YILDIZ TEKNK NVERSTES KMYA-METALURJ FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM

DENZ DALGALARINDAN ENERJ KAZANIMI VE RNEK BR JENERATR TASARIMI

METALURJ VE MALZEMEDE TASARIM UYGULAMA

zge Ararat Oktay Erbek Aykut Yapal Ali Kayaturan Eren Tre Gkhan Ala Rdvan Kmr Hasan Arif Ulus Cafer Tufan akr

Proje Danman: Do.Dr. Ergn KELEOLU

STANBUL, 2012

YILDIZ TEKNK NVERSTES KMYA-METALURJ FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM

DENZ DALGALARINDAN ENERJ KAZANIMI VE RNEK BR JENERATR TASARIMI

METALURJ VE MALZEMEDE TASARIM UYGULAMA

zge Ararat Oktay Erbek Aykut Yapal Ali Kayaturan Eren Tre Gkhan Ala Rdvan Kmr Hasan Arif Ulus Cafer Tufan akr

07055017 07055006 08055010 07054046 05055028 05055015 08054076 06055701 05055060

Proje Danman: Do.Dr. Ergn KELEOLU

STANBUL, 2012

ii

NSZ Metalurji ve malzemede tasarm uygulama projesi kapsamnda yaptmz tm almalarda desteini, bilgi ve tecrbelerini bizden esirgemeyen hocamz Do. Dr. Ergn KELEOLUna, almalarmzda bizlere yol gsteren Prof. Dr. Cemalettin YAMANa ve Prof. Dr. Nurhan CANSEVERe teekkr ederiz.

zge Ararat Oktay Erbek Aykut Yapal Ali Kayaturan Eren Tre Gkhan Ala Rdvan Kmr Hasan Arif Ulus Cafer Tufan akr

Ocak 2012

iii

NDEKLER 1 GR ........................................................................................................................ 1 1.1 1.2 1.3 Enerji .................................................................................................................. 1 Enerji Kaynaklar ve nemi............................................................................... 1 Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve nemi ........................................................ 3 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas ................................. 8

1.3.1 2

DENZ DALGASI OLUUMU VE KARAKTERSTKLER.............................. 17 2.1 2.2 Deniz Dalgalarnn Tad Enerjinin Hesaplanmas ...................................... 17 Deniz Dalgas Mekanizmalar ve Dalga Jeneratrleri ..................................... 21 Ky eridi Uygulamalar .......................................................................... 21 Kyya Yakn Uygulamalar ....................................................................... 23 Kydan Uzak Uygulamalar ...................................................................... 24

2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 3

Trkiyedeki Deniz Dalgas Kaynaklar ............................................................ 28

WAVE DRAGON DALGA JENERATR MODEL ......................................... 35 3.1 3.2 3.3 3.4 Wave Dragon Dalga Jeneratr Seim Sebepleri ............................................ 35 Wave Dragona Giri ......................................................................................... 36 Tarihsel Geliimi .............................................................................................. 38 Yaps ve alma Prensibi .............................................................................. 40

RNEK ALIMA ................................................................................................ 45 4.1 4.2 4.3 Yer Etd ......................................................................................................... 45 Boyutsal Tasarm ve Enerji Beklentileri .......................................................... 45 Malzeme Beklentileri ve Seimi ...................................................................... 52 Wave dragon ksmlar ve malzeme beklentileri ...................................... 52 Malzeme seimi ........................................................................................ 53 Trbin Seimi ........................................................................................... 59

4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.4 4.5 4.6 5

Korozyona Kar Dayanm Tedbirleri .............................................................. 82 Malzeme Maliyeti Hesaplar ............................................................................ 89 retilen Enerjiye Karlk Gelen Edeer rnekler......................................... 91

SONU.................................................................................................................... 92

iv

EKL LSTES ekil 1-2003 Dnya Birincil Enerji Kaynag Arz[5] ....................................................... 3 ekil 2-Derin sulardaki yzey dalgasnn ematik grnm[15].................................. 17 ekil 3-Yzey dalgalarndan enerji tretilmesi [16] ....................................................... 19 ekil 4-OWC tipi dalga jeneratr [20] .......................................................................... 22 ekil 5-TAPCHAN model dalga jeneratr [20] ........................................................... 23 ekil 6-Pendu model dalga jeneratr [20] .................................................................... 23 ekil 7-WOSP model dalga jeneratr [20] ................................................................... 24 ekil 8-McCabe dalga pompas alma prensibi [20] ................................................... 25 ekil 9-Wec alma prensibi [20] .................................................................................. 26 ekil 10-Wave Dragon model dalga jeneratr [19] ...................................................... 26 ekil 11-Pelamis model dalga jeneratr grafik izimi [20] ......................................... 27 ekil 12-Archimeds dalga salnm sistemi alma prensibi [20] ................................... 28 ekil 13-Yllk dalga gl[21] ........................................................................................ 29 ekil 14-Belirgin dalga ykseklii-ortalama dalga dnemi serpimesi izimi[22] ........ 30 ekil 15-Mevsimsel dalga glleri[22]............................................................................. 31 ekil 16-Marmara denizi iin aylk ortalama dalga ykseklikleri[23] ........................... 32 ekil 17-Trkiye Dalga Potenasiyeli haritas[24] ........................................................... 33 ekil 18-Asgari dalga enerji seviyeleri[25] .................................................................... 33 ekil 19-Azami dalga enerji seviyeleri[25] .................................................................... 34 ekil 20 Sol: Wave Dragonun ana bileeni Sa: Wave dragonun temel prensibi (1) dalgalar rampa tepesini ayorlar (2) su deniz seviyesi zerinde depolanyor ve (3) su hidro trbinler aracl ile boaltlyor [26] ................................................................... 36 ekil 21-Nissum Bredningde ki test alannda Wave Dragon dalga jeneratr prototipi[29] .................................................................................................................... 37 ekil 22-Dnya apnda ortalama dalga enerjisi dalm kW/m[27] ............................ 38 ekil 23-Sol: Mart 2003 de denize indirilen prototip WD. Ak hava blmleri dalga ak kontrol iin kullanlr. Sa: Ar dalga koullarnda prototipin grnm.......... 41 ekil 24-Silindir aralkl ak/kapal trbin (solda) ve sifon tipi ak/kapal trbin (sada) [26] ..................................................................................................................... 42 ekil 25-Arlk tasarm grafii ( 14990 ton) ................................................................. 47 ekil 26-Genilik tasarm grafii (214 m) ...................................................................... 48 ekil 27-Toplam uzunluk tasarm grafii (125m) .......................................................... 48 ekil 28-Dalga yanstc (reflektr) uzunluu tasarm grafii (104m) ........................... 49 ekil 29- Ykseklik tasarm grafii (13m) ..................................................................... 49 ekil 30-Hazne hacmi tasarm grafii ( 333 m) ............................................................ 50 ekil 31- Trbin says tasarm grafii (14 adet) ............................................................ 50 ekil 32- Jeneratr anma gc beklenen (140kw) .......................................................... 51 ekil 33- Beklenen Yllk enerji retim kapasitesi (7,6 GWh/yl ) ................................ 51 ekil 34-Sisteme etki eden kuvvetler[26] ....................................................................... 53 ekil 35-Wave Dragonun ematik grnm [40] ........................................................ 61

ekil 36-Elde Edilen Ortalama Gce kar hs=4mde minimum havuz seviyesi lmin[40] ........................................................................................................................................ 63 ekil 37-Havuz seviyesini aan dalgalarn zaman tanm alan, tama ve trbindeki ak oran[40].......................................................................................................................... 64 ekil 38-Voith ve Ossbergerden sonra ortak trbin tiplerinin d seviyesi[40] ......... 65 ekil 39-ift ayarl Kaplan ampul tipi trbin (Voith Hydro) [40] ................................. 66 ekil 40-Verim ve tasarm dsndeki ak[40] ........................................................... 67 ekil 41-Verim ve optimum ak hzndaki d[40] ..................................................... 67 ekil 42-Trbin verimi ve tekli ve oklu trbin ayar iin ak hz[40] ........................ 69 ekil 43-16 kk trbin ile tek bir byk trbinin kurulumu[40] ................................ 70 ekil 44-ark ap, hz ve bunlara bal fiyat ve trbin boyu[40] ................................. 71 ekil 45-Reynolds says, trbin verimi ve trbin says[40].......................................... 71 ekil 46-Trbin verimi, ak hz ve sabit ve deiken hzl tahrik dleri[40] ............ 72 ekil 47-Kontrol ilevi QTu(l) [40] ................................................................................. 73 ekil 48-G iletimi ile deiken ve sabit hzl trbinlerde zaman[40] ......................... 73 ekil 49-Ama/kapamal trbinin silindir kapa[40] .................................................... 74 ekil 50-Sifon tipi ama/kapamal trbin[40] ................................................................ 75 ekil 51-Trbin ematik Gsterimi[44] ......................................................................... 78 ekil 52-Deniz suyunda elikte meydana gelen korozyon derinlii [46] ....................... 83 ekil 53-Deniz suyunda ak hznn korozyon hzna gre deiimi [47] ..................... 84 ekil 54-D Akm Kaynakl Katodik Koruma [48] ....................................................... 85 ekil 55: Galvanik Anotlu Katodik Koruma [48] ........................................................... 86

vi

TABLO LSTES Tablo 1-Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas[3]........................................................... 2 Tablo 2-2020 Ylnda Tahmini Yenilenebilir Enerji Kaynaklar[6] ................................. 7 Tablo 3-Yenilenebilir Enerji Kaynaklar[8] ..................................................................... 8 Tablo 4-Hidroelektrik enerjinin avantaj ve dezavantajlar[8]........................................... 9 Tablo 5-Jeotermal Enerjinin Avantaj ve Dezavantajlar[8] ............................................ 10 Tablo 6-Trkyedeki blgelerin gnelenme sreleri[8] ................................................. 11 Tablo 7-Gne Enerjisinin avantaj ve dezavantajlar[8]................................................. 12 Tablo 8-Rzgar enerjisinin avantaj ve dezavantajlar ..................................................... 13 Tablo 9 eitli Dalga Trbinleri [19] ............................................................................. 21 Tablo 10-Blgelere gre dalga g seviyeleri[25] ......................................................... 34 Tablo 11-Wave Dragon dalga jeneratrnn tarihsel geliim sreci[26] ....................... 39 Tablo 12-Wdnin prototip ltleri ve deiik dalga iklimleri iin deiik WD ltlendirmeleri[26] ...................................................................................................... 43 Tablo 13-Tesisin kurulaca yerin tad ortalama dalga enerjisine gre yaplan teorik tasarm verileri ................................................................................................................ 46 Tablo 14-Gemi inasnda kullanlan eliklerin mekanik zellikleri[33-34-35].............. 54 Tablo 15-Gemi inasnda kullanlan eliklerin kimyasal bileimi (%)[35] .................... 55 Tablo 16-Portland imento CEM I 52.5 N serisinin fiziksel zellikleri[39] ................. 57 Tablo 17-Portland imento CEM I 52.5 N serisinin kimyasal zellikleri[39] ............... 57 Tablo 18- Wave Dragon bileenleri iin kullanlacak malzemeler ................................. 58 Tablo 19-Farkl deniz koullarndaki trbin dleri[40]............................................... 62 Tablo 20- Tek ayarl, ift ayarl ve dzenlemesiz trbinlerin karlatrmas[40].......... 68 Tablo 21.-Trbin Paralar iin Kullanlan Malzemeler[44] .......................................... 80 Tablo 22-Deniz suyunun ierik ve kompozisyonu a-) Doal deniz suyundaki inorganik trlerin tipik ierii b-) ASTM D 1141 normuna gre yapay deniz suyu kompoziyonu[45] ............................................................................................................ 82

vii

ZET Enerji tketimi, ekonomik ve sosyal kalknmann en nemli gstergelerinden birisidir. Nfus art , sanayileme, teknolojinin yaygnlamas ve refah seviyesinin ykselmesi ile doru orantl olarak enerji tketiminde de art gzlenmektedir. Trkiye gibi gelimekte olan lkeler, gelimi lkeler dzeyine ulaabilmek iin daha fazla retim yapmak zorundadrlar Bu durum daha fazla enerji ihtiyacn da beraberinde getirmektedir. Fakat daha fazla enerji tketebilmek gelimilik asndan tek lt deildir. Bunun yannda, enerjinin stratejik kaynaklar kullanlarak retilmesi verimli kullanlmas da n plana kmtr. Bu almada gelimekte olan lkelerin ihtiya duyduklar byk miktarlardaki enerjiyi kendi z kaynaklarndan salamasnn nemi vurgulanmaya allarak yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn lkemiz enerji politikasn belirlemede tad nem zerinde durulmutur. Kullanlmakta olan konvensiyonel enerji kaynaklarnn toplumsal maliyet ve evresel etkilerine deinilip yenilenebilir enerji kaynaklar da eitli ynleriyle deerlendirmeye alnmtr. . Bu erevede hazrlanan tasarm almasnda lkemiz koullarna en uygun den yenilenebilir kaynaklardan arasndan dalgadan enerji retimi seilerek detayl bir ekilde incelenmi, lkemizde uygulanmas iin gerekli olan uygun art ve koullar teorik olarak belirlenerek optimum koullarda dalga jeneratr kurulum ve kullanmn iin yaplm olan n deerlendirmeler anlatlmtr.

viii

ABSTRACT Consumption of eletricity, is one of the vital indicators of economic and social progress. Raising of population, industrialization and technology coused raise in direct proportion to consumption of electricity. Developing countries like Turkey which countries are trying to reach conditions of developed countries need more production, so that countries need more energy. However, producing more energy is not an only criteria of development, besides, producing enegry from strategic and also renewable resources came into prominence. This Project not only emphasised how important to produce energy from their own resources for developing countries but also determined politics how to use renewable sources properly. Costs and environmental effects of conventional energy sources mentioned while renewable energy sources praised.

In this context, prepared design Project chosed as production engergy from wave power which is one of the best types of renewable enegry sources and studied proper requirements and provisions in detail. Eventually, theoretically examined the optimal conditions for the setup and usage of wave generator.

1 1.1

GR Enerji

Hareketin olumas ve bir iin yaplabilmesi enerjinin varlna baldr. lkel alardan itibaren, insanlar, i yapabilmek, doaya egemen olmak ana amac ile ; suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dnmnden ve rzgar enerjisinden yararlanmak amacyla kurulan deirmenler, ulam ve tarm aralar ile enerji kullanm gerekletirmilerdir. Bilinmeyenlerin ortaya karlmas ile bilmek renmek arzusunun iddetlenmesi, insanlarn farkl istek ve ihtiyalarn olumas, deiim ve geliimi zorunlu klarak yeni teknolojiler ve buna bal yeni enerjiler ve enerji kaynaklarn ortaya karmtr.[1-3]

1.2

Enerji Kaynaklar ve nemi

Tarih boyunca enerji kaynaklar, siyasal ve stratejik adan bir ok dengeyi deitirmi ve gnmzde de ou trajedilerin esas nedeni olmulardr. Olumlu veya olumsuz kullanlmasna gre iyi veya kt sonular alnmasna neden olan enerji , her trl gcn olumasnda temel kaynak tekil eder. Enerjinin gnmz toplumlarnda nemli bir yere sahip oluu, ekonomik gelimiliin ve sosyal refahn nc gstergelerinden biri olarak kabul grmektedir. Tarih boyunca birok uygarln, toprak kazanmak kadar enerji kaynaklarna sahip olmak iin verdikleri mcadelenin znde de yine ayn gerek yer almaktadr. Dnya zerinde yer alan bir ok enerji kayna her gn insanlara deiik biimlerde hizmet etmektedir. Genel olarak stma, soutma, tama veya elektrik enerjisi retme amal olarak (konutta, sanayide vb.) kullanlan bu kaynaklarla ilgili yaplan aratrmalarda ortak bir snflandrma biimi bulunmamaktadr. Bu nedenle enerji kaynaklarnn basit bir snflandrmasn, kaynaklar arasndaki yapsal farkllklar gz nnde bulundurarak Tablo1 biiminde yapmak mmkndr.

Tablo 1-Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas[3] 1)Birincil Enerji Kaynaklar 1.1)Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar 1.1.1) Fosil Kaynaklar (Petrol, Doal gaz, Kmr) 1.1.2) Nkleer Enerji 1.2) Yenilenebilir Enerji Kaynaklar 1.2.1) Geleneksel Kaynaklar (Hidroelektrik, Klasik Biyoktle) 1.2.2) Yeni Kaynaklar (Gne, Rzgar, Jeotermal, Gelgit, Dalga, ada Biyoktle) 2)kincil EnerjiKaynaklar 2.1) Elektrik Enerjisi 2.2) Hidrojen Enerjisi

Birincil enerji kayna olarak ilk anda, kmr, doal gaz ve petrol gibi fosil kkenli yaktlar gndeme gelmektedir. Henz bu yaktlarla yaracak kapasitede alternatif enerji kaynaklar verimli bir ekilde kullanlamamaktadr. Bu sebeple fosil yaktlar dnyada kullanlan toplam yaktlarn yaklak olarak % 90 orannda ki byk ksmn olutururlar. Dnya Enerji konseyi , 2003 Dnya birincil enerji kayna arz verilerine gre 2003 yl dnyadaki toplam birincil enerji kayna arz 10 579 Milyon Ton Es deer Petrol (MTEP) dr. Bunun %13,3 (1 404 MTEP) yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanmtr. Toplam birincil enerji kayna arz iinde dier kaynaklarn paylar ise; petrol % 34,4, kmr % 24,4, doal gaz % 21,2 ve nkleer enerji % 6,5 dir.[5]

ekil 1-2003 Dnya Birincil Enerji Kayna Arz[5] Fakat , maliyet fazlal , gelecek zamanda tkenebilirlii ve sebep olduklar evre kirlilikleri de gz nnde bulundurulduunda alternatif enerji kaynaklarna ynelim kanlmaz olacaktr. ste bu balamda, alternatif enerji kaynaklar olarak yenilenebilir enerji kaynaklar nem kazanmaktadr.

1.3

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ve nemi

Yenilenebilir enerji terimini de, doal ortamda srekli ve tekrarl biimde ortaya kan akmlardan elde edilen veya kullanldka ayn oranda beslenen enerji olarak tanmlamak mmkndr. zerinde ortak bir terimler dizgesinin (terminolojinin) olumad, aslnda yeryznde hep var olan, ancak nimetlerinden yeterince yararlanlmayan enerji kaynaklarn yenilenebilir olarak ifade etmek iin, birtakm elerin mevcut olmas gerekmektedir. Bu elere gre; * Kaynak, doal ortamda srdrlebilir veya tekrarlanabilir olmal, * Kaynakta, birim zamanda retilen enerji, birim zamanda kaynaktan cekilen enerjiye eit olmal,

* Enerjinin kayna; Gne, Dnyann dn ve yer ekimi olmaldr. Bu acdan, yenilenebilir enerji kaynaklarnn byk bir ounluu enerjisini dorudan veya dolayl olarak Gneten almakta, dolaysyla bu kaynaklar srekli olarak yenilendiinden tkenmemektedir.[4-11-12] Bu aklamalarn ardndan, yenilenebilir enerji kaynaklarnn uluslararas kurulularn almalarnda ve resmi belgelerde ne ekilde yer aldn belirtmek, kaynaklar ve lkeler arasnda salkl bir karlatrmann yaplabilmesi asndan yararl olacaktr. AB: Birliin, Eyll 2001de hazrlad 2001/77/EC sayl Ynergenin 2. maddesinde; Yenilenebilir enerji kaynaklar, yenilenebilir ve fosil olmayan (rzgar, gne, jeotermal, dalga, gelgit, hidroelektrik, biyoktle, biyogaz, pis su artma tesisleri gaz ve biyogaz) enerji kaynaklardr ifadesi yer almaktadr. IEA: Ajans, yenilenebilir enerjiyi; Srekli olarak yenilenen doal srelerden elde edilen enerji olarak tanmlamaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda ise, yaygn olarak kullanlan hidroelektrik, gne ve rzgar enerjilerinin yan sra, biyoktle ve jeotermal enerjiyi de belirtmektedir. BM: Kresel iklim deiikliine ynelik etkili almalaryla bilinen rgt, yenilenebilir enerji kaynaklarn; rzgar, gne, jeotermal, hidroelektrik, biyoktle, dalga ve gelgit enerjileri olarak ifade etmektedir. Trkiye: Trkiyede, yenilenebilir enerjiye ynelik resmi bir ifadenin, 2005 ylnda kartlan 5346 Sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun da yer ald grlmektedir. Buna gre yenilenebilir enerji kaynaklar ; hidrolik, rzgar, gne, jeotermal, biyoktle, biyogaz, dalga, aknt ve gelgit gibi fosil olmayan enerji kaynaklardr. Bunun yan sra, kanal veya nehir tipi santraller ile rezervuar alan 15 kilometrekarenin (km2) altnda olan hidroelektrik tesisler de, yenilenebilir enerji kaynaklar arasna dahil edilmitir. Hzla artan nfusun ve gelien sanayinin enerji gereksinimleri kstl kaynaklarla karlanamamakta, enerji retimi ve tketimi arasndaki ak giderek artmaktadr.

Kresel enerji tketiminin, 2035 ylna gelindiinde 1998 ylnda tketilen enerji miktarnn iki kat, 2055 ylnda ise kat olaca tahmin edilmektedir. te yandan, petrol, doalgaz, kmr ve nkleer enerji gibi "yenilenemeyen", geleneksel enerji kaynaklar evreyi ve insan saln giderek daha fazla tehdit eder hale gelmitir. Geleneksel enerji kaynaklarnn, bata ulatrma olmak zere, konut ve sanayi sektrnde yaygn olarak kullanlmas, sorunu daha da karmak bir hale getirmektedir. Dnya Enerji Konseyi 2010 raporuna gre, ulatrma sektrndeki enerji tketiminin %95'i petrolden karlanmaktadr. Bu orann gelecek be yl iinde, gelimi lkelerde ylda % 1.5 gelimekte olan lkelerde ise %3.6 dzeyinde artmas beklenmektedir, bu durum bize geleneksel enerji kaynaklarna olan bamlln giderek artacan gstermektedir. Fosil yaktlarn yanmas sonucu ortaya kan karbondioksit (CO2) miktar ormanlarn azalmasyla giderek artmakta, bu nedenle atmosferdeki dier gazlarla birlikte gne nlarnn yansmasn engellemektedir. Bu suretle, "sera etkisi" olumakta ve iklim deiikliklerine neden olmaktadr. Kresel snmann bu ekilde artmaya devam etmesi durumunda, 2040 ylna kadar, deniz seviyesinin bir metreye kadar ykselecei, bu durumda dnyann en byk kentlerinin sular altnda kalaca yolunda grler ileri srlmektedir. Fosil yaktlarn yanmas sonucu ortaya kan gazlardan biri olan karbon monoksit (CO) vcuttaki oksijen orann azaltarak lmlere yol aarken, kkrt dioksit (S02) kansere sebep olmaktadr. Doalgazn yanmasyla ortaya kan kokusuz ve gzle grlemeyen azot oksit (NO) ise atmosferde dier gazlarla etkileime girerek vcudun baklk sistemini kertmektedir. Atmosferin kirlenmesinin nlenmesine ynelik tedbirler, 1970'li yllarda sanayilemi birok lke tarafndan alnmaya balanm olmakla birlikte, kirleticilerin hava olaylaryla birlikte tanmasnn ve snr tesi etkiler yaratmasnn engellenmesi mmkn olamamtr. Uzun mesafelere tanan kirleticiler, insan salna zarar vermi, toprakta ve su kaynaklarnda asit orannn artmasna neden olarak baz canl trlerinin yok olmasna sebep olmu, ayrca metal yzeyleri, binalar olumsuz ynde etkilemitir.

Dier taraftan, kinci Dnya Sava sonrasnda barl amalarla kullanlmaya balanan nkleer enerjiye duyulan gven, bugn dnyadaki elektrik enerjisinin % 17sini retse de, "ernobil Nkleer Kazas" sonucu azalmaya balamtr. Gnmzde 1000'i akn ticari, askeri ve aratrma amal nkleer reaktr iletilmekte, ancak yeni tesisler almas youn tartmalara neden olmaktadr. Tm bu bilgiler erevesinde, fosil yaktlarn tketiminin azaltlarak ; hidrolik, gne, rzgar, jeotermal ve dalga enerjisi gibi temiz , yerli ve yenilenebilir kaynaklara ynelecek enerji politikalar oluturulmas kanlmaz olacaktr.[3-4-6]

Tablo 2-2020 Ylnda Tahmini Yenilenebilir Enerji Kaynaklar[6]

2020 YILINDA YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI TAHMN 2020 Ylnda Minimum 2020 Maksimum MTEP Toplamn % si MTEP Toplamn % si Modern Bioktle Gne Rzgar Jeotermal Kk Hidrolik Deniz Enerjileri TOPLAM Genel Enerji Talebinin % si 243 109 85 40 48 14 539 45 20 15 7 9 4 100 3-4 561 355 215 91 69 54 1345 42 26 16 7 5 4 100 8 12 Ylnda

Yukarda ksaca aklanmaya allan bilgiler nda unu sylemek mmkndr: Yenilenebilir enerji kaynaklar da dahil olmak zere hemen hemen tm enerji kaynaklarnda teknolojik olarak gelimeler mevcuttur. Enerji bu gne kadar olduu gibi gelecekte de insanlk iin temel bir sorun olma zelliini srdrecektir. Bununla birlikte

Gelecek yllarda bugn olduundan daha fazla enerji salayan yenilenebilir enerji kaynaklarna sahip olunmas da insanlk iin uzak bir ihtimal deildir.[6] 1.3.1 Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Snflandrlmas Tablo 3-Yenilenebilir Enerji Kaynaklar[8]

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Gne Enerjisi Rzgar Enerjisi Dalga Enerjisi Biyoktle Enerjisi Jeotermal Enerji Hidrolik Enerji Hidrojen Enerjisi

Kaynak veya Yakt Gne Rzgar Okyanus ve Denizler Biyolojik artklar Yer alt sular Nehirler Su ve Hidroksitler

Yenilenebilir enerji kaynaklar gne , rzgar ,biyoktle , jeotermal, hidrolik ve hidrojen enerjileri olarak snflandrlabilir. Tablo 3 1-HDROELEKTRK ENERJ: Enerji amac dahil su kaynaklarnn gelitirilmesi ve kullanm olarak tanmlanabilir. Dier bir ifade ile Suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dntrlmesi ile salanan bir enerjidir. lkemizdeki mevcut ya miktarlar ve akarsularmzn durumu gz nne alndnda bu enerji kaynandan gvenilir olarak tam kapasite ile yararlanma oranmz ancak % 65 olabilecektir (Kaynak :1998 TUBTAK-TTGV)[7-13]

Tablo 4-Hidroelektrik enerjinin avantaj ve dezavantajlar[8]

AVANTAJLAR Kirlilik Yaratmaz

DEZAVANTAJLAR Yatrm Maliyetleri fazladr

Pik Enerji ihtiyacnda ok hzl devreye Toplam naat sresi uzundur girer Acil Durumlarda hzla devreden karlabilir Yalara bal olumsuz etkilenmesi sz konusudur. Doal kaynaklar kullanlr da baml deildir. Yaplan yatrm sadece enerji iin deil sulama-takn amal kullanlabilmektedir.

10

2-JEOTERMAL ENERJ: Yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi olan snn oluturduu ve scaklklar atmosferik scakln zerinde olan scak su, buhar ve gazlar olarak tanmlanr. Tablo 5-Jeotermal Enerjinin Avantaj ve Dezavantajlar[8]

AVANTAJLAR

DEZAVANTAJLAR

evre dostudur. Suyun stlmas ve Yaplarnda bulunan hidrojen slfr ve buharlatrlmas iin fosil enerjiye karbondioksit gibi gazlarn aa kmas ihtiya duymaz Doal kaynaklar kullanlr, da nedeniyle re enjeksiyon gereklidir.

baml deildir

lkemiz jeotermal kaynak bakmndan dnyada yedinci srada yer almaktadr. Yzey scakl 40 derecenin zerinde olan 140 civarnda kaynak mevcuttur. Bu kaynaklarn 136 tanesi merkezi stma ,sera ve konut stlmasna ve endstriyel kullanma uygun iken sadece 4 tanesinden teknik ve ekonomik adan elektrik enerjisinin elde edilebilmesinin mmkn olduu belirlenmitir. Tm kaynaklarmzn deerlendirilmesinin petrol edeerinin 9 milyar dolar/yl olduu (Kaynak :1998 TUBTAK-TTGV) hesaplanmtr.[7-13]

3-GNE ENERJS: Gneten gelen ve dnya atmosferi dnda iddeti sabit ve 1370 W/m2 olan ve yer yzeyinde 0-1100 W/m2 deerleri arasnda deien yenilenebilir bir enerji kaynadr. Istmadan soutmaya ve elektrik retiminde kontroll olarak kullanlabilmektedir. lkemizin yllk gnelenme sresi ortalama

11

olarak 2640 saattir. Maksimum gnelenme 362 saat ile temmuz aynda, minimum gnelenme sresi ise aralk 98 saat ile aynda grlmtr. Tablo 6-Trkyedeki blgelerin gnelenme sreleri[8]

Gneydou Anadolu Blgesi Akdeniz Blgesi Ege Blgesi Anadolu Blgesi Dou Anadolu Blgesi Marmara Blgesi Karadeniz Blgesi

3016 saat 2923 saat 2726 saat 2712 saat 2693 saat 2528 saat 1966 saat

Gnelenme sresi ynnden en zengin blge Gneydou Anadolu blgesi olup bunu sras ile Akdeniz, Ege , Anadolu, Dou Anadolu, Marmara ve Karadeniz blgesi izlemektedir. Gne enerjisi gnmzde: konutlarda ve i yerlerinde, tarmsal teknolojide, sanayide, ulam aralarnda, iletiim aralarnda, sinyalizasyon ve otomasyonda, elektrik enerjisi retiminde kullanlmaktadr.

12

Tablo 7-Gne Enerjisinin avantaj ve dezavantajlar[8]

AVANTAJLAR Dorudan gne enerjisini kullanr. Doal stma ve soutma sistemleri kullanarak binalarn gereksiz ve ar ticari enerji

DEZAVANTAJLAR lk yatrm maliyeti yksektir.

tketimlerini nler, evre deerlerini korur, evreye verilen zararlar en aza indirir, Doal ve sala zararsz malzemeler kullanr Ekonomiktir Da baml deildir.

4-RZGAR ENERJS: ndirekt yani evrime uram bir gne enerjisi olarak tanmlanabilir ( TUBTAK-TTGV,1998 ) Rzgardan elde edilecek enerji tamamen rzgarn hzna ve esme sresine baldr. lkemizin geneli olmasa da rzgar enerjisi ynnden zengin saylan yerleri mevcuttur. Dnyada ise 1990 ylnda kurulu rzgar santrallar gc 2160 MW iken bu rakam 1994 de 3738 MW, 1995 de 4843 MW, 1996 ylnda ise 6097 MW ( 1997, Wind Power Raporu) olmutur. Burada dikkat edilirse zellikle son yllarda rzgar enerji santrallarnda gzle grlr bir art trendi olmasdr. Rzgar enerjisi her ne kadar kayna doa olsa bile bedava bir enerji deildir. Bu enerjinin temel hammaddesi olan rzgar her ne kadar parayla alnmasa bile rzgarn tad enerjinin tutularak enerjiye dntrlmesi iin bir maliyet gerekir. ABD de

13

750 Dolar/kW olan maliyet Avrupa'da 1400 Dolar /kW olabilmektedir. Ekonomik olmas iin 1000 Dolar/ kW olmas gerekmektedir. Denizlere kurulan rzgar trbinleri ise karadakilere oranla iki kat pahalya mal olmaktadr. Gelien teknoloji ile bu rakamlarn yakn bir gelecekte ok daha aalara ekilmesi beklenmektedir.[7-8] Tablo 8-Rzgar enerjisinin avantaj ve dezavantajlar

AVANTAJLAR Kararl, kaynaktr. gvenilir, srekli

DEZAVANTAJLAR bir Trbin iin Geni alanlar isteyebilirler Tek bir trbin iin 700-1000 m2/MW. Rzgar tarlalarnn birim g bana toplam gereksinimi ise 150-200 kat kadardr. Trbinlerin kaplad alan bunun %1-1.2 kadar olduundan bu alanlar yine de tarm amal kullanlabilir.

Da baml deildir

Grsel

ve

estetik

olarak

olumsuzdur.

Grltldrler ve ku lmlerine neden olur, Radyo ve TV alclarnda parazitlenme yaparlar Bu nedenle ngiltere bata olmak zere bir ok Avrupa lkesinde byk rzgar trbinlerinin yaratt evre sorunlar nedeniyle milli park alanlarnn snrlar iine ve ok yaknlarna kurulmas yasaklanmtr. Gelien teknoloji ile birlikte enerji birim maliyetleri dmektedir.

14

5-BYOKTLE ENERJS: Klasik ve modern anlamda olmak zere iki grupta ele almak mmkndr. Birincisi; konvansiyonel ormanlardan elde edilen yakacak odun ve yine yakacak olarak kullanlan bitki ve hayvan atklar(tezek gibi) oluur. kincisi yani modern biyoktle enerjisi ise; enerji ormancl ve orman-aa endstrisi atklar, tarm kesimindeki bitkisel atklar, kentsel atklar, tarma dayal endstri atklar olarak sralanr. Gnmzde enerji tarm adn verdiimiz bir tarm tr olumutur. Bu tarm trnde C4 ad verilen bitkiler ( seker kam, msr, tatl dar... vb.) yetitirilmektedir. Bu bitkiler suyu ve karbondioksiti verimli kullanan, kurakla dayal verimi yksek bitkilerdir. Dnya genelinde biyoktle enerji teknolojileri son derece hzl gelimektedir. lkemizde ise 1996 yl verilerine gre 5512 BTEP odun , 1533 BTEP bitki ve hayvan atklar olmak zere toplam 7045 BTEP enerji elde edilmitir ve bu rakam yllk enerji tketimimizin yaklak olarak % 10 una tekabl etmektedir.[8-14] ( BTEP: Bin Ton Edeer Petrol, MTEP: Milyon Ton Edeer Petrol, GTEP: Milyar Ton Edeer Petrol ) 6-HDROJEN ENERJS: Doada bileikler halinde bol miktarda bulunan hidrojen serbest olarak bulunmadndan doal bir enerji kayna deildir. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Bu nedenle elektrikten neredeyse bir asr sonra teknolojinin gelitirdii ve gelecein alternatif kayna olarak yorumlanan bir enerji taycsdr. Hidrojen karbon iermedii iin fosil yaktlarn neden olduu evresel sorunlar yaratmaz. Isnmadan elektrik retimine kadar eitli alanlarn ihtiyacna cevap verebilecektir. Gaz ve sv halde olaca iin uzun mesafelere tanabilecek ve iletimde kayplar olmayacaktr. 2010 ylndan itibaren hidrojenin ticari amalar iin kullanlmas dnlmektedir. Her trl maliyet gz nne alndktan sonra ilk yllarda benzinden 1.5 5.5 aras daha

15

pahal olmas beklenmektedir. Fakat gelecek yllarla birlikte evresel katklar da gz nne alnd zaman bu maliyetin ok daha aalara ekilmesi hesaplanmaktadr. 7-DENZ KKENL YENLENEBLR ENERJ (DALGA ENERJS): Deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent enerjisi, deniz akntlar enerjisi( boazlarda) ve med-cezir enerjisi olarak tanmlanabilmektedir. lkemiz iin zerinde durulabilecek enerji grubu ise zellikle deniz dalga enerjisidir. Deniz dalga enerjisinin temelinde yine rzgar enerjisi yatmaktadr. lkemizin Marmara hari olmak zere ak deniz ky uzunluu 8210 km civarndadr. Bunun turizm , balklk ky tesisleri gibi nedenle en fazla bete birlik ksm kullanlabilir ver bu yllk olarak 18.5 TWh/yl dzeyinde bir enerji elde edilebilir.[8] Bu enerji kaynaklarndan bazlarnn eldesi ok kolay bazlarnn ki ise ok gtr. Bir blgeye enerji salanmas istendiinde n hazrlnn ok iyi yaplmas , blgenin enerji kaynaklarnn iyi aratrlp var olan en uygun enerjinin seilmesi ve seilen en uygun enerjinin maliyet ve verim hesab yaplarak en doru yntemle retimi gerekletirilmelidir. Dalgadan enerji retimi , dier yenilenebilir enerji trleriyle kyaslandnda en nde gelen uygulanabilir yenilenebilir enerji trlerinden biridir. Bu durum erevesinde yenilenebilir enerji trleri iin Trkiye leinde uygunluk asndan bir kyaslama yapmak gerekirse dalgadan enerji retiminin bir ok ynyle en uygun yenilenebilir enerji kaynaklarndan biri olduu grlr. Rzgardan elde edilebilecek enerji, rzgar trbin kanatlarnn kapsama alan ile snrl olup, Trkiyede rzgar potansiyelinin yeterince yksek olmamas nedeni ile fosil kkenli yaktlarla yarabilecek seviyede olamayacaktr. Ancak bu dnce, rzgar enerjisinden yararlanlmamas veya teknolojilerin takip edilmeyerek gerekli almalarn yaplmamas seklinde alglanmamaldr. Gne enerji sistemlerinin ilk yatrm maliyetlerinin yksek olmas ise, hem mali adan hem de daha kullanlabilir hale getirilmesi iin uzun bir sreye ihtiya duyulmasna neden olacaktr. [10]

16

Tm bu unsurlarla beraber 3 taraf denizlerle evrili lkemizin jeolojik artlar ile dalga enerjisinin dk kurulum ve iletme maliyeti gz nne alndnda, uygun koullarda, uygun yer seimi yaplmas ve uygun teknoloji seilmesi artlar enerjisi santralleri kurulmas en azndan fosil tketilmesinde azmsanmayacak bir aba olacaktr. Bu erevede , hazrlanan tasarm almasnda dalgadan enerji retimi detayl bir ekilde incelenecek, teorik olarak uygun art ve koullar belirlenerek , optimum koullarda dalga jeneratr kurulum ve kullanmn iin yaplm olan n deerlendirmeler anlatlacaktr. salanarak dalga kkenli yaktlarn daha az

17

DENZ DALGASI OLUUMU VE KARAKTERSTKLER

Bilindii zere deniz ve okyanus yzeylerindeki dalgalar rzgarlarn etkisiyle meydana gelirler. Hava ak akmn tepe noktasnda ve birbirlerine en yakn olduklar yerde daha hzl olarak hareket eder. Bu olay ayn zamanda Bernoulli'nin teoremiyle de aklanabilir. Bir blgede hava basnc dt zaman genleme artacandan deniz yzeyi zerinde dalgalar meydana gelir. Dalgada oluan tepe noktalarnn ke gemesiyle etrafndaki komu sv elemanlar yerinden hareket edip denge seviyesi zerinden ykselmeye zorlanrlar.[15-16]

ekil 2-Derin sulardaki yzey dalgasnn ematik grnm[15]

2.1

Deniz Dalgalarnn Tad Enerjinin Hesaplanmas

Yzey altndaki suyun hareketi (svnn hareketi) derinlikle beraber katlanarak de geer. Yani yzeyden derine doru gidildike bu harekette bir azalma meydana gelir. Yzeyden derinlere doru dalga boyunun drtte birine kadar olan blmde yzey dalgasnn barndrd enerjinin yaklak olarak %80 i bulunur. rnein; 100 metrelik bir okyanus dalgasnda bu katman yzeyden 25 metre kadar dalgalarnn hzyla alakal bir ka forml tretilebilir. Su partiklleri ekil 2de grld zere dairesel yrngeler izlerler. Derin sularda bir yzey dalgas ele alalm ve dalga hznda hareket eden bir referans sistemi seelim buna c diyelim. Bylelikle bu dalga profilinin zamanla olan ilgisini ortadan kaldralm. Serbest basn yani atmosferik basn da sabit olacandan;[17]

18

u 2 u2 2gh= 0 (1.1) c t

Burada ; u c = Dalgann tepe noktasndaki sv partikllerinin hz , u t = Dalgann dip noktasndaki sv partikllerin hz , h = Dip nokta ile u nokta arasndaki mesafe Bu formlden hareketle; r 'ye dalgann oluturduu bu dairesel yrngenin yarap , T' ye de dalgann periyodu dersek ; [16]
uc =

)-c ,

= -(

-c , h= 2r (1.2)

Eitliklerde deikenleri birbirleri yerine yazp = cT dersek sonu olarak;

(1.3)

eklinde ksaltlabilir. (1.3) eitliinde grlecei zere dalgalarn hz dalga yksekliiyle arta geer. Yzey dalgalar datcdr. Pratikte deniz yzeyinde dalga profili , dalgalarn eitli gerinimlerinin , hzlarnn ve dalga boylarnn farkl ynlere hareket etmesiyle bir sperpozisyondur. Bu yer deitirme bu nedenledir ki basit bir sins dalgasndan daha dzensiz bir yapdr. Bu yzden bu i iin tasarlanm aletlerin dalgalardan verimli bir ekilde enerji retebilmesi iin dalga profilindeki bu geliigzel dalgalanma hareketlerinin de kesinlikle gz nnde bulundurulmas gerekir. Yzey dalgasndaki nite bana den den E toplam enerji aadaki gibi verilir. E= (1.4)

Grld zere enerji bamll genliin karesiyle orantl biimdedir. Dalga genliini iki katna karmak dalga enerjisinde 4 kat bir artn olumasn salar. Ancak; yksek enerjili dalgalar dalga enerjili cihazlarda tahribata neden olabilir bu yzden kullanlacak malzemeler ve deniz koullar gz ard edilmemelidir. Yzey dalgalarndaki birim bana den g oluan enerjini ve grup hznn bir rndr. Bunu formle edecek olursak;

(1.5)

19

eklinde olup toplam meydana gelecek g yani P oluan enerjiyle bu grup hznn arpm olacandan; dalga n g birim bana; P = g

(1.6)

rnek verecek olursak tipik bir okyanus dalga n gc metre bana 30-70kW deer aralndadr. karlan formllerin ispatlanmas integral hesaplamalarna dayanmaktadr. Aada ift katl integrallerden yaralanlarak enerji formlnn ortaya k anlatlmaktadr.[17]

ekil 3-Yzey dalgalarndan enerji tretilmesi [16] Yukarda verilen ekil araclyla; birim genlikte bir yzey dalgas formu dndmzde; z=a dr. dm = pg dx dz dr.

Ortaya kan elemantel ktledeki potansiyel enerji kazanc; Buradan; akkann hareketi dikeyde -z den +z ye olduundan; dv = dmg(2z) = 2pg dx dz Eitlii yazlabilir.her iki taraf da integre edilirse; V = 2g

20

V = g

(1.7) potansiyel enerjiye eit

Buna gre oluan ortalama kinetik enerji de ortalama

olacandan btn bir dalga boyu zerinden retilen enerji bylece; E= E= veya genel olarak; eklinde ifade edilir.

2 Basite indirgediimizde; E = 0,55 H TL (1.8) eklindeki ampirik formlle ifade

edilebilir. Burada H(m) dalga ykseklii , L dalga boyu (m) , ve T (sn) dalga periyodudur.[17]

Dalga Enerjisi Younluunun Hesaplanmas: Bir denizdeki yaklak anlk g 0.49 sabitinin belirgin dalga yksekliinin (Hs) ve periyodu Te ile arpm ile tahmin edilebilir. Yani formle dkersek;
2 P(kW / m) = 0.49Hs Te dir. (1.9)

Bununla beraber her bir deniz durumunun yllk ortalama g seviyesine katks , g seviyeleri ve yllk arlk faktr ile deerlendirilir.

(2.0)

Pi g seviyelerini , Wi yl iinde anlk g seviyesinin ka kere tekrar ettiini gsterir.[18]

21

2.2

Deniz Dalgas Mekanizmalar ve Dalga Jeneratrleri

Dalga enerjisi dntrme teknolojileri ky boyunca, kyya yakn ve kydan uzak blgelerde uygulananlar olmak zere grupta toplanmaktadr. Oluan dalga ykseklii ve periyodu o blgede elde edilecek dalga enerjisinin ana unsurlardr. Her dalga yksekliinden istenilen enerjinin alnabilmesi, dalga enerjisinin nemli avantajlarndan biridir. Dalgay kullanarak enerji elde ettiimiz jeneratrleri snflandrmak gerekirse kurulduu yere gre ve kullanld teknoloji olmak zere 2 ayr snflandrma karmza kmaktadr. Tablo 9 eitli Dalga Trbinleri [19]

DALGA TRBNLER

Dalga Hareketini Kullanan Sistemler

Dalga Basncn Kullanan Sistemler

Hava Basncn Kullanan Sistemler

Sabit

Yzer

Sabit

Yzer

Sabit

Yzer

2.2.1 Ky eridi Uygulamalar Bu tr uygulamalarda enerji retim yaplar kyda sabitlenmi veya gml halde bulunurlar. Bakm ve inas dier uygulamalara gre daha kolaydr. Ayrca, derin su balantlarna veya uzun su alt elektrik kablolarna ihtiya yoktur. Ancak, daha az gce sahip dalga rejimi nedeniyle elde edilen dalga enerjisi daha az olabilmektedir. Bu tr uygulamalarn yaygnlamas ky eridi jeolojisi, gel-git seviyesi ve ky yapsnn korunmas gibi etkenlerle snrldr.

22

2.2.1.1 Salnml Stun Su Sistemleri (OWC) Bu yaplar ksmi olarak su altnda bulunan, su seviyesinin altnda denize alan beton veya elik, ukur yaplardr. Bu sistemlerde su kolonu ve onun zerinde bir hava kolonu vardr. Dalgalarn sisteme arpmas, su stununun ykselip alalmasna dolaysyla hava stununun sktrlmas veya basncnn drlmesine neden olur. Sktrlm havann, elektrik jeneratrn altran Wells trbinine doru hareketi salanr. Bu yolla sistemden enerji elde edilir, bu enerji de elektrik retiminde kullanlr. ekil de bu tr sistemlere ait bir rnek gsterilmektedir . Bu sistemlerin dnya genelinde birka eidi gelitirilmitir. Bunlar; Europen Pilot Tesisi , Wavegen Limpet , Energetech OWC, Srilanka OWCdir. [19-20]

ekil 4-OWC tipi dalga jeneratr [20]

2.2.1.2 Daralan Kanal Sistemi ( TAPCHAN) TAPCHAN sistemi geleneksel hidroelektrik enerji retim sisteminin bir adaptasyonudur. Bu sistemler su seviyesinin 3-5 m zerinde duvar yksekliine sahip, uurumun kenarna ina edilmi hazneyi besleyen, gittike daralan bir kanaldan olumaktadr Kanaln daralmas dalga yksekliinin artmasna neden olur ve ykselen dalgalar kanal duvarlarndan haznenin iine boalr. Su haznede depoland iin hareketli dalgann kinetik enerjisi potansiyel enerjiye dnr. Depolanan su trbine verilir. ok az hareketli paras olduundan dk bakm maliyetine ve yksek bir gvenirlilie sahiptir. Bu sistemde ihtiya duyulana kadar enerji depolanabilmektedir. Ancak TAPCHAN sistemleri btn ky kesimleri iin uygun deildir.

23

ekil 5-TAPCHAN model dalga jeneratr [20]

2.2.1.3 Pendular Pendular, bir taraf denize alan dikdrtgen bir kutu eklindedir . Bu aklk zerine sarka bir kapak menteelenmitir. Kapak dalga hareketiyle ileri-geri hareket etmektedir. Bu hareket jeneratrn ve hidrolik pompann almas iin kullanlr.

ekil 6-Pendu model dalga jeneratr [20]

2.2.2 Kyya Yakn Uygulamalar Kyya yakn uygulamalar, 10-25 m su derinliklerinde gerekletirilmektedir. Bu tr sistemlerde OWCnin deiik tasarmlar uygulanmtr.

24

2.2.2.1

Osprey

Wavegen L.t.d tarafndan gelitirilen OSPREYin gc . 1,5 MWlk rzgar trbininin dahil edilmesiyle 2 MWa karlmtr. Bu sistemin ticari gsterimi iin zerinde olduka ok almalar yaplmtr ve zellikle ina maliyetinin drlmesi amacyla almalar zerine younlalmtr. 2.2.2.2 Wosp 3500

WOSP (Rzgar ve Okyanus Salnm Enerjisi) kyya yakn dalga ve rzgar enerji istasyonun birletirilmi halidir. Eklenen 1,5 MWlk rzgar retim kapasitesi, tesis kapasitesini 3,5 MWa ykseltir. [20]

ekil 7-WOSP model dalga jeneratr [20]

2.2.3 Kydan Uzak Uygulamalar 40 mden daha derin sularda kydan uzak uygulanan cihazlar kullanlmaktadr. Bu tr sistemlerde uzun elektrik kablolarna gereksinim vardr. sistemlerden bir ka aada anlatlmaktadr. Gelitirilen ok eitli

2.2.3.1 McCabe Dalga Pompas Bu cihaz, birbirine menteeli, dzenli bir ekilde sralanm ve birbirlerine bal hareket eden 3 adet dikdrtgen elik (4 m geniliinde) duba iermektedir. Ekstra bir ktle eklenmesiyle merkez dubann ataletinin artmas salanr. Enerji ise merkez duba ile dier dubalar arasna monte edilen hidrolik tulumba vastasyla mentee noktalarndaki

25

hareketten salanmaktadr. rnek bir cihaz 40 m uzunluunda Kilbaha, County Clare ve rlandada kurulmutur.

ekil 8-McCabe dalga pompas alma prensibi [20]

2.2.3.2 OPT Dalga Enerji Dntrcs (WEC) Amerikadaki Okyanus G Teknolojisi (OPT) tarafndan gelitirilen Dalga Enerji Dntrcs (WEC), 2-5 m apl st kapal taban denize ak silindirik bir yap ierir. Yapnn tepesi ile yap ierisinde yzen elik yzc arasna hidrolik pompa yerletirilmitir. Yapnn yzcye gre hareketinden elektrik retilir. Bu sistem Dou Atlantikde byk lekte test edilmitir ve ilk ticari yaplar Avustralya ve Pasifikde kurulmak zeredir. [19-20]

26

ekil 9-Wec alma prensibi [20] 2.2.3.3 Wave Dragon Bu sistem yzer bir yap zerinde oluturulan rezervuara, gelen dalgalarn en ucundaki, bu yapdan yksek su ktlesinin rezervuara dolmas ve bir orifisten akarken orifise yerletirilen trbini evirmesi esasna dayanmaktadr. Wave Dragon Danimarkada Lwenmark irketinden Mhendis Erik Friis-Madsen tarafndan icat edilip, gelitirilen ve patenti alnan su stnde yzen ak deniz dalga enerjisi dntrcsdr. [19]

ekil 10-Wave Dragon model dalga jeneratr [19]

27

2.2.3.4

Pelamis

Bu yap ksmi olarak su iinde yer alan, menteeli noktalarla birbirine bal silindirik blmlerden oluan eklemli bir yapdr. Dalga ile birleim noktalar hareket eder ve bu hareketle hidrolik pompalar elektrik jeneratrlerini altrr. Gnmzde, 375 kW gcnde, 130 m uzunluunda ve 3,5 m apnda bir sistem gelitirilmitir.

ekil 11-Pelamis model dalga jeneratr grafik izimi [20]

2.2.3.5 Archimedes Dalga Salnm Bu sistem 10-20 m apnda silindirik, ii hava dolu bir yzc iermektedir. Sistemin zerinden geen dalga, yzc iindeki havann basncn ykseltir veya drr. Bylelikle yzcnn zemine gre ykselip alalma hareketi enerji retimine neden olur. [20]

28

ekil 12-Archimeds dalga salnm sistemi alma prensibi [20]

2.3

Trkiye deki Deniz Dalgas Kaynaklar

Akdeniz, Ege denizi ve Karadenizde yaplan almalar sonucunda Trkiyenin dalga potansiyeli atlas karlmtr. Rzgar alanlarnn oluturduu derin deniz dalga alanlarnn hesaplanmasnda dnyann en gelimi modelleri kullanlmtr. Bir nc kuak dalga modeli olan WAM, tm dnyada en yaygn kullanlan modeldir. Bu model, fiziksel kurallara dayal bir dalga tahmin arac elde etmek amacyla, WAMDI (Wave Model Development and Implementation) ksa adyla anlan gruptaki aratrmaclar ve bilim adamlar tarafndan ortak gelitirilmitir. Aada elde edilen verilerce izilen dalga gl verilmitir.

29

ekil 13-Yllk dalga gl[21]

Yllk Dalga Gl Yllk dalga gl, belirgin dalga yksekliinin (Hs) tm yl boyunca deiik ynlerden oluma oranlarn gstermektedir. Dalgalarn nereden geldiini gsteren yndilimleri, corafik ynlerle ayn seilmitir. Buy nler tepeden balayarak saat ynnde N(Kuzey), NNW (Kuzey-Kuzeybat), NW(Kuzeybat), WNW (Bat-Kuzeybat), W (Bat),v.b. dir. Dalga ykseklii lei, gln altnda verilmitir. Eer belirgin dalga ykseklii 0.5 metreden kkse, denizin durumu durgun olarak kabul edilmektedir. Bu durumda herhangi bir dalga yn belirtilmemekte ve oluma oran gln ortasndaki ember iinde verilmektedir. lekte grld zere, dalga ykseklii snflar 0.51.0, 1.0-2.0, 2.0-3.0, 3.0-4.0 ve >4.0 metredir. Kesik izgilerle gsterilen her ember % 5 oluum orann belirtmektedir. Dalgann her ynden toplam oluma oran, gln kollar ucunda verilmitir. Eer herhangi bir ynden toplam oluma oran% 20yi geerse, o kolun uzunluu yar yarya azaltlmtr. Bu durumda, kesik izgi emberlerinin her biri % 10luk oluum oranlarn belirtmektedir. (Dolaysyla, yalnzca o yn iin, en dtaki kesik izgi emberi % 20 yerine % 40 oluumu gstermektedir). Bu dalga glnn elde edilmesinde, 8 yl sreli (Marmara Denizi iin 4 yl sreli) ve 3 saat aralkl dalga tahminleri kullanlmtr.[22]

30

Belirgin dalga yksekliiortalama dalga dnemi serpimesi izimi Belirgin dalga ykseklii (Hs) ile ortalama dalga dnemi (Tm) arasndaki iliki, serpime izimiyle gsterilmitir. Eyll 1991 Temmuz / Eyll 1999arasndaki 8 yl sreli (Marmara Denizi iin 4 yl sreli, 1991-1994) ve srekli veriler kullanlarak hazrlanan bu izim herhangi bir dalga yksekliiyle eleebilir dalga dnemlerinin tahmin edilmesinde kullanlabilir. Bu izimde ok sayda noktann younlat koyu alan deniz durumu, greceli olarak daha byk dalga dnemlerinin sz konusu olduu izimin st kesimindeki daha az younluktaki blge l deniz durumu iindir.

ekil 14-Belirgin dalga ykseklii-ortalama dalga dnemi serpimesi izimi[22]

Mevsimsel dalga glleri Mevsimsel dalga glleri, kapsadklar zaman aral dnda, yllk dalga glyle benzerdirler. K dalga gl, belirgin dalga yksekliinin (Hs), Aralk, Ocak ve ubat aylarn kapsayan k mevsiminde, deiik ynlerden oluma oranlarn gstermektedir. lkbahar gl Mart, Nisan ve Mays, yaz gl Haziran, Temmuz ve Austos, sonbahar gl Eyll, Ekim ve Kasm aylar iindir. Yllk dalga gl iin ,gl leini de kapsayarak yaplan tm aklamalar, mevsimsel gller iin de geerlidir.

31

ekil 15-Mevsimsel dalga glleri[22]

32

Aylk ortalama ve en u deer belirgin dalga ykseklikleri Aylk ortalama belirgin dalga ykseklikleri, Eyll 1991 Temmuz / Eyll1999 arasndaki yaklak 8 yllk sre (Marmara Denizi iin 1991 1994 yllar arasndaki 4 yllk sre) iin, o ay ierisindeki tm belirgin dalga yksekliklerinin aritmetik ortalamas olarak hesaplanmtr. Aylk en u deerler olarak, ayn srelerde o ay ierisinde gzlenen en byk, en kk, ve ortalama en byk (herhangi bir ay iin, her yln en byk deerlerinin ortalamas) deerler verilmitir.

ekil 16-Marmara denizi iin aylk ortalama dalga ykseklikleri[23]

33

ekil 17-Trkiye Dalga Potansiyeli haritas[24] Dalga Enerji Seviyeleri NATO TU WAVE projesi sonucunda oluturulan Trk Ky Rzgarlar ve Derin Dalga Atlas verilerinden yararlanarak yaklak belirgin dalga ykseklii (H) ve dalga periyodu (T) deerleri ile minimum enerji ak iin aylk ortalama, maksimum enerji ak iin aylk ortalamalarn matematik ortalamas ve en byk deerlerin en dk olan deerleri kullanlarak hesaplanan Trk sularnn kullanma hazr yaklak azami ve asgari Dalga Enerji seviyeleri aada verilmitir.

ekil 18-Asgari dalga enerji seviyeleri[25]

34

ekil 19-Azami dalga enerji seviyeleri[25]

Tablo 10-Blgelere gre dalga g seviyeleri[25] Blge Karadeniz Marmara Denizi Ege Denizi Akdeniz zmir-Antalya G 1.96-4.22 kWh/m 0.31-0.69 kWh/m 2.86-8.75 kWh/m 2.59-8.26 kWh/m 3.91-12.05 kWh/m

Yllk 4 ile 17 kW/m dalga gc arasnda teknik olarak ortalama kaynak yaklak 10TWh/yl tahmin edilmektedir. Bu potansiyel, mevcut Trk hidroelektrik enerji potansiyelinin ekonomik olarak %7.8sidir. stanbul Boaz kuzeyi Bat Karadeniz blgesi ve Ege Denizi'nin gneybat kylarnda Marmaris ve Finike arasndaki blgeler, dalga enerjisinden koum iin en iyi mevkiler olarak nerilmitir.[25]

35

WAVE DRAGON DALGA JENERATR MODEL

Bu balk altnda Wave Dragon Dalga Jeneratrnn rnek tasarm olarak seimiyle ilgili sebepler, Wave Dragonun alma prensipleri ve bir prototip uygulamann zerinden Wave Dragonun teknik detaylar aklanacaktr.

3.1

Wave Dragon Dalga Jeneratr Seim Sebepleri

Dalgalardan enerji elde edebilmek iin o dalgalarn yksek enerji tayor olmalar gereklidir. Yksek enerji tamalar ise maruz kaldklar rzgar ve ilerleyebildikleri yol ile doru orantldr. lkemiz taraf denizlerle evrili bir yarm ada olmasna ramen Karadeniz, Marmara ve Ege denizlerimiz dnyann en i denizleridir. Akdenizin Atlas Okyanusu ile olan balantsn dar bir boaz olan mit Burnu salar. yle dar bir boazdr ki atlas okyanusundan gelen dalgalarnn enerjisini ieriye yani akdenize tanmasna izin vermez. Bu durumda Akdeniz okyanuslardan bamsz bir ekilde kendi dalgasn kendi ikliminde oluturmak zorunda kalr. Ancak Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda kalmas sebebi ile Akdeniz de yksek dalgalarn tana bilecei bir ortam deildir. Grld zere lkemizdeki dalgalar ykseklikleri ve yeterli enerji tamalar bakmndan olduka fakirdir. Bu yzden ksa ve az enerji tayan dalgalardan olabildiince ok enerji tanabilecei bir dalga jeneratr modeli seildi. Wave Dragon iki yannda bulunan reflektrleri sayesinde gelen etraftan geen dalgalar toplar ve reflektrden odak noktasna yanstr. Burada yani odak noktasnda buluan dalgalarn ykseklii artar ve hazneye doru ilerler. Ayrca lkemizde dalgalar mevsimlere gre byk deiiklikler gsterir ki bu da stabil olmayan bir dalga yaps iinde stabil olmayan bir enerji retimi demektir. Bu durumu en aza indirmek iin Wave Dragonun tasarmnda bir zellik dikkat eker. Ksa dalgalar geldii zaman hazne ksalr ve uzun dalgalar geldii zaman ise hazne ykselir. te ksa ve az enerji tayan dalgalar bir nebze ykselte bildii iin ve dalgann yksekliine gre boyunu ayarlayabildii iin Wave Dragon dalga jeneratr rnek almaya seilmitir.

36

3.2

Wave Dragona Giri

Wave Dragaon (WD),konuland alandaki dalgalarn ne kadar enerji tadna bal olarak her bir nitenin 4-10 MW aras nominal enerji retebildii ak ky dalga mekanizmal, dalga tepe amal tip dalga jeneratrdr.

ekil 20

Sol: Wave Dragonun ana bileeni Sa: Wave dragonun temel prensibi (1) hidro trbinler aracl ile boaltlyor [26]

dalgalar rampa tepesini ayorlar (2) su deniz seviyesi zerinde depolanyor ve (3) su

WD ana elementten oluur, ekil 20 ki adet patentlenmi ana gvdeye bal dalgalara kar odaklanan dalga reflektr vardr. Reflektrler dalga boyunu nemli lde artran dorulanm bir etkiye sahiptirler ve bylece tipik bir dalgada enerji artn yaklak %70 olumlu etkilerler. Ana gvde, patentlenmi ve ifte kavisli rampa ile su depolama rezervuarndan oluur. Ve daha alak seviyede konulanan ve rezervuarda depolanan hidrolik yk elektrik enerjisine eviren pervane trbinler. Dalgalar reflektr tarafndan odaklandktan sonra deniz seviyesinden daha yksekte bulunan rampay aarak rezervuara dolmaya balarlar. Bu hidrolik yk trbinlerce enerji retmek amac ile kullanlr.

37

WD, enerjiyi direk olarak suyun iinde su trbinleri vastasyla kulland iin dier dalga jeneratrlerinden farkldr. Ayrca ok basit bir yapya sahip olmasnn yan sra hareket eden tek bir paras vardr oda trbindir. Bakm onarmn zor olduu durumlarda ve denizel kirlilik ile ar kuvvetlerin olduu bu gibi ortamlarda hareketli para says gerekten ok nemlidir.

ekil 21-Nissum Bredningde ki test alannda Wave Dragon dalga jeneratr prototipi[29] Fakat buna ramen WD yi dizayn etmek, test etmek niversite ve irket ok uramtr. u amalarla; Dalga tepe amasn optimize etmek Reflektrlere ve demirleme sistemine binen kuvveti azaltmak Hidrolik tepkiyi arlatrmak ile ; batmazlk, anti yuvarlanma ve anti sallant ok dk veya deiken yklere uygun etkili trbin gelitirmek Enerji retim optimizasyonu iin uygun trbin stratejisi gelitirmek Yap maliyeti, bakm ve alma maliyetlerini azaltmak ve gelitirmek iin bir ok

Bunlarn hepsi sadece bir ama iin yaplmtr: evreye dost ve salkl yoldan, mmkn olan en dk maliyetle en verimli ve ok miktarda elektrii retebilmek . Dnya apnda potansiyel dalga enerjisi retiminin dnyann elektrik tketiminin %10 ila 50 arasnda katk salayabilir. Dalga enerjisi kaynaklar ekil 22de gsterilmitir. Burada enerji younluklar metre bana kW olarak dnyann deiik blgelerinden alnarak gsterilmitir.[26]

38

ekil 22-Dnya apnda ortalama dalga enerjisi dalm kW/m[27]

3.3

Tarihsel Geliimi

Bu projenin geliiminin balangc 1980 lerin balarnda mucit MSc Erik Friis-Madsen tarafndan balatlmtr. O zamandan beri, projeye dnya apnda eitli niversiteler ve endstriyel ortaklar dahil olmutur. Tablo 11de geliimin genel olarak tasla verilmitir. Wave Dragonun bugne kadar olan geliim srecindeki maliyeti 8milyon avroyu bulmutur. Bunun yars katlmc partnerler sponsorlar tarafndan karlanrken dier yars kamu ve dier kaynaklardan ( ncelikle Danimarka Enerji Dairesi ve Avrupa Komisyonu ). Sadece 4. Aamann btesi ortalama 3.3 milyon avrodur. Aalborg niversitesi ve Cork Koleji ,WDu 1:50 lik lekli testlerle dalga tanklarnda konu aldlar ve yksek enerji verimlilii olan 1:3,5 lekli eksensel trbini kardlar. Bu trbin Mnih Teknik niversitesinde trbin test standnda test edildi ve onayland. Ayriyeten, onlarca Avrupa irketinin dahil olduu bir kazanl birlik tarafndan dikkate deer bir gelime ve dizayn optimizasyonu gerekletirildi. [27]

39

Tablo 11-Wave Dragon dalga jeneratrnn tarihsel geliim sreci[26] 1. Aama: 1987-1996 Dncenin ve konseptin formlasyonu, enerji ve ekonomik deerlendirme. Avrupa birliinden, Danimarka Kopenhagen niversitesi Mhendislik kolejinin ki BSc Tezi iin finansal destek 2. Aama: 1997 1:45 ltnde basit model zerinde dalga tanknda reflektr, rampa ve enerji verimliliinin test edilmesi 2.1.Aama : 1998 Yzc modelin Danimarka Maritime Enstitsnce inas 2.2.Aama: 1999 Modelin ayarlamalar ve parametrelerin dizayn 3. Aamaya gre 3. Aama: 1998-200 1:50 lekli modelin ileriki testleri . nemli paralarn Dizayn parametrelerinin kurulmas ( Trbin ii ak ve trbin seim stratejisi gibi ) 1998-1999 Enerji nitesinin optimizasyonu ( trbin, balant jeneratr, kablolar, trbin ve transformatr, rezervuar

optimizasyonu ) 3.1.Aama: 2000 Eksensel trbinin deiik hzlarda ve iki farkl giri sbab tipi ile iki farkl trbin ark tekerlei ile test edip gelitirilmesi 3.2.Aama: 200-2001 Birbirini izleyen modifikasyonlar ve

mevcut testler. 1. 1:50 lekli jeneratr modelin

40

testleri unu gsterir ki, WD nin performans deiik geometrideki ve ktle dalm parametreleri tarafndan etkilenir. iin Test serileri aracl ile1:4,5 model prototip farkl iki dizayn jenerasyon gelitirildi. 4. Aama: 2002-2005 Tasarlama ve 1:4,5 lekli prototipin Danimarkada Nissum Breedning de , Kuzey denizinin ikliminin kk lekli haline benzeyen bir noktaya konulandrlmas. 5. Aama :2003-2006 Atlantik de veya Kuzey Denizinde tam lekli olan rnn retilip konulanmasnn planlanmas.

3.4

Yaps ve alma Prensibi

WD ksmen derin sulara demirlenir, rnein 25 m den daha derin tercihen +40m okyanus dalgalarnn s sahil ksmlarna ulatklarnda enerjilerini kaybetmeden kazanabilmek iin elverilidir. Bu durum kylara kurulan sistemler ve s yerlerde yani yakn kyda deniz tabanna kurulan gibi bilindik sistemlerden ztlk gsterir. WD, sktrc hava sistemin dalga ak yksekliini ayarlanabilir yapan ak hava hazneleri ile ina edilir. Bylece, deiik dalga koullarnda maksimum dalga tepe amas randman rampann zirve yani tam yksekliinin ayarlanabilmesi ile ayarlanabilir. Buna ek olarak, dalga gvdeyi hareket ettirmektense yapnn alt ksmlarn sktrr yani hava blmesi ana gvdede hareketlilii azaltr. WD elik ve betonun takviyeli kombinasyonu ile tasarlanmtr. 24kW/m dalga iklimi iin tam boyutlu nite 22,000 ton arlk ve iki reflektr aras 260 metre geniliinde olacaktr. Rezervuar kapasitesi 5000 m3 olur.

41

Nissum Bredning de gelitirilen prototip elik plakadan ina edilmitir ve 237 ton arlndaki bu yapnn 150 tonu eliktir. Birka yllna kurulan bu prototipte eliin seilmesinin sebebi WD nin tm mr boyunca oluabilecek gerilimlerin lmn rahatlatmaktr. Buna ramen, hem yerinde dklebilen n gerilmeli elementler ve hem de sonradan gerilmeli takviyeler ile tam boyutlu retim eliin ve betonun kombinasyonu ile yaplacaktr. [28]

ekil 23-Sol: Mart 2003 de denize indirilen prototip WD. Ak hava blmleri dalga ak kontrol iin kullanlr. Sa: Ar dalga koullarnda prototipin grnm. Prototip toplam 10 trbin ile donatlmtr: Bir adet ak/kapal sifon tipi trbin ekil 24 de sada gsterilmitir. Alt silindirli ak/kapal trbin ekil 24de solda gsterilmitir. adet model trbin. Temel olarak kalibreli ak/kapal vanalardr, bunlar rehber vana veya kanat olmadan masrafsz akm lmne izin verirler. Her bir model trbin iki gerek trbinin kapasitesine sahiptir. Trbinler tm prototipin boyutlar gz nne alndnda biraz byk gelir. Yani, monteli trbinlerin toplam kapasitesi , 24kW/m dalga enerjisi younluklu bir ortama konulanacak beklenen tasarmdaki 16 adet trbinin yerini tutar.

42

ekil 24-Silindir aralkl ak/kapal trbin (solda) ve sifon tipi ak/kapal trbin (sada) [26] WDnin boyutu dalga iklimine baldr. De WDnin boyutlar deiik ortalama dalga enerjisi younluklarna gre verilmitir. Burada, tam olarak gelitirilecek (2016da) WDnin yllk enerji retimi de verilmitir. Bu saylar reflektr ular arasndan geen enerjinin yaklak %21ine karlk gelir

43

Tablo 12-Wdnin prototip ltleri ve deiik dalga iklimleri iin deiik WD ltlendirilmesi[26] Ort. enerjisi younluu (kw/m) Genilik (m) Arlk (ton) Rezervuar hazne kapasitesi (m3) Trbin says Yllk enerji retimi ( GW saat/yl) Jeneratrler, anma bana) gc 2.5 250 350-450 460-700 625-940 1+3+6 16 12 16-20 20 16-20 35 16-24 43 57 237 55 260 22.000 5000 300 33.000 8000 390 54.000 14.000 390 54.000 14.000 Dalga Prototip (0.4) 24 36 48 60

(kW) (nite

G RETM SSTEM ncelikle tepeyi aan su rezervuara ular, potansiyel enerji, yklenmi dk-kafa trbinleri tarafndan ekilir. WD trbinlerinin alma koullar normal hidro enerji istasyonlarnn trbinlerine gre nemli farkllklar gsterir Bunlar;

44

lk olarak, Deerleri 0.4 ile 4.0 metre arasnda deien ,sadece mevcut hidro elektrik g deneyimi alt snrnda deil ayn zamanda son derece geni bir varyasyonda almak zorunda olan kk kafalar la bu i yaplr.

kincil olarak; dalga amnn stokastik zaman datm ve snrl depolama kapasitesi yznden trbinler sfrdan tam yke kadar ok sk yklenir. Son olarak; son derece saldrgan evre koullarnda alr ve en kk bakmda bile insansz bir deniz platformuna gerek duyar. Bu yzden bakm masraflar fazladr.

Projenin ilk safhalarnda dizaynn olabildiince basit, anlalr ve minimum hareketli parayla yaplmas tasarlanmtr. Bylelikle hem sabit kanatlar hem de sabitlenmi runner baklar seilmitir. Sonu olarak WD ekibi tarafndan ortaya karlan ve Mnih Teknik niversitesinde test edilen dk kafal bir trbin dizayn edilmi oldu. Ortaya kan tek bir trbinin verimlilii ilgili ba ve ak aralklar arasnda %91-92 dzeylerinde olmutur.[29]

45

RNEK ALIMA

rnek almada ncelikle Wave Dragon dalga jeneratrnn nereye konulandrlaca belirlenecektir. Bu belirlenen lokasyonun yllk ortalama tad dalga enerjisine gre tasarmn boyutlandrlmas yaplacaktr. Bu boyutlandrma ve mekann yllk ortalama tad enerji nda ortalama enerji verimi tasarlanacaktr. Ayrca tasarlanan rnek almada ne tr malzemeler ksmlar ile birlikte detaylca incelenecektir. Hangi blgede hangi malzemenin kullanlaca ve zellikle trbin seimi ve trbin malzemesi seimi detaylca incelenecektir. Son olarak tasarmn korozyona kar dayanml olabilmesi adna korozyondan korunma tedbirleri incelenecektir. Sras ile rnek alma da incelenecek ana balklar yledir. 1. Yer Etd 2. Boyutsal Tasarm ve Enerji Beklentileri 3. Malzeme Beklentileri ve Seimi 4. Korozyona Kar Dayanm Tedbirleri 5. Malzeme Maliyetleri

4.1

Yer Etd

rnek tasarmn yeri , taraf denizlerle evrili olan lkemizde olmas gerekliliinden yola klarak ancak lkemizdeki dalgalarn yeteri kadar yksek seviyede enerji tamad gerei dorultusunda lkemiz snrlarndaki en ok dalga enerjisi tayan Fethiye Ka aklar seilmitir. Fethiye ve Ka aklar yllk ortalama 14kw/m dalga gc barndrr. Bu dalga gc verisine gre Fethiye Ka aklarnda kurulacak rnek almann boyutsal tasarm ve enerji beklentileri bir sonraki balkta aklanacaktr.

4.2

Boyutsal Tasarm ve Enerji Beklentileri

Aadaki grafiklerde Trkiye de kuracamz ortalama dalga gc baz alnarak, bir Wave Dragon jeneratrnn eitli deerleri kullanlarak eriler izdirilmitir. izimler iin Matlab adl saysal analiz program kullanlmtr. Trkiye iin hesaplanan tahmini ortalama dalga gc 14 kW/m deerine karlk gelen deerler grafiklerde

46

iaretlenmitir. Grafiklerde bulunan deerler ile Trkiyede kurulmas muhtemel dalga jeneratrnn zellikleri aadaki gibi olmaldr.[26] Tablo 13-Tesisin kurulaca yerin tad ortalama dalga enerjisine gre yaplan teorik tasarm verileri Ortalama dalga Prototip 14 kw/m 0.4 kW/m kw/m (Trkiye ort. Dalga gc) Arlk (ton) Toplam genilik (m) Toplam uzunluk (m) Dalga uzunluu(m) Ykseklik (m) Hazne hacmi (m) Trbin says 3,6 55 7 13 3333 14 140 16 5000 16 250 17,5 8000 16-20 350-440 19 14000 16-24 460-700 237 58 33 14990 214 125 104 22000 260 150 126 33000 300 170 145 54000 390 220 190 24 kW/m 36 kW/m 48 kW/m

enerjisi younluu

reflektr 28

Jeneratr anma gc 2,3 (kW) Yllk enerji -

7,6

12

20

35

retimi(GWh/yl)

47

ekil 25de ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn ka ton olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr. Bunun nda yaklak 15000 ton olan tasarm beton ve elik malzemelerden olumaktadr.

ekil 25-Arlk tasarm grafii ( 14990 ton) ekil 26de ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn geniliinin 214 metre olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr. Genilik reflektrlerin bir kolundan dierine olan mesafedir.

48

ekil 26-Genilik tasarm grafii (214 m) ekil 27da ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn uzunluunun 125 metre olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr. Uzunluk burada reflektrden haznenin sonuna kadar olan mesafedir.

ekil 27-Toplam uzunluk tasarm grafii (125m)

49

ekil 28da ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn reflektr uzunluunun 104 metre olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 28-Dalga yanstc (reflektr) uzunluu tasarm grafii (104m) ekil 29da ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn yksekliinin 13 metre olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 29- Ykseklik tasarm grafii (13m)

50

ekil 30da ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn hazne hacminin 3333 m olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 30-Hazne hacmi tasarm grafii ( 3333 m) ekil 31de ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn barndraca trbin saysnn 14 adet olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 31- Trbin says tasarm grafii (14 adet)

51

ekil32de ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn beklenen jeneratr anma gcnn 140kw olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 32- Jeneratr anma gc beklenen (140kw) ekil 33de ortalama dalga gcne oranla yaplacak tasarmn beklenen tahmini yllk erneji retim kapasitesinin yllk 7,6 Gwh olaca dier tasarmlar gz nnde bulundurularak hesaplanmtr.

ekil 33- Beklenen Yllk enerji retim kapasitesi (7,6 GWh/yl )

52

4.3

Malzeme Beklentileri ve Seimi

Deniz zerinde yzen bir tasarm olan Wave Dragonun malzeme tasarm yaplmadan nce ksmlar incelenecektir ve daha sonrasnda bu ksmlarnda hangi malzemelerin kullanlmas gerektii tasarlanacaktr. 4.3.1 Wave dragon ksmlar ve malzeme beklentileri Wave Dragon genel olarak Gvde ve Rampa ya bal iki adet reflektrden oluan bir dalga jeneratrdr. Tabii ki enerji retimini salayan trbinler de hazne ksmnda bulunmaktadr. 4.3.1.1 Gvde ve Rampa Ana gvde temelde yzer bir rezervuar grevi grr. Ekonomik bir elektrik retimini salamak iin zorlu hava artlarnda alma srasnda yuvarlanma ve su altna dalp kma gibi problemlerin yaanmamaldr. Bu nedenle gvde byk ve ar olmaldr. Bunu salamak iin Gvde elik ve betonarme kombinasyonu eklinde, rampa ise elikten ina edilebilir. Yapda kullanlacak beton malzeme deniz ortamnda korozyona dayankl dk geirim deerine sahip olmaldr. 4.3.1.2 Reflektrler Reflektrlerin grevi dalgalar odaklayarak hazneye gnderip ama verimini arttrmaktr. Bu yzden sistem verimi iin hayati nem tar. Reflektrler alma srasnda srekli dalgalar tarafndan zorlamaya maruz kalacandan gvdeye nazaran daha yksek dayanma sahip olmas gerekir. Reflektrn retilecei malzeme seilirken bu durum gz nnde tutulacaktr. Reflektrler elik malzemeden ina edilecektir. Reflektr gvdeye elik kablolar ie balanacak ve reflektr ve gvde arasnda tampon malzemesi olarak polimer malzeme kullanlacaktr. 4.3.1.3 Demirleme - Balant Sistemi Demirleme ve balant sistemi Wave Dragon kavramnn nemli bir parasdr. Sadece demirleme grevi deil, ayn zamanda reflektrlere dalgalar tarafndan uygulanan kuvvetleri azaltma ve reflektrlerin dzgn durmasn salama grevi grr. Bu sebeple demirleme sistemini oluturacak elik kablolarn dayanm ok nemlidir. Korozyon dayanm da dnlerek balant halatlarnn paslanmaz elik grubundan seilmesi uygun olacaktr.

53

Wave dragonun alma srasnda maruz kald zorlamalar ekil 34 de verilmitir

ekil 34-Sisteme etki eden kuvvetler[26] 4.3.2 Malzeme seimi Akdenizin bir i deniz oluu nedeniyle dalga ykseklikleri dktr ve hava artlarnn ok zorlu deildir. Yapya gelebilecek dinamik yk dk deerlerde kalacaktr. Tm bunlar ve ekonomik olgular gz nnde bulundurulduunda malzeme seiminin standart malzemeler iinden yaplmas en uygunudur. Wave dragonun bir ak deniz yaps oluu da dnlerek kullanlacak elik, gemi inasnda kullanlan eliklerden seilecektir. Genelde gemi inaatnda kullanlan elik fiyat, zellik ve bulunabilirlik ynnden uygun olan yumuak elik malzemedir. Souk ve scak ekil vermeye ve kaynaa uygun olan bu malzemenin ileme scaklklarnda mekanik zelliklerinde nemli bir deime gzlenmez. Bunun dnda ok dk scaklklarda darbe sertliini kaybeder, krlganlk kazanr ve bnyede krlganlk zafiyeti yaratabilir, fakat sistemin kurulmas dnler Fethiye-Ka aklarnda byle bir sorunla karlalmas olas deildir.

54

ASTM A131 olarak adlandrlan gemi elikleri belirli bir gruplandrmaya tabi tutulmu ve bunlara Adan Fye semboller vermitir. Genelde A ve B yumuak elik trleridir. Amerikan Loydu (ABS)nun bu elik malzeme iin mekanik zellik ve kimyasal bileim standartlar Tablo 14Tablo 14 ve Tablo 15 Tablo 15de verilmitir. Tablo 14-Gemi inasnda kullanlan eliklerin mekanik zellikleri[33-34-35]
Standart Karl Akma Gerilmesi Standart Kalite Ra min. N/mm
2

ekme Dayanm Rm N/mm

2 2

Uzama A200 min. %

Darbe enerjisi Scakl k

o

KVc min. J

(kg/mm )

(kg/mm2) ABS-Part 2 Gemi Yapm elikleri ABS-Part 2 ABS-Part 2 ABS-Part 2 ABS AH32 E D B A 235 (24) 235 (24) 235 (24) 235 (24) 315 (32) ABS BH32 315 (32) ABS EH32 315 (32) Yksek Dayanml Gemi Yapm elikleri ABS FH32 315 (32) ABS AH36 355 (36) ABS BH36 355 (36) ABS EH36 355 (36) ABS FH36 355 (36) 400-520 (41-53) 400-520 (41-53) 400-520 (41-53) 400-520 (41-53) 440-590 (45-60) 440-590 (45-60) 440-590 (45-60) 440-590 (45-60) 490-620 (50-63) 490-620 (50-63) 490-620 (50-63) 490-620 (50-63) 21 -60 34 21 -40 34 21 -20 34 21 0 34 22 -60 31 22 -40 31 22 -20 31 22 0 31 22 -40 27 22 -20 27 22 0 27 22 -

55

Tablo 15-Gemi inasnda kullanlan eliklerin kimyasal bileimi (%)[35]

Standart Karl C Standart Kalite ma x ABS-Part 2 A 0,21 Si ma x 0,50 0,60 0,035 0,035 Mn P max S max Al min Cr max Cu max Mo max Nb Ni max Ti max V max

ABS-Part 2

0,21

0,35

0,60

0,035

0,035

ABS-Part 2

0,21

0,35

0,60

0,035

0,035

ABS-Part 2

0,18

0,35

0,70

0,035

0,035

0,02

ABS

AH32

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

BH32

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

EH32

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

FH32

0,16

0,50

0,91,6

0,025

0,025

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,80

0,02

0,050,10

ABS

AH36

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

BH36

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

EH36

0,18

0,50

0,91,6

0,035

0,035

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,40

0,02

0,050,10

ABS

FH36

0,18

0,50

0,91,6

0,025

0,025

0,02

0,20

0,35

0,08

0,020,05

0,80

0,02

0,050,10

Tm artlar gz nnde bulundurularak gvdenin ASTM A131 A kalite gemi yapm elii veya ASTM A131 AH32 kalite yksek dayanml gemi yapm eliinden; reflektrlerin ise ASTM A131 AH32 kalite veya ASTM A131 AH36 kalite yksek dayanml gemi yapm eliinden retilmesi kararlatrlmtr.

56

Gvdede blmnde kullanlacak beton malzeme gerekli mekanik zellikleri salamasnn yannda deniz suyunun olumsuz etkilerine kar dayankl olmaldr. Betonun tm bu zellikleri salayabilmesi iin en uygun imento malzemesi olarak Portland imento (CEM I 52.5 N) uygun grlmtr. Portland imento ; kalker marn, kil, demir cevheri, pirit kl, boksit, vb. hammaddenin uygun oranda kartrlp tlerek, piirilmesi sonucu elde edilen klinkerin, bir miktar priz dzenleyici(genellikle alta) ile birlikte tlmesinden oluan; suyla kartrldktan belirli bir sre sonra donarak dayanm kazanan bir malzeme olarak basite tanmlanabilir. Genel olarak yksek erken dayanm gerektiren yaplarda, souk havada dklen betonlarda,prefabrik yaplarda, tnel-kalp uygulamalarnda, yap kimyasallar retiminde ve temel betonlar uygulamalarnda kullanlr. Ayrca minerolojik yaps klorr iyonlarnn bulunduu ortamda slfat iyonlarna dayankllk zellii kazandrdndan deniz suyunda kullanma uygundur.Slfat iyonlar betona geerek imentonun hidratasyonuyla elde edilen kalsiyum hidroksit ve kalsiyum aluminat hidratlarla reaksiyona girerek, al ve etrengit oluumuna neden olur. Bunlarda genleerek atlamalara sebebiyet verir. Bu etkiyi azaltmak iin C3A(trikalsiyum aluminat) miktar az olan CEM I 52.5 N serisi imento kullanlacaktr[36-37-38]. Portland imento CEM I 52.5 N serisinin Trk standard (TS EN 197-1:2002 / A1:2005 / A3:2010)a gre salamas gereken fiziksel ve kimyasal zellikleri Tablo3 ve Tablo4de verilmitir.

57

Tablo 16-Portland imento CEM I 52.5 N serisinin fiziksel zellikleri[39] Standart Deerleri(1) Priz Balangc Priz Sonu zgl Arlk Hacim genlemesi * zgl Yzey (Blaine) Litre Arl 2 Gnlk Dayanm 28 Gnlk Dayanm min. 45 maks. 5 min. 20 min. 52.5 Birim dakika dakika g/cm3 mm cm2/g g/l MPa MPa

Tablo 17-Portland imento CEM I 52.5 N serisinin kimyasal zellikleri[39] Standart Deerleri(1) SO3 * S2- * MgO * Al2O3 Kzdrma Kayb znmeyen Kalnt ClToplam Alkali Na2O + 0,658 K2O Serbest Kire C3A * [C3A + 0,27 C3S] * maks. 10 maks. 23,5 % % % maks. 3 maks. 0,20 maks. 3 maks. 8 maks. 5 maks. 5 maks. 0,1 Birim % % % % % % % %

(1)imento:Fransz standard NF P 15-317' ye gre deniz suyuna dayankl olarak retilmektedir. Bu nedenle yannda "*" iareti olan zellikler; NF P 15-317' gre getirilmi snrlamalardr.

58

Yapmz bir deniz yaps olduundan kullanlacak betonun su geirimi dk olmaldr. Betonun geirim deerlerinin makul seviyede tutulabilmesi iin dkm esnasnda vibratr kullanlarak betonun sktrlmas gerekecektir. Tm bu bilgiler nda ana gvde,reflektrler,demirleme kablolar Gvde-Reflektr balant kablolar, Gvde-Reflektr aras darbe emici tampon malzemesi iin uygun grlen malzeme seim nerileri Tablo5de verilmitir. Tablo 18- Wave Dragon bileenleri iin kullanlacak malzemeler Wave Dragon Bileenleri Ana Gvde Kullanlacak Malzemeler Yumuak elik ASTM A131 A kalite gemi yapm elii veya ASTM A131 AH32 kalite yksek dayanml gemi yapm elii Betonda Kullanlacak imento Portland imento CEM I 52.5 N Reflektrler Yumuak elik ASTM A131 AH32 kalite veya ASTM A131 AH36 kalite yksek dayanml gemi yapm elii Demirleme Kablolar Gvde-Reflektr Balant Kablolar Paslanmaz elik AISI 316 Kalite 7x19luk 12 mm apnda paslanmaz elik halat (min kopma kuvveti 7650 kgf) Gvde-Reflektr Tampon Aras Darbe Emici Kauuk snger profil

59

4.3.3 Trbin Seimi WEC lerde, su trbinlerinin kullanmnda esas olarak trmanan tipteki aygtlar ne kar. Bu dntrcler, temel olarak gelen dalgalarn ynnde kurulmu bir rampa ve bir depolama havuzundan olumaktadr. Dalga rampann eimli yerine arptnda, sahip olduu kinetik enerji potansiyel enerjiye dntrlr; su rampadan yukar kar ve ortalama su deniz seviyesinin zerine yerletirilmi haznelerden birini doldurur. Su trbinleri araclyla suyun denize geri braklmasyla, haznedeki suyun potansiyel enerjisinde yararlanlr. Bu kullanma uygun olan alak dl su trbinleri akarsu tipi hidro elektrik santrallerinde uzun yllardr kullanlmaktadr ve yksek verim ve dayankllk gzetilerek gelitirilmilerdir. WEC prensiplerinin ounun aksine, elektrik enerjisi retmek iin kullanlabilecek ispatlanm ve olgunlatrlm bir teknolojidir. Ancak WEC in alma koullar, hidro elektrik santrallerinde kullanlanlardan olduka farkldr. Wec lerde, trbin d seviyesi 1 5 m arasndadr, bu da su trbinlerindeki en dk deerdir. Yalnzca, ak ve akarsu tipi hidro elektrik santrallerinin d yava ve buna bal olarak kk olduunda, aan dalgalarn gl stokastik deiimleri farkl trde bir WEC uygulamas gerektirmektedir. D, belirlii bir dalga boyunun ilevi olarak, 1:3 geniliinde bir aralkta deiim gsterir. Enerji kullanmnda optimum verimi elde etmek iin 10 sn aralnda %0 dan %100e kadar dzenlenmi bir ak grlecekir. Bir akarsu hidro elektrik kurulumundan 40 50 yl aras bir kullanm mr beklenir. nsansz ak deniz cihaznda, evresel koullar daha zorludur ve rutin bakm ilerinin uygulanmas daha zordur. Bu nedenle, WEC iin olan su trbinlerinin seim ve kurulumunda zel kriterler tercih edilmelidir ve en yksek verimdense kolay kurulumun gzetilmesi tavsiye edilir. [40] KIYI SINIRINDAK WECLER ve YZEN WECLER Trmanan tipteki bir WEC ky snrnda ya da ak denizde yzen bir aygt olarak nitelendirilebilir. Yzen tipteki, ky snrndakine gre aadaki avantaj ve dezavantajlara sahiptir:

60

AVANTAJLARI + gel-git seviyesinden bamsz alma + uygun olarak sabitlendii takdirde rzgar ynne gre kendini ayarlayabilir + farkl deniz koullarna gre tepe ykseklii ayarlanabilir. + kydan yeterince uzak olduu takdirde ak deniz rzgarlarnn ynnde alma + ak denizde byk kurulumlar gerekletirilebilir. DEZAVATAJLARI - snrl depolama hazne kapasitesi - hazne dolarken batma - kyya enerji iletimi pahalya mal oluyor. - bakm zorluu alma koullar dnldnde, iki tip arasndaki asl fark yzen tiptekinin depolama haznesinin kapasitesinin snrl olmas. Tek bir byk dalgayla havuzun hacminin alaca grlmtr. Bu da demek oluyor ki, trbin kontrol tek dalgaya ya da en azndan her bir dalga grubuna tepki vermek durumunda kalacaktr, bu nedenle de ak oranlar sk ve hzl bir ekilde deiecektir. ALIMA KOULLARI Sz konusu incelemede, yzen tipteki Wave Dragonun geliimi gzlenmitir (bkz. (1), (2)), bu nedenle tm deerlendirmeler bu adan ele alnmtr. Deerlendirmelerden bir kann ky snrndaki WEC te de uygulanabilecei gzlenmitir. Tm verimi veya WEC ten elde edilen yllk enerjiyi en yksek seviyeye karmak olduka karmak bir itir. nk parametrelerin birounun optimize edilmesi ve her bir parametrenin deiim etkisi farkl deniz koullarnda incelenmesi gerekmektedir. ekil 35de aygtn ematik grnm verilmitir. Balang tepe ykseklii iin seilmi bir deer olan Rc0 balayarak, trbin zellikleri Q(H) ve (H,Q), verilmi

61

dzenleme yntemi ve belli bir dalga boyu Hs ile aadaki anlk deerler hesaplanmaldr: tepe ykseklii Rc = f(Rc0, batma) aan (dalgalarn) ak hz Qov = f(Hs, Rs) havuz seviyesi 1 = f(Qov, QTu, QSpil) batma = f(l) Dklen ak QSpil = f(Qov,QTu, l) Trbin d HTu = f(Rc,l) Trbin ak hz QTu = f(HTu, Tu, dzenleme yntemi) Trbin verimi Tu = f(HTu, QTu) Elde edilen enerji Pel = f(HTu, QTu, Tu, Gen)

ekil 35-Wave Dragon un ematik grnm [40] WEC in verimlilii, elde edilen enerjiyi (Pel) uygun bir periyoda entegre edip gelen dalgann enerjisiyle karlatrarak llebilir. Bu uygulama, yllk ortalama verim ya da enerji eldesi ngrlerek, farkl deniz koullarnda tekrar edilmelidir.

62

Bu optimizasyon iinin karmakl dnldnde ve parametreler arasndaki bant hesaba katldnda, sistematik parametre deiimiyle birlikte alan sistem davrannn simlasyon yazlm tek pratik yaklam olarak grnmektedir. Dalga tank testlerinde (3) belirlenen deneye dayal ilev, dalga zellikleri, eiminin geometrisi, batma srasndaki teper ykseklii deiimleri de hesaba katlarak, sentetik bir ekilde gerekletirilen dalga setlerindeki dalgann ama olaslklarn hesaplamak iin kullanlmaktadr. Bu denkleme dayanarak, btn alma prosesi, yukarda belirtilen tm ltlerin zamana bal davranlar hesaplanarak ve elde edilen enerjiye entegre edilerek, kk zaman admlarnda (4), (5) simle edilmitir. Ayarlanabilen parametrelerin seilmi deiimleriyle, farkl deniz koullar ve trbin setlerinin farkl yerleim planlarna gre, optimum bir ayarlama gerekletirilebilir. Aada trbin tipi seimi iin nemli birka deerlendirme aklanmtr. Trbin d seviyesi ekil 35de tipik bir Kuzey Denizi dalga dalm grlmektedir, dalgalar total enerjiye katlarak 1m ile 5m arasnda bir ykseklik deerinde seyrederler. 5mnin zerindeki dalgada WEC in almas gvenlik nedeniyle geici olarak durdurulur.

Tablo 19-Farkl deniz koullarndaki trbin dleri[40]

63

Farkl deniz koullarnda, verimli alma iin giriteki eimin tepe ykseklii uygun ayarda olmaldr. Parametre incelemesi srasnda, optimum tepe yksekliinin belirli bir dalga boyu ile balantl olduu grmtr, trbin d ise havuzdaki suyun arlndan tr oluan batma nedeniyle biraz daha dktr (ekil 35de. son kolon). Trbinin 1.4 ila 3 m arasnda deien d seviyeleriyle baa kmas gerektii grlmektedir. Trbin ak seviyesi Eer trbinler yalnzca hazne tamamen bo olduunda durursa, su hacminin bir ksm bo yere alak dte kullanlr, bu da potansiyel enerji kayb anlamna gelmektedir. deal olarak, havuz bir sonraki dalgann tarmadan hazneye dolduraca hacimdeki suyu alacak kadar bo olmas, trbinin durdurmas iin yeterli olmaldr. Ne yazk ki, ne var zaman ne de bir sonraki dalgann tepeyi aan hacmi kesin olarak ngrlebilmektedir.

ekil 36-Elde Edilen Ortalama Gce kar hs=4mde minimum havuz seviyesi lmin[40] Maksimum ak orannda, havuz doluyken, ak azaltp havuzu, belli bir minimum havuz seviyesine (lmin) kadar boaltmak ve tm trbinler durdurmak mantkl bir yntem gibi grnmektedir. Farkl dzenleme yntemleri deerlendirilmi ve en yksek enerji retimi, havuz yalnzca birazck boaltldnda elde edilmitir (bkz. ekil 36) Alak deniz koullarnda, minimum seviye iin optimum deerler -0,05 ila -0,10m arasndadr, yksek denizlerde -0,5mye kadardr.

64

Havuz seviyesini bu kk aralkta tutmak iin, trbindeki ak, sk ve hzl bir biimde ve buna bal sk aralkla tamamen kapatmalarla deitirilmelidir. ekil 37da belli bir daga yksekliindeki (hs=3m) almann zaman tanm alann gstermektedir.

ekil 37-Havuz seviyesini aan dalgalarn zaman tanm alan, tama ve trbindeki ak oran[40]

65

MEVCUT TRBN TPLER ekil 38de Hye karlk nq grafiindeki bilinen trbin tiplerinin uygulama araln gstermektedir. Belirli bir hz nq trbinin bal hzn belirleyen bir trbin parametresidir, bu nedenle de trbinin g younluunun lsn verir. Pelton ve apraz ak tipindekiler haricindeki tm trbinler, grafikte bal olarak dar bantta diagonal biimde grlmektedir. Deneyler, optimum trbin yerleiminin bantta olduunu gstermitir. Trbinin sol ya da alak snr aldnda, trbin ok yavalayacak, gereksiz bir ekilde geni ve pahal olacaktr. Trbinin sa ya da st snr malzeme mukavemeti ya da kavitasyon erozyonu tehlikesi olarak adlandrlan teknolojik limitlerdir. Ancak Pelton ve apraz ak tipindekiler trbin arkna sahip olduklarndan bu kurallara uymamaktadr. Bu nedenle daha dk bir belirli hzlar ve dk g younluklar vardr. apraz ak tipindeki trbinlerin arklarnn k suyuna temas edip etmediinin anlalmas zor olduundan, dalga gc uygulamalar iin ok uygun deildirler. O nedenle bu tip daha ayrntl olarak deerlendirilmemitir.

ekil 38-Voith ve Ossbergerden sonra ortak trbin tiplerinin d seviyesi[40]

66

Bu nedenle, Kaplann ampul tipi trbini, sz konusu d seviyesi iin en uygun olandr. Genel kurulumu ekil 39de gsterilmitir.

ekil 39-ift ayarl Kaplan ampul tipi trbin (Voith Hydro) [40] Trbin ynlendirme kanad ve trbin ark kanadnn ekli, belli bir hzda optimum d ve ak deerleriyle (Hopt, Qopt) tanmlanan tasarm noktasndaki optimal enerji dnmn salamak iin dizayn edilmitir. Tm dier alma noktalarnda, ak as ile kanat as arasnda bir farkllk sz konusu olacaktr. Trbinin daha byk bir dte ve akta almas gerektiinde, verim erisinin dz ve genie yaylm olmas nemlidir. Bu kriterler en ok Kaplan tipi ift ayarl trbinde yerine getirilmektedir (bkz. ekil 40ekil 41) Bu tip trbinlerde, hem ynlendirme kanatlar hem de ark kanatlar ayarlanabilirdir, bylece alma koullarna adapte edilebilirler. Bu sadece retiminin pahal olaca deil, bakmnn da olduka meakkatli olaca anlamna gelmektedir, zellikle de ortam koullarnn sert olduu yerlerde (kumlu tuzlu su gibi). Sabit kanat ark kanatl Proller tipi, sabit ynlendirme kanatl Semi-Kaplan tipi, sabit ark ve ynlendirme kanatl dzenlenmemi ama/kapal trbin olarak bilinen tek ayarl Kaplan trbini eitleri, tm bu nedenlerle kurulmutur. Bu trbinlerin kuruluu daha basittir, fakat daha dar bir verim erileri vardr (bkz. ekil 40ekil 41) [40-41]

67

ekil 40-Verim ve tasarm dndeki ak[40]

ekil 41-Verim ve optimum ak hzndaki d[40]

68

Tablo 20- Tek ayarl, ift ayarl ve dzenlemesiz trbinlerin karlatrmas[40]

Tablo 20trbin tipleri arasnda bir karlatrma sunmaktadr. rnek, H= 3m ve Q= 125 m3/s olarak yerleim noktasna dayanmaktadr. kinci sra %10dan %100e kadar olan ak aralndaki ortalama verimi gstermektedir; nc srada d seviyesi 1.4 m ile 4 m arasnda olduundaki ortalama verim verilmitir. 6. ve 7. sralarda salamlk ve maliyet gsterilmitir. Bu karlatrmadan da aka anlald zere ift ayarl Kaplan trbini teknik olarak en verimli zmdr, ancak maliyeti fazla ve bakm zordur. ki tek ayarl trbinin verim ortalamas daha dktr, ancak basitlikleri nedeniyle avantajldrlar. Bu karlatrma yalnzca sabit hzl tek ayarl trbinler iin geerlidir.

69

OKLU TRBNLER Eer tasarlanm kurulum belli bir ebattaysa, byk trbinler yerine bir ka kk trbin dnlmelidir.

ekil 42-Trbin verimi ve tekli ve oklu trbin ayar iin ak hz[40] Bu, aadaki avantajlara sahiptir: Dk akta hznda baz trbinleri kapatarak ak hz verimden kaybetmeden daha yksek bir aralkta dzenlenebilir (bkz. ekil 42) Tekli birimler retimi durdurmakszn bakm iin kullanmdan alnabilir. Kk trbinlerin daha kk boaltma borular vardr, bu da aygtn yerleimi asndan avantaj salamaktadr (bkz.ekil 43). Kk trbinlerin hz daha yksektir (bkz.ekil 44.), buna da reteci daha ucuz hale getirmektedir.

70

ekil 43-16 kk trbin ile tek bir byk trbinin kurulumu[40] ekil 44. boaltm sabitken, trbinlerin ayarlanmas esnasnda, trbin says itnin geni bir aralkta deitii parametre incelemesinin sonularn gstermektedir. Benzer yasalar ve fiyat istatistiklerinden aadaki oranlar karabiliriz: ark ap Hz Tm trbinleri fiyat retelerin fiyat D ~ it-0,5 n ~ it0,5 Ct ~ it0,1 Cg ~ it-0,05

Kk trbinleri retim fiyatndaki art, yksek hzda retelerin daha ucuz olmasyla kompanse edilebilir. [41]

71

ekil 44-ark ap, hz ve bunlara bal fiyat ve trbin boyu[40] Ksmen artan maliyetten ayr olarak, ok fazla trbin kullanlmamasnn bir sebebi daha vardr: kk trbinde Reynolds says (ReD) ile birlikte trbinin verimlilii de der (bkzekil 45) Trbin ok kk olmadka Reynolds etkisinden bahsedilemeyeceini grmekteyiz. Genel bir kural olarak, ReD 1,5 * 107den kk olmamaldr.

ekil 45-Reynolds says, trbin verimi ve trbin says[40]

72

DEKEN HIZLI TAHRK Normal bir hidro elektrik santralinde, sabit frekans ebekesini besleyen senkronize retelerle birletirildiklerinden, trbinler sabit hzda alr. Ee, rete bir frekans dntrcye balysa, trbin buna bal olarak geni bir hz aralnda alabilir. Trbin dlerinde byk lekli deiimler meydana geldiinde bu durum olduka avantajl bir hale gelmektedir. Hz, trbin dne gre ayarlandnda, trbinin verimi neredeyse sabit tutulur (bkz. ekil 46)

ekil 46-Trbin verimi, ak hz ve sabit ve deiken hzl tahrik dleri[40] Bu durumda, ak hz dyle birlikte, olduka azalmaktadr, ki bu da avantajn bir gstergesidir. Wave Dragon gelitirilirken, simlasyon yazlmyla farkl trbin dzenleme yntemleri deerlendirilmitir. Kurulumdan en yksek verim, ak hz dk olduunda ve hazne boalrken elde edilmitir. ekil 47de optimum ak kontrol ilevi QTu ve havuz seviyesi l gsterilmektedir:

73

ekil 47-Kontrol ilevi QTu(l) [40] Trbinlerin verimini ok drmeden ak geni bir aralkta dzenlemek iin, trbinlerden birka dk havuz seviyesinde durdurulmaldr. Deiken hzl trbinler bu adan farkl bir avantaja sahiptir, kendilerini dzenleyebilirler (ekil 46.). Vu sadece yllk enerji retimindeki ykselme deil, ayn zamanda daha yumuak bir g iletimi anlamna gelmektedir (bkz ekil 48). Her iki grafikte de 4 ayarsz ama/kapamal trbin sz konusudur.

ekil 48-G iletimi ile deiken ve sabit hzl trbinlerde zaman[40]

74

DZENSZ (AMA/KAPAMALI) TRBNLER Geni d ve ak aralnda bir deiken hzl tahrik kullanlaca gibi d zellikleri kendi bana dzenleme ynteminin bir ksmn yerine getiriyor. Tasarlanan kurulum ok sayda trbin kullanlabilecek kadar bykse, son derece basit ve trbini amak ve kapamak iin ak kesen ayarsz ama/kapamal trbinler kullanlabilir. Wave Dragonda, 4 tane ama/kapamal trbinin ak gerektii gibi dzenlemek iin yeterli olduu grlmektedir. Ak kesmek iin iki alternatif yntem de analiz edilmitir. Bunlardan ilki hidrolik kumandal silindir kapak, ikincisi ise sifon prensibidir (bkz.ekil 49ve ekil 50.).ekil 49de kapak aka grlmektedir. Sifon tipi emme borusunun stne basite hava uygulayarak durdurulur. Ak yeniden balayncaya kadar havann bir ksmnn tahliye edilmesiyle, trbin yeniden almaya balar; ak geri kalan havay da beraberinde gtrr.

ekil 49-Ama/kapamal trbinin silindir kapa[40]

75

ekil 50-Sifon tipi ama/kapamal trbin[40] Silindir kapakl olan tip daha ksa balama sresi ve ksmen daha fazla verimlilikle daha avantajl durumdadr. Sifon tipiyle daha az paras hareket ettii iin daha az bakm gerektirmektedir. Her ikisi de model ve prototip olarak deerlendirilmek zere tasarlanmtr. FARKLI TRBN AYARLARININ KARILATIRILMASI Wave Dragon WECin bilinen bir yerleimi iin, aadaki trbin ayarlar karlatrlmtr: 2 ift ayarl Kaplan trbini 2 Propeller trbini 2 semi-Kaplan trbini 16 sabit hzl, ama/kapamal trbin 16 deiken hzl, ama/kapamal trbin

Bu yerleimlerden her biri iin optimum alma yntemi, optimum teme ykseklii ve her bir deniz koulu iin minimum havuz seviyesi Tablo 19da yllk enerji retimi Etot,yr hesaplanmak zere verilmitir.

76

Propeller trbinleri ok snrl bir yksek verim aralna sahiptir (bkz.ekil 40de) bu trbin, mevcut d seviyesine optimum adaptasyonu salamak iin ynlendirici kapaklar kullanlarak, ama/kapamal modda altrlmtr. kinci srada, en yksek deniz koulundaki maksimum enerji eldesi ve yllk ortalama enerji eldesi verilmitir. Elde edilen maksimum enerji retecin boyutlarn ve g iletim hattn belirlediinden, orann belirli bir EUR/KWh fiyat zerinde byk etkisi vardr. Deiken hz bu balamda bir avantajdr. Son olarak, ortalama elektrik enerjisinin standart sapmas son srada verilmitir. Ayarl trbinlerdeki dk deerler greceli olarak benzer g salandn gstermektedir. Halbuki, ama/kapamal modda alan trbinlerde daha byk standart sapmalar grmekteyiz. Bu dezavantaj deiken hzl tahrik kullanlarak byk lde azaltlmtr. [41] 4.3.3.1 Kaplan Trbin 1913 ylnda Francis tipi trbinin gelitirilmesinden sonra Prof.Dr.Victor Kaplan tarafndan icat edilmi ve gnmzde gelitirilip modernletirilerek esas halini alm bu trbin tipi eksenel olarak dnmekte ve etki trbinleri snfna girmektedir. Yani tm reaksiyon tipi trbinlerde olduu gibi suyun girii ile k arasnda basn fark vardr. Kaplan trbinleri hzl dnerler, yksek debilerde ve alak dlerde alrlar. Kaplan trbinleri ya salyangoz gvdeli veya boru tipi olarak imal edilirler. Bu trbinler genellikle salyangoz gvde biiminde ve dikey olarak kullanlrlar. Yatay olmas gereken durumlarda ise farkl bir uygulamas olan boru tipi kullanlr. Kaplan trbininin, gemi pervanesine benzeyen bir ark vardr. Tpk dner bahe sulayclarnda, borudan yksek basnla gelen suyun, sulaycnn kavisli kollarna dk hzla girip, dk atmosfer basncyla karlatnda ivmelenerek dar kmas sonucu oluan tepki kuvvetinin sulaycy dndrmesi gibi. Bu trbinlerde su giri ve k ayn eksendedir. Trbin ark zerindeki kanatlar baz alanlarda hareket kabiliyetine sahiptir. Bu kanatlar, trbin ykne yada mevsimsel deiimlerin neden olduu su seviyesindeki farkllklara gre ayar kanatlar ile birlikte hareket ederek trbinin verimini artrr. Kanatlarn hareketini salamada servomotor kullanlr. Servomotorlarn grevi, ayar

77

emberi vastasyla trbin ayar kanatlarn ap kapatabilmek ve ayar kanatlar ak iken reglasyon ilemini yapabilmek iin hidrolik bir kuvvet ile ayar emberine dairesel hareketi salamaktr. Kaplan trbinin ana paralar ve grevleri yledir: 1)Spiral Kaplama(Salyangoz): Grnm salyangoza benzedii ve form itibariyle spirali andrd iin bu ismi almtr. Genel olarak trbinin btn sabit paralar bu tehizat zerine monte edilmitir. Salyangoz su akna yn veren sabit kanatlar ile ayar kanatlar ve trbin arkna eit debi, eit basn ve eit hzlarla suyu 360 datarak tahrik suyunu ayar kanatlarnn aralklarna ynlendirilmektedir. Suyun evre boyunca eit dalm olarak trbin arkna girmesi, salyangoz kesitinin dnme ynnde ilerledike klmesi ile temin edilir. Salyangoz, beton olarak yapld gibi haddelenmi elik salarn bklerek ekillendirilmesi ve kaynak edilerek birbirine birletirilmesi yntemiyle de yaplr. 2)Trbin ark: Kaplan tipi trbinin ark tpk bir gemi pervanesi biimindedir, fakat kanatlarda ayarlanabilme olana salamak iin ynleri deitirilebilir niteliktedir. Trbin arklar ayar kanatlarnn brakt suyun kinetik ve potansiyel enerjisini faydal mekanik enerjiye eviren bir organdr. Bu sayede suyun trbin arkna evresel ynde etkileyen kuvvetlerinin meydana getirdii dndrme momenti ile mekanik bir i yaplmaktadr. Trbin arknn btn evresi boyunca devaml bir ekilde dardan merkeze doru giren su, ark kanatlar arasndan geip enerjisini arka verdikten sonra emme borusuna geer. 3)Trbin Kanatlar: Kanat alarnn ayarlanabilir olmalar sayesinde zayf yklerde bile trbin verimini iyi korur. Kanatlar, trbin eksenlerine yerletirilen ve reglatrlerle harekete geirilen kumanda kolu ile ynetilir.

78

4)Trbin Ayar Kanatlar: Trbin ayar kanatlar, trbin salyangozuna monte edilen sabit ynlendirici kanatlardan geen tahrik suyunu trbin arkn ynlendirmeye ve tahrik suyunun debisini ayarlamaya yarar. Ayar kanatlar ayar emberi, servomotorlardan ald radyal hareketi biyel kollar vastas ile ayar kanatlarna ileten bir organdr. Kk gl ve kk boyutlu trbinlerin ayar emberleri elik dkm veya gri dkmden imal edilirler. Byk gl ve byk boyutlu trbinlerin ayar emberleri elik sa levhalardan ve kaynak konstrksiyonlu olarak imal edilirler.[42-43] 5))Trbin aft: Hidrolik trbin-generatr nitelerinde kullanlan aftlar, su kuvvetinin trbin arknda meydana getirdii dndrme momentini generatr rotoruna nakletme grevini yaparlar Trbin-generatr aft elik dkmn dvlmesi ve gerekli sl ilemler yapldktan sonra ilenmesi ile imal edilmitir. 6)Emme Borusu: Trbin emme borusu suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye ve kinetik enerjinin de mekanik enerjiye dnp ve grevini tamamladktan sonra darya atlmasn temin eden blmdr.

ekil 51-Trbin ematik Gsterimi[44]

79

Kaplan Trbinin alma Prensibi: evre boyunca yerletirilmi ynlendirici kanatlardan geen su trbin arkna gnderilir. Trbin ark kanatlarnn aralarnda suyun giri basncnda bir dme meydana gelir ve su basncnda meydana gelen bu dme suyun hzlanmasna neden olur. Trbin ark emme borusunun azna yerletirilmitir. Salyangozdaki su, yneltici (sabit) kanatlar ve ayar kanatlardan geerek trbin arknn st ksmna dklr; bylece rotoru evirir. gren su, emme borusundan dar atlr. Trbin paralar iin uygun malzeme seimi ise Tablo 21 de verilmitir:

80

Tablo 21.-Trbin Paralar iin Kullanlan Malzemeler[44] TRBN PARALARI Spiral Kaplama(Salyangoz) KULLANILAN MALZEMELER Yap elii 1. Karbon elii 2. HSMA (yksek dayanml mikro alam Scak i elii 3. Scak i elii Sabit kanat Beton Yap elii 1. Karbon elii 2. HSMA (yksek dayanml mikro alam) rnek: Ayar Kanat S355 (DIN) St52 (EN) Yap elii 1. Karbon elii 2. HSMA (yksek dayanml mikro alam) 3. Scak i elii 4. Paslanmaz elik rnek: 16Cr5Ni 13Cr4Ni 13Cr1Ni S355 (DIN)

81

Trbin ark 1. Bak Az 2. Dili Gbei

Bak Az

Paslanmaz elik 16Cr5Ni 13Cr4Ni 13Cr1Ni Dili Gbei 1. Karbon elii 2. HSMA (yksek dayanml mikro alam) 3. Scak i elii 4. Paslanmaz elik

Trbin aft

Yap elii 1. HSMA 2. Scak i elii

rnek: Emme Borusu S355 (DIN) St52 (EN) Yap elii 1. Paslanmaz elik 2. Karbon elii 3. HSMA 4. Scak i elii rnek: S355 (DIN) St52 (EN)

82

4.4

Korozyona Kar Dayanm Tedbirleri

Deniz suyu bilindii gibi en korozif ortamlardan biridir. pH derecesi yaklak olarak 8 8,3 arasnda deimektedir. Bnyesinde bulundurduu NaCl sayesinde elektrolitik sv olarak davranan deniz suyunun iletkenliinin ykselmesi, dier halojenlerin de az miktarda da olmas korozyon iin uygun bir zemin oluturur. Tablo 22-Deniz suyunun ierik ve kompozisyonu a-) Doal deniz suyundaki inorganik trlerin tipik ierii b-) ASTM D 1141 normuna gre yapay deniz suyu kompozisyonu[45]

Oluturulacak Wave Dragon sistemimizin

ana yaps beton ve elikten meydana

gelmektedir. Deniz suyunun elik yaplara son derece saldrgan olduu bilinmektedir. Bunun iin eitli korozyondan korunma yollar sisteme entegre edilerek veya uygulanmaldr. Sistemin elik ksmna boya uygulanarak korozyon hz azaltlabilir fakat deniz suyu ve zellikle fouling etkisi ile en uygun boyalar bile birka yldan fazla dayanmaz. Bunun iin pratikte hem koruyucu boya kaplamas hem de katodik koruma yoluna gidilir.

83

Oluturacamz sistem statik bir yapda olduu iin ve bulunduu ortamn tuzluluk oran ok fazla deiiklik gstermediinden korozyona urama zaman ve nasl bir korunma uygulanaca belirlenebilir. Deniz yaplarnda sklkla karlalan korozyon tipleri ; aralk korozyonu , ukurcuk korozyonu , gerilmeli korozyon , homojen dalml korozyon , taneler aras korozyon , hidrojen gevreklemesi , korozyonlu yorulma , seii korozyon , erozyonlu korozyon ve biyolojik korozyondur. Ayrca paslanmaz elik balant elemanlarnn oluturduu galvanik korozyon da nemli yer tutmaktadr. [46]

ekil 52-Deniz suyunda elikte meydana gelen korozyon derinlii [46] Aratrmalar gstermektedir ki srama blgesinde deniz suyu ve erozyon etkisinden dolay korozyon oran ok daha yksektir. Bu blgede katodik koruma etkinlik gstermez. zellikle bu blge iin UNS 04400 bakr-nikel alam kullanlmaktadr. Veya uygulamadan %90 bakr %10 nikel ieren UNS C70600 malzemesi de kullanlr.[46]

84

ekil 53-Deniz suyunda ak hznn korozyon hzna gre deiimi [47] Katodik Koruma Korozyona kar en etkin korunma yollarndan biridir. Sadece denizde kurulan sistemler iin deil toprak alt boru sistemlerinde , yeralt yakt-doalgaz depolama tanklarnda , artma tesislerinde , korozyon riski tayan betonarme yaplarda da rahatlkla kullanlp ok olumlu sonular verir. Sistemden ksaca bahsedecek olursak ; katodik korumann temel ilkeleri kimyasal korozyon teorisine dayanmaktadr. Katodik koruma korozyona urayan metallerin

katot olarak polarizasyonunu gerektirir. Bylelikle metal yzeyinde yryen anodik reaksiyonlar durdurulmu olur. Bu durum Korunacak metali daha aktif bir metalle (galvanik anot / kurban anot) eleyerek salanaca gibi dtan akm uygulayarak da gerekletirilebilir. [48] D Akm Kaynakl Katodik Koruma D akm kaynakl katodik koruma metale dardan bir doru akm uygulanarak yaplr. Bir transformatr redresr sisteminden elde edilen doru akm (-) ucu korunacak olan metale (+) ucu da bir yardmc anoda balanr.

85

ekil 54-D Akm Kaynakl Katodik Koruma [48] Uygulanacak olan katodik koruma akmnn iddeti korunacak metalin yzey alanna ve metalin bulunduu ortamn koroziflik derecesine baldr. Katodik koruma uygulamalarnda en nemli konu , korunacak yapnn katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesidir. Metali tam olarak korumak iin gerekli olan minimum akm idddeti , katot ve anot reaksiyonlarnn polarizasyon erileri izilerek teorik olarak belirlenebilir. Deniz ii yaplarda Gm-Kurun-Antimuan tipi anotlar kullanlmaktadr. Galvanik Anotlu Katodik Koruma Yapsnda elik ihtiva eden bir sistemi galvanik anotlarla katodik olarak korumak iin , boru hattna kendinden daha akif bir metal , rnein magnezyum balanarak bir galvanik hcre oluturulur.

86

ekil 55: Galvanik Anotlu Katodik Koruma [48] Bylece oluturulan galvanik pilde magnezyum anot , elik de katot olur. Anotta magnezyum znerek elektron aa karr. Bu elektronlar katodik reaksiyonun elektron ihtiyacn karlar. Katodik koruma devresinden akm geebilmesi iin anot ve katot arasnda devre direncini yenebilecek kadar bir potansiyel farknn olmas gerekir. Balangta deniz ii uygulamalarda galvanik anot olarak magnezyum anot kullanlmtr. Magnezyum anotlarn hem akm kapasitesi , hem de verimleri dktr. Bu nedenle ancak ksa mrl katodik korumalarda kullanlabilir. Dier taraftan magnezyum anotlarn potansiyelleri yksektir . Bu durum deniz yaplarna balanan anotlarn evresinde ar korumaya ve kaplamann soyulmasna neden olabilir. Bu sebeplerden tr deniz ii yaplarda anot olarak Alminyum veya inko kullanlmas uygun grlmtr. Wave Dragon Sisteminde Katodik Koruma Uygulanmasnda Genel Kurallar Katodik koruma uygulamas sistemin denize kurulma aamasnda dier proseslerle beraber ayn anda yaplr. Katodik koruma mr de bu srada belirlenir. Bu mr yaklak olarak 1,5 2 yldr. elik ksmlarda hem galvanik anotlu hem de d akm kaynakl katodik koruma sistemi uygulanabilir. Seim ekonomik faktrler gz nne alnarak yaplr. Kk bir tesis planlamas yaplyorsa burada galvanik anotlu katodik koruma sistemi kullanlabilir.

87

Anotlar sistemin gvdesine balanabilecei gibi sistem sabit bir yap olduu iin anotlar deniz tabanna gmlerek de anot balama ilemi yaplabilir. Fakat deniz tabannn derinlii , kullanlacak elektriksel balant aparatnn da deniz suyuna dayankl olmas gereklilii , deniz ierisindeki canllar gibi nedenlerden tr bu sistem pratikte uygulanmaz. Ekonomik deildir.

Anotlar sistem gvdesine yapk haldedir. Bu durum anot evresinde ar voltaj olumasna ve boya tabakasnn soyulmasna neden olabilir. zellikle d akm kaynakl katodik koruma uygulamasnda ar voltajn zararl etkilerini gidermek zere zel nlemler alnmas gerekir.

Yzeydeki boyann zamanla anmas durumunda sistemin akm ihtiyac deikenlik gsterebilir. Akm ihtiyac hesabnda bu durumun da gz nnde bulundurulmas gerekir. [49-50]

Katodik Koruma Akm htiyac Sistemin boya kalitesine bal olarak akm ihtiyac 10 kata varan farkllklar gsterebilir. rnein kurulacak yerdeki denizin tuzluluk oran ve zellikle mevsimsel scaklk farkllklar akm ihtiyacna dorudan etki yapar.

Trbinlerde Korozyon Wave dragon sisteminde trbinlerin bulunduu blmde korozyon hz ok daha fazladr bunun balca nedenleri Trbinlerde gerekleen dnme-trbilans hareketi metal yzeyinde oksijen difzyonunu maksimum deere karr Ayrca bu hareket kavitasyon etkisi de yaparak erozyona neden olur. Bylece erozyonlu korzoyon olaylar artar. Bu tarz etkiler bu blgelerde akm ihtiyacn artrr. Katodik koruma uygulamalarnda bu durum gz nne alnarak hesaplamalar bu erevede yaplmaldr. [51]

88

Anotlarn Dalm Anotlar omurgann iki yanna ve su kotunun yaklak 1 m altna her iki yana simetrik olacak ekilde yerletirilir. Galvanik anotlar sisteme kaynak edilerek balanr. Anodun yzeye yapan alt taban uygun bir boya ile kaln bir ekilde boyanarak izole edilir. Kaynak yerleri ve anot balant pabular da ayn ekilde boyanr. Ancak burada nemli olan nokta anotlarn st yzeyleri kesinlikle boyanmamaldr. nk anotlarn yzeyi devreyi tamamlamak iin kesinlikle suyla birebir temas halinde olmaldr. Deniz suyu iinde galvanik anotlarla ok geni bir alan koruyabilmek mmkn olmaz. Deniz suyu rezivitesi kk olduundan anottan uygulanan akmn potansiyeli ksa mesafeler iinde der. Bu durumda anotlar arasndaki mesafe ok fazla arttrlamaz. Pratikte genelde anotlar 5-6 metre aralklarla yerletirilir. Korozyon hznn yksek olaca dnlen blgelere anotlar daha sk konularak bu blgelerden geen akm da arttrlarak korunma salanm olur. norganik inko Kaplamalar : Kaplama ihtiva eden bir inko uygulamas iin ana sebep Katolik dalm salama ile koruma oluturmaktr. Bu korozyon riskini azaltarak elii koruyacaktr. Katodik koruma yntemi muhtemelen inko metalinin nemli bir ksmn kaplama kaplayaca iin olduka nemlidir. Bunlar kimyasallara zellikle de zclere kar olduka direnlidir. inko Etil silikat ve Alkali silikat olduka iyi zc direnci olduu iin depo tanklarnn iinde daha sk kullanlr. norganik inko kaplamalar genellikle devaml suyla temas eden yzeylerde kullanlmaz. norganik inko kaplamalar kullanmndaki tipik uygulama yapnn tipine ve d ortama gre deiir. norganik inko kaplama tabakas, tipik olarak 75-125 mikron olarak tanklarda kullanlr. Su bazl inko silikat klasik spreyle uygulanmak zorundadr. Bununla birlikte zc bazl inko etil silikat havasz spreyle uygulanmaldr.[52]

89

Faydalar: 1.ok iyi zc direncine sahiptir. 2.ok iyi s direnci vardr.(400 C ) 3.Yksek mekanik dayanmna sahiptir. 4.Temizlenmi elik yzeylere ok iyi yapama zelliine sahiptir. 5.Nispeten iyi katmanlama kabiliyetine sahiptir. Snrllklar: 1.Vulkanizasyon iin nem gerektirir. 2.ki malzemeden oluur. 3.Maksimum 100 mikron 4.Yksek DFT de kraking (atlama) veya kontrol eilimi 4.5 Malzeme Maliyeti Hesaplar

Danimarka da kurulan prorotipin boyutlar ve arlklarna daha nce deinilmiti. Burada 237 ton olan prototipin 150 tonu elik ve geriye kalan malzeme genel olarak betondur. Buradan yola karak rnek alma blmnde 14990 ton olarak hesaplanan tasarmmzn 9487 tonu elik ve 5503 tonu ise beton olacaktr. Bu balamda aada yaplan malzeme fiyatlarna gre Wave Dragonun malzeme maliyeti yledir.

90

Kullanlacak malzemelerin birim fiyatlar: elik ASTM A131 Gemi Yapm elii : US $ 700 - 800 / Ton [53] Bu malzemenin kullanlmas durumunda 9487 ton X 750 $ = 7115250 $

ASTM A131 AH32 Kalite Yksek Dayanml Gemi yapm elii : US $ 960 / Ton[53] Bu malzemenin kullanlmas durumunda 9487 ton X 960 $ = 9107520 $ Beton CEM I 52.5 N Porland imento Poz No:04008/3b (Dkme) : 129.30 TL/Ton [53] Bu malzeme kullanlmas durumunda 5503 ton X 129.3 TL= 711538 TL

Demirleme Kablolar iin istenilen malzelerin birim fiyatlar : AISI 316 Kalite Paslanmaz elik halat (7*19) (12mm apnda) :US $ 4 - 8 / Kilogram [54] Sabitlemek iin derinlie gre deiken elik halat kullanlr ancak tahminen 100 ton elik halat kullanld dnlrse. 10ton X 6000 $ = 60000$

Toplamda ortalama malzeme maliyeti 17946475,6 TL yani 17 milyon 946 bin 475 TL dir.

91

4.6

retilen Enerjiye Karlk Gelen Edeer rnekler

A++ enerji seviyesinde bir buzdolab gnde 0.37 Kilovat deerinde bir enerji tketmektedir. 365*0,37=135,5 KW bir buzdolabnn yllk tketim miktar ise, yllk 7,6 GWh ile 56089 adet buzdolabnn 1 yllk harcamasna denktir.[55] Gnlk bir evin ortalama elektrik tketiminin 10kWh/gn olduu gz nnde bulundurulursa, 2082 tane evin yllk enerjisine denktir. Hanede 4 kii olduunu varsayarsak 8328 kiinin yllk ihtiyac ya da 3039720 kiinin gnlk ihtiyac demektir.[56] Cevherden birincil retim elik, scak hadde rn retiminde ton bana 6351KWh enerji tketilirken, hurdadan retilen elik, uzun rn iin bu tketim miktar 1412KWh.dr. Bu demektir ki 7,6 GWh/ yl enerji ile 1197 ton cevherden birincil retim elik ve 5383 ton hurdadan elik retilebilir.

92

SONU

Gelecekte, zamandan daha hzl gelien teknolojinin, dalga enerji kaynan dnyann en nemli enerji kaynaklar arasna tayaca aikardr. Trkiyede orta ve uzun vadeli yenilenebilir enerji politikalar ierisinde dalga enerjisi salam bir ekilde konumlandrlmas gereklilii bu alma sonucu grlmektedir. Trk yatrmclar iin en uygun dalga dntrc teknolojisi, enerji retim srecinin devam boyunca periyodik olarak suyu depolayabilecek bir rezervuar ve dalgann yetersiz olduu dnemlerde ikili bir yapyla ayn zamanda rzgar gcn de kullanarak verimlilii artrabilecek bir sistemi iermelidir. Dier lkelerde dk dalga ikliminde etkili olarak alabilecek dntrcler halen gelitirilmektedir. Bu projelere katlmak veya yeni bir ikili tasarma balamak iin ok ge deildir. Tm bu unsurlarla beraber 3 taraf denizlerle evrili lkemizin jeolojik artlar ile dalga enerjisinin dk kurulum ve iletme maliyeti gz nne alndnda, uygun koullarda, uygun yer seimi yaplmas ve uygun teknoloji seilmesi artlar enerjisi santralleri kurulmas en azndan fosil tketilmesinde azmsanmayacak bir aba olacaktr. salanarak dalga kkenli yaktlarn daha az

93

KAYNAKA
[1] Ersoy E.,Kkbayrak S., 21. yzylda btn ynleri ile enerji, Enerji evre likisi Sempozyumu Bildiriler Kitab, s. 124-127, 1994 [2]Kadolu S., Telliolu Z., Enerji kaynaklarnn kullanm ve evreye etkileri, TMMOB Trkiye Enerji Sempozyumu, s. 55-67, 1996 [3]EN, Z., Temiz Enerji ve Kaynaklar, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 2002 [4]Kl, A.M., Trkiye ve Enerji Gerei, TMMOB Makina Mhendisleri Odas Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu ve Sergisi, Kayseri, 2003 [5]Dnya birincil enerji kayna arz verileri, Dnya Enerji Konseyi, 2003 [6]Trkiye Enerji retimi; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, Birincil Enerji retimi http://www.enerji.gov.tr/enerjiuretimi.htm, 2006 [7] Eral, M.,Tbitak-TTGV Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar platformu, Enerji Teknolojileri Politikas alma Grubu Raporu, Ankara , 1998. [8]alar, M., Dnya ve Trkiyede Yenilenebilir Enerji Kaynaklar (YEK), Trkiye 10.Enerji Kongresi , 2006 [9]Kl, A.M., Trkiye ve Enerji Gerei, TMMOB Makina Mhendisleri Odas Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu ve Sergisi, Kayseri, 2003 [10] Thorpe, T W. "A Brief Review of Wave Energy", ETSU Rapor No R-120, (1999) [11]Atlgan, I., Trkiyenin enerji potansiyeline bak, Gazi niv. Mh. Mim. Fak. Der. Cilt 15, No 1, s. 31-47, 2000 [12]Akkaya, A. ,Akkaya V., Koca, E., Dada, A., Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn evresel Adan Deerlendirilmesi, IV. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu Bildiri Kitab Cilt I, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 1618 Ekim 2002

94

[13]BLR, ., Alternatif Enerji Sistemleri, Mimar ve Mhendis Dergisi, Say: 33, Nisan-Mays-Haziran, s. 56-58, 2004 [14]Trkiye Enerji retimi; Enerji ve Tabii Kaynaklar BakanlTrkiyedeki genel enerji durumu 2001 Raporu ,www.enerji.gov.tr/Enerji.html, 2001 [15] Acheson, D. J. Elementary fluid dynamics. Clarendon Press, Oxford , 1990 [16] Boyle, G. (ed.) (2004).Renewable energy, 2nd edn. Oxford University Press, Oxford [17]Kuznetsov, N., Mozya, V., and Vainberg, B. Linear water waves: a mathematical Approach Cambridge University Press, Cambridge (2002) [18] Thorpe, T W. "A Brief Review of Wave Energy", ETSU Rapor No R-120, (1999). [19] TERZ, . K. Marmara Srdrlebilir Kalknma Platformu 9. Toplants. stanbul: Marmara niversitesi [20] OKAN, A. M. Dalga Elektrik Santralleri. Metin okan Enerji Tur. Dns. Mak. San. ve Tic. Ltd. Sti. [21] WAMDI Group "The WAM model - A third generation ocean wave prediction model." Journal of Physical Oceanography, 18, 1775-1810. (1988). [22] zhan, E.; Abdalla S.; Wind and Deep Water Wave Atlas of the Turkish Coast, Middle East Technical University, (2002)

95

[23]zhan, E. ve Abdalla, S. " Wind and Wave Climatology of the Turkish Coast and the Black Sea: An Overview of the NATO TU-WAVES Project", Proc. Intl. MEDCOAST Conf. on Wind and Wave Climate of the Mediterranean and the Black Sea, S. Abdalla and E. zhan (eds.), MEDCOAST Yaynlar, Ankara, Trkiye, 1-20.(1999). [24]Teknodan Teknoloji Danmanl Proje retim AR-GE San.Tic.Ltd.ti Trkiye Yenilenebilir Enerji Potansiyeli almalar Rportaj Bilgileri http://www.teknodan.com.tr/download/roportaj.pdf , (2005). [25] Salam, M.; Uyar, T. Dalga Enerjisi ve Trkiyenin Dalga Enerjisi Teknik Potansiyeli Marmara niversitesi, (2010) [26] Kofoed JP,Figaard P, Madsen FE,Sorensen HC, Prototype TestingOf The Wave Energy Converter Wave Dragon,s.182-187,(2006) [27] D Dunnett, JS Wallace, Electricity Generation From Wave Power In Canada,s.182,(2009) [28] L Martinelli, B Zanuttigh, JP Kofoed, Selection of design Wave Energy Converters Based On Wave Basin Experiments,s.3128,(2011) [29] J Tedd, JP Kofoed, Measurements Of Overtopping Flow Time Series On The Wave Dragon, s712-715, (2009) [30] Fndk, F., Malzeme Seimi ve Uygulamalar. Sakarya Kitabevi, Adapazar, 2008 [31] ASM Metals HandBook, Materials Selection and Design, Volume 20 [32] Gemi naatnda Kullanlan Malzemeler, T, Faculty of Naval Architecture and Ocean Engineering www.gidb.itu.edu.tr/staff/odabasi/gmg/week10.PDF [33] MEGEP, Deniz Aralar Yapm Yap Elemanlar-1 (2008) [34] Trk Loydu, Gemi naat ve Onarm Kalite Standartlar (1997)

96

[35] Erdemir rn Katalou (2007) [36] Kuyumcu, H. M., (2008). Deniz Suyu ve Slfatl Sularn Beton Dayanmna Etkisi, Sakarya niversitesi, Fen Bilimleri Enstits [37] zsoysal, R., nsan, Y., Yzer Deniz Tatlarnda ve Offshore Yaplarnda Beton Kullanm T, Gemi naat ve Deniz Bilimleri Fakltesi [38] Akman, N., "Ak Deniz Petrol Platformlarnda Kullanlan Yksek Performansl Betonlar", 6. Ulusal Beton Kongresi, Istanbul- Trkiye, 2005. [39] http://www.nuhcimento.com.tr/tr/home/urunler.asp?id=3 [40] W Knaap, E Holmern, R Schilling, Considerations for Water Turbines To Be Used In Wave Energy Converters, s.1-9,(2000) [41] C Beels, P Troch, KD Visch, JP Kofoed, GD Backer, Application Of The TimeDependent Mild-Slope Equations For The Simulation Of Wake Effects In The Lee Of Wave Dragon Wave Wave Energy Converters, s.1645-151, (2010) [42] Pekmezci, Ender, Hidrolik Trbinler Seminer devi Akdeniz niversitesi Fen Bilimleri Enstits s.4-6 (2006) [43] Demirkan, AY, Kk Hidroelektrik Santrallerde Trbin Tasarm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits s.75 stanbul (2006) [44] The Choice of Materials for Turbines, Norwegian University of Science and Technology,Hydraulic and Environmental Engineering http://www.ivt.ntnu.no/ept/fag/tep4200/innhold/The%20choice%20of%20materials.pdf [45] Einar Bardal, Corrosion and Protection, Springer-Verlag London Limited 2004 [46] Soeren Nyborg Rasmussen, Corroson Protecton Of Offshore Structures, Denmark

97

[47] Benjamin D. Craig, Richard A. Lane, David H. Rose, Corrosion Prevention and Control: A Program Management Guide for Selecting Materials, AMMTIAC, Eyll, 2006 [48] Armetal katodik koruma sanayi Korozyon Nedir? sf: 19,20,26 , 2002 [49] Water Technologies, Capac Impressed Current Cathodic Protection (ICCP) System fort he Ultimate in Corrosion Protection, Siemens Brochure, [50] Esen Metal, Gemi Gvdelerinin Katodik Korumas, Nisan 2004 [51] David Webster, Pipeline Construction Drivers, Corrosion Cost and Engineering Issues, Worley Parsons Resources and Energy, Nisan 8, 2010 [52] A. Mathiazhagan, Design and Programming of Cathodic Protection for Ships, International Journal of Chemical Engineering and Applications, Ekim 2010 [53] Bayndrlk ve skan Bakanl naat ve Tesisat Birim Fiyatlar Kitab, (2011) [54] www.gangsteel.com [55] www.arcelik.com.tr [56] http://www.raf.com.tr/urun_57_temizdunya-ekoev.html