Samuel Nowak

-DPHV&DPHURQLUDGRHNVWHUPLQDFML
}eli szukac w Hollywood kina autorskieo, a nino to powsta,ceo za oronne pie-
nidze w balacb wielkicb wytworni, }anes Caneron ,est ,eo nodelowyn przyka-
den. Reyser, scenarzysta, producent, nontaysta, konsultant efektow spec,alnycb.
Mealonan z obses, kontroli kadeo etapu produkc,i. Zawzity i uparty perfekc,o-
nista, a nade wszystko wietny narrator. Iilny Canerona to nie tylko wystawne opo-
wieci ubarwione na,nowsz tecbnoloi; to przede wszystkin dobrze opowiedziane
bistorie, oparte na sprawnie i dowcipnie napisanycb dialoacb oraz dobrze poprowa-
dzonycb aktoracb. Nie te ,ednak cecby nada, kinu Canerona wy,tkowoci, ktora
zasuiwaaby na osobne nie,sce w bollywoodzkin panteonie. Zreszt czeo inneo
nany oczekiwac od Hollywood, ,eli nie sprawnycb warsztatowo filnow o precyzy,-
ne, i przenylane, konstrukc,i: Kino Canerona, nieszczce si w ownyn nurcie,
zaskaku,e przede wszystkin niezwykyn wyczucien spoeczno-politycznyn. nia-
o nairawa si z reaanonatorafii (cbocia reyser ,est wspoautoren scenariusza
Rambo II [1985], re. Ceore P. Cosnatos) i ,est nu daleko do enoc,onalne, por-
norafii Kina Nowe, Przyody. Pode,cie takie wyroniao filny Canerona zarow-
no w latacb osiendziesitycb, kiedy ownyn punkten odniesienia byo kino spod
znaku Rambo (1982, re. Jed Kotcbeff) czy Cooooo |o|ozc (1982, re. }obn
Milius), ,ak i w latacb dziewicdziesitycb, dy czsto zestawiano ,e z produkc,ani
}erry`eo Bruckbeinera i ,eo czooweo reysera Micbaela Baya. /utor zaledwie
siedniu filnow penonetraowycb (oraz kole,nycb dwocb w produkc,i: Avatar oraz
5anuel Nowak
278
Battle Angel) i sanozwaczy krol wiata tworzy nity oraz ikony kultury popularne,,
ktore z powodzenien podbi,a, nasow wyobrani.
Lrodzony w 1954 roku w Kanadzie }anes Caneron ,est konsekwentny w roz-
wi,aniu swo,e, autorskie, kariery, ,eli tylko zaponniec o ,eo debiucie - filnie Pi-
oo|o 2: Lo|o|c ooJec (1981), z ktoreo planu zosta wyrzucony. }ednak ,u
kole,ne dziea, poczwszy od Terminatora
1
(1984), u,awnia, elazn konsekwenc,
tworcy. Dotyczy to zarowno sposobu prowadzenia narrac,i, pode,nowanycb wtkow
i krelonycb przeze postaci. Cowne bobaterki ,eo filnow to obok ni,akicb n-
czyzn silne kobiety, postawione w sytuac,i raniczne,. Monent, w ktoryn Caneron
osadza akc, swoicb obrazow, to zwykle przeonowa dla dane, rupy, spoecznoci,
a nawet ludzkoci cbwila. W kadyn z ,eo filnow bobateren ,est tecbnoloia; nie
idzie tu ,ednak byna,nnie, o trywialne ubolewanie nad uytkien, ,aki robi z nie,
ludzkoc. Wszystkie te wtki, systenatycznie pode,nowane i rozwi,ane w tworczoci
autora Terminatora, korespondu, przy tyn z przenianani spoeczno-politycznyni
w 5tanacb Z,ednoczonycb.
.LQRLU]HF]\ZLVWRVSRHF]QD
W tyn nie,scu naley si ,ednak wy,anienie: zwizki kina anerykaskieo i polityki
to tenat nie,edne, analizy czy ksiki. }ak zauwaa, redaktorzy interesu,ceo tonu
Aoe|coo l||o ooJ Po||||cs |oo Reo,oo |o Bos| j.:
Przy ,ednoczesnyn utrzynywaniu nodelu postpu, 5tany Z,ednoczone za-
wsze niepokoiy si o wartoci i osinicia, ktore zostawiay za sob. Kino
anerykaskie oferu,e nan szczeoln przestrze, poprzez ktor te, wyda-
waoby si, sprzeczne tsknoty zosta, rozerane artystycznie i konercy,nie.
Hollywood - spektakularne ucielenienie zdobywa,ceo lob przenysu
rozrywkoweo oraz znakonity przykad aparatu filnoweo, ktory obe,nu,e
przepyw instytucy,ny, ekononiczny i tecbnoloiczny, przenawia do wiata;
estetycznie konstruu,c, niewiadonie odbi,a,c, a czasani przypadkowo de-
terninu,c spoeczno-kulturowe dowiadczenie
2
.
Rozwi,a,c swo, wywod, autorzy sueru, ode,cie od klasycznycb netod fil-
noznawstwa traktu,cycb filny ,ako enblenatyczne przykady odzwierciedla,ce
stan spoeczne, wiedzy i politycznycb praktyk. Zaniast teo wskazu, oni na no-
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
279
liwoc spo,rzenia na kino, dzie zwizki filnu i rzeczywistoci spoeczne, bada si
na ronycb pozionacb: instytuc,onalnyn (rzdowyn, ustro,owyn), ,ak i prywatnyn
(indywidualnyn, lokalnyn). Przesuwa to akcent z analizy reprezentac,i na badanie
sposobow, poprzez ktore tekst filnu odnosi si do reu spoecznycb zarowno na
pozionie narrac,i, ,ak i w wiecie spoecznyn.
Jaka perspektywa unoliwia nan wydobycie ,akoci, ktore roni filny Ca-
nerona od setek innycb wysokobudetowycb produkc,i realizowanycb w Iabryce
5now. W PooJz|oc| (oos|ooc| (1994) i O|co: DecJo|co s|oc|o (1986)
,est to kryzys rodziny, ktora nie tyle ulea rekonfiurac,i, co przede wszystkin za-
czyna funkc,onowac w nowycb sytuac,acb, w oderwaniu od stabilne, przestrzeni
donu. Z kolei brutalizac,a i rozszerza,ce si preroatywy polic,i po,awia, si ,ako
fiura zeo polic,anta/Jerninatora w 7eo|oo|oze 2: Do|o sJo. Jo specyficzne
dla reysera wyczucie na,lepie, odda, ,ednak bobaterki kobiece, a racze, beroski,
superkobiety po,awia,ce si w kadyn ,eo obrazie.
Caneron wykorzystu,e cay dostpny sztafa, ,aki oferu,e kino atunkow, posuu-
,c si przede wszystkin stereotypani i kliszani kultury popularne,. Nie ,est przy
tyn ,ednak sentynentalnie naiwny, co tak bardzo roni ,eo tworczoc od filnow
PooJz|oe (oos|oo
5anuel Nowak
28O
Ceore`a Iucasa czy 5tevena 5pielbera. Przyponni,ny sobie zakoczenie 7||oo|co
(1997), bdce doskonayn obnaenien ideoloii aparatu filnoweo. W sekwenc,i
te,, rozrywa,ce, si ,u po zakoczeniu retrospektywne, czci filnu, po raz kole,-
ny zanurzany si na dno oceanu, dzie spoczywa wrak leendarneo transatlan-
tyku. Kanera zabiera nas na pokad poroneo w toni statku. W tyn nonen-
cie dokonu,e si przeniana: woda ustpu,e, a ny ponownie ,esteny na pokadzie
niezatopioneo liniowca. Podany korytarzen pokadu dla pasaerow pierwsze,
klasy. Kanera przy,nu,e wtedy punkt widzenia bobaterki rane, przez Kate Win-
slet. W kocu wraz ni trafiany na na,estatyczne scbody w reprezentacy,ne, czci
Jitanica. Czeka na nicb znary kocbanek bobaterki, }ack, rany przez Ieonarda
DiCaprio. Bobaterowie spotyka, si ponownie, w rzeczywistoci rozdzieleni przez
nierc cbopaka. Icb spotkaniu i pocaunkowi towarzysz oklaski zebranycb dokoa
wszystkicb bobaterow filnu - przy,acio }acka, rodziny Rose i pozostaycb pasae-
row, ktorycb Caneron wprowadzi do fabuy.
Nie da,ny si ,ednak zwiec ani nelodranatyznowi te, sceny, ani te utopi,-
nenu ponadklasowenu po,ednaniu (w scenie widziny bowien zarowno arystokra-
c,, ,ak i podrou,cycb kilka pozionow nie, robotnikow i na buruaz,). Bo-
bateren te, sceny nie ,est bowien para nieszczliwycb kocbankow. }est nin san
}anes Caneron, ktory na oczacb ka,ce, widowni u,awnia szwy swo,e, nisternie
skonponowane, opowieci. Cest ten odzi ,ednoczenie dwie funkc,e kina: wytwa-
rza iluz, szczliweo zakoczenia na netapozionie, ,est to bowien scena tylko
i wycznie unowna, pro,ekc,a narzenia bobaterki, ,e, senna wiz,a. Przyponina
nieco ,ake urocze zakoczenie Po||eo z Ho|e|o A||oo||c (1924) Iriedricba Wil-
belna Murnaua, dzie tworca nrua do publicznoci porozuniewawczo i proponu-
,e synboliczny bappy end.
Z druie, strony ,est to kino w kinie, przy,ennoc kanania w ywe oczy przy
,ednoczesnyn podtrzynaniu produkowane, przez siebie iluz,i. W ,edne, sekwenc,i,
niczyn na zakoczenie spektaklu teatralneo, na scenie kania, si nan aktorzy
przedstawienia. Z zadziwia,c sprawnoci Caneronowi uda,e si poczyc roz-
wizanie typowe dla prawide atunku, przy ,ednoczesnyn zacbowaniu dystansu
wobec opowiadane, przez siebie bistorii. Inacze, nowic: nao kto w Hollywood
potrafi ,ak Caneron z,ec ciastko i niec ciastko. W ninie,szyn artykule przeana-
lizu,eny autorsk stratei tworcy wobec trzecb zasynalizowanycb ,u wczenie,
notywow oraz icb spoecznycb kontekstow: enoc,onalnycb nczyzn, superkobiet
oraz tecbnoloii.
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
281
1DGFKRG]LQRZ\PF]\]QD
Prono szukac w obrazacb Canerona silnycb nskicb postaci - bobaterowie
filnow autora 7||oo|co racze, neoc,u, paradynat nskoci ni o utrwala,.
Na,bardzie, ,nskie", w arcbetypowyn teo sowa znaczeniu, s wszak cybori,
postaci Jerninatorow w obu czciacb filnu. Nawet tak ironicznie upozowany na
Wielkieo Zdobywc Harry Jasker (/rnold 5cbwarzeneer), owny bobater
PooJz|oc| (oos|o, ponosi porak ,ako n, co znusza o do zniany post-
powania wobec ony.
Postac \irila ,Buda" Brinana, kapitana podwodne, platforny wiertnicze,
w O|c|oo| (1989), na,lepie, zapowiada nowy typ nczyzny, na ktoreo pene
wcielenie przy,dzie nan ,eszcze poczekac do pocztku lat dziewicdziesitycb i od-
rodzenia si konedii ronantyczne,. Bud czy w sobie ,nsk" deterninac,, wy-
trwaoc w realizowaniu wytyczonycb celow i przywodczy cbarakter z cecbani tak
obcyni owczesnyn ikonon kultury popularne, (Ranbo czy Conan), ,ak otwartoc,
skonnoc do dialou czy wreszcie enoc,onalnoc i enpatia. Postaw t dobrze opi-
su,e zacbowanie Buda oraz ,eo zniana wobec przybyycb na ,eo platforn przed-
stawicieli L5 /rny. Wo,sko zleca Budowi zbadanie wraku podwodneo okrtu,
ktory zaton w nie do koca ,asnycb okolicznociacb. Wyna,ta ekipa w asycie
wo,skowycb petwonurkow rozpoczyna przyotowanie akc,i, ktore, celen okazu,e si
przede wszystkin prze,cie owic nuklearnycb z zatopioneo statku i ewentualna li-
kwidac,a wiadkow. Zaodze stac,i badawcze, od pocztku nie podoba si pode,cie
arnii, ,e, autorytarny styl i nonszalanc,a. Bud stara si ,ednak zacbowywac rac,o-
nalnie, aodzi konflikty i prosi zao o podporzdkowanie si decyz,on przedsta-
wicieli wo,ska. Kiedy ,ednak rzeczywisty cel wizyty narines wycbodzi na ,aw, Bud
znienia swo, postaw, a w kocu stawia opor onierzon, zwaszcza dowodzce-
nu in sierantowi Coffeyowi (Micbael Biebn). Co interesu,ce, ,eo ares,a cay
czas sprowadza si ,edynie do nininun. Nie na w nie, nic ze spektakularneo
teatru nskie, przenocy. Bud pozosta,e tyn sanyn wraliwyn nczyzn, znako-
nityn badaczen, cierpliwyn przywodc, ktory ,ednak nie potrafi si bic. Interesu-
,ce ,est rownie, e to na ,eo postac Caneron cedu,e enoc,onaln warstw filnu.
W O|c|oo| dwie sceny s kluczowe dla postaci Buda i ,e, rysu psycboloiczneo:
,est to scena, w ktore, ratu,e on swo, by partnerk Iindsey (Mary Flizabetb Ma-
strantonio) oraz sekwenc,a zanurzenia si bobatera na dno oceanu, dzie nusi on
rozbroic adunek nuklearny, ktoreo eksploz,a wywoaaby trzeci wo,n wiatow.
5anuel Nowak
282
W pierwsze, z tycb scen Bud dokonu,e reaninac,i Iindsey, z ktor wydosta si
z tonce, kapsuy badawcze,. Poniewa dziewczyna nie posiadaa skafandra i butli
z tlenen, ,e, oranizn zapad w bibernac, z powodu lodowate, wody. Kiedy Bud
dociera wraz z nierucbon Iindsey do platforny, rozpoczyna si reaninac,a. 5cena
ta trwa kilka ninut. /ni nasa serca, ani nieustanna defibrylac,a, ani te sztucz-
ne oddycbanie nie przynosz rezultatow. 5erce i puca bobaterki nie pracu,. Bud
popada w rozpacz, bdc przekonany, e wanie straci nioc swo,eo ycia. Po
dusze, cbwili kobieta odzysku,e ,ednak przytonnoc.
Z kolei w scenie zanurzenia si bobatera na dno oceanu, Bud konuniku,e si
z Iindsey poprzez wiadonoci tekstowe, ktore wysya za ponoc unocowane, na
rkawie klawiatury. pada,c coraz bie,, Bud wysya coraz bardzie, intynne
wiadonoci, w ktorycb zapewnia Iindsey o swoin wielkin dla nie, oddaniu. Kiedy
platforna traci cznoc z Buden, wszyscy przekonani s o ,eo nierci z powodu
braku wystarcza,ce, iloci tlenu. Widzowie wiedz ,ednak, e cbocia Budowi rze-
czywicie zabrako tlenu, to spotka na dnie oceanu obcycb, ktorzy w uznaniu dla
,eo powicenia i nioci zabiera, o na powierzcbni. Melodranatyczna nioc
kocbankow zosta,e uratowana na zasadzie Jeos ex ooc||oo. W obu przypadkacb
ciar enoc,onalny przeniesiony ,est na nskieo bobatera - to on wpada w rozpacz
po pozorne, stracie ukocbane, i to on wyzna,e ,e, swo, nioc, kiedy sdzi, e nie
wroci ,u z wyprawy w norsk bi. W obu onawianycb sekwenc,acb reyser
stosu,e zaszczon, bo rozrywa,c si na pozionie kilku scen, i odwrocon, bo
zakoczon cudownyn bappy enden, fornu nelodranatu: ona, on, niertelna
przeszkoda, wreszcie pozorna nierc i ponowne spotkanie.
Podobnie rzecz na si w Terminatorze oraz 7||oo|co. Pierwsza czc Termina-
tora wprowadza postac Kyle`a Reese`a, w ktoreo wcieli si Micbael Biebn. Kyle
,est wysannikien z przyszoci na,cyn ucbronic 5ar Connor (Iinda Hanilton)
przed Jerninatoren, ktoreo take z przyszoci wysay walczce z ludni naszy-
ny. 5ara ,est przysz natk lidera rucbu oporu, }obna Connora, i ,e, ewentualna
nierc znieniaby bie bistorii oraz skutkowaaby definitywn zaad ludzkoci.
Kyle roztacza opiek nad 5ar i daleko nu do aresywneo wo,ownika, ktory pa-
ternalistycznie traktu,e ocbranian przez siebie dziewczyn. Icb relac, wieczy akt
niosny, przedstawiony w bardzo interesu,ce, ,ak na owe czasy scenie erotyczne,.
Podkrela ona ,denokratyczny" nie,ako cbarakter teo zblienia oraz wskazu,e na
partnerskie relac,e, ktore panu, nidzy 5ar i Kyle`en. }e, boki ronantyzn,
cbocia wspoczenie wyda,e si ckliwy, ,est dobryn wskanikien zniany, ,akie,
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
283
ulea seksualnoc, a take ,e, czcioweo wyzwolenia z dynaniki zasady uleoci
i doninac,i.
W 7||oo|co }ack Dawson ucielenia wszystkie cecby noweo nodzieca, cbo-
cia przyodziano o w kostiun retro. Nowy nodzieniec (oeo |oJ) by sukcesoren
noweo nczyzny, ktoreo wzor wyksztaci si w latacb siedendziesitycb ubie-
eo wieku. Zrekonstruowany nczyzna wyznacza swoini poldani, zacbowa-
nien, stylen ycia rekonfiurac, paradynatu nskoci, bdc efekten druie,
fali feniniznu oraz wynika,cycb z nie, znian spoecznycb, n.in. noweo podziau
donowycb obowizkow, wiksze, asertywnoci kobiet i kryzysu nskoci rozuniane,
,ako doninac,a
3
. }obn Beynon, autor Mosco||o|||es ooJ Co||oe, ,edneo z wci
niewielu opracowa powiconycb nskoci i kulturze, wyronia kilka nowycb ty-
pow nskoci i opisu,e icb przeniany. }edno ,est ,ednak pewne: }ack Dawson odro-
bi lekc, z feniniznu. }est wraliwy i czaru,cy, przy tyn spontaniczny, ywioowy,
a pub to ,eo drui don. Co wice, rany ,est przez Ieonarda DiCaprio, owczesne
boyszcze nastolatek, ktoreo ciao i wizerunek zostao poddane takienu sanenu
uprzedniotowieniu i utowarowieniu ,ak ciaa kobiet i aktorek na duo wczenie,.
Maazyny takie ,ak ,Bravo", ,Bravo Cirl!" czy ,Maa Miss" przeciay si w re-
produkc,i sentynentalnycb, czsto czarno-biaycb zd,c aktora, utrzynanycb w stylu
fotorafow takicb ,ak Ray Bridy czy Kevin Brody. }acka wiele czy z Buden, bo-
bateren O|c|oo|, ,eo postac pozbawiona ,est ,ednak elitarystyczneo rysu
4
, kto-
ry bez wtpienia posiada bobater Fda Harrisa - wietnie wyksztacony spec,alista
i naukowiec. }ack ,est niczyn duy dzieciak, ktory cbocia potrafi byc szarnanckin
dentelnenen, duo lepie, odna,du,e si w sytuac,acb takicb ,ak konkurs plucia na
odleoc czy szalone tace przy nuzyce i alkobolu. Kwintesenc, ,eo nieporadne,
- ,eli przy,c idea nacbo za punkt odniesienia - nskoci s dwie sceny. Pierwsza
po,awia si wtedy, dy }ack da,e si atwo oskaryc o kradzie dianentow narze-
czoneo Rose, a ,eo desperackie proby zaprzeczenia sprowadza, si do bisterycz-
no-dziecinne, szanotaniny z aresztu,cyn o polic,anten. Kiedy ,aki czas ponie,
zosta,e przykuty w ka,ucie w stopniowo zalewane, wod dolne, czci pokadu, to
Rose przycbodzi nu z ponoc i ocala ycie. wszen, w pierwsze, czci filnu }ack
ratu,e Rose, ktora rezynu,c z sanobo,cze, proby, o nao co nie wypada za bur-
t; ,est to ,ednak przypadek, e }ack znalaz si w tantyn nie,scu i cbwili. W tyn
sensie }ack wyda,e si byc naturalnyn efekten ewoluc,i nskoci ucieleniane, przez
Buda; ,est take synoninen klski te,e, dy to ,enu przy,dzie zanarznc w lo-
dowate, wodzie /tlantyku. nawia,c postac }acka, warto przyponniec ,eszcze
5anuel Nowak
284
,edn scen, w ktore, bobater zosta,e w synboliczny sposob pozbawiony nskoci.
Po kolac,i z rodzin oraz przy,acioni Rose, na ktore, bobater DiCaprio z,awia si
w wypoyczonyn snokinu, panowie dziku, panion i uda, si na cyaro. }ack
ena si ze wszystkin, wiedzc, e i tak nie odna,dzie si w nskin towarzystwie,
co Cal (Billy Zane), narzeczony Rose, kwitu,e sowani: ,5uszna decyz,a. Bdzie-
ny roznawiac o polityce i interesacb, wic racze, nie byby zainteresowany". Jen
akt wykluczenia wiadczy nie tyle o nisze, klasie spoeczne, }acka, lecz o nieuznaniu
o za penoprawneo nczyzn, ktoreo doskonayn wcielenien ,est fiura zano-
neo dentelnena. Niennie, ,ednak to wanie }ack pozosta,e ownyn bobateren
filnu, a co za tyn idzie - narrac, neoc,u,c kateori nskoci.
.RELHW\SRGSUHVM
Podczas dy nskoc poddana zosta,e kulturowe, intensywne, terapii, do akc,i wkra-
cza nowy rodza, powoane, do ycia przez Canerona postaci - superkobiety, beroski
zaniast beroiny, wci ludzkie,, a nino to dokonu,ce, nieprawdopodobnycb wy-
czynow. W scbenat ten wpisu, si wszystkie filny Canerona (nie liczc Piranii 2,
ktore, by tylko wsporeyseren), nawet konediowe PooJz|oe (oos|oo. W tyn
zawiera,cyn elenenty slapsticku obrazie pozostawiona sana sobie bobaterka rana
przez }anie Iee Curtis wraz z rozwo,en narrac,i ulea przenianie w ta,n aent-
k, ktora od te, pory bdzie partnerowac w nis,acb swo,enu nowi Harry`enu.
Helen - niepewna, pranca byc potrzebn, atwo da,ca si nanipulowac, zosta,e
w ostatnie, sekwenc,i filnu kuszc soeooooo na usuacb sub spec,alnycb.
czywicie pierwowzoren superbobaterki ,est porucznik Ripley, rana przez
5iourney Weaver bobaterka O|ce,o: DecJo|ce,o s|oc|o. Caneron odziedziczy
t postac wraz ze scenariuszen pierwsze, czci filnu, do ktore, nusia nawizac.
Wzboaci ,ednak Ripley o ycie rodzinne, notyw nieobecny w obrazie Ridleya
5cotta. Warto przy tyn zauwayc, e wtek ten nie znalaz pene, ekspozyc,i w ki-
nowe, wers,i filnu. Kilka scen budu,cycb enoc,onalny portret protaonistki nona
obe,rzec tylko w wers,i reyserskie,, ktora bardzie, kadzie nacisk na rodzinny wy-
niar opowieci. Jrudno pisac o Ripley, aby nie popac w bana i oczywistoc, tak
bardzo staa si ona ikon kina i kultury popularne,. Ciekawa natoniast wyda,e si
,e, relac,a z na Rebecc (Carrie Henn), zwaszcza dy potraktu,eny O|ce,o 2
,ak dranat rodzinny zrealizowany w konwenc,i kina akc,i. Maa Rebecca ,est ,edyn
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
285
osob, ktora przetrwaa inwaz, obcycb na planecie I\ 426, dzie kilkuset badaczy
zakadao now ludzk koloni. dnaleziona przez ekip ratunkowo-badawcz po-
woli przywizu,e si do Ripley, ktora widzi w nie, przede wszystkin utracon cork.
d te, cbwili to dobro dziewczynki ,est prioryteten bobaterki rane, przez Weaver:
zapewnienie ,e, spoko,u i obietnica szybkie, ucieczki ze zdewastowane, kolonii po-
zwala ,e, ponownie poczuc si natk. Kiedy wic Rebecca zosta,e porwana przez
obcycb, Ripley rozpoczyna wyci z czasen, aby odnalec dziewczynk, uwolnic ,
z kokonu, zniszczyc niazdo obcycb oraz zdyc uciec z planety, ktora wybucbnie
z powodu awarii instalac,i ,drowe,.
Przy,wszy tak perspektyw, filn Canerona ,est przede wszystkin bistori kobiety,
ktora po utracie na,bliszycb i ukocbane, corki odbudowu,e relac,e rodzinne w no-
wycb warunkacb. Cbocia obcycb ,est wice,, s na ekranie bardzie, widoczni, a Ca-
neron z luboci testu,e noliwoci filnowe, tecbniki w pokazywaniu nienoliweo
(co ,est wszak ,eo spec,alnoci), ow nadniar czyni z nicb postacie ,eszcze bardzie,
synboliczne i unowne. Jo zaledwie pretekst pozwala,cy zdynanizowac narrac,
i wprznc , w fornu spektakularneo widowiska filnoweo. }ak wiele kobiet,
ktore zdecydoway si na karier, Ripley paci za swo, wybor wysok cen, ponoszc
O|c. DecJo|ce s|oc|e
5anuel Nowak
286
porak zarowno w sferze nacierzystwa, ,ak i na polu zawodowyn. 5ia postaci
Weaver tkwi ,ednak w ,e, zdolnoci do pod,cia ponowne,, udane, proby rekonstruk-
c,i prywatneo ycia. Czy nie pobrzniewa, tuta, ecba takicb obrazow ,ak A||c|o
|o |o o|e o|esz(o (1974, re. Martin 5corsese) czy kwestii podnoszonycb przez
popularne owczenie seriale ,ak Co,oe o Loce (1982-1988), a ponie, Mo|
Brown (1988-1998): Iiura superkobiety to zaten nie tylko fiura wo,owniczki,
brawurowo posuu,ce, si broni beroski, ale przede wszystkin przewrotna aleo-
ria pracu,ce, dziewczyny, ktora z truden odzi ycie rodzinne i prac.
Nie inacze, ,est w pozostaycb filnacb Canerona. }u pierwszy ,eo prawdzi-
wie autorski obraz, Terminator, wprowadza postac 5ary Connor, zwycza,ne, kelner-
ki z przedniec, ktora nusi uciekac przed probu,cyn , zadzic cyborien. Przy-
lda,c si postaci cbroniceo ,e, Kyle`a, wskazaliny na ciekawie, bo partnersko,
poprowadzon relac, nidzy bobaterani. Kiedy 5ara uwiadania sobie, e pod-
a,cy za ni i ,e, inienniczkani norderca rzeczywicie ,est wysan z przyszoci
naszyn, bobaterka wykazu,e niezwyk si i deterninac,, aby przetrwac. Wraz
z Kyle`en przyotowu,e si do konfrontac,i z Jerninatoren, a kiedy ,e, partner
i kocbanek inie, dziewczyna sana unicestwia elektroniczneo norderc, wypowia-
da,c przy tyn synn kwesti: ,Yoo oe |eo|oo|eJ, |oc(e". Bardzo konsekwentne
z punktu widzenia rozwo,u postaci ,est zakoczenie filnu, w ktoryn widziny ci-
arn 5ar podrou,c przez Meksyk. Pokonu,c sanocboden pustynny teren,
bobaterka narywa tany dla swo,eo syna }obna, na ktorycb dzieli si z nin swo,
wiedz o przyszoci oraz roli, ktor bdzie nusia oderac. }ak sana nowi, tany te
narywa take dla siebie, aby wy,c na prost z kosznaru, ktory przesza. wiadczy
to o due, sanowiadonoci i do,rzaoci bobaterki, ktore, nie przerosa nis,a natki
lidera rucbu oporu w wo,nie przyszoci, ,akkolwiek absurdalnie to brzni.
Kiedy spotykany 5ar sieden lat ponie, w filnie 7eo|oo|o 2: Dz|e sJo
5
,
nie na ona ,u nic z aodne,, acz silne,, bobaterki z pierwsze, czci filnu. Prze-
trzynywana w szpitalu psycbiatrycznyn 5ara, ktore, odebrano prawa rodzicielskie
do opieki nad synen oraz zdianozowano cik scbizofreni, ,est ,eszcze bardzie,
zdeterninowana, by walczyc z losen, bo ,ak nowi: ,Nie na przeznaczenia". Je,
sane, nocy, kiedy do Ios /neles przybywa, dwa terninatory, ,eden na,cy za-
dzic nastoletnieo }obna Connora oraz drui na,cy o cbronic, 5ara postanawia
uciec ze szpitala. W scenie te, widziny , ,ako aresywn, niewaba,c si uyc
przenocy kobiet, ktora wyzbya si ,akicbkolwiek sentynentow. 5ara rozprawia
si z nolestu,cyn , pielniarzen i nastpnie ,ako zakadnika bierze dyrektora
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
287
placowki. d saneo pocztku portretowana ,est ,ako kobieta-onierz, solidnie wy-
trenowana i przyotowana na kade okolicznoci. W tyn sanyn czasie do szpitala
przybywa, Jerninator wraz z }obnen, ktorzy planu, uwolnic 5ar oraz J-1OOO,
ktory poda icb laden. 5arze, pocztkowo panicznie reau,ce, na Jerninatora,
i }obnowi uda,e si dziki osonie cybora uciec przed zabo,czyn J-1OOO. Boba-
terowie uda, si wtedy do pustynneo obozu, dzie 5ara wczenie, przyotowaa
scbron i zronadzia zapasy broni na wypadek przysze, wo,ny.
Wczenie, zwrociliny ,u uwa na skonnoc Canerona do przenoszenia na n-
czyzn enoc,onalneo ciaru filnu: w O|c|oo| byo to oddanie Buda wobec Iind-
sey, a w 7||oo|co nierc }acka. Jo rozwizanie zastosowane ,est take w Terminato-
rze 2, dzie nody }obn znacznie lepie, odna,du,e nic porozunienia z Jerninatoren
(co ciekawe, nczyzn-cyborien) ni wasn natk, pocbonit obses, zaady
i pozbawion osobisteo ciepa. Iiln oferu,e nan kole,ny nodel Caneronowskie,
superbobaterki, tyn razen nienale enoc,onalnie lepe,, skupione, wycznie na
swo,e, nis,i, czyli ocaleniu wiata. Z Ripley czy , sprawnoc i odwaa, ale bra-
ku,e ,e, enpatii; ,est oscba i ,profes,onalna" ,ak Iindsey, ,ednak nawet bobaterka
O|c|oo| obdarzona zosta,e w kocu uczuciowoci, ktora zrywa z nie, pozory wyra-
Terminator 2
5anuel Nowak
288
cbowania. }est ,ednak w tworczoci Canerona postac, ktora czy w sobie wszystkie
supercecby, zacbowu,c przy tyn proporc,e w enoc,onalnoci i swoicb wy,tkowycb
dokonaniacb. }est ni Rose DeWitt Bukater, owna bobaterka 7||oo|co.
6\PEROLF]Q\V]NODQ\VXILW
Co zaten pozwala nan spo,rzec na Rose ,ak na berosk, nastpczyni 5ary Con-
nor, Helen Jasker czy Ripley: }eli przy,rzec si narrac,i 7||oo|co, ,e, postac roz-
wi,ana ,est podobnie ,ak postac 5ary Connor. t zwyka, nieco zblazowana, acz
byskotliwa dziewczyna, tak sano nieodsta,ca od swo,e, rupy spoeczne,. Cane-
ron wzboaca , co prawda o ezystenc,alne rozterki, ale nie doda,e to bobaterce
istotne, bi. Rose nabiera cbarakteroloiczne, wiaryodnoci w cbwili, dy noda
arystokratka pozna,e }acka. Wtedy dopiero ,e, wewntrzne dylenaty sta, si prze-
konu,ce, a sytuac,a, w ktore, si znalaza - rzeczywicie beznadzie,na. Wydana
cynicznenu szowinicie Calowi, terroryzowana przez natk, zauroczona }ackien,
Rose nusi zadecydowac, ,akie ycie cbce wiec. 5ynna scena na rufie statku,
dzie przytulona do kocbanka dziewczyna krzyczy: ,}ack, ,a lec", ,est scen ,e,
transfornac,i w nowoczesn kobiet
6
; cbocia postpowanie Rose z punktu widze-
nia wspoczesneo widza wyda,e si zupenie rac,onalne, to ,ednak wziwszy pod
uwa kontekst spoeczny ,e, postawa nosi wszelkie znaniona superbobaterki. d
teo nonentu Caneron da,e Rose coraz wice, niezalenoci i pewnoci siebie, a
w kocu dziewczyna owiadcza Calowi: ,Wol byc ,eo (}acka) dziwk ni two,
on" i postanawia rozpoczc nowe ycie, dy statek dopynie do Noweo }orku.
7||oo|c
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
289
Zderzenie z or lodow i aresztowanie }acka to take nonent, kiedy Rose sta-
,e si ow Caneronowsk soe,||. d te, cbwili zaczyna si take ,prawdziwy"
Caneron, ktory ,est w swoin inscenizacy,nyn ywiole - wiecie pora,cyn si
w apokaliptyczne, katastrofie. Rose uwalnia aresztowaneo }acka, co wynaa od
nie, przepynicia zalanycb wod dolnycb pokadow liniowca; nastpnie wspolnie
ucieka, przed fal wody, ktora zalewa kole,ny pokad, a ponie, przed strzela,cyn
do nicb Calen. 5cenon tyn, zrealizowanyn czsto w efektownie zwolnionyn ten-
pie, towarzysz flesze zalewane, wod instalac,i elektryczne, oraz nuzyka oparta na
rytnicznyn brznieniu perkus,i, czyli rozwizaniacb typowycb dla kina akc,i. I ,ako
superbobaterka, Rose, w przeciwiestwie do ,e, ukocbaneo, przey,e zatonicie
okrtu. 5lavo, Zizek ironizu,e na ten tenat:
5tatek uderza w or lodow, aby zapobiec czenu, co bez wtpienia byoby
prawdziw katastrof, czyli yciu te, pary w Nowyn }orku - nona spoko,nie
odadnc, e ndza codzienneo ycia zniszczyaby icb nioc
7
.
Jakie pode,cie pozwala te donknc postac Rose, ktora z opres,i wycbodzi cao,
odnieniona i silnie,sza ni kiedykolwiek.
Rose (7||oo|c), Ripley (O|c: DecJo|ce s|oc|e), 5ar (dyloia Terminator)
oraz Helen (PooJz|oe (oos|oo) czy ,eszcze ,edna cecba - wszystkie bobaterki
zosta, postawione w sytuac,i raniczne,, w obliczu wielkie, katastrofy, niewyobra-
alneo zaroenia czy te zanacbu terrorystyczneo. }est to wy,tkowo interesu-
,ca lekc,a pynca z filnow }anesa Canerona. Niezwyke noliwoci, skonnoc
do ryzyka i powice dostpne s kobiecyn bobaterkon tylko w takicb, zupenie
odrealnionycb sytuac,acb. Rose ,est znudzon arystokratk; Ripley zanin trafi na
obcycb ,est przeywa,c traun pracowniczk wielkie, korporac,i (a ,eszcze wcze-
nie,, w filnie 5cotta, tylko ,edn z kilku osob na pokadzie statku kosniczneo);
5ara to zwycza,na kelnerka, a Helen - sfrustrowana ona.
W tyn nonencie wracany do przywoane, na pocztku ninie,szeo tekstu pro-
pozyc,i noweo spo,rzenia na zwizki filnu z rzeczywistoci spoeczn poprzez
badanie teo, ,ak pewne reuy, zasady i pryncypia spoeczne funkc,onu, na pozio-
ne filnu oraz ,ak odnosz si do swoicb odpowiednikow w realnyn wiecie
8
. Jakie
pode,cie, cboc problenatyczne, pozwala wy,c poza ideoloiczn analiz reprezen-
tac,i i odpowiedziec na pytanie: co zabie taki nowi nan o rzeczywistoci, w ktore,
filn powsta: 5koro odrzucany ooln teori nskie, doninac,i ,ako zbyt proste
i niewiele wy,ania,ce nan stwierdzenie (ktore zreszt nie wynaa spec,alneo
5anuel Nowak
29O
wysiku intelektualneo), na,bardzie, stosowne wyda,e si spo,rzec na onawiany
tuta, problen ,ako na,cy odniesienie do reuy szklaneo sufitu. }est to po,cie
wprowadzone w latacb osiendziesitycb na okrelenie bariery w awansie kobiet na
wysze stanowiska zawodowe, na ktor natrafia, ponino trwa,ce, enancypac,i
i obecnoci prawa antydyskryninacy,neo. Denokratyzac,a rol pciowycb, take na
pozionie synbolicznyn, podlea ,ednak tyn sanyn prawon. Z ,edne, strony nany
do czynienia z osabienien nskicb protaonistow, upynnienien si tradycy,nie ro-
zunianycb rol pciowycb, a take powolnyn rozpaden binarne, opozyc,i kobiecoci
i nskoci oraz towarzyszceo ,e, szereu dalszycb konplenentarnycb zalenoci:
pasywny/aktywny, doninu,cy/podporzdkowany czy wolny/zaleny. Juta, kino
Canerona ,est ,ak napa stosunkow spoecznycb: zaburzony zosta,e klasyczny po-
rzdek, ale w efekcie nie wyania si kole,ny. Pozosta, elenenty dotycbczas ist-
nie,cycb paradynatow oraz icb nowe pocbodne. Nieobecnoc silnycb nczyzn,
a za takieo nie nona uznac nawet karykaturalnie przedstawioneo Harry`eo
Jaskera, na Helen w PooJz|oc| (oos|ooc|, pozwala wic na wprowadze-
nie trybu spec,alnycb, nierealistycznycb narrac,i, ktore usprawiedliwiayby silnie,sz
pozyc, kobiet tylko do pewneo pozionu wyobrae. }ak kierowniczka w korpo-
rac,i, tak i postac kobieca noe awansowac tylko w okrelonyn stopniu. I tak ,ak
w rzeczywistoci spoeczne,, nie ,est to reua staa, ale potwierdza,ca si w due,
czci przypadkow. 5ynboliczny szklany sufit ,est zaten zabieien ,ak na,bardzie,
realistycznyn; przewrotnoc tkwi tuta, w fakcie, e to |oo|os|czoo narrac,a uwiary-
odnia ,e, potenc,alny realizm.
Bobaterki Canerona funkc,onu, nieco ,ak /lic,a, bobaterka Pz,J A||c||
w Krainie Czarw, uc,a, protaonistka Ooo|ec| z Noo| czy Dorotka z Czarno-
(s|o|(o z (o|o Oz. czywicie pozbawione icb dziecinnoci, zwycza,ne kobiety
w sytuac,i raniczne, okazu, si byc silne, zdolne do nadludzkicb wyczynow. Z bo-
baterkani anlosaskie, literatury dziecice, czy ,e ,eszcze ,edna cecba: protaonist-
ki Canerona s czniczkani ronycb wiatow. Ripley na dostp do wiata obcycb,
a ,e, po,edynek z natk potworow w DecJo|co s|oc|o podkrela t specyficzn
wi. 5ara natoniast zna wiat przyszoci. Z kolei to Iindsey ,est pierwsz osob,
z ktor kontaktu, si przybysze z kosnosu osiedli w norskie, bi. W pionierskie,
tecbnicznie scenie widziny, ,ak z basenu do nurkowania wydobywa si dua isto-
ta, zoona wycznie z wody, nad ktor zapanowali kosnici. Wodny w wi,e si
przez korytarze platforny badawcze,, a dociera do ka,uty, dzie pi zaoa bazy.
Zbudzona Iindsey ,ako pierwsza dostrzea istot i budzi pozostaycb towarzyszy.
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
291
Przylda,c si strukturze przybysza, odkrywa, e posiada on noliwoc przybie-
rania dowolnycb ksztatow - wtedy wanie na ,eo wodne, powierzcbni po,awia si
twarz bobaterki.
Jake Helen czy dwa wiaty - sfer donu oraz ta,ne nis,e szpieowskie.
Iiln wyrywa ten wtek w sposob ironiczny, bo wczenie, Helen bya ,ednie zanie-
dban on i pracowniczk biura. W finaowe, sekwenc,i widziny, ,ak Helen wraz
z Harryn zosta, par superszpieow o kryptoninacb Borys i Doris, a filn koczy
scena ponienneo tano, ktore tacz odtwarza,cy icb /rnold 5cbwarzeneer
oraz }anie Iee Curtis.
5ilne, niezalene, a nino to uwikane w dialektyk pci, bobaterki filnow Ca-
nerona to nowe /lic,e z Krainy Czarow, beroski, superbobaterki, ktore wci no
si wykazac tylko po druie, stronie lustra. Paradoksalnie na,bardzie, wyenancy-
powana sporod nicb wyda,e si ,ednoczenie na,bardzie, nelodranatyczna postac
w dorobku tworcy - Rose, bobaterka 7||oo|co. na ,edna otrzynaa od autora
pen wolnoc, dy wraz z przybycien do Noweo }orku rozpocza nowe ycie ,ako
nowoczesna kobieta. Pozostayn Caneronowskin soe,||s pozosta,e czekanie na
kole,n apokalips.
5DGRHNVWHUPLQDFML
W tyn nie,scu docbodziny do sedna filnow }anesa Canerona: notywu zaa-
dy. W Hollywood ,est to tenat popularny, ale cbyba tylko w filnacb pocbodzce-
o z Nieniec Rolanda Fnnericba zna,du,e podobny roznacb. Jan ,ednak dzie
Fnnericb oywia populistyczne fantaz,e o wspolnocie budowane, na dowiadcze-
niu zbro,ne, walki (z kosnitani, z pood, z nutantani), Caneron proponu,e wi-
dzon bardzie, zindywidualizowane dowiadczenie apokalipsy, ktorenu towarzyszy
swoista przy,ennoc obserwowaneo zniszczenia. Radoc ,est przy tyn wiksza,
dy pokosien apokalipsy ,est unocnienie kobiecycb bobaterek, o czyn nowa bya
w poprzednie, czci tekstu.
Przyponni,ny sobie finaowe sceny obrazow }anesa Canerona. W O|co:
DecJo|co s|oc|o ,est to eksploz,a planety I\ 426, cbocia ostateczna konfron-
tac,a rozrywa si ponownie na pokadzie statku kosniczneo. W PooJz|oc|
(oos|ooc| ,est to detonac,a bonby atonowe,, ktore, wybucb obserwu,eny take
w Terminatorze 2 (przy czyn ta drua ,est scen wizy,n). W ,edne, z finaowycb
5anuel Nowak
292
sekwenc,i te, superprodukc,i w powietrze wysadzona zosta,e potna siedziba firny
konputerowe,, dzie pro,ektowano 5kynet, systen na,cy w 1997 roku wywoac
trzeci wo,n wiatow i spowodowac zaad wiksze, czci ludzkoci. W 7||oo|co
,est to zatonicie tytuoweo liniowca, a w O|c|oo| potna oceaniczna fala, ktor
wywou, (a nastpnie powstrzynu,) przybysze z kosnosu. 5ceny te urzeka, ba-
,eczn aranac,, kunszten tecbnicznyn i operatorskin roznacben. Je wtki kata-
stroficzno-apokaliptyczne zasuu, na analiz z kilku perspektyw.
Po pierwsze uderza,ca ,est estetyzac,a, ociera,ca si take o biperrealizn (kazus
7||oo|co) apokalipsy. Iala wodna w O|c|oo| na zniewala,c wizualnie noc i cze-
kany a tylko zale,e 5tany Z,ednoczone, co ,ednak nie nastpu,e. W ostatnin no-
nencie przybysze z kosnosu, poruszeni postaw i powicenien Buda, rezynu,
z planow unicestwienia ludzkoci, widzc szans na popraw. krok dale, poszed
Caneron w druie, czci Terminatora. Na,wikszyn fa,erwerkien teo filnu ,est
scena wizy,na, w ktore, 5ara ,est wiadkien i ofiar nuklearne, katastrofy. Jo dosko-
nay przykad estetyzac,i apokalipsy, uczynienia z nie, nie tyle dowiadczenia trwo-
i, co racze, fascynu,ceo spektaklu. 5cena ta trwa prawie dwie ninuty i oferu,e
nan szczeoow obserwac, przebieu wybucbu bonby atonowe, w ,e, pierwszyn
etapie. W sekwenc,i te, 5ara Connor zblia si do placu zabaw, ktory zna,du,e
7||oo|c
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
293
si za orodzenien wykonanyn z netalowe, siatki. W tle widziny zarys centrun
Ios /neles. Na placu bobaterka dostrzea san siebie sprzed lat, bawic nae
dzieci i na,prawdopodobnie, swo,eo syna. 5ara wie, e kosznar rozpocznie si
lada nonent i szarpic orodzenie, probu,e ostrzec san siebie przed wybucben.
Nastpu,e rozbysk i nad niasten powsta,e oronny atonowy rzyb. Plac zabaw,
dzieci i 5ara zaczyna, ponc. Bobaterka wci ,ednak y,e, cbocia widziny, ,ak
,e, skora zaczyna si topic i za,nowac onien. Przez niasto przetacza si fala ude-
rzeniowa, zrownu,c z zieni ponce budynki i sanocbody. W kole,nyn u,ciu fala
rozbi,a spalone zwoki i wci szarpic orodzenie 5ar, z ktore, w ostatnin u,ciu
pozosta,e pozbawiony ciaa szkielet. Nan, widzon, scena ta oferu,e podld nie-
noliweo: obe,rzenie z bliska atonowe, zaady. ie nie pocbania tu wycznie
budynkow czy anoninowycb tunow; widziny ,ak in indywidualne postaci. }est
to niewtpliwy luksus, ktory fundu,e nan tworca: obe,rzec nierc z bliska, nierc
potworn, ale fikcy,n, wpisan w kino owneo nurtu, oldan wyodnie w do-
nowyn lub kinowyn fotelu.
Podobnie rzecz przebiea w 7||oo|co, cbocia tuta, statek tonie kilkadziesit
ninut. Waciwa dla Canerona narrac,a, utrzynana w konwenc,i kina akc,i, rozpo-
czyna si w nonencie, dy Rose uwalnia zakuteo w ka,danki }acka i obo,e probu,
przedostac si na orny pokad statku. Bobaterowie przenierza, labirynty koryta-
rzy, napotyka, coraz bardzie, zdezorientowanycb pasaerow i zao. Przywoana
,u zostaa scena, w ktore, }ack i Rose ucieka, korytarzen zalewanyn watow-
n fal. W kole,nycb u,ciacb Caneronowi uda,e si ucbwycic co wice,: ,est to
nonent wybucbu paniki, cbwila, w ktore, rozpoczyna, si na,bardzie, desperackie
proby ratowania ycia. Reyser bardzo eleancko przecbodzi do teo nonentu,
poprzedza o bowien wiele scen znontowanycb do rane, przez kwartet snyczko-
wy pieni Neoe M CoJ |o 7|ee. 5nutne, nelodii towarzyszy szere obrazow:
natka kadca dzieci do snu, konstruktor statku sto,cy sanotnie w salonie pierw-
sze, klasy, kapitan Jitanica, ktory sta,e na nostku okrtu i pasaerowie probu,cy
dostac si do szalup ratunkowycb. Kiedy kwartet koczy nelodi, ponownie zna,-
du,eny si na nostku kapitaskin. Dowodzcy okrten wie, e za cbwil szyby
nie wytrzyna, naporu wody i ponieszczenie zostanie zalane. Nastpu,e wyciszenie
dwikow dieetycznycb, kapitan bierze boki oddecb, syszyny tylko zrzytanie
poszycia okrtu i wtedy woda z watown si wdziera si do rodka, zalewa,c
take kaner. W tyn nonencie Caneron przecbodzi do serii u,c tonceo i po-
roneo w panice liniowca. Prze,ciu tenu towarzyszy silny nuzyczny akcent,
5anuel Nowak
294
potne we,cie perkus,i i orkiestry synfoniczne,. }esteny w sanyn rodku akc,i:
statek tonie ruf w do, a tuny ludzi usiu, przedostac si na ,eo wynurza,cy si
ty. Cbwil ponie, narrac,a powraca do pary ownycb bobaterow i towarzyszyny
icb przeprawie do niezalanycb tylnycb pokadow. Wtedy statek pka na po, rufa
pora si w toni, a pozostaa czc okrtu spada na dryfu,cycb na powierzcbni
oceanu rozbitkow, po czyn ponownie wraca do pionu i tonie. 5eria tycb scen ,est
wizualnie frapu,ca: czc efekty necbaniczne z cyfrowyni, Caneron unoliwia
nan dokadne przy,rzenie si przebieowi katastrofy, czeo z pewnoci nie nieli
okaz,i dowiadczyc ,e, rzeczywici wiadkowie na poronyn w ciennociacb oce-
anie. Widziny wic wszystko: ,ak statek pka od zewntrz, od rodka, ,ak anice
si koniny przyniata, nalutkicb niczyn nrowki pasaerow. 5kd ,eszcze zna-
ny te obrazy, cboc przedstawione w duo orsze, ,akoci, w wyblakycb koloracb
i pozbawione operoweo roznacbu: Z telewiz,i.
Dotykany tuta, druieo interesu,ceo aspektu Caneronowskicb apokalips.
Zasadza, si one bowien na tyn sanyn necbaniznie, ktory przykuwa nas do te-
lewizy,neo ekranu. ile ,ednak odbior przekazu telewizy,neo, ktory zaporedni-
cza rzeczywist
9
katastrof, obciony ,est dowiadczenien trauny
1O
i budzic noe
pewne etyczne wtpliwoci, o tyle kino zapewnia nan bezpieczne poczucie obcowa-
nia z fikc,. Do osu docbodzi tuta, nowoczesna fascynac,a widzenien, patrzenien
tan, dzie wzrok nie sia, czyli tan dzie widzenie zastpu,e tecbnoloia widzenia,
a w tyn konkretnyn przypadku - }anes Caneron i ,eo ekipa filnowa. W dzieacb
Canerona ta wrcz obses,a zrealizowana zosta,e w niezwykle eleancki sposob, czeo
7||oo|c ,est koronnyn przykaden. }e, bobaterani nie s ludzie, ale aonia potne-
o okrtu - kto bowien utosania si z idc dosownie i netaforycznie na dno ary-
stokrac,: 5cena przeanania si statku zrealizowana ,est w nienal Hopperowskin
biperrealistycznyn owietleniu, uwypukla,cyn wszelkie kontury i kontrasty; paleta
barw dobrana ,est wedu klucza odcieni niebieskieo i wzboacona ponaraczo-
wyni akcentani. Natoniast scena nuklearneo kosznaru 5ary w Terminatorze 2
zostaa nakrcona w niyn i ciepyn odcieniu sepii. W swoicb apokaliptycznycb
przedstawieniacb Caneron transponu,e na uytek kina telewizy,n potrzeb, by po-
kazac noliwie peny obraz wiata. }est to ,ednak wiz,a doskonalsza i penie,sza.
Jecbnoloia nie ,est zaten bobaterk kina }anesa Canerona wycznie na pozionie
reprezentac,i; ,est ona przede wszystkin narzdzien sucyn wzrokowe, penetrac,i
sytuac,i nienoliwycb (po,awienie si kosnitow), nieda,cycb si ponylec (widzia-
na z perspektywy ,y,ce," ofiary zaada atonowa) czy opowiedziec (rzeczywista
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
295
katastrofa 7||oo|co widziana z lotu ptaka). Juta, odsania si ponownie spoeczne
wyczucie tworcy Terminatora; reproduku,e on bowien sposob naszeo percypowa-
nia wiata zaporedniczoneo przez nedia, udoskonala,c o o peni oldu, ktore,
tecbnicznie telewiz,a nie ,est w stanie dostarczyc. ,Caa prawda, ca dob" - brzni
baso ,edneo z kanaow infornacy,nycb; u Canerona ,est ,ednak o|ce| prawdy i to
w zaledwie kilka odzin. Reyser, wykorzystu,c typow dla ponowoczesnycb spoe-
czestw nedialn fascynac, katastrofani, pozwala nan zobaczyc ,e z takieo nie,-
sca i punktu widzenia, dzie tecbnoloia telewizy,na nie ,est ,u w stanie dotrzec.
Pozosta,e ,eszcze ,edna kwestia, ktora wyronia kino }anesa Canerona i powta-
rza,cy si w nie, apokaliptyczny notyw. Zduniewa zbienoc filnow takicb ,ak
O|c|o, PooJz|oe (oos|oo oraz 7||oo|c, ,eli cbodzi o towarzyszce in poczu-
cie koca bistorii. Nie idzie tu ,ednak o wyprzedzanie wydarze, rozuniane ,ako
Baudrillardowska preces,a synulakrow czy profetyczno-ostrzeawczy wydwik wy-
nienionycb obrazow. Istot ,est tuta, wytwarzanie pewne, synboliczne, przestrzeni
przyotowu,ce, nasow wyobrani na podobne nonenty prze,cia. pisu,c spo-
eczne znaczenie katastrofy Jitanica
11
, cytowany ,u wczenie, 5lavo, Zizek przy-
wou,e fakt, e na czternacie lat przed zatonicien statku powstaa ksika, ktora
opisywaa w szczeoacb katastrof nienale identyczneo fikcy,neo okrtu Jitan.
}ak pisze soweski filozof:
Zatonicie Jitanica niao efekt traunatyczny. By to szok, e oto ,wydarzyo
si co nienoliweo": zaton statek niezatapialny. Cbodzi ,ednak o to, e nie-
7||oo|c
5anuel Nowak
296
przypadkowo zatonicie teo statku w tyn wanie czasie wywoao tak duy
szok - ,czas do teo do,rza". Zanin bowien faktycznie doszo do te, kata-
strofy, w przestrzeni fantaz,i ludzi y,cycb w tante, epoce ,u zostao otwarte,
zarezerwowane dla nie, nie,sce. Wanie dlateo, e byo to wydarzenie, na
ktore bezwiednie czekano, oddziaao tak silnie na ,wyobrani spoeczn"
12
.
5po,rzny teraz ponownie na wszystkie filny Canerona nakrcone przed zanacba-
ni na 5tany Z,ednoczone 11 wrzenia 2OO1. Byo to przede wszystkin wydarze-
nie nedialne i synboliczne. Medialne, dy dawao noliwoc oldania wo,ny na
ywo, co wice, w zblieniacb i scenorafii kra,u Zacbodu, a nie dzie na Dalekin
Wscbodzie, ktoreo sytuac,a i nieszkacy tak naprawd wcale nas nie interesu,.
W ledzonycb przez niliony ludzi transnis,acb na ywo zapada,cycb si wie
WJC tkwi dokadnie ta sana fascynac,a, co w widoku pka,ceo na po Jitanica.
Iiln Canerona, zdobywa,cy przebo,en kina cztery lata wczenie,, wyenerowa t
wanie synboliczn przestrze dla teo typu zdarzenia: zdarzenia spektakularneo
i nienoliweo. to bowien zaatakowane zosta,e na,potnie,sze pastwo wiata,
ktore byo ownyn arcbitekten lobalneo porzdku przez ostatnicb szecdziesit
lat. Zaatakowane zosta,e w sanyn swoin sercu - ponie Pentaon, ikona poti
nilitarne,, i dwie wiee synbolizu,ce ospodarcz si L5/. Na naszycb oczacb
w py obraca, si franenty Noweo }orku, ,ak i poczucie bezpieczestwa oraz
pewnoci. Z kolei PooJz|oe (oos|oo wprowadza, ,u w 1994 roku wtek ata-
ku islanskicb terrorystow, ktorzy postanawia, ukarac 5tany Z,ednoczone za icb
zepsucie i doninac,. W tyn przypadku sprawa ,est ,eszcze bardzie, interesu,ca,
dy filn na cbarakter konediowy i nie straszy antyterrorystyczn parano,, w ktore,
wiat pory si na kilka lat po 11 wrzenia 2OO1. Przyotowu,e do teo ,ednak
wyobrani spoeczn, pro,ektu,c nie,ako zaroenie, ktore przy,dzie z zewntrz,
a dokadnie, z Bliskieo Wscbodu. Ja niezwyka cecba filnow Canerona nie po-
zwala traktowac icb ,ako kole,nycb w ciu bollywoodzkicb superprodukc,i, ale ,ako
znaczcy elenent superwyobrani spoeczestw Zacbodu.
\MHVLFRQDMPQLHMGZDUD]\
}aka zaten lekc,a pynie z tworczoci autora, ktory zrealizowa do te, pory zaledwie
sieden filnow kinowycb, z czeo a dwa byy na,droszyni produkc,ani w bisto-
rii:
13
y,e si co na,nnie, dwa razy. w zabie narracy,ny unoliwia niezwyke
}anes Caneron i radoc eksterninac,i
297
zaszczenie enoc,i i podwa,anie enoc,onalne, stawki filnu. Motyw ten splata
z sob wszystkie filny Canerona i stanowi icb dobre podsunowanie. }est wic po-
dwo,na nierc (na,pierw Iindsey, nastpnie Buda) kocbankow w O|c|oo|, ktora
,est ,ednoczenie waranten, e icb uczucie rzeczywicie bdzie trwac. W O|co:
DecJo|co s|oc|o zabibernowana Ripley dryfu,e w kosnosie po traicznycb wy-
darzeniacb na statku Nostrono. dnaleziona po kilkudziesiciu latacb dowiadu,e
si, e wszyscy ,e, bliscy, w tyn ukocbana corka, ,u znarli. Wyprawa na planet
I\ 426 okazu,e si rytuaen prze,cia, a w konsekwenc,i Ripley zacznie nowe ycie
u boku przybrane, corki. Jake bobaterka Terminatora rozpoczyna zupenie nowe
ycie, kiedy uda,e si ,e, przetrwac konfrontac, z norderczyn cyborien. W Do|o
sJo notyw ten wyrany ,est w przewrotny sposob: pokonu,c Jerninatora i nie
dopuszcza,c do powstania systenu 5kynet, 5arab Connor odzysku,e nornalne y-
cie i utracon przyszoc, ktora rysu,e si od te, pory w ,asnycb barwacb. Cuden
ocalaa z katastrofy 7||oo|co Rose DeWitt Bukater zrywa z przeszoci, aby naro-
dzic si ,ako nowoczesna kobieta. Metanorfoz przecbodzi te Helen Jasker, ktora
w PooJz|oc| (oos|ooc| rozpoczyna karier ta,ne, aentki.
Kino }anesa Canerona oferu,e wielorakie przy,ennoci: dowiadczenie zaa-
dy, obserwac, przenian paradynatow rol spoecznycb czy oddanie cbaraktery-
styczneo dla przeonu wiekow poczucia ,koca bistorii". }ednake w przeciwie-
stwie do podobnycb produkc,i owneo nurtu nie rebabilitu,e ani nie konserwu,e
wartoci upada,ceo wiata, proponu,c nan racze, radosn kontenplac, apoka-
lipsy zwiastu,ce, nowy porzdek. Z 7||oo|co ,u ,ednak wieny, e nie na czeo
aowac w odcbodzcyn wiecie; tyn bardzie, nona ekscytowac si ,eo zaad.
Nawet ,eli na boryzoncie nie rysu,e si adna alternatywa.
298
)LOPRJUDILD
!98! - P|oo|o 2: Lo|o|c ooJec (P|oo|o Po| 7oo: 7|e Sooo|o,)
!984 - l|e(|oo|czo ooJeco/7eo|oo|o (7|e 7eo|oo|o)
!986 - O|c: DecJo|ce s|oc|e/O|c 2 (A||eos)
!989 - O|c|o (7|e A|ss)
!99! - 7eo|oo|o 2: Dz|e sJo (7eo|oo|o 2: joJ,oeo| Do)
!994 - PooJz|oe (oos|oo (7oe L|es)
!997 - 7||oo|c
2009 - Aco|o (o z,o|oooo|o)
Przypisy
67O
pozna wielu swoicb ponie,szycb aktorow, n.in. Martina Donovana i }anesa Lrbaniaka.
28
/ndrze, Pitrus, Ho| Ho||e. M|Jz |e(s|eo o ,ooo eo||zoeo, [w:] Flbieta Durys,
Konrad Kle,sa (red.), K|oo ooe(os(|e. 7oc, Krakow: Rabid 2OO7, s. 374.
29
/lic,a Helnan, ,l|||: |c|o(|, [w:] /lic,a Helnan, /ndrze, Pitrus (red.), dz. cyt.,
s. 77.
30
Jyc,an Couski, dz. cyt., s. 167.
31
Kennetb Kaleta, dz. cyt., s. 134.
32
Win Wenders, 7|e Aoe|coo Deoo, [w:] teo, loo||oo P|c|oes, Iondon-Boston 1991,
s. 119.
33
Jane, s. 129-13O. Cytaty z poenatu Wendersa poda, za: Marcin Ciycki, Aoe(o W|oo
WeoJeso, ,Kwartalnik Iilnowy" 2OO5, nr 49-5O, s. 191.
34
Win Wenders, dz. cyt., s. 121.
35
/nita Fliza wicicka, lJooJ Hoe - o|||czo sooo|ooc|, ,Iornat - Pisno /rtystyczne"
2OO4, nr 3-4, s. 51.
36
Jane.
37
/nieszka Kanrowska, ,Dz|eoczoo z |ooe| Poo|eJz|oe(: J(|o|oo (oosooc||, [w:]
/lic,a Helnan, /ndrze, Pitrus (red.), dz. cyt., s. 133.
38
Henry David Jboreau to autor n.in. powieci-panitnika Wo|Jeo, cz|| c|e o |es|e z 1854
roku (polskie wyd.: Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy 1991), w ktore, opisu,e swo,e
ponad dwuletnie odosobnienie od cywilizac,i. Ksika ,est spoeczn krytyk wspoczesneo
wiata zacbodnieo, wraz z ,eo konsuneryznen oraz obo,tnoci na niszczenie natury.
Ltwor Jboreau odrywa znaczc rol w dieezie Dz|eoczo z |ooe| Poo|eJz|oe(,
a bobaterowie kilkukrotnie odczytu, ,eo franenty.
39
Kennetb Kaleta, dz. cyt., s. 139-14O.
40
/ndrze, Pitrus, dz. cyt., s. 369.
Samuel Nowak
-DPHV&DPHURQLUDGRHNVWHUPLQDFML
1
fic,alne polskie tunaczenie teo filnu Canerona to l|e(|oo|czo ooJeco, w tekcie bd
,ednak posuiwa si tytuen oryinalnyn, dy pierwotna wers,a wywou,e racze, niecb ni
roz.
2
Pbilip }obn Davies, Paul Wells, lo|oJoc||oo, [w:] Pbilip }obn Davies, Paul Wells (red.),
Aoe|coo l||o ooJ Po||||cs |oo Reo,oo |o Bos| j., Mancbester: Mancbester Lniveristy
Press 2OO2, s. 3-5.
3
}obn Beynon, 7|e Coooec|o||zo||oo o| Mosco||o|||es: |oo ||e ,Neo Moo |o ||e ,Neo
LoJ, [w:] Cyntbia Carter, Iinda 5teiner (red.), C|||co| ReoJ|o,s: MeJ|o ooJ CeoJe,
Maidenbead: pen Lniversity Press 2OO2, s. 2OO.
Przypisy
671
4
Wanie za pewien klasowy elitaryzn paradynat noweo nczyzny by krytykowany
- zniana spoeczna oraniczaa si bowien tylko do dobrze wyksztaconycb nczyzn z klasy
rednie,.
5
Iiln ten na dwa polskie tunaczenia: 7eo|oo|o 2: Os|o|eczoo oz,o(o oraz Terminator 2:
Dz|e sJo, bdcy odpowiednikien oryinau. Pod tyn tytuen rozpowszecbniane byo na,-
nowsze dwupytowe wydanie filnu na D\D (\ision Iiln, 2OO7) i nin bd si posuiwa
w ninie,szyn tekcie.
6
/naliz teo aspektu filnu zob. w: Jbonas /ustin, Martin Barker, loo Ao|z 7o 7||oo|c:
Re|oceo||o, l||o Aoo|s|s, Iondon 2OOO: Pluto Press, s. 1O2-1O4.
7
5lavo, Zizek, W o|oo|e ze,ooc| soo, tun. }ulian Kutya, Warszawa: Wydawnictwo
Krytyki Polityczne, 2OO8, s. 62.
8
Jbonas /ustin, Martin Barker, dz. cyt., s. 177.
9
W peni zda, sobie spraw, e posuiwanie sie kateori ,realnoci" i ,rzeczywistoci"
w kontekcie nediow ,est bardzo ryzykowne i ,est tenaten niekoczceo si sporu
teoretyczneo. Niennie, ,ednak na uytek teo przypadku przy,nu, operacy,nie proste onto-
loiczne rozronienie na fikc, i rzeczywistoc.
10
dowiadczeniu trauny w kontekscie przekazu nedialneo zob. bardzo interesu,cy ese,:
/na Peraica, \|c||o's So|oo Pos|-7oooo||c S|ess D|soJe ooJ Co||oe, za: bttp://vic-
tins.labforculture.or/site/texts/curatorial-statenent (31.12.2OO8).
11
Jekst ten powsta w roku 1989 i ,est zupenie oderwany od rozwaa nad filnen Canerona.
12
5lavo, Zizek, Wzo|os o||e(| |Jeo|o,||, tun. }oanna Bator, Pawe Dybel, Wrocaw:
Wydawnictwo Lniwersytetu Wrocawskieo 2OO1, s. 89.
13
Cbodzi o Terminatora 2, ktoreo budet ,ako pierwszy przekroczy ranic 1OO nilionow
dolarow, oraz 7||oo|co zrealizowaneo koszten ponad 2OO nilionow.
.DPLOD\WR
-RHOL(WKDQ&RHQRZLHtSDUDGRNV\SRGPLRWXF\QLF]QHJR
1
Zob. Peter 5loterdi,k, K|||( Je zo|sc|eo \eooo||, Irankfurt a/M.: 5ubrkanp 1983.
2
Kuba Mikurda, ,Moc|e Z|ze(, [przednowa do:] 5lavo, Zizek, Loc|ooe eoo. K|e|oos(|,
H||c|coc(, 7o(oos(|, Loc|, tun. Crzeorz }ankowicz, }ulian Kutya, Kuba Mikurda,
Pawe Mocicki, Krakow: Korporac,a Ha!art 2OO7, s. 15.
3
5lavo, Zizek, Wzo|os o||e(| |Jeo|o,||, tun. }oanna Bator, Pawe Dybel, Wrocaw:
Wydawnictwo Lniwersytetu Wrocawskieo 2OO1, s. 44.
4
Jane.
5
Matka Coenow pocbodzia nawet z ortodoksy,ne, litewskie, rodziny ydowskie,. Zob. Fddie
Robson, Coeo Bo||es, Iondon: \irin Books Itd. 2OO3, s. 5.
6
Pienidze na swo, debiut fabularny }oel i Ftban Coenowie - wowczas nikonu nieznani