NDEKLER NDEKLER .................................................................................................. I NSZ........................................................................................................... IV KISALTMALAR ..........................................................................................VII GR ............................................................................................................... 1 1. Aratrmann Amac: ............................................................................... 1 2. Aratrmann Konusu ve Metodu: ........................................................... 2 3.

Yaad Dnem: ..................................................................................... 3 4. bn Habbin Yaad Dnemde Siyas Sosyal ve lmi Durum:............. 9 5. II. Abdurrahman b. Hakem Devri (206- 238):....................................... 15 6. Dnemdeki lmi Durum: ....................................................................... 16 I.BLM ....................................................................................................... 23 ABDLMELK B. HABBN HAYATI ...................................................... 23 1. smi ve Knyesi: .................................................................................... 23 2. Doduu Yer: ........................................................................................ 24 3. Seyahatleri: ............................................................................................ 24 4. Vefat: .................................................................................................... 26 II. BLM ..................................................................................................... 27 BN HABBN LM KL.................................................................... 27 1. Fkhtaki Yeri:........................................................................................ 27 2. Malik Mezhebinin Endlsteki Ykselii: ........................................ 30 3. Hadis lmindeki Yeri: ............................................................................ 35 a. b. lk Asrda Hadis: ..................................................................... 35 Hadisin Endlse Girii:.............................................................. 38 I

4.bn Habbin Hadisilii: ........................................................................ 45 5.Eserleri: ................................................................................................... 61 a. b. c. El-Vdha: ..................................................................................... 62 Kitbut-Tarh: .............................................................................. 64 Dier Eserleri: ............................................................................... 64

6.Hocalar: ................................................................................................. 68 7.Talebeleri: ............................................................................................... 71 8. Kaynaklarda Hakknda Sylenenler: ..................................................... 72 III. BLM ................................................................................................... 74 KTBU EDEBN-NS SML ESERN ZELLKLER ...................... 74 A. Genel Bak:.......................................................................................... 74 1.Kadn Hakkndaki Hadis Eserleri: ..................................................... 74 2. bn Habbin Asrnda Ve Corafyasnda Kadn:............................... 76 B. Rivayet ve snad Asndan bn Habb ve Kitbu Edebin-Nis: ......... 78 1. snaddaki Problemleri: ...................................................................... 79 2. snadlardaki Mehul Raviler: ............................................................ 80 3. Rivayet Sgalar: ................................................................................ 80 4. Senetlerdeki Ravi Says: .................................................................. 82 C. Dirayet ve Metin Asndan Kitbu Edebin-Nis: ............................... 82 1. Kitabu Edebin-Nisnn Muhteva Analizi:.................................... 82 2. Bab Balklar: .................................................................................. 86 3. Blm Balklar: .............................................................................. 90 4. Tekrarlar: ......................................................................................... 91 5. Yorumlar: ......................................................................................... 92 II

D. bn Habbin ve Kitabu Edebin-Nisnn Deeri: ............................. 94 SONU .......................................................................................................... 98 BBLYOGRAFYA ..................................................................................... 101

III

NSZ

Hz. Peygamberden sonra Mslmanlarn slm renmek ve retmek iin yapt almalar ve bunun sonucu olarak ortaya kan slm klliyat, ilimle uraan herkes ve hatta Mslman olmayanlar tarafndan bile takdirle

karlanmaktadr. Btn bu eserler zerinde senelerce allsa bile, ne kadarnn ortaya kartlaca henz belli deildir. zellikle ilk dneme yakn, yani Hz Peygamberin zamanna yakn eserlerin kymeti daha fazladr. nk bu dnemde usule ve mezheplere dair tartmalar ve ekoller olmad iin, ihtilftan uzak bilgi elde etme imkn daha oktu. Bu ekilde elde edilecek bilgilerin belki yeniden taranmas, zellikle doru yorumlanmas ve Hz. Peygamber zamannda nasl bir hayatn var olduu ve bu hayat ierisinde nelerin slmdan olduu; nelerin de olmadn anlamak ve bunu yeni batan sorgulamak, yeni bak alarn ortaya kartacaktr. Bu nedenle ilk asrlarn eserlerine arlk vermek ve onlar zerinde almak, bizi slmn hakikatlerine gtrecektir. Abdlmelik b. Habb ve onun eserleri iin de ayn ey sz konusudur. Onun eserleri, bir takm fikir ve dncelerin, mezhep fikirlerinin ya da ekollerin ispatlanmaya alld eserler tarznda deildir. Onun eserleri doal ve orijinal fikirlerin olduu, Hz. Peygamberin snnetini esas alan- mam Malikin Muvattann yorumu bata olmak zere- nispeten ilk dnem eserleri arasndadr. Bu nedenle bu tarz eserler zelde Endlsn ilim hayatnn bir parasn tekil etse de, genelde Medine ve Msr kaynakl olduu btn slm limlerinin temeline k tutmaktadr.

IV

Bunun yan sra Kadnlarla lgili Edepler1 eklinde tercme edilebilecek olan ve tezimize konu olan bu kitap, aslnda gnmzde yaplmaya allan kadn merkezli hadis almalarnn daha ilkel bir ekilde de olsa H. III. asrda baladn en azndan dnce baznda var olduunu bize gstermektedir. Buradan yola karak diyebiliriz ki kadnlarn sebep olduu problemlerin bir sorun olarak grlp, bu tarz eserler yazlmas bu konunun varln ve bunun ok eski bir gemii olduunu bize gstermektedir. Bu sorun aslnda H. III. asrdan nce bile vard. nk Peygamberin (sav) hadislerinde oka bu konunun ilenmesi ve Ona gelip soru sorulmas bylece bu konularda epey bir hadis ortaya kmas bunun bir delilidir. Peygamberimizin bu konu ile ilgili sylemi olduu szlerdeki maksatlar, sylenilen ortamlar ya da ahsa zel sylenmi szler, herhangi bir aratrmaya tabi tutulmadan, maksatlar dnlmeden, hangi zel durumlar iin sylendii zerinde durulmadan, ulu-orta erkekler tarafndan bir silah olarak kullanmas slama en fazla zarar veren ve slam en fazla yaralayan konulardan birisidir. Tarih boyunca bu alanda birok almann yaplmas, olumlu ya da olumsuz pek ok eser yazlmas bu alanda var olan bir problemi bize gstermektedir. III. asrda bunu bu ekilde olmasa da ilk fark edip yazan ve kaleme alan Abdlmeliktir. Daha sonralar ayn konu gerek mstakil ve gerekse kitaplar ierisinde blmler olarak ilenmi ve artk gnmzde ise bu konunun verdii zararlar ortadan kaldracak ekilde konu tekrar ele alnarak bu ynde eserler yazlmaya balanmtr. Kadnla ilgili bu eserlerin topluca ve kronolojik bir ekilde zerinde aratrma yaplarak ortaya konulmas, kadn

1 Kitabn Trkesine, internette arama yaparken, www.slmhouse.org sitesinde Seyfullah Erdomu tarafndan Kadnlarn Edepleri balyla tahkik ve ihtisar edilmi olarak rastladk.

sorununun geliimini bize gsterecektir. Dolaysyla byle bir aratrmann yaplmas zorunlu ve bu konuda temel sorunun ne olduunu ortaya kartacak tarzdadr. Bunun iin bir vesile olmas dileiyle tezimizin konu seiminde ve hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen Do. Dr. Bnyamin Erul hocama teekkr bir bor biliyorum.

VI

KISALTMALAR

A...F.D. A.g.e. A.g.m. Bkz. ev. D..A. H. . S. Terc. V.

: : : : : : : : : : :

Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi Ad Geen Eser Ad Geen Makale/Madde Baknz eviri Diyanet slm Ansiklopedisi Hicr lm Tarihi Sayfa Tercme Vefat Tarihi

VII

GR

1. Aratrmann Amac:

Tezimizin amacn,

iki ksmda zetleyebiliriz. Birisi Endls blgesinin

zellikle ilk dnem ilm ortamnda yaam olan bn Habbin ilm kiilii ile ilgili daha ayrntl bilgi ortaya karmaya almak ve bn Habbin blgeye yapt katklar tespit etmektir. kincisi ise bn Habbin yazm olduu Kitabu Edebin-Nis isimli eseri aratrarak bu sonular ilim hayatyla paylamak ve eserin tad deeri ve nemi doru bir ekilde ortaya koymaktr. bn Habb yabanc aratrmaclarn ve zellikle de spanyol aratrmaclarn zerinde nceden beri alt ve hakknda pek ok eser yazlm bir lim olmasna ramen bizim lkemizde gerek ahsiyeti gerekse eserleri hakknda yeni allmakta olan bir limdir. Oysa slm ilimlerin Endlste izledii geliim seyrinin aratrlmas ve ortaya konulmas Endlste kurulan slm devletlerinin tarihinin, ilminin bilinmesinde, onun gibi pek ok eser yazm birisinden bahsedilmemesi lkemiz iin bir eksiklik olarak grlebilir. Ayrca Kitabul-Vdha gibi Malik fkhnn nemli bir eserini yazm, Endlste ilk olma zellii bulunan ok sayda eseri kaleme alm ve hadis rivayet usulyle ilgili tutumu eletirilmi bir lim hakknda daha ok allmas, eserlerinin 1

tercme edilmesi ve ilim hayatna kazandrlmas zellikle Endls ilim hayatnn lkemizde daha iyi bilinmesine vesile olacaktr.

2. Aratrmann Konusu ve Metodu:

Tezimizin konusunu, zelde Endls ilm ortam ierisinde ve genelde de III. Asr hadis limleri ve ilmi ortamnda bn Habbin ilmi kiilii, zellikleri, yazd eserleri, bu eserlerin dnemiyle karlatrlmas ve deerlerinin aratrlmas olarak zetleyebiliriz. Konuyu iki ksmda ele aldk. Birinci ksmda bn Habbin ilm kiiliini inceleyip ortaya koymaya altk. Bu ksmda hadis ilmindeki durumunu, eserlerini ve hayatn, ilim ald hocalarn ve kendisinden ilim alanlar verdik. nk bunlar bn Habbin ilmi kiiliini ortaya koyan balca konulard. kinci ksmda aratrma konusu olan Kitabu Edebin-Nisann hadis ilmi asndan incelenmesi gereken ynlerini ve ilim hayat asndan deerini ortaya koyan balklarda kitabn zelliklerini aratrdk. Bu ekilde hem bn Habbi daha ayrntl olarak aratrrken, hem de Endls ilm hayatn ve zelde de III. Asrda Endls ilmi hayat hakknda bilgi toplamaya altk. Dier yandan Kadnlarla lgili Edepler olarak evirebileceimiz kitab gerek hadis ilmi asndan, gerekse fkh asndan inceleyerek dnemiyle ne kadar uyumlu, ilm deeri nedir, hangi maksatla yazlmtr, bu kitapta kullanlan metot nedir, hangi hadisler ve ne ekilde seilmitir gibi kafamza taklan sorulara cevap bularak kitab inceleyip, ortaya koymaya altk.

Ayrca bu blmde eserden rnekler sunarak ne sunduumuz tezlere deliller getirdik. Bylelikle, konuyu somut hale getirmeye altk. Hayatn, eserlerini, hocalarn, aratrrken elimizden geldiince birinci el kaynaklar kullanmaya altk. kinci ksmda ise kitaptaki hadisleri esas alarak hadis rivayetindeki eksik ve kusurlarn; hadisleri seme konusundaki usul, ltleri ve mantn tespit etmeye altk. Bir limin hayat iin, almalaryla yaad blgenin ilm ortamna belirli katklarda bulunurken, te yandan da, yaad dnemdeki ilim, kltr ve siyas ortam onun hareket tarzn ve ilmi ahsiyetini direkt etkilemitir eklindeki genel bir tespiti Abdlmelik b. Habb ve Endls Blgesini esas alarak rahatlkla syleyebiliriz. Bundan dolay Endlsn o dnemdeki ilim ortamndan, siyas, sosyal yapsndan bahsetmek, Onu daha iyi tanmamza katk salayacaktr. Ad geen dnemi hem siyas, sosyal ve kltrel adan deerlendirirken, bir de ilm hayat ynyle deerlendireceiz. Bu ekilde btn bir toplumun tablosunu izmeye alacaz.

3. Yaad Dnem:

Endls, ierisinde yedi civarnda rk ve byk semav din mensuplarn barndran geni kltrel bir yapya ve sekiz ksur asrlk (711-1492+1609) bir tarihe sahiptir. Abdlmelik b. Habb bu uzun tarihin ksa bir zamannda var olsa da Btn Bir Tarih ve lim Tablosunun kk bir parasn bize sunmakta ve bu para 3

ile o dnemi daha iyi anlamakta, bu ilim kltr tablosunu btn olarak grmek ve bu resmi tamamlamak adna onun ve dneminin aratrlmas gerekli grmekteyiz. Endlsn her ynden kendine has bir yaps vardr. Bu yap zellikle yaanlan corafyadan kaynaklanmaktadr. lm ynden gsterilen gelime ve gelinen yer ayrca dikkat ekicidir. zellikle bu blgede yetien byk ilim adamlarna ve bunlarn almalarna baktnzda bu byledir. Endlsteki bu gelimelerden nce ilk bir asrda yaanlan ortam, gelimeden uzak, daha ok yerleme ve dini yaamaya ynelik bir ekilde olmutur. Bunun devamnda bir gelime sreci yaanm ve bu sre sonucunda Batnn hayretle izledii ve sonrasnda da kendisinden etkilendii bir kltr ve ilim birikimi meydana kmtr. Bu gelime nasl ortaya kt bundan ksaca bahsedersek tezimizin konusunu da daha iyi ortaya koymu olabiliriz. Endlsle ilgili yazlm kitaplara baktmzda, zellikle ilk dnem fetih hareketlerinden sonra blgede i karklklarn olduunu ve bunun yan sra fetih almalarnn devam ettiini gryoruz. Bu almalar ve i karklklarn Valiler dnemi iersinde olduunu ve zellikle 138 senesine kadar devam ettiini aratrmaclar belirtmektedir.2 138 tarihinden itibaren, Emevlerin iktidara geliiyle Endlste Doudakine benzer bir idar yaplanma yannda eitim ve retim alannda nemli admlar atlm ve kltrn nemi anlalm ve bu dorultuda baz gayretlerde bulunulmutur. Bu tarihten itibaren bir yandan Mekke, Medine,

2 zdemir, Mehmet, Muvelledunun Endls Emevleri Dneminde Kltrel Hayattaki Yeri, AFD, c.34, s.180.

Kayravan hatt arlkl olmak zere douya renci gnderilmesi tevik edilmi, dier yandan n yapm baz limlerin Endlse gelmesi salanmtr. Buna birde douda yaayan kltr seviyesi yksek aristokrat kimselerin kafileler halinde Endlse gelmeleri salannca bu yeni kltrel oluumun hzl bir hareket kazandndan bahsedilmektedir.3 Bu tarihi gelimeyle bn Habbin yaad dnemi zaman olarak karlatrdmzda ayn dneme denk geldiini grebiliriz. bn Habb, Hicr III. asrn ilk yarsnda yaam limlerdendir. Fakih, nahivci, aruzcu ve air (bn Habb din ilimleri dnda birok alanla ilgilenmitir), nesep ilmini bilen, muhaddis (her ne kadar hadis ilminde yeterince bilgili grlmese de)4, tp, hitabet gibi birok ilimle uram ve bu sahalarda eserler vermitir5. (Abartl olsa da 1050, ya da 1000den fazla eserden bahsediliyor) Kaynaklarda hakknda olumlu ve olumsuz eletiriler6 yazlm bir limdir. Endlsn ilk dnem limlerindendir ve lkemizde hakknda ayrntl almalar pek yoktur. Bu nedenle eserlerinin aratrlp ortaya konmas ve geni aratrmalarn yaplmas zellikle Endls blgesi ve ilminin lkemizde daha iyi tannmasna katk salayacaktr.

3 zdemir, a.g.m. c.XXXIV, s.180. 4 bnul-Farad, Tarihul-Ulem Ver-Ruvt, s. 125; Sandk Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis s.465; Zeheb, Siyer Almin-Nbel, IV, 104. 5 Sandk, a.g.e. s.466. 6 Olumsuz eletiri olarak onun hadis rivayetiyle ilgili ald eletiriler anlalmaldr.

Endls slmla nispeten ge tanm7 bir blgedir. Burann zamanla kendine zg toplumsal, kltrel ve ilmi ortam olumutur. Bundan dolay dier blgelerden farkl zellikleri dikkatleri eker. Bu ortam ierisinde bn Habb de Endlsn dini yaants bata olmak zere, ilim ve kltr hayatna katks asndan dnemi gz nne alndnda kendine has bir yer edinmitir. Onun dneminin tad zelliklerden yukarda bir nebze bahsetmitik. Yine bu dnemi deerlendirirken gryoruz ki: Bu dnem, Endlsn kltrel ynden yeni bir geliime balad ve fakat ilm ortamn henz yeterince gelimedii bir dnemdir. Bu nedenle o ve onun gibi ilk dnem limlerinin yaptklar almalar, blgeye birok ilmin getirilmesinde ilk olma zelliini onlara kazandrmaktadr. Bu ilk olma durumu kendisi hakknda pek ok vgye sebep olduu gibi birok eletiriye de sebep olmutur. Onun hakknda vglerden yola karak diyebiliriz ki o blgeye slm ilimleri tamasndaki katks ve slmn burada yaanmas ve renilmesi konusundaki gayretiyken, olumsuz eletirilerin nedeni, buradaki yetersiz ilmin ve dneme zg zelliklerin bn Habbin ilim hayat zerindeki izleridir. nk yaad dnemdeki geliim izgisi, onun ilimle ilgili portresini baz alardan olumsuz etkilemitir. Bu ilimlerin geliimi tamamlanmad iin burada yaptklar almalar bilinli bir ilm gayretten ziyade, zellikle Malikliin erevesinde ve ilim olarak ne buldularsa onlarn aktarlmas eklinde olmutur. bn Habb iki kesimden eletiri almtr. Birincisi Yahya b. Yahya ve onun gibiler, Maliklik dnda da hadis rivayet

7 Burada kastedilen Endlsn Fethinden sonra buraya slm ilimlerin ge gelmesidir. Bkz: Sandk, a.g.e. s.464.

ettii iin; dier grupta ondan hadis alan talebeleri ve sonraki kuak, hadis rivayetinde dikkatsiz olduu iindir. Bu manada zellikle hadis ilminde yetersiz grlmesinin nedeni de aslnda dneminde blgede yeterli dzeyde bilincin olmamas ve ilimler konusunda alt yap eksiklii olduu iindir. Bu dnemdeki yetersiz ilm birikimin ve baz ilimlerin buraya ge gelmesinin sebeplerine gelince; ncelikle buras slm ge tanmtr. Yine blgenin ilim merkezlerine uzak olmas, kltrel yapsnn eitlilii dier etmenlerdir. Bunun yan sra Malik mezhebinin burada edindii yer ve bu konudaki kat tutumluluk bu dnemde buradaki dnemsel ortama dorudan doruya etki etmitir. Btn bu sebeplerin bir araya gelmesiyle, bir yandan yukarda deindiimiz kltr ve ilim sahasndaki giriimler kendini gsterirken, dier yandan da burada belli bir sre devam edecek olan ve tutucu zihniyetteki insanlarn sebep olduu gelimeye kapal ve dzensizliklerin olduu bir ortamdan da kaynaklarda bahsedilmektedir. Bundan dolay bn Habbin ierisinde bulunduu- ilk dnem limleri daha ziyade akaid ve ilmihl esasl bir ilim anlayna ynelmi ve art olarak birlik ve btnlk konusunu n plna kartp Maliki fkhnn aktarmna nem vermilerdir. Byle bir dnemde o, Msr ve Medineye yolculuk yapm ve yolculuklarnda bulduu pek ok eseri ya da ders ald hocalarndan rendii her bilgiyi gerek din ve gerekse deil bir eser haline getirerek, ok sayda eser sahibi bir lim durumuna gelmitir. Bunu yaparken Endlsn o dneminde Halifenin gzne girmek ve zellikle de Yahya b. Yahya ile girimi olduu rekabette ne kmak isteini de gz ard edemeyiz. Eserlerine baktmzda unu gryoruz ki slm dininin burada gerek fikir boyutuyla, gerekse yaant olarak benimsenmesinde ve dounun birikiminin buraya 7

aktarlmasnda o ve onun gibi ilk dnem limlerinin -Utb gibi- katks inkr edilemez. Yazd eserlerin isimlerine ve alan eitliliine baktmzda -gerek din ilimleri asndan gerekse dier ilimler asndan- iki eyi rahatlkla syleyebiliriz: birisi Endlste ilim ve kltr sahasnda var olan boluk, dieri de burada ilim ve kltre duyulan alk ve hrs. Bu eserler burada ilk olma durumundadr. O slm ilimleri burada tantmak ve yaatmak gayretiyle deta her konuda ne rendi ve bulduysa buraya tama gayretine ve hrsna kaplm gibi durmaktadr. eserlerine baktmzda, Onun

yapt yolculukta kendi mezhebine ve Endlsteki

entelektel ortama uyan, her hangi bir tartma ve kaosa sebep olmayacak bilgileri toparlam ve bu ynde de eserler oluturmutur. Bu nedenle onun zel ve bilinli bir gayret ierisinde olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Bu ortamn kazandrm olduu bir zellik olarak Endls limlerinin bir ksmnda var olan bir dnce yapsdr. Bir yandan Endlste ihtiya duyduu birlik ve btnl koruma ve salanan istikrarn devam ettirilmesi ynndeki gayretinden kaynaklarda

bahsedilirken, yine baz aratrmaclarn bir tespitini de belirtmemiz zorunlu grlmektedir: Yukarda bahsettiimiz gibi Endlste ak fikirli ve gelimeye msait bir ortam iin bir sre daha beklenmesi gerekmitir. zellikle bu ilk dnemde, ak fikirli olmayan insanlarn oluturduu, gerici zihniyette az da olsalar bir grup insann varln koruduundan bahsedilmektedir.8 bn Habbin ayn endieleri hissettiini ve buna uygun davrandn kabul edebilir miyiz? Bir yandan dnemiyle uyumlu bir tablo izdiini syleyebiliriz. Dier yandan ada olduu limlere gre daha atlgan ve ak fikirli davrand da sylenebilir.

8 zdemir, Mehmet, Endlste Zndklk Sulamas, A...F.D, C. 38; s.221.

zet olarak, el-Evz (. 157/774) ve Mlik b. Enesin (. 179/795) hukuk doktrinleri 2/8. yzyln ikinci yarsnda Endlse tanmt Mlik mezhebi 3/9. yzyln ilk yarsnda el-Evznin mezhebinin yerini almak suretiyle Endlste hkim bir hukuk ekol olarak tamamen yerlemiti.9 Uzunca bir zaman burada ilim olarak okutulan, kabul gren en nemli ey Malik fkh ve onunla ilgili kitaplar oldu. Bunun dndaki ilimlere; hadis ilmine ve mezheplere burada uzunca bir zaman deer ve itibar verilmemitir. bn Habb iin zamanndaki ve daha sonraki limlerin syledikleri ise hadis materyalini Endlse ilk sokan kimse olduu ve eksik olan ilm boluu Douya yapt seyahatinde rendikleri ve toplad ilm malzemelerle doldurma gayreti ierisinde olan ve bunu yapan ilklerden olduudur. Yazdklarna baktmzda bunlar, o dnemde, Endls iin ilk olma zelliine sahiptir.10

4. bn Habbin Yaad Dnemde Siyas Sosyal ve lmi Durum:

Endls slm dnyas, slm medeniyetinin yeni bir hamle, yeni bir dinamizm kazand yerdir. VIII. asrdan itibaren parlamaya balayan slm medeniyeti, hamleci gcn douda kaybetmeye yz tutunca Endls'te canlanma imknna kavutu. Tp, eczaclk, astronomi, fizik ve matematik sahasnda, dnya

9 Fierro, Isabel, The Introuduction of Hadith in Andalus (Hadisin Endlse Girii); ev.: zmen, Ramazan, s.6. 10 Grgn, Tahsin, bn Habb Maddesi, D..A. c.II, s. 512.

apnda bilginler yetiti. Bu ilm ortamda fikir hayat da ok geliti. Bunlar arasnda byk fikir adamlar ve filozoflar yetiti. bn Tufeyl (Abentofol, 1106-1186), bn Bcce (Avenpace, 1160?-1138) ve bn Rd (Averroes, 1126-1198) bu mtefekkirlerin en bykleri ve en mehurlarndandr.11 Endls tefekkr, doudaki Mslman dnrlerin bir taklidi ve tekrar olmaktan kurtulmu, zgnl olan bir dncedir. Endlsl Mslman mtefekkirler zgnlkleri ile Endls'te slm tefekkrne ve medeniyetine hamle kazandrmlardr. bn Habbin, yaad dnem ise, Endlsn karklklarla geen tarihinde siyas ortam ve istikrarn nispeten olumlu bir dneme getii bir zamandr. zellikle emir II. Abdurrahman ilim adamlarn desteklemi ve onlara itibar edip, sayg gstermitir. Her ynden iyi bir duruma gelinmi; kltrel ve ilm almalar hzlanm, refah ve madd ynden de olumlu bir duruma geilmitir. Bu ortam bn Habb ve dier ilim adamlar iin olumlu ve gelimeye msait bir ortam yaratsa da, dnem olarak Maliki mezhebine kar duyulan ilginin nde olmas limlerin slm ilimlerde gelime kaydetmesine daha fazla izin vermemitir. bn Habb bu ortamn ve durumun dna kmaya alm ve seyahatlerinde elde ettii ilm birikimiyle bir yerde buna muhalefet etmekten ekinmemitir. O byle bir ortamda blgedeki dier limlerden daha fazla alm yapabilmi ve nispeten geni bir bak asyla mezhep taassubunun dnda kalabilmitir. En azndan mezhep ierisinde farkl ekollerin

11 Bolay, S. Hayri, "Endls'te Gelien Dnce Hayat ve Batya Tesirleri", Endls'ten spanya'ya; s. 49.

10

grlerini renerek, bu grlerle yeni bir yaklama ulamak istemitir. O bu ekilde ve byle bir ortamda ilimle uramtr.12 Endlsn fethinden yaklak 80 sene gibi ksa bir dnem sonra Endlste domutur. Doduu zamana kadar buray incelediimizde blgenin uzakl ve fetihten ksa zaman sonra olmas, burada yaanan siyas karklar ve sosyal yapnn kozmopolit durumu burada bu ilk anda siyas istikrar olumsuz etkilemi ve inili kl bir gelime ortaya kartmtr. Bu nedenle bu zaman dilimi blgeye slm ilimlerin girmesi iin erken bir dnemi iaret etmektedir. bn Habb fetihten ksa sre sonra domu olmasndan dolay ilim iin yolculuk yapt 206 ylna kadar burada yeterli ilm gelime ve birikim- yukarda sylediimiz sebeplerle- olumadndan, o dnem limlerinin almalarn, slm retme, tanma ve tantma faaliyetleri ynne doal bir ekilde kaydrmtr. Bu zaman aralnda slm ilimlerin usulleri ve hatta hadisin aktarm ve usul kaideleri bile burada yoktur. Bu ekildeki bir ortamda yolculuk eden bn Habb deta zel bir vazifeyi yerine getirme grevini stlenmi grnyor. Bu grev dnemsel geliime uygun olarak zellikle ve ncelikle bilgi transferini gerekletirmek olmalyd ve bu ekilde de olmutur. Ayn zamanda bu yer deta yeni bir balangc ifade ediyor. nk burada Mliki Mezhebinin benimsenmesinden sonra zellikle Yahya b. Yahyann ve onun etrafndakilerin, kendi fikirleri ve grlerinin benimsenmesi ve doruluunun ispatlanmas ile ilgili bn Habb ve grlerine kar atklar bir mcadele sz konusudur. Buradaki mcadele, uzunca bir sre bu iki limin lmnden sonra da

12 Grgn, a.g.m, c. II, 511. zellikle II. Abdurrahman dnemi bu ekilde siyas istikrarn olduu bir dnemdir.

11

srmtr. Endls merkezli ve bu asrda ve bundan sonra bir sre daha devam edecek olan mezhep ii Maliki ekolleri ve grleri etrafndaki atmalar dier ilimlere kapal bir ortam oluturmutur. te yandan sadece Maliki Mezhebinin benimsenmesi, beenilmesi ve dier mezheplere tercih edilmesi de bu konuda bir eit taassuptur. nk bu beeni uzunca bir sre buraya dier mezheplerin etkili bir ekilde giriini engellemitir Belki Malik mezhebine kar olan taassubun ortadan kalkmas, burada tamamen krlmas iin daha uzun sre gemesi gerekse de bu konuda onun grleri ve gayretleri etkisini gstermi13 ve bu ayrca Endlse Muvatta dnda hadislerin rivayetine14 vesile olmutur. Birok ilim, ilk olarak Onun almalar ile buraya gelmitir.15 O tarihsel srete Endlsn kendine zg yapsna uygun bir ilmi geliim gsterirken, dier yandan da buradaki ortamdan farkl olarak, girdii etkileimler dorultusunda yeni fikirlere ve grlere ak olmu, bunlardan etkilenmi ve bu etkileimden zel bir tarz oluturmutur. Elde ettii bilgilere kendi grlerini de katarak ilmi geliimini devam ettirmitir.16 Onun yaad dnem yaplan ilim

13 avuolu, Ali Hakan, Endlste Rey ve Hadis Mcadelesi slmiyat c.7; s.71. 14 bn Habb Muvatta dnda da hadis rivayetinde bulunduu iin zamannda Yahya ve onun arkadalar tarafndan iyi grlmemi ve eletirilmitir. 15 Onun birok konuda bilgisinin zamanndakilerden fazla olmas ve yolculuunda ald ilimlerin okluunun kskanlklara sebep olduunu kaynaklar bize bildiriyor. 16 bn Habb, Medine ve Msra giderek orada pek ok limden ilim alm ve hadis dinlemi; Medine Malik ekolnden farkl bir izgide ilmi kariyerini oluturmutur. Bkz. Tezimizin, bn Habbin Hadisilii blm (ayrca, Grgn, a.g.m. s. 511.)

12

yolculuklaryla hadisin ve zelliklede Maliki kaynaklarnn buraya tand bir dnemdir. O birok sahada eser vermi ve zelliklede mam Malikin Muvattann17 en iyi erhlerinden biri saylan el-Vdha isimli eseriyle nlenmi olsa da, bu

tezimize konu olan Kitabu Edebin-Nis adl eseri de zel bir yere sahiptir. Zira bu kitaba, Peygamberimizin kadnlarla ve aileyle ilgili szlerini bir araya getiren bir ilk eser olma durumu byle bir yeri ve n kazandrmtr. imdiye kadar anlatlanlarla birlikte tekrar Endlsn siyas geliimine dnersek, ilk slm fetihlerinin son halkasn Endlsn fethi tekil eder.18 Endls Musa b. Nusayrn tayin ettii, Tark b. Ziyad tarafndan 92 senesinde fethedilmitir. Bundan sonra da Endlsn slmlamas sreci balamtr. Marib ve Endls Musa b. Nusayrn 97 senesinde Medinede vefatndan, 132 senesinde Emevlerin yklna kadar yaklak 42 sene, saylar 20yi bulan ve Emevlere bal valiler (711-755) tarafndan ynetilmitir.19 Daha sonralar Endls Emev Devletinin kurulmasyla birlikte h.138 tarihinden itibaren ise bamsz emirler tarafndan idare edilmitir.(756-929) Bamsz Endls Emev Devletinin ilk kurucusu ve ilk emri I. Abdurrahmandr.20

17 Muvatta ilk olarak Endlste rivayet eden el-Gz b. Kays (v.199/14ten nce) ya da Ziyad b. Abdurrahman Sabatun (v.199/ 814)dur. Kurt, Ali Vasfi, Endlste Hadis, s.137. Yahya b. Yahya ise onu mam Mlikten dinlemi ve bu rivayeti yine burada en mehur ve en yaygn rivayet olmutur. bn Abdilberr, et-Temhd, s. 29. 18 Beksa, Engin, Endls Maddesi, D..A. c.XI, s.211. 19 Kurt, a.g.e. s. 43. 20 Beksa, a.g.m. c.XI, s.212.

13

almamza konu olan eserin mellifi Abdlmelik b. Habb, bu emirlerden I. Hiam (172/788), I. Hakem (180/796), II. Abdurrahman (206/ 822) dnemlerinde yaamtr. Bunlarn tahtta bulunduklar dnemlerdeki baz olaylar ksaca yledir: Hiam Devrinde, Medinede bulunan byk fakih Malik b. Enesin ortaya koyduu Maliki mezhebi, Endlste yaylmaya balad. Yine Hiam devrinde Arapa karsnda Latince geriledi ve Hristiyanlar Arapa tahsil yapmaya balad.21 Maliki ekolnn spanyaya getirilmesi konusunda genel kanaat hicr II. yy. sonlarnda yaam olan Sebtun(. 193/809 veya 199/815) eklindedir.22 II. Abdurrahman devrinde Endls fetihlerinin dil, edebiyat, din ve dier sosyal messeselerinin tesiri o kadar ok oldu ki fiilen slm dinine girmi olmamakla beraber, ehirlerde yaayan Hristiyan ahalinin ou mslmanvari bir hayat srmeye baladlar. Sanat iir felsefe ve ilimler alannda kendilerini bir aalk kompleksine kaptrmann uuruna varm ve bu arada karlarnda duran slm medeniyetinin parlaklndan gzleri kamam yerli Hristiyanlar, ksa zaman ierisinde, kr krne slm yaay tarz ve biimini taklit etmeye baladlar.23 Bu ifadeden anlalan ey artk II. Abdurrahman dneminde slm ortamdaki gelimelerden Endls Hristiyan toplumu etkilenmeye balamt. Ancak baz sebeplerden dolay slm anlama ve tanma gayretine girmemi; slmn geliimi karsnda slm bir takm zellikleri taklit etme iine ynelmi ve buna nem vermilerdir. Bu bize Endlsn toplumsal yaps hakknda deta bir ipucu tarafndan yapld

21 Ylmazboyunaa, Ahmet, Hz. Muhammedin (sav) Tebliinden Gnmze slm Tarihi, s. 413. 22 Komisyon, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c.4, s, 475. 23 Beksa, Engin, Endls Maddesi, DA, c.II, s.217.

14

vermektedir. Bu da zellikle Hristiyan ahalinin ok bilinli bir dini yaamdan uzak olduunu; slm medeniyetinden etkilense de slm anlama ve tanma gayretine girmediklerini gstermektedir. Hakem Devrinde ise24; i karklklar oktur. Hakemin kendisinden nceki Emev hkmdarlarndan daha ok cihat ve askeri sefere nem vermitir. Ulema ile iyi geinememi, onlarn nefretini kazanacak derecede ilgisiz kalmtr. I. Hakemin nem verdii ilerden birisi adalet ileri, ordunun eitim ve donatm bakmndan olduka iyi hazrlanmas gibi siyas ilerdir.

5. II. Abdurrahman b. Hakem Devri (206- 238):

II. Abdurrahmann emirlik dnemi Endls Emev Devletinin istikrar ve ykseliin olduu bir dnemidir. II. Abdurrahman devrinde de baz isyanlar olmu, ancak bunlar dier halifelerin dnemiyle mukayese edilirse ok azdr. II. Abdurrahman dneminde zellikle Maliki mezhebine kar oluan ilgi ve tutuculuk olduka etkin bir haldedir. Bunda II. Abdurrahman zerinde etkisi ok fazla olan Yahya b. Yahyann katks olmutur.25 Bunun yan sra yine bu dnemde Mslman ahalinin yerli Hristiyan kadnlarla evliliklerinden doan mvelledlerin ve yerli halktan Mslman olan mevalinin saylarnn gittike artt bir dnemdir. Bu husus Endlsn slmlama srecinin en nemli dnm noktasdr.26 Bu evliliklerin artmas ile slmn bunlara anlatlmas ve retilmesi ihtiyac bu dnemde daha fazla bir ihtiya ortaya kartmtr. Byle bir ihtiyacn artmas slm ilmi adna

24 Komisyon, a.g.e. c.4, s.475-486. 25 Kurt, a.g.e. s.125. 26 madddin, Muhammed, Endls Siyas Tarihi, s. 108, 120.

15

eksiklerin hissedilmesine ve bu konuda yeni sorulara ve sorunlara sebep olmal diye dnyorum. Bunun neticesinde Douya giden bu ilk dnem limlerin zellikle inan esaslar ve ilmihl esasl ilim anlayna ynelmilerdir. Kaynaklarda muahidun, ehlz-zimme veya acem kavramlaryla ifadesini bulan Gayri Mslim Endls vatandalar Hristiyan ve Yahudiler, fetih dneminde yaplan anlamalarla, dinlerini, mabetlerini, rf ve adetlerini muhafaza hakkna can ve mal gvencesine sahip bulunuyorlar; buna kar devlete cizye ve topra olanlarda hara vergisi dyorlard.27 Endls toplumunda bir kii hangi kesimden olursa olsun hanedana mahsus devlet bakanl dnda, devletin btn makamlarna ykselme hakk ve ansna sahipti. Fakat Endls toplumunda hassa, ayan,amme ve abid gibi farkl sosyal zmrelerin olduu biliniyor. Kadnlar ise hangi zmreden olursa olsun geni bir zgrlk alanna sahiptirler. Sokak ve pazarlara rahata giderler, sohbet toplantlar yaparlar ve isteyenler vakit namazlarn genellikle camide klarlard.28 Bu emirlerin dnemleri hakknda bilgi ksaca verdikten sonra ilim hayat ve zelliklede hadis ilmi ile ilgili ksa bir bilgi vereceiz.

6. Dnemdeki lmi Durum:

Bu blgenin slmla tanmas, Mslmanlardan buraya ilk gelen baz sahabe ve daha sonra tbi zevatla mmkn olmutur. Bunlardan zellikle tbi

27 Beksa, a.g.m. c.II, s.217. 28 Beksa,a.g.m. s.217.

16

limlerin

gayretleri

neticesinde

slm

burada hzla

yaylmtr.29

slmn

benimsenmesi ve bu ekilde hzl bir ekilde yaylmasnn yannda, blgenin kendine ait baz zelliklerinden dolay dier slm merkezlerden daha farkl bir ilm ve kltrel geliimi ortaya kartmtr. nk bu karmaklk ve dier dinler karsnda slm birlii korumak istei, slmiyete yeni girenlere bu dini retme faaliyeti ve bir btnlk ierisinde kalma gayreti, ilmi almalarn gelime akn da etkilemitir. Bunun yan sra ilk etapta Msr ve Hicaza yolculuk edilmesi, balangta Iraka gidilmemesi gibi etmenler de buna eklenerek slm ilimlerin balangtaki geliimine olumsuz etki etmitir. Yine bu dnemde slamiyetin burada yerleme gayreti, ilk dnemlerde amac slm insanlara anlatmak ve yaatmak gayreti30 ile snrlandrmtr. nk Mslmanlarn tartmalardan uzak yekvcut olma ihtiyac dier din mensuplarna kar burada ar msamaha ve toleransl davranlmas nedeniyle deta bir zaruret olarak ortaya kmtr. Hz Peygamberin sz, fiil ve davranlarna burada balangta fazla ilgi olmamtr. Bunun sebebi, ilim tahsili iin douya giden ilk kuak Endlsller Maliki fkhn Muvatta ve erhlerini renmeyi yeterli grdler. Bu nedenle ilk kuak limlerin hadisi bilmedii ile ilgili kaynaklarda haberler mevcuttur. Bu dnemde ilk olarak, fkh konusundaki eserler zellikle mam Malikin Muvattann erhleri burada ilim olarak okutulmutur.31

29 Kurt, a.g.e. s.101. 30 zdemir, a.g.e. s.22. 31 zdemir, a.g.e. s.22-23.

17

Bu dnemde ilimle uraanlar arasnda sistemli bir hadis rivayeti olmamtr.32 Fierroya gre hadis rivayeti bn Habble balamtr.33 Bunda etkili olan sebeplerin en nemlisi, ok kltrl bir toplum olan Endls iin ihtiya duyulan Mslmanlar hiziplere ayrmayacak, onlar farkl mezhep atmalarna

yneltmeyecek bir ilmi ortam olsa gerektir. Esasen Endlste Maliki Mezhebinin benimsenmesinin bir sebebi de yukarda gsterilen gerekelerdir.34 Zira Maliki

mezhebi Endlsn sosyal yapsna en uygun mezhep olarak grnmektedir. slm ilimlerdeki bu gecikmeye ramen, sonraki dnemlerde slm medeniyeti ve birok ilim dal dier slm merkezlerden ok daha parlak bir noktaya ulam ve buradan btn Avrupaya yaylmtr. Bunun bir sebebi olarak, blgede bulunan dier din mensuplar da dhil olmak zere, limlere tannan serbestlik ve fikir hrriyeti gsterilir. slm idarenin burada bulunan gerek Hristiyan, gerekse Yahudi cemaatlere kar hogrl davrand; ibadetlerini, dini vecibelerini rahata yerine getirebildii bir ortam sz konusu olmutur35 ve bu durumdan ilm ortam da olumlu bir ekilde etkilenmitir. Bu ortam dolaysyla blgedeki Hristiyan ve Yahudi cemaatleri din olarak slm benimsemese de yaant olarak slm kr krne taklit etme ve hatta Arapann onlar tarafndan da kullanlmasn getirmitir.

32 . Fierronun yazdna gre buraya giren Sahabe ve Tabinun burada hadis rivayet ettiine dair bir bilgi yoktur. Bkn. The Introuduction of Hadith in Andls, s.70. 33 Fierro, a.g.e. s. 77. 34 avuolu, Endlste Rey Hadis Mcadelesi, slmiyat, s. 71. 35 Beksa,a.g.m. s. 217.

18

slmla nispeten ge tanm Endlsn kendine zg toplumsal, kltrel ve ilmi ortamnda bn Habibin kendine has ve nemli bir yeri vardr. Endlsn dnemsel geliimi incelendiinde bn Habbin yaad zaman kapsayan bu dnem olduka ilgin bir grnt arz ediyor. Bu dneme esas alnarak bakldnda, Endls ilmi ortam zellikle halifenin de desteklemesi ile birlikte mam Malik ve onun kitaplarnn benimsendii, bunun dnda dier mezheplere birok fikre ve gre ihtiya duymayacak ve Malikliin baskn olduu bir grnm arz etmektedir. Bu dnem ayn zamanda slm ilimlerin Endlse yeni aktarlmaya balad bir dnemdir. lk etapta Malik fkhna gsterilen bu rabet birok ilmin buraya gelmesini de geciktirmitir. Dolaysyla baz etmenler burada ilimlerin geliimine direkt etki etmitir. bn Habb, Endlse ilim aktarmnda, ok sayda eser yazarak katkda bulunmu limlerden birisidir. Bu ilimlerden birisi de hadis ilmidir ki tezimizde bu konuya dair aklamalara Abdlmelik b. Habbin ilmi kiilii konusu incelenirken temas edilecektir. O ayn zamanda zerinde tartlsa da hadis rivayet iini pek usulne uygun olarak yapmasa da, bu ii ilk defa Endlste balatan kimsedir. Ayn zamanda O bir ynyle Endlsteki tutucu ortamn yannda yer alan, fakat yazdklar ve yapmaya altyla da bu ortamn deiimine katk yapan kimsedir. Tezimizde balangta Endls hakknda genel bir bilgi vermeyi uygun bulduk. H. 70 ylnda Endlsn fethinden yaklak 7, 8 asr srecek slm ynetimin sona ermesine kadar Endls, ok kltrl ve ok dinli bir medeniyet ve ayn zamanda coraf olarak da birok etkileime ak olabilecek bir konumdadr. Yaklak Osmanl mparatorluunun hkmranl kadar devam eden bu slm 19

medeniyeti btn olarak ortaya kard ilim, medeniyet ve kltr batya aktarmakla kalmam; birok ilimde de ilkleri ve kaynak olma zelliini ortaya koymutur. Burada yetien birok byk lim ve yazm olduklar eserleri

sahalarnda ne geen ve nemli limlerdendir. . Buna sebep olan ey bu blgede ilim yapmak ve burann konumundan dolay ortaya kan doal durumdur. Zira burada yaamak bir avantaj getirmektedir diyebiliriz. Bu avantaj ise, batnn dibinde ve slmdan nce olumu olan bat mantalitesi ve Hristiyanln oluturmu olduu doudan farkl -fakat ileri diyemeyiz- zihinsel alt yap. Bunun zerine slm ilimlerin ve dounun zihinsel alt yapsnn ilve olmasyla ortaya kan karm ve bunun sonucu ortaya kan eserler. te byle bir ilmi ortam ve bu tablo zannetmeyelim ki fetihten hemen sonra ortaya kmtr. Balangta Maliki mezhebinin benimsenmesi ve ok fazla rabet grmesi ve siyas otorite tarafndan desteklenmesi ve bu zihniyetin korunmaya allmas slm ilimlerin gelime seyrinde ve hatta slm hayatn ekillenmesinde birinci derecede etkili olmutur. nk bu zihniyet dier mezhep grlerinin ve hatta hadis ilminin bile girmesine bir sre deta ket vurmutur. Bir sre devam eden bu tutucu zihniyet slm ilimleri yatay bir izgide devam ettirirken, bununla ilgili olarak da slm hayat ayn dorultuda belli bir izgide yatay bir seyir takip etmitir. Bu durum ya da tablo baz limlerin gayretleriyle zamanla belki deiti ancak toplumsal hayatta deimeyen eylerde vard. O da burada slm yaantnn zayf kalmas; siyas otoritenin boluklar, ihmalleri ve zayflklar ile multi kltrel ortam yedi, sekiz asr devam eden slm Medeniyetinin tutunamamas ve sona ermesi sonucunu getirdi.

20

Endlste slm medeniyetinin btn erevesinin izilmesi ve bunun iinde burada yetimi limlerin ve eserlerinin zerinde daha fazla alma yaplmas slm ilimler ve Mslmanlar adna bir zarurettir. Yaplacak bu almalarn zelde bu blge iin, genelde ise el yazmas eserlerin gnmze kazandrlmas bakmndan nem tamaktadr. Kaynaa yakn eserlerin, zerinde daha fazla durulmas ve bunlarn aratrlmas da bu manada nemlidir. bn Habb ve onun eserlerinin daha kapsaml allmas mmkndr; nk onunla ilgili aratrmalarn saysnn az oluu ve mevcut malzemenin okluu bize bu imkn sunmaktadr. Bunun yan sra tezimizin ikinci blmnde incelemesi yaplacak olan Kitabu Edebin-Nis, Abdlmelik b. Habibin, kadn sorununa olmasa da toplumda kadnn yerine ve onlarn eitilmesine ilk olarak yer veren bir eser olma zelliini tamaktadr. Gnmzde anlald manada kadn sorunlarna yer vermese de yazld dnem esas alndnda bir ilk olmas sebebiyle nemli bir eserdir. Kadnlarla ilgili hadislerin ierisinde Kurandaki zihniyete uymayan, Peygamberin uygulamalarnda da rneine rastlanlmayan ve uydurulmu hadislerin olduuna bugn birok lim kitabnda yer vermi ve hatta bununla ilgili mstakil eserler bile yazmlardr. Bu hadislere rnek olarak herkesin bildii Kadnn kocasna secde etmesi36, kocasnn vcudu irin kapl olsa ve bunu kadn yalayarak temizlese bile kocasnn hakkn deyemeyecei37, kadnlarn dinlerinin ve akllarnn eksik olduu, kadnn hayvan cinslerine benzetilmesi ve bunlar ierisinde en iyi

36 Tirmiz Rad, 10/1159; Eb Dvud, Nikh 40/2140; Ahmed b. Hanbel, Msned VI, 76; bn Mce, Nikh 4/1852. 37 Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 239.

21

olann koyun cinsi kadn olduu, kadnn kocasnn haklarn bilseydi ayaklarnn tozunu yzlerine srecei ve bunun gibi onlarca hadis Kurann sunduu din anlayna uygun dmemektedir. (burda ne var)nk Kuran bu tr kadn, erkek ekimelerine deinmedii gibi her iki cinsten birisinin zellikleri zerinde de durmamtr. Kurandaki anlatm biimi her iki cinsi kapsayan ifadeler ve hitaplar eklindedir: nsann nankr olmas, aceleci olmas, bencil olmas, Ey insan, Ey inananlar gibi kullanmlar buna rnek gsterilebilir. Dolaysyla her iki cinste de bu zellikler -nankrlk, acelecilik v.b- var olabilir. Bu zellii tayanlar kadn cinsinden olabilecei gibi, erkek cinsinden de bulunabilir. Bir genelleme yaplarak kadn cinsinin toptan ktlenmesi ve bu durumun Hz. Peygamberin azyla yaplmas sonucunda bugn iinden klamaz bir duruma yol amakta ve slma ynelik eletiri, sulama ve ktleyici iddialar ne srlmesine sebep olmaktadr. Kiisel tecrbelerini Dinin sz gibi gstermeye almak her halde kadn cinsine yaplan yaktrmalardan daha masum ve daha az zararl deildir. Dolaysyla bu konuda sylenecek sz Kuran bize sylemektedir. Allah katnda stnlk ancak takva iledir. Peygamberimiz de Veda Hutbesinde ayn mesaj vermektedir.

22

I.BLM ABDLMELK B. HABBN HAYATI Abdlmelik b. Habb, Endlsn ilk dnem limleri arasnda, en nemli ahsiyetlerden birisidir. Onun en bariz zelliklerinden birisi olarak Malik fkhyla ilgili yazm olduu eseri olup, bir baka yn de deiik sahalarda ve ok saydaki eserleridir. Kendisinin ayn ada yaayan blgedeki dier limlere gre ok sayda eser yazm olmas, bu konudaki yeteneine bir iarettir. limimiz retkenlii ve yaratcl sayesinde, bu kadar eitli sahada ve ilk olma zelliine sahip; ok sayda eser yazabilmitir. Bu alma blm halinde deerlendirilip, sunulacaktr: Bunlar Abdlmelik b. Habb Hayat, lm ahsiyeti ve Kitbul-Gye ven-Nihye isimli eserinin incelenmesi eklinde olacaktr.

1. smi ve Knyesi:
Abdlmelik b. Habb b. Sleyman b. Harun b. Clhme b. Abbas b. Merdas esSlem. Aslen Tuleytuladandr. Sahabeden Abbas b. Merdas es-Suleminin soyundan veya mevalisindendir.38 Knyesi Ebu Mervandr. Muntasr Billahn

nakline gre: Abdlmelik b. Habb b. Rebi b. Sleymandr. Mevalden olduu sylenir.

38 Kurt, a.g.e. s.256, Zeheb, a.g.e. c IV s.102.

23

2. Doduu Yer:

Abdlmelik

b.

Habb

muhtemelen

174/790

senesinde

Kurtuba

yaknlarndaki Kurtta veya Hsnvatta domutur.39 Dedesi Sleyman Kurtubaya yerleti ve Abdlmelikin babas Hariclerin kartt Rabat fitnesi(tarihinde) srasnda lbireye g ettiler.40 Dolaysyla lbireli41 zikredilmektedir. olduu kaynaklarda

3. Seyahatleri:

207 veya 208 senesinde ilim iin douya; Msra geti. Baz kaynaklarda bu seyahatin tarihi olarak 206 senesi de zikredilmektedir. Hicaz ve ama yolculuk etti ve 210 senesinde dndkten sonra lbireye yerlemitir.42 Burada hreti yaylm ve daha sonra Emev emri II. Abdurrahman tarafndan Kurtubaya

mftler(danman fakihler) arasna arlmtr. Burada Yahya b. Yahya ile II Abdurrahmann huzurunda mnazara ve mnakaalara katlmtr. II.

Abdurrahmann tevecchne mazhar olmu; bu ise iki lim arasnda kskanlklara sebep olmu, bunun yan sra baz gr ayrlklarna dayanan sebeplerle iki lim ve

39 Grgn, a.g.m. c.XI, s.510. 40 bnul-Farad, Tarihul-Ulema Ver-Ruvat lii-lmi bil- Endls, s.123; Hudar, slm Teri Tarihi, s.250. 41 bniul-Farad, a.g.e. s.122. 42 bniul-Farad, a.g.e. s.123.

24

onlarn fikirlerini kabul edip, destekleyenler arasnda ekime ve kskanlklar ortaya kmtr. Bu kskanlklarn nemli bir nedeni de Malik mezhebindeki gr ayrlklar olsa gerektir. Onun lmnden sonra tek bana drt yl bu mftler heyetine bakanlk etmitir. 3-4 sene sren yolculuunda Hicaz blgesi ve Msrda kald ve buralardaki hocalardan hadis dinledi. Yolculuunda Iraka uramad.43 Yolculuu srasnda ok farkl ilimleri renmi olarak buraya geldi. Bu ilimler arasnda sadece dini ilimler deil, iir, aruz, nesep ilmi, astronomi, tp gibi ilimleri de tahsil etti. Onun gibi douya yolculuk eden pek ok Endlsl elde ettikleri her bilgiyi vatanlarna tamlardr. Bununla ilgili olarak Endlsl limlerin yaptklar yolculuklarda Arap edebiyat ve matematiine dair ilimleri de Endlse tadklarn Abdlmelik b. Habb rnei erevesinde reniyoruz. nk o dndkten sonra, fakihler fkh ve edebiyatlarda iir renmilerdir.44 Yolculuunda Abdulmelik b. Mcin, Mutarraf b. Abdillah el-Yesar, smail b. Eb veys, Ubeydullah b. Musa el-Kf, Ali b. Cafer b. Muhammed b. Ali b. elHseyn ve Esed b. Musa es-Snneden ve Esba b. El-Ferec ve Eb Salih ve brahim b. Munzir el-Hizamiden gibi mam Malik ve el-Leysnin ashablarn bazlarndan ilim ald.45

43 mam Malikin talebeleri Msr ve Irak taraflarna gitmilerdir. Kad smail ve onun tabakasndan olanlar Iraka gidenlerdendi. mam Malikin etbndan bn Ksm ve bunlarn tabakasndan olanlar Msrda bulunuyorlard. Abdlmelik b. Habb, Endlsten kalkarak Bat Afrikaya geldi. bn Ksm ve onun talebesinden olanlardan istifade etti. Endlse dndkten sonra Maliki mezhebini orada yayd. Bkz: bn Haldun, Mukaddime, c.II, s.495. 44 Kurt, a.g.e. s.119. 45 Zeheb, a.g.e. c.IV s.102; Humeyd, a.g.e. s.264.

25

Birok talebe yetitirdi. O kadar ok talebesi vard ki: Peinde bir talebe kalabal ile dolat bile rivayet edilmitir.46

4. Vefat:

H. 237 senesinin Ramazan aynda, baka bir rivayette geen bilgilere gre ise, 238 senesinde zilhicce aynda vefat ettii sylenmektedir.47

46 bnul-Farad, a.g.e. s. 124; Sandk, a.g.e. s.464. 47 Zeheb, a.g.e. c.IV, s. 107; Humeyd, a.g.e. s.264.

26

II. BLM BN HABBN LM KL

Bu blmde Abdlmelik b. Habibin ilmi kiilii incelenecektir. lm bir ahsiyet olarak bn Habb, ok sayda ve deiik sahalarda eseri olan limler arasnda zikredilir. Yine, Endls iin birok ilimde ilk olan yapma zellii, onun ilm bir ahsiyet olarak dikkat eken bir baka yndr. limimiz en eski ve ilk dnya tarihini derleme, kadnlarla ilgili ilk hadis malzemelerini derleme ve Endlste birok ilimi ilk kez sokma zelliini de kendinde tamaktadr. Yazd eserlerin birou gnmze ulamam olsa da, bu eserlerin

isimlerine baktmzda bile, bu blge iin ne kadar nemli bir ihtiyaca karlk verdiini, o ve onun gibi limlerin Endlsn ilm alt yapsnn oluumunda ne kadar nemli bir yer tuttuunu kolayca kabul edebiliriz. Abdlmelik b. Habbin zellikle gnmzde yaplan almalar

dorultusunda fkh ve hadis ilmindeki yeri daha n plna kartlsa da; yazd dier eserler ve ilimlerdeki durumunun da nemi ve yerini vurgulamak gerekmektedir. zellikle dikkat ekici ynleri hakknda ksa bilgi verecek olursak:

1. Fkhtaki Yeri:
Abdlmelik b. Habbin fkh ilmindeki yerini aratrmadan nce Malik Mezhebinin Endlsteki geliimi ve konumunu aratrmamz daha doru olacaktr. 27

nk Endlste slm ilimler sahasnda, uzunca bir sre en fazla etkili olmu olan sadece Maliklik usul ve eserleri akla gelir. Bu nedenle Endlste Malikliin gsterdii gelimeye deinmeden dier konuyu aklamamz doru olmaz. Malik Mezhebi, Endls'te en ok mntesibi bulunan mezheptir. Hicr 200'lerden sonra, Malik mezhebi bu blgeye hkim olmaya balad. Endls Emev Devletinin Abbaslerle olan kt ilikileri onlarn Malik mezhebini devletlerine hkim klmasna sebep olmutur. Malikliin bu konumu, Endlste slm hkimiyetinin son gnlerine kadar devam edecektir. Bu keyfiyet, say bakmndan farkl mezhep ve frkalara blnm ark Mslmanlar karsnda, Endlsllere vnme frsat verecek, ayrca lke btnlnn muhafazas hususunda otoriteye gz ard edilemeyecek bir destek tekil edecek ise de, yeni ve farkl fikirlere kar zaman zaman bir bask faktr olmaktan da uzak kalamayacaktr.48 Maliki mezhebi burada oynad rol itibaryle sadece bir mezhep olarak yaanlan ve uygulanan yn dnda aslnda, belli bir dnemi esas alarak sylersek, limler arasnda ne geme vesilesi, blgede birlik ve btnln salanmasnda nemli bir etmen ve ayn zamanda dier ilimlerin burada geliim seyrini etkileyen; bir unsur durumundadr. Dolaysyla Maliki mezhebi, daha nce deindiimiz gibi, blgenin kendine zg ilim ve kltr tarihinin oluumunda nemli etmenlerden biri durumundadr. Bu blgede Maliki mezhebinin benimsenmesinde, etkili olan dier sebepleri aratrmaclar u ekilde aklamaktadr: Malik mezhebinin Msr, Kuzey Afrika ve

48 zdemir, a.g.e. s.29.

28

Endls'te yaylp da, dier blgelerde etkinlik gsterememesinin sebebi; Endls'ten Medine'ye kadar olan blgede, Medine'nin kuzey ve dou tarafndaki memleketlerde olduu gibi, ilm merkezler etrafnda ders halkalarnn olutuu mtehit imamlarn olmay, ayrca batdan gelen rencilerin fkh ekollemelerin gelitii dou taraflarna ynelmelerinin zorluu gsterilmektedir. mam Malik'e gelen talebeler onun gibi bir stada kavutuktan sonra ilmin kayna Medine'nin dna kp douya ynelmeye, ihtiya da duymuyorlard. Kuzey ve douya doru Malikliin az gelimesinin sebebinin yollar zerinde bulunan am ve Irak blgesinde ilm hareketliliin had safhaya ulam bulunmas sebebiyle buralara ilim tahsili iin urayan rencilerin ilm doygunlua ulamalar olduu eklinde deerlendirmeler yaplmtr.49 Dier yandan Malik mezhebinin burada kabulnden nce Evzalik benimsenmiti. amn Evz Mezhebi50 Endlste Valiler Dnemi boyunca kabul grmtr ve bir sre tutunduktan sonra, yeni ihtiyalarn ortaya kmas ve Malikliin burada renilmesiyle bu mezhep geerliliini

kaybetmitir.(714-755) Evzalik buraya Suriyeden gelen Araplar tarafndan getirilmi ve Evznin grlerinin Endlse aktarlmasnda arkada olan Kurtuba ba kads Sasaa b. Sellmn(v.201-/816) abalar etkili olmutur. bn Habbin

49 Eb Zehra, a.g.e. 407 vd. 50 Evz: Tam ad Eb Amr Abdurrahman b. Amr b. Yumhid olan bu lim, Dmekin Evz beldesine nispetle byle anlmtr. Ehli hadis ile rey ehli arasnda bir fkh metodu takip ettii kabul edilmitir. Nss bulunmadnda kyasa mracaat eden Evz fkh grleri arasnda kiilik hak ve hrriyetlerini zelliklede zmm ve mstemenlerin hak ve hrriyetlerini korumaya ynelik olanlarnn ayr bir nemi vardr.

29

hocalarndan biri de Sasaadr ve bn Habb Kitabul-Vdhay yazarken Evzalikten de etkilendii sylenmektedir.

2. Malik Mezhebinin Endlsteki Ykselii:

zellikle Emir Hiam dneminde Hicaza hac iin giden Endlsllerden gen olanlar burada kalarak Maliki fkhn rendiler ve vatanlarna geri dndklerinde Maliki mezhebinin ilk fakihleri oldular. Hiam tertip ettii ilim meclislerinde sk sk bu fakihlerle birlikte oldu. Pek ok hususta onlarla istiarede bulundu, grlerine itibar etti. Onun bu tavr Malikliin Endlste

yaygnlamasna zemin hazrlad. Muvatta, bizzat mam Malik tarafndan yazlm olmakla birlikte, ondaki fkh meseleler ok deildir. Onun fkh, derslerine devam eden ok sayda rencisinin aldklar notlarn kitaplamasyla tedvin edilmitir. Talebelerinin yazd bu notlardan Malik mezhebinin temel kaynak kitaplar olan Mdevvene, Utbiye, elVdha ve Mevvaziye ortaya kmtr.51 Yine Endlsn ilim ve kltr tarihiyle ilgili yazlanlara baktmzda, Endlsl birok limin Malik fkhndaki

durumuyla ilgili olarak: Bu limlerin Medinede Malik fkhn ve bu erevede mam Malikin Muvattan, erhlerini renip bilahere Endlse geri dndklerini, bu limlerin yaadklar ehirlerde kadlk, fetva verme ve renci yetitirme v.b ilerle megul olduklarn yazdktan sonra; bunlarn nemli bir ksmnn mukallit olduunu ve fkh malmatlarnn Muvatta ve erhlerinin dna kmadn fakat

51 Telliolu, mer, Mliki Mezhebinin Gelimesi, www. konyevi.net.

30

yine birounun Muvattay ezbere bildiklerini ifade etmektedir.52

Bu limlerin

yukardaki zelliklerini tayor olsa da bn Habb, fkh sahasnda onlardan daha yksek bir mertebededir. nk yine aratrmalar neticesinde bu limlerin dnda, bu mezhepte mtehit, fetva ehli, usul ve fru iyi bilen bir ksm fakihler de yok deildir bu blgede.53 Bu gurup iersine bn Habb de dhil olmaktadr. Bu sahada yazd eseri ve onun mftlerin (Danman Fakihler) bakan olarak Endlste en st mertebeye gelmi olmas bize bu tespit imknn sunmaktadr. Yine onun bilgisi, Msr ve Medinede yetimi limlerin Muvatta yorumlarn renip kendi grlerini ve fetvalarn birletirip yorumlayacak ve bundan da nemli bir eser karacak kadar Malik fkhnda ilim sahibidir. bn Habb kaynaklarda Malik fkhnda hafz olarak zikredilir. Yine kaynaklarda Malik fkhn Endlste ondan daha iyi bilen yoktur denilmektedir. Dolaysyla Malik fkhnda otorite olduunu kabul etmemiz yanl olmasa gerek. Yine kaynaklarda Onun yazd Kitabul-Vdha, Malikliin drt byk eseri arasnda zikredilmektedir. Bu eser Muvattan nemli bir yorumu durumundadr. Endlste Malik fkhnn nemli isimlerinden Yahy b. Yahy el-Leys (.234/849) ile ayn dnemde yaam ve ilim yapmtr. Malik mezhebinin yaylmasnda ve Malikilik konusunda Endlste otoritelerden ikincisi Yahyadan sonra odur. Malik fkhna kar zellikle Yahyann Emev Valisi II. Abdurrahman zerindeki etkisiyle revata olduu ve deta resm bir mezhep haline geldii bir dnemdir bu dnem.54 Dnemindeki bu gelenee bn Habb de uymu; yolculuunda

52 zdemir, a.g.e. s. 28-29. 53 zdemir, a.g.e. s.30. 54 zdemir, a.g.e. s.72-73.

31

ve dnte de Endlste Maliki mezhebiyle ilgili almalara ve retime devam etmitir. Yahya b. Yahya, Muvattan en nde tutulan rivayetini gerekletirmi; ancak bn Habb gibi Malik ekolnn doktrinine katk salayacak bir eser meydana getirememitir. Bu da kaynaklarda Yahyann nne geme sebeplerinden birisi olarak grlmelidir. Endlste Maliki Mezhebi resmiyet kazandktan sonra bu mezhebin doktrininin olumasnda bn Habbin rol nemli olmutur. Sahnnun (.240- 854) Afrikada yaptn o Endlste yapmtr55. Bunu yle aklayabiliriz: Sahnn mam Malikin talebelerinden Ebu Kasmdan Malikliin esaslarn rendikten sonra Kuzey Afrikaya dnp Mdevvene isimli eseri kaleme almtr. Daha sonra Kuzey Afrikada Mdevvene zerine ve bu eser esas alnarak erhler, kitaplar, muhtasarlar yazlmtr. Bylece Malik mezhebinin doktrinin burada olumasna sebep olmutur. Endlste ayn sreci balatan kii bn Habb ve eseri de el-Vdha fis- Snen vel-fkhtr. Geri Vdha, el-Utbinin kitabnn ne gemesinden dolay gerekli deeri ve itibar grememitir.56 Kitabul- Vdhann deeri ve nemi konusunda pek ok limin olumlu ve vg dolu szleri vardr ki bunlardan birisi de Utbye aittir:

55 Kuzey Afrikada Esed b. Furat douya giderek nce Haneflie, daha sonrada Maliklie intisab etmi, burada ald Malik fkhnn inceliklerini Esediyye isimli kitabnda yazmtr. Daha sonra Sahnn bunu Esedden dinlemi, ancak Sahnn douya gittiinde bu kitab Esedin rivayet ettii hocas Eb Ksma arz etmi, Eb Ksm onun yazdklarn brakmasn ve Sahnna tabi olasn istemi. Esed bunu kabul etmeyince Esediyye deta tedavlden kalkarak, yerine Sahnnun Mdevvenesi gemitir. (Bkz. bn Haldun, a.g.e. c.II, s.496). 56 Karaman, Hayrettin, Balangtan Zamanmza Kadar slm Hukuk Tarihi, s.104.

32

Bu konuda Utbi yle demitir: Medine ehlinin mezhebi zerine ondan daha bilgilisi yoktur. Ve renci iin ondan daha faydal bir kitap da yoktur.57 bn Habb Kitabul-Vdhay yazarken Endlste hkim olan Maliki ekolne muhalefet etmi ve Maliklii sadece Medine ehlinden deil, ayn zamanda Msrl limlerden de renmitir. Dolaysyla o Maliki fkhnda Medine Malikliinden sonra Msr Malikliinin farkllklarn grm ve bundan sonrada kendine ait grleri ve fetvalarn oluturmutur. Abdlmelik zellikle el-Vdhann yazlmasnda sadece Maliklikten deil amn Evz mezhebinden Medine Maliki ekolnden ve Msr Malikliinden yararlanmtr. Bu kaynak Onun Maliki anlayn etkiledii gibi, Maliki geleneine de bir yerde kar kn, farkllaan bir izgisini, dneminden farkl fkh yaklamn ve fetvalarn ortaya kartmtr.58 Yahya b. Yahya ile dneminde ve hatta daha sonra yaanan srtmeler ve ekimeler kaynaklara yansyacak kadar nemli bir gndem maddesi olmutur. Bu ekimelerde kaynaklardan rendiimiz birka etmenden sz edilebilir. Bunlardan birisi de Malik fkhndaki farkl anlaylardr diyebiliriz. Bu konudaki aratrmalardan u sonucu kartmak mmkn gzkmektedir: Yahya b. Yahyann Maliki anlay mam Malikin Msrl talebesi bnul- Ksma dayanmaktayd. bnul-Ksm (191/806) ehli rey tarz bir mezhep anlaynn gelimesine katkda bulunmutur. Dolaysyla Yahyada bu tarzda bir (mesailin ezberlenmesi,

retilmesi ve uygulamaya aktarlmasyla snrl fru merkezli) bir fkh anlayn

57 bul-Farad, a.g.e. s.126. 58 avuolu, a.g.m. c.7, s.61.

33

benimsemitir. Daha sonra douya giden Abdlmelik b. Habb (.238/852) ise daha ziyade Medine maliki ekol birikimini Endlse tayacak, bu yzdende Yahya b. Yahya ile aralarnda cidd bir rekabet ve husumet ortaya kacaktr.59 El-Vdha fisSnen vel-Fkh adl eserinde Malikin Msrl ve Medineli rencilerinin rivayetlerini bir araya getirmi, tercih ve tahrilerde bulunmu, dolaysyla olumakta olan Endls Maliki geleneine muhalefet etmitir. Bu husumetin dier bir nedeni ise, ayn zamanda mehur Msrl muhaddis Esed b. Musann (.212/827) rencisi olan bn Habbin, fkh eitiminin yan sra, hadis rivayetleriyle megul olmas ve fkh faaliyetlerinde Muvatta dndaki hadislere belli lde yer vermesidir.60 bn Habbden sonra Yahya b. Yahya ekolne muhalif almalar yapan Endlsller bulunmu olmakla birlikte, bn Habbin temsil ettii fkh/Maliklik anlay ok etkili olamamtr. bn Habbin rencilerinden ve el-Utbiyye adl eseriyle mehur olan Utbi lkapl Muhammed b. Ahmed b. Abdlaziz (.255/869) ile bu beinci tabakada Endls Maliklerinin fetva reisi olan Ebul-Ksm Esba b. Halil (.273/886) srf rey/mesil anlayna dayanan ve byk lde bul-Ksm esas alan Endls Malikliinin glenip yerlemesini salamtr. Dolaysyla buradan anlalyor ki: Abdlmelik Endlste Medine ve Msr Malikliini bir araya getirerek yeni bir ekol olarak ortaya koymaya alsa da bu ekol daha sonra devam etme imkn bulamamtr.61 Bu aklamalar bize bn Habble ilgili baz noktalar tespit etme imkn ve ilmi ahsiyeti hakknda bilgi sunmaktadr. O yaad dnemde ve blgede Malik

59 Zeheb, a.g.e. c.IV s.106; avuolu, a.g.m. s. 61. 60 avuolu, a.g.m. s.61. 61 avuolu, a.g.m. s. 64.

34

fkhnn mezhep ii tartmalarnn bir aya konumundadr. Blgede bu konuda olumu belli bir ilm gruba kar kendi grlerini ortaya koyup savunacak kadar ilimde ileri seviyede olduu gibi, bunun yannda o, bir aktarmc ve ayn zamanda yorumcu bir limdir.

3. Hadis lmindeki Yeri:

Abdlmelik b. Habbin Hadis ilmindeki yerini aklarken, ncelikle yaad III. asrda hadisin geliimine bir gz atmamz gerekir. nk bu asrdaki gelimeye gre bn Habbin nasl bir durumda olduunu tespit etmemiz bu ekilde mmkn olacaktr. Bundan sonra ise Endlste III. asrda hadis geliimi ne ekilde bunu incelememiz ise Endlse gre onun geliimini tespit etme imkn bize sunacaktr.

a.

lk Asrda Hadis:

Kabul etmek gerekir ki, Endls pek ok ynden dou slm leminin bir takipisi olmutur. Birok kurum ve kavram nce Douda ekillenmi daha sonra Endlse intikal etmitir.62 Bu durum ayn zamanda tezimizin ana temalarndan birini oluturan Endlste hadis ilmi iin de byle olmutur. Hadisin burada gelimesi buradaki ilim evresinin direnmesi nedeniyle bir takm zorluklarla da karlamtr. Bu tespitten sonra Endlste Hadis ilminin geliimine ilikin aklamalara geebiliriz.

62 zdemir, Endlste Zndklk Sulamas, c.XXXVIII, s.196.

35

lk asrda Hadis ilminin geldii noktaya nispetle bn Habb nasl bir grnt vermektedir? slm tarihinin Hadis ilmi asndan en verimli devresi, phe yok ki ilk asr; zellikle III. asrdr. Bu devre gerek muhaddislerin ve gerek bu sahada verilen eserlerin okluu asndan nem arz eder. lk asr, Hadis ilmi bakmndan basitten mkemmele doru gelien ve kemal seviyesine ulaan bir keyfiyete sahiptir. Asrlar birbirinin devam ve tamamlaycs hviyetindedir. lk asr daha ok sahabenin faal olduu ve szl rivayetlerin galip olduu devre, ikinci asr hafzalarda ve baz sahifelerde sakl duran hadislerin toplanp tedvin edildii ve tasnife baland, devre nc asrda tasnif ve hadis ilminin zirveye ulat devredir.63 Tbilerin son halkas muhtelif frkalar takviye etmek maksadyla insanlarn kolaylkla hadis uydurduklarn grdler ve daha nceleri baz tbilerin kar kmalarna ramen bu halkada hadis tedvinini gelitirip yaymaya koyuldular. Bu asrda yaplan tedvinin zellii, hadislerin ekseriya sahabe ve tabiilerin fetvalaryla kark bulunmasdr. Nitekim Medine imam Malik b. Enes (.179 )in Muvattas byledir. mam Malikin Muvatta bu ekilde olduu iin belki de bn Habb eserlerinde mezhep imamn taklit etme yoluna gitmi olabilir. nk eserleri ayn tarzda yazlm olduunu gryoruz. kinci yzyln banda, etbut-tabin devrinde limler, sahabe ve tbinin fetvalarndan r, sadece snnete tahsisi edilmi Msned eserler meydana getirmeye balamlardr. Ahmet b. Hanbelin (.241) Msnedi, bu msnedlerin en yeterlisi ve en genii kabul edilmektedir.

63 Sandk, a.g.e. s. 50.

36

Bunlarn ilki Ebu Davud et-Tayals'nin (. 204) Msned'idir. Bu tarihten nce mam Malik (. 179) Muvatta'y, bn shak (. 151) Megzsini telif etmi bulunuyordu. Cm adndaki, genelde fkh konularna gre tasnif edilmi hadis kitaplar, Hicr ikinci asrdan itibaren yazlmaya balanmtr. Bunlardan ilki Mamer b. Raid'in (. 153) kitabdr. Bunu Sfyan- Sevr (. 161), Sfyan b. Uyeyne (. 198) gibi hadis bilginlerinin kitaplar izlemitir. H. III. asrda ise Abdurrahman b. Hemmam (. 211), Buhar (. 256), Mslim (. 261) ve Tirmiz (. 279) gibi mellifler cm trndeki eserlerini yazmlardr. Ktb-i Sitte'den bn Mce (. 273) ile Nes'nin (.303) Snen adndaki kitaplarn yazmalar da bu tarihlerdedir. Bablara gre tasnif edilmi olarak srf sahih hadislerden meydana getirilmi eserler, Buharinin ada olan etbaut-tabin devrinden nce tedvin edilmemitir. Ktb-i Sitte de bu devirde meydana getirilmitir. Rivayet asrndan sonra gelenlerin yapt i, mehur sahih hadis kitaplarn tehzip, erh ve ihtisar etmek olmutur. Nitekim Eb Abdillah el-Humeyd(. 448), Sahhayn Msned metoduna gre tertip etmitir. Sonra Ebus-Sadt Mbarek b. elEsr(.606), Ktb-i Sitteyi bablarna gre tertip etmitir. Hadis-i Nebev bylece yazlm ve zapt edilmi olarak bize gelinceye kadar birok merhaleler geirmitir.64 Hadis sahasndaki bu gelimelerden anladmz hicr III. asra gelindiinde rivayetin yerlemi olduunu, belli kaide ve kurallarn tespitiyle bu konuda, bir karklk ve karmaann olmadn ve ayn zamanda bablara gre tasnif edilmi hadis mecmualarnn yazlmaya balandn grmekteyiz.

64 Sandk, a.g.e. s. 51.

37

b.

Hadisin Endlse Girii:

Hadis gerek rivayet, gerekse bir ilim olarak ilk defa ne zaman ve nasl Endlse geldi? Kimin tarafndan Endlse getirildi? Endlste slm ilimlerin geliimi nasl oldu? Bu konularda farkl rivayetler, grler ve tartmalar

mevcuttur. Fakat unu rahatlkla tespit edebiliriz ki: slm ilimlerin Endlse gelii ve batya geii mantk ve felsefe ilimlerinde olduu gibi inili kl bir seyir takip etmitir. Bu konuda bn Tumlus zet olarak unlar sylemektedir: Maliklik burada uzun sre ilmin tek kayna grlm, buna muhalefet ho karlanmam ve balangta fikir ayrlklar iyi karlanmamtr. Doudan gelen limler beraberinde hadis ve fkh kitaplar getirmiler, ancak bu kitaplardaki farkl grlerden dolay bunlara kar bir diren olumutur. Bu nedenle hadis ilimleri bile balangta bidat olarak grlm ve bununla ilgilenenler tekfir edilmitir. Sonradan reddedilen ve kfr kabul edilenler gerek din kabul edilmitir. Bir sonraki aamada Endlse usul ilimleri gelmi. Ancak usul ilimlerine kar k olsa da bu ilimle uraanlar fazla bir rahatszlk duymadan bu ilimle uraabilmilerdir.65 Bu ifadeden anlald gibi uzunca bir sre hadis ilmi ile ilgilenmek Endlste iyi grlmemi ve deta yasaklanmtr. Daha sonra bu yasak krlm ve bundan sonra hadis rivayeti ve usul ilimleri buraya getirilmitir. Kaynaklardan rendiimize gre ilk fetih dneminde burada herhangi bir hadis rivayetine rastlanmamaktadr. Buraya gelen sahabe ve tabindan da herhangi

65 zdemir, Mehmet, spanya Tarihinde Doululama ve Batllama Tartmalar, slmiyat, c.7, s. 32.

38

bir hadis rivayetine rastlanmamtr. Eer megul olmularsa da hibir Endlsl rencilerinin olmad kaydedilmektedir.66 O dnemde blgede Marib ve Endlsn madd ve manev imarnda, slmlamasnda ve slmn temel esaslarnn yerli halk tarafndan benimsenmesinde en nemli rol oynayanlar, mer b. Abdlazizin Maribde grevlendirdii on tbi fakihtir.67 Bu on fakihin buraya gelmeleri ile birlikte de burada ilmi almalar balam, ancak bu almalar sadece slmn retilmesi ile ilgili ve bilgi aktarm eklinde olmutur. Bunun iin fkh ilimlere ve akaide dair esaslara ncelik verilmesi bu blgenin durumuna uygun dmektedir. Buna dayanarak hadis ilimlerinin buraya girmesinin dierlerine gre yaklak bir asr sonraya kald ifade edilmektedir.68 Bu konudaki bu ilk dnemlerde blgede ne ekilde bir balang olduysa bu balang dorultusunda ilmi almalar devam etmitir. Bu balangtan kastmz, ilimlerden birouna kar burada diren olmas, birok ilmin burada yerlemesinde gecikmeye sebep olmutur. Bu gecikmedeki dier etmenleri daha nce sralamtk. Buna dayanarak diyebiliriz ki balangta burada bu ilimleri nemsememe sorunu ile de karlalmtr. Bylece bir boluk yaanmasna sebep olmutur bu durumlar. Daha sonraki dnemde ise Malik mezhebi arlkl ve sadece mam Mlikin mezhebinin yayld, Malik fkhna ziyadesiyle ehemmiyet verilen fetva fkh renme program ierisinde Muvattan tedris edildii bir hususiyete sahiptir.69

66 Kurt,a.g.e. s. 74-75, Fierro, a.g.m. s.77. 67 zdemir, Endls ve Fasa Hadisin Girii, Yeni mit, Say:45. 68 avuolu, a.g.m. s.63. 69 avuolu, a.g.m. s.63

39

Muhaddisler arasnda kullanlan manasyla hadis ilmi ki, rivayetlerin toplanmas, illetin ve sebeplerin bilinmesi, ricalin tannmas, onlarn adalet ve zabt ynleriyle bilinmeleri, nsih ve mensuh olan rivayetler, hadis eitleri v.d. konular bu dnemde burada sz konusu deildir. O dnemde blgede bulunan muhaddislerden am ehlinin hadisini Endlse tayan (123/740) Endlse gelmi Muaviye b. Salih el-Hadram, sadece bir talebesine 3000 hadis yazdrd nakledilen muhaddis Davut b. Cafer es-Sar ve Sasaa b. Sellm (.374/958) zikredebiliriz 70 Kemalettin zdemir bu konuyla ilgili makalesinde:71. Ancak hicr VI. asrn sonlarna doru Muvahhitlerden Yakup b. Mansur (554595) dneminden itibaren hadisin gerek manada Endlse girdiini sylememiz mmkndr. Ksaca bu aradaki dnemde sistemli bir hadis mektebi burada gzkmemektedir. demektedir El-Huen naklediyor: Yahya b. Main (H 233) Muhammed b. Vaddh'a "Muaviye b. Salih'in hadslerini derleyip; toplattnz m?" deyip sorduunda, bn Vaddah "Hayr" dedi. Yahya b. Main'in "Niin" sorusuna ise, "O, yle bir beldeye gelmiti ki halk o gn ilim ehli deildi." cevabn alnca, bn Main "Allah'a yemin ederim ki siz byk bir ilim kaybettiniz demiti. Burada bn Vaddah ilim kelimesi ile hadis limleri arasnda bilinip, kullanlan hadis ilmini kastetmektedir.

70 Sasaa b. Sellm Endlsl kaynaklarda hadisi Endlse tayan ilk lim olarak zikredilse de bununla ilgili olarak Endls dndaki kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Dolaysyla onun bu durumunu baka kaynaklar desteklemedii iin onunla ilgili bu tespiti kabul etmek doru bulunmamtr. Ayrca o Endls dnda tannm bir lim de deildir. Bkn. Fierro, a.g.m. s. 72,73. 71 zdemir, Endls Ve Fasa Hadisin Girii, Yeni mit, Say: 45.say (nternet adresi: www.yeniumit.com.tr )

40

Dier yandan slmiyat Dergisinde avuolu: bn Habbin hadisi Endlse ilk getiren olarak takdim edilmesini doru bulmamaktadr. Zira bn Habbin Hadisten ziyade fkh hadislerle ilgilendiini ve almalarnn mezhebin hadis delilerinin tespiti amacyla yapldn dnmektedir. Bundan baka hadisi iyi bilmedii ve daha sonraki limler tarafndan kendisinden hadis rivayet edilmediini sylemektedir. Bu konuda byle bir tespit doru gzkse bile bn Habbe, Yahya b. Yahya ve arkadalarnn muhalefet etmelerindeki sebeplerden birisi onun hadis rivayet etmesi olduunu biliyoruz. Bunun nedeni ise mam Malikin ok fazla hadis rivayetine scak bakmamasn gryoruz. Buna ramen o hadis rivayeti ile megul olmutur. bn Habb bylece mam Malikin bu emrine de muhalefet etmi oluyordu.72 Bu konuda Ali Hakan avuolu: Endls hadis ekolnn doudaki benzerlerine nazaran, en az bir yzyl ge ortaya kt sylenebilir. Zira fkhtan ayr ve bamsz bir disiplin olarak hadis ilminin ve sistematik hadis almalarnn Endlse tanmas ve dzenli hadis eitiminin yaygnlatrlmas konusunda nclk Baki b. Mahlede(. 276/889) aittir. Yukardaki aklamalardan anlalan odur ki: Hadisin ilk defa kimin tarafndan Endlse getirildii ve sistematik hadis almalarnn ilk defa kimin tarafndan Endlse tand konusunda farkl grler mevcuttur. Bu farkl grlerin temelinde kaynaklarda bu konuyla ilgili ak ve net bilgilerin olmamas yatmaktadr.

72 Dolaysyla Malik Mezhebinin ve Muvattan benimsenmesi, ayn zamanda Hadis ilminin burada var olduunu ve buraya hadis ilminin bu tarihlerde girdiini kantlamamaktadr. nk Muvattan bir hadis klliyat olarak kabul grmekten ziyade, bir fkh klliyat olarak benimsenmesi ve grlmesi sz konusudur. Bkz. Fierro, a.g.m. s.74.

41

Biz tekrar bn Habbin konumuna dnersek: Dnemindeki alimlerin hadis ilminde kendisinden daha fazla bilgili olmamasna ramen; kaynaklarda bu konuyla ilgili ald eletirilerin temelinde: daha ok mezhep ii ekimeler ve kskanlklar olsa gerektir. Bu eletiriler o kadar ileri gitmitir ki hakknda hadiste yalanclk sulamas bile yaplmtr. Oysa hadis ilminin ondan sonraki en parlak iki limi onun talebesi olarak ondan ders almlardr. Baki b. Mahled(.2767889), Muhammed b. Vaddah(.286/899) v.d. talebeleri olmutur. Ki bunlar zellikle Hadis usul ve Hadis ilimlerini Endlse tam anlamyla tayan limler olarak kabul grmtr. Abdlmelikin talebeleri olan bu limler balangta ondan hadis alm ancak daha sonra Iraka seyahatleriyle oradaki hadis ilminin geldii noktay grerek ve hocalarnn kusur ve eksiklerini fark ederek ondan hadis rivayetini brakmlardr. Fakat unu belirtmek gerekiyor ki Iraka gidene kadar onun ilmini iyi grp onu hocalar olarak benimsemilerdir. Bu, Abdlmelikin hadis ilmini yeterli ve doru grmeleri o zamanda Endlste genel ilmi ortamn hadis ilminde rivayet ve usule dair bilgi seviyesinin ve genel havann Abdlmelik b. Habbden daha farkl olmadna bir iarettir. Onunla ada olan limlerin hadis bilgisinin ondan daha ileride olmadn Fierro makalesinde yle belirtmitir: bn Abdilberr: Zamanndaki kimseler onu yalanclkla suluyorlar ve ondan raz olmuyorlard.73 Rivayetini deerlendirirken : Zamanndaki kimseler tabiri ile

73 Zeheb, Siyeru lamin-Nbela, c.4, s.105

42

onun kuandan olan limlerin kastedilmi olduu anlalmamaldr. Onlarn tamam hadis sahasnda bn Habbden daha bilgisiz idiler.74 demektedir. bn Vaddh hadis limleri arasnda bilinen manasyla hadis ilmini Endlse getiren ilk limdir. O senedi gerek anlamda bilen ve insanlarn kendisinden hadis dinlemek zere etrafnda toplandklar, Endlsn ilk limidir.75 Yukardaki aklamalardan anlalyor ki Endlste hadis ilmi dier merkezlere gre daha ge bir dnemde balamtr. Bunda etkili olan sebepler konusunda da ortak bir nokta var ki o da: Burada ncelikli olarak Maliki fkhnn ilim olarak renilmesi, okutulmas ve bu konudaki tutuculuktur. Bu dnemde -ki bn Habbin de yaad zamandr bu- ncelikli olarak Maliki fkhyla ilgili kitaplar ve mam Malikin retileri ilim olarak okutulmu ve yaplan yolculuklarn nceliini bu konu tekil etmitir. bn Habb bu ynyle dnemiyle rten bir izgidedir. Bir ynyle de Endlsteki Maliki fkhna ait tutuculuun dnda grnmektedir. Bu tutuculuu kendine ait grlere ve fetvalara bakarak, ayrca Evzalik ve Msr Malikliinden etkilenmesine bakarak da syleyebiliyoruz. Bu ynyle dnemindeki Endls limlerinden farkllamaktadr. Endlse hadis ilminin girii ile ilgili olarak sylenecek ortak bir gr olarak: Buraya sistematik hadis ilminin giriinde etkili olan iki isimden bahsedilmektedir: Birisi Baki b. Mahled, dieri bn Vaddahtr.

74 Fierro, a.g.m. s.76. 75 avuolu, Endlste Rey-Hadis Mcadelesi, s.60-61.

43

Hadis rivayetlerinin buraya kimin tarafndan getirildiine gelince Kemalettin zdemir Beye gre Muaviye b. Salih el-Hadramidir bu kii. Bunun yan sra baka grler de mevcuttur bu konuda. Bunlardan birisi de Fierronundur: O bn Habbi hadis klliyatn Endlse aktaran ilk kii olarak zikretmektedir. ada limlerden bn Abdilberr de byle zikretmektedir. Dolaysyla bu konuda elikili fikirler mevcuttur. Endlste Baki b. Mahledle ortaya kan Hadis hareketi yeterince geliememi ve ehl-i hadis ile Maliki fakihler arasnda srekli bir mcadele yaanmtr. X/10. yzyl sonlarna kadar, zellikle fkh alannda Maliki mezhebi dnda hibir dncenin ifade edilmesine izin verilmemi ve bunun bir sonucu olarak da, bu dneme kadar Malikiler arasnda hadis ve fkh usulne ynelik hemen hemen hibir alma yaplmamtr. Dolaysyla, telif faaliyetleri de, byk lde fetva ve yarg alannda karlalan yeni meselelerin zmlerini ihtiva eden ahkm, nevzil, vesik, ve urt gibi eserlerden ibarettir. Abdlmecit et-Trk, Endlste yaanan tm bu gelimeleri siyas gelimelerle dorudan ilikilendirerek, rnein 5/11. yzyla kadar Maliki fkhnn hkim olmasn, Emev yneticilerinin desteine balamakta, hadis ve fkh usul almalarnn gelimesine paralel olarak bn Abdilber, Bc, bn Rd gibi mtehit fakihlerin yetimesini de yine Endls Emev devletinin yklyla ortaya kan fikir hrriyeti zeminiyle aklamaktadr.76 Mahmut Mekkde, Maliki mezhebi dndaki mezheplere ynelik ar msamahasz

76 Et-Trk, Abdlmecit, Kitbu Edebin-Nis, s. 24-25.

44

tavr Hrstiyan topluma kar Mslman Endlslerin siyas birliini temin etme gayesiyle izah eder.77

4.bn Habbin Hadisilii:

bn Habb, zamannda ve daha sonra hadis rivayetlerini en youn ekilde Endlse ilk aktaran ve ilk hadis talebelerini yetitirenlerdendir. 78 Bir ilmin doup gelitii bir ortamla, bu ilimle daha sonra tanm bir belde arasnda birtakm farkllklarn olmas ok doaldr. slm ilimlerin doup gelitii Mekke, Medine gibi yerlerde slmn ve slm ilimlerin izledii gelime Endls gibi bu merkezlere uzak ve slm ge tanm bir blgede slm ilimlerin de yava bir gelime gstermesi mmkndr ve tabi bir durumdur. Uzaklk, orada ncelikle slm tanma aamas ve slma yeni girenlerin olmas gibi etmenler bu gecikmede etkili olmutur. stelik burann toplumsal zellikleri ve farkl milliyetler ilm gelimeyi bile direk olarak etkilemitir. Endlse slmn ok sonra girii, ok kltrl yap, siyas istikrarn sk sk bozulmas gibi nedenler slm ilimlerdeki gelimeyi de etkilemitir. slm yaamak ve renmek adna ilk zamanlarda balam olan ilmi gayretler burada slm ilimlerin usulyle ilgili almalar sonraki dnemlere kaydrmtr. Bu nedenle ilk dnem Endlsl Mslman limler iin nemli olan

77 avuolu, a.g.m. s.71. 78 Grgn, a.g.m. c. XIX, s. 511.

45

slmn bu blgede doru olarak bilinmesi, yaanmas ve slm bilincin uyandrlmasyd. Bu mantkla onlar slm ilimlerin teorilerinden ziyade fkh, hadis, akait gibi temelde bir Mslmann bilmesi gereken bilgileri Endlse aktarmakla megul olmulardr. Buna en gzel rnek bn Habbin eserleridir diye dnyorum. Hicazn Endls Mslmanlar yannda slmn orada domas ve gelimesi nedeniyle zel bir yeri vardr. Bu nedenle ilim merkezi ve kayna olarak buras kabul edilmitir. Buradaki ilim kayna ise mam Maliktir. Bu nedenle kendisinin Endlste zel bir yeri olmutur. Hadisin ne olduunu yeni renen bir yrede ayn anda onun usulnn de bilinmesi ve bu ikisinin ayn zamanda gelimesinden ziyade bunun birbiri pei sra olmas mmkndr. Bunu Kemal Sandk u ekilde dile getirmitir: Bunun iin ilk dnem Endlsl limlerden El-Utb ve Abdlmelik gibi limler ncelikli olarak Maliki fkhn renmeye ve retmeye gayret etmilerdir.79 Buna dair kaynaklardan elde ettiimiz bilgiler ilk dnemlerde Endlste ilme fazla itibar edilmedii, daha ziyade dinin duygusal ve ibadet temelli retimi ve yaanmas esasnn temel alnd dorultusundadr. Muhammed b. Abdlmelikin b. Esmer, "Endls'e geldiimde Muaviye b. Salih'in eserlerini aradm, limlerin (sahip kmas gereken ehl-i ilmin) ilgisizliinden kaybolmu olduunu grdm" der. Endls halknn hadis eitimine itibar etmemesi u ana sebepte toplanyordu: 1. mam Malik'in talebelerini hadis rivayetlerini azaltmaya ynlendirmesi, mam Malik'in talebelerinden Abdlhamid b. Ebu veys ile Abdlhamid b. Eb

79 zdemir, a.g.e. s.22.

46

smail'e olan su szleri nemlidir: "Sizlerin bu ii yani hadisi sevdiinizi gryorum, Allah'n ikinizi hadisten faydalandrmasn istiyor iseniz, onu azaltarak derinlemeye, anlamaya alnz."80 mam Malik'in talebelerine syledii u szleri de bn Beir bize nakleder: "Bu kitaptakine (yani Muvatta'ya) ynelin, bakasn da

kartrmayn."81 Muvatta'ya yaplan bu ynlendirmede maksat hadis ilminde henz rush kazanmadan, yani mevzuunu, zayfn, sahihini temyiz edemeyen kimselerin ok hadis rivayetinin nne gemekti. Yoksa ok rivayette bulunmas sebebiyle Abdullah b. Vehb'in (125/742- 812) dt durum sz konusu olacaktr. O unu anlatr: "Eer Allah (c.c.) beni mam Malik ve Leys vastasyla kurtarmasayd dallete dmtm." Nasl olduu sorulduunda ise: ok hadis elde ettiimde (amel edeceklerim) hususunda armtm. mam Malik ve Leys'e arz ediyordum. Onlar da bana; "bunu al onunla amel et, bunu brak" diyorlard. 2. Bu dnemde Endls'te fkha rabet hadse rabetten ok daha fazlayd. Maliki mezhebinin yaylp, mehur olduu Endls'te, insanlarn muhtelif problemlerini zen fukahaya, bu tevecchleri de esasen tabii karlanmaldr. 3. Bu dnemde eitim; Muvatta, mam Malik'in Muvatta dndaki kavilleri ve bn Kasm'n szleri sonra mam Malik'in dier byk talebelerinin fetvalar ile snrldr. Endls blgesinde yaygn olan bu fkha yneli Muhammed b. Vaddah'n arka yapt ikinci seferinden dn ile byk muhaddis Bak b. Mahled ve

80 zdemir, Kemalettin, a.g.m. Yeni mit dergisi, say: 45. 81 zdemir, Kemalettin, a.g.m. Yeni mit dergisi, say: 45.

47

Muhammed b. Abdisselm el-Huen'nin ilm seyahatleri (er-Rhle fi Talebi'1-lm) tamamlayncaya kadar devam etti. Bu tarihlerden sonra ise Endlste dier ilimlerin almalarnn hz kazandn gryoruz. bn Habbin hadis ilmindeki ve Endls ilm ortamndaki durumuna dnecek olursak: Yahya ve onun arasndaki ekimeyi bn Abdilberr ve yle dile getirmitir: Yahyaya ok itiraz ederdi. Bunun iin aralar akt. Bu aklamadan anlalyor ki fetva verirken ve ilmi konularda birlikte mnazara ve mavere heyetinde alt Yahya b. Yahyaya ile zt fikirler ve fetvalar ortaya koyduu iin de aralarnda tartmalar yaanmtr. Bu kar klarda temel etken maliki fkhnda kabul grm grlerden farkl fetvalar vermek eklinde olmaldr. Bu ise onun amn Evzalik, Medine ve Msr Maliki ekolnden etkilenmesi ve ak grl olmasnn bir sonucudur. Bu konuda slmiyat Dergisindeki makalesinde Ali Hakan avuolu u tespitlerde bulunmaktadr: bul-Ksm izgisindeki Malikliin Endlse

tanmasnda, ncelik sa b. Dinara (.212/827) ait olmakla birlikte, bu izginin Endlste hkim olmasnda en etkili isim, phesiz Yahya b. Yahya el-Leysdir.(. 234/849) Mlikin vefat ettii yl ona ksa bir sre rencilik yapan, dolaysyla fkh birikimi byk lde bnul-Ksma dayanan Yahya b. Yahya, ayn zamanda, zellikle Endls emri II. Abdurrahman zerindeki otoritesi sayesinde, Msr/bnulKsm izgisindeki Maliklik anlaynn Endlste deta resmi mezhep haline gelmesini salamtr.155 bu-Ksm izgisindeki Malikliin Endlse

82 avuolu, a.g.m. s.60-61.

48

tanmasnda, ncelik sa b. Dinara (.212/827) ait olmakla birlikte, bu izginin Endlste hkim olmasnda en etkili isim, phesiz Yahya b. Yahya el-Leysdir.(. 234/849) Malikin vefat ettii yl ona ksa bir sre rencilik yapan, dolaysyla fkh birikimi byk lde bnul-Ksma dayanan Yahya b. Yahya, ayn zamanda, zellikle Endls emri II. Abdurrahman zerindeki otoritesi sayesinde, Msr/bnulKsm izgisindeki Maliklik anlaynn Endlste deta resmi mezhep haline gelmesini salamtr. bn Habb gerek ada gerekse daha sonraki limler tarafndan Endlsteki hadis ilminin geliiminde nemli bir yerde gsterilmektedir. nk Endlse hadisi ilk getiren ve hadis klliyatn ilk aktaran kii olarak zikredilmitir.83 Her ne kadar Muaviye b. Salih hakknda da onun arkta gvenilir bir muhaddis kabul edilmesi nedeniyle, Endlse hadisin ilk onunla girdii kanaatini . Fierro doru bulmamtr. Onun burada daha ok kadlk ve fakihlik misyonunu aksettirdii ve onun Hz. Peygamberden Endlsl rencileri yoluyla nakledilen hibir hadisinin bilinmedii gereinden hareketle, hadisin buraya ne Muaviye ne de Sasaa b. Sellm yoluyla girmedii grn ileri srmtr.84 Bu konuda bn Habbin hadisi Endlse ilk getiren olarak gsteren ada limlerden ibn Abdillberrdir. (Benim tespitim Dier yandan slmiyat Dergisinde avuolu, bn Habbin hadisi Endlse ilk getiren olarak takdim edilmesini doru bulmamaktadr. Zira bn Habbin hadisten ziyade fkh hadislerle ilgilendiini ve almalarnn mezhebin

83 Grgn, a.g.m. c. XIX, s 511. 84 Kurt, a.g.e. s.122.

49

hadis delilerinin tespiti amacyla yapldn dnmektedir. Bundan baka hadisi iyi ilmedii ve daha sonraki limler tarafndan kendisinden hadis rivayet edilmediini sylemektedir.85 Grld gibi bn Habbin hadis ilmi ile ilgili durumu konusunda birka farkl fikir mevcuttur. Bunlardan genel kabul greni ise ilk olarak hadisin bn Habble Endlse girdii ve onun tarafndan buraya tanddr. Bu gr glendiren gsterge ise yine onun eserleridir. nk yazd eserlere baktmzda bunlarn hepsinin Maliki mezhebini destekleyen hadislerle dolu olmas gerekirken, bn Habbin fkh dnda da farkl kitaplar ve bu kitaplarda kulland hadisler mevcuttur. Gnmze ulamasa da hadis ile ilgili yazm olduu kitaplar kaynaklarda zikredilmektedir. Bu kitaplarn isimleri bize hadis aktarmnn onunla baladna bir iarettir. Ayrca hadis usulnn kurallarna uymayan, rivayete zen gstermemi olduu eklinde eletiriler almtr. Bu eletirilerde doruluk pay olsa bile yazd eserlere baktmzda bunlarn hepsi gnmze ulamasa da- hadis asndan olsun, dier almalar asndan olsun yaad dnemde hadis ilk aktaran ve slm ilimlerin girmesi ve yaylmasnda ilklerden olduunu syleyebiliriz. Kaynaklarda hadisin Endlse kimin tarafndan ilk olarak aktarldna ait bir bilgiye rastlamadmz iin ayrca onun kitaplarndaki hadis rivayetine bakarak da ilk defa hadisi Endlse getiren kii olarak grmemiz yanl olmasa gerek. Yaad dnemin hadis geliimiyle karlatrldnda O, dnemdeki hadis rivayeti usullerine pek uymamtr. zellikle hadislerin senedinin eksik olmas, ravi

85 avuolu, a.g.m. slamiyat, c.7; s.66.

50

kritiini bilmemesi, gvenilir olmayan rvden de hadis almas onun kusurlar olarak kaynaklarda zikrediliyor.86 Bu dnem bu blge dnda hadis usulnde ki gelimeye baktmzda: Cerhtadil kaideleri yaygn ve etkin bir ekilde kullanlmaktadr, bablara gre hadis mecmualarnn artk tasnif edilmeye balamtr. Buhari ve Mslim tarznda eserlerin bu dnemde yazlmaya baladn gryoruz. H. III. asrda yaam olan Abdlmelik b. Habbin hadis rivayetlerinin ounlukla isnadnda gerek ravilerin durumlarn bilmemesi, gerek isnatlarnn genellikle munfasl ve munkat rivayet eklinde olmas hadis ilminde zayf olduu ile ilgili bir sonuca bizi gtrmemelidir. Bu ekildeki rivayetlerin ok olmasndaki etmen onun hadisleri daha ziyade sema ve arz yntemiyle almayp; icazet ve vicde yoluyla alm olmasndan dolay da olabilir. nk bu tarz hadis almas yazl belgelerdeki bir takm noksanlklardan da kaynaklanm olabilir. Bunu kaynaklarda Onun hadis alma yntemi olarak icazet ve vicde yntemini ska kullanmasyla ilgili bilgilerden kartyoruz.87 Fakat bunun yan sra bu konu ile ilgili esas sorun dnce baznda gzkyor. yle ki; yolculuu srasnda hadisle ilgili gelimelerden haberdar oldu, fakat o bu gelimeler dorultusunda deil de kendi dnce yaps ierisinde nasl davranmas gerekiyorsa yle davrand. Yine bu ekilde hadis rivayetinde ok bulunmu olmasnda onun hadislerin aktarmndan daha ziyade slm yeni renen bir topluma slm anlatma gayretlerindeki hrsnn etkisi de gz nne alnmaldr. nk onun yaantsn

86 Zeheb, a.g.e. s.105; bnul-Farad, a.g.e. s.129-130. 87 bul-Farad, a.g.e. s.129.

51

incelediimizde gryoruz ki ok fazla kitap yazarak, yine ok sayda talebe yetitirerek slm ilimleri Endlse aktarma gayretini hissetmek mmkndr. Onun rivayetteki durumu H. II asrn rivayet ekline daha uygun grnyor. lim yolculuundan nce hadis ile ilgili olarak yeterince ilim okumad, zira onun bu konuda ilim alaca hocalarnn da hadiste bilgisinin olmad anlalyor. Zira o dnemde henz hadis usulyle ilgili ilim seviyesi Endlste olumamt. Bunu yukarda bu konu erevesinde aklamtk. zellikle rical ilminde ileri bir seviyeye geldii, cerh ve tadil kaidelerinin tespit edildii, isnada nem verildii, isnadn kurallarnn belirlendii, bunlarn ne kt ve nem kazandn bu dnemde kendisinin bundan habersiz kald iddias da mmkn deil en azndan yolculuu esnasnda bunlardan haberdar olmas gerekiyor. Ancak o daha ziyade II. Asr hadis rivayetine uygun den bir konumda kalmtr ve bu konuda dediimiz gibi bilinli bir tercihtir. Bu aklamalardan yola karak; o hadis ilmiyle ilgili gelimelerden yolculuunda bilgi sahibi oldu; mam Malikin hadis almay azaltmakla ilgili Endlste yaygn olan kanaati de biliyordu, ancak yolculuk ettii blgelerde hadis kullanmnn younluunu grp bundan etkilendi ve hadis ile anlataca ve sylemek istedii eyleri daha iyi anlatabileceini grp byle bir slpla hadis rivayetinde bir mahzur grmedi. Usule ok nem vermeden o anlataca eyleri hadis ile anlatma yolunu seti. Onun ilim almak iin yapt yolculukta urad yerlere ve kimlerden ilim aldna bakmamz ve bunlarn durumlarnn tespiti de bize bu ekilde davranmas ile ilgili bilgi verebilir. bn Abdilber: Endlste hadisi ilk ortaya koyan odur. Tarikleri anlamazd. simlerin harflerini deitirirdi. Mnker addedilen hadislerle delil getiriyordu. Zamannn limleri ona yalan nispet ediyorlard. Ondan raz deillerdi. 52

Onun zayf ravilerden hadis ald, zayf ile sakim raviyi ayrt edemedii, daha ok vicde ve icazet yoluyla hadis rivayet ettii, dinlemedii ravilerden hadis rivayetinde bulunduu gibi kusurlarndan bahsedilmektedir.88 Ona yalan nispet edilmesi de sz konusu olmutur -bn Hazmn kendisinin yalanc gstermesi konusunda- yle demektedir: phesiz o sfiyyedir. Kasten hadis uydurmaya gelince kesinlikle deil. Yazl vesikalardan bu ekilde alm olmal.89 Dolaysyla Onun bu ekilde kendisine yalan nispet edilmesinin doru olamayaca ortaya km oluyor. bn Hacer ise: Onun sadk fakat zayf bir ravi olduunu syleyerek hakkndaki bu iddiaya cevap vermi olmaktadr. Yine kaynaklarda zikredildiine gre birok konuda kendilerine muhalif gruptan daha fazla ilim sahibi olduu iin Ona kskanlk besliyorlard. Nitekim bn Hayyn kitabnda bunu yle dile getirmitir: Yahya b. Yahya ile onun ashabndan fakihler ona haset ediyorlard. Kendilerinin bilmedikleri ilimlerde ne gemesinden dolay o fkh ve hadiste ne getii gibi birok ilimde de iyi olmasndan dolay ona haset ediyorlard.90 Btn bu ynlerinden dolay hadisi bilmedii iddia edilmitir. Hatta nceden kendisinden hadis dinleyen ve hadis ilmini rettii talebelerinden bazsnn daha sonraki dnemlerde kendisinden hadis rivayetini brakt dahi yazlmtr. Bundan dolay talebeleri onu eitli ekillerde eletirmilerdir. Bu talebelerinden birisi olan bn Vaddah, bn Habbin hocas Esed b. Musadan rivayetini eletirmektedir.
91

88 Zeheb, a.g.e. s.105,106; bnul-Farad, a.g.e. s.129-130. 89 bnul-Farad, a.g.e. s.131. 90 Zeheb, a.g.e. s.105,106 91 Zeheb, a.g.e. c.IV, s.106.

53

Hatta Onun bir uval dolusu kitapla brahim b. Mnzir el-Hazamiye geldii ve bunlarn onun ilmi olduunu ve kendisine bunlar iin izin vermesini istedii, onun evet diyerek izin verdiini, onlardan ne onun ne de bn Habbin ona bir harf dahi okumad zikredilmektedir.92 Onun hadis rivayetinde zikredilen bu kusurlarna daha farkl bir zaviyeden bakmamz da mmkndr, zamann limleri Hadis deerlendirmelerinde rivayet ve rvi deerlendirmeleriyle megul olurken, o sanki hadis alma ve tercih iinde baka ve kendince bir yol izlemi fikrini uyandrmaktadr. Bu tercihte o kendi fikrine uyan ya da kendi kafasnda olumu ilim mant ya da fkh bilgisi dorultusunda hadisleri tercih etmi grnyor. Oysa bu blge ve bu zaman iin olduka farkl bir tutumu bize gstermektedir. nk Endlsteki hadis geliimine baktmzda buralarda hadis ilminin girii kimi aratrmaclarca H. VI. asra kadar

gtrlmektedir. Abdlmelik b. Habb bir ynyle hadis ilmini bilmedii iddiasn dorularken bir dier yandan bu gelimelerden haberdar olmu fakat bu isnat ve rical ilmini kendince nemsiz grm ve bir manada metin deerlendirmesi yaparak bu erken dnemde metin tercihlerini ne karm gibi grnmektedir. Oysa hadislerin mana ve metin ynnden deerlendirilmesi ok sonraki bir zamanda ortaya kmtr. zetle, Abdlmelik hadis alrken, hadisleri deerlendirirken kendi mantna uyan yahut kendi cemaatine uyan hadisleri almak ve bunlar kullanmak konusunda daha gayretli olmu ve bu nedenle isnada ve rical ilmine pek fazla ehemmiyet vermemitir bu ynyle. Bunu Kitabu Edebin-Nisa kitabnda ve el-Vdha isimli

92 Zeheb, a.g.e. c.IV, s.106.

54

eserlerde yazd kendi kk yorumlarndan ve kitaplarn yazlma dzeninden anlayabiliyoruz. yle ki o hadisleri verdikten sonra, o hadisle yahut o konuda kendi grn, bazen kendi aklamasn vererek metin ve manann doru anlalmasn istemitir. Bunun iin rivayet ve ravi kritiiyle uramay gereksiz grmtr. Zira Onun vicde ve icazetle hadis aldn hatrlarsak ihtimal ki ald hadis kayna ya da kaynaklarnda bu ekilde hadisleri bulmu ve bunlar byle almtr diye dnmekte mmkndr. Onun hadisteki durumuna bir gz atarsak; bu tespiti elVdhay yazarken de mam Malikin grlerine baz yerlerde muhalefet etmesinden de anlayabiliriz. Dolaysyla btn bunlardan unu anlyoruz ki: O kr krne ilim toplayp aktaran ve hadis rivayet eden bir lim deildir. Kendi ilim yolculuunda geirdii srenin ve urad yerlerdeki ilim seviyesinin msaade edip etmediinin de gz nnde bulundurulmas gerekir. Ki buna ramen yazdklar ve yaptklar onun yaad dnem ve blge iin yine de ileri bir durumda olduunu bize gstermektedir. Bu dnemde blgenin ilimdeki durumunu yeri geldike anlattk. Malik mezhebi zerine almalarn youn olduunu, zellikle de mam Malikin eseri Muvatta ile ilgili almalara daha fazla nem ve gayret gsterildiini belirttik. Bu gayretlerin youn olmasnda o dnemde ilim iin daha ok hicaza gidilmesi ve Endlste ilim merkezi olarak burasyla etkileimin ok olmas mam Malikin Muvattana ok fazla talep olmasnn katks da vardr. Burada Maliki mezhebinden baka bir mezhep kabul grmemi ve yaylmamtr da. Bu yzden bu blgede byk doktrin hocalar ortaya kmamtr. slm ilimlerinin usulnn burada daha sonra ortaya kmasnda ve burasnn bir ilim merkezi haline gelememesinde bunun katks da vardr. 55

Bunlarn yan sra Endlsn lim merkezlerine uzakl, bu blgenin srekli bir ilim merkezi olmasna bir engel tekil etmitir.93 Endlsl limlerin ilim iin yolculuklarn Hicaz blgesine yapmalarndan dolay Iraktan ve dier Mslman blgelerdeki ilmi gelimelerden ilk anda uzak kalnmas nedeniyle de bn Habb hadis ilminde belli bir seviyede kalmtr. Zira daha sonraki dnemlerde zellikle Iraka yolculuk eden onun bu talebeleri orada hadis ilminin geldii yeri grerek hadisteki eksikliklerini tamamlamaya almlar ve daha dzgn ekilde hadis rivayet edip ilimde derinlemilerdir. bn Habb icazetin henz yeni yaygnlat bir dnemde hadislerini bu yolla da elde etmitir. cazetle hadis rivayeti sema ve arz kadar gvenilir bir yntem olarak kabul edilmemekle birlikte tamamen reddedilmi bir yntem deildir. Burada kendini gsterdikten sonra Yahya b. Yahya ile fetva heyetinde alt. Yahya b. Yahya ile aralarnda rekabet vard. Bundan baka Endlste Malik mezhebine ynelmi tutucu bir ortam vard. Yine kaynaklarda zikredildiine gre birok konuda kendilerine muhalif gruptan daha fazla ilim sahibi olduu iin Ona kskanlk besliyorlard. Nitekim bn Hayyn kitabnda bunu yle dile getirmitir: Yahya b.Yahya ile onun ashabndan fakihler ona haset ediyorlard. Kendilerinin bilmedikleri ilimlerde ne gemesinden dolay. O fkh ve hadiste ne getii gibi lgatte ve rab ilminde de uzmand. Edebiyat ilimlerinde de ayn ekilde. Onun Kuran irab, Hadis

93 Sandk, a.g.e. s.464.

56

erhi ve Nesep ilimleri ve Ncm ilimlerinde eserleri olduu ve birok ilimde de iyi olmasndan dolay ona haset ediyorlard.94 Endls Mslmanlar lim ve kltr Tarihi simli eserinde yle dile getiriyor: lim tahsili iin douya giden ilk kuak Endlsl renciler Maliki fkhn ve bu fkhn esasn tekil eden Muvattay ve erhlerini renmeyi yeterli grdler. Genel anlay bu olunca hadisle ilgilenmek onlar asndan lzumsuz bir gayretten te bir anlam tamyordu. Bu sebeple aralarnda bn Habb, el-Utb gibi nllerin bulunduu bu ilk kuak Endlsl fakihlerden sz edilirken onlarn hadis ilminde bilgilerinin olmad kayd yer almaktadr.95 Bunu destekleyen bir iaret olarak bn Habbin fkh sahasnda yazm olduu eser el-Vdha sylenebilir. Zira bu eser Maliki fkhnn en nemli eserlerinden biri saylr. bn Habb bu eserinde Maliki fkhnn inceliklerinden ve ayrntlarndan bahsederek Mslmanlarn bu konudaki ihtiyacna cevap getirmeye almtr. Oysa hadis sahasnda kendisine pek ok eletiri getirilmitir. Usul bilmedii, ravileri tanmad v.b. hususlarda. Buna ramen hadisi Endlse getiren kii olarak kabul edilmesi onun slm ilimleri aktarm iine ynelerek, teoriden uzak kalm olduunu bize gsteriyor. Dolaysyla bn Habbin eserlerine baktmzda onun iyi bir aktarmc olduunu ve temel slm bilgileri Endlse aktarma iine ncelik ve nem verdii grlr. Bu konuda hem ada hem de gnmz ilim adamlarnn szleri mevcuttur. Fierro buna yle deinmitir: bn Habb klsik hadis kritiinin standartlarna

94 Kurtub, a.g.e. s.48. 95 zdemir, a.g.e. s.22.

57

vurulduunda zayf kalsa da Endlste hadis literatrn ilk tantandr. Onun faaliyeti sayesinde III. asrn ilk yarsnn sonunda nebev hadislerin byk bir blm bilinmeye baland. Muaviye b. Salih (95-158) hakknda bir monografi yazan Fierro, onun arkta gvenilir bir muhaddis kabul edilmemesi nedeniyle,

hadisin Endlse onunla girdii kanaatini doru bulmamtr. Hadisin Endlse ne Muaviye b. Salih ne de Sasaa b. Sellm (192 veya 201) girmedii grn ileri srmtr.96 Dolaysyla hadis retimi de onunla birlikte Endlste balam oluyordu. Tabii bu retim usul asndan deil, hadislerin bilinmesi ve ezberlenmesi asndand. Zira usul asndan bn Habbin rencileri Iraka yaptklar yolculuktan sonra onun kusurlarn grerek ondan hadis rivayetini brakmlar ve kaidelerine uygun hadis rivayetine balamlardr. Bu da gsteriyor ki bn Habbin hadis retimi daha ok hadisleri ezberletme ve belki hadislerin fkh ynnden kullanma eklindeydi. nc asrda hadis almalarna baktmzda, rivayet sisteminin yerletii, ravilerin cerh ve tadil asndan durumunun bilindii ve hadislerin tasnifi suretiyle byk hadis mecmualarnn yazld grlr. Resul-Ekremin hadisleri sahabe dneminde genellikle ifah rivayet, h.1. asrn ortalarndan itibaren kitabet h.1. asrn sonlar ile II. asrn balarndan itibaren tedvin, h.2. asrn ikinci yarsndan itibaren tasnif edilmeye balanmak suretiyle yazl edebiyata gemi h.3. asrda ise deiik tertip ve tasnifte birok hadis mecmualar ortaya kmtr.97 bn Habbin hadis

96 Fierro, sabel, a.g.m. s.70 97 Erul, Bnyamin, Hicr II. Asrda Rivayet slbu, Rivayet Asndan Mamer b. Raidin elCmii, A...F.D, say: 43, s.27-61.

58

rivayetinde kendisine yneltilen eletiriler: Hadisleri genellikle icazet yoluyla ald, sahih hadisi, zayfndan ayrt edemedii, ravilerin durumunu bilmedii, hadis dinlerken gevek olduu gibi. Bunu bn Abdillberr yle dile getiriyor: Tarikleri anlamazd, isimlerin harflerini deitirildi. Mnker addedilen hadislerle delil getiriyordu. Zamann limleri ona yalan nispet ediyorlard. Ondan raz deillerdi.98 O dnemde icazetle hadis rivayeti henz yeni yaygnlamaktadr. nc asra gelinceye kadar, icazet sistemini izlerine rastlamak zordur. Fakat daha sonralar bu sistem yaygn bir ekilde kullanlmtr. cazet yoluyla rivayetleri de genellikle mukabele olmakszn gerekletirmitir.99 Bunun yan sra birok byk hocadan hadis dinlemi ve onlardan hadis rivayetinde bulunmutur. Kendisinden de pek ok lim hadis rivayetinde bulunmutur. Bu onun hadiste tamamen dikkatsiz ve zensiz olmadn, fakat baz kusurlar olduunu gsteriyor. Buna sebep olan bir etmen de belli ilmi evrelerden uzak bir ortamda yetimi olmas olabilir. Zira slm ilimlerin byk merkezlerinde otorite kabul edilen kiilerden ilim elde etmekle, ksa saylabilecek bir sre yaplan bir yolculukla ilim elde etmi olmak arasnda fark olmas kanlmazdr. stelik yapt yolculukta veya Endlste ilim alma imknn yeterli olup olmadn, hangi artlarda ilim elde etmeye altn bilemiyoruz. Bunu tespit etmek gtr. Fakat tespit ettiimiz bir husus var ki onun hakknda olumsuz rivayetlerin kaynayla ilgili bir fikir veriyor. O da ada, baz limler ile arasndaki ekimelerin ve kskanlklarn bu sylentilerdeki katksdr. Bu rivayet bize gsteriyor ki Onunla ada ve aralarnda meslek baz ekimeler bulunan ilim

98 Zeheb, a.g.e, c.4. s.105,106 99 bnul-Farad, a.g.e. s.129.

59

adamlar, hakknda acmaszca eletirilerde bulunmulardr. Her ne kadar usul bilmedii, hadisleri ayrt edemedii, ravileri tanmad hakkndaki btn bu eletirilere ramen hadisi Endlse ilk sokan, Hz peygamberin hadislerinin Endlste bilinmesini salayan, hadis retimini balatan, birok renci yetitiren ve birok eser yazan byle bir ilim adamn bir ynyle deil birok ynyle deerlendirmemiz onun dnemini ve Endls tanmak adna hi olmazsa bize nemli bir veri ortaya koyacaktr. Rivayet usul asndan kendisine yneltilen eletiriler dorultusunda hadis ilmine herhangi bir katks olmasa bile hadisleri insanlara ulatrp onlar bilgilendirme ve onlar terbiye etme arac olarak grmesi sebebiyle doru bulduu ve mana itibaryle kendisine ters olmayan hadisleri rivayet etmeyi uygun grd anlalmaktadr. Ondan hadis rivayet eden rencileri zellikle Iraka seyahatlerinden sonra ondan hadis rivayetini brakmlardr. nk Iraka seyahatleriyle birlikte hadis ilminin birok inceliklerine vakf olmulardr.100 Bilgilerinin artmas onlarn hocalar, bn Habbin kusurlarn grmelerine yardmc olmu ve ondan hadis rivayetini brakmlardr. Fakat hadis retimini balatan ilk kii olarak onun yetitirdii rencilerinin hadis ilmindeki almalar ve gayretleri bize onun gayretlerinin bir neticesi olarak gzkyor. Zira bu gayret ve alma azmi onun rencilerine verdii ilim sevgisi ve temel baz deerleri onlara retmesi neticesinde olabilir. Genellikle isnatta ravileri eksik hadis rivayetinde bulunmutur. Muallk hadis rivayeti daha fazladr. Kimi zamanda btn isnad tamamen kaldrarak direkt Hz. Peygamberden kendisi iitmi gibi hadis rivayetinde bulunmutur. snat konusundaki bu zaaflarna

100 Fierro, a.g.m. s.76- 77.

60

ve kusurlarna ramen kendisi gerek Kitbu Edebin-Nis, gerekse el-Vdhada hadisler hakknda ya da fkh meselelerde grlerini belirtir cmlelerle ufak notlar yazmtr. Bu belki de onun manaya ve metne verdii deeri gsteren bir durumdur. Daha nceleri Evzalik orada revatayken o dnemde artk Maliklik kabul grmeye baladn gryoruz. Malikliin resmi olarak benimsenmesi de mam Malikin eserleri zerindeki almalar younlatrm ve bunun bir tezahr olarak Muvattan erhleri ve Maliki fkhnn anlatld gzel ve byk eserler yazlmtr. Abdlmelik b. Habb de fkh sahasndaki eseri el-Vdhay incelediimizde bu eserinde gerekten dier eserlerinden daha fazla dikkatli ve itinal altn gryoruz. Bu o dnemin Endlste fkh almalarnn ya da mezhep esasl almalarn revata olmasndan kaynaklanmaktadr. Bunun bir sebebi de o dnemde II. Hakemin bu yndeki almalar ve limleri ynlendirmi olmasdr.

5.Eserleri:

bn Habb'in almalar fkh, tabakt, tarih, tp, astroloji, Kur'an ve Muvatta erhleri ile ilgilidir.101 bn Habbin eserlerine baktmzda o dnemde ve o corafyada halkn ihtiyalarna cevap verecek tarzda ve nitelikte eser kaleme aldn gryoruz. Bu nedenle fkh ve ahlk eserleri n plna kmaktadr. Sahab ve tbilerle ilgili kitaplar onlarn fazileti ve yaama biimini halka anlatma gayreti olarak grlebilir. Dier ynden yine ilm ve din eksiklik grd noktalarda

101 Fierro, a.g.m. s.75

61

yolculuu srasnda elde ettii bilgileri buraya tama gayretini rahatlkla grebiliyoruz. Ki tp, astronomi ile ilgili kitaplar da buna rnek olarak verilebilir. Kaynaklarda 1000den fazla eseri olduundan bahsedilmektedir. Yazd eserleri 3 ana balkta toplanmtr.102 Bunlar fkh, tarih ve zhttr. Endls iin hepsi hemen hemen ilk olma durumundadr. Bu eserlerin isimlerine baktmzda bile bn Habbin dounun birikimini Endlse tamada ne kadar nemli bir rol oynadn anlayabiliriz. zellikle pek ok sahada yazd eserleri ve bu eserlerin okluunu dnrsek bize o dnemi, o dnemin ve blgenin ilim ve kltrn, yaayn tanma, deerlendirme imkn sunmutur. Bu nedenle onun bulunduu durumu ve konumu ve bu yerin hakkn doru deerlendirmek durumundayz. O ok sayda ve ok deiik sahada eser vermesine ilveten bn Kuteybe ve bn Ebid-Dny (208- 281)103 tarznda yani zht ve takva konularna arlk vermi bir lim olarak da grlmektedir.104

a.

El-Vdha:

Muvattadan sonra Malik ve onun yakn takipilerinin grlerini ieren ilk temel drt nsha Sahnnun(.240) Mudavvenesi, Muhammed el-Utbnin (.258)

102 Fierro, a.g.m, s.75 103 Tarih, siyer, hadis limi. Knyesi, Eb Bekirdir. Badatta dodu. Halifelerin ocuklarn terbiye ederdi. Eserlerine baktmzda zht merkezlidir. Mekrim-i Ahlk, Kitabuz-Zhd, Zikrul-Mevt, Kitabul-Akli vel-Fadl gibi. 104 sabel Fierro, a.g.m. s.75.

62

Mustahrec veya Utbiyyesi, Muhammed b. el-Mevvazn (.269) Mevvziyesi ve bn Habbin (.238) el-Vdhasdr.105 lk ikisi gnmzde baslmken, dier ikisinin henz baslm nshas yoktur ve bunlar henz el yazmas eklindedir. zellikle Fkh sahasnda yazm olduu eseri el-Vdha hakknda pek ok vg almtr -bu konuda ittifak olduunu gryoruz-. Maliki fkhnn nemli bir erhi ve yorumu olarak Endlste el-Mdevvenenin Kayravanda ki itibarn haiz olmutur.106 bn Habb Endlsten Msra gelerek Mliki fkhn bnul-Ksmdan renmitir. Kaynaklarda bu kitabn birka ciltten veya blmden olutuuna dair rivayetler vardr. Abdlmelik, el-Vdhay yazarken Medine Maliki ekolnn yan sra, Msr Malikliinden ve amn Evz mezhebinden de istifade etmitir. El-Vdha gibi Hz. Peygambere veya onun sahabesine yahut daha sonraki bir nesle yakn yazlm bu tr eserlerin zerinde allarak gnmze

kazandrlmasnn baz faydalar vardr. Henz mezhep taassubu olumad iin birok rivayet olduu gibi herhangi bir ayklamaya tbii tutulmadan bize ulama imkn sunmaktadr. bn Habb Endlse dndkten sonra Malik mezhebini orada yayd. nce el-Vdha adl eserini Endlste yazd, sonradan kendi talebesinden El-Utbnin ElUtbiyyesini yazd.

105 Der slm Band 75. heft 2. s. 376-377. Kitabul-Vdha hakknda, makale. 106 Karaman, a.g.e. s.104.

63

b.

Kitbut-Tarh:

O bir tarihi olarak en eski dnya tarihini derleyenden birisidir. O tarihinde Vehb b. Mnebbih ve Vkidden rivayetler aktarmaktadr. bn Habb hepsini yazmay plnlamamt. Sadece bir czd, emr Abdullaha takdm etmek zere. bn Eb Rika (bn Habbin rencisi) bu grdmz ekliyle telif edilmi bir kitap olarak rivayet etti. Ondan dinlediini baz ilvelerle kaydetti. Bize ulaan en eski dnya tarihi kitabdr. c. Dier Eserleri:

1-Garibul-Hads107, 2-Kitabul-Fukah mines-Sahabe vet-Tbin108, 3-Mekriml-Ahlk109, 4-Tbbun-Nebev110, 5-Tabaktul-Ulem111,

107 Bu eserinden Kad Iyaz, Medrikte, 3/35; bni Ferhun Dibcul-Mhezzebde; Suyut BuyetulVuatta; Badad Hediyyetl- Arifnde; bnn-Nedm El-Fihristte ve Ktip elebi, KefuzZunnda; bni Hacer, Tehzibut-Tehzibde, 6/347; Hamev, Muceml-Buldnda, 1/244; Kannc, Ebcedil-Ulmda, 2/389; erkv, Muceml- Mecimde, s.26 bahseder. 108 Bkz. bn Kesir el-Bidye, 10/354; Hamev Muceml-Buldn, 1/244; Kefuz-Zunn 2/1105; Medrik 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 109 Bkz. bn Hayr, Fehrese s. 290. 110 Bkz. bn Hacer, El-sbe 1/288, 2/201;Kurt, a.g.e. s.258. 111 bn Hayr, a.g.e. s. 202.

64

6-El-Vdha fis-Snen vel-Fkh112, 7-Fadilus-Sahbe113, 8-Tefsrul-Muvatta114; on czdr. On cze ulaan ve El-Cevmi adl kitabnn birinci blmne Tefsrul-Muvatta, ikinci blmne de erhu CmiilMuvatta adn vermitir.115 9-Hurubul-slm116, 10-Kitbul-Mescidn117, 11-Syratul-mam fil-Mulhidn118, 12-Mesbhl-Hedy119, 13-rabul-Kuran120, 14-Hisbe Fil Emraz121,

112 bn Hacer, Tehzb, 6/347; bn Hacer, el-sbe, 6/563; Ebl-Abbas bnl-Hatb, El-Vefayt, s.171; bn Bekuval, Gavmz, 1/171; bn Hacer, Telhsul-Habr, 2/32, 4/210; bn Hacer, Mukaddimetu Fethil-Br, 1/58; Kurt, a.g.e. s.257,258; Huen, Ahbr, 246; Medrik, 3/35; bn Haldun, a.g.e. , 450; El-ber, 1/336. 113 bn Hacer, Tehzb, 6/347; Hamev, a.g.e. , 1/244; Kurt, a.g.e. s.257. 114 Bkz. bn Bekuval, a.g.e. 1/171; Hamev, a.g.e. 1/244; Kefuz-Zunn, 2/1907; Kurt, Endlste Hadis, s.152,257; Huen, Ahbr, 193; bnul-Farad, Tarhul-Ulem, 1/313; Medarik, 3/35; bn Hayr, a.g.e. 202. 115 Kurt; a.g.e. s.152. 116 bn Hacer, Tehzb, 6/347; Hamev, a.g.e. 1/244. 117 Hamev, a.g.e. 1/244. 118 Hamev, a.g.e. 1/244; Kurt, a.g.e. s.257. 119 Hamev, a.g.e. 1/244; Kurt, a.g.e. s.257. 120 Ebcedil-Ulm, 2/82; Kurt, a.g.e. s.257. 121 Kurt, a.g.e. s.257.

65

15-Feriz122, 16-Kitabus-Seh vestinaul-Marf123, 17-Ktbul-Meviz; yedi czdr.124 18-Kerhtil-n125; gnmze ulamtr. 19-Kitbun fin-Neseb126 20-Kitbu Regibul-Kuran vel-Megz vel-Hadesan; doksan be czdr.127 21-Kitbul-Ver fil-lm128, 22- Kitbul-Ver fil-Amal129, 23-Kitbu-l-Hikem vel-Amel bil-Cevrh130 24-erhul-Cmi131 25-Ktbl-Fedil; yedi czdr.132 26-Fadilun-Neb ves-Sahbe,133 27-Fadailu mer b. Abdilaziz,134

122 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257; bn Hayr, a.g.e. s.265. 123 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 124 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 125 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 126 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 127 Drrn-Nazmdan naklen Kefuz-Zunn, 1/909; Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 128 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 129 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 130 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 131 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257; bn Hayr, a.g.e. , 202. 132 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 133 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257.

66

28-Fadilu Mlik b. Enes,135 29-Ahbru Kuray ve Ensabih,136 30-Kitbus-Sultn ve Siratul-mm; sekiz czdr.137 31-El-Bah ven-Nis; sekiz czdr.138 32-Tefsr fil-Kuran; altm czdr.139 33-Megz,140 34-Kitbun-Nsih vel-Mensh,141 35-Kitbur-Ruhn vel-Megrim,142 36-Kitbu Megz Raslillah (s.a.v.); yirmi iki czdr.143 37-Kitbun fin-Ncm,144 38-Hac mensiki hakknda Kitabul-Cmi,145 39-Kitbur-Ragib,146

134 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 135 Huen, a.g.e. , 193; Kad Iyaz, a.g.e. 1/200, 205, 3/36; bnul-Farad, a.g.e. 1/313; Kurt, a.g.e. s.158,257. 136 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 137 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 138 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 139 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 140 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 141 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.257. 142 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 143 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 144 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 145 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258.

67

40-Kitbur-Riy,147 42-Kitbut-Tarh,148 43-Ferid,149 44-Kitbu Vasfil-Firdevs,150 45-Kitbun f uyhi Mlik,151

bn Habbin eserlerinin iki konuda arlk kazandn gryoruz. Bunlardan birinci ksma girenler ahlk ve zht konusuyla ilgili eserlerdir. kinci ksmda ise fkhla ilgili eserleri yer almaktadr. Kitbuz-Zhd, Kitbul-Meviz, Kitbur-Riy, Mekrimul-Ahlk ilk ksm eserlere rnektir.

6.Hocalar:

Abdlmelik b. Habibin ders ald hocalar; douya gitmeden nce ders aldklar ve douda yolculuu srasnda hadis ve ilim aldklar olarak iki ksmda inceleyebiliriz. lk olarak hadis aldklarndan bata gelenler unlardr:

146 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 147 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 148 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 149 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 150 Kad Iyaz, a.g.e. 3/35; Kurt, a.g.e. s.258. 151 Huen, a.g.e. s. 193; Kad Iyaz, a.g.e. 1/200, 205, 3/36; bnul-Farad, a.g.e. 1/313; Kurt, a.g.e. s.158.

68

El-Gz b. Kays (v.199/814ten nce), Ziyad b. Abdurrahman Sabatun (v.193,194 veya199), Sasaa b. Sellm . Bunlardan Sasaa b. Sellm, Evznin talebesi ve Endls mftsdr. Ziyad Sabatun el-Muvattan ravilerinden Sabatun lkabyla tannan bir limdir. bn Habbin Evzlikten etkilenmesine hocas Sasaa b. Sellmn etkisi olmutur. Mutarrif ve bakalarndan sema vardr. Yolculuunda Abdlmelik b.el-Mcin ( v.212 veya 214/829), brahim b. Mnzir el-Huzam (.236), Abdurrahman b. Rfi ez-Zbeyd, Ebi Slih, bn Ebi veys, Abdullah b. Abdlhakem, Eseds-Snne b. Musa, Ubeydullah b. Musa elKf, Abdullah b. Mbrek, Abdullah b. Mura el-Kf ve Esba bnl-Ferecden (.255) ilim almtr.152 El-Gz b. Kays: mam Malike gelip okumutur. Sonra Endlse dnp onu ve mezhebini tantmaya balamtr.153 Abdlmelik b. Abdlaziz (ibn Mcin):154 Knyesi Ebu Mervan bnlMcindur. 212(827) senesinde vefat etti. mam Malikten, babas Abdullahtan, days Yusuf b. Yakuptan, Mslim b. Halid ez-Zencden, Abdurrahman b. Eb Zinddan, brahim b. Saddan ve zamanndaki baz limlerden ilim alp hadis

152 Bkz. Suyt, Tabaktul-Huffz, 1/237; Kad Iyaz, a.g.e. 1/348, 3/31; Zeheb, el-ber, 1/336; Huen, a.g.e. s.245; bnul-Farad, a.g.e. 1/313; Humeyd, a.g.e. s.227; Kurt, a.g.e. s.256; Hfz Temm, Tabaktu Ulemil-frikiyye, s.80; Eb Zehra, mam Mlik, s.240; bn Haldun, a.g.e. s.450. 153 Karaman, a.g.e. s.231. 154 Hocalar ile ilgili bilgiyi internette www.huzurpinari.com adresinde slam Alimleri 3 blmnde bulabilirsiniz.

69

rivayet etmitir. Fkh ilminde mehur bir limdi. Ayrca fasih ve gzel konuurdu. Zamannda fkhi meseleler ona sorulurdu. brahim b. Munzir el-Huzami: Knyesi Ebu shak el-Medendir. Medinede domu, Badatta uzun sre ikamet etmitir. 236da Medinede vefat etmitir. mam Mlik, Sfyan b. Uyeyne, bn Eb Fudeyk, Eb Bekir b. Eb veys, Yakup b. Cafer b. Eb Kesir, Man b. sa, Enes b. yas ve pek ok limden hadis renmitir. mam Buhr, mam bn Mce, Nes, Tirmiz, Drim, Ahmet b. Eb Heyseme, EbulAbbas Salebe ve daha pek ok lim ondan hadis dinlemitir. Yine birok lim onun sika olduu ve hadis almakta bir mahzur olmadn bildirmitir. Kitbul-Megz fil-Hadis isimli savalarla ilgili haberleri ve hadisleri toplad bir kitab vardr. Mutarrif b. Abdillah: mam Mlikten zel ders almtr. Ebu Zra Eb Htem, Buhr, bn Ebiz-Zind, bnl-Mcin, bn Dinar ve bakalar ondan rivayette bulunmutur. bn Man onun gvenilir bir ravi olduunu sylemitir. Eb Slih: Leys b. Sadn ktibidir. Sadktur. H. 222de vefat etmitir. Eseds-Snne b. Musa: H.132de (749) Msrda veya Basrada domutur. 212/827 senesinde Msrda vefat etmitir. Byk hadis limidir. Hadis almak iin pek ok yolculuklar yapmtr. Hadisle ilgili pek ok eseri vardr. O bn Eb Rib, Leys b. Sad, Muaviye b. Slih, Muhammed b. Talha v.bden hadis ald. O hadis ilminde gvenilir ve zeki kabul edilmitir. mam Buhri onun hadislerinin mehur olduunu bildirmektedir. Ubeydullah b. Musa b. Dvud el-Kf: Aslen Kfelidir. Sonra Badata yerleti. 217/832 senesinde vefat etmitir. Sika bir ravidir. Hadis ilminde byk bir limdir. Arapay iyi konuan birisiydi. Cerr b. Hazm, Mbarek b. Fudle, Mlik b. Enes, Sfyan es-Sevr ve bakalarndan hadis almtr. 70

Esba bnul-Ferec: Hadis ilminde hafz idi. (ok sayda hadisi ravileri ile birlikte ezbere bilirdi). Knyesi Eb Abdullahdr. 150 senesinde doduu sylenen Esba bul-Ferec, 255/840 senesinde vefat etmitir. Mehur Mlik fakih ve Msr kads Abdullah b. Vehbin ktipliini yapan Esba bata bn Vehb olmak zere, Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem, Abdurrahman b. Ksm, Yahya b. Sellm, Htem b. smail, bn Vehbin muasr limlerden hadis dinledi ve ilim rendi. bn Vehb ve bn Ksmdan fkh rendi. mam Zeheb, mam Buhri Eb Htem Rz, bn Vaddah, Sad b. Hasan ve daha birok lim kendisinden ilim tahsil edip, hadis dinledi. Kitaplar arasnda Kitabul-Usul, Tefsru Garbil-Muvatta, Kitbu

dabis-Sym, Kitabul-Muzraa ve dierleri vardr.

7.Talebeleri:

ki olu Muhammed ve Ubeydullah, Takiyyddin b. Lihled, ibn Vaddah ve Mekm kendisinden hadis rivayet etmi ve ilim renmitir.155 Ayrca mer b. Musa el-lbir, Abdulcebbar b. Feth el-Belev, Fadl b. Fadl b. Amra, Said b.Nemr elGafk, Muhammed b. Amra el-Atak, mir b. Muaviye el-Lahm, Mutarrif b. Kays, Yahya b. mer el- Endels, Abdurrahman b. Muhammed b. Eb Meryem elKurtub, Sabah b. Abdurrahman el-Atak, Abdullah b. Kamer el- Kurtub, Kurz b. Yahya es-Sadef, Mslim b. Suvar el-Mevrr ve bakalar da rivayette bulunmutur.156

155 Tarhul-Ulem ver-Ruvt, s. 156 Grgn, a.g.m, s.511.

71

8. Kaynaklarda Hakknda Sylenenler:

Hakknda bu kadar zt ynde eletiri olan bir kii ile ilgili olarak en bata unu dnmemizde bir saknca yoktur. Bu da onun aralarnda ekime olan bir guruba( neyi dzeltmem gerekiyo) ye olmas ile ilgili durum sz konusu olmal. Bu nedenle kaynaklarda onunla ilgili iki eit eletiriye rastlyoruz. Ve bu eletiriler abartl bir noktaya da varmtr baz yerlerde. Bu szler bazen ar bir vg, bazen de ar yergi ya da eletiri. Bu eletirilerin farkllk gstermesi zellikle o

dnemdeki ilmi ortamn getirdii bir sonu olarak gzkyor. nk onun yaad dnemde Malik fkh Endlste kklemeye balamtr. O bir yandan mam Malikin ve Medine Malikliinin izgisinde almalarn devam ettirirken, dier yandan fetva ve grlerinde kendine uygun olanlar sylemekten kanmad iin; dier taraftan Yahya b. Yahya el-Leysi ile arasndaki rekabet ve kskanlk, Yahyadan ve onun etrafndaki taraftarlardan daha fazla bilgi ve ilim sahibi olmas onun aleyhinde kaynaklardaki rivayetleri bize aklamaktadr. bnl-Farad, onun hakknda Abdlmelik, Malik fkhnda hafzd; fakat hadis ilmini bilmezdi. Sahihini, zayfndan ayrt edemezdi. bn Lbbe -bn Mezin de- onun gibi nakletmitir: Endlsn en byk fkhs sa b. Dinar, en byk limi bn Habb, en kuvvetli dnr Yahyadr. demitir. 157 bnl-Mcina iki kii hakknda sorulduunda: Kurat-Tenveh ve Abdlmelik hakknda: Benim yanmda es-Slem onun nndedir. demitir.

157 Hudar, a.g.e. s.250.

72

Ahmet b. Abdilberr: Birok ilim toplamt, ok kitab vard, hitab iyiydi, fakihti, nahivciydi, aruzu bilirdi ve airdi. Nesep ilmini bilirdi. bn Mevvz Onun ilmini ve fkhn vmtr.158 irz, onu zikretti ve dedi ki: Endls fakihidir. Ahmed b. Abdilberkan: O birok ilimlere sahip, fkha, nahiv ve aruza dair eserleri olan, nesep ve tarih limi ve air bir zat idi. Baz limler: Biz onu camiden karken, hadis, feriz ve fkh renmek iin otuza yakn talebenin arkasnda bulunduunu grdk. bn Hris ve bnul-Mevvz onun ilmini ve fkhn vdler.159 brahim b. Ksm: bn Habb, mam Malikin szlerini ezberlemiti ve fakat baz konularda ona muhalifti. Ancak doru bulmak ya da sevap almak dnda bir gayesi yoktu.160

158 Hudar, a.g.e. s.250. 159 bnul-Farad, a.g.e. s.126. 160 bnul-Farad, a.g.e. s.126.

73

III. BLM KTBU EDEBN-NS SML ESERN ZELLKLER

A. Genel Bak:
1.Kadn Hakkndaki Hadis Eserleri: Kadnla ilgili mstakil olarak hadisleri toplama ve bu trn ilk rnei bir kitab yazma, bu konuda bir ihtiyacn hissedilmesi ile alakaldr. Bu ihtiyacn

hissedilmesi ve byle bir eserin yazlmas belli bir dnce seviyesine iarettir. Kadnlarla ilgili rivayetlerin dier rivayetler arasnda yaygn olarak bulunduu eserlerle, ayr olarak bu konudaki hadisleri bir araya getirmek arasnda bir adm daha ileride olmak gibi bir fark vardr. Zira byle bir ihtiyac hissedip bu tarz bir eser yazmak bir farkndalk durumunu gsterir. Bunun yan sra zamann gerektirdii ve getirdii bir ihtiyaca da iaret etmektedir. Bu farknda olma durumu belki bugnk manada kadnlarla ilgili alglanan bir sorun gibi alglanmamtr. Ama bn Habbin anda ve corafyasnda bu tarz mstakil eserlerin, byle bir ihtiya hissedilerek yazlmas iin de erken bir dnemdir. Zira dnem olarak bu tr eserlerin var olmad ve o seviyede bilin dzeyinin olmad bir dnemden bahsediyoruz. Eseri yazma ihtiyac duymasnda zellikle ve ncelikle onun orijinalitesini kabul etmemiz gerekiyor. O neden byle bir ihtiya duydu? Onun yaad corafyann bunda katks neydi? Endlsteki kozmopolit yapnn ve buradaki dinlerin etkisi olmu mudur? Endlsteki sosyal yap elbette ki ve illki bu ihtiyacn ortaya kmasna sebep olmutur. Hristiyanlardan slma girenlerin olmas, bunun yan sra, 74

Mslman kadnlarnn buradaki serbest yaamlarna bir eki dzen verilmesi ve slmn retilmesi bir ihtiyac ortaya kartmtr. Onun gibi dnerek, byle bir ihtiya hisseden mam Nes olmu ve Snenine bunu bir blm olarak koymay dnmtr. Fakat O bunu mstakil bir eser eklinde yapmamtr. Bu blm retn-Nis adyla kk bir blmdr ve yine o da H. III. asrda yazlmtr. Kitabmz hakknda bilgi vermek gerekirse: Abdlmelik b. Habibin Kitbu Edebin-Nisa isimli kitabn ilk defa bulan ve zerinde almalar yaparak ilim dnyasna kazandran Abdlmecit et-Trkdir. Rabatta Genel Ktphanede bulduunu belirttii bu kitap 26 sayfa ve her sayfada 39 satr eklinde yazl bir vaziyette bulmutur. Bab unvanlarnn dier yazlardan daha hacimli olduunu vurgulamaktadr Trk. Kitabn yazar Abdlmelik b. Habb ve kitabn ismi Kitbul-Gye ven-Nihye ilk ve son sayfada aka yazlm olduunu belirtiyor. Yine kitabn sonunda eseri istinsah eden Thir b. Memn b. Mlik b. el-Badat b.Malik b. beydi-arkilin ismi ve istinsah tarihi h.1192 senesi yazldr. Peygamberimiz, hayat boyunca ve Veda Hutbesinde kadnlara nasl davranlmas gerektii konusunda Mslmanlara bir takm tavsiyelerde bulunmutur. ocuklara, klelere nasl davranlaca konusundaki nasihatleri gibi. Bunun yan sra yine birok hadisinde kadnlarn elerine iyi davranmalar ile ilgili tavsiyeleri de vardr. Fakat onun nedense zellikle kadnlarla ilgili rivayetleri daha sonra n plna kartlm, erkeklere yaplan uyarlar o kadar dikkate alnmamtr. Bu durum

elbette Peygamberimizden sonraki dnemlerde yaanan durumlardr. Kadnlarla ilgili bu durumun ne kartlmas ve zamanla bu hadisleri toparlayan kitaplarn yazlmas belli bir sre ve bu sre sonunda gelinen bir noktadr. Zamanla kadnlarn 75

eitilmesi ve daha ok da o dnemin sosyal yaps ve geleneklerini pekitirmek maksatl bu tr kitaplarn yazldn grmekteyiz. Geleneksel yapnn kadna izdii yaam ekli, Peygamberimizden sonra dier slm kurumlarda olduu belli bir zaman sonra gelimeden kalm ve hatta birok konuda gerilere bile gitmitir. Bu nedenle, bu tr kitaplarn yazlmas ve bu kitaplarda seilen hadisler ve bunlarn yorumlanmasnda belli bir slp ve benzerlikler vardr. Dolaysyla bu tr kitaplar yazanlar ve hadisleri toplayanlarn maksad tek tarafl- yani kadna ilikin- olarak, erkek egemen toplumda kadn kendisine izilen roln dna kmayacak ve itaat edecek ekilde eitim ve terbiye verilecektir.

2. bn Habbin Asrnda Ve Corafyasnda Kadn:

slm dini geldii zamanda o corafyada yaayan herkese, insanca yaama, insan onur ve haysiyetine yakr bir hayat srme olana sunan bir yaam eklini retmek zere gelmiti. Ve bunu o insanlarn zihin ve ilim seviyesine en uygun ekilde, olabilecek en ileri seviyede gerekletirmeye almtr. Bu kadnlarn yaam kalitesi ve haklar asndan da gerekletirilmeye allmtr. Bunun iin Kuran ayetleri, Peygamberimizin hadisleri ve uygulamalar yol gstermitir. Fakat btn bu alma ve gayretler, toplumda var olan, yllardr olumu gelenein bir anda yklmas sonucunu getirmemitir. Dnce ve anlaylardaki n kabullerin ve gelenein bazen deiime direndii ve hatta bu direncin bazen slm dini adna yapld bile olmutur. Hatta zamanla gelenein korunmas ve akllardaki inanlarn slm dininin emri gibi algland ve byle gsterildii de bir gerektir. Oysa slm 76

dini geldiinde, amacna uygun olarak; o toplumu karanlklar ierisinden kartp yksek seviye ve yksek karakterde yaamay retmek, ksaca insanca yaama imknna ulatrma maksadn gtmtr. Bu radikal bir deiimdir. Eer bu deiim, devam eden bir sre olmaktan kar ve krlmaya urarsa yeni gelmi olan dinin yapmaya alt da yarm kalm olur. slm dini geldii zamanda bu yapsal deiikleri oluturmu, bunu yaparken mevcut durumu inkr etmeden, yok saymadan ve slma uyan deerleri ya da zt olmayanlarn olduu gibi brakm, bylece topluma, yaanabilecek bir din imkn sunmutur. slm, son din olmas nedeniyle bu deiimin devam ederek zamana uyan ve ihtiyalara cevap veren bir deiimi yakalamas gerekiyordu. Bunun iin de slm limleri, slmn iinden, kaynan Kuran ve hadisten alan yeni ilm metotlar bulmulardr. Kyas, icma, istihsn, bunlardan bazsdr. Bu deiim ksa zamanda yerini gelenein korunmasna ve statye brakmtr. Bu nedenle zaten yeterli bir iyileme salayamayan kadnn durumu, belli bir izgide yatay bir seyir gstererek ve tl denilebilecek konularda limlerin almalarna tabi kalmtr. Belirli ve snrl bir alanda hayatn geirmesi, evinde ocuk bytmesi ve dar kmamas, kocasna itaat etmesi, iyi davranmas, ibadetlerini yapmas onun iin cennetin anahtaryd. Bunun dndaki istekleri ve tercihleri ise zaten cehennemin yaktn oluturan kadn iin ancak oraya gitmeyi kolaylatracak eylerdir. Bu iyileme devam ettirilemedii iin, Peygamberimizin vefatndan ksa bir sre sonra sahabe arasnda bile eski gelenekler, ya da zihniyet deta yeniden ortaya kmtr. Zaten bu alan yani aile hayat, ya da sosyal hayatn bu ksm daima serbest at koturulabilen bir alan durumundadr. Geri slm Hukuku bu alanda da bir takm deiikliklere ve iyiletirmelere ak ve bunu gerekletirme gayretinde olsa bile bu 77

deiiklikler yapsal ve radikal bir zellik gsterememitir. Bu tablo hicr III. asra gelindiinde benzer bir durumdadr. Geri o dnemde toplumlar arasnda baz ufak deiiklikler gsterse de sosyal yap, kadnn durumu; bu seviye olarak, kalite olarak birbirinden ok farkl bir durumda deildir. Byle olmakla birlikte Endlsteki sosyal yap, kltr ve gelenek manasnda slm toplumlarndan baz farkllklar da iinde barndrmaktadr. Bu farkllk Hristiyan ve Yahudi din mensuplaryla hemen hemen e seviyede devam eden sosyal hayattr. O ilk dnemlerde ve daha sonralar Endlsn siyas ve sosyal yaps dini ve kltrel etkileimli kozmopolit bir yap olduu iin, bat ve dounun ortasnda, her iki kltre de ak bir ortamda ilm ve din dnce ve yaam ve ayn zamanda Mslmanlar bu etkileim ierisinde olmutur Mslmanlardan dier din mensuplaryla evlenmelerin olduu bir ortam da mevcuttur burada. Bu evlilikler beraberinde baz sorular ve baz ihtiyalar da ortaya karmtr. nk bu evlilikler farkl dinler ve geleneklerin karlamasna sebep olmu; bundan dolay slm inanlarnn, kltrnn korunmas ve ihtilflarn giderilmesi iin ve slma yeni girenlere dini anlatmak ve retmek adna yaplan ilim yolculuklarnda elde edilen malmat herhangi bir almaya tabi tutulmadan bu topluma sunulmutur. Bu tarza en iyi rneklerden birisi de yine bn Habbdir.

B. Rivayet ve snad Asndan bn Habb ve Kitbu Edebin-Nis:

Bu ksmda Abdlmelik b. Habbin Kitbu Edebin-Nis isimli kitabndaki hadislerin rivayet ve isnad asndan deerlendirmesini yapmaya alacaz. 78

1. snaddaki Problemleri: Abdlmelik b. Habbin hadis rivayetindeki usul ve yaklam, H. II. asrn hadis rivayetine daha uyar grnmektedir. snadlarnn durumu, sonra sahabe ve tbin szleriyle kark hadis rivayeti bize bunu hatrlatmaktadr. snadda kopukluklar var ve yetimedii kiilerden hadis rivayet etmitir. Bu tarz rivayetleri eser ierisinde olduka fazladr. snadlar asndan hadislerde baz sorunlar gzkyor. snadlarndaki sorunlar u konularda younlayor: a-snadn muttasl olup, olmamas b-snaddaki ifadeleri c-snaddaki ahslarla grp, grmedii d-Mehul ravileri e-Hadis alma yntemleri snadlarda muttasl senetle hadis rivayeti fazla deildir. Bunun haricindeki munkat rivayetlerin says ise ok fazladr. Bu ekildeki rivayetlerin fazlalnda baz etmenler sz konusudur: Onun hadis alma yollarndan sema ve arza ok nem vermemesi, bunun yan sra hadislerin mana ynne arlk vermesinden, hadisleri genellikle iczet ve vicde yoluyla alm olmasndan, hadis ilmine vkf olmamasndan, dolaysyla hadisin onun dneminde Endlste fazla

bilinmemesinden kaynaklandn Hadisin Endlse girii ksmnda ve yeri geldike deinmitik. Btn bu sebepler ierisinde en baskn olan iki sebep gzkyor. Bunlar hadis ilminin o dnemde hem fazla bilinmemesi, hem de hadis ilmine Maliklik nedeniyle fazla nem verilmemesi, ikincisi de hadislerin mana ynne arlk vermesi.

79

2. snadlardaki Mehul Raviler: Abdlmelik b. Habbin rivayetlerine baktmzda mehul ravilerden de rivayette bulunduunu gryoruz. Bu rivayetlerin toplam says bu kitapta 13 tane gzkmektedir. Mehul rivayetlerde kulland ibareler unlar: Baz eyhlerimiz, zikrettii isimle o rvnin bulunmamas, (47 ve 54. rivayetlerdeki ravilerin isimleri o isimle bulunmamtr) veya bir adamdan, bakalar, bana yle bir rivayet ulat, bir kadna buyurdu, yurv gibi ibarelerdir. Buna bir rnek olarak kitapta: bn Habb der ki: Bana yle bir rivayet ulat: Bir adam Sad b. Mseyyebin yanna geldi ve ocuunun azlndan ikyet etti. O da dedi ki; sana dourgan criyeler tavsiye ederim.161 Grld gibi bu hadiste rivayet edenler belli deil ve bunun yerine bn Habb Bana yle bir rivayet ulat diyerek ravileri zikretmemitir. 3. Rivayet Sgalar: Rivayet sgalarnda birok lfz kullanmtr. Bunlar, saylar ile birlikte aada verilmitir. bn Habbin hadisleri genellikle icazet yoluyla aldn biliyoruz. Bizzat sema ve arz yoluyla hadis almay ifade eden rivayet sialar haddesen, ahbaran, semitu gibi ifadelerle hadislerinin az sayda olduunu gryoruz. Bunun yerine belean, an enne, yurv, enne gibi hadis alrken nispeten belirsizlik ifade eden hadis sigalarnn okluu dikkat ekiyor. Kitapta,belaan lfz kullanlarak toplam 29 hadis rivayet edilmitir. An, enne: ounluu byle olan rivayetler 150 den fazla

161 (Criyelerin Fazileti Bb)

80

Kle: 18 adet Haddesen ve haddesen: 7 tane Yurv: 6, Bu sonulardan anlaldna gre en ok an enne lfzyla hadis rivayetinde bulunmutur. Bu ise ravinin hadis ald eyhiyle bizzat grp grmediini ortaya koymad iin baz muhaddislerce mahzurlu bulunmutur. Ancak, Mslimin yapt gibi, sz konusu yntem, erken dnemin yaygn slbu olarak kabul edildii iin, Buhari tarafndan gzetilen mulkt art eletiri konusu olmu, onun yerine musart yani ayn asrda yaayp grme imkn olan ravilerin anane yoluyla naklettikleri rivayetlerin kabul edilmesi gerei zerinde durulmutur.162 Daha sonra belaan ve an lfzn gryoruz ki bu iki rivayet ekli de onun sema ve arz ynteminden ziyade dier yntemlerle hadis aldna bir iarettir. Aslnda bela siygasyla rivayet etme, II. asrn en belirgin zelliklerinden biridir. Eser sahibi her mellifin bu kalpla pek ok hadis naklettii grlmektedir. zellikle mam Mlikin Muvattanda ve eybannin (.189/804) eserlerinde bu sga daha fazladr.163 Muhtemeldir ki bu ekildeki rivayetlerin fazlal onun Muvattadan etkilendiine de bir iarettir. kinci asrn rivayet ekli olarak yine sahab ve tbi sznn hadislerle kark bir ekilde olduunu grmek mmkn. II. asrdaki gibi belli bir dzene ve ekle girmemi bir rivayet slbu gryoruz.

162 Erul, a.g.m. s.13-14. 163 Erul, a.g.m. s.12.

81

4. Senetlerdeki Ravi Says: snadlarnda sadece tek bir raviyle veya dorudan doruya Hz.

Peygamberden nakledilen pek ok rivayetleri mevcuttur. Ravi says asndan saysal bir deerlendirme yaptmzda yle bir tablo ortaya kyor: Ravi olarak sadece Abdlmelikin Hz. Peygamberden rivayeti olarak (yani rivayetsiz de diyebileceimiz hadisler): 12 adet Tek bir raviden rivayeti: 85 tane Sadece iki raviden rivayeti: 27 adet Sadece raviden rivayeti: 11 adet Sadece drt raviden rivayeti: 4 adet Sadece be raviden rivayeti: 3 adet Sadece alt raviden: 1 adet Zayf hadis: 7 tane Uydurma hadis: 2 adet bn Habbin yorumlar: 13 adet Sahab sz: 18 adet Tbi sz: 8 adet

C. Dirayet ve Metin Asndan Kitbu Edebin-Nis:

1. Kitabu Edebin-Nisnn Muhteva Analizi: Peygamberimizin, sahabenin ya da tbilerin byklerinin szlerinden oluan bu eser; kadnlarla ilgili; kadn erkek mnasebetleri ya da evlilikle ilgili hadisleri ve szleri bir araya getirmektedir. 82

Kitap toplam 60 bbdan ve 264 hadisten olumutur. Ayn konuda birden fazla hadis ya da sahab szne yer verilerek konular destekleyen bir usul takip edilmitir. Bu yzden birbirine yakn manal, birden fazla hadise pei peine rastlamak mmkndr. H.III. asrda yazlm olduunu gz nne alrsak, bu ekilde belli bir konuyu ve hem de kadn, aile ile ilgili hadisleri bir araya getiren ilk eserdir. bn Habibin dneminden sonra da bu tarz bir kitabn yazlmas iin ok uzun zamann gemesi gerekmitir. Buna benzer en yakn tarihte yazlm bir eser deil fakat blm olarak mam Nesnin Snenine koyduu retn-Nis isimli blmdr. Dneminde limler hadisin rivayetiyle, hadislerin doru olarak aktarlmas ya da rvlerin cerh iiyle uralrken, o kendince baz gayelerle kadnlarla ilgili hadisleri bir araya getirmitir. Bir fikir vermesi iin sylersek

retun-Nis toplam 9 blm ve 40 hadisten olumaktadr. Bu kitap, Abdlmelik b. Habibin kitabnn yannda bir makale niteliindedir. Buhrinin Sahihinde de kadnlarla ilgili blmler olmasna ramen kapsam olarak ve bu manadaki hadisleri bir araya getirmek asndan bu kitabmz bir ilk olma zelliindedir. Bu kitabmzdaki hadisleri incelediimiz zaman rivayetlerin baz ynlerden sorunlar olduunu gryoruz. Muttasl isnadl hadis rivayetine ok rastlamyoruz. Bu kitaptaki isnadlara baktmzda mehul ravilerden veya direkt Hz.

Peygamberden ok sayda hadis rivayetine rastlyoruz. Onun bu ekilde ravi says asndan eksik isnadl hadis rivayetinde fazlaca bulunmasnn sebebi olarak icazet ve vicde yoluyla hadis almasn daha nce zikretmitik. nk kendisine ok daha fazla hadis ulamasna ramen o bunlar 83

arasndan seme yapmtr. Bu semeyi neye gre yapmtr? Bu sorunlarn cevaplarn bulmamz nemli. Yazarn btn ynleriyle aratrlmas ve eserlerinin hepsinin yaynlanmas ve tek tek incelenmesi adna aratrmalar eksik malzeme ise bol. Kadnlarla ilgili hadisleri incelediimizde erkeklerin kadnlar kontrol altnda tutma, onlar kuatma istekleri hissediliyor. Kadnn kontrol altnda tutulmas, dolaysyla onun kstlanmas, snrlandrlmas ve onun daha kolay idare edilmesini de gerektirecek. Bu erkein iini kolaylatrc bir tedbir deta. Ayn zamanda kadnlarla ilgili bu kadar korkutucu ve uyarc hadis olmasnn bir nedeni de kadnn zeks ve onun ele avuca smaz davranlardr. nk kadn cinsi erkein eksik olduu bir zek eidine de sahip ki buna bugnk ifadeyle duygusal zek diyoruz. Yine bu hadislere topluca baktmzda mahrem konularla ilgili hadislerin arlkl olarak birbiri peine geldiini gryoruz. Bundaki sebebin bu konular hakknda da toplumun bilgilenmesi ve dini ynden yorumlanmas dinimizin gereki ve insan tabiatna uyan ynne bir iarettir. Ayrca Abdlmelik bunu fark ederek kendi kitabnda da bu ynden hadislere arlk vermitir. Hz. Peygamberin; kadnlarla, kadn-erkek haklar ve sorumluluklar hakknda syledii szleri bir araya toplayan bir eser durumundadr. Kitabul-Gye ven-Nihye adyla da bilinir. Kitabn ounluu Hz. Peygamberin szleri olmakla birlikte tbilerin byklerinden ve sahabe szlerinden de bu konuda gelmi rivayetleri ierisinde bulunduran bir eserdir. Kitabn bu slbu bize mam Malikin Muvattan hatrlatyor. Zira mam Malik Muvattada nce her konu ile ilgili

84

hadisleri, daha sonra sahabe ve tabilerin szlerini zikretmektedir. Umumiyetle Medine ehlinden olan ashap ve tbilerin szlerini nakleder164 Kitabn en byk zellii kadnlarla ilgili hadisleri bir araya getiren en eski eserlerden biri olmasdr. Kitap belli blmler altnda hadisleri tasnif etmektedir. Kitaptaki hadislerin byk ksm muallktr. Yani isnadnda ravisi az ya da ok eksik hadislerdendir. Bu kitab bulup zerinde alan ve ilim dnyasna kazandran lim Abdlmecit et-Trknin dedii gibi kitabn blmleri incelendiinde terbiye maksatl yazlm olduu anlalyor. Bunu yazar yle dile getiriyor: Hadislerden, sahabe szlerinden, fakihlerin byklerinin mehur szlerinden kendi yannda doru olanlar veya onlarn ashab yannda doru olan ve vakf olduklarndan yneldii eylerin hepsi kadn veya erkee adalet yolunda gerekli huylardan cmlesini sunarak slma uygun bir hayat ve dolaysyla iki dnya saadetini temin etmektir.165 Bu kitaptaki hadislere baktmzda pek ounun aynen veya benzer varyantlarla dier mehur hadis kitaplarnda da mevcut olduunu grrz. Tican, Tuhfetl-Ars isimli esrinde bu kitaptan olduka fazla sayda alntda bulunmutur. Ancak bn Habbin bu hadislerin isnadnda eksikliklerle rivayet ettiini gryoruz. Bazen bir, bazen iki, bazen de , raviyle hadis rivayetinde bulunmutur. Hatta bazlarnda dorudan doruya Hz. Peygamberden rivayette bulunmutur. deta sahabden bizzat kendisi rivayet ediyormu gibi, ya da Hz. Peygamberden kendisi rivayet ediyormu eklinde hadisler olduka fazla sayda bu kitapta. Hadislerdeki bu eit eksikler bn Habbin bak asyla da ilgili grnyor. nk

164 Hudar, a.g.e. s.302. 165 Et- Trk, Edebun-Nisann Giri blmne yazdklarndan.

85

yapt yolculukta gittii yerlerde hadisle ilgili gelimeleri fark etmediini syleyemeyiz. Ama unu syleyebiliriz ki Endlste o dnem gelinen ilmi seviye bu yaanan gelimelerin alglanmas ve aktarlmasna msaade etmemitir. Ve blgenin slm tanma ve anlama konusundaki ihtiyac da yine onun hadisle ilgili eksikliklerinde temel etkenlerden olmutur.

2. Bab Balklar: Kitaptaki blmleri ortak konulara gre tasnif ettiimizde u balklarda toplayabiliriz: * Saliha kadn ve kt kadnn hasletleri * Evlilikte tercih edilecek kadnlar * Cima ve onunla ilgili meseleler * Kadnlarn giyim-kuam, sslenmesi ve bununla ilgili yasak olan ve olmayan eyler * Kadnlarn kocalarnn isteklerine uymas, itaati, onlara kar grevleri ile ilgili hadisler * Cinsel hayatta kadnn ve erkein meru olmayan tercihleri ve bunlarn yasakl * Kadnn mescide gitmesi, evden kmasnn, hamama gitmesinin ve kadnn kocasndan boanmay istemesinin keraheti * Kadna rfk ve sabrla davranlmas ile ilgili hadisler * Kadnn, kocas zerindeki haklar * Erkein, kars zerindeki haklar

86

* Kadnn fitnesi, kadnlardan cennete gireceklerin saysnn az olaca gibi kadnlar uyarc ve korkutucu hadisler. Blmlerin balklarna bakld zaman, bn Habbin belli bir gayeyi gzeterek hadisleri tasnif ettii dnebiliriz. Bu gaye de elerin yahut kadn ve erkein evlilik ierisinde mutluluu elde etmesi, bunun iin dikkat edecei hususlar diyebiliriz.166 Abdlmelik b. Habbin byle bir eser yazm olmasnn sebebi nedir? diye bir soru dnlebilir. Endlsn o dnem sosyo-kltrel ve dini yaps bu soruya cevap olabilir. Endlste ki o dnemde sosyal ve dini yap hakknda unlar syleyebiliriz: Her sahada slm renme, anlama ve yaama gayreti youndur. Bunun bir tezahr de toplumda kadnlarn eitilmesine olan ihtiyatr. bn Habb bu ihtiyac grm ve byle bir eser yazma gerei hissetmitir. Ayn zamanda douya yapt yolculukta Hicazn ve Medinenin toplumsal yapsn, aile yapsn ve buralardaki slm yaanty grerek kendi toplumu ile karlatrp eksiklikleri gidermek ve bilgilendirmek adna byle bir gayrete girmi olabilir. Yine o dnemde Endlsteki toplumsal yapdan bahsetmeye devam edersek: Hristiyan ve Yahudi dinlerine mensup insanlarn bulunduu, onlarn kendi inanlarndan etkilenip yaadklar hayat biimleri var ve bunlarn Mslman aileleri yanl etkilemesi sz konusu. Mslmanlarn Yahudi ve Hristiyan insanlarla etkileimi zelliklede zel alanlarda etkili olmu olabilir. Bu alan anlalaca zere aile hayatdr. Aile hayatnn slma uygun hale getirilmesi gerektiini dnen bn Habb bunun iin kadnlarla ilgili

166 Abdlmecit et-Trknin bu kitap iin yazd giri.

87

rivayetleri bir araya getirmeyi istedi. Bu etkileimin kt sonularn grd ve zellikle kadnlara eki dzen verilmesi adna byle bir ey yapmay gerekli grd. Ayrca bedevliin bu toplumda da yaygn olduuyla ilgili bn Haldunun kitabndaki ifadeyi burada hatrlamamz gerekir diye dnyorum. Dolaysyla bedevlikten kurtulmak iin yine slm eitime ihtiya vard. Bu da eitimle mmkndr. Abdlmelik bu eitimi kendi adna bu ekilde o topluma sunmak istemektedir. slmn en iyi doduu blgede yaanp anlalacan savunabiliriz. slmla ok sonra tanan Endlste, doru veya yanl endiesine dmeden slm klliyatn ve slm yaamn olduu gibi Endlse tanma gayreti doaldr. Alnan bu klliyatn ve bilgilerin ne ekilde ve ne kadarnn Endlste tam olarak kabul grdn bilemiyoruz. blgenin de dnem olarak Fakat unu sylemek mmkn ki yine o toplumsal yaamnda kadn-erkek

dnrsek

mnasebetleri asndan dier yerlerden ok da farkl olmadn syleyebiliriz. Toplumdaki cehalet, her kesimde yaygn olarak mevcutken en fazla da kadn ve kz ocuklar arasnda bunu grmemiz mmkndr. Az gelimi toplumlarda halen bu byledir. Bunun sosyolojik, psikolojik v.b nedenlerini zikretmemiz mmkn. Hadislerin incelenmesinden anladm ve kardm: Pratikte evlilikte her iki tarafn mutluluu iin zellikle ve ncelikle kadnn yapmas gerekenleri muhtevi ve buna dikkat edilerek bir tarz ve slp takip edilerek hadisler tercih edilmi ve byle bir tasnif yaplm gzkyor. Bunda etkili olan sebep olarak baz maddeler sralanabilir: *Kadnn eitimsizliinin giderilmesi, ailenin de eitilmesi anlamna gelir. nk ocuklar eiten kiiler annelerdir. 88

* Kadnn bilgisi ve eitim seviyesinin artmas yine ailenin mutluluu iin elzemdir. Aileyi manev olarak ayakta tutan kadndr. *Erkein baz konularda anlay ve kavraynn yaratl gerei kadn gibi olmamas- duygusal zeknn kadnda daha iyi olmas*Hadislere baktmzda kadnn yapmas istenilen davranlar yahut yapmasnn yasakland eylemler zellikle Abdlmelik b. Habbin setikleri dhilinde- erkek tabiat icab bir kadndan beklenen ilerdir. Bu iler genelde erkein iini kolaylatrc ve ele avuca smaz kadn kontrol altnda tutabilmek maksatl kadndan beklenen ilerdir. Buna bu eserdeki hadisler arasndan bir rnek vermek gerekirse: Kadn drt eittir. Birisi; teselli edici, nazik, seven, tesettrl, kocasnn teslim ettii maln bir ksmn infak eden, bir ksmn tutan kadn. te byle amel edenler Allah Azze ve Celle iin amel edenlerdir. Bir dieri; teselli edici, nazik, seven, tesettrl, kocasnn kendisine teslim ettii mal, ne koruyan ve ne de infak eden kadn. te bu telef edicidir!. Bir dieri; kocasndan sadece Allah Azze ve Celleyi ve slm dileyen, Allahn mbarek kld bir kadn ki, kocasnn yokluunda iffetini muhafaza eder, yannda bulunduunda nefsinden onun hakkn ed eder. te o, kadnlarn en ereflilerinden ve Allah katnda derecesi en yksek olanlardandr. Bir de, grn gzel, hamaratl hoa giden, malndan sadaka veren, yemei gzel yapan, kocasn seven ve nazik davranan kadn. te bu, kadnlarn efendisidir.167

167 Saliha Kadn Hakkndaki Blm, 12. No.lu Hadis.

89

Bunlar iyi tahkik ettiimizde ortaya yle bir durum kmaktadr. Zamannn sosyo-kltrel koullar ierisinde yaygn olan bu beklentiler daha ziyade erkein fiziksel ihtiyalarnn giderilmesi, emirlerine itiraz edilmemesi, erkein evine ve malna kadnn sahip kmas gibi erkein yaratln, onun tabiatn ve zeksn ortaya koyar niteliktedir.

3. Blm Balklar: bn Habbin kadn ve erkekleri ilgilendiren grevler ve haklar asndan birbiri pei sra tasnif ettiini gryoruz. Bu bize onun aile saadetini ve geiminin temini iin byle bir tasnife gittiini dndryor.168 Sadece kadnn yapmas gerekenleri zikredip erkee den ve erkein yapmas gerekenleri brakan bir slp yok burada. Erkekler iinde zikredilen hadisleri pei peine sralam. Bu Abdlmelikin kadnlar konusunda kat bir tutum ierisinde olmadna bir iaret olarak grlebilir. Byle olmakla birlikte bu rivayetleri seerken de ayn titizlikte davrand anlamna gelmiyor. Hadisleri seerken, tercih ederken kadn kollayan bir tutum ierisinde deil. Bu konuda dneminden farkllamamtr. Yine burada kadnn kt tabiat, eitilmesi, onun dar karlmamas, fitne kayna ile benzer rivayetleri burada da gryoruz. Bu olmas gerekendir. nk dnemindeki genel kabuller bu yndedir. Bu tarz yani kadnlarn yapmas gerekenleri, ardndan erkeklerin

yapacaklarn birbiri peine sralamann ve pratikte her ikisinin yapaca ileri muhtevi hadislerin bir araya getirilmesi yine ilmihl tarz bir tasnifi hatrlatyor.

168 Abdlmecit et-Trknin Kitabu Edebin- Nis iin nsznde yazdklarndan.

90

Abdlmelikin hadislerden sonra yapt aklamalarna baktmzda da o fkh aklamalar sunmaktadr. Dolaysyla el-Vdhadan yola karak byle bir tarz benimsemi olduunu syleyebiliriz. Abdulmelik b. Habb yeri geldii zaman, uygun grd yerlerde kendi grlerini ya da ufak baz aklamalar hadislerden sonra yerletirmitir. Bunun gibi dier eserlerinde -Kitbul-Vdha- benzer bir slbu vardr. Bu onun sadece bir aktarmc olmayp yorumcu yn olduuna da bir iarettir. Kitap, ihtiva ettii konu ve yazld dnem itibaryle ilk olmasnn yan sra; Abdlmelik b. Habbin deerlendirmelerini tamas ynyle de orijinal bir eserdir. Ayn zamanda Hz. Peygamberin kadnlarla ilgili hadislerinin topluca verilmesi ile yazld dnemin sosyal-kltrel yapsn, kadn erkek mnasebetlerindeki fikirlerin sosyal durumunu anlamada nemlidir.

4. Tekrarlar: Kitapta ayn konu ile ilgili olabilecek birden fazla hadisi vererek bir yerde tekrarlar yapmtr. Bu ekilde konuyu teyit ve tekit etmek istediini dnyorum. Bunun yan sra yine o konu ile ilgili hadisten baka Sahabenin ya da Tbilerin dnemlerindeki baz uygulamalarn veya onlarn szn de konuya destek eklinde vermektedir. Daha sonra da birok rivayette kendi gr ya da aklama eklinde bir szn de bulmaktayz rivayetlerin ardnda. Buradan unu dnebiliriz ki kendi grn desteklemek ve tekit etmek iin byle bir tercihte bulunmutur. Bu tekrarlara rnek vermek gerekirse: Ksr ve ihtiyar kadnla evlenmek konusunda birbirine yakn rivayeti veriyor:

91

1. Rivayet: bn Habb, Ebu Slih, Abdullah b. Dinar, Zeyd b. Malik senediyle 2. Rivayet Enes b. Malik senediyle ayn manada kadnlarn dourgan olanlarn tercih etmek gerektii, zira Hz. Peygamberin mmetinin okluu ile vneceini vurgulamaktadr. 3. Rivayet ise yine ayn manaya iaret ediyor. Siyah ve dourgan bir kadnn ksr kadna tercih edilmesi gerektii, Mslmanlarn domadan len bebeklerinin cennete anne-babalarnn girmesi konusunda istekte bulunacaklar vurgulanmaktadr.169 Kitapta buna benzer ekilde ayn konuda, yakn anlaml ya da e anlaml hadislerin birbiri ard sra verildiini gryoruz. Bunun sebebi u da olabilir mi? bn Habb hadis senedindeki kusurlarn biliyordu ve bu kusurlu rivayetleri desteklemek amacyla ayn konuda baka rivayetler verme gerei duydu.

5. Yorumlar: Bu kitapta, ok sayda, bn Habbin hadislerin sonrasnda yazm olduu, yorumlarn gryoruz. Bunlara yorum dememe ramen, bu aklamalar deerlendirdikten sonra bir kanaate varmak tabi ki doru olandr. Bu konuda yaptm incelemeden karttm sonu: Genellikle o rivayeti aklayan bir kelime veya o gr destekleyen bir iki cmle eklindeki bu aklamalar,

deerlendirildiinde limin yorumlar olduu sonucuna vardm. nk bu aklamalarn bir ksm bir kelimeyi aklama ya da hadis metnini aklama eklinde olsa da aslnda bak asn ve deerlendirmesini bize gstermektedir bn Habbin. Aklamadr desek bile her aklama aslnda limin bak asn, tad iin ayn

169 Ksr ve htiyar kadnla evlenmek Bab.

92

zamanda bir yorumdur da. Bu yorumlara genel olarak baktmzda ve bn Habbin bak asn tespit etmeye altmzda: Kadnlarn serbest hareketlerini kstlayc ve sakndrma merkezli bir bak asn grmemiz mmkndr. Kitab yazarken bn Habb nce kendine uyan rivayetleri tercih etti, sonra da bunlar desteklemek iin bir iki cmle eklinde baz hadislerdeki kelimeleri ya da hadis metnini aklad. Dolaysyla diyebiliriz ki o hadisleri seerken kendi grlerine uyanlar tercih etti ve bunlar bir araya getirdi. Fakat bu aklamalardan onun her konuda ya da birok konuda grn renmek mmkn gzkmemektedir. nk bu aklamalar ya da yorumlar bunun iin yetersizdir. imdi buna dair birka rnek vermek istiyorum: Kadna rfkla ve sabrla davranmak blmnde yle bir rivayet zikrediliyor. Cerr b. Abdullah, Hz. mere kadnlarn kskanlklarn ikyet eder. Abdullah b. Mesud orada Hz. mere Ey mminlerin emri Hz. brahimin ei Sra hakknda skntsn Allaha ikyeti sana ulamad m? Allah ona, onu bulunduu hal zere brakmasn emretti. O kaburgadan yaratlm olduu iin dzeltmeye alrsa krlr, eer bulunduu hal zere brakrsa ondan dininde bir fesat grmez. Bu hadisin sonunda .............. kelimesi gemektedir. bn Habb hadisten sonra bu kelimeyi aklamtr. O bunu u ekilde aklamaktadr: .............. dinde fesat demektir. Yine bir baka rivayette Erkein Kadna Vurmasnn Cevaz ile ilgili olarak: Behz b. Hakm es-Slemiden o da babas Hkim b. Muaviye es-Slemden, dedesinden (Muaviye Kueyr) rivayetle dedi ki: Ey Allahn Rasul kadnlarmz hakknda bize ne gerekir? Onlar tarlanzdr. Dilediiniz gibi ekin. Yzne vurma;

93

ona irkinliini syleme; evinden baka yere uzaklatrma; yediinden yedir; giydiinden, giydir ve dvme. 170 Abdlmelik bu hadiste geen dvmeme emrini aklamtr. Hak ettii, gerektirdii zaman dvn. Eer bu ekilde gerektirdii zaman dverseniz bunda bir beis yoktur.
171

Bu hadisteki dvme emrini, ilk rivayette ise hadis metnindeki bir

kelimeyi aklamtr. Bu kelimeyi kendi gr dorultusunda yorumlamtr. Dolaysyla kendi grn belirtmektedir. Bu ise dediimiz gibi bir yorumdur. Aklamalara genel olarak baktmzda bn Habbin bu tarzda, hadisteki manay destekler ifadelerle ya da hadis metnindeki bir kelimeyi aklama eklinde olmasndan u sonular kartabiliriz: Okuyana bu rivayetlerden zet sunma ya da yabanc gelecek kelimeleri aklama, dolaysyla bu yorum ya da aklamalar bir eitim metodu gibi gzkmektedir. Okuyanlar bilgilendirme ve sevk etme ynlendirme maksatl gibi durmaktadr. Bu aklama ya da yorumlara bir rnekte: Kadnlarn cenazenin arkasndan gitmesiyle ilgili grdr. Bunun iin bn Habb kadnlar at yakmasalar bile cenazenin peinden gitmeyi caiz grmez. darecilere, kadnlarn cenaze arkasndan gitmesini yasaklamay uygun grr. Bu grn desteklemek iin de zayf kabul edilen bir hadisi delil getirmektedir.

D. bn Habbin ve Kitabu Edebin-Nisnn Deeri:

Bu kitaptaki hadislerin doruluu, Hz. Peygambere isnadnn salamln aratrmamzdan ok daha nemlisi bu kitabn, Endlste bu dnemde toplumsal

170 Erkein Kadna Vurmasnn Cevaz Bab. 171 Ayn blm: bn Habibin Aklamas.

94

yap, kadn- erkek, hatta evlilik hakknda verdii bilgi ve nasl bir amala yazld ve bu gayeyi ne kadar yerine getirdii daha nemli grnmektedir. Deiik dinlerden ve milletlerden insanlarn bulunduu Endlste slm aile hayatnn nasl olmas ile ilgili, zellikle de kadnlara bilgi vermek ve retmek ve slm inancn benimsetmek amacyla bu kitap kaleme alnmtr. (burda ne var anlamadm) Genelde hadisleri incelerken, zelde de aratrmamzla ilgili olarak uygulamamz gereken bir yol: hadislerden kartmamz gereken dersler ve her topluma, zamana uygun esaslarn tespitidir. Bu konu, hassas bir konudur. nk netice de Hz. Peygamberin hadisleri sz konusu olunca kutsal grlen ve kabul edilen bu metinler zerinde yaplacak almalarn nasl bir etki uyandracan da gz nnde bulundurmak gerekir. Hadislerin ortaya kt ve sylendii toplumun gelenei, ilmi seviyesi, toplum yaps gibi baz faktrler neticesinde hadislerin ortaya ktn dnrsek ; bu etmenleri de hadisleri deerlendirirken gz nne alrsak hadislerden genel kaideler , doru ve faydal prensipler kartabiliriz. Kadn ve erkek arasndaki haklar, yine iki cins arasndaki hukuk ve bunlarn evlilik ierisindeki ilikileri her toplumda baz sorunlar ortaya kartmaktadr. Bu her dnem devam eden problemler olmutur. Aslnda yaanan bu sorunlar, genelleme yaparsak, iki insann bir ekilde bir araya geldiinde de yaanabilecek eyler. Bunlarn zlmesi iin baz kurallara ihtiya vardr. Bu sorunlarn kayna ne tek bana kadn cinsi olabilir ne tek olarak erkek cinsi. Fakat u sylenebilir: Kadnlarn yaratl olarak ve erkeklerinde ftraten sahip olduklar farkl zellikleri vardr. Bunlar iki cins iin kusur ya da eksiklikler olabilir. Zira cins olarak Allah insan baz kusurlaryla yaratmtr ve bunlar Kuranda zikretmektedir. Baz zelliklerde vardr ki bunlar insanlar bir arada yaarken sorun olarak ortaya kabilir. Dolaysyla tek 95

bana kadnn bir takm kusurlarndan dolay aalanmas ya da kt gsterilmesi ve bunun Peygamber efendimize yaptrlmas, akl sahibi ve dnen insana yakmayacak insafszca bir tutumdur. Bu sorunlarn her iki taraf iin dil bir ekilde zlmesi nemlidir. Zira hakszlk ve eitsizlik insanlarn memnuniyetsizliini dourur ki bu da hem sorunlarn devam edip gitmesine hem de baz deerlere inanc zayflatabilir. Dolaysyla gnmz toplumunda kadnlarn erkekler yannda eitsizlii, kadnlara yaplan hakszlklar, kadnlarn smrld gibi birtakm sylemlerin Peygamber efendimizin szleri ile karlatrlmas slmn gerek manada adaleti getirmi olduu ve kadn ya da erkek iin herhangi bir hakszln yaplmad konusunda btn insanlara gerekli bilimsel aklamann yaplmas zorunludur. bn Habb belki bunun kadar olmasa da birtakm endieler duyarak byle bir kitap yazmay dnd ve bunu gerekletirdi. O zerine den grevi o dnem iin hakkyla yapt. Endlsn o dnemde ihtiya duyduu slm inanlarda ve yaantda olan boluu doldurmak iin ve kadnlarla ilgili blgesindeki slm hkmlerin uygulanmasndaki skntlar grerek temelde ilmihl maksatl bu eseri yazd. Ve yine ayn gayeyle saylar binleri bulan eserlerle bu ihtiyaca cevap vermeye alt. te bu nedenle aslnda asrlar ncesinin ilmi kavray, mant u an gnmzde hala eriilecek bir mertebe gibi duruyor nmzde. imdi biz onlardan evet belki teknolojide v.s daha ilerdeyiz, ama alnan yola bakarsak onlarn o basit imknlarla yaptklarnn ok gerisindeyiz aslnda. Hadisler iki ynden deerlendirilmelidir: Birisi nss olma ynyle dieri de Hz. Peygamberin sz olarak nasihat ynyle. Nss olarak deerlendirilirken fkh ilminin de dhil olmasyla salam ve doru kriterler ortaya konularak, hadislerin sk 96

bir ekilde nss olma yn deerlendirilmeye tabi tutulmaldr. Nasihat olma yn ise bu konuda Kurn esaslar, ahlk prensipler, meru ve makul rf esas alnarak hadisler deerlendirilmeli ve istifadeye sunulmaldr. Bunun yaplrken hadis ve fkh disiplini arasndaki irtibatn yeterli ve iyi olmas zorunludur. Bu ekildeki yntem ve metotlar hadis ilminde var olsa da, zerinde daha fazla allmal ve ne kartlmaldr. Belki bu konuya arlk verilmesi hadis konusundaki tartmalarn da azalmasna vesile olacaktr. Dolaysyla yukarda akladmz yntem pratik olma zellii olan bir yntemdir.

97

SONU Peygamberimizin szleri ya da snneti bunlar farkl eyler elbette- Kuran- Kerimden sonra slmn ikinci kayna olarak asrlardr gereken deeri ve ilgiyi grmtr. zerinde tartlm, usle dair kaideler konulmu, mezhepler birbirinden hadise kar tutumuyla ayrlmlar vs. Bu saydklarmza ilveler yapabiliriz ki bu okluk bize bir tek eyi anlatyor. O da hadisin ve dolaysyla Hadis lminin, slmn gerek pratiindeki gerekse teorisindeki nemi ve bunlarn oluumuna katks. Hadis ayn zamanda gelenei de ierisinde barndran, yaanlan hayat olduu gibi aktaran bir yn de bulunan deta tarihi bir malzemedir de. Bu malzeme ierisinde Allahn istek ve iradesine uyanlar seip Mslmanlarn nne koymak, sadece gelenei ve slm d olanlar ayklamak gerektiini de btn slm limleri kabul etmitir. Fakat bu i sylendii kadar kolay bir i deildir. Bunun birok sebebi vardr. Grnen, aslnda hadisin, Mslmanlarn kafasnda edindii yerle ilgili olgudur. Dolaysyla pratikte bu sylenilen eyleri yapmaya kalknca da pek ok tartmalarn ortaya ktn gryoruz. Bu anlattmz duruma en iyi rnek olabilecek konu Kadnlarla ilgili Hadisler diyebiliriz. Bu tartmalarn sebebi nedir; ya da bu konuda tartmalar kabul etmeyip, bu konunun belki hassasiyetinden dolay bu alanda zel almalar ya kzgnlkla ya da deilse bile byk altndan glerek gereksiz ve beyhude bulan bu yaklamn sebebi nedir? Dorusu bunun sebebi belirli endielerdir.

Peygamberimizin kadnlarla ilgili szleri bir araya getirmek kolay, bunu bugn yapmak daha kolay. Ama neye yarar veya bununla kime ne fayda salanr? Hadisleri bir araya getirip de bir takm yorumlara giderek ite bunu yle anlamalyz, 98

aslnda burada u kastedilmitir gibi zorlama ifadeler dorusu hi bir ey kazandrmyor. Evet, bu hadis dorudur, kadnlar hakknda sylenen hadislerin hepsi gerektir ve dorudur da diyebilir herhangi biri ya da bir Mslman lim. Aslnda bu daha da drste olur. Hi olmazsa riyasz bir tutumdur. Bu konuda benim dncemde u: Tek tek hadis kritiine girmeden slm, Kuran ve Hz. Peygamber in gzel ve iyi vurgularn ne alarak, insanca muameleyi ve bununla ilgili ayet ve hadisleri ncelemek gerekiyor. Eletiri yaplacaksa da bunun tek tarafl kadn ya da erkek cinsini deil, bunun birlikte yaplmas gerekir diye dnyorum. Veda hutbesinde Peygamberimizin erkeklere kadnlara nasl davranaca anlatlmtr. Ayn ekilde kadnn da erkee kar grevleri belirtilmitir. Esas cmleler bunlar ve kimsenin de bunlara kar syleyecei bir ey yoktur. ne almak ve ne kartmakla ilgili bir konudan bahsediyorum. zelde herkesin yaadklarna gre konuabilecei bir konu olmamal bu. Gerek kadn ve gerekse erkeklerin zelde yaadklar tecrbelerine gre olumu grlerini desteklemek iin de hadisleri kullanmas tarih boyunca oluan bir vakadr. Esas sorunda bundan neet etmektedir. Fakat bundan sonra yaplmas gereken ey buna izin verilmemesidir. Erkein egosunu tatmin etmek zere hadisleri let etmeyi brakn Kuran ayetlerini de kullanarak kendi stnlklerini, kadn cinsinin ktlk ve eksiklerini vurgulamaya almalar dorusu insancl ve uzlamac bir tutum olmad gibi ayn zamanda itici, kompleksli bir tutum olarak grnmektedir. Tezimize konu olan bn Habbin Kitbu Edebin-Nis isimli eserine baktmz da ve ald hadisleri incelediimizde onun bir yandan insaf sahibi bir insan mantyla hareket ettiini gryoruz. Zira her iki cinsinde vazifelerine deinen

99

hadisleri birlikte alm olmasndan bunu kartabiliriz. Bunda yaad corafyann da etkisi olduu dnlebilir. O ilk etapta kadnlarn ve erkeklerin eitimi iin byle bir eser yazmtr. Yeni Mslman olanlarn bulunduu, ayn zamanda dier dinlerle etkileim olduu ve slm adna bilinen eylerinde ok olmad bir ortamda byle bir eser yazma ihtiyac hissetmi ve gzel bir slpla, kadnn ve erkein vazifelerini karlkl zikrederek yapmtr bunu. Dier yandan da insafl olmadn syleyebiliriz. Zira dnemindeki gelenek ve kltrel durum ve seviye itibaryle setii ve bu kitaba koyduu hadisler dnemiyle ayn izgide ve ayn bak asn tamaktadr. Bu durum da ok doaldr. nk baka trl olsa tuhaf olma ve kabul grmeme durumu olduu gibi seviye olarak da farkl bir seviyede olmas beklenmemektedir.

100

BBLYOGRAFYA Bolay, Sleyman Hayri; "Endls'te Gelien Dnce Hayat ve Batya Tesirleri"; Endls'ten spanya'ya; T.D.V; Ankara; 1996.

Boyunaa, Ahmet Ylmaz; Hz. Peygamberin Tebliinden Gnmze Kadar slm Tarihi; stanbul, 1993.

avuolu, Ali Hakan; 3. Karlama Endls Tecrbesi; slmiyt Dergisi, c.7; say.3; Ankara; 2005.

Erul,

Bnyamin; Hicri II. Asrda Rivayet slubu, Rivayet Asndan

Mamer b. Raidin (.153) el-Cmii; A...F.D c.43; 2002.

Fierro, sabel; The Introduction of Hadith in al-Andalus ( 2nd/8nd-3rd/9th centuries), der Islam Zeitschrift fr Geschifte und Kultur des slmischen Orient; Heft,1; Watter de Gruyter; Berlin; 1989.

Grgn,

Tahsin;

bn

Habb

es-Slem

Maddesi;

Diyanet

slm

Ansiklopedisi; C.XI; stanbul; 1995.

Heyet; Diyanet slam Ansiklopedisi; T.D.V. slam Aratrmalar Merkezi; stanbul: 1989.

101

Heyet; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi XII, Kombassan Yaynlar; Konya; 1994.

Hitti, K. Philip; Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu; stanbul, 1981.

El-Humeyd, Eb Abdillah (v.488/1095); Cezvetl-Mktebis f Zikri VultilEndelus ve Esmi Ruvatil-Hadis ve Ehlil-Fkh vel- Edeb ve Zevin-Nebha veir; Thk. Muhammed b. Tavit et-Tanc; Kahire;1372/1952.

bn Habb, Abdlmelik(174-238/790-852); Kitabu Edebin-Nis veya Kitbul-Gye ven-Nihye; Thk. Abdulmecid et-Trk; Beyrut; 1412/1992.

bn Habb, Abdulmelik; Kitabul- Vdha, Der slm Band 75, Heft 2, 1998.

bnul-Farad, Ebul- Veld Abdullah (403/1012); Tarhul-Ulem verRuvt lil-lmi bil-Endls; Yer Yok; Tarih Yok.

Karaman, Hayrettin; Balangtan Zamanmza Kadar slm Hukuk Tarihi; stanbul,1999.

Kurt, Ali Vasfi; Endlste Hadis ve bn Arab; stanbul; 1998.

102

Malik b. Enes, Ebu Abdillah (93-179/ 711-795); el-Muvatta; Tahk. Abdulmecid et-Turk; Beyrut; 1994.

En-Nes(214-303/829-915), Eb Abdirrahman Ahmet b. uayb. Ali b. Sinan b. Bahr; Sunenun-Nes I-VIII; Kahire; 1383/1964.

zdemir, Kemalettin; Endls ve Fasa Hadisin Girii; Yeni mit Dergisi; say.45; 1999.

zdemir, Mehmet; Endls Mslmanlar ilim ve Kltr Tarihi; Ankara; 1997.

Salih, Subhi; Hadis limleri ve Hadis Istlahlar; stanbul; 1997.

Sandk, Kemal; lk Asrda slm Corafyasnda Hadis; Ankara; 1991.

Zeheb, emsddn Eb Abdillh Muhammed b. Osman et-Trkmni (v. 148/1347); Siyeru Almin-Nubel I-XXIII, Beyrut, 1402.

103