu davranlan kendilerini byle gstermek istemelerindendir; enerjilerini, yardm ettikleri kiinin asndan grmeye deil kendilerine hayran olmaya harcarlar. Narsisist bir kiiyi nasl tanyabiliriz. Kolaylkla tannabilen bir tip vardr. Bu tip kendi kendine yeten bir kiinin tm belirtilerini gsterir; bo szler ettii zaman bile kendini ok nemli birey sylemi gibi hisseder. Bakalannn sylediklerini ounlukla dinlemez ya da onlara ilgi duymaz. (Zeki bir insansa, bu tutumunu sorular sorarak ya da karsndakine ilgi duyuyormu gibi yaparak saklamaya alacaktr.) Narsisist kiiyi her trl eletiriye kar gsterdii an alnganlktan da tanyabiliriz. Bu alnganlk her trl eletirinin geerliliini yadsyarak, kzgnlk ya da zntyle tepki gstererek ortaya konulur. Pek ok durumda narsisist eilim alakgnlllk ya da alttan alma tutumuyla gizlenebilir; narsisist eilimli bir insann alakgnllln kendine hayran olmak iin bir neden olarak kullanmas da az rastlanan durumBREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 63 lardan deildir. Deiik belirtileri ne olursa olsun tm narsisizm trlerinde d dnyaya kar gerek ilginin kesilmesi ortak zelliktir.9 Narsisist insan bazan yzndeki anlamla da kendini ele verebilir. Bu insanlann yzlerinde bir yumuaklk ya da bir glmseme vardr; byle yzlerdeki anlam bazlannca yumuakbahlk, bazlannca da saf, gvenilir bir ocuksuluk olarak alglanr. Narsisizm, zellikle an biimlerinde ou zaman kendini gzlerde acaip bir parlaklkla belli eder; bu parlakl baz kiiler yan ermilik, bazdan da, yar delilik belirtisi olarak grrler. Narsisist kiilerin ou hi durmadan konuurlar yemekte ou zaman yemek yemeyi unutur, herkesi bekletirler. Arkadalan ya da yemek, onlann gznde kendi "ego'larndan daha az nemlidir. Narsisist tm kiiliini her zaman narsisizmin nesnesi olarak grmez; ou zaman kiiliinin bir blmn, rnein onurunu, zeksn, fiziksel gcn, mizah yeteneini, yakklln (bazan sa ya da burun gibi ok kk aynntlara dek inebilir bu) narsisizmiyle btnletirir. Bu kiilerin narsisizmleri bazan da korkmak ya da tehlikeyi nceden sezmek gibi normal bir kimsenin vn duymayaca acaip niteliklere dek uzanr. "Kii" kendisinin belli bir ynyle zde-leir. "Kim" olduunu sorduumuzda verebilecei en doru yant, onun kendi kafas, n, paras, penisi, vicdan vb. olduudur. eitli dinlerdeki putlar insann eitli yanlann gsterir. Narsisist kiiye gre narsisizminin nesnesi onun ben'ini belirleyen bu yan niteliklerinden biridir. Ben'ini sahibolduu nesnelerle zdeletiren kii, onuruna yneltilen bir aalamaya aldrmazken sahibolduu nesnelere yneltilen saldny yaamna yaplm bir saldn olarak grr. te yandan ben'ini zeksyla zdeletiren insan iin aptalca bir ey sylemi olmak o denli ac vericidir ki bu ac derin bir ruhsal kntye yol aabilir. Bununla birlikte

Bazan kendini beenmi, narsisist bir insanla kendisini deersiz bulan kiiyi ayrt etmek kolay deildir, bunlarn ikincisi, bakalarna ilgi duymad iin deil kendinden kukuland, kendini deersiz bulduu iin vlmek ve beenilmek ister. Gzetilmesi her zaman kolay olmayan baka bir ayrm daha vardr: Narsisizm ve bencillik arasndaki aynm. Ar narsisizm durumunda gereklii btnyle alglayabilme yetenei kaybolmutur, an bencillikteyse bajkalanna kar hemen hemen hi ilgi, sevgi ya da yaknlk duyulamaz; ama bu hi de insann kendi znel srelerine an nem verdii anlamna gelmez. Baka deyile an bencil bir kii her zaman an narsisist bir kii deildir; bencillik ille de nesnel gereklii grmemek anlamna gelmez. 64 SEVGNN VE DDETN KAYNAI narsisizmi ne denli arlarsa insan, baarszl ve bakalarndan gelecek hakl eletirileri o denli zor kabul edecektir. Kardaki insann aalayc bir tutum iinde olduuna inanarak fkelenecek ya da o kiinin doru bir yargda bulunamayacak lde duygusuz, eitimsiz vb. olduuna inanacaktr. (Bununla ilgili olarak ok zeki olmasna karn byk lde narsisist olan birisi aklma geldi: Rorschach testinin sonularm sylediimde kendisinin hi de kafasnda yaratt ideal kii olmadn grp yle demitir: "Bu testi hazrlayan ruhbilimciye acyorum; ok paranoid bir adam olmal.") imdi de narsisizm olgusunu daha karmaklatran baka bir etkenden sz edelim. Narsisist kii kendi "benlik imgesi" ni narsisist ballnn nesnesi olarak benimsedii gibi kendisiyle ilgili her eyi bu hasta ballnn nesnesi durumuna sokar. Onun fikirleri, onun bilgisi, onun eviyle birlikte onun "ilgi alanna" giren kiiler de narsisist ballnn nesneleri olup kar. Freud'un belirttii gibi bunun en ok rastlanan rnei insann kendi ocuklarna kar duyduu narsisist ballktr. Pek ok anne-baba kendi ocuklarnn teki ocuklardan daha gzel, daha akll vb. olduklarna inanr. ocuklar ne denli kkse bu narsisist yan tutma da o denli youndur. Anne-babann, zellikle de annenin bebee kar duyduu sevgi byk lde bebee kendilerinin bir uzants olduu iin duyduu sevgidir. Ergin bir erkekle ergin bir kadn arasnda sevgide ou zaman narsisist zellikler vardr. Bir kadna k olan erkek, "onun" olduktan sonra narsisizmini kadna aktarabilir. Kadnda bulunmayan, kendisinin ona ykledii niteliklerden dolay kadna hayran olur, ona tapar; kadn, salt bir paras olduu iin, o erkein gznde olaanst niteliklerin sahibi olur. Byle bir insan ou zaman sahibolduu eylerin olaanst gzellikte olduuna inanacak, onlara "k olacaktr." Narsisizm birok bireyde younluu asndan yalnzca cinsel istekle ve yaama igdsyle karlatrlabilecek bir tutkudur. Aslnda, ou zaman bu isteklerin ikisine de ar basar. Narsisizmleri bu derece youn olmayan normal kiilerde bile yok edilmesi hemen hemen olanaksz narsisist bir z kalr. Durum byle olduuna gre cinsellikle yaama igds gibi narsisist tutkunun da nemli bir biyolojik ilevi bulunup bulunmadn sormak gerekir. Bu som bir kez sorulduktan BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 65 sonra yant kolaylkla bulunur. Bedensel gereksinmeleri, ilgileri, arzulan youn bir enerjiyle yklenmi olmasa birey nasl canl kalabilir? Biyolojik olarak, yaama igds asndan insan, bakasna verdiinden ok daha byk bir nem vermek zorundadr kendisine. Bunu yapmasa, bakalarna kar kendisini savunmak, yaamn srdrmek amacyla almak, canl kalabilmek amacyla savamak, savunduu eylerde bakalarna kar ayak diremek iin gerekli enerji ve ilgiyi nasl bulurdu? Narsisizmi olmasa bir ermi olup kard insan oysa yaamn srdrebilen ermilerin says pek de ok deildir. Ruhsal bakmdan en ok zlenen durum narsisizmden kurtulma durumu yaamn srdrmek asndan en tehlikeli durum olurdu. Doann dzeni asndan bakacak olursak doa, insan yaamn srdrebilmek iin gerekli en byk lde narsisizmle donatmtr. Bunu zellikle dorulayan bir neden vardr: Doa insanlara hayvanlar gibi iyi gelimi igdler vermemitir. Hayvanlarda yaam srdrme "sorunlar" diye birey yoktur: igdleri yaradllarnn bir paras olduu iin hayvanlar canl kalma sorununu ylesine doal bir biimde zerler ki bu konuda bir aba gstermeleri gerektiini dnmek ya da bu konuda karar vermek zorunda kalmazlar hibir zaman, insanda igdsel mekanizma etkinliini byk lde yitirmitir bu yzden insan iin ok gerekli olan bir biyolojik ilevi narsisizm yklenmi olmaktadr. Narsisizmin nemli bir biyolojik ilevi yerine getirdiini kabul ettikten sonra da baka bir soruyla kar karya kalyoruz. An narsisizm insan bakalanna kar ilgi duymaz bir duruma sokmaz m?

Bakalanyla ibirlii yapmas gerektiinde, kendi gereksinmelerinden bir lde vazgeme yeteneini elinden almaz m onun? Narsisizm, insan toplum dna itmez mi? An llere vard zaman da bir deli durumuna getirmez mi onu? Anya kaan bireysel narsisizmin, toplumsal yaam tmyle engelleyici ciddi bir neden oluturaca kuku gtrmez. Bu doruysa, narsisizmin yaam srdrme ilkesiyle att sylenebilir; nk birey yaamn ancak kendisini topluluklar iinde bir dzene sokarak srdrebilir. Hi kimse tek bana kendisini doann tm tehlikelerine kar koruyamad gibi yalnzca topluluklar iinde yaplabilecek eitli ileri de tek bana baaramaz. 66 SEVGNN VE DDETN KAYNAI yleyse ortaya yle elikili bir sonu kyor: Narsisizm yaam srdrebilmek iin gereklidir; ama yaam iin bir tehlikedir de. Bu eliki iki ynde zlebilir. Bunlardan biri yaam srdrmeyi salayan narsisizmin maksimal deil optimal narsisizm olmasdr, ak sylersek biyolojik adan gerekli olan narsisizmin younluu toplumsal ibirliiyle badaabilecek derecede bir narsisizme indirgenmitir. zmlerin ikincisi bireysel narsisizmin topluluk narsisizmine dntrlmesidir; bu durumda narsisist tutkunun nesneleri birey yerine boy, ulus, din, rk vb. olmutur. Bylece narsisist enerji korunmu, ama bireyin yaamn srdrmekten ok topluluun yaamm srdrebilmek amacyla kullanlm olur. Topluluk narsisizmini ve bunun toplumbilimsel ilevini ele almadan nce hastalkl narsisizmi incelemek istiyorum. Narsisist balln en tehlikeli sonucu aklsal yarglarn arp-tlmasdr. Narsisist balln nesnesi, nesnel deer yarglarna vurularak deil benim bir param olduu ya da benim olduu iin deerli (iyi, gzel, akll, vb.) saylr. Narsisist deer yargs, nyargl ve yan-tutucudur. Bu nyarg ounlukla u ya da bu biimde akla uydurulur; bu akla uydurma ilemi kiinin zeksna ve gelimilik derecesine gre az ya da ok arptlm olabilir. Bir sarhoun narsisizmine baktmzda arptlma aka grlr. Karmzda bo laflar eden sradan bir adam vardr; ama bunlar dnyann en gzel, en ilgin szlerini sylyormu gibi bir hava ve ses tonuyla sylemektedir. Sarho kii znel olarak yalanc bir "stnlk" duygusu iindedir; aslnda kendini bir ey sanmaktadr. Bu rneklerle ar narsisist insann konumalarnn ille de skc olacan anlatmak istemiyorum. O insan yetenekli ya da zeki birisiyse ilgin fikirler retecek, bunlar iyi deerlendirebilirse yarglan btnyle yanl olmayacaktr. Ama narsisist kii kendi rettii eyleri zaten deerli saymak eilimindedir; retilen eylerin gerek nitelii, deerlendirmede belirleyici rol oynamaz. ("Olumsuz narsisizm" durumundaysa bunun kart geerlidir. Byle bir kii sahibolduu her eyin deerini kltme eilimindedir; yarglarnda da teki narsisist kii lsnde yantutucudur.) Narsisist kii, narsisist yarglarnn arptlm olduunu farkedebilse durum bu denli kt ol-. mazd belki. O zaman kendi narsisist yantutuculuuna kar alayc bir tutum edinirdi ya da edinebilirdi. Ama buna pek rastlanmaz. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 67 ounlukla o kii yantutucu olmadna, yarglarnn nesnel ve gereki olduuna inanr. Bu durum o kiinin dnme ve yarglama yetisinin byk lde arptlmasna yol aar; kii hi durmadan kendisiyle, ne olduuyla urat iin bu yetenei krelmitir. Ayn biimde narsisist kii yarglarnda da "kendisi" olmayan ya da kendisinin olmayan eylere kar olumsuz bir tutum iindedir. Dtaki ("ben olmayan") dnya deersiz, tehlikeli ve ahlkszdr. yleyse narsisist insan ok byk bir arptlmann iinde demektir. Kendisini, kendisinin olan eyleri an deerli bulur. Kendisinin dnda kalan her eyse deersizdir. Burada akln ve nesnelliin urad zedelenmenin ne denli byk olduu aka grlr. Narsisizmde daha da tehlikeli, hastalkl bir etken narsisizm durumunda oluturulan tutuma yneltilen eletirilere kar gsterilen duygusal tepkidir. Eletiri yerindeyse, kt bir niyetle yaplmamsa insan normal olarak yaptklan ya da sylediklerinin eletirilmesine kzmaz. Oysa narsisist kii eletirildiinde byk bir kzgnlkla tepki gsterir. Eletirinin yerinde olduunu narsisizminden dolay gremedii iin, bunu dmanca bir saldm olarak grme eilimindedir. fkesinin neden bu denli youn olduunu ancak narsisist insann d dnyayla ilikisinin kopuk olduunu, bunun sonucu olarak da onun ok yalnz ve korkak bir insan olduunu dnrsek anlayabiliriz. Bu kii yalnzlk ve korkakln narsisist bir biimde kendini-bykgrerek dnlemektedir. Dnya kendisiyse, darda onu korkutabilecek baka bir dnya olamaz; kendisi her eyse, yalnz deildir o zaman; bunun sonucu olarak narsisizmi zedelendiinde tm varlnn tehlikeye girdii duygusuna kaplr. Korkusuna, kendini byk-grmesine karn, tek savunma

yolu tehlikeye girdiinde korkusu ortaya dklerek youn bir fkeye dnr. Tehlikeyi uygun davranlarla azaltmak iin hibir ey yapamadndan fkesi daha da oalr, narsisist gvenlii tehlikeye sokan eyden onu ancak eletirmenin ya da kendisinin ortadan kalkmas kurtarabilir. Zedelenmi narsisizmin sonucunda doan bu fke patlamasnn yerini alabilecek baka bir tepki de ruhsal kntdr. Narsisist kii, zdelik duygusuna kendini-byk-grerek ular. Dtaki dnya onun iin bir sorun oluturmaz, arlyla bir bask yapmaz ona, nk o kii 68 SEVGNN VE DDETN KAYNAI kendisi bir dnya olmay baarmtr; kendini her eyi bilen, her eye gc yeten bir kii olarak grr. Narsisizmi zedelendiinde birok nedenle, rnein kendini eletiren kii karsnda duyduu znel ya da nesnel ezilmilik yznden fkelenemezse, ruhsal bir kntye urar. Dnyayla ilikisi de, dnyaya kar ilgisi de yok olur; kendisini dnyayla olan ilikilerinin merkezi olacak biimde gelitirmedii iin hibir ey ve hi kimse deildir artk. Narsisizmini srdremeyecek lde zedelenmi Ben'i kntye urar, bu ykln yaratt znel tepki de ruhsal kntye dnr. Melankolide grlen yas tutma esi bence, knt iindeki kiinin olaanst sayd "Ben" inden oluan narsisist imgenin lmne tuttuu yastr. Narsisist kiinin bu tr zedelenmelerden delicesine kanmasnn nedeni, narsisizminin zedelenmesiyle ortaya kacak ruhsal kntden korkmasdr. Bu korkudan kamann eitli yollan vardr. Bu yollardan biri narsisizmin younluunu hibir d eletiri ya da baarszln gerekten etkileyemeyecei lde artrmaktr. Baka deyile narsisizmin younluu tehlikeleri uzak tutacak lde artrlr. Bu da elbette kiinin, kendini ruhsal knt tehlikesinden korumaya alrken psikoza dek varabilecek ar ruh hastalklarna doru srklenmesine yolaabilir. Bununla birlikte narsisist kiinin bu korkudan kurtulmak iin bavuraca bir zm yolu daha vardr; bu yol o kii iin daha doyurucu, ama bakalar iin daha tehlikelidir. Bu zm, narsisist kiinin d gereklii kendi narsisist imgesine uydurmak zere bir lde deitirme abasdr. Buna rnek olarak bir perpetuum mobile* bul-' duunu sanan, ama aslnda bulduu ey hi de nemli olmayan narsisist mucidi gsterebiliriz. Baka bir nemli zm de baka birisinin, olabilirse milyonlarca insann onayn kazanmaktr. Bunlardan birincisi folie deux** (baz evlilikler ve dostluklar bu temel zerine kurulmutur) ikincisiyse ilerindeki psikozun patlayarak ortaya dklmesini milyonlarn alkn ve onayn alarak engellemeye alan nl kiilerdir. Bu sonuncusuna en iyi rnek Hitler'dir. Ar bir narsisist olarak Hitler milyonlarca insan kendi imgesine inandrmasa, "nc Re-ich'n bin yl srecei" konusunda olmayacak dlerine kendisi ciddi * Perpetuum mobile: srekli ekilde hareket salayan bir kaynak. (cv.) ** Folie deux: iki kiinin ortaklaa olarak yaad bir eit delilik. (ev.) BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 69 olarak inanmasayd, giderek gereklii, kendisini izleyenlere hakl grnecek biimde deitirmeseydi, yalnzca psikozunu aka danya vurmu bir hasta olarak yaard. (Yenilgiye uradktan sonra Hitler iin kendini ldrmekten baka kar yol kalmamt; nk onun iin narsisist imgesinin ykl gerekten dayanlamayacak bireydi.) Tarihte hastalklann dnyay deitirip narsisizmlerine gre arptarak "tedavi eden" megalomanyak nderlere daha pek ok rnek vardr. Bunlar tm eletirmenleri ortadan kaldrmaya alrlar; nk kendileri iin akln sesinin yaratt tehlikeye dayanamazlar. Caligula ve Neron'dan Stalin ve Hitler'e dek bu kiilerin kendilerine inanan insanlar bulma, gereklii narsisizmlerine uyacak biimde arptma, tm eletirmenleri yoketme gereksinmeleri ok byk ve snrszdr; nk bu gereksinmeler onlann, deliliklerinin ortaya dklmesini nlemek iin giritikleri umutsuz abalardr. Bu nderlerdeki delilik esi ayn zamanda eliik bir biimde baanl klar onlan. Bu delilik esi onlara, normal insanlan ok etkileyen kesin kararllk, yaptklarndan kukulanmama gibi zellikler kazandm. Sylemek gereksiz; dnyay deitirme, bakalanna kendi fikirlerini, hasta dlerini kabul ettirebilme gereksinmesi psikozlu olsun olmasn normal insanda bulunmayan yetenekler ve ustalklar gerektirir. Narsisizmi bir hastalk olarak incelerken, bunun iki tr arasnda ayrm gzetmek nemlidir bunlardan biri tehlikesiz narsisizm, teki de hastalkl narsisizm'dii. Tehlikesiz trnde narsisizmin nesnesi, kiinin kendi abalan sonucu ortaya kan bir eydir. rnein kii marangoz, bilim adam ya da ifti olarak yarattklanndan narsisist bir kvan duyabilir. Narsisizminin nesnesi kendi abalannn sonucunda ortaya kt iin, kendi yaptlarna, kendi basanlarna

duyduu an ilgi hi durmadan alma srecine, kulland malzemelere duyduu ilgiyle dengelenir. Tehlikesiz narsisizmi yaratan etkenler bu yzden kendi kendilerini denetler. almay srdrmek iin gerekli enerji byk lde narsisist zellik tar; ama ortaya konan yapt gereklikle balant kurmak zorunda olduundan narsisizm srekli denetlenir, belli snrlar iinde tutulur. Birok narsisist kiinin ayn zamanda byk bir yaratclk gcne sahibolmas bu mekanizmayla aklanabilir. 70 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Hastalkl narsisizmdeyse narsisizmin nesnesi kiinin yapt ya da rettii bir ey deil sahibolduu bir eydir; rnein bedeni, d grn, sal, zenginlii vb. Bu tr narsisizmin hastalkl oluu burada tehlikesiz narsisizmde grdmz denetleyici enin bulunmamasndandr. Baardm bir eyden tr deil de sahibolduum bir nitelikten tr "byk"sem o zaman, hi kimseyle, hibir eyle ilgilenmem, hibir aba gstermem gerekmez. Byklm srdrebilmek iin kendimi gereklikten gitgide daha ok soyutlarm; tehlikeden daha iyi korunabilmek iin kendime hayranlm daha da artrmak zorunda kalrm; yle ki sonunda bo hayallerimin rn olarak kendine hayran olacak biimde iirilmi bir Ben kar ortaya. Bu yzden hastalkl narsisizm kendi kendine snr koyamaz; sonu olarak ilkel bir biimde tekbenci olup kar; yabanclardan an bir biimde korkar. Baarmay renen kii bakalarnn da ayn eyleri ayn yollarla baardn bilir narsisizmi yznden kendi basanlarnn bakalannnkinden stn olduuna inansa bile byledir bu. Hibir ey baarmam kii bakala-nnn baanlann deerlendirmekten ok uzaktr; bu yzden de narsisist kendini beenmilii iine gn getike daha ok gmlerek kendini evresinden koparmaya, bylece herkesten soyutlamaya itilecektir. Buraya dek bireysel narsisizmi yaratan eleri tanmladk: olguyu, bu olgunun biyolojik ilevini ve hastalkl biimini inceledik. Bu tanmdan yola karak toplumsal narsisizm olgusunu, bu olgunun bir iddet ve sava kayna olarak oynad rol daha iyi anlayabiliriz. Aadaki tartmann z kiisel narsisizmin topluluk narsisizmine dnmesi olacaktr. Topluluk narsisizminin toplumsal ilevinin bireysel narsisizmin biyolojik ilevine kout olduunu belirterek balayabiliriz ie. Varln srdrmek isteyen rgtl bir topluluk asndan yelerin narsisist enerjiyle yklenmesi gereklidir. Topluluun ayakta kalabilmesi, topluluk yelerinin buna kendi yaamlan lsnde, giderek yaamlanndan ok nem vermeleriyle salanr, dahas, o topluluun yeleri kendi topluluklarnn teki topluluklardan daha erdemli, daha stn olduuna inandnlmaldrlar. Bu tr narsisist birikim olmazsa, topluluun ayakta kalmasn salayan gerekli enerji ya da topluluk uruna yaplan zveriler byk lde azalr. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 71 Topluluk narsisizmini yaratan eler arasnda bireysel narsisizmle ilgili olarak ele aldmz benzer olgulan bulabiliriz. Burada da narsisizmin tehlikesiz ve hastalkl trleri arasnda aynm gzetebiliriz. Topluluk narsisizminin nesnesi herhangi bir eyin baanlmasysa, yukarda incelenen diyalektik sre aynyla yer alr. Yaratc bir ey baarma gereksinmesi topluluk tekbenciliinin yaratt dar emberin knlmasn, ilginin baarlmak istenen amaca yneltilmesini zorunlu klar. (Bir topluluun amalad basan toprak ele geirmekse gerekten retici bir abann getirdii yararl etki byk lde yok olacaktr.) te yandan topluluk narsisizminin nesnesi topluluun kendisi, grkemlilii, gemiteki basanlar, yelerinin bedensel salamlysa o zaman yukanda sz edilen kart eilimler geliemeyecek narsisist eilimle bunun getirdii tehlikeler gittike artacaktr. Elbette gerek yaamda bu iki e ou zaman birbirine kanm olarak grlr. Topluluk narsisizminin imdiye dek ele almadmz baka bir toplumsal ilevi daha vardr. Bir toplum, yelerinin ounu ya da byk bir kesimini yeterince besleyemiyorsa, toplumsal huzursuzluu nleyebilmek iin hastalkl bir narsisizmle doyum salamai: zorundadr onlara. Ekonomik ve kltrel adan yoksul olan insanlar iin o topluluun bir yesi olmann verdii narsisist kvan tek ve ou zaman ok etkili bir doyum kaynadr. Yaam kendilerine "ilgin" bir ey getirmedii, ilgilerini gelitirecek olanaklan salayamad iin bu insanlar an bir narsisizm gelitirebilirler. Bu olgunun en iyi rnekleri son yllarda Hitler Almanya'snda, bugn de Amerika'nn Gney'inde grlen rksal narsisizmdir. Her iki rnekte de rksal stnlk duygusunun z aa orta snftan kaynaklanmtr. Durum bugn de ayndr; Almanya gibi Amerika'nn Gneyi'nde de ekonomik ve kltrel adan gelimemi, (khnemi, canekien bir toplumun kalntlan olduu iin) hibir gereki gelime umudu kalmam olan bu geri kalm snfn bir tek doyum yolu vardr: Kendini dnyada en byk hayranl toplayan topluluk sayarak,

aa rk diye damgalanan bir rksal gruba stnlk taslayarak kendi imgesini iirmek. Bu geri kalm topluluk-lann yeleri u duygular iindedir: "Yoksul ve kltrsz olsam da nemli bir kiiyim ben, nk bugne dek dnyann grd en st topluluun yesiyim "Beyaz'm" ya da "Hristiyan'm." 72 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Topluluk narsisizmini grebilmek bireysel narsisizmi grebilmekten daha zordur. Birisinin kp da bakalarna unlar sylediini dnelim: "Ben (ve benim ailem) dnyann en stn insanlaryz; bizden temiz, bizden zeki, bizden iyi, bizden drst insan yoktur, teki insanlarn hepsi pis, aptal, ahlksz ve sorumsuzdur." Pek ok kimse bu insann kaba, dengesiz, giderek deli olduunu dnecektir. Oysa banaz bir konumac, kitlenin karsna kp da "Ben" ve "benim ailem" yerine ulus (ya da rk, din, siyasal parti vb.) koyarak bir konuma yaparsa lkesini, Tann'y vb. seven bir insan olarak vlecek, deerli bulunacaktr. te yandan baka uluslardan ve baka dinlerden olanlar horgrldkleri iin byle bir konumaya kzacaklardr. Yceltilen topluluun iinde her bireyin kiisel narsisizmi dorulanacak, milyonlarca kiinin paylat bu yarglar akla uygunmu gibi grnecektir. (Halkn ounluunun akla uygun olarak kabul ettii ey halkn tmnn deilse bile byk bir kesiminin kabul ettii bir eydir; pek ok insann gznde "akla uygunluk" yargsn akl deil toplumun onay belirler.) Bir btn olarak topluluk, varln srdrebilmek iin narsisizme gereksinme duyduu srece topluluk narsisist tutumlarn artracak, bu tutumlar zellikle gayet hakl ve erdemli tutumlar olarak gsterecektir. Narsisist tutumun yayld topluluun yaps ve boyutlar tarih boyunca deiiklikler gstermitir. lkel kabile ya da boylarda yalnzca birka yz ye vardr; burada insan henz "bireylii"ni kazanmamtr; kendi topluluuna henz koparlmam olan "ilkel balar"la, kan balaryla baldr.10 Bu nedenle boya olan narsisist ballk, yelerin boy dnda duygusal bir varlk gelitirememelerinden dolay ok gldr. insan rknn geliiminde toplumsallamann gittike arttm grebiliriz; kan ballna dayanan ilk kk topluluklar zamanla ortak bir dile, ortak bir toplumsal dzene ve ortak bir inana dayanan daha byk topluluklara dnmlerdir. Topluluun apnn bymesi, ille de narsisizmin hastalkl niteliklerinin azalmas anlamna gelmez. Daha nce de belirtildii gibi "Beyazlar"n ya da "Hristiyanlar"n topluluk ' Bkz. E. Fromm'un zgrlkten Ka'ta ilkel balan incelemesi. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 73 narsisizmleri tek bir kiideki an narsisizm lsnde hastalkl olabilir. Bununla birlikte daha byk gruplarn olumasna yol aan toplumsallatrma sreci iinde, kendi aralarnda kan ball bulunmayan baka birok deiik insan topluluuyla ibirlii yapma gereksinmesi, topluluun iindeki narsisizm ykn ters ynde etkiler. Tehlikesiz bireysel narsisizmi incelerken ele aldmz durum burada da geerlidir: Byk topluluk (ulus, devlet ya da din) ara gere, kltr ya da sanatsal retim alannda deerli bir ey yaratmay narsisist onurunun nesnesi olarak benimsedii srece, bu alanlarda yaplan alma narsisizmin younluunu azaltacaktr. Roma Katolik Kilisesi'nin tarihi, byk bir topluluk iinde eitli narsisizmlerin karmasna ve bu karma tepki gsteren glere iyi bir rnektir. Katolik Kilisesi iinde narsisizme tepki gsteren elerin birincisi, insann evrensellii kavram dolaysyla "Katoliklik"in artk belli bir kabile ya da ulusun mal olmaddr. kincisi de Tanr fikrinin kabul edilmesinden sonra putlarn yadsnmasndan doan kiisel alakgnlllk fikridir. Tann'nn varln kabul etmek hi kimsenin Tanr olamayacan, her eyi yapp her eyi bilemeyeceini kabul etmek demektir; bylece insann narsisizmine kaplarak kendini putlatrmasna kesin bir snr getirilmi olur. Ama bu arada Kilise youn bir narsisizm gelitirmitir; Kilise'nin tek kurtulu yolu, Papa'nn da sa'nn Vekili olduuna inanan din adamlar, olaanst bir kurumun yeleri olarak youn bir narsisizme kaplmlardr. Ayn ey Tann'yla olan ilikide de grlr; Tann'nn her eyi bilme, her eye gc yetme nitelii insann Tann karsnda alakgnll olmasna yol aacana, birey kendini Tann'yla zdeletirmi, bu zdeleme sreci iinde olaanst bir narsisizm gelitirmitir. Narsisist ya da narsisist olmayan ilev arasndaki bu belirsizlik Budizm, Musevilik, slmiyet ve Protestanlk gibi byk dinlerin ounda grlr. Katoliklii ele alm yalnzca bunun iyi bilinen bir rnek olmasndan deil daha ok Roma Katolik dininin ayn tarihsel dnem iinde on beinci ve on altnc yzyllarda, hem insancl hem de iddetli ve banaz bir dinsel narsisizmin temeli

olmasndandr. Kilise'nin iindeki ve dndaki hmanistler Hristiyanln kayna olan bir insanclk adna konuuyorlard. Cusa'l Nicholas herkese kar dinsel hogrden yanayd; Ficino'nun retisine gre sevgi tm yaratklann 74 SEVGNN VE DDETN KAYNAI temel gcyd; Erasmus karlkl anlay ve Kilise'nin demokratikletirilmesini istiyordu; Kilise yasalarna bakaldran Thomas More evrensellik ve insanca dayanma ilkeleri uruna ld; Nicholas ve Erasmus'un izgisini srdren Postel de evrensel ban ve dnya birliinden sz ediyordu; Pico della Mirandola'y izleyen Siculo da byk bir cokuyla insann onurunu, akl ve erdemini, kusursuzluk yetisini vurguluyordu. Hristiyan insancl gr iinde yetien bu insanlar ve daha pek oklar, evrensellik, kardelik, onur ve akl adna konuuyorlar, hogr ve bar urunda savayorlard.11 Bu kiilerin karsna her iki yandan, hem Luther'den hem de Ki-lise'den banaz gler kt. Bu insanclar ykmdan kamaya alyorlard; sonunda her iki yandaki banaz gler ar bast. Dinsel kym ve sava Otuz Yl Savalan'nn getirdii ykmla son buldu; bu ykm insancln gelimesine yle byk bir darbe indirdi ki Avrupa bugn bile kendini toparlayamamtr (insan burada yz yl sonra sosyalist insancl yok eden Stalin rneini dnmeden edemiyor). Geriye dnp on alt ve on yedinci yzyllardaki dinsel nefrete baktmzda o zamanki akld durumu ak seik grebiliriz. Her iki yan da Tann, sa ve sevgi adna konuuyor, ancak genel ilkelerle karlatrldnda ikinci derecede olan baz noktalarda ayrlyordu. Oysa her iki yan da birbirinden nefret ediyor, insanln kendi dinsel inanlarnn bittii yerde sona erdiine iten inanyordu. Kiinin kendi durumunu stn grmesinin, bunun dnda her eyden nefret etmesinin znde kendine hayranlk yatar. "Biz" hayran olunacak durumdayzdr; "onlar" nefret edilecek durumdadrlar. "Biz", iyiyizdir, "onlar" ktdrler. Kiinin kendi retisine yneltilen her trl eletiri, kt niyetli ve dayanlmaz bir saldrdr; kar tarafn durumunu eletirmekse, onlarn hakikate dnmelerine yardm etmek iin yaplan iyi niyetli bir giriimdir. Yenidendou'tan balayarak bu iki byk kart g, topluluk narsisizmi ve insanclk, kendi izgilerinde gelimilerdir. Ne yazk ki topluluk narsisizminin gelimesi insancl geride brakmtr. Ortaa' in sonlanyla Yeniden-dou sralarnda Avrupa'da siyasal ve dinsel bir insancln domas umudu belirmise de bu umut gerekleememitir. 11 Bkz. Friedrich Heer'in Die dritte Kraft (nc G) adl olaanst gzellikteki yapt (S. Fischer Verlag, 1960). BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 75 Topluluk narsisizminin, yeni biimleri treyerek sonraki yzyllar etkilemitir. Bu topluluk narsisizmi dinsel, ulusal, rksal, siyasal binbir biime girmitir. Katoliklere kar Protestanlar; Almanlar'a kar Franszlar; Karaderililere kar Beyazlar; Yahudiler'e kar Hristiyanlar; kapitalistlere kar komnistler; ierikleri ne olursa olsun bunlarn hepsinde ruhbilimsel adan ayn narsisist olguyla, bu olgunun sonucunda ortaya kan banazlk ve ykclk sz konusudur.12 Topluluk narsisizmi geliirken onun kart olan ey de insanclk da geliiyordu. On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda Spinoza, Leibniz, Rousseau, Herder ve Kant'tan Goethe'ye ve Marx'a dek insanlarn bir olduu, her bireyin kendi iinde tm insanl tad, doutan stn olduunu savunacak hibir ayrcalkl topluluun bulunamayaca gr nem kazand. Birinci Dnya Sava insancla indirilen ar bir darbe olarak topluluk narsisizminin lgnca oalmasna yol at: Birinci Dnya Sava'na katlan lkelerin hepsinde grlen ulusal isteri, Hitler'in rkl, Stalin'in partiyi putlatrmas, Mslman ve Hindu dinlerinin banazlamas, Bat'daki banaz anti-komnizm, Topluluk narsisizminin bu eitli belirtileri dnyay tmden yokolmann eiine getirdi. insanl bekleyen bu tehlikeye tepki olarak insancln bugn birok lkede, deiik ideolojilerin temsilcileri arasnda yeniden domakta olduu grlebilir; Katolik ve Protestan dinbilimcilerin, toplumcu ve toplumcu-olmayan dnrlerin arasnda kktenci insanclar vardr. Tmden ykm tehlikesi, yeni insanclarn fikirleri ve yeni iletiim aralaryla tm insanlar arasnda kurulan balar gibi eylerin topluluk narsisizmini ortadan kaldrmaya yetip yetmeyecei insanln yazgsn belirleyen etken olacaktr. Topluluk narsisizminin younlamas olsa olsa din, ulus, rk ve parti narsisizmi diye ad deitirmesi gerekten ok artc bir olgudur. Bu artclk, her eyden ok, daha nce de incelediimiz gibi

Topluluk narsisizminin localar, kk dinsel mezhepler, "eski okul arkadalklar" vb. gibi kk topluluklar ieren daha zararsz biimleri vardr. Bunlarda narsisizmin younluu byk topluluklara gre az olmasa da narsisizm o denli tehlikeli deildir, nk topluluklarn gc snrl, bu yzden de zarar verme olanaklar kktr. 76 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Yenidendou'tan bu yana insanc glerin gelimesinden gelmektedir. Bundan baka gelimekte olan bilimsel dnce, narsisizmi anlamsz klmaktadr. Bilimsel yntem nesnellik ve gerekilik gerektirir; dnyay kendi istek ve korkularmza gre arptmadan olduu gibi grebilmeyi zorunlu klar. Gerek veriler karsnda alakgnll olmay, her eyi bilebilme ve her eye gc yetme umutlarndan vazgemeyi gerektirir. Eletirel bir biimde dnebilme, deneylere girime, kant bulma gereksinmesi duyma, kukulu bir tutum edinme bunlarn hepsi bilimsel almann zellikleri ve narsisist eilime kart olan tutumu belirleyen yntemlerdir. Kukusuz bilimsel dnme ynteminin ada yeni insancln gelimesi zerinde byk etkisi olmutur; gnmzde en baarl doabilimcerin ounun insanc olmalar da bir rastlant deildir. Ne var ki Bat'daki insanlarn byk bir ounluu bilimsel yntemi okulda, niversitede "renmi" olsalar da bilimsel ve eletirel dnme yntemini hibir zaman gerekten tanmamlardr. Doa bilimleri alannda birok profesyonel bile birer teknisyen olarak kalm, bilimsel bir tutum edinememitir. Halkn ounluunu dnecek olursak, bunlara retilen bilimsel yntem daha da az etkili olmutur. Yksek retimin kii ve topluluk narsisizmini bir lde yumuatp azaltt sylense de renim, "eitilmi" birok insan ada topluluk narsisizminin belirtileri olan ulusal, rksal ve siyasal eylemlere cokuyla katlmaktan alkoyamamtr. Bilim hi beklenmedik bir biimde narsisizme yepyeni bir nesne yaratmtr teknik. nsann daha nce akla bile gelmeyen eyleri yaratmaktan, radyoyu, televizyonu, atom gcn, uzay yolculuunu bulmaktan, dnyay tmyle yokedebilecek bir g gelitirmekten duyduu narsisist kvan ona kendi kendini byk grmesine neden olacak yepyeni bir nesne kazandrmtr. Modern ada narsisizmin gelimesi sorununu incelerken Freud'un, Copernicus ve Darwin'in (Freud'un kendisinin de) insann narsisizmini byk lde zedeledikleri konusundaki szleri geliyor akla; nk bunlar insann evrende esiz bir rol oynad, temel ve vazgeilmez bir varlk olduu inancn ykmlardr. Bu yolla zedelenmi olsa da insann narsisizmi sanld lde azalm deildir, insan bu zedelenmeye kar narsisizmini ulus, rk, siyasal inan, teknik gibi baka nesnelere dntrerek tepkide bulunmutur. BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 77 Topluluk narsisizmi hastalyla ilgili en belirgin, en ok rastlanan belirti, bireysel narsisizmde de grld gibi nesnelliin ve akla uygun yarglarn bulunmamasdr. Zavall Beyazlann Karaderililerle ilgili ya da Naziler'in Yahudilerle ilgili yarglarna bakarsak bu yarglarn arpkln kolaylkla grebiliriz. Kk kk gerekler bir araya toplanr; oysa bu yolla oluturulan btn, yalanlar ve uydurmalarla doludur. Siyasal eylemler narsisist bir biimde kendini yceltmeden kaynaklandnda nesnelliin bulunmamas yznden byk ykmlar doar. Yzylmzn ilk yansnda ulusal narsisizmin sonularnn en belirgin iki rneine tank olduk. Birinci Dnya Sava'ndan yllar nce Franszlarca benimsenen resmi stratejik retide Fransz ordusunun ar toplara ya da ok sayda makineli tfee gereksinme duymad savunuluyordu; Fransz askeri Franszlar'a zg gzpeklik ve saldrganlk ruhuyla ylesine doluydu ki dman yenebilmesi iin yalnzca sngs yeterdi. Sonu binlerce Fransz askerinin Alman makineli tfekleriyle biilmesi oldu; Franszlar yenilgiden kurtaran tek ey Al-manlar'n stratejik planlarndaki baz yanllarla daha sonra yaplan Amerikan yardm olmutur. kinci Dnya Sava'nda da buna benzer bir yanl Almanlar yapmtr. An kiisel narsisizmi yznden Hitler milyonlarca Alman'n topluluk narsisizmini kkrtm, Almanya'nn gcn olduundan ok bytm, yalnzca Birleik Amerika'nn gcn deil teki narsisist general Napoleon gibi Rusya'daki kn etkisini de kmsemiti. Zeki olmasna karn Hitler gereklii nesnel bir gzle gremiyordu; nk onun kazanma ve ynetme tutkusu silhlann, iklimin gerekliklerine ar basyordu. Topluluk narsisizmi de tpk bireysel narsisizm gibi doygunlua gereksinme duyar. Bir dzeyde bu doygunluk insann kendi topluluunun stn, teki btn topluluklannsa aa olduuna ortaklaa inanmakla salanr. Dinsel topluluklarda bu doygunluk u kolay varsaymla kazanlr: Benim topluluum gerek Tann'ya inanan tek topluluktur; bu yzden tek gerek Tann benim Tannm olduuna gre teki topluluklann hepsi saptnlm, inansz kiilerle doludur. Bir topluluun

stnln kantlamak iin Tann'ya bavurulmasa bile topluluk narsisizmi dinsel olmayan bir dzeyde benzer sonulara ulaabilir. Birleik Amerika'nn ve Gney Afrika'nn birok yerlerinde Beyazlann 78 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Karaderililerden stn olduklar yolundaki narsisist inanlar bir topluluun baka bir topluluk karsnda zstnlk ve kmseme duygusunun snr tanmadn gsteriyor. Ama bir topluluun narsisist bir biimde kendini beenmesinin getirdii doygunluun, gereklik iinde bir lde dorulanmas da gerekir. Alabama ve Gney Afrika'daki Beyazlar Karaderililer zerinde toplumsal, ekonomik ve siyasal aynm gzeten yasalarla stnlklerini gsterebildikleri srece narsisist inanlarna bir gereklik esi katlm, bylece tm narsisist dnce sistemi dorulanm olacaktr. Ayn mantk Naziler iin de geerlidir; onlara gre de Yahudiler'in tmyle ortadan kaldrlmas, Hristiyanlarn stnlklerini kantlayacakt (bir sadistin gznde adam ldrmek, ldrenin stnln kantlar). Bununla birlikte narsisist bir stnlk duygusu iinde olan topluluun karsnda narsisist doygunluun nesnesi olarak kullanlacak kk, aresiz bir aznlk yoksa topluluun narsisizmi kolaylkla askeri fetihlere kayacaktr; 1914'ten nceki PanAlmanchk ve Pan-Slavclk fikirlerinde izlenen yol bu olmutur. Her iki durumda da uluslar "sekin ulus" olma rolnde tekilere kar stnlk duygularyla doluydular, bu yzden stnlklerini kabul etmeyen uluslara saldrmakta kendilerini hakl gryorlard. Burada Birinci Dnya Sava'nn "tek" nedeninin Pan-Almanclk ve Pan-Slavclk hareketlerindeki narsisizm olduunu sylemek istemiyorum; ama bu hareketlerin banazl savan patlamasna yol aan etkenlerden biriydi. Bunun tesinde, savan balamasndan sonra eitli hkmetlerin sava baarya gtrmek iin gerekli ruhsal koul olarak ulusal narsisizmleri nasl krklemeye altklarn da hibir ekilde unutmamak gerekir. Topluluk narsisizmi zedelendii zaman da bireysel narsisizmde incelediimiz fke tepkisini grebiliriz. Tarihte topluluk narsisizmi simgelerinin aalanmasnn delilie yakn bir fke yarattn gsteren pek ok rnek vardr. Bayraa kar saygszlk; Tanr'nn, imparatorun, nderin aalanmas; savan ya da topran yitirilmesi bunlarn hepsi kitlelerde iddetli alma duygulan uyandrm, sonunda yeni savalara yol amtr. Zedelenen narsisizm ancak saldrgann ezilmesiyle, narsisizme yneltilen aalamann ortadan kaldrlmasyla kurtanlabilir. ister bireysel isterse ulusal olsun alma BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 79 duygusu, ou zaman zedelenmi narsisizmden, bu zedelenmeyi saldrgan ortadan kaldrarak bir anlamda "tedavi etme" gereksinmesinden doar. Narsisist hastaln son bir esini daha eklemek istiyorum bunlara. An narsisist bir topluluk kendisini zdeletirebilecei bir nder bulmak ister. Topluluk, kendi narsisizmini yanstt bu ndere hayranlk duyar. Aslnda birlikte-yaama ve zdelemeden baka bir ey olmayan bu ndere boyun eme durumu iinde bireyin narsisizmi ndere aktarlr. nder ne denli bykse onun izleyicileri de o denli byk olacaktr. Bireysel yaplan yznden, zellikle kendilerine hayran olan kiiler nderin peine taklmaya en yatkn olan kiilerdir. Kendisinin byklne inanm bu konuda hibir kukusu olmayan nderin narsisizmi kendisine boyuneenlerin narsisizmine son derece ekici gelir. Yandeli nderler ou zaman en baarl olanlardr; ama nesnel yargdan yoksun olmalan, yenilgi karsnda gsterdikleri fkeli tepkiler, her eyi yapabilen bir insan imgesini koruma gereksinmeleri yznden bunlar yanllara derek kendi ykmlann hazrlarlar. Ne var ki narsisist kitlenin isteklerini doyuracak, yetenekli ama yan psi-kozlu kiiler her zaman bulunabilir. Buraya dek narsisizm olgusunu, bu olgunun hastalkl biimini, biyolojik ve toplumsal ilevini ele aldk. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Narsisizm tehlikesiz kald, belli bir snn amad srece gerekli ve deerli bir eilimdir. Bununla birlikte tanmmz tamamlanm deildir, insan yalnzca biyolojik ve toplumsal olarak varln srdrmekle deil, deerlerle, kendisini insan yapan deerlerin gelitirilmesiyle de urar. Deerler asndan bakldnda narsisizmin akl ve sevgiyle elitii aka grlr. Bunun aynntl bir biimde anlatlmas gerekmez. Narsisist eilim younluuna gre yaps gerei kiiyi gereklii olduu gibi grmekten, nesnel olarak alglamaktan alkoyar; baka deyile akln ileyiini kstlar. Narsisist eilimin sevgiyi neden kstladn grebilmek bu denli kolay olmayabilir zellikle Fre-ud'un btn sevgilerde gl narsisist bir tamamlayc e bulunduunu belirten

szn dnrsek i daha da gleir; Freud'a gre bir kadna k olan erkek kadn kendi narsisizminin nesnesi yapar; bu 80 SEVGNN VE DDETN KAYNAI yzden erkein bir paras olan kadn olaanst bir gle arzulanan bir varlk olur. Kadn da erkek karsnda ayn tutumu izleyebilir; bylece sevgi deil de bir tr/o//e deux (iki kiilik lgnlk) olan "byk ak" ortaya kar. Her iki kii de narsisizmlerinden kurtulmu deillerdir; (bakalar yle dursun) birbirlerine kar bile gerek, derin bir ilgi duyamazlar; alngan ve kukuludurlar; byk bir olaslkla ikisi de kendilerine taze, narsisist doyumlar salayacak yeni kiilere gereksinme duyacaklardr. Narsisist kiinin gznde ei hibir zaman kendi haklan olan ya da kendi gereklii iinde varolan birisi deildir, yalnzca einin narsisist bir biimde yceltilmi benliinin bir glgesidir. Oysa hastalkl olmayan sevgi iki insann karlkl narsisizmine dayanmaz. Hastalkl olmayan sevgi, kendilerini iki ayr varlk olarak alglayan ama genelde birbirleriyle alp btnleen iki kii arasnda kurulan srekli bir ilikidir. Btn byk insanc dinlerdeki temel retilerin u tek cmleyle zetlenebileceini dnrsek narsisizm olgusunun ahlaksal ruhsal adan nemi ak olarak ortaya kar: insann amac, narsisizmini yenmektir. Bu ilke belki hibir yerde Budizm'de olduundan daha kktenci bir biimde dile getirilmemitir. Buda'nn retisinde zet olarak insann aclarndan ancak iine dt sanrlardan uyanmas ve kendi gerekliinin farkna varmasyla kurtulabilecei belirtilir; insan hastaln, yalln, lmn gerek olduunu, agzllkle peinden kotuu amalarn olanakszln kabul etmelidir. Budist retinin sz ettii "uyanm" kii, narsisizmini yenmi, bu nedenle btnyle bilinlenebilecek bir kiidir. Ayn dnceyi deiik bir biimde de syleyebiliriz: insan yokedilemeyen benlik sanrsndan vazgeer, agzllnn tm teki nesneleriyle birlikte bunu da bir yana atabilir-se, dnyaya alabilir ve ancak o zaman dnyaya tmyle ilgi duyabilir. Ruhbilimsel adan btnyle uyanma sreci, narsisizm yerine dnyaya ilgi duyma tutumunun benimsenmesiyle ayn eydir. brani ve Hristiyan geleneklerinde ayn ama narsisizmin yenilmesi demek olan eitli yollarla belirtilmitir. Tevrat'ta yle denir: "Komunu kendin gibi sev." Burada istenen ey insann narsisizmini, komusunu hi deilse kendisi lsnde sevecek noktaya dek yene-bilmesidir. Ama Tevrat'ta bundan da ileri gidilerek "yabanc" birini BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 81 sevmemiz de istenir. (Yabancnn ruhunu anlarsnz, nk siz kendiniz de Msr topraklarnda yabancsnz.) Yabanc benim klanmdan, benini ailemden, benim ulusumdan olmayan kiidir; narsisist bir biimde bal bulunduum topluluun bir paras deildir o. Tek zellii insan oljmasdr. Hermann Cohen'in belirttii gibi, yabanc kiinin iindeki insan yan bulup karmamz gerekir.13 Yabanc birine duyulan sevgide narsisist sevgi yok olmutur. nk bu, bir insan benden olduu iin deil, kendi zellikleri iinde, benden farkl olduu iin sevmem demektir. Tevrat'taki "dmann sev" sz ayn dncenin daha an bir biimde yinelenmesidir. Yabancy tmyle bir insan olarak gryorsanz ortada artk dman diye bir ey de kalmayacaktr, nk artk siz kendiniz tam bir insan olmusunuzdur. Yabancy, dman sevebilmek yalnzca narsisizmin yenilmesiyle, "ben sen olduumda" gerekleebilir. Peygamber retilerinin zn oluturan putlarla sava ayn zamanda narsisizme kar verilen bir savatr. Putatapma'da insann belli bir yan mutlaklatnlm, putlatnlmtr. Bylece insan yabanclat-nlm bir biimde kendine tapar. Saplanp kald put, onun narsisist tutkusunun nesnesi durumuna gelir. Tann fikri, tam tersine narsisizmin yadsnmasdr; nk her eyi bilen ve her eye gc yeten varlk insan deil Tann'dr. Tanmlanamaz ve aklanamaz bir Tanr gr bir bakma putlatrmann ve narsisizmin yadsnmas olarak ortaya kmsa da Tanr ksa srede gene putlatnlm, insan kendisini narsisist bir biimde Tann'yla zdeletirmitir; bylece Tann kavramnn balangtaki ilevine ters derek din, topluluk narsisizminin belirtisi olup kmtr. nsann btnyle olgunlaabilmesi iin hem bireysel hem de toplumsal narsisizminden kurtulmas gerekir. Burada ruhbilimsel terimlerle anlattmz bu aklsa! gelime temelde insanln byk ruhsal nderlerinin dinsel-ruhsal terimlerle anlattklan gelimeyle ayndr. Terimler deiik olsa da eitli kavramlarla anlatlan z ve deneyler deimez. H. Cohen, Die Religion der Vernunft aus den Quellen des Judentums(Yalmdi Kaynaklarna Gre Akln Dini), (Frankfurt-am-Main: F. Kaufman, 1929).

82 SEVGNN VE DDETN KAYNAI nsann zihinsel gelimesiyle akilsal-duygusal gelimesi arasnda belli bir elikinin ortaya kt tarihsel bir dnemde yayoruz; insann zihinsel gelimesi birok ykc silhlarn gelitirilmesine yol amtr; aklsal-duygusal gelimesiyse insan hastalkl tm belirtileriyle birlikte belli bir narsisizmden kurtaramamtr. Bu elikinin kolaylkla yol aabilecei bir ykmdan kanmak iin ne yaplabilir? Btn dinsel retilere karn insann daha nce baaramad bir eyi baarabilme, yakn bir gelecekte olumlu bir adm atabilme olasl var mdr? Yoksa narsisizm insann iine ok kkl bir biimde yerlemitir de Freud'un dnd gibi insan bu "narsisist znden" hibir zaman kurtulamayacak mdr? Narsisist lgnl kendisini ykma gtrmeden insann tmyle insan olabilme olanan yakalama umudu var mdr? Bu sorular kimse yamtlayamaz. Olsa olsa insann bu ykmdan kanmasn salayacak uygun olaslklar zerinde durulabilir. Bize en kolay grnen yoldan balayabiliriz buna. Her insann iindeki narsisist enerjiyi azaltmaya almakszn nesneyi deitirebiliriz. Ulus, rk ya da siyasal dzen yerine topluluk narsisizminin nesnesi insanlk yani tmyle insanlk ailesi olursa ok ey zlm olacaktr. Birey kendisini her eyden nce bir dnya vatanda olarak grebilirse, insanlktan ve insanln basanlarndan vn duymay renirse, o zaman narsisizminin nesnesi olarak birbiriyle atan ulusal topluluklar deil de tm insanl benimseyecektir. Tm lkelerin eitim dzenleri iinde uluslarn basanlar yerine insan rknn elde ettii basanlara nem verilse insan olma kvanc daha inandnc ve daha etkileyici bir biimde duyurulabilir. Yunanl ozann Antigone'de. "nsan olmaktan daha gzel bir ey yoktur" szyle dile getirmeye alt duygu herkesin paylat bir deney olsayd, kukusuz ileriye doru byk bir adm atlm olurdu. Aynca buna bir enin daha eklenmesi gerekirdi: Yararl narsisizmden, yani insan baanya gtren narsisizmden de daha gzel bir ey yoktur. Herkesin ben bu rktanm diyerek kvan duyaca ykmllkleri yalnzca bir tek grup, bir tek snf, bir tek din deil, tmyle insanlk stlenmelidir, insanl ortak grevler bekliyor: Hastala ve ala kar elele savamak, haberleme Halarndan yararlanarak bilgiyi ve sanat dnyann tm halklarna yaymak. Kabul etmek gerekir ki siyasal ve dinsel ideolojilerdeki tm BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 83 ayrlklara karn kendisini bu ortak grevlerin dnda tutabilecek hibir insan kesimi yoktur; nk yzylmzn en byk baars in-sanlann eitsizliinin doal ya da tannsal olduu, insann insan \ smrmesinin de zorunlu ya da yasal olduu inancnn bir daha dirile-^ meyecek lde ezilmi olmasdr. Yenidendou insancl, burjuva devrimleri, Rus ve in devrimleriyle smrgelerin yapt devrimler bunlann hepsi bir tek ortak dnceye dayanr: nsanlarn eitlii. Bu devrimlerden bazlar szkonusu dzenler iinde insanlann eitliinin zedelenmesine yol amsa da gerek olan tm insanlann eitlii, buna bal olarak da zgrl ve onurluluu fikri dnyaya yaylmtr; insanln, uygarlk tarihine ksa bir zaman ncesine dek egemen olan grlere dnebilecei artk dnlemez. Yararl narsisizmin nesnesi olarak insan rknn ve onun baan-lannn imgesi Birlemi Milletler gibi uluslarst rgtler tarafndan da temsil edilebilir; bu rgt kendi simgelerini, bayramlarn, lenlerini yaratmaya da balayabilir. Oysa yln en byk bayramnn ulusal bayramlar deil, "insanlk" gn olmas gerekir. Ne var ki byle bir gelimenin birok ulusun, sonunda btn uluslann, kendi ulusal egemenliklerinden, insanln egemenlii uruna vazgeebilmeleriyle, bunu istemeleriyle gerekleebilecei aktr; bu yalnz siyasal gereklikler asndan deil, ayn zamanda duygusal gereklikler asndan da baanlmaldr. Birlemi Milletleri glendirmenin, topluluklar arasndaki atmalar akll ve ban bir yolla zmenin, insanl ve onun ortak baanlann topluluk narsisizminin nesnesi klabilmek iin gerekli koullar olduu aka ortadadr.14 Narsisizm nesnesinin tek tek topluluklardan tm insanla ve insanln ortak basanlarna aktanlmas daha nce de belirttiimiz gibi ulusal ve ideolojik narsisizm tehlikelerini nleyecektir. Ama bu yeterli deildir. Siyasal ve dinsel ideallere balysak hem Hristiyanlk'm hem Bu tr bir giriim iin gerekli daha etkin nlemlere bir rnek olarak birka neride bulunmak istiyorum. Tarih kitaplar dnya tarihi kitaplar olarak yeniden yazlmaldr, her lkedeki dnya haritalar nasl birbirinin aynysa, lkelerin boyutlar her lkeye gre bytlp iirilmiyorsa, tarih kitaplarnda da her ulusun gemii gereklie bal olarak, arptlmadan verilmelidir. Dahas yle filmler yaplabilir ki bunlar insan rknn gelimesinin kvancn duyurur; insanln ve onun ortak baarlarnn, eitli topluluklarn att tek tek admlarn btnlemesiyle olutuu gsterilebilir.

84 SEVGNN VE DDETN KAYNAI de toplumculuun zgecilik ve kardelik ideallerini benimsiyorsak grevimiz her bireyin iindeki narsisizmin younluunu azaltmak olmaldr. Kuaklar boyu srecek de olsa bunun baarlmasna imdi eskiye gre ok daha yaknz; nk artk herkesin onurlu, insanca bir yaam srebilmesi iin gerekli maddi koullar yaratma olanana sahibiz. Tekniin gelimesi bir topluluun tekini tutsak etme ya da smrme gereksinmesini ortadan kaldracaktr; bu gelime ekonomik bakmdan akla yatkn bir eylem olan sava gereksiz bir duruma sokmutur; insan ilk kez yan-hayvan olma durumundan tmyle insan olma durumuna geecek, bu yzden de maddi ve kltrel yoksulluunu dnlemek iin narsisist doyumlar peinde komayacaktr. Bu yeni koullarda bilimsel ve insanc eilimlerle insann narsisizmini yenme abalarna byk lde yardmc olunabilir. Daha nce de belirttiim gibi eitim abalarmz her eyden nce teknie deil, bilimsel bir yne doru kaydrmalyz; bu kaydrma eletirel dnceyi, nesnellii, gereklii kabul etmekten, hibir d l tanmayacak ve her trl toplulukta geerli olacak bir hakikat kavramn gelitirmekten yana olmaldr. Uygar uluslar gen kuaklarnda temel bir bilimsellik eilimi yaratabilirlerse narsisizme kar verilen savata ok ey baarlm olacaktr. Ayn amac gerekletirmeye yardm edecek ikinci bir etken de insanc felsefenin ve insanbilimin retilmesidir. Dnsel ve dinsel ayrmlarn tmyle ortadan kalkacan bekleyemeyiz. Aynca bunu istemememiz de gerekir; nk "Ortodoks" olduunu savunan bir dzenin yerlemesi ikinci bir narsisist gerileme kayna oluturabilir. Btn bu ayrmlara dokunmasak bile ortak bir insanlk inanc ve deneyi vardr. Bu inan her bireyin tm insanl kendi iinde tad, zek, yetenek, boy pos, renk gibi kanlmaz ayrmlara karn "insanlk du-rumu"nun deimez ve tm insanlarda ayn olduudur. Bu insanlk deneyi, insanla ilgili hibir eyin bize yabanc olmad, "Ben'in Sen olduu", iki insanda insan varoluunun elerinin ortak olmasndan dolay birbirlerini anlayabilecekleri duygusundan doar. Bu insanc deneyi sonuna dek yaayabilmek iin bilin alanmz geniletmemiz gerekir. Bilin alanmz ounlukla iinde yaadmz toplumun izin verdii snrlarn dna taamaz. Toplumun koyduu bu snrlara uymayan insan deneyimleri bastrlr. Bu yzden bilincimiz byk lde BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM 85 kendi toplumumuzu ve kendi kltrmz yanstr; oysa bilinaltmz herbirimizin iindeki evrensel insan yanstr.15 Bilin alannn geni-J letilmesi, bilinliliin almas, toplumsal bilinalt alannn aydnla karlmas insann tm insanl kendi iinde duymasn salayacaktr; insan o zaman hem gnahkr hem ermi, hem ocuk hem ergin, hem akll hem deli, hem gemiin hem de gelecein insan olduunun farkna varacaktr insanln daha nce geirdii tm evreleri, gelecekte geirecei her eyi kendi iinde tadn anlayacaktr. insanc geleneimizde insancl temsil ettiklerini savunan tm dinsel, siyasal ve dnsel dzenlerce giriilecek gerek bir yeniden-dou bence bugn varolan en nemli "yenilik"e insann tmyle insan olarak gelimesine yol aacak ilerlemeyi salayacaktr. Btn bu dnceleri ne srmekle Yenidendou insanclarnn inand gibi yalnzca eitimin, insancln gerekletirilmesinde belirleyici bir adm olacana inandm sylemek istemiyorum. Btn bu retiler gerekli toplumsal, ekonomik ve siyasal koullar salandktan sonra etkili olabilir ancak: rgtsel sanayileme yerine insanc-toplumcu bir sanayileme; sorumluluun bir merkezde toplanmas yerine datlmas; rgt insan yerine sorumluluk tayan, her eyi paylaan vatandalar; ulusal egemenliklerin yerine insan rknn ve onun sekin organlarnn egemenliinin geerli klnmas; "Varlkl" lkelerin "Varlksz" lkelerin ekonomik durumlarn dzeltmek zere onlarla ibirlii yaparak ortak abaya girimeleri; evrensel bir silhszlanmayla eldeki hammadde kaynaklarnn yapc grevler iin kullanlabilmesi. Evrensel silhszlanma baka bir nedenle de zorunludur: nsanln bir yans teki yars tarafndan btnyle yok edilme korkusuyla yayorsa, geri kalan kesimi de her iki blokun kendisini yoke-decei korkusunu duyuyorsa, o zaman topluluk narsisizmi gerekten ortadan kaldrlamaz, insan ancak, kendisinin ve ocuklarnn bir sonraki yla kacandan emin olduu, daha pek ok yl yaayacan bildii bir ortamda gerekten duyabilir insanln. Bkz. E. Froram, Zen Buddhism and Psychoanalysis (New york; Harper and Row, 1960); ve Ruth Nanda Anshen'in dzenleyip yaymlad "The Credo Series"den Beyond the Chains of Illusion (Trke ev. Yeni Bir Toplum Yeni Bir insan), New York: Simon and Schuster, 1962; ve New York: Pocket Books, 1963.

KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI UNDAN nceki blmlerde ktln, ykmn ve lmn hizmetinde, en ar biimlerinde de yaama kar olan iki eilimi lm sevgisi ve narsisizmi inceledik. Bu blmdeyse nc bir eilimi, kandala cinsel iliki ballklar iinde birlikte yaamay ele almak istiyorum; bu balar hastalkl biimlerinde daha nce incelenen iki eilimin sonularna benzer sonulara yol aabilir. Burada gene Freud'un kuramndaki ana grten, anneye kar gelitirilen cinsel saplantdan yola kacam. Freud bu grn, bilimsel buluunun temel talarndan birini oluturduuna inanmt; bence de Freud'un anne saplantsn buluu gerekten insan biliminin en geni kapsaml bulgularndan biridir. Daha nce incelenen alanlarda olduu gibi bu alanda da Freud libido (cinsel enerji) kuramnn iinde kalmak zorunluluunu duyduu iin bulgusunu ve bu bulgunun sonularn gelitirememitir. Freud'un gzlemine gre ocuun annesine olan ballnda ylesine olaanst bir g vardr ki ortalama bir insan kendisini bu ballktan hibir zaman btnyle kurtaramyordu. Freud bu balln sonucu olarak erkein kadnlarla iliki kurma yetisinin zayfladn, bamszlnn geliemediini, bilinli olarak benimsedii amalarla bastrlm kandala cinsel iliki ball arasndaki atmann eitli nevrozlu bunalmlara ve sarsntlara yol atn saptamtr. Freud anneye balln ardnda yatan gcn kk erkek ocuun annesine kar cinsel istek duymasna cinsel rakip olarak babasndan nefret etmesine yol aan cinsel libidosu olduuna inanyordu. Ama rakibinin byk gc karsnda erkek ocuk annesine kar duyduu cinsel istei bastrarak kendisini babasnn buyruk ve yasaklanyla zdeletiriyorKANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 87 du. Bununla birlikte bilinaltnda bastrlm cinsel duygulan ylece srp gidiyor, ancak hastalkl durumlarda byk bir younlukla ortaya kyordu. Kz ocua gelince Freud 1931'de, nceleri kz ocuun annesine ballk sresini yeterince kestiremediini kabul etmitir. Ona gre bu ballk bazen "ilk cinsel uyanmann en uzun dnemini kapsar. Bu gerekler, kadnlarda Oedipus ncesi dnemin imdiye dek varsaydmzdan daha nemli olduunu gsterir." Freud yle devam ediyor: "yle anlalyor ki Oedipus kompleksinin nevrozlarn ekirdei olduu yolundaki evrensel gr dzeltmemiz gerekecektir." Bununla birlikte bu dzeltmeye katlmak istemeyenler katlmayabilirler; nk insan ya "Oedipus kompleksinin kapsamn ocuun anne-babasyla olan tm ilikilerini ierecek biimde geni tutabilir ya da unu kabul edebilir: Kadnlar, normal Oedipus durumuna ancak olumsuz kompleksin ar bast ilk evreyi atktan sonra ulamaktadrlar..." Freud bunu yle sonuca balyor: "Kz ocuun gelimesindeki bu Oedipus ncesi evrenin varl bizi artmtr; sonulan bakmndan bu ancak baka bir alanda Yunan uygarlnn ardnda yatan Minos-Mikene uygarlnn bulunmasnn yaratt etkiyle karlatnlabilir."1 Son cmlesiyle Freud aka olmasa da st kapal bir biimde gelimenin ilk evresi olarak anneye balln her iki cinste de ortak olduunu, bunun Hellenizm ncesi kltrdeki anaerkil zelliklere ben-zetilebileceini kabul etmitir. Ne var ki Freud bu gr izgisini srdrmemitir. Her eyden nce biraz elikili bir biimde de olsa Oedipus ncesi evre denebilecek olan anneye Oedipus ball evresinin kadnlarda erkeklerde sanldndan daha nemli olabilecei sonucuna varmtr.2 ikinci olarak Freud kz ocuktaki bu Oedipus ncesi evreyi yalnzca libido kuram asndan yorumlamtr. Freud birok kadnn yeterince emzirmediklerinden yaknmalarnn kendisini arttn sylediinde libido kuramn neredeyse amaktadr. Freud bu aknln yle dile getirmektedir: "lkel topluluklarda olabildiince 1 S. Freud, Collected Papers (Toplu Yazlar), ct, V., s. 253-54. 2 A.g.y., s. 258. 88 SEVGNN VE DDETN KAYNAI uzun sre emzirilen ocuklar incelersek bu yaknmay duymayz." Ama Freud'un bu soruya bulduu yant yalnzca udur: "ocuk libidosunun al ite bylesine lszdr."3 4 Benim deneylerim gstermitir ki erkek ocuklarn annelerine olan Oedipus ballklarndan nitelik bakmndan ayn olan kz ve erkek ocuklarn annelerine Oedipus ncesi ballklar ok nemli bir olgudur; bununla karlatrldnda erkek ocuklarn anneye cinsel ballklar ikinci derecede kalr. Erkek ya da kz ocuun anneye Oedipus ncesi balln evrim srecinin temel olgusu, nevroz ya da psikozun ana nedenlerinden birisi olarak gryorum. Libido terimini kullanalm ya da kullanmayalm, bunu libidonun bir belirtisi olarak adlandrmak yerine ben, bu

nitelii erkek ocuun cinsel arzularndan ayrlan bir duygu olarak tanmlamak istiyorum. Cinselliin uyanmasndan nce ortaya kan bu "kandala cinsel iliki" ball erkekler ve kadnlardaki en temel tutkuyu oluturur; bu tutku, insann korunma ve narsisizmini doyurma isteini, sorumluluk, zgrlk ve bilinliliin tehlikelerinden kanma arzusunu, hibir sevgi belirtisi beklemeden kendisine sunulan koulsuz sevgiye duyduu zlemi gsterir. Bebekte bu gereksinmeler normal olarak bulunur; gereksinmeleri karlayan kii de annedir. Byle olmasa bebek yaamn srdremez; nk aresizdir, kendi olanaklarna gvenemez; deerleri yznden hak kazand iin deil de gereksinme duyduu iin kendisine verilecek sevgiye ve bakma muhtatr. Bu ilevi anne yerine getiremiyorsa o zaman H.S. Sulvan'n deyiiyle "annelik eden" baka birisi annenin yaptklarn yapabilir; bu kii de genellikle ya bykanne ya da teyze olabilir. Ama bu ak gerek bebein annelik edecek birisine gereksinme duymas unu gzlerden silmitir: aresizlik iinde olan ve kesinlikle peinde koan tek kii bebek deildir; ergin bir kii de birok bakmdan aresizlik iindedir. Gerekten de ergin kii toplumun kendisine verdii grevleri yerine getirebilir, bunlar baarabilir; ama bebee gre, ergin kii yaamn getirdii tehlikelerin ve sakncalarn 3 A.g.y.. s. 262. Freud, Melanie Klein'in Oedipus kompleksinin ocuk daha iki yandayken baladn savunan kuramna aktan aa kar kmtr (A.g.y., s. 270.). KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 89 daha ok farkndadr; denetleyemeyecei doal ve toplumsal glerin bulunduunu, nceden kestiremeyecei kazalarn olabileceini, kanamayaca hastalklarn ve lmn kendisini beklediini bilir. Bu koullar altnda insann kendisine kesinlik, gvenlik ve sevgi verecek bir gc delice aramasndan daha doal ne olabilir? Bu arzu yalnzca insann anne zleminin "yinelenmesi" deildir; bu istei douran neden bebee anne sevgisi zlemi duyuran koullarn deiik bir dzeyde de olsa aynyla srmesidir. nsanlar erkekler ya da kadnlar yaamlarnn geri kalan sresinde kendilerine "Annelik edecek birini bula-bilselerdi yaamn tehlikelerinden ve aclarndan kurtulurlard. nsann hi durmadan bu fata morgana'mn (masal perisinin) peinde komasna amamak gerekir. Gene de insan yitirilen cennetin geri gelmeyeceini, belirsizlikler ve tehlikeler iinde yaamak zorunda olduunu, kendi abalarnn dnda gvenecek hibir eyi bulunmadn, kendisine yalnzca gelitirdii glerin diren ve korkusuzluk kazandrabileceini az ok bilmektedir. Bu yzden insan doduu andan balayarak iki eilim arasnda gidip gelir: Bu eilimlerden biri aydnla kmak, teki anne rahmine dnmektir; biri servene ynelmek, teki kesinlik peinde komaktr; biri bamszlk iin tehlikeyi gze almak, br korunma ve bamllk aramaktadr. Genetik adan bakarsak ocuun gznde koruyucu gc ve kesinlik gvencesini temsil eden ilk insan annedir. Ama bunlar temsil eden tek varlk anne deildir. Daha sonra, ocuk byynce anne aileyle, klanla, ya da ayn kandan, ayn topraklarda domu kiilerle yer deitirir ya da btnleir. Topluluun ap geniledii zaman da rk, ulus, dinsel ya da siyasal partiler "anneler"imiz, baka deyile korunma ve sevgi gereksinmemizin gvenceleri olur. Daha ilkel bir eilim tayan kiilerde de doann kendisi, yeryz ve deniz "anne"yi gsteren byk gler olurlar. Annelik ilevinin gerek anneden aile, klan, ulus ya da rka aktarlmas kiisel narsisizmin topluluk narsisizmine aktarlmasnda ortaya kan gelimeleri yanstr. Her eyden nce, anneler ounlukla kendi ocuklarndan nce lrler; lmsz anne figr gereksinmesi buradan domutur. Dahas, insann yalnzca kendi annesine balanmas, onu anneleri baka olan br kiilerden kopmu bir 90 ' SEVGNN VE DDETN KAYNAI durumda tek bana brakr. Bununla birlikte tmyle klan, ulus, rk, din ya da Tann ortak bir "anne" oluturursa o zaman anneye tapma bireyi aarak onu ayn anne putuna tapan br kiilerle btnletirir; bu durumda hi kimse kendi annesini putlatrmaktan utan duymayacaklar topluluun ortak "anne"sinin yceltilmesi tm dnceleri btnletirecek, tm kskanlklar ortadan kaldracaktr. eitli lmsz anne kltleri, bakirelik, ulusallk ve yurtseverlik kltleri btn bunlar anneye tapma duygusunun ne denli youn olduunu gsterir. Deneysel olarak u gerek kolaylkla saptanabilir: Gl bir anne saplants olan kiilerle ulus, rk, toprak ve kan balan ok gl olan kiiler arasnda sk bir iliki vardr.5 Anneye olan ban cinsel yanyla ilgili olarak sylenmesi gereken bir ey daha var. Freud'a gre cinsellik etkeni, erkek ocuun annesine olan ballnda en belirleyici edir. Freud bu sonuca iki

gerei badatrarak varmtr: Erkek ocuun annesine arzu duymas ve cinsel isteinin kk yalarda varolmas. Freud bu gereklerin birincisini, ikincisine dayanarak aklamtr. Birok durumlarda erkek ocuun annesine, kz ocuun da babasna kar cinsel arzular duyduu konusunda kuku yoktur. Ne var ki anne ve babann kkrtclk etkilerinin, kandala cinsel iliki isteklerinde ok nemli bir etken olmas bir yana (Freud bu kkrtcl nce grm, sonra yadsmtr; ayn gr daha sonra Ferenczi tarafndan yeniden ele alnmtr) cinsel istekler anne saplantsnn nedeni deil, sonucudur. Bundan baka ergin kiinin dlerinde ortaya kan kandala cinsel iliki arzulanndan cinsel istein daha derin bir gerilemeye kar savunma olduu anlalmtr; erkek, annesinin memesine ya da rahmine dnme arzusuna kar savunma olarak erkekliini daha byk bir gle ortaya koyar. Ayn sorunun baka bir yn de kz ocuklann annelerine kar kandala cinsel iliki saplants duymalandr. Burada kullanld en geni anlamyla erkek ocuklann "anne"ye duyduklan bu saplantya, bu ilikiye katlabilecek her trl cinsel e girer; oysa kzlarda durum hi de ayn deildir. Kz ocuun cinsel istei babasna yneltilirken bizim Bu konuyla ilgili olarak Sicilya'daki Mafya'y rnek gstermek ilgin olacaktr. Kadnlarn alnmad, birbirine sk skya bal erkeklerin oluturduu (yle anlalyor ki kadnlara da hi dokunmayan) bu rgt, yelerince "mama" (Anne) diye anlr. KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 91 anladmz anlamda kandala cinsel iliki saplants annesine yneltilmi olacaktr. Kz ocuktaki bu ikiye blnme anneye kar duyulan en derin kandala cinsel iliki ballnn bile hibir cinsel uyanlma izi tamakszn varolabileceim aka gstermektedir. Annelerine erkein duyabilecei lde youn bir kandala cinsel iliki bayla balanan kadnlarla ilgili pek ok klinik deney vardr. Anneye duyulan kandala cinsel iliki ball ou kez yalnzca annenin sevgisine ve koruyuculuuna duyulan zlemi deil ondan korkmay da belirtir. Bu korku her eyden nce kiinin gcn ve bamszlk duygusunu zayflatan bamlln sonucunda doar; bu korku en ar gerileme durumlannda grdmz annenin memesine ya da rahmine dnme eilimlerinden duyulan korku da olabilir. Bu isteklerin hepsi anneyi ocuun gznde tehlikeli bir yamyama ya da her eyi yutan bir canavara dntrebilir. Bununla birlikte bu korkularn bazan ille de kiinin gerileme dlerinin sonucu olarak deil annenin gerekten yamyam, vampir ya da lmsever bir kii olmasndan doabileceini belirtmek gerekir. Bu tr bir annenin erkek ya da kz ocuu annesine olan balarndan kopamadan byrse o ocuk anne tarafndan yutulup yok edilme gibi youn korkulardan hibir zaman kurtulamayacaktr. Kiiyi delilik snmna dek srkleyebilecek korkulan tedavi etmenin tek yolu anneye olan ban kopanlmasdr. Ne var ki byle bir iliki iinde doan korku ayn zamanda insann anneye olan ban koparmasn da ok g bir duruma getirir. Bu bamllk iinde kald srece kiinin bamszl, zgrl ve sorumluluu gitgide zayflayacaktr.6 imdiye dek Freud'un kandala cinsel iliki isteklerinin z olarak kabul ettii cinsel balardan baka birey olan anneye duyulan akld balln ve anneden korkunun ne olduunu genel olarak anlatmaya altm. Daha nce incelediimiz olguda grld gibi bu sorunun da baka bir yn vardr: Kandala cinsel iliki kompleksi iindeki gerilemenin derecesi. Burada da "anne saplantsnn hastalkl bile saylaBenim grlerim baz nemli alardan Jung'un grlerine olduka yakndr, kandala cinsel iliki kompleksini dar cinsel snrlarndan kurtaran ilk Jung olmutur. Birok temel noktada Jung'a karym; ama ondan ayrldm noktalan burada ayrntlaryla aklamaya kalkrsam bu kk kitap ok uzayabilir. 92 SEVGNN VE tDDETN KAYNAI mayacak tehlikesiz biimleriyle "kandala cinsel iliki iinde birlikte yaama" diye adlandracam kandala cinsel iliki saplants arasnda bir ayrm yapabiliriz. Tehlikesiz dzeyde anne saplantsnn olduka sk rastlanan bir trn grebiliriz. Byle erkekler kendilerini rahatlatacak, onlar sevecek, onlara hayran olacak bir kadn ararlar; kadn onlara annelik etsin, onlar beslesin, onlara baksn isterler. Bu tr bir sevgi bulamazlarsa hafif bir huzursuzluk ve ruhsal knt duyarlar. Anne saplantsnn younluu az olduu zaman erkein cinsel, duygusal yetisi ya da bamszl, kiisel btnl zarar grmeyecektir. Erkeklerin ounda bu saplantnn izleri kalr; her erkekte rastlad kadnda annesinden bireyler bulma

istei vardr. Bununla birlikte ban younluu fazlaysa ounlukla cinsel ya da duygusal baz atmalar ve belirtiler ortaya kar. Kandala cinsel iliki saplantsnn daha ciddi ve nevrozlu olan ikinci bir tr vardr. (Burada deiik dzeylerden sz ederken ksa bir tanmlama yapmaya en uygun olan durumlar seiyorum; aslnda byle ayrlabilecek ayr dzey yoktur; kandala cinsel iliki saplantsnn en tehlikesiz trnden en hastalkl trne dek uzanan kesintisiz bir ak vardr. Burada tanmladm dzeyler bu ak iinde belli noktalardr; bu konunun daha gelimi bir incelemesine giriilse her dzey en azndan birok "alt dzey"e blnebilir.) Anne saplantsnn bu dzeyinde kii kendi bamszln gelitirememitir. Daha hafif trlerinde bu saplant kii iin elinin altnda annelik yapan, kendisine hizmet eden, hemen hemen hibir istekte bulunmayan, insann koulsuz balanabilecei bir insan gerektirir. Daha ar trlerindeyse erkek sert anne tipinde bir e seer; bu erkek kendini eanne'sinin houna gitmeyecek bir eyi yapmaya hakk olmayan bir tutsak gibi grr; karm kzdrmamak iin srekli olarak ondan korkar. Belki bilinsiz olarak bakaldracak, sonra kendisini sulu hissedecek ve eskisinden daha byk bir ballkla ona boyun eecektir. Bu bakaldrma kendini cinsel ihanetler, ruhsal bunalmlar, ani fke patlamalar, ruhsal-bedensel belirtiler ya da genel engellemelerle belli eder. Byle bir erkek erkekliinden olduu kadar cinsel yetersizlik ya da ecinsellik gibi cinsel rahatszlklar olduundan da ciddi bir biimde kukulanabilir. KANDALA CNSEL LlKl BALILIKLARI 93 Huzursuzluun ve bakaldrmann ar bast bu durumdan ayr olarak anne saplantsnn kkrtc erkeksinarsisist tutumla kart baka bir tr daha vardr. ou zaman byle erkekler annelerinin kendilerini babalarna yelediini ok kk yata farkederler; annelerinin kendilerine hayran olduunu, babalarn kmsediini bilirler. Bu durumda kendilerini, babalarndan daha stn daha dorusu her erkekten stn olduklarna inandracak youn bir narsisizm gelitirirler. Bu narsisist inanlar yznden kendi byklklerini kantlayacak eyler yapmay gereksiz bulurlar. Byklkleri annelerine olan ballklar zerine kurulmutur. Bunun sonucu olarak byle erkekler ancak koulsuz ve snrsz bir biimde seven bir kadnla iliki kurduklar zaman deerli bulabilirler kendilerini. En byk korkulan setikleri kadnn hayranln kazanamamaktr; nk byle bir baarszlk kendilerine verdikleri narsisist deeri temelinden sarsar. Kadnlara kar korku duysalar da bu korku bir nceki duruma gre daha st kapal bir korkudur; nk sevecen bir erkek izlenimi veren narsisist kkrtc tutumlar ar basar. Bununla birlikte youn anne saplantsnn teki trlerinde grld gibi burada da anne figr dnda, erkek ya da kadn olsun, baka birisine kar sevgi, ilgi ve ballk duymak yasaktr. Kii hi kimseye ya da hibir eye, bu arada almaya bile ilgi duymamaldr; nk her trl ilgi anneye yneltilmitir. Bu gibi erkekler herhangi bireye kar zararsz bir ilgi duyduklar zaman bile kendilerini sulu duyar ya da anneye olan ballklarndan vazgeemeyecekleri iin hi kimseye balanamayan bir "hain" olup karlar. Anne saplantsnn zelliklerini yanstan baz dlere bakalm: 1) Bir adam kendisini plajda yalnz grr. Yalca bir cadn gelip ona glmser. Kadn iaretle ona memesinden st emebileceim syler. 2) Bir adam dnde gl bir cadnn kendisini yakaladn, derin bir yarn zerinde tuttuunu grr; kadn adam brakr ve adam derek lr. 3) Bir kadn dnde bir adamla tanr; o anda bir cad belirir ve d gren kadn byk bir korku duyar. Erkek bir tfek alr ve 94 SEVGNN VE DDETN KAYNAI / cady ldrr. Kadn (d gren kadn) yakalanmaktan korkarak kaar ve eliyle adam arkasndan gelmeye arr. Bu dleri uzun uzun aklamak gereksiz. Birinci dte en nemli e anne tarafndan baklp beslenme isteidir, ikincisinde de gl anne tarafndan yok edilme korkusu vardr; nc dteyse kadn, bir erkee k olursa annesinin (cadnn) kendini ortadan kaldracan ve onu ancak annesinin lmnn kurtarabileceini grmtr. Baba saplants diye birey de var mdr? Gerekten de bu tr bir saplantnn hem erkekler hem de kadnlar arasnda grld kuku gtrmez; bu saplant kadnlarda bazan cinsel arzularla karabilir. Bununla birlikte yle anlalyor ki baba saplants hibir zaman anne-aile-kan-yeryz saplantsnda grlen younlua varmaz. Baz zel durumlarda baba annnenin yerini alsa da normal olarak babann ilevi anneninkinden ayrdr. Yaamnn ilk yllarnda ocuu besleyip ona bakan, ocua korunma duygusu veren annedir; bu korunma duygusu da anne saplants iindeki

kiinin mr boyu peinde kotuu duygudur. Bebein yaam anneye baldr bu yzden ona yaam veren ya da yaam geri alabilecek tek kii annedir. Anne figr ayn zamanda hem yaam verici hem de yaam alc, hem sevilen hem de korkulan kiidir.7 te yandan babann ilevi daha bakadr. Baba insanlarn yaratt yasalar ve dzeni, toplumsal kurallar ve grevleri temsil eder; cezalandran ve dllendiren kiidir. Sevgisi koula baldr; bu sevgi ancak onun istekleri yerine getirilerek kazanilabilir. Bu yzden babaya bal kii onun sevgisini ancak istediklerini yaparak kazanmay umabilir; ama babaya bal kiinin deneyimlerinde tam, koulsuz sevginin, kesinlik ve korunmann getirdii sonsuz rahatlk duygusu yoktur.8 Bundan baka baba merkezli kiide anne saplantsyla ilgili olarak inceleyeceimiz youn gerilemeye ok az rastlanr. rnein mitolojide Hint tanras Kali'nin iki ynl rol; ya da dlerde annenin kaplan, aslan, cad ya da ocuk yiyen byc olarak simgelenii. Anne merkezli ve baba merkezli kltrler ve dinler arasndaki yapsal ayrmdan ksaca sz edeceim. Avrupa ve Latin Amerika'nn gneyindeki Katolik lkelerle Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika'daki Protestan lkeler bunlara iyi rneklerdir. Bu konudaki ruhbilimsel ayrmlar Max Weber'in Protestant Ethic (Protestan Ahlk) adl yaptyla benim zgrlkten Ka adl kitabmda incelenmitir. KANDALA CNSEL LlKl BALILIKLARI 95 Anne saplantsnn en youn dzeyi "kandala cinsel iliki balan iinde birlikte yaama"dr. "Birlikte yaama" ne demektir? Birlikte yaamann deiik dereceleri vardr; ama hepsinde ortak bir e bulunur. Birlikte yaama ball iinde olan kii baland "asl" kiinin ayrlmaz bir paras olmutur. O kii olmadan yaayamaz; iliki tehlikeye girdiinde an huzursuzluk ve korku duyar. (izofreniye yatkn hastalarda bu tr aynlk birdenbire izofren bir kntye yol aabilir.) Balanan kiinin baland insan olmadan yaayamayacan sylerken ille de o kiinin asl kiiyle bedensel olarak birlikte kalmak zorunda olduunu sylemek istemiyorum; kii baland erkek ya da kadnla ok az grebilir ya da asl kii lm olabilir (bu tr birlikte yaama baz kltrlerde "atalara tapma" olarak kurumlatnlmtr); bu ballk temelde duygusal ve dnsel bir ballktr. Birlikte yaama ball iindeki insan iin kendisiyle br kii arasndaki aynm aka grebilmek olanaksz deilse bile ok gtr. Byle bir insan kendisini br kiiyle bir olmu, onun bir parasym, onunla kaynam gibi grr. Birlikte yaama ball ne denli youn olursa iki kiinin birbirlerinden ayn iki insan olduklann grebilmeleri o lde gleir. Ayn ayn insanlar olduklann grememeleri yznden birlikte yaama ballnn an durumlan iinde, baml kiinin asl kiiye olan ballndan "bamllk" diye sz edilemez. "Bamllk" iki kii arasnda ak bir aynm ngrr; bu kiilerden birisi brne bamldr. Birlikte yaama ilikisindeyse birlikte yaama ball iinde olan kii kendini baland kiiden bazan stn bazan aa, bazan da onunla eit grebilir ama hibir zaman kendini ondan ayn dnemez. Aslnda bu birlikte yaama ballna en iyi rnek anneyle cenin arasndaki birliktir. Ceninle anne iki ayn varlktr ama gene de birdirler.9 iki kiinin birbirlerine birdenbire birlikte yaama ball duyduu durumlar da az deildir. Bu durumda iki insan birfolie deux iindedir; paylatklan dzen kendi gzlerinde gereklii oluturduu iin foli-e'lerinin (lgnlklarnn) farkna varamazlar. Birlikte yaamann an geri durumlannda duyulan bilinalt istek gerekte annenin rahmine 9 Bkz. M. A. Sechehaye'iin Symbolic Realization (Simgesel Kavray), International Universities Press, 1955; bu kitapta durumu ar bir hastann birlikte yaama saplants ok gzel anlatlmaktadr. 96 SEVGNN VE DDETN KAYNAI geri dnebilmektir. Bu istek ou kez simgesel bir biimde okyanusta boulma arzusu (ya da korkusu) bazan da yeryz tarafndan yutulma korkusu biiminde ortaya kar: Bireyselliini btnyle yitirme, doayla btnleme arzusu. Bu youn gerileme arzusunun yaama isteiyle att aktr. Anne rahmine dnmek yaamdan kopmak demektir. Anlatmaya altm ey anne ballnn, bir yandan anne sevgisini zlerken bir yandan onun ykclndan korkmann Freud'un cinsel arzulardan doduunu syledii "Oedipus Ba"ndan daha gl ve daha nemli olduudur. Bununla birlikte bilinli alglamalarmzla bilinalt gerekler arasndaki uyumazlktan doan bir sorun vardr. Bir erkek annesine kar cinsel arzu duyduunu anmsyor ya da d-lyorsa, iinden bir direnme duygusu ykselir; ama cinsel arzunun ne olduunu artk bildiinden cinsel arzusunun deil de bu arzunun nes-nesi'nin bilincine varmay yadsr. Burada incelemekte olduumuz birlikte yaama saplantsna gelince, durum

btnyle deiiktir: Bir bebek gibi sevilme istei, tm bamszln yitirme istei, yeniden annenin memesine dnme istei, giderek annenin rahmine dnme istei; btn bu arzular "sevgi", "bamllk" ya da "cinsel saplant" szckleriyle tanmlanamaz. Btn bu szckler, arkalarnda yatan insan deneyiminin gcn yeterince yanstamaz. Ayn durum "anne korkusu" iin de geerlidir. Bir insandan korkmann ne demek olduunu hepimiz biliriz. O kii bizi azarlayabilir, aalayabilir, cezalandrabilir. Hepimiz bu deneyimi geirmi, bu duruma az ya da ok gzpeklikle katlanmzdr. Ama iinde aslan olan bir kafese sokulduumuzda ya da ii ylanlarla dolu bir ukura itildiimizde neler duyacamz biliyor muyuz? Kendimizi aresizlik iinde titrer bir durumda grdmzde duyduumuz deheti anlatacak szck bulabilir miyiz? Oysa anne "korkusu"nu oluturan ey, byle bir deneyimin ta kendisidir. Burada kullandmz szcklerden dolay gerek bilinalt deneyimi yakalamamz ok gleiyor; bu yzden insanlar bamllklarndan ya da korkularndan, ou kez ne kastettiklerini bilmeden sz ederler. Bu deneyimi tm gerekliiyle anlatmaya yetebilecek dil, mitolojilerin ve dinlerin dsel ya da simgesel dilidir. Dmde kark korku ve mutluluk duygulan iinde okyanusta boulduuna ya da beni yutmak KANDALA CNSEL LlKl BALILIKLARI 97 zere olan bir aslandan kamaya altm grrsem, dmn dili gerekte duyduklarm aynyla yanstr. Elbette kullandmz gndelik dil yalnzca bilincine varabildiimiz deneyimleri dile getirmektedir, i gereklerimize inmek istersek gndelik dili unutmaya, unuttuumuz bu simgeler diliyle konumaya almamz gerekir. Kandala cinsel iliki saplantsnn hastalk derecesi, gerileme, dzeyine baldr. Bu saplantnn en tehlikesiz durumlarnda belki hastalktan bile sz edilemez; olsa olsa kadnlara kar birazck fazla bamllk eilimi ya da onlara kar bir korku sz konusudur. Gerilemenin dzeyi ne denli youn olursa bamllk da, korku da o denli youn olur. En ilkel dzeyde hem bamllk hem de korku salkl yaamay engelleyecek derceye varmtr. Gerilemenin derinliine bal olan baka hastalk eleri de vardr. Kandala cinsel iliki eilimi de narsisizm gibi akl ve nesnellikle eliir. Annemle aramdaki canl ba koparmazsam, kesinliin ve korunmann yaratt puta tapmaktan vazgeemezsem, put kutsallaacaktr. Bu put eletirilemez. "Anne" yanl yapamayacana gre "anne"yle elien ya da onun onaylamad birisini nesnel olarak nasl deerlendirebilirim? Saplantnn nesnesi anne deil de aile, ulus ya da rk olduu zaman yarg ve deerlendirme yetisinin zayfladn grmek daha da gleir. Bu saplantlar birer erdem olarak kabul edildiklerinden gl bir ulus ya da din saplants kolayca yantutucu ya da arptlm yarglara yol aabilir; bu yarglar ayn saplanty paylaan teki kiilerce de benimsendiinden gerein ta kendisi olarak kabul edilir. Akln yarglama gcnn arptlmasndan sonra kandala cinsel iliki saplantsnda en nemli ikinci hastalkl zellik bakalarn tmyle insan olarak grememektir. Yalnzca ayn kan ya da ayn topra paylaan kiiler insandr; "yabanclar" barbardr. Durum byle olunca ben, kendim de bir "yabanc" olurum; nk insanl ayn kan paylaan topluluun benimsedii hastalkl biiminin dnda alg-layamam. Kandala cinsel iliki saplants gerilemenin younluuyla doru orantl olarak sevme yetisini zayflatr ya da btnyle ortadan kaldrr. Kandala cinsel iliki saplantsnn nc hastalkl belirtisi de bamszln kiilik btnlyle almasdr. Anneye ve kabileye SEVGNN VE DDETN KAYNAI 98 bal kii kendisi olmakta, istedii eylere inanmakta, kendini istedii eylere adamakta zgr deildir. Byle bir kii dnyaya alamad gibi onu kucaklayamaz da; anne ballnn yerine geen rksal-ulusal-dinsel saplantnn tutsa olarak yaar her zaman. nsan kendisini her trl kandala cinsel iliki saplantsndan kurtard lde doar; ileriye dnerek kendini ancak o zaman gerekletirebilir. Kandala cinsel iliki saplants ou zaman ya olduu gibi grlemez ya da ylesine akla uydurulur ki akld bir yan kalmaz. Annesine ok bal olan kii kandala cinsel iliki ban eitli yollarla akla uydurabilir: "Anneme hizmet etmek benim grevimdir" ya da "Annem benim iin ok ey yapt, yaamm ona borluyum." ya da "Annem ok ekti." ya da "Annem harika bir insan." Saplantnn nesnesi anne deil de kiinin ulusuysa akla uydurmalar gene ayn biimde iler. Akla uydurmalarn znde kiinin her eyini ulusuna borlu olduu ya da ulusun ok stn ve olaanst olduu gr yatar.

zetlersek: Annelik yapan kiiye ya da onun yerini alan eylere kana, aileye, kabileye bal kalma eilimi her kadnn ve erkein iinde doutan getirdii bir zelliktir. Bu eilim, kart olan eilimle domak, gelimek, bymekle srekli bir atma iindedir. Normal gelime durumunda byme eilimi baskndr. Ar hastalkl durumlardaysa birlikte yaama eiliminin getirdii gerileme istei ar basar; bu da kiinin tm yetilerini yitirmesiyle sonulanr. Freud'un kandala cinsel iliki eilimlerinin her ocukta bulunabilecei yolundaki gr btnyle dorudur. Ne var ki bu grn kapsam Freud'un varsaymlarn aar. Kandala cinsel iliki arzulan temelde cinsel arzularn bir sonucu deil insandaki en temel eilimlerden biridir: nsann geldii yere bal kalma istei, zgrlkten korkmas, baland kii tarafndan aresizlik iinde yokedilme korkusu, her trl bamszln yadsnmas. imdi bu kitapta incelediimiz eilimin birbirleriyle olan ilikilerini karlatracak duruma geldik. Belirtileri ok ar olmad zaman lm sevgisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki saplants birbirinden olduka ayndr; bu eilimlerden biri ou zaman insanda brleriyle kanmakszn grlebilir. Bundan baka bu eilimlerin hibirisi hastalksz biimlerinde akl ve sevgi yetisini byk lde KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 99 zayflatmaz ya da youn bir ykclk yaratmaz. (Buna rnek olarak Franklin D. Roosevelt'in kiiliini ele almak istiyorum. Roosevelt anne saplants ve narsisizmi lml olan, yaamseverlii ar basan bir insand. Tam tersine Hitler de btnyle lmsever, narsisist ve kandala cinsel iliki saplants ar basan bir kiiydi.) Ama bu eilim ne denli hastalkl olursa, o denli birbirine kanr. Her eyden nce kandala cinsel iliki saplantsyla narsisizm arasnda ok yakn bir iliki vardr. Annesinin rahminden ve memelerinden tmyle kopmadka bireyin bakalanyla iliki kurabilme, bakalanm sevebilme zgrl yoktur. O kiiyle annesi (birleerek) kiinin narsisizminin nesnesini olutururlar. Bu, en ak biimde kiisel narsisizmin topluluk narsisizmine aktarlmasnda grlr. Topluluk narsisizminde kandala cinsel iliki saplantsnn narsisizmle kantm aka grebiliriz. Tm ulusal, rksal, dinsel ve siyasal banazlklarda grlen gcn ve mantkszln nedeni de bu zel kanmdr. En ilkel biimlerinde kandala cinsel iliki balanyla birlikte yaama ve narsisizm lm sevgisiyle kanm olarak ortaya kar. Rahme ve gemie dnme zlemi ayn zamanda lm ve ykm zlemini gsterir. lm sevgisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki balanyla birlikte yaamann an biimleri birbirlerine kantnda "rme belirtisi" diye adlandrdm durum ortaya kar. Bu hastaln kurban olan insan gerekten kt bir insandr; nk yaama ve gelimeye srtn dnm kendini lme ve hastala adamtr. "rme belirtisi "nin kurban olduu belgelerle saptanan kiiye en iyi rnek Hitler'dir. Hitler, daha nce de belirtildii gibi, lme ve ykma doru kuvvetle ekilen, tand tek gereklik kendi istekleri ve dnceleri olan an narsisist bir insand. stelik Hitler youn kandala cinsel iliki balan iinde yaayan birisiydi. Annesiyle ilikisi ne olursa olsun Hitler'in kandala cinsel iliki saplants en ok rkna, ayn kan tayan insanlara duyduu banaz ballkta ortaya kmtr. Hitler kannn zehirlenmesini engelleyerek Alman rkn kurtaraca fikrine saplanmt. Mein Kampf ta (Kavgam'da) belirttii gibi Alman kann her eyden nce frengiden, sonra da Yahudi kanyla kanp kirlenmekten kurtarmak istiyordu. Hitler gibi birisini insanln ve yaamn en byk dmanlanndan biri yapan ey narsisizm, lm ve kandala 100 SEVGNN VE DDETN KASNAI / cinsel iliki saplantsnn oluturduu lmcl karmdr. Bu zelliin karm en zl biimde Richard Hughes'un The Fox in the Attic (Tavanarasndaki Tilki) adl kitabnda anlatmtr. Hitler'in, kendinden baka bir ben tanmayan "Ben"i, zde "Baka birisi"nin varln kabul etmeyi gerekli klan cinsel birleme eylemine zedelenmeden nasl girebilirdi zaten? Onun saplantl inancna gre Ben hi eksiksiz, evrenin biricik yasam merkezi, evrende bulunan ve o zamana dek varolan tek gerek somut istem demek deil miydi? nk Hitler'in iteki stnlk "gc"nn ardnda yatan mantksal neden suydu: Yalnz Hitler vard. "Ben, benden bakas deilim." Evrende ondan baka kimse yoktu, yalnzca nesneler vard; bu yzden onun gznde "kiilik" zamirlerinin hibiri duygusal bir ierik tamyordu. Bu gr Hitler'in tasarlama ve yaratma hareketlerinin apn hibir denetleme olmakszn korkun bir biimde geniletti: Bu tr bir mimar iin siyaset alanna el atmak ok doal birseydi; nk o, el att yeni nesnelerdeki deiik yan grmyordu: Bu "insanlar" teki aralar ve taslar gibi yalnzca kendisine yknen "nesneler"di. Her aracn bir

sap vard bu yeni nesnelerin de kulaklar vard. Ve taslar sevmek, onlardan nefret etmek, onlara acmak (ya da onlara doruyu sylemek) samayd. yleyse Hitler'in kiilii ok az rastlanan bir hastalk iindeydi; hibir glgesi bulunmayan bir egoydu onunki. Anormal koullarda byle bir ego klinik bakmndan salkl kabul edilebilecek olgun, ergin bir zekyla yasayabilecekken Hitler'inki az rastlanr bir biimde hastayd (bu, yeni domu bir bebekte olduka normal kabul edilebilecek, ocukluk dnemine tasabilecek bir hastalktr). Hitler'in ergin "ben" iyse syle gelimiti hastalkl bir urun bymesi gibi kocaman ama biimsiz bir byme... Bu, akln yitirmi, aclar iindeki yaratk yatan iinde dnp duruyordu... "Rienzi gecesi", operadan sonra Linz kysnda Freinberg'de geirdii gece: ocukluunun en nemli gecesi oydu kesinlikle; nk iindeki yalnzlkla her eye yetme gcn o gece dorulamt kendine. Bir anlk bir zaman kesiminde dnyann tm zenginliklerini ve glerini KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 101 grmeseydi, o karanlkta o yksek yere kmay gze alabilir miydi? Orada eski kutsal kitaptan bir soruyla karlatnda tm varlyla evet demeden edebilir miydi. Yksek dan tepesinde Kasm yldzlarnn tankl altnda; sonuna dek gtrecei o pazarl yapmam myd? Oysa simdi... simdi Rienzi gibi dalgann tepesinde uarcasna giderken kendisini gittike daha ok kabararak Berlin'e dek tamas gereken o dayanlmaz dalga, o ykseklik krlmaya balamt: Kvrlp krlp zerine yklmt, onu yerlere almt, grldeyen, derin yeil sularn arasna atmt. Yatanda delicesine dnerken nefes nefese kaldsuda bouluyordu (Hitler'in her zaman en ok korktuu eydi bu). Bouluyor muydu? yleyse... Linz'de Tuna'nn stndeki kprde kendini ldrmeyi dnen ocuun bir an titremesi... demek ki o melankolik ocuk ok eskilerde kalan o gnde gerekten atlamt suya; o gnden bu yana olanlarn hepsi birer dt yalnzca! yleyse simdi boulan, aldanan kulaklarnda uuldayan bu ses Tuna'nn sesiydi. evresini saran yeil, slak aydnlkta yukarya dnk l bir yz yaklayordu ona doru: Bu l yzde kendisininki gibi hafife patlak, ak kalm iki gz vard: lm annesinin son olarak beyaz yastn zerinde grd ak kalm, ak gzleriydi bunlar. lm, ak ve bo; kendisine kar en kk bir sevgi izi bile kalmamt ilerinde. Oysa imdi bu yzler oalyordu drt bir yann saryordu suda. yleyse annesi bu suydu, kendisini boan bu sulard annesi! Bunu anlaynca debelenmekten vazgeti. Annesinin karnndaym gibi, dizlerini karnna doru ekti, kendini ylece boulmaya brakt. Hitler, uyumutu sonunda}0 Bu ksa alntda "rme belirtisi"ni oluturan tm elerin ancak byk bir yazann baarabilecei biimde bir araya getirildiini gryoruz. Hitler'in narsisizmini, boulma zlemini su annedir lme kar duyduu ve lm annesinin yzyle simgelenen zlemi 10 Richaid Hughes, The Fox in the Attic (Tavanarasasndaki Tilki). New York: Haiper and Row, 1961, s. 266-68. 102 SEVGNN VE DDETN KAYNAI buluyoruz. Anne rahmine dnme istei, Hitler'in anne karnndaki bebek gibi dizlerini enesine ekmesiyle simgelenmitir. Hitler "rme belirtisi" gsteren nl kiilerden yalnzca biridir. iddet, nefret, rklk ve narsisist ulusulukla beslenen ve bu belirtinin kurban olan daha pek ok insan vardr. Bunlar iddete, savaa ve ykma "gnlden inananlar"a nderlik ederler. Bunlarn arasnda gerek amalarn aklayanlar ya da bu amalarn bilincine varanlar ancak en dengesiz, en hasta olanlardr. ou eilimlerini yurtseverlik, grev duygusu, onur vb. diye akla uydurmaya alr. Ne var ki uluslararas savalarda ya da i savalarda olduu gibi normal uygar yaam biimleri bozulunca bu tr kiiler artk bu youn arzulann bastrma gereksinmesini duymayacak, nefrete vg sarklan syleyecek, dirilecek, lme hizmet edebilmek iin tm glerini ortaya dkeceklerdir. Gerekten de sava ve iddet havas "rme belirtisi" iindeki insann kendisini bulduu ortamdr. Bu belirtinin harekete geirdii insanlar byk bir olaslkla nfusun kk bir kesimini oluturur. Ne var ki bu tr kiiler de, bu drtlerle harekete gemeyen insanlar da gerek drtlerin farknda deildirler; bu yzden "rme belirtisi" tayan kiiler gerginlik, atma, souk ve scak sava zamanlarnda salgm bir hastaln, nefret salgnnn tayclar olurlar. Bu yzden bu kiileri u gerek zellikleriyle tanmak ok nemlidir. Bu kiiler kendi topluluklarnn

gereksinmeleri dnda gerek tanmayan, bamszlktan korkan, lmsever kiilerdir. Bu insanlan toplumdan ayrarak czzamhlar gibi, belli bir yere kapatmak gerekmez; normal insanlar bu kiilerin banaz akla uydurmalannn ardnda yatan eilimlerin sakat ve hasta olduunu grebilirlerse yeterli olacaktr bu; o zaman normal insanlar bu kiilerin hastalkl etkilerine kar belli bir baklk gelitirebilirler. Elbette bu bakl kazanabilmek iin unlan ok iyi bilmek gerekir: Bu insanlann sylediklerini gereklik olarak kabul etmemek; insanlann yakalanabilecei byle bir hastaln kurban olan bu kiilerin yanltc akla uydurmalannn aslnda yaam bitmeden nce yaamn yadsnmasndan baka bir ey olmadn grebilmek.11 11 "Yanstc bir anket" araclyla insanlarn lm sevgisi, an narsisizm ve kandala cinsel iliki balaryla birlikte yaama dalmlarn ortaya karacak deneysel bir aratrma program neriyorum; bu tr bir anket Birleik Amerika nfusunun eitli KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI 103 Burada verdiimiz lmsevgisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki saplants zmlemesinin Freud'un kuramyla bantl olarak ortaya koyduumuz gr asndan bir kez daha ele alnmas gerekir; ama bu karlatrma burada kitabn boyutlan asndan, ksa tutulacaktr. Freud'un dncesi libido gelimesinin evrimsel izgisine dayanyordu. Bu izgide gelime narsisist eilimden balyor, oral-alc, oral-saldrgan, anal-sadist evrelerden geerek erkek ve kadn cinsel organnn zelliklerini yanstan eilimlere dek uzanyordu. Freud'a gre akl hastalannn en ar biimleri libido gelimesinin ilk evrelerinde grlen bir saplant (ya da bu evrelere doru gerileme) nedeniyle ortaya kan hastalklardr. Bu sralamann sonucu olarak, anal-alc evreye doru gerileme, anal-sadist evreye doru gerilemeden daha ciddi bir hastalk olarak kabul ediliyordu. Bununla birlikte ben bu genel ilkenin gzlemlenebilir klinik gereklerle dorulandn grmedim. Oral-alc eilim kendi iinde, yaama anal eilimden daha yakndr; bu yzden genel olarak anal eilimin oral-alc eilime gre ciddi hastalklara daha sk yol at grlebilir. Dahas, tad sadizm ve ykclk eleri yznden oral-saldrgan eilimin ciddi hastalklara yol ama olasl oral-alc eilimden daha byktr. Bunun sonucu olarak Freud'un izgisinin tam tersi bir geliim izgisine ulaabiliriz. Bu durumda hastalklann en hafifi, oral-alc eilimin dourduu hastalk olacaktr; bundan sonra da oral-saldrgan ve anal-sadist eilimlerde grlen ciddi hastalklar gelecektir. Genetik adan gelime srasnn oral-alcdan balayarak oralsaldrgan ve anal-sadist eilime doru gelitiini savunan Freud'un grn doru kabul edersek Freud'un daha ilkel bir evrede saplanp kalmann daha ciddi bir hastala yol aaca grn de yadsmamz gerekir. Bununla birlikte ben bu sorunun evrimsel adan ilkel eilimlerin daha ciddi hastalk belirtilerine yol atn savunan varsaymlarla zlemeyeceine inanyorum. Benim grme gre her eilimin kendi iinde normalden en ilkel hastalkl dzeye dek uzanan eitli katlarndan alnm temsilci rneklere uygulanabilir. Bu anket yalnzca "rme beiirti-si"nin dalmn deil bu belirtinin toplumsal-ekonomik durum, eitim, din ve corafi kken gibi baka etkenlerle olan ilikisini de grmemizi salayacaktr. j Q4 SEVGNN VE DDETN KAYNAI gerileme dzeyleri vardr, rnein oral-ahc eilim genel olarak olgun bir kiilik yapsyla, baka deyile yksek bir verimlilikle btnletiinde lml bir eilim olabilir, te yandan bu eilim an derecede youn bir narsisizm ve kandala cinsel iliki balan iinde birlikte yasama saplants.yla birlemi olabilir; bu durumda oral-ahc eilim, an bamll ve hastalkl saplany gsteren bir eilim olacaktir. Aym durum normal anal kiiliin lmsever kiilikle karlar-masmda da geerlidir. Bu yzden ben, hastaln libido gelimesindeki eitli dzeyler arasnda gzetilen aynna gre deil her eilimin (oral-ahc, oral-saldrgan vb.) kendi iinde belirlenebilecek genleme dzeylerine gre saptanmasn neriyorum. unu da unutmamak gerekir Burada yalnzca Freud'un bu evreleri gsteren cinsel zevk blgelerinden kaynaklanan eilimleri (benimseme biimlenn) deil benimseme biimleriyle belli bir yaknl olan (sevgi, ykclk sado-mazoizm gibi) kiisel iliki biimlerini dnyoruz. Bylece rnein oral-ahc eilimle kandala cinsel iliki eilimi arasnda, anal eilimle de ykc eilim arasnda bir yaknlk vardr. Bu kitapta ben benimseme biimlerinden ok kiisel ilikilerle ilgili (narsisizm, lm sevgisi, kandala cinsel iliki eilimi - "toplumsallama biimlen ) eilimlerin zerinde duruyorum; ne var ki bu iki eilim arasnda da bir Hski vardr. lm sevgisiyle anal eilim arasndaki balant bu kitapta olduka aynntih bir biimde gsterilmitir. Aym balant yaam sevgisiyle "cinsel kiilik", kandala cinsel iliki saplantsyla oral kiilik arasnda da vardr.

Burada anlatlan eilimin her birinin eitli genleme dzeylerinde ortaya tobileceini gsterdim. Her eilimin iindeki gerileme ne denli youn olursa bu eilimin birbiriyle btnleme olasl da odenli artar. Am gerileme durumunda bu eilimler birleerek "urume belirtisi" diye adlandrdm hastal oluturur. te yandan normal olgunluk dzeyine erimi bir kiide de bu eim birleebhr. Olum sevgisinin kart yaam sevgisi, narsisizmin kart sevgidir; kandala cinsel iliki saplantsyla birlikte yaama'nn kartysa bamszlk ve 12 Bkz. E, Fromm, Kendini Savunan tnsan, s. 62. KANDALA CNSEL LKI BALILIKLARI 105 zgrlktr. Bu eilimin birleerek oluturduu belirtiye "byme belirtisi" diyeceim. Aadaki ekilde bu gr ematik olarak gsterilmitir. lerleme Dzeyleri Normal Gerileme Dzeyleri ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK ^KCLK ve iddetin baz deneysel sorunlarn tarttktan sonra artk Birinci Blm'de yanda braktmz baz konulara daha yi yaklaabiliriz belki. nce u soruya dnelim: insan kt mdr, iyi midir? zgr mdr, evre koullaryla m belirlenir? Yoksa bu seeneklerin ikisi de yanl mdr? nsan bunlarn hibirisi deil midir yoksa insan hem iyi hem de kt mdr? Bu sorulan yantlayabilmek iin ie baka bir sorunu tartarak balamak iyi olacaktr. nsann znden ya da yaradlndan sz edilebilir mi? Edilebilirse bu z ya da yaradl nasl tanmlanabilir? nsann znden sz edilip edilemeyeceini sorduumuzda birbiriyle atan iki grle karlayoruz: Bir gre gre insann z diye birey yoktur; insan kendisine biim veren kltr rgtlerinin rnnden baka birey deildir. te yandan bu kitapta ykcln incelenii Freud'un ve daha birok dnrn benimsedii insan yaradl grnden kaynaklanmtr, aslnda devingen ruhbilim tmyle bu nermeye dayanr. insann yaradl iin yeterli bir tanm bulma gl u ikilemden doar: insann zn oluturan belli bir madde'nin bulunduunu varsayarsak o zaman ilk ortaya kndan bu yana insann hibir temel deiiklik geirmedii anlamna gelen evrimd, tarihd bir gre srklenmi olur, byle bir gr en eski atalarmzla tarihin son drt al bin yl iinde ortaya kan uygar insan arasndaki korkun deiiklikle badatranlayz.1 te yandan evrimci bir gr edinir, inBu ikilem Marx'i epeyce uratrmt. Marx nce "insann z"nden sz etmi ama 1844'de Ekonomi ve Felsefe elyazmalanndan sonra bu deyimi brakm, mein ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 107 sann srekli deitiine inanrsak insann "yaradl" ya da "z" denen eyin ierii olarak ne kalacaktr geriye? Bu ikilem u trden insan "tanmlarTyla da zlemez: insan siyasal bir hayvandr (Aristoteles); szverebilen hayvandr (Nietzsche); ya da ngr ve imgelemleriyle retim yapan hayvandr (Marx); bu tanmlar insann temel niteliklerini belirtir ama insann z'n anlatmaz. Bence bu ikilem, insann zn belirli bir nitelik ya da madde olarak deil tersine insann varolu biiminde yatan bir eliki diye tanmlayarak zmlenebilir.2 Bu eliki iki dizi gerekten doar: (1) insan bir hayvandr ama igdsel donatm, teki hayvanlannkiyle karlatrldnda eksik ve yetersizdir; insan yaayabilmek iin maddi gereksinmelerini doyuracak aralar retmek, dil ve gere gelitirmek zorunda kalmtr. (2) insann da br hayvanlar gibi, ivedi, uygulanabilir amalara ulamak iin dnme sreleri kullanmasn salayan zeks vardr; ama insanda br hayvanlarda bulunmayan baka bir zihinsel nitelik daha bulunmaktadr, insan kendisinin, gemiinin ve lm demek olan geleceinin farkndadr; kklnn ve gszlnn de farkndadr, br insanlarn da, bakalar dostlar, dmanlar ya da yabanclar olarak farkndadr. Baka her trl yaamn tesindedir insan. nk yeryznde ilk kez kendinin farkna varan yaam'dn. insan doann iindedir; doadaki yasalarn ve rastlantlarn elindedir ama doay aar; nk hayvan doann bir paras doayla ayn klan farknda olmama durumu iinde deildir, insan u korkutucu atmayla kar karyadr: Doann tutsadr, ama gene de dncelerinde zgrdr; doann bir parasdr ama gene de doann dna tamtr; ne tam doann iinde ne de tam dndadr. Kendinin

"sakatlanmam insan" deyimini kullanmtr ki bu, insann sakatlanabilecek bir yaradl olduunu nceden kabul etmek demektir. {Kapitalde, 3. ciltte Marx gene "insann yaradl" grn kullanarak, yabanclamam^ emek'in "insan yaradl" iin "en uygun ve en deerli" koullar altndaki emek olduunu sylemitir.) Ote yandan Marx insann kendisini tarih sreci iinde yarattn vurgulam, bir yerde de insann znn iinde yaad "toplumsal ilikilerin btn"nden baka birey olmadn sylemitir. Marx'in insan yaradl grnden vazgemek istemedii aktr; ama Marx tarihd, evrimd bir gre boyunemek de istememitir. Gerek udur ki Marx bu ikilemi hibir zaman zememi, bu yzden insann yaradl konusunda bir tanma ulaamamtr, bu nedenle bu konuda syledikleri biraz bulank ve elikilidir. Bundan sonraki birka sayfada anlatlan fikirler Salkl Toplum 'da incelenmitir. Bu fikirleri burada zl bir biimde yinelemek zorundaym, yoksa bu blmn en nemli kesimi temelsiz kalacaktr. 108 SEVGNN VE DDETN KAYNAI farknda oluu insan dnyadan kopuk, yalnz, rkek bir yabancya dntrmtr. Buraya dek akladm eliki temelde insann hem beden hem ruh, hem melek hem hayvan olduunu, birbiriyle atan iki dnyas bulunduunu syleyen klasik grle ayndr. imdi belirtmek istediim nokta bu elikinin insann z olarak, daha ak sylersek insan insan yapan erdem olarak grlmesinin yetmeyeceidir. Bu tanmn da tesine geerek insandaki bu atmann bir zm beklediini kabul etmeliyiz. Bu atmann dile getirili biiminden hemen baz sorular domaktadr: Varoluunda yatan bu korkuyu yenebilmek iin ne yapabilir insan? Kendisini yalnzln ikencesinden kurtaracak, dnyada rahatlkla yaamasn salayacak, kendisine bir btnlk duygusu getirecek huzuru bulmak iin ne yapabilir? nsann bu sorulara verecei yant (yaamla ilgili fikirlere ve kuramlara yanssa da) kuramsal bir yant olmamaldr; insann tm varl, tm duygulan ve etkinliiyle verdii bir yant olmaldr. Yant iyi ya da kt olabilir; ama kt bir yant vermek hi yant vermemekten iyidir. Her yantn uymas gereken bir koul vardr: Bu yant insann kop-muluk duygusunu yenmesine, bir btnleme, birlik, bir yere ait olma duygusu kazanmasna yardm etmelidir. nsan olarak domu olmann getirdii soruya insann verebilecei pek ok yant vardr; bu yantlan burada ksaca inceleyeceim. Bunlarn hibirinin kendi bana insann zn oluturmadn bir kez daha vurgulamak isterim; z oluturan ey soru'nun kendisi, bu soruya bir yant bulma gereksinmesidir. nsann eitli varolu biimleri, z oluturan yantlar deil bu atmaya verilen yantlardr. Kopmuluu ama, btnle ulama yolundaki birinci araya ben geriletici yant diyeceim. nsan btnlemek, yalnzlk ve belirsizlik korkusundan kurtulmak istediinde geldii yere doaya, hayvansal yaama ya da atalanna dnmeyi deneyebilir. Kendisini insan klan ama gene de ona azap veren eyden, aklndan ve kendisinin farknda olma yeteneinden kurtulmak isteyebilir. Yzbinlerce yl in-sanlann salt bunu yapmaya altktan anlalyor. lkel dinlerin tarihi, birey szkonusu olduu zaman da, insanlarn ar ruhsal bozukluktan bu abaya tanktr. lkel dinlerde ve bireyin ruhsal yapsnda u ya da bu biimde ayn ar ruh bozukluunu gryoruz. Hayvansal var olu ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLIK 109 biimine, bireyselleme ncesi duruma dn; insan insan yapan zellikten kurtulma abas. Ama bu nermenin de bir anlamda aklanp belirlenmesi gerekir. Bu geriletici ilkel eilimleri pek ok insan paylatnda kitlelerin lgnl dediimiz durumu grrz; ounlua yaylmas bu lgnl bilgelik, yalan gerekmi gibi gsterebilir. Bu ortak lgnla katlan birey de btnyle yapayalnz, kopmu olma duygusundan kurtulur; bylece ilerici bir toplumda duyaca youn huzursuzluk duygusundan kurtulmu olur. nsanlann ou iin akln ve gerekliin kamunun fikirlerinden te birey olmad unutulmamaldr. Baka insanlann aklnn kendi aklndan farkl olmad durumda bile insan, "akln hibir zaman yitirmez." insann varoluu sorununa, insan olma sorumluluuna bulunacak ve gerici, ilkel zmn yerine geebilecek zm, ilerici zm, geriye giderek deil insann insanca glerinin tmn, tm insanln, kendi iinde btnyle gelitirmesi, yeni bir uyum kurmasyla salanabilir. lerici zm ilk kez kktenci bir biimde (ilkel gerici dinlerle insanc dinler arasnda gei oluturan pek ok din vardr) insanlk tarihinin I.. 1500'le I.. 500 arasndaki o olaanst dneminde ortaya kmtr. Bu gr I.. 1350 yllarnda Msr'da Ddnaton'un retisinde, ayn sralarda

Ibraniler'de Musa'nn retisinde ortaya kmtr. I.. 600'le 500 arasnda ayn fikir in'de LaoTse, Hindistan'da Buda, iran'da Zerdt, Yunanistan'da filozoflar, israil'de de peygamberler tarafndan dile getirilmitir, insann erei, btnyle insan olma, yitirdii uyumu yeniden kazanma istei deiik kavramlar ve simgelerle anlatlmtr. Ikhnaton'a gre bu amacn simgesi Gne'tir; Musa'ya gre bilinmeyen tarih Tann'sdr; Lao-Tse bu amaca Tao (yol) demitir. Buda ayn eyi Nirvana'yla simgelemitir; Yunanl dnrler ayn fikri hareket ettirilemeyen hareket vericiyle, iranllar Zerdt'le, peygamberler de Mesih'le, "her eyin sona ermesi"yle anlatmaya almlardr. Bu grler byk lde szkonusu kltrlerin herbirinde bulunan dnme biimlerinden, son zmlemede de yaay biimlerinden, toplumsal-ekonomik yapdan domutur. Yani amacn dile getiriliinde benimsenen zel yol eitli tarihsel koullara gre deise de ama temelde ayndr: insann varoluu sorununu, yaamn getirdii soruya doru yant vererek insann eksiksiz insan olmasn, bylelikle de kop-muluk korkusundan kurtulmasn nererek zmek. Hristiyanlk ve 110 SEVGNN VE DDETN KAYNAI slmlk ayn fikri srasyla be yz ve bin yl sonra Avrupa ve Akdeniz lkelerine getirdiinde, dnyann byk bir kesimi bu yeni bildiriyi oktan renmi bulunuyordu. Ne var ki insanlar bildiriyi alr almaz yanl yorumlamaya baladlar; kendileri eksiksiz insan olmaya alacaklarna Tanr'y ve retileri "yeni ama"n belirtileri olarak putlatrmaya, bylece kendi deneyimlerinin getirecei gereklik yerine bir resim ya da bir szck koymaya baladlar. Bir yandan da hi durmadan o gerek amaca dnmeye alyorlard; bylesi amalar kendilerini din iindeki mezhep ayrlklarnda, yeni felsefe akmlarnda ve siyasal ideolojilerde gstermeye balad. Btn bu yeni dinlerin ve akmlarn dnsel grleri birbirlerinden ayn olsa da hepsinde ortak olan insann temel seeneiydi. nsan iki seenekle kar karyayd: Gerilemek ya da ilerlemek. nsan ya geriye dnerek ok ilkel, amas bir zme bavuracakt; ya da insanla doru ilerleyip onu gelitirecekti. Bu seeneklerin formlleri eitli biimlerde karmza kar: Ikla karanlk arasndaki seme (Iran); kutsama ve lanetleme, yaam ve lm arasndaki seme (Tevrat); ya da toplumculukla barbarlk arasnda toplumculuun oluturup formlle-tirdii seenek gibi. Ayn seme bize yalnzca eitli insanc dinlerde sunulmakla kalmamakta, akl salyla akl hastal arasndaki temel fark da oluturmaktadr. Salkl insan tanmmz belli bir kltrdeki genel kafa yapsna gre deiir. Toton vahilerine gre "salkl" insan vahi bir hayvan gibi davranabilen kiiydi. Byle bir kii bugn psikozlu bir hasta saylacaktr. Zihinsel deneyimlerin btn ilkel trleri lm sevgisi, an narsisizm, kandala cinsel iliki balaryla birlikte yaama bugn ciddi ruh hastalklar olarak grlmektedir; oysa ilkel kltrlerdeki eski insanlar ortak ilkel drtleri birletirip btnle-tirdiinden, bunlarn hepsi u ya da bu biimde "normal", giderek "ideal" kabul ediliyordu. Bu ilkel drtler daha az youn olduklarnda kart gler tarafndan bastrlr; bu basknn sonucunda da "nevroz" doar. Gerici ve ilerici kltrlerdeki ilkel tutumlar arasndaki temel ayrm srasyla yledir: Eski bir kltrde ilkel yaklam iindeki insan kendini kopmu deil tersine ortak kamuoyuyla desteklenmi grr; ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKlLK 111 ilerici bir kltrdeyse ayn insann durumu bunun tam tersidir. Gerek udur ki bugn iinde yaadmz ilerici kltrde bile toplumun yelerinin byk ounluu olduka gl ilkel eilimler tamaktadrlar; ama bu eilimler yaamn normal ak iinde bastrlr ve ancak sava gibi zel koullar altnda ortaya kar. Burada durup btn bu grlerin balangta ortaya koyduumuz sorular asndan bize neler getirdiine baktmzda her eyden nce u sonuca varrz: insann yaradl ya da z, iyilii ya da ktl zel bir maddeden olumaz; tersine insan varoluunun her koulunda bulunan bir elikiden doar. Bu eliki de kendi iinde bir zm gerektirir; temelde yalnzca ilerici ve gerici zmler vardr, insanda ba-zan doutan gelen bir ilerleme drtsym gibi grnen ey yeni bir zm aramann getirdii devingenlikten baka bir ey deildir. Ulat bu dzeyde insan yeni zmler bulma grevine iten yeni elikiler ortaya kar. Bu sre son ama olan eksiksiz insan olma, dnyayla tam bir uyum iinde yaama durumuna gelinceye dek srer gider, insann agzllkten, atmalardan btnyle kurtulaca o son, tam "uyanma" amacna (Budizm retisi) ulap ulamamas ya da ancak lmden sonra ulaabilecei (Hristiyan retisi) bizi burada ilgilendirmez. nemli olan tm insanc dinlerde ve felsefe retilerinde "Yeni Ama"n ayn oluudur; insan bu amaca gittike daha ok yaklaabilme inancyla yaar. (te yandan, zmler

gerici yolda aranrsa insanlk delilikle ayn ey demek olan btn btn insanlktan kma yoluna sapacaktr.) insann z iyilik ya da ktlkten, sevgi ya da nefretten deil de elikilerden oluuyorsa, bu elikiler yeni zmler gerektiriyor, bu zmler de gene yeni elikilere yol ayorsa, o zaman insan bu ikilemi ya gerileyici ya da ilerleyici bir tutumla zebilir. Yakn a tarihi bize bunun pek ok rneini gstermitir. Paralarn, toplumdaki yerlerini yitirmi, zellikle orta snftan milyonlarca Alman Hitler'in nderlii altnda Toton atalarnn "vahileme" kltne dnmtr. Ayn ey Stalin ynetiminde Ruslar'n, Nanking'in "rzna gemeleri" srasnda Japonlar'n, Amerika'nn gneyindeki zencileri lin eden insan srlerinin de bana gelmitir. ounluk iin bu ilkel deneye 112 SEVGNN VE DDETN KAYNAI bavurma yolu her zaman geerli bir olaslktr, ilkellik her zaman ortaya dklebilir. Ne var ki bu ortaya dkln iki yolu arasnda ayrm gzetmek gerekir. Bunlardan birisi, eski drtlerin glerinden hibir ey yitirmedii ama belli bir uygarln kltr dzenine ters dt iin bastrlan ilkel drtlerdir; byle bir durumda sava, doal ykmlar, toplumsal zlme gibi zel koullar "kanallar"n almasn kolaylatrarak bastrlan ilkel drtlerin fkrmasna neden olur. teki olaslksa bireyin ya da bir topluluk yelerinin gelimesinde ilerici evreye ulald, bu evrenin yerine oturduu durumdur; bu durumda yukarda sz edilen trden sarsc olaylar ilkel drtlere geri dn pek kolay salayamaz; nk bunlar bastrlmaktan ok yerlerine baka birey getirilerek ortadan kaldrlmtr; bu durumda bile ilkellik btnyle yok olmu deildir; insann toplama kamplarnda uzun sre tutsak edilmesi ya da bedende belli kimyasal deiimlerin yer almas gibi olaanst koullarda o kiinin ruhsal dzeni tmyle bozulabilir ve ilkel drtler yenilenmi bir gle darya fkrabilir. Elbette bu iki an u bir yanda ilkel, bastrlm drtler te yanda da bunlarn yerini alan ilerici gler arasnda saysz younluk dereceleri vardr. Bunlarn oranlan her insanda ayr ayr olacak, ilkel durumun farknda olmann derecesine gre bastrmann derecesi deiecektir. Bastrmalarla deil de ilerici tutumlarn gelitirerek ilkel yanlarn ylesine yok etmi insanlar vardr ki bunlar o ilkel duruma dnebilirle yetilerini yitirmilerdir artk. Ayn biimde baz kimseler de gelierek ilerici duruma gelme konusunda tm olanaklan ylesine tketmilerdir ki bunlar da seme zgrlklerini bu durumda ilerleme seeneklerini btnyle yitirmilerdir. Belli bir toplumdaki genel havann her bireyde bu yanlardan birisinin gelimesini byk lde etkileyeceini belirtmek gereksiz. Gene de bireyler burada bile toplumun tutumunda ar basan tutumdan byk lde aynlabilirler. Daha nce de belirttiim gibi modern toplumda ilkel tutum iinde olan milyonlarca insan vardr ki bunlar bir yandan Hristiyanlk'n yada Aydnlanma'nn retilerine inanr, te yandan bu grlerin ardna snarak "vahilik"lerini, lmseverliklerini srdrrler; ya da Baal'e ve Astarte'ye taparlar. Bu insanlar, ilerinde bir ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 113 atma bile duymazlar; nk onlann dncesine gre ileri fikirlerin hibir arl yoktur; ancak kapal ya da st rtl bir biimde ilkel drtlere gre davranrlar. te yandan eski kltrlerde ou kez ilerici bir tutum gelitiren insanlara da rastlanmtr; bunlar belli koullar altnda topluluklarnn byk bir kesimine aydnlk getiren nderler olmu, tm toplumun yava yava gelimesinin temelini atmlardr. Olaanst bir ne ulatklar, retileriyle arkalannda iz braktklan zaman bu kiilere peygamber, usta ya da bunlara benzer adlar verilmitir. Bu kiiler olmadan insanlk ilkel evrenin karanlndan hibir zaman kurtulamazd. Ama onlann insanl etkileyebilmeleri de i'in evrimi srasnda insann kendisim doann bilinmeyen glerinden kurtarmas, akln ve nesnelliini gelitirebilmesi, bir av ya da yk hayvan gibi yaamaktan kurtulmasyla olmutur. Topluluklar iin geerli olan ey birey iin de geerlidir. Biraz nce incelediimiz ilkel gler her insanda vardr. Tmyle "kt" ya da tmyle "iyi" olanlann artk bir seenei kalmamtr. Hemen hemen herkes gerileyerek ilkel tutuma dnebilir ya da ilerleyerek kiiliini tmyle gelimi bir biimde ortaya dkebilir. Bunlarn birincisi an akl hastal durumudur; ikincisi de hastalktan kendiliinden kurtulup iyileme ya da btnyle uyanma ve olgunlama durumudur. Gelimelerden hangisinin hangi koullar altnda yer aldn incelemek, daha da tesi olumlu gelimeyi salayacak, hasta gelimeyi durduracak yntemleri gelitirmek ruhhekimlii, ruhzmlemesi ve daha baka ruh bilimlerinin grevidir.3 Bu yntemleri tanmlamak kitabmzn

ap dnda kalr; bu tanmlar ruhzmleme ve ruhhekimlii konusunda klinik bulgularda yatar. Ama bizim sorunumuz asndan unu kabul etmek nemlidir: An durumlarn dnda her birey, bireylerden oluan her topluluk herhangi bir noktada en akld, en ykc tutumlara geri dnebildii gibi, aydnlk, ilerici tutuma da ynelebilir, insan ne iyidir, ne de ktdr. nsann tek gcnn iyilik olduuna inanrsak gereklere pembe bir gzlk arkasndan bakarak onlan arptr ya da ac bir Bkz. D. T. Suzuki'nin eitli kitaplarnda ortaya konan Zen Budizm reti ve zellikle D. T. Suzuki, E. Fromra ve R. de Martino'nun birlikte tddhism andPs\chnannh?i* (7** d..j;-------"-- uygulamalar. Bkz. zellikle D. T. Suzuki, E. Fromra ve R. de Martino'nun birlikte hazrladklar Zen Buddhism and Psychoanalysis (Zen Budizm ve Ruhzmlemesi) adl kitap (New York: Harper and Row, 1961). 114 SEVGNN VE DDETN KAYNAI umutsuzlua kaplrz. br an uca inanrsak o zaman da sinildikten kurtulamaz, kendimizde ve bakalarnda bulunabilecek iyiliklere gzlerimizi kapam oluruz. Gereki bir gr edinmek demek bunlarn ikisini de gerekleebilecek olaslklar olarak grmek, her ikisinin de gelimesine uygun koullan inceleyip renmek demektir. Bu dnceler bizi insann zgrl sorununa gtrr, insan herhangi bir zamanda iyilii semekte zgr mdr, yoksa iindeki ve dndaki glerle kuatldndan elinde byle bir zgrlk yok mudur? sten zgrl sorunu zerine eitli kitaplar yazlmtr; bundan sonra yazacaklanma William James'in bu konuda sylediklerinden daha iyi bir giri dnemiyorum. James unlar yazyor: "Herkeste zgr isten konusundaki atmann artk ilginliini yitirdii, yeni ortaya kacak kimsenin herkesin zaten duyduu savlan yinelemekten baka birey yapamayaca inanc yaygn. Bu, byk bir yanlla dmek demektir. Bundan daha az deilmi, yaratc bir kafann yepyeni olanaklar aabilecei baka bir alan yoktur bence bu konuda yaplabilecek ey belki de zorla bir sonuca ulamak ya da bakalann boyun emeye zorlamak deil, iki gr arasndaki sorunun ne olduunu daha iyi kavramaya almak, alnyazs ve zgr isten kav-ramlannn gerekte ne demek olduunu anlamaktr."4 Bu sorunla ilgili olarak benim ilerdeki sayfalarda ne sreceim neriler ruhzmleme deneylerinin, zgrlk sorununu yeni bir k altnda aydnlatabilecei, bize sorunun baz yeni yanlann gsterebilecei inancna dayanyor. zgrln geleneksel olarak ele aln biiminde deneysel ve ruhbilimsel bilgiler kullanlmam, zgrlk tanm eksik kalm, bu yzden de sorunu genel ve soyut bir adan tartma eilimi ar basmtr. zgrlkten seme zgrln kastediyorsak o zaman sorun, rnein A'yla B arasnda bir seme yapmakta zgr olup olmamak anlamna gelir. Gerekirciler zgr olmadmz sylemilerdir; nk insan doadaki baka btn varlklar gibi nedenlerle belirlenir; bolua atlm bir ta nasl dmemekte zgr deilse insann da A ya da B'den birisini semekten baka bir zgrl yoktur; nk onun 4 William James, "Gerekirciliin kilemi". 1884, A Modern Introduction to Philosophy (Felsefeye ada Bir Giri) kitabnda, yeni basm, Paul Edwards and Arthur Pap (New York: The Free Press, 1957). ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLlK 115 A'y ya da B'yi semesini belirleyen, onu buna zorlayan ya da bu semeye neden olan duygular vardr.5 Gerekircilie kar koyanlarca bunun tersi savunulur; dinsel temele dayanarak Tann'nn insana iyilikle ktlk arasnda seme yapma zgrln verdii bu yzden de insann elinde bu zgrln bulunduu ileri srlr. kinci olarak da insann zgr olduu, yoksa eylemlerinden sorumlu tutulamayaca belirtilir. nc olarak, insann znel bir biimde zgr olma deneyimini yaad, zgrlnn bilincinde olmasnn da zgr olarak varolabileceine kant olduu sylenir. Bu savlann hibirisi inandrc deildir. Birinci sav, insann Tann'ya inanmasn, Tann'mn insanlar iin ne gibi planlar yaptn bilmesini gerektirir, ikincisi insan eylemlerinden sorumlu tutma, bylece onu cezalandrabilme isteinden domu gibidir. Eskiden de, imdi de pek ok toplumsal dzenin bir paras olan cezalandrma fikri, byk lde u gre dayanmaktadr: Ceza, "varlklar"n oluturduu aznl "yoksullar"n oluturduu ounlua kar koruma nlemidir (ya da yle dnlmtr) ve yetkenin cezalandrma gcnn simgesidir. Cezalandrmak iin sorumluluk tayan birisinin bulunmas zorunludur. Burada insan Shaw'un u szn anmsamadan edemiyor: "Adam astk, imdi sra durumaya geldi." nc sav, zgrln bilincinde olmann zgrln kant olduu sav, Spinoza ve Leibniz tarafndan

btnyle rtlmtr. Spinoza yanl bir zgrlk sannsna kapldmz, nk isteklerimizin farknda olduumuzu, oysa bu istekleri douran nedenleri bilmediimizi gstermitir. Leibniz de istencin yan yanya bilinalt olan eilimlerle belirlendiini kantlamtr. Spinoza ve Leibniz'den sonraki tartmalann ounun u gerei yakalayamamas artcdr aslnda: Bizi bilinalt glerin ynettii kabul edilmedike, seme zgrl sorunu zlemez; o zaman da insan olsa olsa semesinin zgr bir seme olduunu Bu blmde ve bu kitap boyunca gerekircilik szc William James ve ada Anglosakson dnrlerinin "kat gerekircilik" dedikleri anlamda kullanlmtr. Bu anlamda gerekirciliin Hume ve Mill'in yazlarnda rastlanan ve bazan "yumuak gerekircilik" denen kuramdan ayrlmas gerekir, onlarn ortaya koyduu kurama gre hem gerekircilie hem de insan zgrlne inanmak tutarszlk deildir. Benim grm "kati"dan ok "yumuak" gerekircilie yakn da olsa btnyle "yumuak" gerekircilik saylamaz. 116 SEVGNN VE DDETN KAYNAI sanarak kendisini avutur, isten zgrl konusundaki savlar bu zel kar klarn dnda gndelik deneylerle eliki iindedir. Savunucular ister dinci ahlklar, ister idealist dnrler, isterse Marksist eilimli varoluular olsun bu savlar, yce birer varsaym olarak kalacaktr; aynca bireye kar byk hakszlk ettiklerinden pek de yce saylamaz bu savlar. Maddi ve ruhsal yoksunluk iinde yetien kimseye kar sevgi ve ilgi duymayan, bedeni yllarca alkol almaktan ypranm, koullann deitirme olanan hibir zaman bulamam bir insann bylesi bir insann kendi semesini yapmakta "zgr" olduu sylenebilir mi? Bu tutum gereklere ters dmez mi? Sevgisiz bir tutum deil midir bu? Son zmlemede, yirminci yzyln dilindeyse, Sartre'm felsefesine ok benzeyen, burjuva bireyciliini ve bencilliini yanstan bu tutum Max Stirner'in der Einzige und Sein Eigentum'unun (Biricik Kii ve Mlk) ada bir yorumu deil midir? Bunun tersi olan tutum, insann semekte zgr olmadn, belli bir noktada ald kararlann daha nce yer alan i ve d olaylar tarafndan belirlenip kararlatnldn savunan tutum ilk bakta insana daha gereki ve akla yakn gelir. Gerekircilii ister toplumsal gruplara, ister snflara, isterse bireylere uygulayalm Freud'u ve Marksist zmleme insann igdsel ve toplumsal drtleri belirlemeye kar verilen savata ne denli zayf kaldn gstermemi midir? Ruhzmlemesi, anneye olan balln zememi bir kimsenin eyleme geme, karar verme yetisi bulunmadn, o insann kendisini gvensiz duyduunu, bu yzden de dn olmayan bir noktaya vanncaya dek gittike artan bir bamllkla ana figrlerine ekildiini gstermemi midir? Marks zmleme aa-orta snf gibi bir snfn servetini, kltrn ve toplumsal ilevini yitirdikten sonra umutsuzlua kaplp ilkel, lmsever ve narsisist bir duruma geri dndn gstermemi midir? Ne var ki Marx da Freud da nedensel bir gerekirciliin geriye evrilemezliine inanmak anlamnda gerekirci deillerdi, ikisi de eskiden tutulmu olan bir yolun deitirilebileceine inanyorlard, ikisi de insann kendisini arkasndan yneten glerin farknda olmasndan doan bylece onun zgrln yeniden ele geirmesini salaZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 117 yan deime olanan grmlerdi.6 Marx da Freud da Marx'm ok etkilendii Spinoza gibi hem gerekirciydiler, hem de gerekirci deildiler; ya da ne gerekirciydiler, ne de gerekircilie karydlar, ikisi de insann neden-sonu yasalanyla ynetildiini ama bilinlilik ve doru eylemlerle kendi zgrlk alann yaratp geniletebileceim ne sryorlard. Optimum zgrl kazanmak, zorunluluun zincirlerinden kurtulmak insann kendisine kalmt. Freud'a gre bilinaltnn farknda olmak, Marx'a gre de toplumsal-ekonomik glerin ve snfsal karlann farknda olmak bu zgrlemenin koullanyd; her ikisinde de farknda olmaya ek olarak etkin bir isten ve savam zgrl salamak gerekli koullard.7 Her ruhzmleyici elbette farkna vardktan sonra yaamlann belirleyen eilimleri tersine evirebilen, zgrlklerini yeniden ele geirmek iin youn bir abaya girien hastalar grmtr. Oysa insann bu deneyimi geirmesi iin ruhzmleyici olmas gerekmez. Bazlanmz ayn eyi kendimizde yaam ya da bakalannda grmzdr: Varsaylan nedensellik zinciri knlm, bu insanlar daha nceki davranlanna dayanlarak yaplan her trl akla yatkn beklentiyle elitiinden mucize gibi grnen bambaka bir yol tutmulardr. Geleneksel isten zgrl tartmas Spinoza'yla Leibniz'in bilinalt drtler konusundaki bulularnn yerine oturmamasndan zarar grmtr. Bu konudaki tartmalann boa gittiini

gsteren baka nedenler de vardr. Bundan sonraki paragraflarda bence ok nemli olan baz yanllardan sz edeceim. Yanllardan biri, bireyin zgrlnden ok insann seme zgrlnden sz etme alkanldr.8 Daha ilerde, bireyin deil de geBkz. E. Fromm'un Beyond the Chains of Illusion (Trke evirisi: Yeni Bir Toplum Yeni Bir nsan) adl kitabnda bu noktay daha ayrntl bir biimde incelemesi (New York: Simon and Schuster, 1962; ve New York: Pocket Books, Inc., I963). Klasik Budizm'de de temelde ayn tutum benimsenmitir. nsan yeniden doma arkna zincirle balanmtr; ama bu gerekircilikten varolu durumunun bilincine vararak, doru eylemin yedi katl yolunda yryerek kendisini kurtarabilir. Tevrat'ta peygamberlerin tutumu da ayndr, insan "kutsama ve lanet," yaam ve lm arasnda seme yapabilir ama yaam semekte ok gecikirse dn olmayan bir noktaya gelebilir. 8 Ayn yanl, zgrlk zerine yazdklanyla en ince, en derin, en nesnel zgrlk zmlemelerini yapm olan yazar Austin Farrar'da da grlr. Farrar unlar yazmaktadr: "Seme, tanm gerei seenekler arasnda yaplr. Bir seenein gerekten ve ruhsal adan semeye ak olmas fikri de insanlarn semelerini gzleyerek dorulanr. 118 SEVGNN VE DDETN KAYNAI nel olarak insann zgrlnden sz etmeye balar balamaz, sorunu zlmezlie gtren soyut bir tartmaya girdiimizi gstermeye alacam. Bu durum bir insann, seme zgrln kazanm brnn de yitirmi olmasndan domaktadr. Bunu insanlarn tmne uygularsak ya da bir soyuamayla ya da Kant ve William James'inki gibi salt ahlaksal bir varsaymla urayoruz demektir. Geleneksel zgrlk tartmasnda baka bir glk de zellikle Platon'dan Aqui-nas'a dek uzanan klasik yazarlar arasndaki eilimde ortaya kar: Burada iyilik ve ktlk sorunu "genel olarak", sanki insan iyilikle ktlk arasnda bir seme yapabilirmi, bunlardan iyilii seme zgrlne sahipmi gibi ele alnr. Bu gr tartmaya byk bir karklk getirmitir; nk genel semeyle kar karya kaldnda insanlarn ou "ktlk"e kar "iyilik"i seerler. Oysa "iyilik"le "ktlk" arasnda seme diye birey yoktur iyilik ve ktlk doru tanmlanmsa, insan iyilie gtren somut ve zel eylemlerden oluan yollar ya da insan ktle gtren yollar vardr. Seme konusunda iimizde doan ahlaksal atma genel olarak iyilikle ktlk arasnda bir seme yapmaktan ok somut bir karar vermek zorunda kaldmz zaman ortaya kar. Geleneksel tartmann baka bir eksik yan da eitli eilim dereceleri yerine zgrln seme gerekirciliinin karsna konarak incelenmesidir.9 Daha ilerde de gstermeye alacam gibi gerekircilie kar zgrlk sorunu aslnda eilimler arasnda atmadan, bu eilimlerin kendilerine zg younluklarndan doar. Son olarak da "sorumluluk" kavramnn kullanlndaki kargaala bakalm. "Sorumluluk" szc ounlukla benim cezalandracak ya da sulanacak bir insan olduumu gstermek iin kullanlr; bu adan baktmzda kendi kendimi sulamamla bakalarnn beni sulamasna izin vermem arasnda pek byk bir aynm yoktur. Kendi kendimi sulu bulursam cezalandrmm; bakalan beni sulu bulurlarsa tnsanlann bazan belli bir seenei seememeleri, onu semeye kapal olduklarn gsteren birey deildir." [The Freedom of the Will (sten zgrl), (Londra: A and C. Black, 1958, s. 151) szcklerin altm ben izdim, E. F.]. Leibniz"incliner sans necessiter" (zorunluluk yokken bir eilimi benimseme)den sz eden pek az yazardan biridir. ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 119 onlar cezalandrr. Bununla birlikte baka bir sorumluluk kavram daha vardr ki onun cezalandrma ya da "su"la hibir ilikisi yoktur. Bu anlamda sorumluluk yalnzca "o eyi yaptmn farkndaym" anlamn tar. Aslnda yaplan ey "gnah" ya da "su" olarak grlr grlmez yabanclatnlr. O eyi yapan Ben deilimdir; "gnahkr", "kt insandr; cezalandrlmas gereken "teki kii"dir; elbette bu arada sululuk duyma ve kendini sulama'nn zlmeye, kendini lnetlemeye, yaam lnetlemeye yol atn belirtmeye gerek yok. Bu noktay en byk Hasidik* ustalardan biri olan Ger'li Isaac Meier ok gzel belirtmitir: Yapt kt bireyden sz eden ve onu dnp duran kii derinlerine indii ktl dnyor demektir; insan neyi dnyorsa onun iine saplanmtr insan tm ruhuyla dnd eyin

iine batmtr; bu yzden de hl ktlk iinde yzmektedir. Elbette o kii dzelemez, nk ruhu kabalaacaktr, yrei ryecektir, bundan da te, stne zntl bir hava kecektir. Ne yarar var? Pislii yle de kantrsan, byle de kartrsan pislik gene pisliktir. Gnah ilemi olmak ya da olmamak cennette ne yarar olabilir bunun bize? Bunlar dnecein zaman cennetin cokulu mutluluu iin inciler dizerek geirebilirsin, tte bunun iin kutsal kitapta yle yazar: "Ktlkten ayrl, iyilik yap." ktlkten btnyle yz evir; o yolda dnp durma ve iyilik yap. Yanl birey mi yaptn? yleyse onu doru birey yaparak dengele.0 Ayn biimde Tevrat'ta geen ve ou zaman "gnah" diye evrilen atah szc de aslnda (yolu) "yitnnek" demektir; bunda "gnah" ve "gnahkr" szcklerindeki sulayclk yoktur. Ayn biimde Ibranice' de "tvbe" szc de tesubah'da ve (Tann'ya, kendi zne, doru yola) "dnmek" anlamndadr; bu szckte de kendini sulama anlam * 18. Yzylda Polonya'da ortaya kan, Yahudi mistiklerinin oluturduu bir mezhep. (ev.) 10 In Time and Eternity (Zaman ve Sonsuzluk inde) adl kitapta alnt olarak verilmi; hazrlayan N. N. Glatzer (New York: Schocken Books, 1946). 120 SEVGNN VE DDETN KAYNAI yoktur. Talmud'da da "dnn ustas" ("tvbe etmi gnahkr") deyimi geer; byle birinin hi gnah ilemeyenlerden stn olduu sylenir. Bireyin karlat iki zel eylem yolu arasnda seme yapma zgrlnden sz ettiimizi varsayalm; tartmamza tek bir somut ve yaygn rnekle balayabiliriz: Sigara imekle imemek arasnda seme yapma zgrl. Sigara imenin sala verdii zararlar zerinde raporlar okumu, sigara imekten vazgemeye karar vermi bir tiryakiyi ele alalm. Tiryaki "sigaray brakaca"na karar vermitir. Bu "karar" aslnda bir karar saylmaz. Yalnzca bir umudun dile getirilmesidir. Sigaray brakmaya "karar" vermitir o kii ama keyfi ertesi gn sigaray brakamayacak kadar yerinde, daha ertesi gnse brakamayacak kadar bozuktur; nc gn "herkesten ayr" davranmak istemez; bir sonraki gn salk raporlarnn doruluundan kukulanmaya balar; brakmaya "karar vermi" olmasna karn sigara imeyi bylece srdrr gider. Btn bu kararlar aslnda birer fikir, birer plan, birer d olmaktan teye geemez; gerek seme yaplana dek bu kararlarn hibir geerlilii yoktur ya da ok az geerlilii vardr. Bu seme, nnde sigara bulunduunda kiinin o sigaray iip imeme karan vermek zorunda kald zaman geerlilik kazanr; gene de kii ilerde, ikinci sigara iin de ayn karar vermek zorunda kalacaktr ve bylece srp gidecektir. Gerek karar gerektiren ey her zaman somut eylemdir. Bu durumlarda nemli olan, o insann o sigaray iip imemekte zgr olup olmaddr. Burada birka soran kyor ortaya. O insann sigara konusundaki salk raporlarna inandn, inansa bile bu zevkten vazgemektense yirmi yl az yaamay yelediini varsayabiliriz; bu durumda, grnrde bir seme yoktur. Ne var ki sorun yalnzca ok iyi sarlp sarmalanarak gzlerden karlmtr. O kiinin bilinli dnceleri, urasa da bu sava kazanamayacan sanmasndan doan akla uydurmalardan baka birey deildir belki de. Seme sorunu ister bilinaltnda kalm isterse bilinstne km olsun, semenin yaps deimez. Akld tutkularn buyurduu eyleme kar akln buyurduu eylemi seme sorunudur bu. Spinoza'ya gre zgrlk gerekliin farknda olmaktan, bu gereklii kabul etmekten doan, bireyin ruhsal ve zihinsel yeteneklerini en iyi biimde gelitirmesini salayacak eylemleri ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLIK 121 belirleyen "yeterli fikirler"den oluur. Spinoza'ya gre insan eylemini, tutkular ya da (nedenler'le) akl belirler. Tutkularn ynetiminde insan, tutsak gibidir; akln ynetimindeyse zgrdr. Akld tutkular insan elinde oyuncak eden, onu gerek z karlarnn tersine hareket etmeye zorlayan, onun glerini zayflatp yok eden, ona ac ektiren tutkulardr. Seme zgrl sorunu ayn lde iyi iki olaslk arasnda seme yapmak, tenis oynamakla yrye kmak, bir dostu grmeye gitmekle evde oturup kitap okumak arasndaki seme deildir. Gerekircilik ya da belirlenmezcilik sz konusu olduunda, seme zgrl her zaman daha ktye kar daha iyi olan seme zgrldr. Daha iyi ya da daha kt olma durumu da her zaman yaamn temel ahlaksal sorununa baklarak anlalr ilericilikle gericilik, sevgiyle nefret, bamszlkla bamllk arasnda bir semedir bu. zgrlk, akld tutkularn sesine kar akln, saln, huzurun, vicdann sesini dinleme ve izleme yeteneinden baka birey deildir. Bu adan ben Sokrates'in, Platon'un, Stoaclarn ve Kant'n -L geleneksel grlerine katlyorum. Burada

vurgulamaya altm ey, akln buyruklarna uyma zgrlnn, derinliine incelenebilecek bir ruhbilimsel sorun olduudur. imdi gene sigarasn iip imeme semesiyle kar karya kalan kii rneine, deiik sylersek bu kiinin akla uygun isteini yerine getirme zgrlne sahip olup olmadna bakalm. Bu isteini gerekletiremeyeceinden az ok emin olduumuz bir insan tipi dnebiliriz. Bu insann anne figrne derinden bal oral-alc bir yapda olduunu, her zaman bakalarndan birey beklediini, kendisini hibir zaman gerekletiremediini, bu yzden de youn, srekli bir huzursuzluk iinde olduunu varsayabiliriz. Sigara imek onun iin alc aln doyurma, huzursuzluuna kar bir savunma yoludur; ona gre sigara gll, erginlii, etkinlii simgeler; bu yzden o kii sigarasz edemez. Sigaraya kar duyduu alk huzursuzluunun, alclnn vb. sonucudur ve bu, drtlerinin gll lsnde byktr. Drtler bir noktada o denli gldr ki kii aln iindeki gler dengesinde ok byk bir deiiklik olmadka bastramaz. O zaman, uygulamaya bakarak o kiinin iyi olduunu aka grd eyi semekte zgr olmadn syleyebiliriz. te yandan ylesine olgun, 122 SEVGNN VE DDETN KAYNAI retken, alktan ylesine uzak bir insan dnebiliriz ki bu insan akla, kendi gerek karlarna kar hareket edemeyecektir. O kii de "zgr" olmayacaktr, sigara iemeyecektir; nk bundan byle sigara ime istei duymayacaktr.11 Seme zgrl insann elinde "olan" ya da "olmayan" biimsel, soyut bir yeti deildir; daha ok, insann kiilik yapsndan doar. Baz insanlarn elinde iyiyi seme zgrl yoktur, nk o insanlar kiilik yaplan yznden iyiye gre davranma yetilerini yitirmilerdir. Baz insanlar da ktl seme yetilerini yitirmilerdir nk onlarda da kiilik yaplan yznden ktle kar istek kalmamtr. Bu iki an durumun, kiiliklerindeki gler dengesi yznden bu iki tr insann baka trl davranamamalanyla belirlendiini syleyebiliriz. Ne var k insanlann ounda birbiriyle atan eilimler yle dengelenmitir ki seme szkonusu olabilir. Seme edimi, o insann kiiliinde birbiriyle atan glerden birinin ya da brnn ar basmasdr. "zgrlk" kavramn iki deiik anlamda kullanabileceimiz ortaya kt sanyorum: Bunlann birincisinde zgrlk olgun, btnyle gelimi, retici bir insann tutumunun, yaklamnn ve kiilik yapsnn bir parasdr; bu anlamda "zgr" insandan seven, retici, bamsz bir insan olarak szedilebilir. Aslnda bu anlamda zgr bir insan gerekten seven, retici ve bamsz bir kiidir, bu anlamda zgrlk, iki olas eylem arasnda zel bir semeyi deil o insann kiilik yapsn gsterir; bu anlamda "ktl semekte zgr olmayan" insan btnyle zgr olan insandr. zgrln ikinci anlam imdiye dek kullanageldiimiz anlam, zl sylersek birbirine zt iki seenek arasnda seme yapma yetiidir; ne var ki bu seenekler yaamda her zaman aklsal karlara kar akld kartan, yaamn gelimesine kar durgunluk ya da lm arasnda bir semeyi gsterir; bu ikinci anlamda en iyi ve en kt insan semekte zgr deildirler; seme zgrlyse ancak birbiriyle atan eilimler tayan ortalama kii iin szkonusudur. zgrl ikinci anlamda dnrsek u sorun kar ortaya: Birbiriyle atan bu eilimler arasndan seme zgrl hangi etkenlere dayanmaktadr? 11 St. Augustine insann gnah ilemekte zgr olmad bir kutsal mutluluk durumundan sz eder. ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLIK 123 ok aktr ki en nemli etken birbiriyle atan eilimlerin ne lde ar bast, zellikle de bu eilimlerin bilinalt yandr. Akld eilim ar bast zaman seme zgrln destekleyen eyin ne olduunu sorarsak yant ktye kar iyi olan semede belirleyici etkenin farknda-olma olduudur: (1) iyinin ve ktnn ne olduunun farknda olmak; (2) somut durumda hangi eylemin istenen amaca uygun bir yol olduunun farknda olmak; (3) ortada olan istein ardnda yatan drtlerin farknda olmak; bu da bilinalt arzulann kefedilmesi demektir; (4) aralannda seme yaplabilecek olanaklann farknda olmak; (5) bu seeneklerin birine kar brn semenin getirecei sonulann farknda olmak; (6) eyleme geme istenciyle birlikte gelmedike, insann tutkulanna kar giriilen bir eylemin zorunlu olarak getirecei gerginliin acsna katlanma istei olmadka, farknda olma durumunun hibir etkisi olmayacann farknda olmak. imdi bu eit farknda olma durumlann inceleyelim, iyilik ve ktln ne olufymunfarknda olmak pek ok ahlaksal dizgede iyilik ve ktlk diye adlandnlan eyleri kuramsal olarak bilmek'ten ayn bir eydir. Gelenee dayanarak sevginin, bamszln ve gzpekliin iyi, nefretin, boyun emenin ve korkakln kt olduunu bilmenin hibir anlam yoktur, nk bu bilgi

yetkililerden, tresel retilerden vb. edinilen yabanclam bir bilgidir; bu bilginin doru olarak kabul edilmesi bu kaynaklardan gelmesindendir. Farknda olmak demek o kiinin rendiklerini yaayarak, kendisiyle deneylere girierek, ba-kalann gzleyerek sonunda da sorumsuz bir "fikir" edinmek yerine bir inan kazanarak kendi kendine edindii bilgilere dntrmesi demektir. Ne var ki genel ilkeler zerinde bir karara varmak da yetmez. Bu farknda olmann tesinde insann kendi iindeki gler dengesinin ve bilinalt drtleri gizleyen akla uydurmalannn farknda olmas gerekir. zgl bir rnek alalm: Bir erkek bir kadna kar byk bir ekilme, onunla cinsel ilikide bulunmak iin gl bir istek duysun. Erkek bilinstnde bu istei kadnn onca gzel, onca anlayl olmasndan ya da kendisinin byk bir cinsel alk duymasndan, efkate gereksinme duymasndan ya da onca yalnz olmasndan ya da herhangi bir nedenden dolay duyduunu dnr. O kadnla bir ilikiye girerse 124 SEVGNN VE DDETN KAYNAI ikisinin yaamn da alt st edeceinin farknda olabilir; kadnn gvensiz olduunu, koruyucu bir g aradn, bu yzden yakasn brakmayacan bilebilir; btn bunlar bilmesine karn kararndan caymaz ve kadnla ilikiye girer. Neden? nk arzusunun farkndadr ama o arzusunun ardnda yatan glerin farknda deildir. Bu gler neler olabilir? Birok g arasndan bir tanesini, ou zaman en etkili olan gc seeceim burada: Erkein bo benlik duygusu ve narsisizmi. Erkek o kadn elde etmeyi kendi ekiciliini ve deerliliini kantlamak amacyla aklna koymusa bu gerek drtnn ou zaman farknda olmayacaktr. Yukarda saylan akla uydurmalarn daha da ouna, belki tmne kendini kaptracak, bylece gerek drtsne gre davranacaktr; nk bu drty gremeyecek, daha baka, ok daha akla yatkn drtlere gre davrand sansna kaplacaktr. Farknda olmann ikinci adm, o kiinin, hareketinin getirecei sonularn btnyle farknda olmasdr. Karar annda kafas arzularla ve yattrc akla uydurmalarla doludur. Oysa hareketinin sonularn aka grebilse, rnein unlar anlayabilse karar deiecektir: ok uzatmal, drst olmayan bir sevgi ilikisine girmektedir; narsisizmini ancak yeni fetihlerle duyurabileceinden o kadndan da bkacaktr; gene de sululuk duyduu, kadn hibir zaman gerekten sevmediini kabul etmekten korktuu iin yerine getiremeyecei szler vermeye devam edecektir; bu atmann kendisi ve kadn zerinde felce uratc, zayflatc etkileri olacaktr vb. Davrann ardnda yatan gerek drtlerin, bu tutumun getirecei sonularn farknda olmak bile insan doru karara gtrecek eilimi glendirmeye yetmez. nemli baka bir eyin daha farknda olmak gerekin Gerek seme ne zaman yaplmaktadr ve insann yapt semelerin getirdii gerek olanaklar nelerdir? rneimizdeki erkein tm drtlerin ve tm sonularn farknda olduunu varsayalm; o kadnla yatmamaya "karar verdii"ni varsayalm. Bu karardan sonra kadn gezmeye gtrr ve evine brakmadan nce "Birey ielim mi?" der. Dardan baknca bu neri zararsz grnr. Birlikte iki imenin hibir zarar yoktur; aslnda gler dengesi bu denli nazik olmasa hibir eyin zarar yoktur. O anda erkek "birlikte bir iki ime"nin nelere yol aabileceini farkedebilse belki de ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 125 bu neride bulunmayacaktr bile. O zaman havann romantikleece-ini, ikinin isten gcn zayflatacan, bir iki daha imek iin kadnn evine gireceini, sonunda kesinlikle kadnla sevieceini grebilecektir. Tam bir uyanklk iinde bu sonutan kanamayacan nceden kestirebilecek, kestirebildii iin de "birlikte iki imek"ten kanabilecektir. Oysa arzusu onun bu zorunlu sonucu grmesini engellediinden, elinde olanak varken doru olduunu bildii semeyi yapamaz. Baka deyile asl seme burada kadnla sevimeye balad zaman deil birlikte iki imeyi nerdii (ya da belki onu birlikte gezmeye ard) zaman yaplmtr. Bu kararlar zincirinin sonuncu halkasnda o kii artk zgr deildir; daha nceki bir aamada gerek semenin hemen orada, o zaman yaplmas gerektiini farketse belki zgr olma olanan kullanabilir. nsann ktye kar iyiyi seme zgrlne sahip olmad gr, byk lde olaylar zincirindeki ilk ya da ikinci karara deil de en son karara bakmaktan doar. Gerekten de en son karar annda seme zgrl yok olup gitmitir. Oysa kii kendi tutkularna btnyle kaplmadan nce bir noktada seme zgrln henz yitirmitir. yle bir genelleme yaplabilir belki: Birok insann yaamlarnda baarszla uramalar akla uygun davranabilme

zgrlnn ellerinde bulunduunu grememelerinden, semenin farkna vardklar zaman da artk karar vermek iin zamann gemi olmasndandr. Asl kararn ne zaman verildiini grebilmekle ok yakndan ilgili baka bir sorun daha vardr. Seme yeteneimiz yaam deneyimlerimizle birlikte srekli olarak deiir. Yanl kararlar vermeyi ne denli uzun srdrrsek yreimiz o lde katlar; ne denli ok doru karar verirsek yreimiz o lde yumuar daha iyi sylersek o lde canllk kazanrz. Burada sz konusu ilkeye iyi bir rnek satran oyunudur. Ayn ustalkta iki oyuncunun bir oyuna baladn dnrsek ikisinin de ayn lde kazanma ans vardr (beyaz talarla balayann ans birazck daha fazladr elbette ama burada nemli saymayabiliriz bunu); baka bir deyile her iki oyuncunun da kazanma zgrl ayndr. Diyelim ki be el oynadktan sonra durum deimitir. kisi de kazanabilirler ama daha iyi bir hamle yapan A daha byk bir kazanma 126 SEVGNN VE DDETN KAYNAI ansna sahiptir. Bir bakma onun rakibi B'ye gre daha byk bir kazanma zgrl vadr. Ama B de kazanmakta zgrdr henz. Birka hamleden sonra A, B tarafndan iyi hamlelerle karlanmayan doru hamleler yapmay srdrerek artk oyunu kazanacak duruma gelir; ama hemen hemen kazanacak duruma gelir. B de hl kazanabilir. Birka hamleden sonra oyunun sonucu belli olur. Usta bir oyuncu olduunu varsayarsak, B artk kazanma zgrl kalmadn anlayacaktr. Aslnda mat edilmeden nce oyunu yitirdiini grr. Kazanma zgrln yitirdikten sonra bile hl kazanabileceini sanan kii ancak belirleyici etkenleri zmlenemeyen acemi bir oyuncudur; byle bir oyuncu, yanlgs yznden oyunu ac sonuna dek gtrr ve ahn kaptrr.12 Satran oyunu benzetmesinin anlam aktr. zgrlk "sahip olduumuz" ya da "olmadmz" srekli bir zellik deildir. Aslnda bir szcn, soyut bir kavramn dnda "zgrlk11 diye bir ey yoktur. Yalnzca bir tek gereklik vardr: Semeler yapma sreci iinde kendimizi zgrletirme eylemi. Bu sre iinde semeler yapabilme yetimizin derecesi her eylememizle, yaam deneyimimizle deiir. Yaammda kendime gvenimi, btnlm, gzpekliimi, inancm pekitiren her adm, ayn zamanda istenen seenekleri seme yetimi de artrr; sonunda benim iin istenmeyen eylemi semek, isteneni semekten ok daha zor bir duruma gelir. te yandan her boyun eme, her korkaklk hareketi beni zayflatr, daha byk boyun eme eylemlerine yol aar, sonunda zgrlm btnyle yitiririm. Artk hibir yanl hareket yapamayacam an durumla doru bir harekette bulunmay seme zgrlm yitirdiim br an durum arasnda seme zgrlnn saysz derecelenmeleri vardr. Yaamn uygulanmasnda seme zgrlnn derecesi her an deiir. yiyi seme zgrlmn derecesi bykse iyiyi semek byk bir aba gerektirmez. Kkse ok byk bir abay, bakalarnn yardmn ve elverili koullan gerektirir. Yitirilen yalnzca bir satran oyunuysa sonu insana o denli ac gelmeyebilir. Ama generallerin artk yitirdiklerini grme yeteneine ve nesnellie sahip olmamalar yznden milyonlarca insan lrse sonu gerekten acdr. Yzylmzda bylesi ac bir sona iki kez tank olduk. nce 1917'de, sonra da 1943'te. Her iki durumda da Alman generalleri kazanma zgrlklerini yitirdiklerini gremediler, sava, milyonlarca insan kurban ederek aklszca srdrdler. ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 127 Bu olguya klasik bir rnek kutsal kitapta Firavun'un Ibraniler'in serbest braklmas isteine kar gsterdii tepkidir. Firavun kendisinin, halknn bana gelen ve gittike oalan aclardan korkmaktadr; braniler'i brakmaya sz verir; ama tehlike ortadan kalkar kalkmaz "yrei katlar" ve gene braniler'i serbest brakmamaya karar verir. Firavun'un tutumunda asl nemli olan, yreinin katlamas srecidir. Doru yolu semekten kand srece yrei katlamaya devam eder. Ne denli ac ekerse eksin bu ldrc gelimeyi durduramaz; sonunda kendisinin ve halknn ykmna yol aar. Firavun'un yreinde hibir deiiklik olmaz; nk o yalnzca korkuyla karar vermektedir; deiiklik olmamas yznden de yrei gittike katlar; sonunda kendisinde seme zgrl diye bir ey kalmaz. Firavun'un yreinin katlamas yks aslnda kendi gelimemize, bakalarnn gelimesine bakarak gzlemleyebileceimiz bir deneyin iirli bir biimde anlatlmasndan baka bir ey deildir. Bir rnek dnelim: Sekiz yanda beyaz derili ocuun bir arkada vardr: Karaderili hizmetinin olu. Beyaz ocuun annesi olunun kk Zenci'yle oynamasn istemez; ona arkadayla grmemesini syler. ocuk direnir; annesi sylediini yaparsa onu sirke gtreceine sz verir; ocuk boyun eer. stediinden caymak ve rveti kabul etmek ocukta bir

eylere yol amtr. Utanr, kiilik btnl zedelenmitir, kendine gvenini yitirmitir. Ama henz onanlamayacak bir durum yoktur. On yl sonra bir kz sever; yle bir tutuluverme deildir bu; ikisi de birbirlerine kar derin, insanca bir ballk duymaktadrlar; ama kzn ailesi olannkine gre daha aa snftandr. Olann anne-babas nianlanmalarn istemez; olan kandrmaya alrlar; olan ayak direyince resmi nian dnne ertelemek kouluyla alt aylna onu Avrupa'ya gndermeyi nerirler; delikanl neriyi kabul eder. Bi-linstnde bu yolculuun kendisine ok iyi geleceine ve elbette dnnde sevgilisine kar duygularnda hibir deiiklik olmayacana inanmaktadr. Ama yle olmaz. Pek ok kzla tanr, ok beenilir, benlik duygusunu doyurur; sonunda sevgisi ve evlenme karan zayfladka zayiflar. Dnnden nce kza nian bozduunu bildiren bir mektup yazar. 128 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Delikanlnn karan ne zaman verilmitir? Onun sand gibi son mektubu yazd gn deil, annebabasnn Avrupa'ya gnderme nerilerini kabul ettii gn. Bilinstnde olmasa da bu rveti kabul etmekle kendisini sattn sezmitirve karlk olarak sz verdii eyi yerine getirmesi, kzdan aynlmas gerekmitir. Aynlmasmn nedeni Avrupa'da yaptklan deildir; szn tutmak iin iinden getii mekanizmadr. Burada da gene sznden caymtr; sonunda bu, kendinden nefret etmesine (yeni fetihlerin vb. getirdii doyumun ardna gizlenmi de olsa) i salamln, kendine gvenini yitirmesine yol amtr. Bu delikanlnn yaamn aynntlanyla izlemeye gerek var mdr artk? Fizik okuyacana babasnn iini srdrecektir; karlnda dllendirilecektir; anne-babasnn zengin dostlannn kzyla evlenecektir; baanl bir iadam ve siyasal bir nder olacaktr; kamuoyuna kar direnmekten korktuu iin vicdannn sesine kulak vermeyerek ldrc kararlar alacaktr. Yrein katlamasnn yksdr onun yks. Bir ahlaksal yenilgi onu ikinci bir ahlaksal yenilgiye gtrr; sonunda dn olmayan bir noktaya srklenir. Sekiz yandayken direnip rveti almayabilirdi; zgrd henz. O zaman belki onun kmazn duyan, bilen bir dostu, bykbabas ya da bir retmeni yardm edebilirdi kendisine. On sekiz yanda zgrl biraz daha azalmtr; daha sonraki yaam zgrlnn gittike azald bir sretir artk; sonunda yle bir noktaya gelir ki yaam oyununu btnyle yitirir. Pek ok insan Hitler'in ya da Stalin'in grevlileri lsnde vicdansz ve kat yrekli olsalar bile iyi insan olma ansyla balamlardr yaamlanna. Bu insanlann yaamlann ok aynntl bir biimde zmlersek belki bir anda yreklerinin ne lde katlam olduunu, insan olma anslarn son olarak ne zaman yitirdiklerini renebiliriz. Bunun tersi de dorudur; ilk basan ondan sonrakini kolaylatrr; sonunda doruyu semek hibir aba gerektirmez artk. rneimizde birok insann baanszha urad nokta aka grlyor; bu insanlann yaama sanatnda baanszha uramalannn nedeni, yaradltan kt ya da isten gcnden yoksun olmalan yznden daha iyi bir yaam srememeleri deildir; baanszlklan yolun ikiye aynld noktada durduklan, bir karar vermelerinin gerekZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 129 tii zaman uyanp gzlerini amamalanndan doar. Yaamn kendilerine bir soru getirdiinin, yant verme seeneklerinin henz ellerinde olduunun farknda deillerdir. Yanl yolda attklan her admla, yanl yolda olduklarn kabul etmeleri gittike gleir; bu da ou zaman o ilk yanllk noktasna dnmeleri gerektiini, bou bouna zaman ve enerji harcam olduklann kabul edememelerinden doar. Ayn eyler toplumsal ve siyasal yaamda da geerlidir. Hitler'in baans zorunlu muydu? Alman halknn herhangi bir noktada onu batan atma zgrl yok muydu? 1929'da Almanlar' Nazilik'e doru gtren etkenler vard. Dnce yaplan 1918'le 1923 arasnda oluan fkeli ve sadist bir alt-orta snfn bulunmas, 1929 ekonomik kntsnn yaratt geni isizlik; lkede sosyal demokrat nderlerin daha 1918'de hogryle karladklan askeri glerin gittike arlk kazanmas; ar sanayicilerin kapitalizmd bir gelimeye kar duyduk-lan kuku; komnistlerin, sosyal demokratlan balca dman belleme taktikleri; yetenekli olsa da yan deli, karc bir demagogun bulunmas bunlar etkenlerin yalnzca en nemli olanlandr. te yandan Nazilik'e kar gl ii snf partileriyle gl ii sendikalar gene Nazilik'e kar olan bir liberal orta snf vard; Almanlar'n kltr ve insanclk gelenekleri vard. Her iki taraf eken etkenler 1929'da yle bir denge durumu iindeydiler ki Nazilik'in yenilgiye uratlmas olana ' henz yitirilmemiti. Ayn ey Hitler'in Rhineland' igalinden nceki dnem iin de sylenebilir; orduda baz nderler arasnda Hitler'e kar bir tertip ve Hitler'in askeri tabannn zayflatlmas sz konusuydu; Batl

mttefiklerin gl bir eylemle Hitler'i yenilgiye ratmalan ok olasyd. te yandan Hitler lgnca zalimlii, kat yreklilii ve acmaszlyla igal ettii uluslarn halklanni kendine dman etmeseydi ne olurdu? Kendisine Moskova, Stalingrad ve baka mevzilerden stratejik bir biimde ekilmesini tleyen generallerini dinleseydi ne olurdu? Btnyle yenilgiye uramaktan kanma zgrl var myd elinde? Son rneimiz farknda olmann seme yetisini byk lde belirleyen baka bir yann aydnlatyor Gerek olaslklardan doma-dklan iin gereklemeleri olanaksz olan seeneklere kar gereklii olan seenekleri seebilmek. 130 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Gerekircilie gre her seme durumunda bir tek gerek olaslk vardr; Hegel'e gre zgr insan bu bir tek olasln, baka deyile zorunluluun farknda olarak hareket eder. zgr olmayan insan bunu gremez; bu yzden de zorunlulua, akln buyruuna uyduunu bilmeden belli bir biimde davranr. te yandan gerekirci olmayan bir adan, seme annda birok olaslk vardr ve insan bunlardan birini semekte zgrdr. Ne var ki ou zaman yalnzca bir tek "gerek olaslk" deil iki ya da daha fazla olaslk bulunur. nsan snrsz sayda olaslklar arasnda bir seme yapma durumunda brakan belirlenmezcilik diye bir ey yoktur. "Gerek olaslk"la ne anlatmak istiyoruz? Gerek olaslk bireyin ya da toplumun iinde etkilemekte olan glerin yaps gznne alndnda gerekleebilecek olaslktr. Gerek olaslk insann isteklerini ve arzularn gsteren ama o koullar iinde hibir zaman gerekletirilemeyecek olan yalanc olasln tam kartdr, insan, belli ve belirlenebilir bir dzende bir araya gelen gler topluluundan oluur. Kendine zg bu gler dzeninden oluan "insan" saysz etken altndadr: evresel koullar (snf, toplum, aile), kaltmsal ve bedensel koullar; maddi olarak inceleyebileceimiz bu etkenlerin, "sonular" nceden belirleyen "zorunlu" nedenler olup olmadklarn anlayabiliriz. Yaradltan utanga bir insan ya an sklgan, iine kapank, edilgen, psrk birisi olabilir ya da ok sezgili birisi, rnein yetenekli bir air, bir ruhbilimci ya da doktor olabilir. Ama byle bir insann duygusuz, umursamaz, vurdumduymaz, "istediini alan" bir insan olma yolunda "gerek bir olana" yoktur. u ya da bu ynde gelimesi, ona yn veren teki etkenlere baldr. Ayn ilke yaradltan sadistlie eilimi olan ya da ok erken yalarda sadistlik eilimi gelitiren insan iin de geerlidir; bu durumda o kii ya sadist olur ya da sadistliiyle savap o yann yenerek ylesine gl bir zihinsel "koruyucu madde" gelitirir ki artk zalimce davranamaz; stelik kendisine ya da bakalarna kar giriilen zalimliklere kar da an duyarl olur; ama hibir zaman sa-dizme kar ilgisiz bir kii olamaz. Yaradltan gelen etkenler arasndaki "gerek olanaklar"dan sigara tiryakisi rneimize dnersek, tiryakinin karsnda iki olanak bulunduunu grrz: O kii ya tam bir tiryaki olarak kalacaktr ya da ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 131 artk bir tek sigara bile imeyecektir. Sigara imeye devam edebilecei ama gnde yalnzca birka sigarayla yetinebilecei inanc tam bir yanlsamadr. Kadnla ilikiye giren erkek rneimizde de adamn karsnda iki gerek olaslk vardr: Ya kz gezmeye gtrmeyecektir ya da onunla bir sevgi ilikisine girecektir. Erkein dnd olaslk, kzla iki imeye karn ilikiye girmemek, erkein ve kadnn kiilik-lerindeki gler toplam dnlrse gerekddr. igal ettii lkelerin halkna kar ylesine kat ve zalimce davranmasayd, stratejik geri ekilme nerilerini kabul etmeyecek lde narsisist olmasayd vb., Hitler'in sava kazanmas hi deilse bylesine bir ykmla yitirmemesi gerek bir olasla dnebilirdi. Ama bu olaslklara dnda hibir gerek olaslk sz konusu deildi. Umduu gibi Hitler'in igal ettii lkelerin halklarna kar ykcln bylesine srdrebilmesi, ayn zamanda hi geri ekilmeyerek bo benlik duygusunu ve bykln doyurmas, bu arada btn teki kapitalist gleri kendi tutkulanyla tehdit etmesi, stelik sava kazanmas bunlann hepsi Hitler iin gerek olaslklar arasna giremezdi. Ayn ey, iinde bulunduumuz durum iin de geerlidir: Her yanda nkleer silhlarn bulunmasnn, bunun yaratt karlkl korku ve kukunun yol at gl bir sava eilimi vardr; uluslar kendi stnlklerine kr krne tapmaktadrlar; d politika, nesnellikten ve akldan yoksundur. te yandan her iki bloktaki halklann ou nkleer savan ykmndan kanmak istemektedirler; insanln geri kalan kesimiyse byk glerin teki lkelerin tmn bu lgnla srklemelerine kar bararak direnmektedirler; banl zmlere bavurulmasn salayacak, insanl mutlu bir gelecee gtrecek toplumsal ve teknolojik etkenler vardr, iki ayn

ynde gelien bu iki dizi etkenin yannda insanlarn seebilecei iki gerek olaslk bulunmaktadr Nkleer silhlanma yansna ve souk savaa son vererek ban semek; ya da imdiki politikay srdrerek sava semek. Bunlardan birisi ar bassa bile her iki olasln da geerlilii vardr. Seme zgrl henz yitirilmemitir. Ama hem silhlanma yansn, hem souk sava, hem paranoid nefret tutumunu, hem de nkleer ykmdan kanabilmeyi bir arada srdrme olasl yoktur. 132 SEVGNN VE DDETN KAYNAI 1962'de karar zgrl yitirilmi gibiydi; birka lmdelisi'nin dnda kimsenin istememesine karn, ykm gene de gereklemek zereydi. O zaman insanlk naslsa bu korkulu durumdan kurtuldu. Ardndan gelen gerginliklerin yumuamas dneminde grmeler yapld, dnler verildi. inde bulunduumuz u gnler 1964 belki de insanln yaamla ykm arasnda seme zgrln kullanabilecei son olanaktr. yi niyetten teye gemeyen, nmzdeki seeneklere ve bunlarn getirecei sonulara bir aklk kazandrmayan yzeysel anlamalarn tesine geemezsek, seme zgrlmz btnyle elimizden gidecektir. nsanlk kendini yok ederse bu, insan yreinin yaradltan kt olmasndan deil gereki seeneklerin ve bunlarn getirecei sonularn farkna varamamasndan olacaktr. zgrlk, aralarndan seme yapabileceimiz gerek olanaklarla zlemlerimizi dile getiren "gerekd" olanaklarn farknda olmaktan doar; zlemlerimiz yoluyla gerek ama (bireysel ve toplumsal adan) sevimsiz seenekler arasnda karar vermek gibi tatsz bir grevden kendimizi kurtarm oluruz. Gerekd olanaklar elbette aslnda hi de olanak saylmaz; bo dlerdir bunlar yalnzca. Ama acnas gerek udur ki oumuz gerek seeneklerle, sezgi ve zveri gerektiren bir seme yapma zorunluuyla kar karya kaldmzda deneyebileceimiz baka olaslklar bulunduunu dnmek isteriz; bylece bu gerekd olaslklarn aslnda bulunmadn, bunlarn peinden gitmenin karar, alnyazsnn karanlna gmmek olduunu grmezlikten geliriz. Varolmayan olaslklarn gerekleecei yanlsamas iinde yaayan insan kendisi iin semeyi bakalarnn yapt, kendisinin istemedii bir ykma urad zaman arr, kzar, krlr. te o zaman bakalarn sulamak, kendini savunmaya girimek ve/ya da Tann'ya dua etmek gibi yanl tutumlar edinir; oysa kiinin, sorunla yzyze gelmekten korkmas, sorunu kavrayacak lde akll olamamas yznden nce kendini sulamas gerekir. yleyse sonu olarak insann eylemlerinin, her zaman kiiliini etkileyen (ou zaman bilinalt) glerden doan eilimlerden doduunu syleyebiliriz. Bu gler belli bir younlua ulatnda ylesine etkili olabilirler ki insana belli eilimler vermekten de teye giderek onu belirlerler; bylece kiinin elinde seme zgrl diye bir ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLiK 133 ey kalmaz. Birbiriyle atan bu eilimlerin kiilik iinde olumlu bir biimde etkili olduu durumlarda seme zgrl var demektir. Ama bu zgrlk, varolan gerek olaslklarla snrldr. Bu gerek olaslklar toplam durumla belirlenir. nsann zgrl, varolan gerek olaslklar (seenekler) arasnda bir seme yapma olanandan oluur. Bu anlamda zgrlk "zorunluluun farknda olarak davranma" deil seeneklerin ve bunlarn sonularnn farknda olarak davranma diye tanmlanr. Belirlenmezcilik diye bir ey yoktur hibir zaman; bazen gerekircilik vardr, bazen de yalnzca insana zg farknda olma olgusundan doan seenekilik vardr. Baka bir deyile her olay bir nedenden doar. Ne var ki o olaydan nceki etkenler topluluunda bir sonraki olayn neden olabilecek drtler bulunabilir. Bu olas nedenler arasndan hangisinin belirleyici neden olaca insann karar annn farknda olmasna baldr. Baka deyile hi bir ey nedensiz deildir; ama her ey (szcn "kat" anlamyla) belirlenmi deildir. Burada gelitirilen gerekircilik, belirlenmezcilik ve seenekilik grleri temelde dnrn, Spinoza, Marx ve Freud'un dncelerini izler. Bunlarn ne de ou zaman "gerekirci" denmitir. Bunun iin de pek ok neden vardr; nedenlerin en bata geleni bu dnrlerin kendilerini gerekirci saymalardr. Spinoza unlar yazmtr "Kafada mutlak ya da zgr isten yoktur; kafann unu ya da bunu istemesi, bir nedenin belirledii bir nedenle belirlenmitir; bu sonuncu nedeni de baka bir neden belirler ve bu sonsuza dek byle srp gider."13 Spinoza, kendimizi kandrmamz yznden istencimizi znel bir biimde zgr sandmz gstermitir u durum, baka pek ok dnr gibi Kant'a gre de istencimizin zgr olduunun kantdr: Arzularmzn farkndayzdr ama arzularmz yaratan drtlerin farknda deilizdir. Bu yzden arzularmzn "zgr olduu"na inanrz. Freud da gerekirci bir tutum gstermi, ruhsal zgrle ve semeye inanmtr; belirlenmezcilik "olduka bilimdiidir (...) Bu gr zihinsel yaam bile

yneten bir gerekirciliin nnde silinip gitmek zorundadr." demitir. Marx da gerekircilikten yana gibidir. Marx siyasal olaylar, snfsal ayrmlarn ve snf mcadelesinin sonulan, snf 13 Spinoza, Ethic (Ahlk), II, Prop. XLVIII. 134 SEVGNN VE DDETN KAYNAI mcadelesini de varolan retim glerinin ve bu glerin gelimesinin sonulan olarak aklayan tarih yasalarm bulmutur. yle anlalyor ki her dnr de insann zgr olduunu yadsyor ve insanda, onun ardndan i gren glerin bulunduunu kabul ediyorlard; bu gler yalnzca insan yle davranmaya itmekle kalmyor ayn zamanda onun yle davranmasn belirliyordu. Bu anlamda Marx'i, zorunluluun farknda olmay en byk zgrlk sayan Hegel'ciliin izleyicisi saymak gerekir.14 Spinoza, Marx ve Freud kendilerinin gerekirci olarak nitelendirilmelerine yol aan anlatmlar kullanmakla kalmam; bundan te, izleyici ve rencileri de onlan byle yorumlamlardr. zellikle Marx ve Freud iin dorudur bu. Pek ok "Marx'ci" tarihin sanki deitirilemeyecek bir ak varm, gelecek btnyle gemi tarafndan belirlenmi, belli playlann olmas kanlmazm gibi bir dil kullanmtr. Freud'un rencilerinin ou da Freud iin ayn gr savunmulardr; onlara gre Freud'un ruhbilimi sonraki sonulan nceki nedenlerle aklayabildii iin bilimseldir. Ne var ki Spinoza, Marx ve Freud gerekirci olarak tanmlannca, bu dnrn felsefelerinin teki yan btnyle dikkatlerden kam oluyor. "Gerekirci" Spinoza neden en nemli yaptn ahlk zerine yazm olsun? Marx'in en byk amac neden toplumcu devrim, Freud'un balca amac da neden ruhsal bakmdan hasta insan nevrozundan kurtaracak bir tedavi bulmak olsun? Bu sorulann yant ok yalndr. Ad geen dnrlerin de insann ve toplumun belli bir biimde davranmaya ne lde yatkn olduunu, bazen bu yatknln belirlenmeye dek varabileceini grmlerdir. Sonra bunlar yalnzca aklamay, yorumlamay amalayan dnrler deil deitirmeyi ve dntrmeyi amalayan kiilerdi. Spinoza'ya gre insann grevi, ahlaksal amac, gerekircilii azaltmak, daha ok zgrle ulaabilmekti. nsan bunu kendinin farknda olarak, onu kr ve tutsak eden tutkulann bir insan olarak kendisini gerek karlan dorultusunda davranmaya gtren eylemlere ("etkin sonuBu noktalarn ayrntl bir incelemesi iin bkz. Erich Fromm, Beyond the Chains of Illusion (Trke evirisi: Yeni Bir Toplum Yeni Bir insan) (New York: Simon and Schuster, 1962; New York Pocket Books. 1963). ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKlLlK 135 lara") dntrerek baarabilirdi. "Tutku olan bir duygu belirgin ve ak bir biimde alglanr alglanmaz tutku olmaktan kar."15 Spinoza'ya gre zgrlk bize verilmi bir ey deil, belli snrlamalar iinde sezgi ve abayla elde edebileceimiz bir eydir. Yrekliysek ve farknda olabiliyorsak seme seenei elimizdedir. zgrl ele geirmek g bir itir; oumuzun baanszha uramas bundandr. Spinoza Ethic 'in sonunda unlan yazmtn Zihnin duygular ve kafa zgrl zerindeki etkisiyle ilgili olarak sylemek istediklerimi bylece tamamladm. Buradan bilge kiinin yalnzca duygularyla srklenen bilisiz kiiye gre ne denli gl olduu, onu nasl geride brakt aka grlyor. nk bilisiz kii kendi ruhunu gerekten eline almakszn d nedenlerin elinde, eitli ynlerde srklenmekle kalmaz; stelik sanki kendisinin, Tanrnn ve nesnelerin farknda olmadan yaar; ac ekmez duruma geldii (Spinoza'nn deyiiyle edilgen olduu) zaman da varolmaktan kar. Oysa bilge kii, byle kabul edildii srece, ruhunda hibir huzursuzluk duymaz; tersine kendisinin, Tanrnn ve nesnelerin belli bir sonsuz gereklilik duygusuyla farknda olduundan hibir zaman varolmaktan kmaz; tersine her zaman ruhunu gerekten tanr. insan bu sonuca gtrdn belirttiim yol son derece g grnse de bulunmas olanaksz bir yol deildir. Bu yolu bulmak g olsa gerektir; nk yolu bulanlar ok azdr. Kurtulu hemen urackta hazr ve hi zahmetsiz eriilebilecek bir ey olsayd, insanlarn ner-deyse tmnn ona eriememesi nasl aklanabilirdi? Ama eksiksiz olan her ey az bulunduu lde gtr de.16 Modern ruhbilimin kurucusu olan ve insan belirleyen etkenleri gren Spinoza gene de bir ahlk kitab yazyor. Spinoza'nn amac insann tutsaklktan zgrle nasl geebileceini gstermektir. Onun "ahlk" anlay zgrln ele geirilmesidir. Bu ele geirme eylemi aklla, yeterli dncelerle, farknda olma'yla gerekletirilebilir; ne var 5Ethic, V. Prop. III. a.y. Sy4.g.y.,Prop.XLII,not.

136 SEVGNN VE DDETN KAYNAI ki bu, birok insann gstermek istediinden ok daha byk bir aba gstererek gerekletirilebilir ancak. Spinoza'nm yapt bireyin "kurtulu"unu amalayan bir neriyse (burada kurtulu, farknda olma ve byk bir abayla zgrl ele geirmektir) Marx'm istedii de bireyin kurtulmasdr. Ne var ki Spinoza yalnzca bireysel akldlkla urarken Marx bu gr geniletmitir. , bireyin akldlnn iinde yaad toplumun akld-lndan geldiini, bu akldln da ekonomik ve toplumsal dzenin iinde bulunduu planszlk ve elikilerden doduunu grmtr. Marx da Spinoza gibi zgr ve bamsz insan amalam, ama bu zgrle kavuabilmek iin insann kendisini etkileyen, belirleyen glerin farknda olmas gerektiini grmtr. Farknda olmann ve abann sonucu zgrlemedir. Daha zl sylersek, ii snfnn evrensel insan zgrln salayacak tarihsel g olduuna inanan Marx insann zgrlemesi iin gerekli koullarn snf bilinci ve mcadelesi olduunu sylemitir. Spinoza gibi Marx da yle dedii iin bir gerekircidir: Gzlerinizi her eye kapar, en byk abay gstermekten kanrsanz zgrlnz yitirirsiniz. Ne var ki Marx, Spinoza gibi yalnzca yorumla yetinmez; dntrmek ister bu yzden Marx tm almalarn insann farknda olma ve abayla nasl zgr olabileceini retmeye younlatrmtr. ounlukla sanld gibi Marx hibir zaman zorunlu olarak yer alacak tarihsel olaylar nceden haber verdiini sylememitir. Her zaman bir seeneki olarak kalmtr. Kendisini yneten glerin farknda olabilirse, zgrln kazanmak iin en byk abay gsterebilirse, insan, zorunluluun zincirlerini krabilir. Bu seenekii zl bir biimde dile getiren de en byk Marx yorumcularndan biri olan Rosa Luxemburg'tur. Yzylmzda insan "toplumculukla barbarlk" arasnda bir seme yapma durumuyla kar karyadr. Bir gerekirci olan Freud da insan dntrmeyi amalyordu: Nevrozu salklla dntrmek, Id'in yerine Ego'nun egemenliini geerli klmak istiyordu. Nevroz hangi tr olursa olsun insann akla uygun bir biimde hareket etme zgrln yitirmesinden baka nedir? Spinoza'yla Marx gibi Freud da insann ne lde belirlenmi olduunu grmtr. Freud da belli akld, bu yzden de ykc davranlarda bulunma isteinin kendinin farknda olarak ve aba ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLlK 137 gstererek deitirilebileceini grmtr. Bu yzden Freud'un almas, nevrozu kendinin farknda olarak tedavi etme yntemidir ve tedavinin dayand kural udur: "hakikat seni zgr klacaktr." Ana kavramlarn ou dnrde de ortaktr: (1) nsann eylemleri daha nceki nedenlerle belirlenir; ama insan kendisini bu nedenlerin etkisinden farknda olma ve abayla kurtarabilir. (2) Kuram ve \ uygulama birbirinden ayrlamaz. "Kurtulu"a ya da zgrle ulaan bilmek iin insann bilmesi, "kuram"nn doru olmas gerekir. Ama insan eyleme giriip mcadele vermedike bilemez.17 Bu dnrn nn de en byk buluu kuram ve uygulamann, yorum ve deiikliin birbirinden ayrlamayacadr. (3) nsann bamszlk ve zgrlk savan yitirebilecei konusunda gerekirci olsalar da bu dnrler temelde seenekidirler: Hepsi de insann belirlenebilir baz olaslklar arasnda seme yapabileceini, bu seeneklerden hangisinin gerekleeceinin insana bal olduunu sylemilerdir; seenekler arasnda seme yapma, zgrln yitirmemise insana baldr. Bu yzden rnein Spinoza herkesin kurtulua erebileceine inanmamtr, Marx toplumculuun ister istemez baarya ulaacana, Freud da kendi yntemiyle her nevrozun iyiletirilebileceine inanmamtr. Gerekten de bu dnrlerin de hem kukucu hem de byk inan sahibi kiilerdir. Onlara gre zgrlk, zorunluluun farknda olarak davranmaktan te bir eydir; ktle kar iyilii seme konusunda insann elinde bulunan en byk olanak farknda olma ve aba gsterme temeline dayanarak gerek olaslklar arasnda bir seme yapma olanayd. Onlarn tutumlar ne gerekircilikti ne de belirlenmezcilikti; gereki, eletirel insancla dayanan bir tutumdu.18 17 rnein Freud hastann tedavi iin para deyerek ekonomik bir zveride bulunmas, iyilemek iin de akld dlerine kaplp onlar gerekletirmekten vazgemenin yaratt gerginlie katlanmas gerektiine inanyordu. Burada anlatlan seenekilik gr temelde tbraniler'in Kutsal Kitap'mdaki grt. Tanr, insann tarihine onun yreini deitirerek karmyordu. 'Habercilerini, peygamberlerini katl bir grevle insanlara gnderiyordu: Bu katl grev insanlara belli amalan benimsetmek, onlara seeneklerinin sonularn gstermek, yanl kararlara kar kmay retmekti. Semeyi yapmak

insanlara kalmt; kimse, Tann bile "kurtaramazd" onlar. Bu ilkenin en ak biimde ortaya kt yer, braniler bir kral istediklerinde Tann'nn Samuel'e verdii yanttr: "imdi bu yzden onlarn sesine kulak ver. Nasl oluyor da byle ciddi olarak kar kabiliyor, kendilerini ynetecek tanrnn davranlarn gsterebiliyorsun onlara?" Samuel'in kendilerine Dou despotluunu abarta138 SEVGNN VE DDETN KAYNAI Budizm'de de temel tutum budur. Buda, insan aclarnn nedenini bulmutur agzllk. Buda insann karsna agzlln, aclarn srdrmek, yeniden dou zincirine bal kalmak yerine agzllkten vazgemek bylece aclara ve yeniden domaya son vermek seeneiyle kar, tnsan bu iki gerek olaslktan ancak birini seebilir; nnde baka bir olaslk yoktur. insann yreini, iyilie ve ktle yatknln inceledik. Bu kitabn ilk blmnde ortaya attmz sorular konusunda daha salam bir sonuca ulaabildik mi acaba? Belki. Gene de aratrmamzn sonularn ylece zetlemek yararl olacaktr: 1. Ktlk insana zg bir olgudur, insanlk ncesi duruma dnme, insana zg olan nitelikleri (akl, sevgiyi, zgrl) yok etme abasdr. Ama ktlk yalnz insana zg deil ayn zamanda trajik bir eydir de. insan gerileyerek en ilkel yaama, en ilkel deney biimlerine dnse bile insan olmaktan kurtulamaz; bu yzden bir zm olarak ktlkte doyum bulamaz. Hayvan kt olamaz; temelde, yaamn srdrmesini salayan yaradltan getirdii drtlerine gre davranr. Ktlk insanlk alannn dna kayarak insanca olmayan alana tama abasdr; ama gene de son derece insanca bir eydir, nk insan "Tann" olamayaca gibi hayvan da olamaz. Ktlk, insann insanlk yknden kurtulma yolunda giritii trajik abada kendisini yitirmesi-dir. Ktlk yapma yetisi byktr, nk insanda ktln her trn dnmeyi salayacak, bylece bunlar ileyip gerekletirecek, hasta imgelerini doyurabilecek bir imgelem gc vardr.19 Burada anlatlan iyilik ve ktlk fikri temelde Spinoza'nn aklad iyilik ve ktlkle akr: "yleyse bundan sonra 'iyi' dediimde rnek aldmz insan yaradl trne (Spinoza'nn terimiyle insan yaradl rneine) en ok yaklaan yol olduunu kesinlikle bildiimiz eyleri, rak anlatmasndan sonra tbraniler bir kral istemekte direnince Tann unlar syler: "Onlarn seslerine kulan a ve onlara bir kral ver." (I Sam. 8:9,22). Ayn seenekilik ruhu u cmlede de ortaya kar: "Bugn sizin nnze kutsamayla laneti, yaamla lm koyuyorum. Ve siz yaam seiyorsunuz." nsan seebilir. Tann onu kurtaramaz; Tann'mn yapabilecei tek ey insann karsna temel seenekleri, yaam ve lm karmak ve insan yaam semesi iin yreklendirmektir. yilik ve ktlk drtleri iin Jezer szcnn kullanlmas ilgintir, bu szck kutsal kitap tbranicesi'nde "imgelenenler" anlamna gelir. ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK 139 'kt' dediimde de bu tre yaklamamz engelleyici olduunu kesinlikle bildiimiz eyleri kastedeceim."20 Mantksal olarak Spinoza'ya gre "bir at, insan biimine sokulduunda tpk bir bcek biimine sokulduu zamanki kadar ykma uram olacaktr."21 iyilik, yarlmz zmze gittike daha ok yaklaacak biimde deitirmek demektir; ktlk de varlkla z arasnda gittike byyen bir yabanclama yaratmaktr. 2. Ktlk dereceleri ayn zamanda gerileme derecelerini gsterir. En byk ktlkler, yaama en ok kar olan eilimlerdin lm sevgisi, ana rahmine, topraa, canl olmayan eylere dnmek iin giriilen kandalar aras cinsel iliki bayla birlikte yaama abas; narsisist bir biimde insann kendisini kurban etmesi; bu durumda insan yaama dman olacak ve kendi benliinin hapishanesinden kurtulamayacaktr. Byle yaamak, "cehennem"de yaamaktr. 3. Daha kk gerileme derecelerine gre daha kk ktlkler vardr: Sevgi yoksunluu, akl yoksunluu, ilgi yoksunluu, gzpeklik yoksunluu gibi. 4. insan gerilemeye de ilerlemeye de yatkndr; bu da insann hem iyilie hem ktle yatkn olduunu sylemenin baka bir yoludur. Her iki yatknlk belli bir denge oluturuyorsa insan semekte zgrdr ama farknda olma yetisinden ve abasndan yararlanmas kouluyla, insan, iinde bulunduu durumlarn belirledii seenekler arasnda seme yapmakta zgrdr. Ne var ki yrei yatknlklar arasndaki dengeyi sarsacak lde katlamsa semekte zgr deildir artk. zgrln yitirilmesine yol aan olaylar zincirinde sonuncu olay, insann artk zgr olarak seemeyecei bir karardr; ilk karan verirken insan, kararnn nemini kavramsa iyilie gidecek yolu semekte zgr olabilir.

5. insan semekte zgr olduu lde kendi eylemlerinden sorumludur. Ama sorumluluk ahlaksal bir varsaymdan baka bir ey deildir, ou zaman da yetkililerin insan cezalandrma isteklerini akla uydurmak iin bavurduklar bireydir. Ktlk insanca birey, gerile20 Ethic, IV. nsz. 2lA.g.y. 140 SEVGNN VE DDETN KAYNAI me ve insanlmz yitirme yetisi olduundan her birimizin iinde vardr. Bunun ne lde farknda olursak, bakalarn yarglamaya hakkmz olmadn o lde anlarz. 6. nsann yrei katlaabilir, insanlktan kabilir, ama hibir zaman insanlkd olamaz. Her zaman insan yrei olarak kalr. Hepimiz, insan olarak domakla belirlenmiizdir; bu yzden de sonu gelmeyen semeler yapmak greviyle ykmlyzdr. Amalarla birlikte aralar da sememiz gerekir. Kimsenin bizi kurtaracana gven-memeliyiz; ama yanl semelerin kurtulmamz engelleyeceinin farknda olmalyz. Gerekten de iyilii seebilmek iin farknda olmamz gerekir ama baka bir insann acsna, baka bir insann dosta bakna, bir kuun tne, otlarn yeilliine kar duyarllmz yitirmisek, farknda olmann da yaran olamaz, insan yaama kar ilgisini yitir-mise iyilii seebileceini ummamaldr artk. O zaman yrei ylesine katlaacaktr ki "yaam"m kendisi sona erecektir. Tm insan rk, ya da insanlann en glleri bu duruma gelirse, insanln yaam en byk umutlarla dolu olduu bir anda yok olup gidecektir. DZN Abraham, K., 62. Adler, Alfred, 55. Aquinas, Thomas, 118. Aristoteles, 107. Astray, Millan, 30-35. Berkowitz, Leonard, 18n. Buda, 80, 109, 138. Buss, Arnold H., 18n. Camus, Albert, 25, 59n. Cervantes, Miguel de, 31. Cohen, Hermann, 81. Connolly, Cyril, 3In. Copernicus, Nicholas, 76. Darwin, Charles, 76. Djilas, Milovan, 27n. Dollard,J.,20n. Doob, L. W., 20n. Eichmann, Adolf, 35. Erasmus, Rotterdamli, 74. Farrar, Austin, 117n. Fenichel, O., 42. Ferenczi, Sandor, 90. Ficino, Marsilio, 73. Flaubert, Gustave, 27-28. Freud, Sigmund, 10-11, 32, 36, 38-47, 55-9, 64, 76, 79, '82, 86, 87, 90, 91, 96, 98, 103, 116,117,133,134,137. Glatzer,N. N., 119n. Goethe, J. W., 75. Heer, Friedrich, 74n. Hegel, 130. Heidegger, Martin, lOn, lln. Herder, J. G. von, 75. Hirchfeld, Magnus, 32n. Hitler, Adolf, lln, 16,19n, 32,35, 58,68,69,71,75,99,100-2, 111,128,129,131. Hobbes, Thomas, 13. Homey, Karen, 55. 142 DlZlN Hughes, Richard, 100, 10in. Hume, David, 115n. Husserl, Edmund, 11. Ibsen, Henrik, 34. khnaton, 109. sa, 28,73,74. Jaffe, Aniela, 36n. James, William, 114,115n, 118. Jung,C.G.,36,37,55,57,91n. Kant, Immanuel, 75, 118, 121, 133. Kennedy, JohnF., 10. Klein, Melanie, 88. Krafft-Ebing, Richard von, 32n. Lao-Tse 109. Leibniz, G. W. von., 75, 115,117 Luther, Martin, 15, 74. Luxemburg, Rosa, 136. Marinetti,F.T.,51,53-4. Martino, R. de, 113n.

Marx, Karl, 15, 75, 106n, 107, 116, 117, 133, 134, 136, 137. Meier, Isaac, Ger'li, 119. MilLJ. S., 115n. Miller, N. E., 20n. More, Thomas, 743. Mowrer, O. H., 20n. Musa, 109. Napoleon, 36,77. Neron, 69. Nicholas, Cusa'h, 73,74. Nietzsche, F. W., 107. , Parisi Cataldo, 74. Pelagius, 15. Pico, Mirandola'h, Giovanni, 74 Platon, 118, 121. Portillo,L. 3 In. Postel Guillaume, 74. Roosevelt, Franklin D., 99. Rousseau, J. J., 75. Sartre, J. P., 11,116. Schweitzer, Albert, 39n. Scott, J. P., 18n. Sears, R. R., 20n. Sechehaye, M. A., 95n. Sezar, 59. Shaw,G. B., 115. Siculo (Cataldo Parisi), 74. Sokrates, 121. Spinoza, Baruch (ya da Benedict), 38, 40, 75, 115, 117, 121, 133-39. DZN Stal Josef, 1 In, 12, 16, 58, 69, TJnamuno, Miguel de, 30, 32. ,74,75,111,128. Stirner, Max, 116. Sullivan, H. S., 88. Suzuki, D. T., 113n. Whitman, Walt, 53-4. Thomas, H., 3 In. Trujillo, Rafael, 58. Zerdt, 109. 143 Weber, Max, 94n. Weil, Simone, 33. PA YEL YAYINEV Caalolu Yokuu Evren Han Kat 3, No: 51 34440 Caalolu - stanbul Tel: 528 44 09-511 82 33 Fax: 528 44 09 ERICH FROMM Yaam yaratmak, gsz insanda bulunmayan birtakm nitelikleri gerektirir. Yaam yoketmekse yalnzca bir tek nitelii -iddete bavurmay- gerektirir. Gsz insan, tabancas, ba ya da kuvvetli bir bilei olduu srece bakalarnn ya da kendisinin iindeki yaam yokederek onu aabilir. Bylece, kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dn-leyici iddet, gszlkten doan ve gszl dnle-yen bir iddet trdr. Yaratamayan bir insan, yok etmek ister, yaratrken, yok ederken salt bir yaratk olma rolnn tesine geer. Caligula'ya unlar syletirken Camus, bu fikri zl olarak dile getirmitir: "Yayorum, ldryorum, yok etmenin insan kendinden geiren gcn yayorum; bununla karlatrldnda yaratmann gc ocuk oyuncandan baka birey deildir," Bu,sak.atla-rn, yaamn kendilerinden insanca glerini olumlu bir biimde ortaya dkme yetisini esirgedii kimselerin kulland iddettir.