T.

C stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Ana Bilim Dal ktisat Teorisi Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

TRKYE DEMELER DENGESNN YAPISAL VE PARASAL SORUNLARI

DEM BRKE TUNALI 2501040219

TEZ DANIMANI: PROF. DR. ZAFER TUNCA

stanbul-2007

TEZ ONAY SAYFASI

ii

TRKYE DEMELER DENGESNN YAPISAL VE PARASAL SORUNLARI DEM BRKE TUNALI Z

Bu almada 1980-2006 aras dnemde Trkiye demeler Dengesindeki gelimeler ve ortaya kan temel sorunlar incelenmeye allmtr. 1980lerden itibaren Trkiye demeler Dengesinde ki temel sorunun cari ilemler a olduu tespit edildikten sonra, cari ilemler aklarnn nedenleri ve cari ilemler aklarnn nedenleri ile cari ilemler aklar arasndaki dinamik ilikiyi belirleyebilmek iin, bir klasik dorusal oklu regresyon modeli ve bir VAR (Vector Autoregression) Modeli hesaplanmtr. Klasik dorusal oklu regresyon modelinde, Trkiye Cari lemler Aklarnn temel nedenlerinin iktisadi byme, Trk Lirasnn deerlenmesi ve sermaye girileri olduu sonucuna ulalmtr. Bununla birlikte VAR Modelinde, ksa dnemde cari ilemler aklarna neden olan en nemli faktrn sermaye girileri olduu belirlenmitir.

ABSTRACT
In this study, it is tried to analyze the developments and the basic problems occured in the Turkish Balance Of Payments between 1980 and 2006. After it is determined that the main problem of Turkish Balance Of Payments is current account deficits from the begining of the 1980s, a classic linear multiple regression model and a Vector Autoreggression (VAR) Model is estimated to specify the causes of current account deficits and the dynamic relationship between current account deficits and its causes. In the classic linear multiple regression model, it is concluded that the basic causes of Turkish Current Account Deficits are economic growth, the appreciation of Turkish Lira and capital inflows. At the same time in the VAR Model, it is decided that the most significant factor of current account deficits is capital inflows in the short term.

iii

NSZ
Bu almann amac 1980 sonras dnemde Trkiye demeler Dengesinde karlalan temel sorun olan cari ilemler aklarnn teorik ve ampirik olarak incelenmesi ve eer mmknse cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlabilmesi iin uygulanabilecek politika nerileri oluturmaktr. almada cari ilemler aklarnn yapsal ya da parasal bir nitelik tayp tamad aratrlmtr Trkiye demeler Dengesi Sorunlar incelenirken 1980 sonras dnemin ele alnmasnn temel nedeni, 1980li yllarn bandan itibaren Trkiyede uygulanan ekonomi politikalarnn felsefesinde meydana gelen kkl deiimdir. Bu dnemde daha nceki yllarda ithal ikamesi politikasnn bir paras olarak uygulanan dk kur ve dk faiz politikasndan vazgeilerek, dviz kuru ve faiz hadlerinin piyasa glerince belirlenmesine karar verilmi ve mal, hizmet ve sermaye piyasalarnda tam bir serbestlemeye gidilmitir. almada teorik olarak herhangi bir kaynak sknts yaanmamasna ramen, ampirik alma srasnda baz deikenlere ait verilerin toplanmasnda bir takm glklerle karlalmtr. Bu glkler, Trkiye statistik Kurumuyla dorudan balantya geilerek ve Trkiye statistik Kurumu verileri yeterli olmadnda da uluslar aras kaynaklara bavurularak atlatlmaya allmtr.

iv

NDEKLER
Z ............................................................................................................................. iii NSZ ...................................................................................................................... iv NDEKLER ............................................................................................................. v TABLO LSTES ....................................................................................................... vii EKL LSTES .......................................................................................................... ix KISALTMALAR LSTES ............................................................................................ x GR .......................................................................................................................... 1 1. DEMELER DENGES KAVRAMI VE SORUNLARI ............................................. 4 1.1. DIA AILMA VE DEMELER DENGES KAVRAMININ ORTAYA IKII ... 4 1.2. DEMELER DENGES KAVRAMI .................................................................. 6 1.3. DEMELER DENGES HESAPLARI .............................................................. 9 1.3.1. CAR LEMLER HESABI ...................................................................... 11 1.3.2. SERMAYE VE FNANS HESABI ............................................................ 12 1.3.3. RESM REZERV LEMLER HESABI ................................................... 14 1.3.4. STATSTKSEL FARKLAR HESABI (NET HATA VE NOKSAN KALEM) .......................................................................................................................... 18 1.4. EKONOMK DENGE KAVRAMI VE DEMELER DENGES LE LKS ... 19 1.5. DEMELER DENGESNE LKN OLARAK GELTRLEN DENGE KAVRAMLARI ...................................................................................................... 23 1.5.1. TEMEL DENGE ...................................................................................... 24 1.5.2. LKDTE DENGES ................................................................................ 25 1.5.3. RESM REZERV DENGES ................................................................... 27 1.6. DEMELER DENGESNDE DENGE VE DENGESZLK ............................. 29 1.6.1. CAR LEMLER HESABI AIKLARI VE AIKLARIN NEDENLER ..... 31 1.6.1.1. KTSAD GELME DZEY........................................................... 38 1.6.1.2. KTSAD BYME ......................................................................... 43 1.6.1.3. ULUSAL TASARRUFLAR VE YATIRIMLAR ................................... 45 1.6.1.4. BTE AIKLARI ........................................................................... 47 1.6.1.5. ENFLASYON ................................................................................... 52 1.6.1.6. ULUSAL PARANIN DEERLENMES ............................................ 53 1.6.1.7. DIA AIKLIK DERECES .............................................................. 56 1.6.1.8. DI TCARET HADLER .................................................................. 58 1.6.1.9. DI TCARET ELASTKYETLER................................................... 63 1.6.1.10. ULUSLAR ARASI SERMAYE HAREKETLER .............................. 64 1.6.1.11. NET DI VARLIKLAR .................................................................... 69 1.6.2. CAR LEMLER AIKLARININ SRDRLEBLRL ..................... 72 1.6.3. CAR LEMLER AIKLARININ DEERLENDRLMES ...................... 81

2. DEMELER DENGES SORUNLARI KARISINDA UYGULANABLECEK POLTKALAR .......................................................................................................... 83 2.1. PARA, MALYE VE KUR POLTKALARI ...................................................... 84 2.1.1. MUNDELL-FLEMING MODEL .............................................................. 86 2.1.2. DNEMLER ARASI YAKLAIMI ........................................................... 89 2.1.3. DEVALASYON ..................................................................................... 92 2.2. DI TCARET POLTKALARI ..................................................................... 103 2.2.1. TARFELER .......................................................................................... 104 2.2.2. TARFE DII ARALAR ....................................................................... 111 2.2.2.1. KOTALAR ...................................................................................... 114 2.2.2.2. GNLL HRACAT KISITLAMALARI ......................................... 118 2.2.2.3. YEREL ERK KORUMASI .......................................................... 124 2.2.2.4. TEKNK ENGELLER...................................................................... 127 2.2.2.5. HRACAT SBVANSYONLARI .................................................... 131 2.3. SERMAYE KONTROLLER......................................................................... 138 2.4. KALKINMA POLTKALARI ......................................................................... 145 2.4.1. THAL KAMES POLTKASI ............................................................... 145 2.4.2. HRACATA DAYALI KALKINMA POLTKASI ...................................... 150 3. TRKYE DEMELER DENGES SORUNLARI................................................ 155 3.1. 1980 SONRASI DNEMDE TRKYE DEMELER DENGESNDE KARILAILAN SORUNLAR VE UYGULANAN POLTKALAR ........................ 155 3.1.1. 1980-1988 DNEM ............................................................................. 156 3.1.2. 1989-1994 DNEM ............................................................................. 168 3.1.3. 1995-2001 DNEM ............................................................................. 174 3.1.4. 2002-2006 DNEM ............................................................................. 185 3.2. 1980 SONRASI DNEMDE TRKYE DEMELER DENGESNDEK GELMELERN GENEL BR DEERLENDRMES ......................................... 192 3.3. TRKYE DEMELER DENGES SORUNLARINA YNELK AMPRK BR ALIMA ............................................................................................................ 195 3.3.1. VER VE METODOLOJ ....................................................................... 196 3.3.2. KLASK REGRESYON MODEL .......................................................... 197 3.3.3. VAR MODEL ....................................................................................... 207 3.3.3.1. GRANGER NEDENSELLK TESTLER......................................... 213 3.3.3.2. ETK TEPK FONKSYONLARI VE TAHMN HATASI VARYANS AYRITIRMASI .......................................................................................... 217 3.3.4. AMPRK ALIMA BULGULARININ DEERLENDRLMES ............ 222 SONU .................................................................................................................. 227 KAYNAKLAR .......................................................................................................... 230 EKLER .................................................................................................................... 253

vi

TABLO LSTES
TABLO 1.1: DEMELER DENGESNN STANDART BLEENLER ...................... 10 TABLO 1.2: DEMELER DENGESNE LKN DENGE KAVRAMLARI ................ 28 TABLO 1.3: DEMELER DENGES EVRELER HPOTEZNE GRE LKELERN KTSAD GELME DZEY VE CAR LEMLER HESABI ARASINDAK LK . 40 TABLO 1.4: GELENEKSEL VE RICARDOCU MODELE GRE BTE AIKLARININ CAR LEMLER AIKLARI ZERNDEK ETKS .......................... 50 TABLO 1.5: BTE AII LE CAR LEMLER AII ARASINDAK LKYE YNELK AMPRK ALIMALAR .......................................................................... 51 TABLO 1.6: DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER HESABI ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR .................................. 62 TABLO 1.7: CAR LEMLER AIKLARININ NEDENLERN BR BTN OLARAK NCELEYEN BELL BALI AMPRK ALIMALAR................................................ 71 TABLO 2.1: DEVALASYONUN RETM ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR ........................................................................................... 98 TABLO 2.2: DEVALASYONUN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR ........................................................................ 100 TABLO 2.3: TARFE DII ARALAR ..................................................................... 113 TABLO 2.4: TARFE DII ARALARIN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR ....................................................... 137 TABLO 2.5: SERMAYE KONTROLLERNN MAKROEKONOMK ETKLERNE YNELK AMPRK ALIMALAR ........................................................................ 142 TABLO 3.1: 1980-1988 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)................. 165 TABLO 3.2: 1980-1988 DNEM HRACATIN ANA SEKTRLERE DAILIMI (%) ............................................................................................................................... 166 TABLO 3.3: 1980-1988 DNEM SABT SERMAYE YATIRIMLARININ SEKTREL DAILIMI (%) ......................................................................................................... 167 TABLO 3.4: 1980-1988 DNEM GELEN TURST SAYISI VE TURZM GELRLER ............................................................................................................................... 167 TABLO 3.5: 1980-1988 DNEM DI BOR STOKU (MLYON $) ....................... 167 TABLO 3.6: 1989-1994 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)................. 173

vii

TABLO 3.7: 1995-2001 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)................. 182 TABLO 3.8: 1995-2001 DNEM GELEN TURST SAYISI VE TURZM GELRLER ............................................................................................................................... 183 TABLO 3.9: 1995-2001 DNEM KMLATF REZERV MKTARI (MLYON $) .. 184 TABLO 3.10: 2002-2006 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)............... 190 TABLO 3.11: 2002-2006 DNEM DI BOR STOKU (MLYON $) ..................... 190 TABLO 3.12: 2001-2006 DNEM HRACATIN ANA SEKTRLERE DAILIMI (%) ............................................................................................................................... 191 TABLO 3.13: 1980-2006 DNEM DEMELER DENGESNDEK SELM BAZI HESAPLARIN NCELENEN ALT DNEMLER TBARIYLA KMLATF DEERLER (MLYON $) ...................................................................................... 193 TABLO 3.14: DEKENLERN DZEY DEERLERNE UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI ............................................................................................... 199 TABLO 3.15: DEKENLERN LK FARKLARINA UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI ............................................................................................... 199 TABLO 3.16: KLASK DORUSAL OKLU REGRESYON SONULARI............. 201 TABLO 3.17: BAIMSIZ DEKENLERE LKN VIF DEERLER .................. 203 TABLO 3.18: DEKENLERN DZEY DEERLERNE UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI ............................................................................................... 210 TABLO 3.19: VAR MODEL SONULARI.............................................................. 212 TABLO 3.20: GRANGER NEDENSELLK TEST SONULARI............................. 215 TABLO 3.21: TAHMN HATASI VARYANS AYRITIRMASI ................................. 225

viii

EKL LSTES
EKL 1.1: CAR LEMLER HESABI ...................................................................... 12 EKL 1.2: DEMELER DENGES EVRELER HPOTEZNE GRE LKELERN KTSAD GELME DZEY VE CAR LEMLER HESABI ARASINDAK LK . 41 EKL 2.1: THALAT TALEP ELASTKYETNE BALI OLARAK TARFELERN GELR VE DI TCARET ZERNDEK ETKLER ................................................ 105 EKL 2.2: TARFELERN MAKROEKONOMK ETKLER ................................... 107 EKL 2.3: KOTALARIN MAKROEKONOMK ETKLER ...................................... 115 EKL 2.4: GNLL HRACAT KISITLAMALARININ MAKROEKONOMK ETKLER ............................................................................................................... 121 EKL 2.5: YEREL ERK KORUMASININ MAKROEKONOMK ETKLER........ 125 EKL 2.6: TEKNK ENGELLERN MAKROEKONOMK ETKLER.129 EKL 2.7: HRACAT SBVANSYONLARININ MAKROEKONOMK ETKLER .. 133 EKL 3.1: ETK-TEPK FONKSYONLARI............................................................ 224

ix

KISALTMALAR LSTES
ABD: Amerika Birleik Devletleri A.e.: Ayn eser A.g.e.: Ad geen eser A.y.: Yazara ait son zikredilen yer BG: Breusch-Godfrey Otokorelasyon Testi DPT: Devlet Planlama Tekilat DW: Durbin Watson Testi FED: Amerika Birleik Devletleri Merkez Bankas (Federal Reserve) GATT: Tarifeler Ve Ticaret Genel Anlamas (General Agreement Of Tariffs And Trade) GSMH: Gayri Safi Milli Hasla GSYH: Gayri Safi Yurt i Hasla IFS: Uluslar Aras Finansal statistikler (International Financial Statistics) IMF: Uluslar Aras Para Fonu (International Monetary Found) JB: Jarque Bera Normallik Testi NBER: Ulusal Ekonomik Aratrma Dairesi (National Bureau Of Economic Research) OMA: Toplu Pazarlama Anlamas (Orderly Marketing Agreement) TCMB: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas TK: Trkiye statistik Kurumu UNCTAD: Birlemi Milletler Ticaret Ve Kalknma Birlii (United Nations Conference On Trade And Development) VAR: Vektr Otoregresyon (Vector Autoregression) V.d.: ok yazarl eserlerde ilk yazardan sonrakiler VER: Gnll hracat Kstlamalar (Voluntary Export Restraints) VIF: Varyans iiren Faktr (Variance Inflation Factor) VRA: Gnll Kstlama Anlamas (Voluntary Restraint Agreement)

GR
demeler dengesi en basit biimde, bir lkenin d dnya ile gerekletirdii tm ekonomik ilemleri ortaya koyan bir tablo olarak tanmlanmaktadr. Uluslar aras ekonomik faaliyetlerin ok byk boyutlara ulat ve sz konusu faaliyetlerin ulusal ekonomiler zerinde ciddi etkiler yaratt gnmzde, demeler dengesi istatistikleri de yakndan izlenir hale gelmitir. Muhasebe anlamnda bir btn olarak her zaman denk olan bu tablo, alt hesaplar itibaryla incelendiinde, bir lkenin retim, verimlilik, teknoloji dzeyi gibi ekonomik yapsn belirleyen temel faktrler hakknda ok nemli bilgiler sunmaktadr. Nitekim demeler dengesinin bir alt hesab olan cari ilemler hesabnda grlen bir ak ya da fazla aslnda, ekonominin tasarruf, yatrm ve uluslar aras rekabet gcn ortaya koyan bir gsterge olarak nitelendirilebilir. Tarihsel sre ierisinde bakldnda, altn standard sistemi yklana dek lkelerin ciddi bir demeler dengesi sorunuyla karlamad belirtilebilir. Bununla birlikte 1929 Dnya Ekonomik Buhran ve zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde, demeler dengesinde ortaya kan sorunlarn temel makroekonomik byklkler zerinde olumsuz etkiler yaratmaya balamas, demeler dengesi ve demeler dengesi sorunlarnn sistematik bir ekilde ele alnmasna yol amtr. 1970 sonras dnemde ise; Bretton Woods Sisteminin yklmas ve lkelerin esnek kur rejimlerini uygulamaya balamalar ile birlikte, demeler dengesi sorunlarnn otomatik olarak zlecei dnlm, ancak uluslar aras sermaye hareketlerinde meydana gelen art, gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerin demeler dengelerinde ciddi dengesizliklerle kalamalarna yol amtr. 1990l ylllara gelindiinde; uluslar aras finansman olanaklarnn da artmasyla, zellikle gelimekte olan lkelerde retimin da bamll nedeniyle grlen cari ilemler aklarnn yaanan krizlerde ok nemli bir rol olduunun hemen hemen tm iktisatlar tarafndan kabul edilmesi, demeler dengesi istatistiklerinin bir lkenin ekonomik performansnn deerlendirilmesinde stratejik bir unsur haline gelmesine neden olmutur.

Pek ok gelimekte olan lkede olduu gibi Trkiye Ekonomisinde de, 1950li yllardan beri srekli olarak demeler dengesi sorunlaryla karlalm ve sz konusu sorunlar 1980den itibaren; mal, hizmet ve sermaye hareketlerinin giderek artan bir biimde serbestletirilmesiyle birlikte ok daha ciddi boyutlara ulamtr. 1990l yllarda retimin da bamll nedeniyle 1950lerden beri Trkiye demeler Dengesinde grlen temel sorun olan cari ilemler aklarnn ok byk oranda ksa vadeli sermaye girileriyle finanse edilmesi, ekonominin krlganln arttrm ve sz konusu sermaye lkeyi terk ettiinde de kanlmaz bir biimde krizlerle karlalmtr. Bu almada Trkiyede 1980 sonras dnemde demeler dengesinde karlalan temel sorunlar ve bu sorunlarn ardnda yatan nedenler aratrlarak, sz konusu sorunlarn zlebilmesi iin uygulanabilecek politikalar ve bu politikalarn olas makroekonomik etkileri aklanmaya allmtr. almann birinci blmnde, demeler dengesi kavram ve hesaplar incelendikten sonra, demeler dengesinde iktisadi adan denge ve dengesizlik durumlarn belirleyebilmek iin oluturulan denge kavramlar ele alnm ve son olarak 1970li yllardan gnmze, gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerde grlen temel demeler dengesi sorunu olan cari ilemler aklar, ayrntl bir ekilde aklanmtr. kinci blmde demeler dengesi sorunlar karsnda uygulanabilecek politikalar ve bu politikalarn demeler dengesi hesaplar zerindeki etkileri, gerek teorik gerekse ampirik almalar erevesinde detayl bir ekilde incelenmitir. nc blmde ise; ilk olarak 1980 sonras dnemde Trkiye demeler Dengesinde ortaya kan gelimeler, dnem ierisinde uygulanan makroekonomik politikalarla ilikilendirilerek aklanm ve daha sonra 1980den gnmze Trkiye demeler Dengesinde karlalan temel sorun olan cari ilemler aklarnn nedenleri, ampirik bir almayla tespit edilmeye allmtr. Trkiye Cari lemler Aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan ampirik almada ncelikle 19802006 dnemine ait yllk veriler vastasyla, teoride cari ilemler aklarna yol aabilecei ifade edilen makroekonomik deikenler dikkate alnarak bir klasik

dorusal oklu regresyon modeli oluturulmutur. kinci aamada ise; klasik dorusal oklu regresyon modelinde cari ilemler aklarna yol at tespit edilen deikenlerden hareketle, sz konusu deikenler ile cari ilemler aklar arasndaki dinamik ilikiyi tespit edebilmek amacyla 1987-2006 dnemine ait eyreklik verilerle bir VAR Modeli hesaplanmtr. Yaplan ampirik alma erevesinde son aamada, Trkiye Cari lemler Aklarna yol aan deikenlerde dikkate alnarak, cari ilemler aklarn ortadan kaldrmaya ynelik olarak uygulanabilecek politikalarn olas makroekonomik etkileri ksaca aklanmtr.

1. DEMELER DENGES KAVRAMI VE SORUNLARI

1.1. DIA AILMA VE DEMELER DENGES KAVRAMININ ORTAYA IKII

Da alma, iktisat literatrnde, bir lkenin uluslar aras pazarlarla btnlemesi anlamnda kullanlan geni kapsaml, ancak snrlar tam olarak belirlenemeyen bir kavramdr. e dnk ekonominin tersine evrilmesi, i yapnn dnya ekonomisine almas ve buna gre ekillenmesi amacn ieren bu kavram; hem belirli bir dnemdeki hem de zaman iindeki greli deimeyi ve dnya ekonomisiyle btnleme dzeyindeki art ifade etmektedir1. lkelerin da almas ve ekonomik faaliyetlerin kresellemesinin 1960l yllardan itibaren nem kazand belirtilmektedir. Gerekten de bu dnemde ok uluslu irketlerin faaliyetlerinin ve uluslar aras ticaretin nemli lde artmas, lkelerin da almasnn temel gstergesi olarak kabul edilebilir. 1973 ylnda Bretton Woods Sisteminin kyle birlikte para ve sermaye piyasalarnn hzl bir biimde btnlemesi de, uluslar aras ekonomik ilikilerin giderek karmaklatnn ve lke ekonomilerinin artan lde birbirine baml hale geldiinin bir kantdr. Bununla birlikte lkelerin da alma sreci 1960lardan itibaren balayan bir olay olarak kstlanamaz. zellikle d ticaret faaliyetlerinin en eski uygarlklardan beri gerekletirildii bilinmektedir. Ancak lkeler aras ticaretin sistemli bir ekilde yaplmas Avrupada orta adan itibaren balamtr. rnein; on drdnc yzylda Almanya ve ngilterede retilen mallarn eitli organizasyonlar vastasyla dnyann dier lkelerine satld belirtilmektedir. Ayrca bu dnemde talyan bankaclk faaliyetleri de, uluslar aras ekonomik ilemlerin gerekletirilmesinde kilit bir rol stlenmitir. Nitekim on drdnc yzyln sonunda yz elli talyan bankasnn uluslar aras alanda faaliyet gsterdii tahmin edilmektedir2.

G. Kazgan, Ekonomide Da Ak Byme, 1. Basm, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi, 1985, s.32. 2 P. Hirst ve G. Thompson, Globalization In Question, The International Economy And The Possibilities Of Governance, Second Edition, UK, Blackwell Publishers,1999, p.20.( J. H. Dunning, Multinational Enterprises And The Global Economy, UK, Addison Wesley, 1993ten naklen)

lkelerin da alma srecinde Merkantilizmin ykl ve Klasik ktisatn douu nemli bir kilometre ta olmutur. Dolaysyla on dokuzuncu yzyln en temel zelliklerinden birisinin sosyal, politik ve ekonomik anlamda lkeler aras btnleme olduu sylenebilir. Bu dnemde tm iktisatlar hkmet mdahaleleri olmakszn lkeler arasnda gerekletirilen ticaretin, ticaret yapan lkelere saysz yararlar salayarak dnya refahn arttracan ifade etmilerdir. Hatta D. Ricardo, Merkantilist felsefede kstlanan deerli maden ihracatnn bile bireylerin takdirine braklabileceini, nk deerli madenlerin de tpk dier mallarda olduu gibi lkeye yarar salamadka ihra edilmesinin mmkn olmadn iddia etmitir. Bu dnemde byk savalarn olmamas nedeniyle lkelerin retim ve nfuslarnn giderek artmas, cret ve fiyatlarda ar katlklarn bulunmay, faktr mobilitesinin salanmas borlu ve alacakl lkeler arasndaki sorunlarn kolayca zlmesini salayarak, lkelerin da almasna byk bir ivme kazandrmtr. J. S. Millde, Politik Ekonominin lkeleri adl eserinde uluslar aras ticaretteki hzl artn dnya barnn garantisi olduunu belirtmitir. Dolaysyla sz konusu dnem ierisinde ihracat, ithalat ve yurt ii retim arasnda tatmin edici bir denge salanmaya allmtr3. Bu aklamalar dorultusunda, demeler dengesinin bir lkenin tm uluslar aras ekonomik ilemlerinin kaydedildii bir tablo olduu dikkate alndnda, demeler dengesi istatistiklerinin de son derece eski bir gemie sahip olduu dnlebilir. Gerekten de demeler dengesine ilikin gnmze ulaan ilk kaydn 1355 ylnda, ikinci kaydn ise; 1570 ylnda ngilterenin ticaret dengesine ilikin olarak hazrland; sz konusu kaytlarn kim tarafndan yapld bilinmemekle birlikte, kaytlar ierisinde ihra ve ithal edilen mallarn deerleri ve bunlarn zerinden alnan vergilere ilikin bilgilerin olduu belirtilmektedir. Gnmzde kullandmz anlamda demeler dengesi kavram ise ilk kez; Merkantilistlerin son temsilcilerinden S. J. Stevart tarafndan 1767 ylnda ortaya atlmtr. S. J. Stevart Politik Ekonominin lkelerine likin Bir Aratrma adl eserinde, bir lkenin ticaret dengesiyle demeler dengesinin birbirinden farkl olduunu, demeler dengesinin ihracat ve ithalatn yan sra yerli halkn yabanc lkelerde yapt harcamalar, borlara ilikin ana para ve faiz demeleri ve dier uluslara verilen borlar gibi unsurlar da kapsadn belirterek gnmzde kullandmz demeler dengesi
J. M. Letiche, Balance Of Payments And Economic Growth, Third Edition, USA, Augustus M. Kelley Publishers, 1975, p.19,20.
3

kavramnn

temelini

atmtr4.

Ancak

lkeler

tarafndan

demeler

dengesi

istatistiklerinin sistematik bir ekilde hazrlanp sunulmas, kinci Dnya Sava sonrasnda IMFnin kuruluuyla birlikte gereklemitir. IMF kuruluundan hemen sonra 1948 ylnda demeler dengesi kavramlarnn ve demeler dengesi metodolojisinin uluslar aras alanda standart hale gelebilmesi iin bir demeler dengesi klavuzu (Balance Of Payments Manual) yaynlam ve dnya ekonomisinde ortaya kan deiimlere bal olarak, bu klavuzu 1950, 1961, 1977 ve 1993 yllarnda gncellemitir. 1993 ylnda yaynlanan son klavuzdan sonra (Balance Of Payments Manual, Fifth Edition) dnya ekonomisinde yaanan hzl deiim, bu klavuzun da yenilenmesini gerekli klmtr. Halen almalar devam eden yeni klavuzun 2008 ylnda tamamlanmas beklenmekte ve bu klavuzla birlikte mevcut klavuza dayal olarak hazrlanan demeler dengesi istatistiklerindeki eksikliklerin de giderilmesi amalanmaktadr5.

1.2. DEMELER DENGES KAVRAMI

demeler dengesi dar anlamda, genellikle belli bir dnem iinde ele alnan lkedeki yerleiklerle, d dnyadaki yerleikler arasnda yaplan her trl demelerin kaydedildii tablolardr. Geni anlamda ve IMFnin tanmna gre ise demeler dengesi; belirli bir dnem iinde ele alnan lkedeki yerleiklerle, d dnyadaki yerleikler arasnda gerekleen ekonomik ilemlere bal deerlerin, transfer demelerinin ve rezervlerde meydana gelen deimelerin sistematik ve muhasebe kaytlarna uygun olarak kaydedildii istatistiki belgelerdir6. Esasen demeler dengesi kavram, lkelerin tm uluslar aras ekonomik ilemlerini gsteren bir tablo iin tam doru bir ifade deildir. nk uluslar aras alanda gerekletirilen ekonomik ilemlerin bir ksm (karlksz transferler gibi) herhangi bir demeyi gerektirmemektedir. Bu nedenle demeler dengesi kavram yerine, uluslar aras ilemler dengesi ya da uluslar aras ilemler hesab kavramlarnn kullanlmas

M. Wasserman ve R. M. Ware, The Balance Of Payments History, Methodology, Theory, USA, Simmons-Boardman Publishing Corporation,1965, pp.3,5,44. 5 IMF, Balance Of Payments Manual, Fifth Edition, USA, IMF, 1993, (evrimii)http://www.imf.org/external/np/sta/bop/bopman.pdf, 10/10/2005. 6 R. Karluk, Uluslar Aras Ekonomi Teori Ve Politika, Yedinci Bas, stanbul, Beta, 2003, s.439.

daha aklayc olabilir. Bu konuya ilikin bir giriim 1947 ylnda Uluslar Birlii demeler Dengesi statistikleri Alt Komisyonu tarafndan IMFye yaplm, ancak IMF demeler dengesi kavramnn uzun zamandan beri kullanld gerekesiyle, bu neriyi reddetmitir7. Teknik olarak demeler dengesi, belirli bir dnem boyunca gerekletirilen ekonomik ilemleri gstermesi sebebiyle bir stok deil akm kavram niteliindedir. Yani demeler dengesi lkenin birikmi d bor ve varlklarnn tutarn gstermez, ancak bunlardaki yllk deiimi ortaya koyar8. Bununla birlikte IMFnin 1993 ylnda yaynlad demeler dengesi klavuzuna gre lkeler, uluslar aras ekonomik ilikiler ile ilgili olarak demeler dengesinin yan sra, uluslar aras yatrm dengesi ad altnda bir tablo hazrlayarak, d dnyaya olan bor ve alacak stoklarnn deerini ve kompozisyonunu tespit edebilirler. Uluslar aras yatrm dengesinde lkenin uluslar aras bor ve alacaklar arasndaki net fark dorultusunda uluslar aras yatrmlarndaki art ya da azal belirlenerek, ekonomik analizlerde kullanlabilir9. demeler dengesi ift kaytl muhasebe tekniine gre tutulmaktadr. Buna gre demeler dengesine kaydedilen her ilem, ilgili hesabn alacakl ya da borlu ksmna kaydedildikten sonra, baka bir hesabn borlu ya da alacakl ksmna da kaydedilecektir. Dolaysyla demeler dengesi muhasebe anlamnda her zaman denk olacaktr. demeler dengesine kaydedilen her borlu ilem; lke sakinlerinin mal, hizmet ve dier varlklarn ithalini karlamak iin satn ald dvizi, her alacakl ilem ise; yine lke sakinlerinin mal, hizmet ve dier varlklarn ihracat sonucunda elde ettii dvizi gsterir. Bu nedenle demeler dengesine kaydedilen borlu ilemler lkeden dviz kn ifade ederken, demeler dengesine kaydedilen alacakl ilemler lkeye dviz giriini ifade etmektedir10. Bununla birlikte demeler dengesine kaydedilen ilemlerin deerinin muhasebe teknii asndan her zaman denk olmas, ekonomik olarak ta d dengenin saland anlamna gelmeyecektir. demeler
7 8

dengesinde

ekonomik

olarak

dengenin

salanp

salanmadn

Wasserman ve Ware, a.g.e., pp.157,158. H. Seyidolu, Uluslar Aras ktisat, Teori, Politika Ve Uygulama, Gelitirilmi On Drdnc Bask, stanbul, Gzem, 2001, s.384. 9 IMF, a.g.e. 10 M. Chacholiades, International Economics, USA, Mc Graw Hill Publishing Company, 1990, p.283.

belirleyebilmek iin, demeler dengesine kaydedilen ilemler otonom ilemler ve denkletirici ilemler eklinde iki grupta incelenebilir. demeler dengesine kaydedilen ilemlerin otonom ve denkletirici ilemler eklindeki ayrm her ne kadar ilk kez F. Machlup ve C. P. Kindleberger tarafndan kullanlmsa da, genel olarak bu ayrm J. E. Meadele birlikte yaygnlamaya balamtr11. J. E. Meadee gre denkletirici ilemlerin ayrt edici zellii, bu ilemlerin demler dengesindeki dier ilemlerin yaratt a ya da fazlay gidermek amacyla yaplmas, otonom ilemlerin ayrt edici zellii ise; bu ilemlerin demeler dengesindeki dier ilemlerin byklne bal olmakszn gerekletirilmesidir12. Dolaysyla otonom ilemler dengesizlik ilemler douran (gap-making) giderici ilemler olarak adlandrlrken, olarak denkletirici dengesizlik (gap-filling) ilemler

nitelendirilmektedir. Ayrca bazen otonom ve denkletirici ilemlerin arasndan farazi bir hattn getii varsaylmakta ve bu dorultuda otonom ilemlerin izgi stnde, denkletirici ilemlerin ise; izgi altnda yer ald kabul edilmektedir. Bu nedenle otonom ilemler izgi st, denkletirici ilemler ise; izgi alt ilemler olarak tanmlanabilir13. Tarihsel sre ierisinde bakldnda, tam altn standard sisteminde demeler dengesine kaydedilen ilemlerden altn hareketleri denkletirici, dier tm ilemler ise; otonom kabul edilmitir. Ancak altn standardnn en etkin ekilde uyguland dnemde bile ortaya kan ksa vadeli sermaye hareketleri, demeler dengesine kaydedilen bu tr ilemlerin otonom mu yoksa denkletirici mi olduunun tespitini zorlatrmtr. kinci Dnya Savandan sonra ise; uluslar aras sermaye hareketlerinin giderek artmas demeler dengesine kaydedilen ilemlerin otonom mu yoksa denkletirici mi olduunun tam olarak belirlenmesini iyice karmaklatrmtr14. Bununla birlikte genel kan, mal ve hizmet ticaretinin otonom, sermaye ilemlerinin genellikle otonom ve resmi rezerv ilemlerinin denkletirici olduu eklindedir15.

D. Chaundy, What Is The Accommadating Item In The Balance Of Payments?, ESRC Centre For Business Research Working Paper, Working Paper No: 122, UK, University Of Cambridge, 1999, p.1. 12 J. E. Meade, The Theory Of International Economic Policy Volume One The Balance Of Payments, First Edition, UK, Oxford University Press, 1951, p.11. 13 Seyidolu, a.g.e., s. 228. 14 G. Haberler, Money In The International Economy, USA, Harvard University Press, 1965, pp. 12,13. 15 Seyidolu, a.g.e., s.406.

11

demeler dengesi her ne kadar d ekonomik ilikilerin ok yararl bir gstergesiyse de bir lkenin d denge durumunun incelenmesi ve d dengesizlikler karsnda uygulanacak politikalarn belirlenmesinde tek bana yeterli bir ara deildir. nk demeler dengesindeki istatistikler vastasyla, demeler dengesi sorunlarnn arkasnda yatan nedenlerin tmyle belirlenmesi son derece zordur. Dolaysyla demeler dengesi istatistikleri ile ekonomide eitli sorunlarn olup olmad tespit edilmekle birlikte, bu sorunlarn nedenlerinin anlalarak zmleri iin uygun politikalarn belirlenmesi daha ileri dzeyde ve ayrntl analizleri gerektirecektir. Bununla birlikte demeler dengesi, bir lkenin uluslar aras ekonomik ilikilerinin ve bu ilikilerin ulusal ekonomi zerindeki etkilerinin tespit edilmesinde son derece yararl bir aratr16.

1.3. DEMELER DENGES HESAPLARI

demeler dengesine kaydedilen ilemler ortak zelliklerine gre belirli hesap gruplarnda yer almaktadr. demeler dengesindeki balca hesap gruplar: 1-Cari lemler Hesab, 2-Sermaye Ve Finans Hesab ve 3-Resmi Rezerv lemleri Hesabdr. demeler dengesinde ayrca istatistiki farklar engellemek ve muhasebe anlamnda denklii salamak amacyla istatistiki farklar hesab ya da net hata ve noksan kalemi olarak adlandrlan tek kalemlik bir hesapta bulunmaktadr. demeler dengesinin yaps ve demeler dengesinde yer alan ana hesap gruplar tablo 1.1 vastasyla da incelenebilir.

16

A.e., s.408.

TABLO 1.1: DEMELER DENGESNN STANDART BLEENLER

ICAR LEMLER a. D Ticaret i. hracat ii. thalat b. Dier Mal ve Hizmetler i. Turizm ii. Kar Transferleri iii. D Bor Faizleri iv. Ulatrma Hizmetleri v. Bankaclk, Sigortaclk vi. Lisans, Marka, Patent vii. Hkmet Hizmetleri c. Karlksz Transferler i. i Gelirleri ii. zel Kiilerin Yabanc lkelere Gnderdii Hediyeler iii. Resmi Balar, Yardmlar SERMAYE HAREKETLER a. Uzun Vadeli Sermaye i. Dolaysz Yabanc Sermaye Yatrmlar ii. zel Portfy Yatrmlar iii. Resmi Sermaye lemleri b. Ksa Vadeli Sermaye NET HATA VE NOKSAN ( STATSTK FARKLAR) RESM REZERVLER i. Ksa Sreli Resmi Sermaye ii. Dviz iii. Altn iv. IMF ve SDR

II-

IIIIV-

10

1.3.1. CAR LEMLER HESABI

Cari ilemler hesab demeler dengesinin en nemli ana hesabdr. Bu hesap mal ticareti, hizmet ticareti ve karlksz transferler (Tek Yanl Transferler) alt hesaplarndan olumaktadr. Ancak bu kapsam kabul edilmi en geni kapsamdr. Baz lkelerde karlksz transferlerin tamam ya da bir ksm bu hesaptan karlmaktadr17. Cari ilemler hesabnn alt hesab olan mal ticareti hesabnda, ele alnan lkedeki yerleiklerle d dnyadaki yerleikler arasnda gerekleen mal ihracat ve mal ithalat yer almaktadr. Cari ilemler hesabnn bir dier alt hesab olan hizmet ticareti hesab ise; belli bal yedi kalemden olumaktadr. Bu hesaplar: 1-D Turizm, 2-i Gelirleri, 3-Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Gelir Ve Giderleri, 4-Uluslar Aras Ulatrma Hizmetleri Ve Transit Ticaret, 5-Uluslar Aras Bankaclk Ve Sigortaclk Hizmetleri, 6-Dier zel Hizmetler ( Lisans Bedelleri, Kiralar, Komisyonlar) ve 7-Hkmet Hizmetleridir. Cari ilemler hesabnn karlksz transferler hesabna kaydedilen ilemler ise; bir lkenin satn alma gcnn dier lkelere ticari amalar dnda karlksz olarak devredilmesi durumunda ortaya kmaktadr18. rnein; hkmetler ya da zel kii ve kurulularn hibe eklindeki parasal yardmlar, gda ve ila gibi ayni yardmlar ve eitim, salk, kltr gibi ticaret d alanlarda faaliyet gsteren kurululara denen aidatlar karlksz transferler hesabna kaydedilmektedirler19. Cari ilemler hesabnda dikkati eken nemli bir nokta retim faktrlerinin gelir ve giderlerinin hizmet ticareti alt hesabnda gsterilmesidir
20

. Yani rnein sermayenin

geliri olan faiz, mteebbisin geliri olan kar, emein geliri olan cret ve doal kaynaklarn geliri olan rant bu hesap ierisinde ifade edilmektedir. Cari ilemler hesabnn temel yaps ve cari ilemler hesabna ilikin denge kavramlar ekil 1.1 vastasyla zetlenebilir:

17 18

Karluk, a.g.e., s.447,448. A.e., s.449. 19 Seyidolu, a.g.e., s.390. 20 A.e.

11

CAR LEMLER HESABI (Cari lemler Dengesi)

Mal ve Hizmet Hesab (Mal ve Hizmet Dengesi)

Karlksz Transferler Hesab (Karlksz Transferler Dengesi)

Mal Ticareti Hesab (Mal Ticareti Dengesi)

Hizmet Ticareti Hesab (Hizmet Ticareti Dengesi)

EKL 1.1: CAR LEMLER HESABI

Kaynak: M. Chacholiades, International Economics, USA, Mc Graw Hill Publishing Company, 1990, p.293.

Yukardaki ekilde de grld zere, mal ihracat ile mal ithalat arasndaki fark mal ticareti dengesini, hizmet ihracat ile hizmet ithalat arasndaki fark ise; hizmet ticareti dengesini ifade edecektir. Bu iki hesab birlikte ele aldmzda mal ve hizmet dengesine ulamamz mmkndr. Dier taraftan karlksz transferler hesabnda borlu ksm ve alacakl ksm toplam arasndaki fark karlksz transferler dengesini oluturacaktr. Mal ve hizmet dengesi ile karlksz transferler dengesi birlikte ele alndnda ise; cari ilemler dengesi elde edilecektir.

1.3.2. SERMAYE VE FNANS HESABI

Sermaye ve finans hesab uluslar aras alanda gerekletirilen tm ksa ve uzun vadeli sermaye ilemlerinin kaydedildii bir hesaptr. Cari ilemler hesabndan farkl olarak bu hesaba kaydedilen ilemler, alacakl ve borlu ilemler eklinde ayr ayr deil, bu ilemlerin net bakiyesi olarak kaydedilmektedir. Sermaye ve finans

12

hesabna kaydedilen ilemler eitli ekillerde gruplandrlabilir. Ancak genel olarak kabul edilen gruplandrma, ilemlerin fonksiyonel olarak ayrlmasna dayanmaktadr. Sermaye ve finans hesabna kaydedilen ilemler fonksiyonel olarak dolaysz yabanc sermaye yatrmlar, portfy yatrmlar ve dier yatrmlar eklinde gruplandrlabilir21. Bununla birlikte bu hesaba kaydedilen ilemler uzun vadeli sermaye ilemleri ve ksa vadeli sermaye ilemleri eklinde bir ayrma da tabi tutulabilir. Uzun vadeli sermaye ilemleri bata dolaysz yabanc sermaye yatrmlar olmak zere, tahvil ve hisse senedi alm satmlar gibi vadesi bir yldan uzun olan sermaye ilemlerini kapsamaktadr. Ksa vadeli sermaye ilemleri ise; vadesi bir yla kadar olan banka mevduat, hazine bonosu, mevduat sertifikas ve ticari bonolar gibi finansal aralarla gerekletirilen ilemleri ifade etmektedir. Sermaye ve finans hesabnda toplam alacakl ve borlu ilemlerin net bakiyesi, sermaye ve finans dengesini gsterecektir. Sermaye ve finans hesabnn borlu bakiye vermesi; sz konusu dnem ierisinde net olarak lkenin d dnya zerindeki mali ve/veya fiziki sermaye yatrmlarnn artt, alacakl bakiye vermesi ise; darya gnderdiinden daha fazla yabanc sermayeyi lkeye ekebildii anlamna gelmektedir22. Gnmzde sermaye piyasalarnda grlen hzl btnleme ile birlikte sermaye ve finans hesabna kaydedilen ilemler, cari ilemler hesabndaki reel ilemlerin karl olmaktan km ve uluslar aras sermaye hareketleri lke ekonomileri zerinde nemli etkiler yaratmaya balamtr. Bununla birlikte demeler dengesi bir btn olarak incelendiinde, zellikle cari ilemler hesab aklarnn srdrlebilirlii ile uluslar aras sermaye hareketleri arasndaki yakn iliki sebebiyle, sermaye ve finans hesabnn ve sermaye ve finans hesabna kaydedilen ilemleri belirleyen unsurlarn ayrntl bir biimde analiz edilmesi gerekmektedir. Bu konuyla ilgili olarak zellikle son yllarda pek ok alma yaplm olmasna ramen, uluslar aras sermaye hareketlerini etkileyen ana unsurlar, daha 1950li yllarn banda J. E. Meade tarafndan ortaya konmutur. J. E. Meadein aklamalarna bal olarak uluslar aras sermaye ilemleri ve dolaysyla sermaye ve finans hesabn etkileyen ana unsurlar yle zetlenebilir23:

IMF, Training In The Use Of Balance Of Payments- Staff Notes, Thirteenth Meeting Of The IMF Committee On Balance Of Payments Statistics, USA, 2000, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2000/0012.pdf, 11/01/2006. 22 Seyidolu, a.g.e., s.393,394. 23 Meade, a.g.e., pp.61,62.

21

13

1-Ekonomik birimlerin gelirlerinde meydana gelen bir art, daha fazla miktarda tasarruf yapmalarna ve bylece hem yurt ii hem de yurt dndaki yatrmlarn arttrmalarna yol aarak uluslar aras sermaye akmlarna neden olabilir. 2-Yatrm yapmak isteyen ekonomik birimlerin ikamet ettikleri lkelerde herhangi bir verimlilik art yokken, dier lkelerde meydana gelen verimlilik art, bu lkelere daha fazla miktarda yatrm yaplmasna yol aabilir. 3-D dnyaya oranla bir lkede faiz hadlerinin ykselmesi, ekonomik birimlerin bu lkedeki faiz getiren yatrmlarn arttrabilir. 4-Vergi oranlarnda meydana gelen deiim de fonlarn lkeler arasnda hareket etmesine neden olabilir. rnein bir lkede sermaye kazanlar zerinden alnan vergilerin dier lkelere oranla arttrlmas, hem bu lke sakinlerinin hem de yabanclarn fonlarn dier lkelere kaydrabilir. 5-Dviz kurunun decei beklentisi, kur dtnde bundan kazan salamak amacyla yabanclarn kurun decei lke sakinlerine verecei d borlar arttracaktr. Bylece dviz kuru dtnde, yabanclar verdikleri borlar geri alarak bir kazan elde etmi olacaklardr. 6-Herhangi bir lkede sermaye hareketleri zerinde dviz kontrollerinin uygulanmas ihtimali, hkmetin alaca borlar deyememe ihtimali ya da yabanc yatrmclar tarafndan yaplan yatrmlarn ulusallatrlmas ihtimali sz konusu lkeye sermaye akmlarnn azalmasna yol aabilecektir. Tm bu aklamalar nda, uluslar aras sermaye hareketlerini etkileyen temel faktrn risk dzeyine gre dzenlenmi faiz oran olduu sylenebilir. Ancak gnmzde uluslar aras sermaye hareketlerinin son derece hzl ve karmak bir biimde gerekletii dikkate alndnda, gerek demeler dengesi analizleri, gerekse cari ilemler hesab aklarnn finanse edilebilirlii asndan sermaye ve finans hesabnn stratejik bir rol oynad ve bu nedenle ayrntl bir biimde incelenmesi gerektii ifade edilebilir.

1.3.3. RESM REZERV LEMLER HESABI

Resmi rezerv ilemleri hesab, demeler dengesinin otonom kalemlerinin ortaya kard dengesizlii gidermek iin merkez bankalarnn dviz rezervlerindeki deimeleri gsterir.

14

Resmi rezerv ilemleri hesab asndan lkede uygulanan dviz kuru sistemi son derece nemlidir. nk resmi rezerv ilemleri hesabnda meydana gelen deime ile lkenin uygulad dviz kuru sistemi arasnda sk bir ba bulunmaktadr. Sabit kur sisteminde dviz arz ve talebindeki deimelerin kurlar etkilememesi istendiinden, demeler dengesi a durumunda merkez bankas piyasaya dviz satacak, demeler dengesi fazlas durumunda ise; piyasadan dviz satn alacaktr. Dolaysyla sabit kur sisteminde demeler dengesi a durumunda resmi rezervler bu aa eit oranda azalrken, demeler dengesi fazlas durumunda resmi rezervler bu fazlaya eit oranda artacaktr. Buna karn serbest deiken kur sisteminde, demeler dengesi ak ya da fazlalar kurdaki deimeler vastasyla giderileceinden, resmi rezervlerde ve dolaysyla resmi rezerv ilemleri hesabnda herhangi bir deiiklik olmayacaktr. Dzenlenebilir kur sistemlerinde ise; demeler dengesi ak ya da fazlalar ksmen kur deiimi ksmen de rezerv deiimi ile giderileceinden, resmi rezerv ilemleri hesabndaki deime para otoritelerinin dviz piyasasna mdahalesinin derecesini gsterecektir24. Bu aklamalar dorultusunda serbest deiken kur sistemini tercih eden lkelerde rezerv gereksiniminin byk lde azalaca belirtilebilir. Nitekim 1973 ylnda Bretton Woods Sisteminin yklmas, pek ok lkenin serbest deiken kur sistemi ya da bu sisteme yakn uygulamalar tercih etmeye balamas ve bu tarihten itibaren uluslar aras sermaye hareketlerinin giderek hzlanmas resmi rezerv talebinin de nemli lde decei beklentisine yol amtr25. Ancak 1990l yllarda yaanan finansal krizlerle birlikte, zellikle gelimekte olan lkelerde resmi rezerv talebinde nemli artlarn yaand gzlenmektedir. 1970li ve 1980li yllarda GSYHlarnn %6s ile %8i arasnda resmi rezerv tutan gelimekte olan lkeler, 2004 ylnda GSYHlarnn %30una varan dzeylerde resmi rezerv tutmaya balamlardr. Bu gelimeler dorultusunda, resmi rezerv talebinin nedenleri ve rezerv biriktirmenin lkeye salad yararlar ile ykledii maliyetleri ksaca aklamamz yerinde olacaktr26.

D. Salvatore, International Economics, Third Edition, USA, Mac Millan Publishing Company, 1990, pp.430-432. 25 R. U. Mendoza, International Reserve-Holding In The Developing World: Self Insurance In A Crisis Prone Era?, Emerging Markets Review, 2004, (evrimii)http://professormendoza.tripod.com/reserves04.pdf, 28/03/2006. 26 D. Rodrik, The Social Cost Of Foreign Exchange Reserves, NBER Working Paper, Working Paper No: 11952, 2006, (evrimii)www.nber.org, 20/03/2006.

24

15

Resmi rezerv talebinin nedenleri iktisatlar tarafndan zellikle kinci Dnya Savandan sonra sistemli bir ekilde ele alnmaya balamtr. rnein R. Triffin 1947 ylnda yapt almada, resmi rezerv talebini belirleyen temel unsurun dnya ticaret hacmi olduunu ve dnya ticaret hacmi arttka resmi rezerv talebinin de artacan ifade etmitir. F. Machlup27 (1966) ve W. W. Heller (1968) ise; d ticaret hacmindeki dalgalanmalarn, dnya ticaret hacmine kyasla lkelerin resmi rezerv talebini daha iyi akladn savunmulardr. Daha sonraki yllarda yaplan almalardaysa; resmi rezerv talebinin hem dnya ticaret hacmi hem de d ticaret hacmindeki dalgalanmalar dorultusunda belirlendii ifade edilmitir28. Aslnda resmi rezerv talebinin temel nedeni, lkelerin beklenmedik durumlara kar kendilerini garanti altna almak istemeleridir. nk resmi rezervler da ak ekonomilerde likidite sorunu yaanmas halinde lkelere ihtiya duyduklar likiditeyi salayarak, ekonomik faaliyetlerin sarsntsz bir biimde devam etmesini gvence altna almaktadr. Bununla birlikte resmi rezerv birikimi lkelere ayn zamanda belli bir maliyet te yklemektedir. Rezerv birikiminin lkelere ykledii iki tr maliyetten sz edilebilir: Bunlardan ilki, rezerv birikimi ayet d ticaret fazlas ile gerekleiyorsa, ihracatn ithalat at lde ulusal tketim ve yatrmn kslmasdr. Katlanlan ikinci maliyet ise; merkez bankalarnn resmi rezerv birikimini gerekletirebilmek iin piyasa satt kamu katlar nedeniyle denen faizdir. nk genellikle resmi rezervlerin yatrld likit varlklardan ( rnein ABD hazine bonolar) elde edilen getiri, kamu katlarna denen faizden dktr. Resmi rezerv birikimi ayet d borlanma ile gerekletiriliyorsa katlanlan maliyet, resmi rezervlerin yatrld likit varlklardan elde edilen getiri ile d borlanma nedeniyle denen faiz arasndaki fark olacaktr. Ayrca resmi rezerv birikimi ne ekilde gerekletirilirse gerekletirilsin, resmi rezerv olarak tutulan fonlarn, verimli yatrm

Machlup almasnda, lkelerin aslnda teorik olarak ifade edilen hibir gereke nedeniyle resmi rezerve ihtiyac olmadn belirterek, merkez bankalarnn resmi rezerv talebini, einin elbise talebine benzetmitir. Maclupa gre, ei yalnzca bir ya da iki elbiseye ihtiya duymasna ramen nasl ki eitli gerekelerle daha fazla elbise almak istiyor ve bu isteini gerekletiremediinde kendisine ve evresine bir takm skntlar yaatyorsa, merkez bankalar da genellikle ihtiyalarnn tesinde rezerv talep etmekte ve talep ettikleri rezerv dzeyine ulaamadklarnda da, ekonomide eitli sorunlar ortaya kmaktadr. Maclupun bu gr, almasn yaynladktan sonra byk ilgi grm ve Bayan Machlupun Gardrop Etkisi ( Mrs. Machlup Wardrobe Effect) olarak adlandrlmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: F. Machlup, The Need For Monetary Reserves, Reprints In International Finance, No: 5, USA, Princeton University Press,1966, pp.25,26. 28 Mendoza, a.g.e.

27

16

alanlarnda

kullanlamamas,

lkelerin

bu

yatrmlardan

elde

edebilecekleri

getirilerden yoksun kalmalarna da neden olacaktr29. Yukarda akladmz maliyetler gz nnde bulundurulduunda, lkelerin resmi rezerv birikimi nedeniyle katlandklar maliyet ve saladklar yarar arasnda bir denge kurmalar gerektii ifade edilebilir. Teorik olarak bir lkenin optimal rezerv miktar, rezerv birikiminin maliyetinin rezerv birikiminin salad yarara eit olduu noktada belirlenecektir. Ancak tarihsel sre ierisinde bakldnda, lkelerin genellikle optimal rezerv miktarnn zerinde rezerv tutmay tercih ettikleri grlmektedir. te bu nedenle kinci Dnya Savan takip eden yllarda rezerv birikimiyle ilgili olarak uygulanabilecek pratik kurallar gelitirilmeye balanmtr. 1980li yllara kadar lkelerin rezerv talebini belirleyen temel etken cari ilemlerden kaynaklanan dalgalanmalar olduundan, lkelere aylk ithalatlarn karlayacak dzeyde rezerv bulundurmalar nerilmitir30. Ancak 1980li yllardan itibaren uluslar aras sermaye hareketlerinin giderek hzlanmas ve lkelerin d varlk ve borlarnda meydana gelen muazzam art, bu politikann geerliliini ortadan kaldrmtr. zellikle 1990l yllarda yaanan finansal krizlerle birlikte optimal resmi rezerv miktarnn tespitinde, lkelerin d borlarnn dikkate alnmas gerektii ifade edilmeye balanmtr. 1999 ylnda nce Arjantin Maliye Bakan P. Guidotti ve ardndan ABD Merkez Bankas Bakan A. Greenspan, lkelerin vadesi bir yl iinde dolacak ksa vadeli d borlarna eit miktarda rezerv tutmalar gerektiini belirtmilerdir31. Bu gr daha sonra IMF tarafndan da onaylanm ve GuidottiGreenspan-IMF Kural (Guidotti-Greenspan-IMF Rule) olarak anlmaya balamtr. Dolaysyla gnmzde resmi rezerv talebinin uluslar aras alanda gerekletirilen reel ilemlerden ok finansal ilemler tarafndan belirlendii sylenebilir32. zetle, bir lkenin resmi rezervleri herhangi bir likidite skkl halinde ekonomik faaliyetlerin sekteye uramasn nleyerek, ortaya kabilecek olas maliyetleri azaltmaktadr. Ancak resmi rezerv birikiminin bir maliyetinin olduu da aktr. D.
M. Feldstein, A Self-Help Guide For Emerging Markets, Foreign Affairs, Volume: 78, Issue: 2, USA, Council On Foreign Relations, 1999, p. 7. 30 Mendoza, a.g.e. 31 A. Greenspan, Currency Reserves And Debt, Remarks By Chairman Allan Greenspan Before The World Bank Conference On Recent Trends In Reserve Management, 1999, (evrimii)http://www.federalreserve.gov/boarddocs/speeches/1999/19990429.htm, 28/03/2006. 32 Rodrik, a.g.e.
29

17

Rodrik 2006 ylnda yapt almada, zellikle son birka yldr gelimekte olan lkelerde Guidotti-Greenspan-IMF Kuralnda nerilen miktarn da zerinde resmi rezerv biriktirilmeye balandn ifade ederek, bunun maliyetinin gelimekte olan lkelerin yllk GSYHlarnn %1ine ulatn saptam ve bu maliyetin olduka yksek olduunu belirtmitir33. Dolaysyla lkelerin likidite salamak amacyla resmi rezerv birikimine bavurmalar halinde bunun maliyetlerini de dikkate almalar ve resmi rezerv birikiminin yan sra likiditeyi arttrmak amacyla bavurulabilecek alternatif yollar da gz nnde bulundurmalar son derece nemlidir.

1.3.4. STATSTKSEL FARKLAR HESABI (NET HATA VE NOKSAN KALEM)

demeler dengesi istatistiklerinin ift kaytl muhasebe sistemine gre tutulmas, demeler dengesinde her zaman borlu ilemlerin toplamnn alacakl ilemlerin toplamna eit olmasn gerekli klmakta, ancak demeler dengesi hesaplarna ilikin bilgilerin hatal ya da eksik olmas, demeler dengesinin kanlmaz olarak borlu ya da alacakl bakiye vermesine yol amaktadr. te bu durumlarda demeler dengesinde muhasebe anlamnda denklii salamak amacyla net hata ve noksan kaleminden yararlanlmaktadr. Baz lkelerde dengeleyici hesap ya da istatistiksel fark olarak ta adlandrlan bu hesap, demeler dengesi borlu bakiye verdiinde, bu bakiyeye eit miktarda alacaklandrlmakta, demeler dengesi alacakl bakiye verdiinde ise; bu bakiyeye eit miktarda borlandrlmaktadr34. Bazen demeler dengesine ilikin hata ve eksiklikler kendi kendini giderici bir nitelik tayabilir. Dolaysyla demeler dengesinin borlu ksmnn toplamnn alacakl ksmnn toplamna eit olmas, her zaman demeler dengesine ilikin istatistiklerin tam ve eksiksiz olduu eklinde yorumlanmamaldr. Bununla birlikte net hata ve noksan kaleminin yksek tutarlara ulamas, demeler dengesi istatistiklerine ilikin bilgilerin toplanmasnda nemli sorunlarn olduunu iaret etmektedir. Net hata ve noksan kaleminin ihracat ve ithalat kalemleri toplamnn %5ini amas, demeler dengesinin hazrlanmasnda kullanlan bilgilerde ciddi eksiklik ve hatalarn

33 34

A.e. IMF, Balance Of Payments Manual.

18

bulunduunun bir gstergesi olarak yorumlanmakta ve byle bir durumda konuyla ilgili ayrntl aratrmalarn yaplmas gerekmektedir35. demeler dengesine kaydedilen ilemlerin bir ksmnn deeri tahminler vastasyla belirlenmektedir. Bununla birlikte demeler dengesinde kayt altna alnamayan sermaye ilemlerinin hangi lkeler arasnda yapld ve ilemlerin ne olduu bilinmeden, bunlarn tahmin edilmesi mmkn olamamaktadr. Bu nedenle net hata ve noksan kaleminin genellikle sermaye hareketlerinden kaynakland dnlmektedir. Yani net hata ve noksan kalemindeki pozitif deere ilikin genel kan, bu pozitif deerin sermaye girilerinden kaynakland eklindedir36.

1.4. EKONOMK DENGE KAVRAMI VE DEMELER DENGES LE LKS

ktisat biliminde pek ok anlama gelebilen, ancak kullanclarnn aklamad takdirde hangi anlamda kullanldnn tespit edilmesi son derece zor olan kavramlardan biri dengedir. ktisat biliminde denge kavramndan en ok, soyut teoriler ierisinde metodolojik bir ara olarak yararlanlmaktadr. Burada dengeden, model ierisinde deikenler arasndaki rastlantsal ilikilerin analiz edilmesi amacyla yararlanlr. Bununla birlikte denge kavram bazen analitik bir ara olmaktan ziyade, ierisinde deer yarglarn barndran bir unsur haline de gelebilir. Analitik bir ara olarak denge, doal glerin salad bir harmonizasyondur. Oysaki denge kavramnn ierisine deer yarglarnn girmesiyle birlikte doal glerin yerini politik gler almakta ve denge bir takm sosyal hedeflerin baarld durum olarak nitelendirilmektedir37. Denge kavramn tanmlarken dikkate alnan deikenler ile gz ard edilen deikenlerin net bir biimde belirtilmesi gerekmektedir. nk herhangi bir modelde dengeyi ifade eden bir durum, baka bir modelde dengesizlii ifade edebilecektir. Bu durum zellikle uluslar aras ekonomik dengenin tanmlanmasnda daha da nemli hale gelmektedir. rnein d denge tanmlanrken, sadece gelir,
Karluk, a.g.e., s.452. Chacholiades, a.g.e., pp.287,288. 37 F. Machlup, International Payments, Debts And Gold, USA, Princeton University Press, 1964, pp.111,112.
36 35

19

tketim, tasarruf ve yatrmlarn dikkate alnmas halinde nihai dengenin bir ticaret a ile saland sylenebilir. Ancak bu denge uluslar aras rezervlerin srekli olarak azalmas ve/veya banka borlarnn limitsiz olarak artmas gibi gz ard edilen unsurlarn deiimini gerektirebilir. Bu nedenle mevcut durumu nemli lde etkileyen deikenlerin dikkate alnmad denge kavramlar tehlikeli bir analiz arac olarak deerlendirilebilecektir38. Bu aklamalar dorultusunda denge, ekonomik birimlerin
39

davranlarn

deitirmeye gerek duymadklar durum olarak tanmlanabilir . Baka bir deyile denge, birbirleriyle iliki ierisinde olan seilmi deikenlerin karlkl uyum halidir40. Uluslar aras iktisat alannda genel olarak denge greli bir kavramdr. Ancak uluslar aras iktisat alannda denge kavramnn greli bir nitelik tadn dikkate alan ok fazla sayda iktisat yoktur. Yinede baz iktisatlar d dengeyi tanmlarken, denge kavramnn sz konusu zelliini dikkate almlardr. rnein J. Robinson d dengeye ilikin grlerini belirtirken, her faiz oran ve efektif talep dzeyine karlk gelen bir denge dviz kurunun bulunduunu; dviz kuru, faiz haddi, efektif talep dzeyi ve parasal cret dzeyinin birbirlerini karlkl olarak etkilediini ve bu nedenle dierleri verili olmakszn, bunlardan herhangi birisinin tespit edilemeyeceini belirtmitir. J. Robinsona gre denge dviz kuru kavram bir savsatadan ibarettir. nk herhangi bir dviz kuru dzeyi, faiz hadleri deitirilmek suretiyle denge dviz kuruna dntrlebilir41. R. Nurkse ise; denge durumundan uzaklalmasn engelleyecek politikalarn, eitli deer yarglar ieren denge kavramnn yardmyla daha kolay bir biimde saptanabileceini ifade etmitir. Dolaysyla R. Nurksee gre denge dviz kuru bir savsata deildir ve genel olarak kabul edilen bir denge dviz kurundan bahsedilebilir. R. Nurkse dviz kurundaki srekli deiimlerin arzu edilir olmadn belirtmi ve bu nedenle denge dviz kurunu, be yldan on yla kadar olan bir
A.e., pp.116,117. Z. Tunca, Makro ktisat, Gzden Geirilmi Drdnc Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 2005, s.14. 40 Machlup, a.g.e., p.120. 41 F. Cesarano, Defining Fundamental Disequilibrium: Keyness Unheeded Contribution, Journal Of Economic Studies, Volume: 30, No: 5/6, UK, Emerald Group Publishing, 2003, p.477.
39 38

20

srete demeler dengesinde herhangi bir ticari kstlama uygulanmakszn ve lke iinde isizlik yaratlmakszn dengenin saland kur dzeyi olarak tanmlamtr. Esasen R. Nurkse yaad dnemin koullar itibaryla d denge hedefinden ok i denge hedefine younlam ve lkelerin karlat temel sorunun, i denge ile d dengenin uyumu olduunu belirtmitir. R. Nurksee gre d denge, ticaret kstlamalar ve ksa vadeli borlanma gibi geici nlemlere bavurulmakszn demeler dengesinde dengenin salanmas olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte R. Nurkse d denge hedefine ynelik olarak kullanlan aralarn, lkenin i denge hedefini gerekletirmesini engellememesi gerektiini ifade etmi ve baz durumlarda i dengenin srdrlebilmesi iin, d dengeye ynelik olarak kstlayc ticaret politikalar ve dviz kontrollerine bavurulabileceini belirtmitir42. Grld zere R. Nurkse denge tanmlamalarn yaparken bir takm deer yarglarndan hareket etmitir. Ancak R. Nurkse deer yarglarndan hareket ettiini saklamam ve bir anlam karmaasnn ortaya kmamas iin, denge kavram yerine optimum dviz kuru dzeyi, en ok arzu edilen kur dzeyi ya da tam istihdam kur dzeyi gibi kavramlar kullanmtr43. R. Nurkse tarafndan oluturulan d denge tanm P. T. Ellsworth ve C. P. Kindleberger gibi iktisatlar tarafndan da benimsenmitir. rnein P. T. Ellsworth makul bir isizlik dzeyi ve istikrarl bir fiyat dzeyi gibi artlarn denge asndan gerekli olduunu ve gelir ve istihdamn ar derecede dmesi ya da enflasyon orannn hzl bir biimde artmas halinde salanacak d dengenin gerek anlamda denge olarak nitelendirilemeyeceini ifade etmitir44. C. P. Kindleberger ise; ar isizliin piyasa dengesiyle uyumlu olduunu ancak daha genel bir bak asyla isizliin dengesizlii ifade edeceini belirtmitir. nk C. P. Kindlebergere gre hkmetler isizlik durumunda ekonomiye mdahale edecekler ve bu da byk olaslkla lkenin demeler dengesi pozisyonunu etkileyecektir. Grld gibi bu tanmlamada da bir takm politik unsurlar yer almaktadr. Zaten C. P. Kindleberger de d dengeden bahsederken,
R. Nurkse, International Economic Policy And The Search For Economic Stability, The American Economic Review, Volume: 37, No: 2, Papers And Proceedings Of The FifthNinth Annual Meeting Of The American Economic Association, USA, American Economic Association, 1947, pp.569571. 43 Machlup, a.g.e., p.126. 44 P. T. Ellsworth, The International Economy Revised, First Printing, USA, Mac Millan Publishing Company, 1958, pp.301-305.
42

21

demeler dengesiyle birlikte politik istikrarnda dikkate alnmas gerektiini belirtmitir45. demeler dengesine ilikin olarak yaynlad eserle tannan J. E. Meade ise; sz konusu eserinde birbirinden farkl denge tanmndan yararlanmtr. J. E. Meade kitabnn banda, seilen deikenlere ve yaplan varsaymlara bal olarak dengenin greli bir kavram olduunu ifade etmi ve rnein d denge durumunda ekonomide isizlikle karlalabileceini ne srmtr. kinci olarak J. E. Meade R. Nurksen politik ierikli denge tanmndan yararlanmtr. Bu ikinci kullanmda denge, arzu edilen cret dzeyinde ticari kstlamalar olmakszn demeler dengesinde bir sorunun yaanmad durum olarak ifade edilmektedir. Son olarak J. E. Meade kitabnda i ve d denge kavramlarn birbirinden ayrm ve tam istihdamn salanmasnn d denge asndan gerekli olmadn ifade etmitir. J. E. Meade ayrca d denge tanmndan dviz kurlarnn deimemesi ve ticaret kstlamalarnn yokluu gibi kriterleri de kaldrmtr. Bu dorultuda d denge; genellikle fiyat mekanizmasyla salanan ve demeler dengesine ilikin denkletirici hibir ilemin olmad durum eklinde tanmlanmtr46. F. Machlup ise; demeler dengesine ilikin denge kavramlarn daha objektif bir biimde ortaya koyabilmek iin farkl denge tanmndan hareket etmitir. Bunlardan birincisi piyasa dengesi, ikincisi program dengesi ve ncs hesap dengesidir. Piyasa dengesi dviz piyasasnda veri dviz kuru dzeyinde, talep edilen dviz miktar ile arz edilen dviz miktar arasndaki ilikiyi ifade etmektedir. Piyasa dengesine gre demeler dengesi a, mevcut kur dzeyinde dviz talebinin dviz arzn amas halinde ortaya kacaktr. Piyasa dengesi genellikle ex ante olarak tanmlanmakta ve bu denge tanmndan sabit kur sistemlerinde yararlanlmaktadr. Program dengesi ise; ele alnan lkenin sermaye ve tketim gereksinimleri dorultusunda, gelecek dnemde ihtiya duyaca dviz miktarn ortaya koymaktadr. Program dengesine gre bir demeler dengesi a, lkenin arzulad dviz miktarnn dzenli olarak dviz elde edilen kaynaklardan (zellikle mal ve hizmet ihracat) karlanamamas durumunda ortaya kacaktr. Bu denge kavram da ex ante olarak ifade edilmektedir. Hesap dengesi ise; belirli bir dnem
45

C. P. Kindleberger, International Economics, Fourth Edition, USA, Richard Irwin Incorporation, 1968, p.411. 46 Meade, a.g.e., pp.16,59,329.

22

sonunda demeler dengesine kaydedilen hesaplar dorultusunda, ex post olarak tanmlanan bir kavramdr. F. Machlup hesap dengesi kavramyla ilgili olarak, demeler dengesine kaydedilen tm ilemlerin dikkate alnmas halinde, demeler dengesi kaytlarnda kullanlan muhasebe teknii nedeniyle srekli bir denklik durumuyla karlalacan ve bu denkliin ekonomik analiz asndan bir anlam ifade etmeyeceini belirtmitir. F. Machlupa gre hesap dengesi kavram dorultusunda, demeler dengesinde ele alnan hesap gruplarna bal olarak, birbirinden farkl ak ya da fazla tanmlaryla karlalabilecektir. Dolaysyla F. Machlup yaplan ekonomik analizlerin amacna bal olarak eitli denge tanmlarndan yararlanlabileceini ve bu nedenle her lke iin geerli tek bir denge kavramndan bahsedilmesinin mmkn olmadn ne srmtr47. D dengeye ilikin olarak yaptmz bu aklamalardan anlald gibi, tarihsel sre ierisinde iktisatlar d denge kavramn, lkelerin mevcut ekonomik durumlarna ve kar karya olduklar ekonomik sorunlara bal olarak birbirlerinden farkl ekillerde tanmlamlardr. Bu nedenle demeler dengesi analizlerinde d dengeden bahsederken ele alnan lkenin ekonomik yapsnn gz nnde bulundurulmas arttr.

1.5. DEMELER DENGESNE LKN OLARAK GELTRLEN DENGE KAVRAMLARI

Daha ncede bahsedildii gibi demeler dengesi ift kaytl muhasebe tekniine gre tutulduundan her zaman denktir. Yani demeler dengesinde borlu ilemlerin toplam alacakl ilemlerin toplamna her zaman eittir. Ancak demeler dengesinde ekonomik anlamda dengenin salanp salanmadn tespit edebilmek iin, demeler dengesine kaydedilen ilemler otonom ve denkletirici ilemler olarak ayrlmakta ve bu dorultuda eitli denge kavramlar oluturulmaktadr. Dolaysyla demeler dengesinde bir ak ya da fazladan bahsedildiinde belirli hesap gruplar dikkate alnmaktadr.

47

F. Machlup, Three Concepts Of The Balance Of Payments And The So-Called Dollar Shortage, The Economic Journal, Volume: 60, No: 237, UK, Blackwell Publishers, 1950, pp.46-68.

23

Genel olarak demeler dengesi analizlerinde belirli bir dnem ierisinde gerekletirilen ilemler ve bu ilemlerin neden olduu ak ya da fazlalar incelenmektedir. Yani demeler dengesi ex post olarak ele alnmakta ve gerekleen demeler dengesi ak ya da fazlalarna odaklanlmaktadr. Bununla birlikte demeler dengesi verili piyasa koullarnda, gerekletirilecek ilemler dorultusunda ex ante olarak ta incelenebilir. Byle bir analizde nemli olan oluturulan dengenin srdrlp srdrlemeyeceidir48. demeler dengesi analizlerinin sistemli bir ekilde yaplmaya balamas, IMFnin kuruluuyla birlikte gereklemitir. Bu nedenle demeler dengesine ilikin ekonomik denge kavramlarnn oluturulmasna ynelik tartmalar, zellikle 1950li yllardan itibaren Amerikada ortaya kmtr. Sz konusu tartmalarn Amerikada younlamasnn nedenleri ise; Amerikann demeler dengesi pozisyonunda 1958 ylndan itibaren yaanan gelimeler, Dolarn uluslar aras ticarette en ok kullanlan mbadele arac olmas ve yine Dolarn rezerv para olma zellii tamas eklinde ifade edilebilir49. Bu aklamalar dorultusunda, gnmzde demeler dengesine ilikin olarak genel kabul grm denge kavramndan bahsedebilmemiz mmkndr. Sz konusu denge kavramlar: 1-Temel Denge, 2-Likidite Dengesi, ve 3-Resmi Rezerv Dengesi olarak adlandrlmaktadr50.

1.5.1. TEMEL DENGE

Temel denge kavram ilk kez 1945 ylnda R. Nurkse tarafndan ortaya atlmtr51. Bu denge kavramnda cari ilemler hesabna kaydedilen ilemler ile uzun vadeli sermaye ilemleri otonom, dier tm ilemler ise; denkletirici olarak kabul edilmektedir. Temel denge kavramnn oluturulmasndaki ama; uzun dnem kararlarn yanstan ve daha istikrarl bir grnm arz eden ilemlerin, daha hareketli

R. M. Stern, The Balance Of Payments Theory And Economic Policy, First Printing, USA, Aldine Publishing Company, 1973, p.4. 49 A.e., p.6. 50 Seyidolu, a.g.e., s.402. 51 C. P. Kindleberger, Measuring Equilibrium In The Balance Of Payments, The Journal Of Political Economy, Volume: 77, No: 6, USA, University Of Chicago Press, 1969, p.876.

48

24

ve dviz kurunu etkilemeye ynelik para politikalarndan daha fazla etkilenen ilemlerden ayrlmasdr. Ancak bu ayrm her zaman gerei yanstmayabilir. nk bazen uzun vadeli sermaye akmlar daha hareketli olabilmekte, buna karn d ticareti finanse etmeye ynelik ksa vadeli sermaye akmlar ok hareketli olmayabilmektedir52. H. Johnson ve C. P. Kindlebergerde temel denge kavramna ilikin bir takm sorunlarn ortaya kabileceini ifade etmilerdir. Bu yazarlara gre, temel dengede otonom olarak kabul edilen mal ve hizmet ticareti, karlksz transferler ve uzun vadeli sermaye hareketleri her zaman istikrarl olmayabilir. Ayrca ksa vadeli kredilerde tekrar tekrar konsolidasyona bavurulmas, bu kredilerin uzun vadeli bir nitelik tamasna yol aabilir53. Bu nedenle temel denge kavram dorultusunda yaplan demeler dengesi analizlerinde sz konusu unsurlarn gz nnde bulundurulmas gerekmektedir.

1.5.2. LKDTE DENGES

Likidite dengesi kavram Amerikada 1970li yllara kadar, resmi rezerv aktiflerindeki potansiyel basky lmek iin kullanlm bir kavramdr. Bilindii gibi 1945-1970 aras dnemde Bretton Woods Sistemi nedeniyle Amerikann resmi rezerv aktifi altn iken, dier lkeler byk lde Dolar rezervi tutmular ve bu Dolarlar istedikleri an altna evirebilme hakkna sahip olmulardr. Dolaysyla lkelerin Dolar karlnda ar altn talepleri, Amerikann bu talepleri karlayamamasna yol aabileceinden likidite dengesi kavram gelitirilmi ve bu kavram dorultusunda Amerikann Dolarn deerini altn karsnda koruyabilme yetenei tespit edilmeye allmtr54. Likidite dengesi brt likidite dengesi ve net likidite dengesi olarak iki grupta incelenebilir. Net likidite dengesi kavram Amerikada 1950li ve 1960l yllarda hesaplanan brt likidite dengesi kavramnn gelitirilmi bir eklidir. Brt likidite dengesinde demeler dengesine kaydedilen ilemler arasnda yapay bir ayrm
Salvatore, a.g.e., p.446. Stern, a.g.e., p.9. 54 E. yibozkurt, Uluslar Aras ktisat Teorisi, Gzden Geirilmi nc Bask, Bursa, Ezgi Kitabevi,1995, s.228.
53 52

25

yaplarak, Amerikan vatandalarnn yurt dnda tuttuu varlklar (Amerikan vatandalarnn yurt dna verdii borlar) otonom, yabanclarn Amerikada tuttuu varlklar (yabanclarn Amerikaya verdii borlar) ise; denkletirici ilem olarak nitelendirilmitir. Byle bir uygulama yaplmasnn nedeni Amerika tarafndan d lkelere verilen likit borlarn, yani Amerikan vatandalarnn yurt dnda tuttuklar varlklarn, para otoritelerinin Dolarn altn karsndaki deerini korumak amacyla her an kullanabilme imkanlarnn olmad varsaymndan kaynaklanmtr. Dolaysyla brt likidite dengesinde mal ve hizmet ticareti, karlksz transferler, uzun vadeli sermaye akmlar ve yabanclara verilen likit borlar otonom olarak kabul edilirken, yabanclarn lkeye verdii likit borlar ve dier tm ilemler denkletirici olarak kabul edilmektedir. Net likidite dengesinde ise; brt likidite dengesinden farkl olarak mal ve hizmet ticareti, karlksz transferler, uzun vadeli sermaye akmlar ve yabanclara verilen likit borlarn yan sra, yabanclarn lkeye verdii likit borlarda otonom olarak kabul edilmekte, dier tm ilemler ise; denkletirici olarak nitelendirilmektedir55. Gerek brt gerekse net likidite dengesi kavramlarnda karlalan en nemli sorun, demeler dengesine kaydedilen ksa vadeli sermaye ilemlerinin likit ve likit olmayan ilemler eklinde ayrlmasnn zorluudur. Bu nedenle 1960l yllarn bandan itibaren likidite dengesi kavram eitli eletirilere uram ve demeler dengesi analizlerine ilikin olarak yeni denge kavramlar ortaya atlmtr. Bu yeni denge kavramlarndan ilki, Amerikada demeler dengesi biriminin bakanln yapm ve daha sonra NBERin ( National Bureau Of Economic Research) yneticiliine getirilmi H. B. Lary tarafndan yaplmtr. H. B. Lary demeler dengesi analizlerinde para politikasna duyarllk yntemini gelitirmitir. Sz konusu yntemde demeler dengesine kaydedilen ilemler para politikasna duyarl olanlar ve para politikasna duyarl olmayanlar eklinde iki gruba ayrlmakta ve para politikasna duyarl ilemler denkletirici ilem olarak nitelendirilmektedir. Dolaysyla bu yntemde, para otoritelerinin tuttuu rezervler, likit borlar, ksa vadeli zel sermaye hareketleri ve istatistiksel farklar (net hata ve noksan kalemi) hesabna kaydedilen ilemler para politikasna duyarl ilemler olarak denkletirici, dier

55

Stern, a.g.e., p.10.

26

ilemler ise; para politikasna duyarl olmayan ilemler olarak otonom kabul edilmektedir56. Likidite dengesine ynelik bir dier neride, Yale niversitesi Profesrlerinden R. Triffin tarafndan yaplmtr. R. Triffinin nerisinde ihracat, ithalat, karlksz transferler ve dolaysz yabanc sermaye yatrmlar otonom olarak kabul edilmekte, dier tm ilemlerin ise; denkletirici olduu varsaylmaktadr57. zetle, likidite dengesi kavram demeler dengesinin analiz edilmesinde eitli sorunlara yol atndan eletirilere uram ve 1973 ylnda Bretton Woods Sisteminin kyle birlikte giderek nemini yitirmitir.

1.5.3. RESM REZERV DENGES

Likidite dengesine yaplan iddetli eletiriler, 1963 ylnda Amerikada demeler dengesi istatistikleri komitesinin resmi rezerv dengesi olarak adlandrlan yeni bir denge kavram gelitirmesine yol amtr58. Bu denge kavramnda demeler dengesine kaydedilen btn zel ilemler otonom olarak kabul edilirken, lkenin yabanc kurululara olan resmi ksa sreli sermaye borlar ve resmi rezerv ilemleri denkletirici olarak kabul edilmektedir59. Resmi rezerv dengesi sabit kur sisteminde para otoritelerinin dviz kurunu devam ettirebilme imkann ortaya koyan bir barometre olarak nitelendirilebilir60. Bununla birlikte gnmzde uygulanan ynetimli dalgalanma sistemlerinde bu denge, para otoritelerinin dviz piyasasna yapt mdahalelerin derecesini gstermektedir61. Resmi rezerv dengesi ile yaplacak analizlerin en nemli sakncas, bu denge kavramnda sermaye ilemlerinin tamamnn otonom olarak kabul edilmesi ve bu
56 57

Wasserman ve Ware, a.g.e., p.278-280. A.e., p.284. 58 Kindleberger, Measuring Equilibrium In The Balance Of Payments, p.881. 59 Seyidolu, a.g.e., s.406. 60 Chacholiades, a.g.e., p.294. 61 J. Pippenger, Balance Of Payments Deficits: Measurement And Interpretation, (evrimii)http://research.stlouis.fed.org/publications/review/73/11/Measurement_Nov1973.p df, 12/07/2005.

27

nedenle son derece istikrarsz bir seyir izleyen ksa vadeli sermaye ilemleri ile finanse edilen cari ilemler hesab aklarnn gz ard edilmesidir. Dolaysyla resmi rezerv dengesi demeler dengesindeki ciddi sorunlarn grlmesini engelleyebilir. demeler dengesine ilikin olarak akladmz bu denge kavramlar tablo 1.2de matematiksel denklemler vastasyla da gsterilmitir.

TABLO 1.2: DEMELER DENGESNE LKN DENGE KAVRAMLARI

DEMELER DENGES = X M + T + LTC +STC +G = 0 TEMEL DENGE = X M + T + LTC = 0 = STC + G BRT LKDTE DENGES = X M + T + LTC - STCHL = 0 = STCFL + G NET LKDTE DENGES = X M + T + LTC + STCL = 0 = STCNL + G RESM REZERV DENGES = X M + T + LTC +STCP = 0 = STCO + G Kaynak: C. P. Kindleberger, Measuring Equilibrium In The Balance Of Payments, The Journal Of Political Economy, Volume: 77, No: 6, USA, University Of Chicago Press, 1969, p.876-881.
Tablo 1.2ye likin Aklama: Yukardaki tabloda X mal ve hizmet ihracatn, M mal ve hizmet ithalatn, T karlksz (tek yanl) transferleri, LTC uzun vadeli sermaye hareketlerini, STC ksa vadeli sermaye hareketlerini, G resmi rezerv hareketlerini, STCHL ana lkenin darya gnderdii ksa vadeli likit sermayeyi, STCFL ana lkeye gelen ksa vadeli likit sermayeyi, STCL ksa vadeli likit sermaye hareketlerini, STCNL ksa vadeli likit olmayan sermaye hareketlerini, STCP ksa vadeli zel sermaye hareketlerini ve STCO ksa vadeli resmi sermaye hareketlerini yanstmaktadr. Denklemlerde negatif deer alaca kesin olan deikenlerin nne eksi iaret, dier deikenlerin nne ise; art iaret konmutur. Dolaysyla rnein, lkeden ksa vadeli sermaye k, lkeye ksa vadeli sermaye giriinden fazla ise; ksa vadeli sermaye hareketleri denklemlerde negatif olarak ifade edilecektir.

Ksaca demeler dengesi analizlerinde kullanlmak zere gelitirilen tm denge kavramlar belirli sorunlar da beraberinde getirmekte ve bir takm yanl anlalmalara yol aabilmektedir. Bu durumun temel nedenleri yle zetlenebilir62: 1-demeler dengesine ilikin olarak yaplan tm ekonomik denge tanmlamalarnda ilemlerin otonom ve denkletirici olarak ayrlmas bir lde de olsa keyfidir. nk demeler dengesine kaydedilen tm ilemlerin yaplmasna neden olan esas gdnn tespit edilmesi her zaman mmkn deildir.

62

A.e.

28

2-demeler dengesi istatistiklerinin tam ve hatasz olarak toplanmas son derece g bir itir. nk demeler dengesine kaydedilen ilemlerin bir ksm anketler ya da tahminler vastasyla belirlenmektedir. Bu durum demeler dengesi istatistiklerinin anlamlarn yitirmesine yol aabilir. 3-Hkmetlerin uygulad ekonomi politikalar da demeler dengesini etkileyerek, otonom ve denkletirici ilem ayrmn zorlatrabilir. rnein; bir d ak karsnda merkez bankasnn bu a kapatmak amacyla faiz oranlarn ykseltmesi sonucunda lkeye gelen sermaye, merkez bankas asndan denkletirici, sermaye ilemini gerekletiren kii asndan ise; otonom bir nitelik tayabilir. te tm bu nedenler sebebiyle, bir lkenin demeler dengesi analiz edilirken tek bir denge kavramna kr krne bal kalnmamal, lkenin ekonomik koullar ve uygulanan politikalar dorultusunda demeler dengesindeki tm hesaplar ayrntl bir biimde incelenmelidir.

1.6. DEMELER DENGESNDE DENGE VE DENGESZLK

Balangta demeler dengesi kavramn aklarken ifade ettiimiz gibi, demeler dengesi muhasebe anlamnda her zaman denktir. Yani demeler dengesinde borlu ilemlerin toplam alacakl ilemlerin toplamna her zaman eittir. Ancak bu durum demeler dengesinde ekonomik adan da dengenin saland anlamna gelmeyecektir. Bir nceki blmde de belirttiimiz gibi, demeler dengesine ynelik olarak gelitirilen denge kavramlar dorultusunda lkelerin kar karya kalabilecekleri eitli demeler dengesi sorunlarndan bahsedilebilir. Bununla birlikte demeler dengesine ynelik olarak ortaya kabilecek en nemli sorun, cari ilemler hesab ile ilgili dengesizlikler olacaktr. nk da ak bir ekonomide cari ilemler hesab, makroekonomik performansn llmesinde kullanlan en nemli ara olarak kabul edilmektedir. Cari ilemler hesabnn makroekonomik performansn llmesinde kullanlan en nemli ara olarak nitelendirilmesinin iki temel nedeni vardr: 1-Cari ilemler hesab ulusal tasarruf ve yatrmlarla ve dolaysyla kamu kesimi ile zel kesim tasarruf-yatrm kararlaryla yakndan ilikilidir. Bu nedenle cari ilemler hesab da ak ekonomilerde iktisadi bymenin deerlendirilmesinde son derece nemli bir gstergedir. 2-Cari ilemler hesab dviz kuru ve uluslar aras rekabet gc ile de yakndan ilikilidir. Bu dorultuda cari ilemler hesab, da ak

29

ekonomilerde ekonominin genel grnmn ortaya koyan stratejik bir unsur olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla dviz kurlar, uluslar aras rekabet dzeyi ve demeler dengesi ile ilgili analizlerin mutlaka cari ilemler dengesizlikleri ve bunlarn olas sebeplerinin incelenmesiyle balamas gerekmektedir63. Cari ilemler hesabnda ortaya kan dengesizlikler niteliklerine ya da olu sebeplerine gre gelir dengesizlii ve fiyat dengesizlii eklinde iki ana gruba ayrlabilir. Gelir dengesizlii, nispi fiyatlarda nemli bir deime olmakszn reel gelir veya fiyatlar genel dzeyindeki deiikliklere bal olarak ortaya karken; fiyat dengesizlii, reel gelir dzeyinde nemli bir deime olmakszn nispi fiyatlardaki deimelere bal olarak meydana gelmektedir. Aslnda cari ilemler dengesizliklerinin gelir dengesizlii ve fiyat dengesizlii eklinde kesin bir biimde ayrlmas mmkn deildir. nk genel olarak ekonomide, nispi fiyatlar deimeksizin reel gelir veya fiyatlar genel dzeyinin deimesi pek mmkn olmad gibi, reel gelir veya fiyatlar genel dzeyi deimeksizin nispi fiyatlarn deimesi de ounlukla sz konusu deildir. Bu nedenle cari ilemler dengesizlikleri gelir dzeyinin deimesini gerektiriyorsa gelir dengesizlii, mal veya faktr fiyatlarnn deimesini gerektiriyorsa da fiyat dengesizlii olarak adlandrlabilir64. Cari ilemler hesabnda ortaya kan gelir dengesizlii, konjonktrel dengesizlik ve uzun sreli dengesizlik eklinde bir alt ayrma tabi tutulabilir. Konjonktrel dengesizlik konjonktr dalgalarnn farkl lkelerde farkl safhalar izlemeleri ya da ayn safhalar izlese de ithal mallar gelir veya fiyat elastikiyetlerinin farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Uzun sreli dengesizlik ise; lkelerin farkl iktisadi gelime safhalarnda olmalar ya da herhangi bir lkede, dier lkelerde byle bir gelime olmakszn teknolojik bir gelimenin ortaya kmas sonucunda meydana gelmektedir. Cari ilemler hesabnda grlen fiyat dengesizlii de, mal dzeyinde dengesizlik ve retim faktrleri dzeyinde dengesizlik eklinde gruplandrlabilir. Mal dzeyinde dengesizlik ithal ve ihra mallarna ilikin arz ve talepte meydana gelen deiikliklere bal olarak ortaya karken; faktr dzeyinde dengesizlik, ele alnan

N. Roubini ve P. Wachtel, Current Account Sustainability In Transition Economies, NBER Working Paper, Working Paper No: 6468, 1998, (evrimii)www.nber.org, 10/01/2006. 64 G. Kazgan, Uluslar Aras Ekonomi, stanbul, Yatkn Ofset Matbaas, 1972, s.294,295.

63

30

lkedeki faktr fiyatlarnn lkenin faktr donanmn yanstmad hallerde meydana gelmektedir65. Cari ilemler dengesizliklerinin nedenleri, ilerleyen aamalarda ayrntl bir biimde inceleneceinden, burada cari ilemler dengesizliklerinin nedenlerine daha fazla deinilmeyecektir. Ancak belirtilmesi gereken en nemli nokta, sebebi ne olursa olsun cari ilemler dengesizliklerinin, ekonomi zerinde kapsaml etkiler yaratacadr. Cari ilemler hesabnda ortaya kan dengesizlikler cari ilemler a ya da cari ilemler fazlas eklinde kendini gstermektedir. Bununla birlikte almamzda bizim iin nemli olan cari ilemler aklar olacaktr. nk 1970li yllardan gnmze kadar gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerin karlat en nemli demeler dengesi sorununun cari ilemler a olduu ifade edilebilir. Nitekim S. Edwards (2004) tarafndan yaplan almada bu gr dorular niteliktedir. S. Edwards almasnda 19702001 aras dnemde 157 gelimi ve gelimekte olan lke zerinde cari ilemler hesabna ilikin olarak 3655 adet gzlem yapm ve bu gzlemlerin sadece 923nn cari ilemler fazlasn gsterirken, geriye kalan 2732 gzlemin cari ilemler an iaret ettiini belirtmitir66. Bu dorultuda aada nce cari ilemler aklarnn ne anlama geldii ve bu aklarn nedenleri aklanacak, daha sonra ise; cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii ayrntl bir biimde analiz edilecektir.

1.6.1. CAR LEMLER HESABI AIKLARI VE AIKLARIN NEDENLER

Cari ilemler aklarnn ne anlama geldiini inceleyebilmemiz iin ncelikle cari ilemler hesab ile ulusal gelir hesaplar arasndaki ilikiyi tespit etmemiz gerekmektedir. Cari ilemler hesab ile ulusal gelir hesaplar arasndaki iliki, basit matematiksel denklemler vastasyla yle ifade edilebilir67:

A.e., s.295,303,308,311. S. Edwards, Thirty Years Of Current Account Imbalances, Current Account Reversals And Sudden Stops, IMF Staff Papers, , Volume: 51, Special Issue, USA, IMF, 2004 pp.6,7. 67 G. P. Olivei, The Role Of Saving And Investment In Balancing The Current Account: Some Empirical Evidence From The United States, New England Economic Review, 2000, (evrimii)http://www.bos.frb.org/economic/neer/neer2000/neer400a.pdf, 16/03/2006.
66

65

31

GNPt = GDPt + rtBt GDPt = Yt GNPt = Yt + rtBt Yt = Ct +It +Gt + (Xt Mt) (Xt Mt) = NXt Yt = Ct + It + Gt + NXt CAt = NXt + rtBt GNPt = Ct + It + Gt + NXt + rtBt NXt + rtBt = GNPt Ct - It Gt GNPt Ct Gt = St CAt = St It St = ( Bt+1 + Kt+1 Bt Kt ) It = Kt+1 Kt CAt = Bt+1 + Kt+1 Bt Kt+1 Kt + Kt CAt = Bt+1 - Bt

(1.1) (1.2) (1.3) (1.4) (1.5) (1.6) (1.7) (1.8) (1.9) (1.10) (1.11) (1.12) (1.13) (1.14) (1.15)

Yukardaki denklemlerde t cari dnemi, t + 1 bir sonraki dnemi, GNP gayri safi milli haslay, GDP gayri safi yurt ii haslay, rB net d alem gelirini, C tketim harcamalarn, I yatrm harcamalarn, G kamu harcamalarn, X mal ve hizmet ihracatn, M mal ve hizmet ithalatn, NX net mal ve hizmet ticaretini, CA cari ilemler hesabn, S tasarruflar, B net d varlk stokunu, ve K ulusal sermaye stokunu belirtmektedir. Denklemlerden de grld gibi, cari ilemler hesab ulusal gelir ile ulusal harcamalar arasndaki fark ifade etmektedir. Cari ilemler hesab ayn zamanda, ulusal tasarruflar ile ulusal yatrmlar arasndaki fark da gstermektedir. 1.15 numaral denkleme gre ise cari ilemler hesab; lkenin net d varlk stokundaki deiimi ortaya koymaktadr. Dolaysyla cari ilemler a ulusal harcamalarn ulusal geliri atn, yurt iinde yaplan yatrmlarn ulusal tasarruflarla karlanamadn ve lkenin net d varlk stokunda bir azalma meydana geldiini gstermektedir. Bir lkede ortaya kan cari ilemler a farkl bak asyla analiz edilebilir. Bunlardan ilki, ulusal bak asyla gelir ve retim hesaplaryla ilikili olarak cari

32

ilemler aklarnn analiz edilmesidir. Ulusal bak asyla cari ilemler a, ulusal tasarruf ve yatrm kararlarnn d ticaret ve cari ilemler dengesine nasl yansdn ortaya koymaktadr. Bilindii gibi bir lkede tasarruflarn iki ana kayna bulunmaktadr. Bunlardan ilki ulusal tasarruflar, ikincisi ise; cari ilemler a sonucunda lkeye gelen yabanc sermayedir. Dier taraftan ulusal tasarruflar ve lkeye gelen yabanc sermayeden oluan toplam tasarruflarn, zel kesim yatrmlar ve kamu kesimi bte a nedeniyle talep edildii dikkate alndnda; Ulusal Tasarruflar + Cari lemler A = zel Kesim Yatrmlar + Kamu Kesimi Bte A eitliine ulalacaktr. Bu eitlie gre cari ilemler a, ulusal tasarruflarla karlanamayan zel kesim yatrmlar ve kamu kesimi bte ann toplamn ifade edecektir. Yani cari ilemler a lkenin kaynaklarnn tesinde yaad anlamna gelecektir. Hi phesiz kamu kesimi bte a bte fazlasna dntnde eitliin sol tarafna geecek ve lkenin kaynaklarnn bir blmn oluturacaktr. Benzer ekilde cari ilemler a da cari ilemler fazlasna dntnde denklemin sa tarafna geecek ve kaynak kullanmn gsterecektir68. Cari ilemler a ayn zamanda, uluslar aras bak asyla cari ilemler hesab ve zellikle d ticareti belirleyen faktrler erevesinde de analiz edilebilir. Bu analizde zellikle cari ilemler ana yol aabilecek ithal ve ihra mallar fiyat ve gelir elastikiyetleri ile verimlilik artlar gibi yapsal faktrler zerinde durulmaktadr. Dolaysyla bu tr bir analizde cari ilemler ann altnda yatan yapsal unsurlara odaklanlmaktadr. Cari ilemler a uluslar aras bak asyla sermaye akmlar ile ilikili olarak ta analiz edilebilir. Byle bir analizde cari ilemler an finanse eden sermaye akmlarnn, lkeler aras farkl getiri oranlar ve yatrmclar tarafndan arzulanan portfy dzenlemesi gibi unsurlardan nasl etkilendii aratrlacaktr. verilmektedir69. Yani bu analizde uluslar aras yatrmclara aktif bir rol

68

C. L. Mann, Perspectives On The US Current Account Deficit And Sustainability, The Journal Of Economic Perspectives, Volume: 16, No: 3, USA, American Economic Association, 2002, p.135. 69 A.e., pp.137-142.

33

zellikle son yllarda uluslar aras sermaye akmlarnn ok byk boyutlara ulamasyla birlikte, cari ilemler aklar ile uluslar aras sermaye akmlar arasndaki iliki youn bir biimde tartlmaya balanmtr. nk cari ilemler aklarnn tamamyla uluslar aras sermaye hareketleri tarafndan belirlenmesi durumunda, ulusal gelir ve retim hesaplaryla ilgili olarak ve uluslar aras mal ve hizmet ticareti ile ilgili olarak yaplan cari ilemler a analizleri bir anlam ifade etmeyecektir. Ancak cari ilemler aklarnn tamamyla uluslar aras sermaye hareketleriyle belirlendiini kabul etmek te mmkn deildir. nk rnein cari ilemler a veren bir lkede, bu a finanse eden yabanc sermaye, beklentilerde meydana gelen herhangi bir deiiklik nedeniyle lkeden karsa, lkeye yeniden sermaye ekebilmek iin faiz hadleri ykseltilebilecek ve bu durum tketim ve yatrm harcamalarn azaltabilecektir. te sermaye k ile birlikte tketim ve yatrm harcamalarnda meydana gelen deiiklikler bizi, ulusal bak asyla gelir ve retim hesaplaryla ilgili olarak yaplan cari ilemler a analizlerine geri gtrecektir. Dolaysyla cari ilemler aklarna ilikin olarak akladmz tm bu analizler birbirleriyle yakndan ilikilidir. Tarihsel sre ierisinde, zellikle kinci Dnya Sava sonras dnemde iktisatlarn cari ilemler aklar analizleri ve cari ilemler aklar ile ilgili grleri nemli farkllklar gstermitir. Bu nedenle cari ilemler aklarn genel olarak aklarken, iktisatlarn cari ilemler aklar ile ilgili grlerine de ksaca deinmemiz yerinde olacaktr. kinci Dnya Savann hemen sonrasnda pek ok iktisat, cari ilemler aklarnn iktisadi adan ciddi bir sorun olduunu ifade etmitir. Bu dnemde J. E. Meade (1951), A. Harberger (1950), S. Laursen ve L. A. Metzler (1950), F. Machlup (1943) ve H. Johnson (1955) gibi iktisatlar; cari ilemler aklarnn ulusal gelir ve ulusal harcamalar arasndaki farka eit olduunu kabul etmiler ancak genellikle nispi fiyat deiimleri ile ticaret akmlar arasndaki ilikiye odaklanmlardr. Bu iktisatlar cari ilemler aklarnn temelde nispi fiyatlardaki bozulmalardan kaynaklandn ne srmler ve cari ilemler aklar karsnda dviz kuru dzenlemelerine bavurulmas gerektiini savunmulardr. Dier taraftan yapsalc iktisatlar, zellikle gelimekte olan lkelerde grlen d ticaret ve cari ilemler aklarnn yapsal bir karaktere sahip olduunu belirtmiler ve bu aklarn uzun dnemde lkelerin byme kabiliyetini snrladn iddia etmilerdir. Yapsalc iktisatlar gelimekte olan lkelerde ortaya kan cari ilemler

34

aklarnn dviz kuru politikalaryla giderilemeyeceini ve yaplmas gerekenin ithal ikamesi politikas vastasyla sanayilemenin teviki olduunu ileri srmlerdir. Bu grler Latin Amerikada Birlemi Milletler Latin Amerika Ekonomi Komisyonu Sekreteri R. Prebish tarafndan, Asyada ise; iktisadi planlamann lideri Profesr P. C. Mahalanobis tarafndan savunulmutur70. 1980li yllara gelindiindeyse; kamu kesimi bte dengesi saland takdirde ortaya kan cari ilemler aklarnn zel kesim tasarruf-yatrm kararlarn yanstt ve bu nedenle sz konusu cari ilemler aklarndan endielenilmemesi gerektii ifade edilmeye balanmtr. Bu gr 1981 ylnda IMF alanlarndan E. W. Robischek tarafndan da belirtilmitir. E. W. Robischek, 1981 ylnda ilide cari ilemler aklarnn GSYHnn %14n atn vurgulayarak, kamu kesimi bte dengesi salanmas halinde ortaya kan aklarn zel kesimin optimal tasarruf-yatrm kararlarn yansttn ve dolaysyla ekonomi zerinde herhangi bir olumsuz etkisinin olmayacan iddia etmitir. Ancak bu aklamalardan ksa bir sre sonra ili ciddi bir bor krizi ile karlam ve GSYHsnda %14lk bir daralma yaamtr. Aslnda yksek cari ilemler aklarnn kamu kesimi bte dengesi saland takdirde iktisadi adan bir endie kayna olmayaca gr ilk kez, ngiltere Maliye Bakan N. Lawson tarafndan, IMFde ngilterenin demeler dengesi sorunlarna ynelik olarak yaplan bir konumada ifade edilmitir. Bu nedenle sz konusu gr Lawson Doktrini olarak adlandrlmaktadr71. Her ne kadar Lawson Doktirini erevesinde zel kesim tasarruf-yatrm kararlarndan kaynaklanan cari ilemler aklarnn iktisadi adan nemli olmad ifade edilmise de, gerek 1980ler gerekse 1990larda yaanan pek ok kriz, bu grn ok doru olmadn ortaya koymutur. Nitekim 1980li yllarn banda ili, 1990l yllarn banda Meksika ve Arjantin ve son olarak 1997de Dou Asyada yaanan krizlerde, kamu kesimi bte dengesi saland halde zel kesimin tasarruf-yatrm kararlarn yanstan cari ilemler aklarnn krizin nemli bir nedeni olduu pek ok iktisat tarafndan kabul edilmitir. Dolaysyla Lawson Doktrini gereklerle ok fazla badamamaktadr.

70

S. Edwards, Does The Current Account Matter?, NBER Working Paper, Working Paper No: 8275, 2001, (evrimii)www.nber.org, 10/01/2006. 71 A.e.

35

Lawson

Doktrininin

gereklerle

badamamasnn

nedenleri,

yani

Lawson

Doktrininin belli bal eksiklikleri yle belirtilebilir72: 1-ncelikle Lawson Doktrini varsaymlar itibaryla elikilidir. Lawson Doktrinini savunanlar zel kesimin rasyonel karar aldn kabul etmekle birlikte, Rasyonel Beklentiler Hipotezine inanmamaktadrlar. nk Rasyonel Beklentiler Hipotezine gre, cari ilemler hesab kamu kesimi bte dengesi salansa da salanmasa da zel kesim kararlarn yanstacaktr. Bilindii gibi Ricardo Denkliine gre, ekonomik birimler tketim, yatrm ve tasarruf kararlarn kamu kesimi bte dengesine bal olarak ayarlayacaklardr. Dolaysyla Rasyonel Beklentiler Hipotezi kamu kesimi bte dengesi salansa da salanmasa da, cari ilemler aklarndan endielenilmemesi gerektiini, nk cari ilemler aklarnn her iki durumda da zel kesimin kararlarn yansttn ifade etmektedir. 2-Lawson Doktrini yaplan yatrmlardan beklenen getirilerle gerekleen getirilerin her zaman eit olduunu, yani yatrmlar sonucunda bir kayp ile karlalmasnn mmkn olmadn varsaymaktadr. Oysa yaplan yatrmlardan beklenen getiriler ile gerekleen getiriler, eitli piyasa baarszlklar nedeniyle farkllklar gsterebilmektedir. Bu piyasa baarszlklarndan ilki, Harberger Dsalldr. Harberger Dsallna gre zel kesimde bor alan ekonomik birimler, d borlanmann ykselen marjinal sosyal maliyetini iselletirememektedirler. kinci olarak byk politika deiikliklerinden sonra, srekli gelire ilikin ar iyimser beklentiler ar borlanmaya yol amakta ve finansal piyasalardaki asimetrik enformasyon bu borlarn etkin bir ekilde deerlendirilmesini engellemektedir. 3-Lawson Doktrini cari ilemler a ile birlikte, cari ilemler an aan dzeyde lkeye gelen yabanc sermayenin olas etkilerini de gz ard etmektedir. Bilindii gibi cari ilemler an aan dzeyde lkeye gelen yabanc sermaye, ulusal parann ar deerlenmesine yol aarak optimal olmayan yatrmlara neden olacak ve ihracatn eitlendirilmesi ile verimlilik artnn salanmas gibi hedeflerin gerekletirilmesini engelleyecektir. Bu durumda, uzun dnem byme performans zerinde olumsuz etkiler yaratabilecektir. 4-Lawson Doktrininde zel kesim kararlarndan kaynaklanan cari ilemler aklarnn nemli olmad ifade edilse de, genel olarak yabanc yatrmclar cari

H. Reisen, Sustainable And Excessive Current Account Deficits, OECD Development Centre Working Paper, Working Paper No: 132, Research Programme On Macroeconomic Interdependence And Capital Flows, 1998, (evrimii)http://www.oecd.org/dataoecd/18/39/1922517.pdf, 11/03/2006.

72

36

ilemler

aklarnn

kaynandan

ok,

cari

ilemler

aklarnn

dzeyine

bakmaktadrlar. Dolaysyla yabanc yatrmclar, cari ilemler a ve d bor miktar belli bir deeri atnda lke riskinin arttn dnerek lkeye yatrm yapmaktan vazgeebilecekler ve bu durum retim, iktisadi byme gibi makroekonomik unsurlar negatif ynde etkileyebilecektir. zetle, cari ilemler aklar gerek nedenleri gerekse olas sonular itibaryla her zaman dikkatli bir ekilde analiz edilmesi gereken bir makroekonomik gsterge olarak nitelendirilebilir. nk cari ilemler aklar, zellikle gelimekte olan lkelerde belki ksa dnemde ulusal tasarruflarla gerekletirilemeyecek yatrmlarn gerekletirilmesini salasa da, dolaysz yabanc sermaye yatrmlar ile finanse edilmedii takdirde ayn zamanda lkenin d borlarnn artmasna da neden olacaktr. Alnan d borlar vastasyla yaplan yatrmlardan salanan getiriler, bu borlar demeye yeterli olmadnda ise; ekonomide ciddi sorunlar ortaya kabilecektir. Cari ilemler aklarnn nedenleri ele alnan lkelere ve dnemlere bal olarak byk farkllklar gsterebilmektedir. rnein 1980li yllarda cari ilemler aklarnn temel nedenleri d ticaret hadlerindeki bozulmalar ve bte aklaryken, 1990l yllarda gelimi lkelerdeki ekonomik koullar nedeniyle, gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere ciddi bir sermaye akmnn yaanmas, gelimekte olan lkelerin kanlmaz bir biimde cari ilemler aklaryla karlamalarna yol amtr. Dolaysyla cari ilemler aklarnn nedenleri, bir taraftan cari ilemler a yaayan lkenin makroekonomik koullarna, dier taraftan da dnya konjonktrndeki gelimelere bal olarak deiebilmektedir. Cari ilemler aklarnn nedenleri, isel ve dsal nedenler eklinde iki ana balk altnda toplanabilecei gibi, yapsal ve parasal nedenler eklinde de gruplandrlabilir. Ancak cari ilemler aklarnn nedenleri arasndaki sk iliki, byle bir ayrm byk lde engellemektedir. Dolaysyla almamzda cari ilemler aklarnn nedenleri, herhangi bir ayrma tabi tutulmakszn tek tek ele alnacaktr. Cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almalara bakldnda, bte aklar ve d ticaret hadleri gibi baz unsurlarn cari ilemler aklar

37

zerindeki etkisi konusunda ok sayda teorik ve ampirik almann bulunduu, ancak cari ilemler aklarna yol aabilecek tm unsurlarn birlikte ele alnd ok fazla ampirik alma olmad grlebilir. Bu nedenle almamzda, cari ilemler aklarna yol aabilen unsurlar tek tek incelendikten sonra, 1980li yllardan itibaren yaplan ve cari ilemler aklarna yol aabilecek unsurlar bir btn olarak ele alan belli bal ampirik alma sonular da bir tablo vastasyla zetlenmitir. Aada srasyla cari ilemler aklarna yol aabilecek 1-ktisadi Gelime Dzeyi, 2-ktisadi Byme, 3-Ulusal Tasarruflar Ve Yatrmlar, 4-Bte Aklar, 5-Enflasyon, 6-Ulusal Parann Deerlenmesi, 7-Da Aklk Derecesi, 8-D Ticaret Hadleri, 9-D Ticaret Elastikiyetleri, 10-Uluslar Aras Sermaye Hareketleri ve 11-Net D Varlklar kavramlarnn cari ilemler hesab zerindeki etkisi aklanacaktr.

1.6.1.1. KTSAD GELME DZEY

Cari ilemler aklarnn en nemli nedenlerinden biri, lkenin iktisadi gelime dzeyidir. Bilindii gibi gelimenin ilk evrelerinde, lkeler genellikle kalknmalarn gerekletirebilmek iin yksek dzeyde yatrm yapmak zorundadrlar. Bununla birlikte ulusal gelirin ve dolaysyla ulusal tasarruflarn dk olmas, kalknma iin gerekli olan yatrmlarn ancak yabanc sermaye yoluyla gerekletirilebilmesine yol amaktadr. Cari ilemler hesabnn ulusal tasarruflar ile ulusal yatrmlar arasndaki farka eit olduu dikkate alndnda, bu durum kanlmaz olarak cari ilemler aklarna yol aacaktr. Gelimenin ilerleyen evrelerinde ise; ulusal gelir ve ulusal tasarruf dzeyi yaplmas gereken yatrmlar amakta ve aradaki fark cari ilemler fazlalarna neden olmaktadr73. lkelerin gelime dzeyleri ile cari ilemler hesaplar arasndaki iliki iktisatlar tarafndan 1900l yllarn bandan itibaren incelenmeye balanm ve yaplan almalar dorultusunda gelime dzeyi ile cari ilemler hesab arasndaki ilikiyi ortaya koyan demeler Dengesi Evreleri Hipotezi (Balance Of Payments Stages Hypothesis) gelitirilmitir. Cari ilemler hesab ile gelime dzeyi arasnda dorudan bir ilikinin bulunduunu ne sren bu hipotez, 1960l yllardan itibaren

73

Kindleberger, International Economics, p.483.

38

nemini yitirmi, ancak 1990l yllarda iktisatlar tarafndan tekrar ele alnmaya balamtr74. demeler Dengesi Evreleri Hipotezine gre; her lke ayn gelime dzeyinde bulunmamakla birlikte, lkelerin hepsi sonuta kalknmasn tamamlayp gelimi lkeler seviyesine ulaabilmektedir. Bu hipotez, sermayenin uluslar aras faiz farkllklarna gre serbeste hareket ettiini varsaymakta ve ayrca sermayenin gittii lkede bymeyi hzlandrdn da kabul etmektedir. demeler Dengesi Evreleri Hipotezine gre; sermayenin kt olduu lkelerde, bu retim faktrnn verimlilii ve getirisi yksek olacaktr. Dolaysyla uluslar aras yatrmclarn karllk beklentileri dorultusunda sermayenin sz konusu lkelere gitmesi, bir taraftan bu lkelerde bymeyi hzlandrrken, dier taraftan da retim faktrlerinin etkin tahsisini salayacaktr. Sonuta bymenin hzlanmas, lkenin ileri gelime evrelerine gemesine yol aacak ve artan tasarruflar da balangtaki sermaye girileri nedeniyle ortaya kan faiz demelerinde kullanlacaktr75. demeler Dengesi Evreleri Hipotezine gre; bir lkenin d borluluk dzeyi, cari ilemler hesab ve iktisadi gelime dzeyi arasndaki iliki bir tablo vastasyla da aklanabilir:

B. Razgallah, The Balance Of Payments Stages Hypothesis: A Reappraisal, (evrimii)http://www.iue.it/ECO/Conferences/accession_countries/papers/EUIconferenceM ay2004-paperRazgallah.pdf, 07/04/2006. 75 A.e.

74

39

TABLO 1.3: DEMELER DENGES EVRELER HPOTEZNE GRE LKELERN KTSAD GELME DZEY VE CAR LEMLER HESABI ARASINDAK LK
Gelime Evresi 1 2 3 4 5 6 D Borluluk Yaps Gen Borlu Erikin Borlu Olgun Borlu Gen Alacakl Erikin Alacakl Olgun Alacakl Cari lemler Hesab Ak nce Ak, Sonra Fazla Fazla Fazla nce Fazla, Sonra Ak Ak

Kaynak: C. P. Kindleberger, International Capital Movements, First Edition, UK, Cambridge University Press, 1987, p.35. Tablodan da grld gibi, gelimenin ilk evrelerinde gen borlu konumdaki lkeler, kalknmalarn gerekletirebilmek iin dardan borlanmakta ve dolaysyla cari ilemler hesaplarnda aklarla karlamaktadrlar. lerleyen evrelerde ise; kalknmann gerekletirilmesiyle birlikte cari ilemler hesab fazla vermeye balamakta, ancak nceki dnemlerde alnan borlar nedeniyle lke bir sre daha darya kar net d borlu konumda kalmaktadr. Gelimenin son evrelerinde ise; lke darya sermaye ihra etmeye balamakta ve d dnyaya kar net alacakl hale gelmektedir. demeler Dengesi Evreleri Hipotezinde belirtilen bu aamalar ayn zamanda bir ekil yardmyla da net bir biimde gsterilebilir:

40

Cari lemler Dengesi Net D Varlk Pozisyonu Net D Varlk Pozisyonu

+
Cari lemler Fazlas Cari lemler A

Cari lemler Hesab

Gen Borlu

Erikin Borlu

Olgun Borlu

Gen Alacakl

Erikin Alacakl

Olgun Alacakl

Net D Varlk Pozisyonu

Cari lemler Hesab

EKL 1.2: DEMELER DENGES EVRELER HPOTEZNE GRE LKELERN KTSAD GELME DZEY VE CAR LEMLER HESABI ARASINDAK LK
Kaynak: C. P. Kindleberger, International Economics, Fourth Edition, USA, Richard Irwin Incorporation, 1968, p.485. Yukardaki ekilde, bir lkenin eitli gelime evrelerinde kar karya kald d borluluk dzeyi ve cari ilemler hesab gsterilmektedir. Daha ncede akland gibi, gelimenin ilk evresinde lke darya kar borlu durumdadr ve cari ilemler hesab ak vermektedir. kinci evrenin ortasndan itibaren ise; cari ilemler hesab fazla vermeye ve d borlar azalmaya balamaktadr. nc ve drdnc evrelerde cari ilemler hesabnda herhangi bir deime olmazken, d borlar azalmaya devam etmekte ve drdnc evrenin bandan itibaren de, lke net alacakl konuma gemektedir. Gelimenin ileri evresi olarak nitelendirilebilecek beinci evrede, tasarruflarn giderek azalmas ve tketim art cari ilemler fazlalarn azaltmakta ve bu evrenin sonuna doru cari ilemler fazlalarnn cari ilemler aklarna dnmesi, lkenin net d varlklarnn da azalmasna yol amaktadr.

41

demeler Dengesi Evreleri Hipotezi, bir lkenin demeler dengesi sorunlarnn o lkenin gelime dzeyi ile yakndan ilikili olduunu vurgulamas bakmndan nemli bir hipotez olmakla birlikte eitli eksikliklere de sahiptir. ncelikle bu hipotez, her lkenin ihtiya duyduu sermayeye ulamasyla kalknabileceini varsaymaktadr. Oysa J. N. Bhagwatinin de ifade ettii gibi, lkeye gelen yabanc sermaye bazen fakirletiren bymeye neden olabilmektedir. Fakirletiren Byme Hipotezine gre, lkeye gelen yabanc sermaye ihra mallarnn retimini arttrmakta ve bu mallarn fiyatn drmektedir. Byle bir durumda, ihra mallarna ynelik d talebin inelastik olmas, den fiyatlar karsnda talebin, fiyat dnn gelir zerinde yaratt olumsuz etkiyi giderecek kadar artmasn engellemekte ve sonuta lke milli gelirinde bir azalma yaanmaktadr76. Dolaysyla demeler Dengesi Evreleri Hipotezi, lkeye gelen yabanc sermaye ile birlikte gelime evrelerinin tersine dnebileceini dikkate almamaktadr. demeler Dengesi Evreleri Hipotezi ayrca, iktisadi gelime dzeyi dnda demeler dengesini etkileyebilecek reel dviz kuru, d ticaret hadleri gibi makroekonomik faktrleri de gz ard etmektedir. Dolaysyla bu hipotez demeler dengesi sorunlarn tek bana aklamakta yeterli deildir ve gelitirilmeye muhtatr77. demeler Dengesi Evreleri Hipotezi yukarda ifade edilen eksikliklere sahip olmasna ramen, cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almalar genellikle bu hipotezi dorular nitelikte sonulara ulamtr. Nitekim C. Calderon, A. Chong ve N. Loayza (1999) tarafndan gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almada, gelimekte olan lkelerin gelir dzeylerinin gelimi lkelerin gelir dzeylerine yaklatka, cari ilemler aklarnn azald sonucuna ulalmtr. Benzer ekilde M. D. Chinn ve H. Ito (2005) tarafndan gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almada da, lkelerin nispi gelir dzeyleri arttka, cari ilemler aklarnn azald gzlemlenmitir78. Yaplan bu ampirik almalar dorultusunda, cari ilemler aklarnn lkelerin iktisadi gelime dzeyleri

G. M. Meier, International Trade And Development, USA, Harper And Row Publishers, 1963, pp.49,50. 77 Razgallah, a.g.e. 78 M. D. Chinn ve H. Ito, Current Account Balances, Financial Development And Institutions: Assaying The World Savings Glut, NBER Working Paper, Working Paper No: 11761, 2005, (evrimii)www.nber.org, 01/01/2006.

76

42

ile yakndan ilikili olduu ve zellikle gelimekte olan lkelerde iktisadi gelime dzeyi ykseldike, cari ilemler aklarnn azald belirtilebilir.

1.6.1.2. KTSAD BYME

Tpk iktisadi gelime dzeyinde olduu gibi bir lkenin iktisadi byme dzeyi de, cari ilemler aklarna neden olabilecek en nemli faktrler arasnda yer almaktadr. Bununla birlikte iktisadi bymenin cari ilemler hesab zerindeki etkisi konusunda, iktisatlar arasnda tam bir gr birliine varlamamtr. Baz iktisatlar iktisadi bymenin cari ilemler aklarna yol aacan iddia ederlerken, dierleri iktisadi bymeyle birlikte cari ilemler fazlalaryla karlalabileceini belirtmilerdir. ktisadi bymenin cari ilemler hesab zerinde yarataca etki konusunda tam bir gr birliine varlamamasnn temel nedeni, iktisadi bymeyle birlikte, ekonomik birimlerin davranlarnn nceden net bir ekilde tespit edilememesinden art kaynaklanmaktadr. rnein iktisadi bymeyle ayet yatrmlardaki

tasarruflardaki art aarsa, bu durumda kanlmaz bir biimde cari ilemler a ile karlalacak, tasarruflardaki artn yatrmlardaki art amas halinde ise; cari ilemler fazlas ortaya kacaktr79. Dolaysyla iktisadi bymenin cari ilemler hesab zerindeki etkisi, tamamyla ekonomik birimlerin davranlarna baldr. Cari ilemler hesabn dnemler aras bak asyla inceleyen iktisatlar, iktisadi bymenin cari ilemler hesab zerindeki etkisinin, bymenin geici ya da kalc bir nitelik tamasna bal olarak deieceini ifade etmilerdir. Nitekim R. Glick ve K. Rogoff (1996) bu konuda yaptklar almada, geici verimlilik art nedeniyle ortaya kan bymenin cari geliri srekli gelirden daha fazla arttracan, ancak bu durumun yatrm kararlarn etkilemeyeceini ne srmlerdir. R. Glick ve K. Rogoffa gre byle bir durumda, cari gelirdeki arta bal olarak ekonomik birimlerin tasarruflarn arttrmas, cari ilemler fazlasna neden olacaktr. Verimlilikteki kalc bir artla birlikte gerekleen byme ise; ekonomik birimlerin tketim ve yatrmlarn srekli gelirde meydana gelen arttan daha fazla arttrarak,
C. Calderon, A. Chong ve N. Loayza, Determinants Of Current Account Deficits In Developing Countries, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2398, 2000, (evrimii)http://wdsbeta.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/IB/2000/0 8/26/000094946_00081505321149/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 03/01/2006.
79

43

cari ilemler aklarna yol aacaktr80. M. D. Chinn ve E. S. Prasadda (2000) cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaptklar almada benzer ekilde, iktisadi bymenin cari ilemler hesab zerindeki etkisinin, ekonomik birimlerin iktisadi bymeye ilikin beklentilerine bal olarak deieceini belirtmilerdir. M. D. Chinn ve E. S. Prasada gre ekonomik birimler, iktisadi bymenin srekli gelirlerini arttrdn varsaydklarnda, srekli gelir hipotezinde de belirtildii gibi, tasarruflarn azaltp tketim ve yatrmlarn arttracaklardr. Dolaysyla bu durum cari ilemler aklarna yol aacaktr. ktisadi byme ile birlikte, gelirde geici bir art olmas halinde ise; tketim ve yatrm deimezken, tasarruflar artacak ve sonuta cari ilemler fazlas ortaya kacaktr. Dolaysyla iktisadi bymenin cari ilemler hesab zerindeki etkisi, ekonomik birimlerin bymeyle birlikte tasarruf, tketim ve yatrm kararlarn nasl deitirdiklerine bal olacaktr81. Tarihsel sre ierisinde lke deneyimlerine bakldnda, iktisadi bymeyle birlikte genel olarak cari ilemler aklaryla karlald grlmektedir. Yksek byme oranlar ekonomik birimlerde gelecee ynelik ar iyimser beklentilere yol aarak, tketim ve yatrm talebinde bir patlama yaratmaktadr. Gelecee ynelik beklentilerde meydana gelen iyileme ayn zamanda lkeye gelen yabanc sermaye miktarn arttrmakta ve bylece tketim ve yatrm harcamalarnn finansmann da kolaylatrmaktadr. Sonuta tketim ve yatrm talebindeki hzl art, finansman kstlarnn da ortadan kalkmasyla birlikte cari ilemler aklarna neden olmaktadr82. ktisadi byme ile cari ilemler hesab arasndaki ilikinin incelendii ampirik almalarn bazlarnda, gelimi ve gelimekte olan lkelerde birbirinden farkl sonulara ulalmtr. rnein M. D. Chinn ve E. S. Prasad (2000) gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaptklar almada, gelimi lkelerde iktisadi bymedeki artla birlikte cari
R. Glick ve K. Rogoff, Global Versus Country-Spesific Productivity Shocks And The Current Account, Journal Of Monetary Economics, Volume: 35, Issue: 1, Switzerland, Elsevier Sequoia S.A., 1995, pp.164,165. 81 M. D. Chinn ve E. S. Prasad, Medium Term Determinants Of Current Accounts In Industrial And Developing Countries: An Empirical Exploration, IMF Working Paper, Working Paper No: 46, USA, IMF, 2000, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp0046.pdf, 01/01/2006. 82 G. Corsetti, P. Pesenti ve N. Roubini, What Caused The Asian Currency And Financial Crisis? Part I: A Macroeconomic Overview, NBER Working Paper, Working Paper No: 6833, 1998, (evrimii)www.nber.org, 10/12/2005.
80

44

ilemler aklarnn azald, ancak gelimekte olan lkelerde iktisadi bymedeki artla birlikte cari ilemler aklarnn da artt sonucuna ulamlardr83. Bununla birlikte C. L. Freund (2000) ve R. Clarida ve J. Prendergast (1999) tarafndan yaplan almalarda ise; iktisadi bymenin gelimi lkelerde de cari ilemler aklarn arttrd grlmtr84. Cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan ampirik almalar bir btn olarak incelendiinde, iktisadi bymedeki artn gelimi ve gelimekte olan lkelerin pek ounda cari ilemler aklarna yol at grlmektedir. Bu dorultuda, iktisadi byme ile cari ilemler aklar arasnda genel olarak pozitif bir ilikinin olduu sonucuna ulalabilir.

1.6.1.3. ULUSAL TASARRUFLAR VE YATIRIMLAR

Bilindii gibi cari ilemler hesab ulusal tasarruflarla ulusal yatrmlar arasndaki farka eittir. Dolaysyla ulusal tasarruflardaki bir dme ya da ulusal yatrmlardaki bir art, ayet cari ilemler hesab balangta dengede ise; kanlmaz bir biimde cari ilemler aklarna yol aacaktr. Bu dorultuda ekonomik birimlerin tasarruf ve yatrm kararlarn etkileyen tm faktrlerin, cari ilemler hesabn da etkileyecei sylenebilir. Teorik olarak ekonomik birimlerin yatrm kararlarn aklamak iin gelitirilen en eski model, Hzlandran Modelidir. Bu model ekonomik birimlerin yatrm kararn retim artna balamakta ve retim miktar arttka yatrmlarn da artacan varsaymaktadr. Daha sonraki yllarda gelitirilen Neoklasik Modeller ise; retim miktarndaki artn yan sra, yatrm maliyetinin de yatrm kararlarn belirleyen temel unsurlar ierisinde yer aldn ifade etmektedirler85.

Chinn ve Prasad, a.g.e. C. L. Freund, Current Account Adjustment In Industrialized Countries, Board Of Governors Of The Federal Reserve System International Finance Discussion Papers, No: 692, USA, FED, 2000, (evrimii)http://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2000/692/ifdp692.pdf, 10/10/2005. R. Clarida ve J. Prendergast, Recent G3 Current Account Imbalances: How Important Are Structural Factors?, NBER Working Paper, Working Paper No: 6935, 1999, (evrimii)www.nber.org, 10/12/2005. 85 B. P. Bosworth, S. M. Collins ve C. M. Reinhart. Capital Flows To Developing Economies: Implications For Saving And Investment, Brookings Paper On Economic Activity, Volume: 1999, No: 1, USA, Brookings Institution, 1999, p.155.
84

83

45

Ekonomik birimlerin tasarruf kararlarn aklamaya ynelik olarak gelitirilen modellerin merkezinde ise; Yaam Boyu Hipotezi yer almaktadr. Bu hipoteze gre ekonomik birimlerin yaamlar, tasarruf ve tketim kararlarna bal olarak evreye blnmektedir. Sz konusu evreler srasyla; ocukluk evresi, yetikinlik evresi ve yallk evresi olarak belirtilmektedir. Ekonomik birimler ocukluk ve yallk evrelerinde negatif tasarruf yaparlarken, yetikinlik evresi pozitif tasarruflarn yapld dnem olarak kabul edilmektedir. Yaam boyu hipotezine gre ekonomik birimler ocukluk ve yallk dnemlerinde tasarruf yapamadklarndan, ekonomideki dier bireylere baml olarak kabul edilmektedirler. Dolaysyla toplam nfus iinde ocuk ve yal nfusun artmas bamllk orann ykseltmekte, bamllk orannn ykselmesi de ekonomideki toplam tasarruflar olumsuz ynde etkilemektedir86. Ekonomik birimlerin yatrm ve tasarruf kararlarn belirleyen faktrlere ynelik olarak yaplan ampirik almalara bakldnda ise; ortaya konan sonularn teorik modellerin aklamalarndan farkl olduu grlebilir. Nitekim ekonomik birimlerin yatrm kararlaryla ilikili olarak yaplan pek ok almada, retim artnn yan sra, d ticaret hadlerindeki iyilemenin ve d borlarda meydana gelen azallarn yatrmlar zerinde pozitif bir etki yaratt grlmtr. Benzer ekilde ekonomik birimlerin tasarruf kararlarna ynelik olarak yaplan almalarda da, retim art, d ticaret hadlerindeki iyileme gibi faktrlerin tasarruflar zerinde pozitif bir etki yaratt, buna karn bamllk orannn ykselmesi, lkeye gelen yabanc sermayenin art gibi faktrlerin ise; tasarruflar zerinde negatif bir etki yaratt grlmtr87. Yaplan bu aklamalar dorultusunda, tasarruflar azaltan ve yatrmlar arttran faktrlerin cari ilemler hesabn negatif ynde etkileyecei sylenebilir. Ancak genellikle tasarruflarn azalmas ile birlikte ortaya kan cari ilemler aklarnn, yatrm art nedeniyle ortaya kan cari ilemler aklarna gre daha byk bir sorun tekil ettii ifade edilmektedir. nk yatrm art ile birlikte gelecekte gelir artabilir ve artan bu gelir tasarruflar da arttrarak balangta alnan borlarn denmesini salayabilir. Ayrca tasarruflar kamu kesimi tasarruflar ve zel kesim

S. Kim ve J. W. Lee, Demographic Changes, Saving And Current Account: An Analysis Of Panel Var Model, 2005, (evrimii)http://www.korea.ac.kr/~jwlee/papers/keynote_aging_0816.pdf, 10/03/2006. 87 Bosworth, Collins ve Reinhart, a.g.e., pp.155,156.

86

46

tasarruflar eklinde ayrldnda, zellikle kamu kesimi tasarruflarnda meydana gelen azalmalarn, zel kesim tasarruflarnda meydana gelen azalmalara gre, cari ilemler aklar asndan daha byk bir tehlike yaratt ifade edilmektedir. nk kamu kesimi tasarruflarnda meydana gelen azalmalar ou kez kalc nitelik tamakta ve ksa vadede sz konusu tasarruflarn arttrlmas pek mmkn olmamaktadr. Bununla birlikte yatrm art sonucu ortaya kan cari ilemler aklarnn ekonomik adan hibir sorun yaratmadn dnmekte doru deildir. Nitekim 1997 Asya Krizi ncesinde, pek ok Dou Asya lkesinde cari ilemler aklarnn temel nedeni yksek yatrm oranlar olmasna ramen, bu lkeler krize girmekten kurtulamamlardr. Krize giren lkelerin yapt yatrmlar incelendiinde, sz konusu yatrmlarn byk bir ksmnn verimliliin dk olduu ve d ticarete konu olmayan mallarn retildii sektrlerde gerekletirildii grlebilir88. Dolaysyla yatrm artyla birlikte ortaya kan cari ilemler aklarnn ekonomik adan bir sorun yaratmamas iin, yatrmlarn mutlaka verimlilii yksek ve ihracat gelirlerini arttracak alanlara yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde yatrmlarn gerekletirilmesi iin alnan borlar denemeyecek ve bu durum ekonomik adan ciddi bir tehlike yaratacaktr.

1.6.1.4. BTE AIKLARI

Bte aklarnn cari ilemler aklarna yol ap amad, cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almalarda en tartmal konulardan biridir. Bte aklarnn cari ilemler aklarna yol aabilecei gr ilk kez, 1960larda da ak ekonomilerde makroekonomik politikalarn etkilerini gstermek zere gelitirilen Mundell-Fleming Modelinde89 ifade edilmitir. Ancak 1970lerde Ricardo Denklii ve Ricardo Denkliinden hareketle, R. J. Barro tarafndan gelitirilen Bor Yanszl Hipoteziyle birlikte, bte aklarnn toplam talep, faiz hadleri ve cari ilemler hesab zerinde herhangi bir etkisinin olmad ne srlmtr. 1980li yllarda ise; zellikle Amerikada yksek bte aklaryla birlikte yksek cari ilemler aklarnn grlmesi, bte aklarnn cari ilemler aklarna yol aabilecei
88 89

Corsetti, Pesenti ve Roubini, a.g.e. Mundell-Fleming Modeli ikinci blmde demeler dengesi sorunlar karsnda uygulanabilecek para, maliye ve kur politikalar bal altnda ayrntl bir biimde incelenecektir.

47

grn yeniden gndeme getirmi ve bte aklar ile cari ilemler aklar arasndaki yakn ilikiyi ortaya koyabilmek iin kiz Aklar ( Twin Deficits) kavram kullanlmaya balanmtr90. Bte aklar ile cari ilemler aklar arasndaki ilikiye ynelik grleri iki ana model erevesinde aklayabilmek mmkndr. Bunlardan ilki Geleneksel Model, ikincisi ise; Ricardocu Model olarak adlandrlmaktadr. Geleneksel Modele gre bte aklar ve cari ilemler aklar arasnda, biri dorudan dieri dolayl olmak zere iki ilikiden bahsedilebilir. Bte aklar ile cari ilemler aklar arasndaki dorudan iliki, temel makroekonomik eitlikler vastasyla aklanabilir. Bilindii gibi da ak bir ekonomide; CA = (SP IP) + (G T) (1.16)

eitlii yazlabilir. Burada CA cari ilemler hesabn, SP zel kesim tasarruflarn, IP zel kesim yatrmlarn, G kamu harcamalarn ve Tde vergi gelirlerini yanstmaktadr. Eitlikten de grld gibi, zel kesim tasarruflar ve zel kesim yatrmlar birbirine eit olduu mddete, kamu harcamalarndaki bir art ya da vergi gelirlerindeki bir azal bte ana yol aacak ve bu bte a da dorudan cari ilemler ana neden olacaktr. Geleneksel Modele gre bte a ve cari ilemler a arasndaki dolayl iliki ise; yle zetlenebilir: zel kesim tasarruflar ve zel kesim yatrmlarnda herhangi bir deime olmakszn, kamu harcamalarndaki bir art ya da vergi gelirlerindeki bir azal bte ana yol atnda, faiz hadleri ykselebilecektir. Yksek faiz hadleri, lkeye cari ilemler an aan boyutlarda sermaye girii ile birlikte ulusal parann ar deerlenmesine yol aarak, ihracat pahallatrp ithalat ucuzlatabilecektir. Sonuta d ticaret dengesindeki bozulma cari ilemler hesabn da olumsuz ynde etkileyecektir91. Ricardocu Modele gre ise; bte aklar toplam talep, faiz hadleri ve cari ilemler hesab zerinde hibir etki yaratmayacaktr. Bu modelde kamu harcamalarndaki bir art ya da vergi gelirlerindeki bir azal nedeniyle ortaya kan bte aklar,
J. Frankel, Twin Deficits And Twin Decades, (evrimii)http://ksghome.harvard.edu/~jfrankel/WequassetTwinDeficitsPub.pdf, 26/04/2006. 91 W. Ajili, The Twin Deficits, Are They Really Twins? An Empirical Investigation In The Case Of A Small Developing Economy, (evrimii)http://bpfea2005.rutgers.edu/Paper/PBFEA016.pdf, 25/04/2006.
90

48

gelecekte bu bte aklarna e deerde bir vergi artyla karlanacaktr. Dolaysyla rasyonel bireyler sz konusu vergi artn gz nnde bulundurarak, cari dnemde tketimlerini arttrmayp tasarruflarn arttracaklardr. Sonuta bte aklarn karlayacak dzeyde artan tasarruflar, ulusal tasarruf dzeyinin sabit kalmasna neden olacaktr. Bu durumda faiz hadlerinde ya da cari ilemler hesabnda herhangi bir deiiklik meydana gelmeyecektir. Yani bu gre gre, bte aklar cari ilemler aklarna yol amayacaktr92. Bu modele getirilebilecek en nemli eletiri, bireylerin snrl bir yaam sresine sahip olduklar ve harcamalarn belirlerlerken, kendilerinden sonraki nesillere uygulanacak vergi artlarn dikkate almadklardr. Dolaysyla cari dnemdeki bte aklar, ayet bir sonraki nesile yklenen vergi artlaryla karlanyorsa, toplam talebi arttrc bir etki yaratabilecek ve cari ilemler aklarna yol aabilecektir. Ancak R. J. Barro gelitirdii Bor Yanszl Hipoteziyle, nesiller arasnda miras yoluyla bir servet transferi olduu mddete, bte aklarnn toplam talep ve cari ilemler hesabnda herhangi bir deiiklik yaratmayacan ifade etmitir. R. J. Barroya gre, cari dnemdeki bir bte a gelecek nesillere yklenecek vergilerle finanse edildiinde, bireyler gelecek nesillere brakacaklar mirasn bu vergi miktar kadar azalacan bildiklerinden, brakacaklar miras da bte a kadar arttracaklardr. Dolaysyla bte aklar toplam talepte bir arta yol amayacak ve bireylerin tasarruflarnn artmasna neden olacaktr. Yani bte aklar toplam talep, faiz hadleri ve cari ilemler hesabn etkilemeyecektir93. Bte aklar ve cari ilemler aklar arasndaki ilikiye ynelik bu iki modelin temel grleri bir tablo vastasyla da zetlenebilir:

92

R. J. Barro, The Ricardian Approach To Budget Deficits, Journal Of Economic Perspectives, Volume: 3, No: 2, USA, American Economic Association, 1989, p.38. 93 R. J. Barro, Are Government Bonds Net Wealth?, The Journal Of Political Economy, Volume: 82, No: 6, USA, University Of Chicago Press, 1974, pp.1097,1116.

49

TABLO 1.4: GELENEKSEL VE RICARDOCU MODELE GRE BTE AIKLARININ CAR LEMLER AIKLARI ZERNDEK ETKS
Da Kapal Ekonomi Geleneksel Model Ricardocu Model etkilenmez etkilenmez Da Ksmen Ak Ekonomi + 0 Da Ak Ekonomi + 0

+:Bte aklar ile cari ilemler a arasnda pozitif bir iliki vardr. 0: Bte aklar ile cari ilemler a arasnda herhangi bir iliki yoktur.

Kaynak: R. C. Kormendi ve A. Protopapadakis, Budget Deficits, Current Account Deficits And Interest Rates: The Systematic Evidence On Ricardian Equivalence, (evrimii)http://129.3.20.41/eps/mac/papers/0403/0403010.pdf, 25/04/2006. Yukardaki aklamalardan da grld gibi, teorik olarak bte aklar ve cari ilemler aklar arasndaki ilikiye ynelik iki zt grn ortaya atlmas, bu konuya ilikin ampirik almalar da nemli lde arttrmtr. Ancak yaplan pek ok almada ortaya kan farkl sonular, bte aklar ile cari ilemler aklar arasndaki iliki konusunda kesin bir gr birliine ulalmasn engellemitir. Bte aklar ve cari ilemler aklar arasndaki iliki ile ilgili olarak yaplan baz almalarn sonularnn zetlendii tablo 1.5te de grld gibi, bte aklar ile cari ilemler aklar arasndaki iliki, incelenen lkelere ve dnemlere bal olarak farkllk gsterebilmektedir. Bu nedenle bte aklarnn cari ilemler aklar zerindeki etkisi hususunda, tm lkeler iin geerli tek bir yargdan bahsetmek mmkn deildir.

50

TABLO 1.5: BTE AII LE CAR LEMLER AII ARASINDAK LKYE YNELK AMPRK ALIMALAR
Aratrmaclar Ahmed ve Ansari (1994) Hatemi ve Shukur (2002) Islam (1998) Kaufmann ve dierleri (2001) Kouassi ve dierleri (2004) Ele Alnan lkeler Kanada Amerika Brezilya Avustralya 20 Gelimi ve Gelimekte Olan lke Ele Alnan Dnem 19731991 (Yllk Gzlemler) 19751998 ( Aylk Gzlemler) 19731991 ( Aylk Gzlemler) 19861998 ( Aylk Gzlemler) 19691998 (Yllk Gzlemler) Aratrma Sonular + + + 0 Gelimekte olan lkeler iin sonu +, tm lkeler dikkate alndnda ise; sonu belirsiz Meksika iin sonu 0, Pakistan ve Hindistan iin ise; sonu + kinci Dnya Sava Sonras 1973 aras dnem iin sonu 0, 1974 1992 aras dnem iin sonu + 0 + +

Kulkarni ve Erickson (2001)

Hindistan, Pakistan ve Meksika Amerika

19691996 (Yllk Gzlemler)

Leachman ve Francis (2002)

19481992 ( Aylk Gzlemler)

Rahman ve Mishra (1992) Zietz ve Pemberton (1990) Vamvoukas (1997,1999)

Amerika Amerika Yunanistan

19461988 (Yllk Gzlemler) 19721987 ( Aylk Gzlemler) 19481993 (Yllk Gzlemler)

+:Bte aklar ile cari ilemler a arasnda pozitif bir iliki vardr. 0: Bte aklar ile cari ilemler a arasnda herhangi bir iliki yoktur.

Kaynak: W. Ajili, The Twin Deficits, Are They Really Twins? An Empirical Investigation In The Case Of A Small Developing Economy, (evrimii)http://bpfea2005.rutgers.edu/Paper/PBFEA016.pdf, 25/04/2006.

51

1.6.1.5. ENFLASYON
Enflasyonun cari ilemler hesab zerinde olumsuz etkiler yaratt gr iktisat literatrnde olduka eski bir gemie sahiptir. Nitekim iktisat biliminin kurucularndan A. Smith bile eserlerinde, retim miktarn aan dzeyde para arz artnn sonuta demeler dengesi sorunlarna yol aacan belirtmitir94. Dolaysyla herhangi bir lkede d dnyadaki fiyat dzeyini aan dzeyde gerekleen fiyat artlarnn, cari ilemler aklarna yol aaca bilinen bir gerektir. Bununla birlikte son yllarda baz iktisatlar, enflasyonu makroekonomik istikrarszln bir gstergesi olarak kabul ederek, enflasyon srecinde yatrmlarn azalp ihtiyat gdsyle tasarruflarn artacan ifade etmektedirler. Bu iktisatlara gre enflasyon, yatrm ve tasarruflar zerinde yaratt etkiler vastasyla cari ilemler aklarn azaltabilmektedir95. Enflasyon genel olarak sabit kur sistemlerinde ya da nominal dviz kurunun apa olarak kullanld istikrar programlarnda, lkeye sermaye girii ile birlikte ulusal parann ar deerlenmesine yol aarak, uluslar aras rekabet gcn olumsuz ynde etkilemekte ve bylece cari ilemler aklarna neden olmaktadr96. Benzer ekilde esnek kur sistemlerinde de lkeye cari ilemler aklarn aan boyutlarda sermaye girii, dviz kurunun enflasyonun gerektirdii ekilde ykselmesini engelleyerek, uluslar aras rekabet gcn azaltmakta ve cari ilemler hesab zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr. Grld gibi bir lkede d dnya fiyat dzeyinin zerinde gerekleen fiyat artlar, uygulanan kur sistemi ne olursa olsun, dviz kurunda bu fiyat artlarna uygun bir art yaanmad srece, cari ilemler aklarna yol aacaktr. Enflasyonun, uluslar aras rekabet gc zerinde yaratt olumsuz etkiler vastasyla cari ilemler aklarna neden olduu, enflasyon ve cari ilemler aklar arasndaki ilikinin incelendii ampirik almalarla da desteklenmitir. Nitekim S. Edwards (1998) tarafndan yaplan 1982 ili ve 1994 Meksika krizinin incelendii
94

E. M. Bernstein, Strategic Factors In Balance Of Payments Adjustment, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 40, No: 1, Part 2, Problems In International Economics, USA, The MIT Press, 1958, p.133. 95 Calderon, Chong ve Loayza, a.g.e. 96 Corsetti, Pesenti ve Roubini, a.g.e.

52

almada, zellikle kura dayal istikrar programlarnda enflasyon yeterince drlemediinde ulusal parann ar deerli hale geldii ve bu durumun cari ilemler aklarna yol at tespit edilmitir97. Benzer ekilde G. Corsetti, P. Pesenti ve N. Roubini (1998) tarafndan yaplan almada da, 1997 Asya Krizi ncesinde enflasyon nedeniyle ulusal parann ar deerli hale gelerek, bu durumun cari ilemler aklarna neden olduu belirlenmitir98. zetle enflasyon, dviz kurunda i ve d fiyat farkllklarna uygun bir dzeltme olmad srece, uluslar aras rekabet gc zerinde yaratt olumsuzluklar sebebiyle cari ilemler aklarna yol aabilmektedir. Ancak enflasyon srecinde ulusal parann i ve d fiyat farkllklarna gre deer kaybetmesi halinde, enflasyonun cari ilemler hesab zerinde herhangi bir etkisi olmayacaktr.

1.6.1.6. ULUSAL PARANIN DEERLENMES

Ulusal parann deerlenmesi ya da baka bir deyile dviz kurunda meydana gelen bir dmenin genellikle cari ilemler aklarna yol at kabul edilmektedir. Gemi yllarda ciddi krizler yaayan Meksika, Malezya, Filipinler, Tayland, Endonezya, Singapur ve Hong Kong gibi lkeler incelendiinde, bu lkelerin tamamnn kriz ncesi ulusal paralarnn deerlendii ve cari ilemler hesaplarnn da nemli lde ktletii rahatlkla grlebilir. Ulusal parann deerlenmesi bir taraftan uluslar aras rekabet gcn azaltarak ihracat gelirlerini drrken, dier taraftan ithalat ucuzlatarak ithal mallarna olan talebi arttrmakta ve bu iki etki sonuta d ticaret aklar vastasyla cari ilemler aklarna yol amaktadr99. Ulusal parann deerlenmesinin cari ilemler hesab zerinde ne tr bir etki yaratacan tahmin edebilmek iin, ncelikle sz konusu deerlenmenin altnda yatan etkenlerin belirlenmesi gerekmektedir. nk ulusal parada meydana gelen bir deer art, yanl makroekonomik politikalarn uygulanmas sonucu denge dviz kurundan bir sapma eklinde gerekleebilecei gibi; verimlilik, d ticaret
97

S. Edwards, Two Crises: Inflationary Inertia And Credibility, The Economic Journal, Volume: 108, Issue: 448, UK, Blackwell Publishers, 1998, p.684. 98 Corsetti, Pesenti ve Roubini, a.g.e. 99 A.e.

53

hadleri, yatrm ve tasarruflar gibi makroekonomik deikenlerin uzun dnem denge deerlerinin ve dolaysyla uzun dnem denge dviz kurunun deimesi nedeniyle de ortaya kabilir. Bir lkenin ulusal parasnda meydana gelen deer artnn temel nedenleri yle zetlenebilir100: 1-hra mallarnn retildii sektrlerde verimlilik art 2-D ticaret hadlerinde meydana gelen bir iyileme nedeniyle ihracat gelirlerinin artmas 3-lkeye cari ilemler an aan boyutlarda sermaye girii 4-Dviz kurunun apa olarak kullanld istikrar programlarnda enflasyonun yeterince drlememesi hra mallarnn retildii sektrlerde meydana gelen verimlilik artnn ulusal para ve dolaysyla dviz kuru zerinde nasl bir deiiklik yarataca Balassa-Samuelson Etkisi vastasyla aklanabilir. Balassa-Samuelson Etkisine gre sabit kur sistemi altnda ihra mallar ve d ticarete konu olmayan mallarn retildii iki sektrl bir ekonomide, ihra mallarnn retildii sektrlerde meydana gelen i gcndeki verimlilik art, uluslar aras piyasalarda tek fiyat kanununun geerli olmas ve retim faktrlerinin retimden marjinal verimliliklerine gre pay almalar nedeniyle, bu sektrlerde cretlerin artmasna yol aacaktr. Byle bir durumda ticarete konu olmayan mallarn retildii sektrlerde de cretler artacak ve sonuta fiyatlar genel dzeyinde meydana gelen art, reel dviz kurunun101 dmesine, yani ulusal parann deerlenmesine sebebiyet verecektir102. Ulusal parada meydana gelen bu deerlenme, verimlilik artnn neden olduu yapsal bir deiimden kaynaklandndan, uzun dnemde lkenin uluslar aras rekabet gcn olumsuz ynde etkilemeyecek ve dolaysyla cari ilemler hesabnda bir bozulma meydana
B. Egert, L. Halpern ve R. MacDonald, Equilibrium Exchange Rates In Transition Economies: Taking Stock Of The Issues, Oesterreichische Nationalbank Working Paper, Working Paper No: 106, 2005, (evrimii)http://www.oenb.at/de/img/wp106_tcm1436593.pdf, 01/04/2006. 101 Reel dviz kuru nominal dviz kurunun lkeler aras fiyat farkllklarna gre dzenlenmi ekli olarak tanmlanmaktadr. Matematiksel biimde gsterilmesi gerekirse; E = Enx(Pw/Pd) eklinde ifade edilebilir. Burada E reel dviz kurunu, En nominal dviz kurunu, Pw ihra mallarnn dnya fiyatlarn, Pd ise; lkedeki fiyatlar genel dzeyini yanstmaktadr. BalassaSamuelson Etkisine gre, ihra mallarn fiyatlar tek fiyat kanunu geerli olduundan dsal olarak belirlenecek ve bu fiyatlar, mallarn retildii sektrlerdeki verimlilik artyla birlikte deimeyecektir. Ancak verimlilik art sonucu ihra ve ticarete konu olmayan mallarn retildii sektrlerde cretlerin artmas, fiyatlar genel dzeyini arttrarak dviz kurunun dmesine, yani ulusal parann deer kazanmasna yol aacaktr. 102 Hi kukusuz Balassa-Samuelson Etkisinde ifade edilen varsaymlarn geerli olmamas halinde, ortaya kan sonu ok daha farkl olabilecektir.
100

54

gelmeyecektir103. hra mallarnn retildii sektrlerdeki verimlilik artnn yan sra, ulusal para d ticaret hadlerindeki bir iyileme sonucu ihracat gelirlerindeki artla birlikte de deer kazanabilir. Byle bir durumda dviz piyasasna yaplan mdahalelerle, ulusal parann deer kazanmasna yol aan ar dviz arz, uluslar aras rezervlerin arttrlmas suretiyle piyasadan ekilirse, lkenin uluslar aras rekabet gcnde ve cari ilemler hesabnda bir bozulma yaanmayacaktr. Ancak ar dviz arznn piyasadan ekilmemesi durumunda, ulusal parann deerlenmesine bal olarak lkenin uluslar aras rekabet gc azalabilecek ve cari ilemler hesabnda da bir bozulma yaanabilecektir. Ulusal parann deerlenmesi cari ilemler an aan boyutlarda sermaye girii ya da kura dayal istikrar programlarnda enflasyon orannn yeterince drlememesi gibi nedenlerle gerekletiinde ise; lkenin uluslar aras rekabet gc bu durumdan olumsuz ynde etkilenecek ve cari ilemler aklar kanlmaz hale gelecektir. Dolaysyla bu tr bir deerlenme denge dviz kurundan bir sapma olarak nitelendirilebilecektir. Grld gibi ulusal parann deerlenmesinin cari ilemler hesab zerindeki etkisi, bu deerlenmenin nedenlerine bal olarak deimektedir. Dolaysyla ulusal parann deerlenmesiyle birlikte cari ilemler hesabnn bu deerlenmeden nasl etkileneceini belirleyebilmek iin, ulusal parann deerlenmesine yol aan faktrlerin bilinmesi gerekmektedir. Ancak ulusal parann deerlenmesinin altnda yatan tm faktrlerin tespiti olduka zor olduundan, deerlenmeyle birlikte cari ilemler hesabnda meydana gelecek deiimi tam olarak tahmin etmek olanakszdr. Kald ki deerlenmenin nereden kaynakland bilinse bile, cari ilemler hesab zerinde yarataca etkiyi tespit edebilmek iin, ulusal parann ne kadar deerlendiini, yani dviz kurunun denge dzeyinden ne kadar saptn hesaplamak gerekmektedir. Ancak bugne kadar tm lkelerde uygulanabilecek gerek denge dviz kurunun hesaplanmasna olanak salayan bir model gelitirilememitir. Denge dviz kurunun hesaplanmasna ynelik olarak gelitirilen modellerin104 hemen hemen hepsi bir takm eksikliklere sahiptir105. Bu nedenle
T. Ito, P. Isard ve S. Symansky, Economic Growth And Real Exchange Rate: An Overview Of The Balassa-Samuelson Hypothesis In Asia, NBER Working Paper, Working Paper No: 5979, 1997, (evrimii)www.nber.org, 10/04/2006. 104 Denge dviz kurunu hesaplamak iin kullanlan en yaygn yntemler, Satn Alma Gc Paritesi Teoremine dayanan modellerdir. Ancak Satn Alma Gc Paritesi Teoreminin varsaymlarnn genel olarak gerek hayatta geerli olmamas, bu teoreme dayanlarak yaplan hesaplamalarn gvenilirliini azaltmaktadr. Son yllarda ise; denge dviz kurunu hesaplamaya ynelik olarak dviz kurunun denge dzeyini etkileyebilecei dnlen
103

55

ulusal parann deerlenmesinin cari ilemler hesab zerindeki etkisini net bir ekilde aklamak mmkn deildir. Yinede zellikle cari ilemler aklarn aan boyutlarda ksa vadeli sermaye giriiyle birlikte gerekleen deerlenmenin, cari ilemler hesabn olumsuz ynde etkileyecei sylenebilir.

1.6.1.7. DIA AIKLIK DERECES

Bir lkenin cari ilemler hesabnn, o lkenin d ekonomik ilikilerinin ok nemli bir blmn yanstt dikkate alndnda, lkenin da aklk derecesinin de cari ilemler hesabn etkileyecei belirtilebilir. Teorik olarak da aklk derecesinin artmasyla birlikte cari ilemler hesabnn nasl etkilenecei konusunda net bir deerlendirme yapmak mmkn deildir. Ancak bu konuda genel olarak kabul edilen gr, da aklk derecesinin artmasyla birlikte lkenin d ekonomik ilikilerini snrlayan etmenlerin ortadan kalkaca ve bylece ihracat olanaklarnn da artaca eklindedir. Dolaysyla da daha ak olan lkeler, mevcut d borlarn daha rahat deyebilme imkanna kavutuklarndan, daha fazla yabanc sermaye ekebilecekler ve lkeye gelen yabanc sermaye de cari ilemler aklarnn finansmannda kullanlabilecektir. Yani da daha ak olan lkeler, da daha kapal olan lkelere kyasla daha yksek cari ilemler aklar verebileceklerdir106. Teorik olarak da aklk derecesinin cari ilemler hesab zerindeki etkisi konusunda net bir deerlendirme yaplamamas, bu konudaki ampirik almalarn nemini arttrmtr. Bununla birlikte da aklk derecesinin cari ilemler hesab
makroekonomik deikenlerin de dikkate alnd modeller gelitirilmitir. Bu modeller iinde en popler olanlar J. Williamson (1985, 1994) tarafndan gelitirilen Temel Denge Dviz Kuru Modeli (FEER), J. L. Stein (1994, 1995 ve 2002) tarafndan gelitirilen Doal Dviz Kuru Modeli (NATREX) ve P. Clark ve R. MacDonald (1999) tarafndan gelitirilen Davransal Denge Dviz Kuru Modeli (BEER)dir. Ancak bu modellerin hepsi denge dviz kurunu tanmlarlarken, dviz kurunun denge dzeyini etkileyebilecei dnlen makroekonomik deikenlerin denge deerleriyle ilgili olarak, bir takm sbjektif varsaymlar yapmaktadrlar. Dolaysyla bu modeller gerek denge dviz kurunun hesaplanmasna olanak salamamaktadrlar. 105 S. Edwards, Exchange Rate Regimes, Capital Flows And Crisis Prevention, NBER Conference On Economic And Financial Crises In Emerging Market Economies, USA, 2000, (evrimii)http://www.anderson.ucla.edu/faculty/sebastian.edwards/woodstock_edwards.pdf, 09/04/2006. 106 Chinn ve Prasad, a.g.e.

56

zerindeki etkisini ampirik olarak belirleyebilmek iin, ncelikle ele alnan lkenin da aklk derecesini net bir ekilde lebilecek bir kriterin oluturulmas gerekmektedir. Ancak bugne kadar iktisatlar tarafndan yaplan almalarda, da aklk derecesini107 lebilecek, tm lkeler iin geerli tek bir kriterin gelitirilememi olmas, da aklk derecesinin cari ilemler hesab zerindeki etkisinin ampirik olarak incelenmesini nemli lde engellemitir108. Bununla birlikte da aklk derecesini cari ilemler hesabn etkileyen bir unsur olarak ele alan snrl saydaki almada, genellikle da aklk ihracat ve ithalat zerindeki kstlamalarn kaldrlmasn, yani d ticaretin serbestletirilmesini ifade etmek amacyla kullanlm ve ihracat ile ithalat toplamnn GSYHya oran eklinde llmtr.109. Yaplan ampirik almalarda, lkelerin da aklk derecesinin artmasyla birlikte cari ilemler aklarnn da artt sonucuna ulalmtr. Nitekim M. D. Chinn ve E. S. Prasad (2000) tarafndan gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almada, da aklk derecesi arttka cari ilemler aklarnn artt ve bu durumun zellikle gelimekte olan lkelerde grld ifade edilmitir110. Benzer ekilde J. W. Gruber ve S. B. Kamin (2005) tarafndan cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almada da, da aklk derecesi ile cari ilemler aklar arasnda pozitif bir iliki bulunmutur111. Gelimekte olan lkelerde d ticaretin serbestletirilmesinin cari ilemler hesab zerindeki etkisine ynelik olarak A. Parikh (2002) ve A. Santos107

Da aklk derecesini lebilecek bir kriter gelitirmeye ynelik ilk almalarda, d ticarete bamllk oran ya da ihracatn byme oran gibi unsurlardan yararlanlm ve bu unsurlardaki ykselmenin da akln arttn gsterdii kabul edilmitir. Ancak bir lkenin d ticarete bamllk oran ya da ihracatnn byme oran artsa da, d ekonomik ilikilerinde eitli kstlamalar uygulama olaslnn bulunmas, sz konusu kriterlerin eletirilmesine ve daha gvenilir kriterler oluturulmasna ynelik almalarn yaplmasna yol amtr. Nitekim daha sonraki yllarda J. D. Sachs ve A. Warner (1995), L. Pritchett (1991), R. Levine ve D. Renelt (1992), L. Pritchett ve G. Sethi (1994) tarife ve kotalar ve karaborsa gelirleri gibi d ekonomik ilikilerin kstlandn ifade eden unsurlardan yararlanarak eitli endeksler oluturmular ve bu endeksler vastasyla lkelerin da ak ya da da kapal olmak zere iki gruba ayrlabileceini belirtmilerdir. Ancak bu endekslerde de, lkelerin sadece da ak ve da kapal olarak nitelendirdirilmesi, d ekonomik ilikilerini ksmen kstlayan lkelerin yanl bir biimde deerlendirilmesine yol amtr. Dolaysyla bugne kadar da aklk derecesini net bir biimde lebilecek genel kabul grm bir kriter gelitirilememitir. 108 S. Edwards, Openness, Productivity And Growth: What Do We Really Know?, The Economic Journal, Volume: 108, Issue: 447, UK, Blackwell Publishers, 1998, p.386. 109 Chinn ve Prasad, a.g.e. 110 A.e. 111 J. W. Gruber ve S. B. Kamin, Explaining The Global Pattern Of Current Account Imbalances, Board Of Governors Of The Federal Reserve System International Finance Discussion Papers, No: 846, USA, FED, 2005, (evrimii)http://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2005/846/ifdp846.pdf, 10/12/2005.

57

Paulino ve S. Edwards (2004) tarafndan yaplan almalarda da, d ticaretin serbestletirilmesi ile birlikte ihracat ve ithalatn artt, ancak ithalattaki artn ihracattaki arttan ok daha fazla olduu ve bu durumun kanlmaz bir biimde cari ilemler aklarna yol at belirtilmitir112. zetle, yaplan aklamalar dorultusunda da aklk derecesi ile cari ilemler a arasnda pozitif bir ilikinin olduu, yani lkelerin da aklk derecelerinin artmasyla birlikte genel olarak cari ilemler hesaplarnn ktletii sylenebilir. Ayrca yaplan almalara gre, bu olayn gelimekte olan lkelerde daha iddetli bir biimde yaand ifade edilebilir.

1.6.1.8. DI TCARET HADLER

D ticaret hadlerindeki bir bozulmann cari ilemler ana yol aaca gr ilk kez 1950li yllarda A. Harberger (1950), S. Laursen ve L. A. Metzler (1950) tarafndan ifade edilmitir. Keynesi Ak Ekonomi Modelinin varsaymlarndan hareket eden A. Harberger, S. Laursen ve L. A. Metzler; uluslar aras sermaye hareketlerinin olmad tek mall bir ekonomide, d ticaret hadlerindeki bir bozulmann geliri ve tasarruflar azaltarak cari ilemler aklarna yol aacan belirtmilerdir. Harberger-Laursen-Metzler Etkisi (Harberger-Laursen-Metzler Effect) olarak adlandrlan bu gr 1980li yllara kadar geerliliini srdrm, ancak zelikle 1970li yllardan itibaren uluslar aras sermaye hareketlerindeki hzl art, bu sermaye hareketlerini de dikkate alan yeni modellerin gelitirilmesine neden olmutur. 1980li yllarda J. D. Sachs (1981), M. Obstfeld (1982), M. J. Greenwood (1983) ve L. E. O. Svensson ve A. Razin (1983) tarafndan yaplan almalarda, uluslar aras sermaye piyasalarndaki hzl btnleme ile birlikte d ticaret hadlerindeki bozulmann cari ilemler hesab zerindeki etkisinin, bu bozulmann

A. Parikh, Impact Of Liberalization, Economic Growth And Trade Policies On Current Accounts Of Developing Countries: An Econometric Study, WIDERS Discussion Paper, Paper No: 2002/63, 2002, (evrimii)http://www.wider.unu.edu/publications/dps/dps2002/dp2002-63.pdf, 01/05/2006. A. Santos-Paulino ve A. P. Thirlwall, The Impact Of Trade Liberalization On Exports, Imports And The Balance Of Payments Of Developing Countries, The Economic Journal, Volume: 114, Issue: 493, UK, Blackwell Publishers, 2004, p.F68.

112

58

geici ya da kalc bir nitelik tamasna bal olarak deiecei ifade edilmitir113. 1990l yllarda yaplan almalarda ise; gerek hayatta yaanan deneyimleri aklamaya ynelik modeller oluturulmaya allmtr. rnein P. Cashin ve C. J. Mc Dermott (1998) tarafndan gelitirilen modelde, daha nce gelitirilmi tek mall modellerden farkl olarak ihra, ithal ve ticarete konu olmayan mallarda dikkate alnm ve d ticaret hadlerindeki bir bozulma ile birlikte, gelir etkisinin yan sra mallar arasndaki ikame etkisinin de cari ilemler hesabn etkileyecei belirtilmitir. A. Tornell ve P. R. Lane (1994) tarafndan gelitirilen bir baka modelde ise; d ticaret hadlerindeki bozulmann cari ilemler hesab zerindeki etkisinin, kamu kesiminin yapt harcamalara bal olarak deiebilecei ne srlmtr114. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi, teorik olarak d ticaret hadlerindeki bir bozulmann cari ilemler hesab zerindeki etkisi belirsizdir. D ticaret hadlerindeki geici bir bozulma ncelikle Harberger-Laursen-Metzler Etkisinde de belirtildii gibi gelirde bir azalma yaratacaktr. Bu durumda, tasarruflarn gelirin bir fonksiyonu olduu varsayldnda, tasarruflar azalacak ve ayet yatrmlarda herhangi bir deime yoksa cari ilemler hesabnda da bir bozulma ile karlalacaktr. Ancak P. Cashin ve C. J. Mc Dermott (1998) tarafndan gelitirilen modelde de belirtildii gibi, d ticaret hadlerindeki bozulmayla birlikte gelir etkisinin yan sra ikame etkisi ile de karlalabilecektir. D ticaret hadlerindeki bozulma sonucunda ortaya kan iki tr ikame etkisinden bahsedilebilir: Bunlardan ilki d ticaret hadlerindeki geici bir bozulmayla birlikte, bugnk tketimin gelecekteki tketime gre daha pahal hale gelmesi ve rasyonel bireylerin gelecekteki tketimi bugnk tketime tercih etmeleridir. Dnemler aras ikame (intertemporal substitution) olarak adlandrlan bu etki, bugnk tketimin azalmasna yol aarak, d ticaret hadlerindeki bozulmann cari ilemler hesab zerinde yaratt olumsuz etkiyi hafifletebilecektir. kinci etki ise; d ticaret hadlerindeki bozulmayla birlikte ithal mallarn fiyatlarndaki art sonucu ortaya kacaktr. thal mallarn fiyatlarnn artmasyla birlikte rasyonel bireyler, ayet ticarete konu olmayan mallar, ithal mallarn yerine ikame edebiliyorlarsa, ithal mallarn tketimini azaltacaklar ve
113

P. Cashin ve C. J. Mc Dermott, Terms Of Trade Shocks And The Current Account, IMF Working Paper, Working Paper No: 177, USA, IMF, 1998, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98177.pdf, 04/10/2005. 114 R. Duncan, The Harberger-Laursen-Metzler Effect Revisited: An Indirect Utility Function Approach, Central Bank Of Chile Working Papers, Working Paper No: 250, 2003, (evrimii)http://www.bcentral.cl/esp/estpub/estudios/dtbc/pdf/dtbc250.pdf, 15/03/2006.

59

ticarete konu olmayan mallara ynelik taleplerini arttracaklardr. Ticarete konu olmayan mallara ynelik talebin artmas ise; fiyatlar genel dzeyinde geici bir arta yol aarak bugnk tketimi daha pahal hale getirecek ve bireylerin tasarruf yapmasna neden olacaktr. Dnem ii ikame (intratemporal substitution) olarak adlandrlan bu etki de, d ticaret hadlerindeki bozulmann cari ilemler hesab zerinde balangta yaratt olumsuz etkiyi azaltacaktr. Dolaysyla d ticaret hadlerindeki geici bir bozulmayla birlikte ortaya kan gelir etkisinin cari ilemler hesab zerindeki olumsuz etkisi, ikame etkileri ile giderilebiliyorsa, cari ilemler hesabnda herhangi bir deiiklik meydana gelmeyebilecektir115. Dier taraftan 1980li yllarda gelitirilen modellerde d ticaret hadlerindeki bozulmann yaratt gelir ve ikame etkilerinden ziyade, bu bozulmalarn geici ya da kalc olup olmadna younlalmtr. rnein J. D. Sachs (1981) yapt almada, kalc nitelik tayan d ticaret haddi bozulmalarnda rasyonel bireylerin tketim ve tasarruflarn da bu deiime uygun bir biimde ayarlayacan ve sonuta cari ilemler hesabnda herhangi bir farkllk olmayacan belirtmitir. J. D. Sachsa gre d ticaret hadlerindeki bozulma, ancak geici olduu takdirde cari ilemler hesabn olumsuz ynde etkileyebilecektir116. A. Tornell ve P. R. Lane (1994) ise gelitirdikleri modelde; d ticaret hadlerinde bir iyileme durumunda bile uygulanan makroekonomik politikalar ve zellikle maliye politikalar nedeniyle, cari ilemler hesabnda bozulmalarla karlalabileceini ifade etmilerdir. A. Tornell ve P. R. Lanee gre, d ticaret hadlerinde bir iyileme ile birlikte gelir artna bal olarak kamu kesiminin vergi gelirlerinde de bir art yaanabilecektir. Ancak gelirdeki bu art, kamu kesiminin politik amalar dorultusunda elde edilen gelirden ok daha fazla harcama yapmasna117 yol atnda, cari ilemler a ile karlalabilecektir. Dolaysyla d ticaret hadlerindeki deiimin cari ilemler hesab zerindeki etkisi, zel kesimin ekonomik kararlarnn yan sra, kamu kesiminin uygulad politikalara da bal olacaktr118.

Cashin ve Mc Dermott, a.g.e. J. D. Sachs, The Current Account And Macroeconomic Adjustment In The 1970s, Brookings Papers On Economic Activity, Volume: 1981, No: 1, USA, Brookings Institution, 1981, p.214. 117 Modelde kamu kesiminin ar harcama yapmas agzllk etkisi (voracity effect) olarak adlandrlmtr. 118 A. Tornell ve P. R. Lane, Are Windfalls A Curse? A Non-Representative Agent Model Of The Current Account, Journal Of International Economics, Volume: 44, No: 1, USA, Elsevier Science, 1998, p.85.
116

115

60

Grld gibi, d ticaret hadlerindeki deiimin cari ilemler hesab zerindeki etkisine ilikin teorik modeller, birbirinden farkl sonular ortaya koymaktadr. Bu nedenle d ticaret hadlerindeki bir deimenin cari ilemler hesab zerindeki olas etkisini tespit ederken tek bir modele bal kalnmamal ve d ticaret hadlerindeki deime ile birlikte tm ekonomik birimlerin bu deiime nasl tepki verdii incelenmelidir. D ticaret hadlerindeki deiimin cari ilemler hesab zerindeki etkisine ynelik olarak gelitirilen teorik modellerde gr birliine varlamamas, bu konuya ilikin ampirik almalar arttrmtr. Ancak yaplan ampirik almalarda da ortak bir sonuca ulalamamtr. D ticaret hadlerindeki deiim ile cari ilemler hesab arasndaki ilikiye ynelik olarak yaplan ampirik alma sonular tablo 1.6da zetlenmitir. Tablodan da grld gibi, yaplan almalarn sonular, ele alnan lkelere ve dnemlere bal olarak farkllk gsterebilmektedir. Dolaysyla d ticaret hadlerindeki deiimin cari ilemler hesab zerindeki etkisinin, bu iki faktrn yan sra dier ekonomik faktrlere de bal olduu sylenebilir. Bununla birlikte tablo 1.6ya bakarak, geici d ticaret haddi iyilemelerinin cari ilemler dengesini pozitif ynde etkiledii, ancak kalc deimelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkilerinin uzun dnemde baka faktrlerle ntralize edildii belirtilebilir.

61

TABLO 1.6: DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER HESABI ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR
Aratrmaclar Kent (1997) Ele Alnan lkeler 128 Gelimi ve Gelimekte Olan lke Ele Alnan Dnem 19601994 (Yllk Gzlemler) Aratrma Sonular Geici d ticaret haddi iyilemeleri +, kalc d ticaret haddi iyilemeleri ise; nce +, daha sonra Geici d ticaret haddi iyilemeleri +, kalc d ticaret haddi iyilemeleri ise; 0 Geici d ticaret haddi iyilemeleri +

Caldoren, Chong ve Loayza (1999) Otto (2001)

44 Gelimekte Olan lke

19661995 (Yllk Gzlemler)

15 OECD lkesi ve 40 Gelimekte Olan lke 128 Gelimi ve Gelimekte Olan lke

19601997 (Yllk Gzlemler) 19601999 (Yllk Gzlemler)

Kent ve Cashin (2003)

Geici d ticaret haddi iyilemeleri +, kalc d ticaret haddi iyilemeleri ise; 0

+: D Ticaret hadleri ile cari ilemler hesab arasnda pozitif bir iliki vardr. - : D ticaret hadleri ile cari ilemler hesab arasnda negatif bir iliki vardr. 0: D ticaret hadleri ile cari ilemler hesab arasnda herhangi bir iliki yoktur.

Kaynak: R. Duncan, The Harberger-Laursen-Metzler Effect Revisited: An Indirect Utility Function Approach, Central Bank Of Chile Working Papers, Paper No: 250, 2003, (evrimii)http://www.bcentral.cl/esp/estpub/estudios/dtbc/pdf/dtbc250.pdf, 15/03/2006.

62

1.6.1.9. DI TCARET ELASTKYETLER

Cari ilemler dengesinin d ticaret dengesi ve karlksz transferler dengesi toplamna eit olduu dikkate alndnda, d ticaret elastikiyetlerinin d ticaret dengesi vastasyla cari ilemler hesabn etkileyecei ve dolaysyla cari ilemler aklarna yol aabilecei ifade edilebilir. Nitekim cari ilemler aklarnn nedenleri ierisinde ele aldmz, d ticaret hadlerindeki bozulmalarn ve gelir dzeyindeki artlarn cari ilemler hesab zerindeki etkisi, aslnda byk lde ithalat ve ihracatn fiyat ve gelir elastikiyetlerine bal olacaktr. Bir lkede ithalatn fiyat elastikiyetinin dk olmas, ithal mallarnn fiyat artlar karsnda ithalatn ok fazla kslamayacann bir gstergesidir. hracatn fiyat elastikiyetinin dk olmas ise; fiyatlardaki bir d karsnda ihracat talebinin ok fazla artmayacan ifade etmektedir. Dolaysyla ithalat ve ihracatn fiyat elastikiyetlerinin dk olmas, d ticaret hadlerindeki bir bozulmayla birlikte, d ticaret dengesinin bu durumdan olumsuz ynde etkilenecei eklinde yorumlanabilir. thalat ve ihracat fiyat elastikiyetleri ayrca, demeler dengesi sorunlar karsnda uygulanabilecek bir politika olan devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirip iyiletirmeyecei asndan da son derece nemlidir. Bilindii gibi Elastikiyet Yaklamnda119 ifade edilen Marshall-Lerner-Robinson artna gre devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirebilmesi iin, ithalat ve ihracat fiyat elastikiyetleri toplamnn mutlak olarak birden byk olmas gerekmektedir120. Fiyat elastikiyetlerinin yan sra, ithalat ve ihracatn gelir elastikiyetleri de d ticaret ve cari ilemler dengesi asndan nemli etkiler yaratabilmektedir. rnein bir lkenin ithalat gelir elastikiyetinin, ihracat gelir elastikiyetinden byk olmas halinde, ayet lke ticaret ortaklaryla ayn oranda byrse, kanlmaz olarak d ticaret ve cari ilemler dengesinde bir bozulma yaayacaktr. Bu durum ilk kez 1960l yllarn sonunda H. S. Houthakker ve S. P. Magee (1969) tarafndan ifade edilmi ve Houthakker-Magee Etkisi ( Houthakker-Magee Effect) olarak adlandrlmtr. H. S. Houthakker ve S. P. Mageeye gre, ithalat gelir elastikiyeti ihracat gelir elastikiyetinden yksek olan lkeler iki seenekle kar karyadrlar: 1-Ticaret
Elastikiyet Yaklam ikinci blmde devalasyon bal altnda incelenecektir. D. Sinha, A Note On Trade Elasticities In Asian Countries, The International Trade Journal, Volume: 15, No: 2, USA, Taylor And Francis Incorporation, 2001, p.222.
120 119

63

ortaklarndan daha dk bir byme oranna raz olmak, 2-D ticaret ve cari ilemler hesaplarnda srekli olarak ak vermek121. Yukardaki aklamalar dorultusunda, ithalat ve ihracat fiyat ve gelir

elastikiyetlerinin d ticaret dengesi vastasyla cari ilemler dengesi zerinde kapsaml etkiler yaratt ifade edilebilir. Dolaysyla cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almalarda, sz konusu elastikiyetler mutlaka hesaplanmaldr. Ancak d ticaret elastikiyetleri hesaplanrken ele alnan her lke iin ayr bir almann yaplmas gerekmektedir. nk d ticaret elastikiyetleri lkeden lkeye ve d ticarete konu olan mal eitlerine gre farkllk gsterebilmektedir. Dolaysyla tm gelimi ya da gelimekte olan lkeler iin geerli tek bir fiyat ve gelir elastikiyetinden bahsedilmesi mmkn deildir122. Bununla birlikte son yllarda gelimi ve gelimekte olan lkelerin her birinin tek tek incelendii almalarda, genel olarak gelimekte olan lkelerin ithalatlarnn gelir elastikiyetlerinin, ihracatlarnn gelir elastikiyetlerine gre yksek olduu, gelimi lkelerin ounda ise; bu durumun tersinin gzlemlendii sonucuna ulalmtr. Fiyat elastikiyetleri hususunda ise; gelimi ve gelimekte olan lkelerinin byk bir ounluunun Marshall-Lerner-Robinson artn salad, ancak gelimekte olan lkelerde gelimi lkelere gre ithalatn fiyat elastikiyetinin daha dk olduu belirlenmitir123. Fiyat ve gelir elastikiyetleriyle ilgili olarak ulalan bu sonular dorultusunda, gelimekte olan lkelerin gelimi lkelere gre d ticaret ve cari ilemler aklarna daha meyilli bir yapya sahip olduu sylenebilir.

1.6.1.10. ULUSLAR ARASI SERMAYE HAREKETLER

1980li yllarn sonlarndan itibaren uluslar aras sermaye piyasalarndaki hzl btnleme, demeler dengesinde cari ilemler hesab ile sermaye hesab

H. S. Houthakker ve S. P. Magee, Income And Price Elasticities In World Trade, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 51, No: 2, USA, The MIT Press, 1969, p.111. 122 J. Marquez ve C. McNeilly, Income And Price Elasticities For Exports Of Developing Countries, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 70, No: 2, USA, The MIT Press, 1988, p.307. 123 M. B. Oskooee ve O. Kara, Income And Price Elasticities Of Trade: Some New Estimates, The International Trade Journal, Volume: 19, No: 2, USA, Taylor And Francis Limited, 2005, pp.172-176.

121

64

arasndaki ilikiyi byk lde deitirmi ve uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarnn nemli bir nedeni haline gelmesine yol amtr. Bilindii gibi 1980li yllarn ncesinde cari ilemler aklaryla karlaan lkeler, uluslar aras borlanma imkanlarnn snrl olmas sebebiyle, bu aklar resmi rezervleriyle finanse etmeye almlar ve resmi rezervleri yeterli olmadnda da, aklar ortadan kaldrmaya ynelik politikalar uygulamak zorunda kalmlardr. Bununla birlikte 1980li yllarn bandan itibaren, nce gelimi ve daha sonra gelimekte olan lkelerde sermaye hareketleri zerindeki kstlamalarn kaldrlmas, cari ilemler aklarnn finansmann kolaylatrm ve cari ilemler hesab ile sermaye hesab arasndaki ilikiyi btnyle deitirmitir. Nitekim 1990l yllara gelindiinde, uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarnn ok nemli bir nedeni olduu ve cari ilemler hesabnda istikrar salanabilmesi iin, ncelikle sermaye hesabnn istikrara kavuturulmas gerektii, hemen hemen tm iktisatlar tarafndan kabul edilmeye balamtr124. Uluslar aras sermaye hareketlerinin demeler dengesi zerindeki etkisi ve cari ilemler aklarna nasl yol at, ncelikle temel demeler dengesi eitlii vastasyla aklanabilir125: demeler Dengesi = Cari lemler Hesab + Sermaye Hesab + Resmi Rezervler + Net Hata ve Noksan Kalemi = 0 Yukardaki denkleme gre cari ilemler hesabnda ortaya kan bir ak, ya resmi rezervlerle ya da lkeye yabanc sermaye girii ile finanse edilebilecektir. Balangta da belirttiimiz gibi, lkelerin snrsz miktarda rezerve sahip olmalar mmkn olmadndan, cari ilemler aklarnn srekli olarak resmi rezervlerle karlanmas mmkn deildir. Bununla birlikte lkeler, uluslar aras sermaye piyasalarndan borlanma imkan bulabildikleri mddete, cari ilemler aklarn yabanc sermaye ile finanse edebileceklerdir. Dolaysyla uluslar aras sermaye

C. H. Wong ve L. Carranza, Policy Responses To External Imbalances In Emerging Market Economies Further Empirical Results, IMF Working Paper, Working Paper No: 103, USA, IMF, 1998, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98103.pdf, 05/01/2006. 125 S. S. Guerin, The Relationship Between Capital Flows And Current Account: Volatility And Casuality,(evrimii)http://wwwtest.aup.edu/lacea2005/system/step2_php/papers/sarisoy_g uerin_sgue.pdf, 01/03/2006.

124

65

hareketlerinin varl, lkelere cari ilemler aklarn finanse etmelerini salayan bir olanak sunarak, dorudan cari ilemler aklarnn kaynan oluturmaktadr. Uluslar aras sermaye hareketleri ayrca, makroekonomik deikenler zerinde yaratt etkiler vastasyla da cari ilemler aklarna neden olabilmekte ya da varolan aklar daha da arttrabilmektedir. Uluslar aras sermaye hareketleri ya da lkeye yabanc sermaye giriinin makroekonomik deikenler vastasyla cari ilemler hesab zerinde yaratt dolayl etkiler yle zetlenebilir: 1-ncelikle lkeye gelen yabanc sermaye, ekonomik birimlerin borlanma kstlarn geveterek tketim ve yatrmlarda patlama yaanmasna ve bylece toplam tasarruflarda bir deime olmad srece, cari ilemler aklarna ya da mevcut cari ilemler aklarnn artmasna yol aabilmektedir126. 2-Cari ilemler aklarn aan boyutlarda lkeye gelen yabanc sermaye, ulusal parann ar deerlenmesine neden olarak ihracat azaltp ithalat arttrmakta ve cari ilemler hesab zerinde olumsuz bir etki yaratabilmektedir. Uzun dnemde bu durum, retim faktrlerinin ihra ve ithal ikamesi mallarn retildii sektrlerden ticarete konu olmayan mallarn retildii sektrlere kaymasna yol aarak, ihra ve ithal ikamesi mallarnn retimini azaltmakta ve sonuta lkenin ihracat ve ithal ikamesi sektrlerinin gelimesini nleyerek (de-industrialization) cari ilemler aklarnn kronik bir hal almasna sebebiyet vermektedir. Yani cari ilemeler an aan boyutlarda lkeye gelen yabanc sermaye, Hollanda Sorunu (Dutch
Bosworth, Collins ve Reinhart, a.g.e., p.163. Hollanda Sorunu (Dutch Disease) terimi ilk kez 1977 ylnda Ekonomist dergisinde, 1960l yllarda Hollanda da Kuzey Denizindeki doal gaz yataklarnn kefedilmesiyle birlikte, sanayi sektrnde yaanan retim ve istihdam dn aklamak zere kullanlmtr. Hollanda Sorunu erevesinde gelitirilen modellerden daha sonralar M. Ellman (1981), W. M. Corden (1981-1984), P. J. Forsyth ve S. J. Nicholas (1983) ve R. Maddock ve I. McLean (1983) gibi iktisatlar zengin doal kaynaklara sahip olan lkelerin neden dk bir byme performans sergilediini gstermek zere yararlanmlardr. Hollanda Sorunu dorultusunda gelitirilen modellere gre, zengin doal kaynaklara sahip olan lkelerde, doal kaynaklarn ilenip satld sektrlerin gelimesi ncelikle retim faktrlerinin bu sektrlerde kullanlmasna yol aarak, sanayi sektrnn kullanabilecei retim faktrlerini azaltmakta ve bylece sanayi sektrnn retimi dorudan dmektedir. Bununla birlikte ikinci aamada, ilenen doal kaynaklarn dier lkelere satlmas, ekonomik birimlerin gelirlerini arttrarak ticarete konu olan ve ticarete konu olmayan mallara ynelik talebi ykseltmektedir. retim faktrlerinin tamamnn doal kaynaklarn ilendii sektrlerde kullanlmas nedeniyle ticarete konu olmayan mallarn retiminin arttrlamamas, bu mallarn fiyatn ykselterek dviz kurunda buna uygun bir deime olmadnda ulusal parann ar deerlenmesine yol amaktadr. Sonuta ulusal parada meydana gelen bu deerlenme, sanayi sektrnn uluslar aras alandaki rekabet gcn azaltarak, bu sektrn retimini olumsuz ynde etkilemektedir. Hollanda Sorunu ile ilgili daha ayrntl bilgi iin baknz: W. M. Corden, The Exchange Rate, Monetary Policy And North Sea Oil: The Economic Theory Of The Squeeze
126

66

Disease)na yol aarak hem cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmasn nlemekte, hem de lkenin uzun dnem byme performansn olumsuz ynde etkilemektedir127. Tm bu aklamalar dorultusunda, uluslar aras sermaye hareketlerinin yaratt dorudan ve dolayl etkiler vastasyla, cari ilemler aklarnn temel nedenlerinden biri olduu sylenebilir. Bununla birlikte uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasnda karlkl bir etkileimin bulunmas, cari ilemler aklarnn m sermaye hareketlerine yol at, yoksa sermaye hareketlerinin mi cari ilemler aklarna neden olduu sorusunun yantlanmasn zorlatrmaktadr. Uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasndaki nedensellik ilikisine ynelik olarak yaplan ampirik almalarda da birbirinden farkl sonulara ulalmas, bu gr dorular niteliktedir. Uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasndaki nedensellik ilikisinin ele alnd belli bal ampirik almalara bakldnda, 1970li yllarda cari ilemler aklarnn uluslar aras sermaye hareketlerine yol at grlrken, 1990l yllarda uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasndaki nedensellik ilikisinin deitii ve uluslar aras sermaye hareketlerinin, yaratt dorudan ve dolayl etkiler vastasyla cari ilemler aklarnn temel nedenlerinden biri haline geldii sylenebilir. Bununla birlikte yaplan ampirik almalarn sonularnn, ele alnan dnem ve lkeler itibaryla farkllk gsterdii de gzden uzak tutulmamaldr. Nitekim M. J. Fry, S. Classens, P. Burridge ve M. C. Blanchet (1995) tarafndan yaplan ampirik almada, 19701992 aras dnemde nedensellik ilikisinin incelendii krk alt gelimekte olan lkenin sadece on nde uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarna yol at grlrken, sekiz lkede cari ilemler aklarnn uluslar aras sermaye hareketlerine yol at ve yirmi bir lkede de, uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasnda

On Tradeables, Oxford Economic Papers, Volume: 33, No: 2, USA, Oxford University Press, 1981 ve W. M. Corden, Booming Sector And Dutch Disease Economics: Survey And Consolidation, Oxford Economic Papers, Volume: 36, No: 3, USA, Oxford University Press, 1984. 127 E. F. Arias ve P. J. Montiel, The Surge In Capital Inflows To Developing Countries Prospects And Policy Response, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 1473, 1995, (evrimii)http://www.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/1995/06/01/0000 09265_3961019122704/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 01/03/2006.

67

herhangi bir nedensellik ilikisinin olmad sonucuna ulalmtr128. C. H. Wong ve L. Carranza (1998) tarafndan yaplan almada da Arjantin, Meksika, Filipinler ve Tayland lkeleri ele alnm ve bu lkelerin tamamnda, 1970lerde cari ilemler aklarnn uluslar aras sermaye hareketlerine yol at, 1990larda ise; uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarna neden olduu grlmtr129. S. S. Guerin (2003) tarafndan yaplan ve otuz dokuz gelimi ve gelimekte olan lkenin ele alnd almada ise; gelimi lkelerde uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarna yol amad, ancak gelimekte olan lkelerde uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarna neden olan temel unsurlardan biri olduu sonucuna ulalmtr. almaya gre, gelimi lkelere gelen yabanc sermaye ile gelimi lkelerden kan yabanc sermayenin hemen hemen birbirine eit olmas, uluslar aras sermaye hareketleri ile cari ilemler aklar arasndaki nedensellik ilikisini ortadan kaldrmakta, buna karn gelimekte olan lkelerde, lkelerden kan sermaye miktarnn istikrarl bir seyir izlemesine ramen, lkelere gelen sermaye miktarnda byk dalgalanmalarn yaanmas cari ilemler hesabndaki dalgalanmalar da arttrmaktadr130. Yaplan ampirik almalar dorultusunda zetle, uluslar aras sermaye

hareketlerinin ele alnan dnem ve lkelerde uygulanan makroekonomik politikalara bal olarak, cari ilemler hesab zerindeki etkisinin farkllk gsterdii belirtilebilir. Bununla birlikte zellikle gelimekte olan lkelerde 1990l yllardan itibaren, uluslar aras sermaye hareketlerinin cari ilemler aklarnn temel nedenlerinden biri haline geldii sylenebilir.

M. J. Fry, v.d., Foreign Direct Investment, Other Capital Flows And Current Account Deficits, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 1527, 1995, (evrimii)http://www.wds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/1995/10/01/0 00009265_3961019151844/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 01/03/2006. 129 Wong ve Carranza, a.g.e. 130 Guerin, a.g.e.

128

68

1.6.1.11. NET DI VARLIKLAR

Bir lkenin net d varlk pozisyonu, o lkenin d dnyaya kar net alacakl m yoksa net borlu mu olduunu ortaya koymaktadr131. Bilindii gibi net d borlu konumdaki lkeler, yabanclarn sahip olduu varlklara bal olarak, d dnyaya kar transferleri ya da faiz demeleri yapmaktadrlar. Net d alacakl lkeler ise; d dnyada sahip olduklar varlklara bal olarak, kendi lkelerine kar transferleri gerekletirmekte ya da faiz geliri elde etmektedirler. Kar transferleri ve faiz demelerinin sermaye retim faktrnden yararlanmann bir bedeli olarak dnlmesi ve cari ilemler hesabna kaydedilmesi de, lkenin net d varlk pozisyonunun dorudan cari ilemler hesabn etkilemesine yol amaktadr. Net d varlk pozisyonunun cari ilemler hesab zerinde yarataca etki son derece aktr. Bir lkenin d dnyaya kar net d borlu konumda olmas, darya yaplan kar transferleri ve faiz demeleri nedeniyle, cari ilemler hesabn olumsuz ynde etkileyecek ve cari ilemler aklarna yol aabilecektir. Tersine lkenin d dnyaya kar net alacakl konumda olmas, cari ilemler hesabn olumlu ynde etkileyecek ve eer varsa cari ilemler aklarn azaltabilecektir. Dolaysyla bir lkenin net d varlk pozisyonu ile cari ilemler hesab arasnda pozitif ynl bir ilikinin olduu belirtilebilir. Net d varlk pozisyonu ve cari ilemler aklar arasndaki ilikinin incelendii ampirik almalara bakldnda da, ulalan sonucun yukarda ifade ettiimiz gr dorular nitelikte olduu grlmektedir. Nitekim C. Calderon, A. Chong ve N. Loayza (2000), M. D. Chinn ve E. S. Prasad (2000) ve J. W. Gruber ve S. B. Kamin (2005) tarafndan gelimi ve gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine ynelik olarak yaplan almalarda, net d varlk pozisyonu ile cari ilemler hesab arasnda pozitif bir ilikinin bulunduu tespit edilmitir132. Dolaysyla net d alacakl konumdaki lkelerin, d varlklarndan elde ettikleri kar transferleri ve faiz gelirlerinin cari ilemler hesaplarn olumlu ynde etkiledii, net d borlu
131

P. L. Lane ve G. M. Milesi-Ferretti, The External Wealth Of Nations: Measures Of Foreign Assets And Liabilities For Industrial And Developing Countries, Journal Of International Economics, Volume: 55, No: 2, USA, Elsevier Science, 2001, p.265. 132 Calderon, Chong ve Loayza, a.g.e. Chinn ve Prasad, a.g.e. Gruber ve Kamin, a.g.e.

69

konumdaki lkelerin ise; yaptklar kar transferleri ve faiz demelerinin cari ilemler hesaplarn olumsuz ynde etkiledii belirtilebilir.

70

TABLO 1.7: CAR LEMLER AIKLARININ NEDENLERN BR BTN OLARAK NCELEYEN BELL BALI AMPRK ALIMALAR
DEKENLER M. S. Khan, M. D. Knight (1983) ktisadi Gelime ktisadi Byme Enflasyon Ulusal Tasarruflar Kamu Kesimi Bte A Bamllk Oran D Ticaret Hadleri Dviz Kuru Da Aklk Derecesi Net D Varlk Pozisyonu ALIMA SONULARI M. R. Clarida, C. Chinn, J. Calderon, E. S. Prendergast A. Chong, Prasad (1999) N. Loayza (2000) (2000) + + + + + + M. D. Chinn, H. Ito (2005) + + + J. W. Gruber, S. B. Kamin (2005) + + -

+ + -

+: Ele alnan deiken ile cari ilemler a arasnda pozitif bir iliki vardr. - : Ele alnan deiken ile cari ilemler a arasnda negatif bir iliki vardr.

Kaynaklar: Metin iinde atf yaplan kaynaklar tekrarlanmamtr. Metin iinde atf yaplmayan kaynak: M. S. Khan ve M. D. Knight, Determinants Of Current Account Balances Of Non-Oil Developing Countries In The 1970s An Empirical Analysis, IMF Staff Papers, Volume: 30, No: 4, USA, IMF, 1983, pp.832 834.

71

1.6.2. CAR LEMLER AIKLARININ SRDRLEBLRL

1990l yllarn bandan itibaren zellikle gelimekte olan lkelerin cari ilemler aklaryla beraber yksek oranl yabanc sermaye girii ile karlamalar, cari ilemler aklarnn srdrlebilir olup olmad ve eer srdrlebilir deilse bir politika deiiklii gerektirip gerektirmedii sorularn gndeme getirmitir. 1994 Meksika Krizi ve 1997 Asya Krizi sonrasnda ise; yksek dzeyde seyreden cari ilemler aklarnn ortaya kan krizlerin en nemli nedeni olduunun pek ok iktisat tarafndan kabul edilmesi, srdrlebilir cari ilemler aklarnn tespitine ynelik almalar hzlandrmtr. Ancak son yllarda cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine srdrlebilirlik ilikin ok net sayda bir alma yaplm olmasna ve ramen, iktisatlar kavram biimde tanmlanamam

almalarnda birbirinden farkl srdrlebilirlik kavramlarndan yararlanmlardr. rnein, M. Obstfeld ve K. Rogoff cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini, lkenin gelecekte d borlarn deyebilecek kadar d ticaret fazlas yaratabilme potansiyeline sahip olup olmadna, yani lkenin gelecekte d borlarn deyebilecek durumda olup olmayacana (country solvency) balamlardr133. G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin ise; srekli olarak d ticaret ve cari ilemler a veren lkeler asndan cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinin, d ticaret dengesinin aktan fazlaya dnmesini salayan bir dnm noktasn (turning point) gerektirdiini ifade etmilerdir. Bu durumda temel sorun sz konusu dnn ekonomik faaliyetler zerinde olumsuz etkiler yaratmakszn gerekletirilip gerekletirilemeyecei olacaktr. G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razine gre, d ticaret aklarnn d ticaret fazlasna dnnde ekonomik faaliyetler zerinde byk apl deiiklikler ortaya kmayacaksa, cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinden bahsedilebilecektir. Ancak d ticaret aklarnn d ticaret fazlasna dnmesi srasnda, ekonomik faaliyetlerde ciddi daralma yaanacak ve bir kriz ile karlalacaksa, cari ilemler aklarnn srdrlemez bir nitelik tad ifade edilebilecektir134. C. Mann ise; cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine ilikin olarak yapt almalarda, cari ilemler aklarnn istikrarl bir seyir izleyip
F. Bubla, Is The USA Current Account Sustainable?, (evrimii)http://www.ub.unikonstanz.de/v13/volltexte/2003/985/1pdf, 10/03/2006. 134 G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin, Current Account Sustainability: Selected East Asian And Latin American Experiences, NBER Working Paper, Working Paper No: 5791, 1997, (evrimii)www.nber.org, 02/01/2006.
133

72

izlemediini dikkate almtr. C. Manne gre, bir lkenin cari ilemler a, o lkeye portfy yatrm yapm olan yabanc yatrmclar endielendirecek boyutlara ulamsa, yabanc yatrmclar sz konusu lkeye yatrm yapmaktan vazgeebilecek ve hatta ellerindeki mevcut finansal varlklar da satabileceklerdir. Byle bir durumda cari ilemler a; faiz haddi, dviz kuru ve dolaysyla dier makroekonomik deikenlerde nemli dalgalanmalar yaratacandan srdrlemez olarak nitelendirilecektir135. Aslnda cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine ilikin olarak yukarda yaptmz tm tanmlamalar, eitli eksiklikleri de ierisinde barndrmakta ve bu nedenle de eletiri konusu olmaktadrlar. rnein M. Obstfeld ve K. Rogoff tarafndan yaplan tanmlamada, lkenin bor deme istei ve yabanclarn sz konusu lkeye bor verme istei dikkate alnmamtr. Oysa lkeler, elde ettikleri d ticaret fazlasn eitli gerekelerle d borlarn demekte kullanmak istemeyebilirler. Bununla birlikte yabanclar da belirsizlik ya da beklentilerde meydana gelen deimeler nedeniyle lkeye bor vermek istemeyebilirler136. G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin ile C. Mann tarafndan yaplan tanmlamalarda ise; cari ilemler aklarnn srdrlebilir olup olmad, ekonomik faaliyetlerde ciddi daralmalar yaandktan ve krizler ortaya ktktan sonra anlalabilmektedir. Hi phesiz iktisadi adan nemli olan, ekonomik faaliyetlerde ciddi bozulmalar yaanmadan, srdrlemez cari ilemler aklarnn tespit edilmesi ve bu dorultuda gerekli nlemlerin alnmasdr. Dolaysyla G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin ile C. Mann tarafndan yaplan tanmlamalar pratik adan bir nem tamamaktadr137. Grld gibi, cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinin tanmlanmas ve bu tanmlamaya bal olarak srdrlebilir cari ilemler ann tespiti son derece zordur. Bununla birlikte iktisatlar, gemie ait gzlemler ve eitli varsaymlar dorultusunda oluturduklar modeller vastasyla srdrlebilir cari ilemler aklarn tespit etmeye almlardr.

Bubla, a.g.e. G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin, Sustainability Of Persistent Current Account Deficits, NBER Working Paper, Working Paper No: 5467, 1996, (evrimii)www.nber.org, 02/01/2006. 137 Roubini ve Wachtel, a.g.e.
136

135

73

Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinin belirlenmesinde belkide en yaygn olarak kullanlan kriter %5 kuraldr. 1994 Meksika Krizi sonrasnda Amerika Hazine Sekreteri L. Summers tarafndan ifade edilen bu kurala gre, GSYHnn %5ini aan cari ilemler aklarnn, ksa vadeli sermaye akmlar ya da uluslar aras rezervlerle finanse edilmesi halinde ciddi sorun yaratt kabul edilmekte ve bu nedenle sz konusu aklarn yakndan takip edilmesi gerektii belirtilmektedir138. Aslnda %5 kural tamamen takdire dayal olarak belirlenmi bir eik deeri yanstmaktadr. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinde %5 kuralndan yararlanlmasnn nedeni, tarihsel sre ierisinde %5 eik deerini aan cari ilemler aklarnn genellikle ksa sreli olmas ve bu tr durumlara ok az rastlanmas, buna karn GSYHnn %5inin altnda kalan cari ilemler aklarnn uzun sre devam ettirilebilmi olmasndan kaynaklanmaktadr139. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinin belirlenmesinde %5 kuralnn yan sra, Goldman ve Sachs tarafndan gelitirilen ve GS-SCAD Modeli (Goldman-SachsSustainable Current Account Deficit Model) olarak adlandrlan model sonularndan da yararlanlabilmektedir. Goldman ve Sachs bu modelde, portfy yaklamndan hareketle d bor/GSYH orann arttrmayacak cari ilemler aklarn hesaplamaya almlardr. Goldman ve Sachs (1997) oluturduklar model erevesinde yaptklar almada, 25 lkeli bir veri seti kullanarak uzun dnem srdrlebilir cari ilemler aklarn hesaplamlar ve uzun dnem srdrlebilir cari ilemler aklarnn GSYHnn %1.9u ile %4.5i arasnda deitiini ifade etmilerdir140. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliinin belirlenmesinde yararlanlabilecek bir dier modelde, GS-SCAD Modeli ile benzerlik arz eden ve J. Pitchford tarafndan gelitirilen flasn Aritmetii (Arithmetic Of Insolvency) Modelidir. Olduka basit birka varsayma dayanan ve bu varsaymlara bal olarak her lke iin

138 139

S. Edwards, Does The Current Account Matter?. A. Sighvatsson, The Current Account Deficit In An International And Historical Context, Central Bank Of Iceland Monetary Bulletin, 2001, (evrimii)www.sedlabanki.is/uploads/files/mb011_4.pdf, 20/03/2006. 140 M. Sasin, The Importance Of The Real Exchange Rate Overvaluation And The Current Account Deficit In The Emergence Of Financial Crises, Currency Crises In Emerging Markets Selected Comparative Studies, CASE Reports, No: 41, 2001, (evrimii)http://www.case.com.pl/upload/publikacja_plik/RC41.pdf, 20/04/2006.

74

srdrlebilir cari ilemler an tespit etmeyi amalayan bu modelin temel zellikleri yle belirtilebilir141: 1-Tanmsal olarak cari ilemler a lkenin net d bor stokuna eklenmektedir. Bu nedenle herhangi bir yldaki cari ilemler dengesinin (CABt) GSYHya (Yt) oran, net d bor stokundaki deiimin (NFAt)142 GSYHya oranna eit olacaktr. Yani, CABt / Yt =NFAt / Yt (1.17) 2-Srdrlebilir cari ilemler a net d bor stokunda deiim yaratmayan cari ilemler a olarak tanmlanabilir. Bu durumda cari ilemler ann srdrlebilir olmas iin, NFAt / Yt = 0 ya da olmaldr. 3-NFAt / Yt = 0 olmas CABt / Ytnin de sfra eit olmas anlamna gelmektedir. Ancak iktisadi byme sz konusu ise; cari ilemler a da net d bor stoku ve iktisadi byme oranna gre artabilecektir. Yani srdrlebilir cari ilemler a143; CABt / Yt = (Yt / Yt-1) x (NFAt / Yt) eklinde gsterilebilir. Aslnda cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine ilikin, yukarda akladmz tm pratik kurallar ve modeller bir lde de olsa hataldr. nk bu kurallar ya da modellerin hibiri cari ilemler a ile karlaan lkelerin yatrm frsatlar, tasarruf kapasitesi ve cari ilemler aklarnn altnda yatan makroekonomik faktrleri dikkate almamaktadrlar. Ayrca bu modeller cari ilemler aklarn finanse eden sermaye akmlarn gerekletiren yabanc yatrmclarn beklentilerindeki deimeleri de gz nnde bulundurmamaktadrlar. rnein flasn Aritmetii Modelinde d borlar arttka srdrlebilir cari ilemler ann dzeyi de ykselmektedir. Oysaki yksek (1.19) NFAt / Yt = NFAt-1 / Yt-1 (1.18)

141

B. E. Moon, The Dangers Of Deficits: Reconsidering Outward-Oriented Development, International Study Association, Hong Kong Conference, Globalization And Its Challenges In The 21st Century, 2001, (evrimii)http://www.lehigh.edu/~bm05/research/conference_draft.pdf, 02/03/2006. 142 Burada NFA ile lkenin net d bor stoku ifade edilmektedir. Dolaysyla bu kavram Merkez Bankas Bilanosunda yer alan Net D Varlklarla kartrlmamaldr. 143 flasn Aritmetii Modeline gre, bir lkenin net d bor stoku GSYHsnn %50sine eit ve sz konusu lkede beklenen iktisadi byme de %4 ise; srdrlebilir cari ilemler a 0.04 x 0.5 = 0.02 olacaktr. Yani lke, GSYHsnn %2si kadar cari ilemler an srdrebilecektir.

75

d bor miktar, ileride bu borlarn denmesi srasnda yksek byme hzn srdrmeyi tehlikeye sokmaktadr. Dolaysyla bu modele gre d borlarn artmas belki teknik olarak cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini salasa da, ayn zamanda cari ilemler aklarnn yabanc yatrmclar tarafndan daha az arzulanr olmasna yol amaktadr. Bu nedenle cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii deerlendirilirken, d bor /GSYH oran ya da Cari ilemler a /GSYH oran gibi kriterleri tek bana ele almak yeterli deildir. Nitekim bu gr, G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin (1996, 1997), N. Roubini ve P. Watchel (1998) ve C. Calderon, N. Loayza ve L. Serven (2000) tarafndan yaplan almalarda da belirtilmitir144. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine ilikin olarak G. M. Milesi-Ferretti ve A. Razin (1996, 1997) tarafndan yaplan almalarda, cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini etkileyen faktrler makroekonomik ve yapsal faktrler ile demeler dengesindeki sermaye hesabna ilikin faktrler eklinde iki gruba ayrlmtr. Makroekonomik ve yapsal faktrler bal altnda d bor/GSYH oran, d borlarn yaratt faiz yk, ihracatn eitlilii ve ihracat sektrnn bykl, ulusal tasarruf ve yatrm dzeyi ile reel dviz kuru gibi kavramlar ele alnmtr. demeler dengesindeki sermaye hesabna ilikin faktrler bal altnda ise; lkeye gelen sermayenin nitelii zerinde durulmutur145. Benzer ekilde N. Roubini ve P. Wachtel (1998) tarafndan yaplan almada da cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini etkileyen faktrler: 1-Cari ilemler aklarnn kayna, 2-Cari ilemler hesabnn kompozisyonu, 3-Sermaye akmlarnn bykl ve kompozisyonu, 4-Reel dviz kuru, 5-Uluslar aras rezervler ve d bor yk, 6-Finansal sistemin yaps, 7-Politik istikrarszlk ve belirsizlik ve 8Gelimi lkelerdeki faiz hadleri eklinde sekiz balk altnda toplanmtr146.

144

C. Calderon, N. Loayza ve L. Serven, External Sustainability A Stock Equilibrium Perspective, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2281, 2000, (evrimii)http://wwwwds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2000/02/18/0 00094946_00020505302816/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 10/03/2006. 145 Milesi-Ferretti ve Razin, Current Account Sustainability: Selected East Asian And Latin American Experiences. 146 Roubini ve Wachtel, a.g.e.

76

C. Calderon, N. Loayza ve L. Serven (2000) tarafndan yaplan almada ise; zellikle cari ilemler aklarn finanse eden uluslar aras sermaye hareketlerini gerekletiren yatrmclarn portfy tercihleri zerinde durulmutur147. Tm bu almalar dorultusunda cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini belirleyen faktrleri, makroekonomik ve yapsal faktrler, demeler dengesindeki sermaye hesabna ilikin faktrler ve d borlara ilikin faktrler eklinde ana grup altnda inceleyebiliriz. Makroekonomik ve yapsal faktrler ierisinde ele alacamz ilk unsur, ihracat ve ihracatn eitliliidir. Bilindii gibi lkelerin d borlarn azaltmak iin ihtiya duyduklar dvizi salayabilecekleri en gvenli kaynak ihracattr. Dolaysyla byk bir ihracat sektrne sahip olan lkelerin, dier lkelere kyasla d borlarn daha kolay bir biimde azaltma imkan olduu ve bu durumun cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini olumlu ynde etkiledii sylenebilir. hracat sektrnn byklnn yan sra, ihracat ve ithalatn kompozisyonu da cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii ile yakndan ilikilidir. nk zellikle d ticaret hadlerinde meydana gelen dalgalanmalar, ihracat sadece birka maldan oluan ve retimi hammadde ve ara mal ithalatna baml olan lkelerde cari ilemler aklarnn srdrlebilme olasln azaltmaktadr. Gerekten de 1980li ve 1990l yllardaki deneyimlere bakldnda, Kore, Malezya ve Tayland gibi byk ihracat sektrne sahip olan lkelerin ihracatlarn nemli lde arttrarak cari ilemler hesab sorunlarn baarl bir ekilde zmledikleri, buna karn ihracatn GSYHya orannn dk olduu Meksika ve ili gibi lkelerde, cari ilemler aklarnn ekonomide ciddi dengesizliklere yol at ifade edilebilir148. Makroekonomik ve yapsal faktrler ierisinde ele almamz gereken bir dier faktr ise; ulusal tasarruf ve yatrm dzeyidir. Cari ilemler dengesinin ulusal tasarruflar ile ulusal yatrmlar arasndaki farka eit olduu dikkate alndnda, lkedeki tasarruf ve yatrm miktar da dorudan cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini etkileyecektir. Ulusal tasarruflar ve ulusal yatrmlarla ilgili olarak genellikle kabul edilen gr, yksek yatrm dzeyinden kaynaklanan cari ilemler aklarnn, ulusal tasarruf dzeyinin dmesi nedeniyle ortaya kan cari ilemler aklarna gre srdrlebilme olaslnn daha yksek olduu eklindedir. Ancak bu gr yatrmlarn dviz getirisi salayacak alanlara yapld varsaymna dayanmaktadr. Dolaysyla yatrm art rnein gayrimenkul sektr gibi ticarete
147 148

Calderon, Loayza ve Serven, a.g.e. A.e.

77

konu olmayan sektrlerdeki yatrmlardan kaynaklanyorsa, cari ilemler ann srdrlebilirlii zerinde olumsuz etkiler yaratabilecektir. Cari ilemler ann srdrlebilirlii asndan, cari ilemler hesabnn kompozisyonu da olduka nemlidir. zellikle d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklar genelde yapsal rekabet sorunlarnn bir gstergesidir. Dolaysyla bu tr aklarn ksa srede giderilebilme olaslnn dk olmas, cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini de olumsuz ynde etkileyecektir. Makroekonomik ve yapsal faktrler ierisinde ele almamz gereken son unsur ise; reel dviz kurudur. Bilindii gibi dviz kurunun dmesi ya da ulusal parann deerlenmesi, uluslar aras rekabet gcn azaltarak cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii zerinde olumsuz etkiler yaratmaktadr. Ancak burada ulusal parann deerlenmesine yol aan nedenin de tespit edilmesi gerekmektedir. Ulusal para ihracat sektrndeki verimlilik art ya da ticaret hadlerindeki bir iyileme sonucu deer kazanyorsa, cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii asndan bir sorun yaratmayacaktr. Bununla birlikte ulusal paradaki deerlenme lkedeki kur sistemi ve para politikas arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanyorsa, cari ilemler aklarnn srdrlebilme olasl azalacaktr149. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii asndan cari ilemler aklarnn finansman ekli de byk nem tamaktadr. Bilindii gibi demeler dengesinde; CAB = NCT + FRT150 eitlii bulunmaktadr. Burada CAB cari ilemler dengesini, NCT net sermaye ilemlerini, FRT ise; uluslar aras rezerv ilemlerini yanstmaktadr. Dolaysyla cari ilemler a ya resmi rezervlerle ya da lkeye gelen yabanc sermaye ile finanse edilebilecektir. Uluslar aras rezervlerin mutlaka bir snr olduundan, uluslar aras rezervlerle finanse edilen cari ilemler aklarnn srdrlemez bir nitelik tayaca son derece aktr. Yabanc sermaye ile finanse edilen cari ilemler aklarnda ise; lkeye gelen sermayenin akmlarna
149 150

(1.20)

nitelii kyasla

nem daha

kazanmaktadr. istikrarl bir

Genellikle

uzun

vadeli gz

sermaye nnde

akmlarnn ve dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnn ksa vadeli sermaye grnm arz ettii

Roubini ve Wachtel, a.g.e. NCT Net Capital Transactions ve FRT Foreign Reserve Transactions terimlerinin ksaltmas olarak kullanlmtr.

78

bulundurulduunda, uzun vadeli sermaye akmlar ve dolaysz yabanc sermaye yatrmlar ile finanse edilen cari ilemler aklarnn srdrlebilme olaslnn daha yksek olduu sylenebilir. Bu dorultuda cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii asndan, temel denge kavramnn stratejik bir neme sahip olduu belirtilebilir151. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirliine ilikin olarak ele alnmas gereken son faktr ise; cari ilemler aklarnn neden olduu d borlardr. Ancak daha ncede belirtildii gibi d borlarla ilgili olarak sadece d bor/GSYH orannn ele alnmas yeterli olmayacaktr. Cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii asndan bu orann yan sra, yabanc yatrmclarn sz konusu lkeye bor verme arzusu, lkenin kaldrabilecei d bor miktar ve d borlarn hangi para birimi cinsinden olduu da olduka nemlidir. Bu noktada zellikle gelimekte olan lkelerin d borlanmasn snrlandran ve dolaysyla yksek dzeyde cari ilemler aklarnn srdrlebilmesini engelleyen unsurdan bahsedilebilir: Bunlardan ilki lk Gnah (Original Sin), ikincisi Bor Toleransszl (Debt Intolerance) ve ncs Para Birimi Uyumsuzluu (Currency Mismatch)dur. lk Gnah gelimekte olan lkelerin uluslar aras piyasalardan kendi para birimleri cinsinden borlanamamalar olarak tanmlanmaktadr. Gelimekte olan lkelerin uluslar aras piyasalardan ancak yabanc para birimleri cinsinden borlanabilmeleri, onlar bir kur riskiyle kar karya brakmakta ve sonuta dviz kurundaki artlar d bor ykn arttrarak cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini olumsuz ynde etkilemektedir152. Bor Toleransszl ise; gelimekte olan lkelerin uluslar aras piyasalardan gelimi lkelerin borland miktarlarda borlanamamas olarak yorumlanmaktadr. zellikle gemite d bor ykmllklerini yerine getirememi ve kronik enflasyon sorunu yaam gelimekte olan lkeler, yabanc yatrmclar tarafndan riskli kabul edilmekte ve bu durum sz konusu lkelerin uluslar aras piyasalardan borlanabilecei miktar snrlamaktadr. Sonuta uluslar aras piyasalardan
IMF, The Use Of Balance Of Payments Statistics In Determination Of Monetary And Fiscal Policy, Fifteenth Meeting Of The IMF Committee On Balance Of Payments Statistics, USA, 2002, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2002/02-51.pdf, 20/02/2006. 152 R. Hausmann ve U. Panizza, On The Determinants Of Original Sin: An Empirical Investigation, Journal Of International Money And Finance, Volume: 22, Issue: 7, USA, Elsevier Science, pp.957,958.
151

79

borlanlabilecek miktarn dk olmas da, yksek boyutlardaki cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini imkansz hale getirmektedir153. D borlarla ilgili olarak cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini etkileyen son faktr ise; Para Birimi Uyumsuzluudur. Aslnda Para Birimi Uyumsuzluu lk Gnah sorununun olas bir sonucudur ve lkenin d varlklar ile d borlar arasndaki para birimi farklln ifade etmektedir. Yani bir lke yabanclara, yabanc para birimi cinsinden net d borlu durumda ise; Para Birimi Uyumsuzluu sorunu ile kar karya demektir. Para Birimi Uyumsuzluu tpk lk Gnah sorunu gibi dviz kuru riskini arttrarak d borlarn ve dolaysyla cari ilemler aklarnn srdrlebilme olasln azaltmaktadr. Ancak lk Gnah sorunu ile karlaan her lkenin Para Birimi Uyumsuzluu sorunu ile de karlamas art deildir. Nitekim lkeler aldklar d borca eit ya da buna yakn miktarda uluslar aras rezerv biriktirerek, Para Birimi Uyumsuzluu sorununu ortadan kaldrabilir ya da en azndan azaltabilirler. Ancak uluslar aras rezerv birikimi de maliyetsiz deildir. lkelerin zellikle cari ilemler aklaryla beraber uluslar aras rezerv birikimine bavurmalar halinde karlaabilecekleri belli bal iki maliyetten bahsedilebilir: Bunlardan ilki genel olarak uluslar aras rezerv biriktirebilmek iin alnan borlarn maliyetinin, uluslar aras rezervlerin getirisinden dk olmas nedeniyle katlanlan maliyet, ikincisi ise; piyasadan ekilen dviz karlnda piyasaya srlen ulusal parann sterilizasyonu iin, piyasaya yksek faizle kamu katlarnn sunulmas zorunluluu ve bu nedenle belki de cari ilemler aklarna neden olan temel unsurun, yani yksek faiz hadleri nedeniyle lkeye gelen yabanc sermayenin engellenememesidir. Dolaysyla d borlarn yaratt risklerin nlenmesine ynelik her politika baz maliyetleri de beraberinde getirmektedir. Bu nedenle d borlarn cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii zerindeki olumsuz etkilerinin azaltlabilmesi iin en uygun zmn, d borlarn azaltlmas olaca sylenebilir154. zetle cari ilemler aklarnn srdrlebilirlii; cari ilemler aklarnn kayna, cari ilemler aklarnn yol at sonular ve cari ilemler aklarnn finansman ekli gibi birok faktrn etkisi altndadr. Bu nedenle d bor/GSYH oran ya da cari ilemler a/GSYH oran gibi bir veya birka gstergeye bakarak cari ilemler
C. Reinhart, K. S. Rogoff ve M. A. Savastano, Debt Intolerance, NBER Working Paper, Working Paper No: 9908, 2003, (evrimii)www.nber.org, 02/01/2006. 154 A.e.
153

80

ann koyacaktr.

srdrlebilirliinin

deerlendirilmesi

doru

deildir.

Byle

bir

deerlendirme hi phesiz yanltc ve gereklerle badamayan sonular ortaya

1.6.3. CAR LEMLER AIKLARININ DEERLENDRLMES

Cari ilemler aklar ve bu aklarn nedenlerine ynelik olarak bir nceki blmde yaptmz aklamalar bir btn olarak incelediimizde, hem cari ilemler aklarnn hem de cari ilemler aklarna yol aan unsurlarn yapsal ya da parasal olarak deerlendirilebileceini syleyebiliriz. Nitekim cari ilemler aklarnn nedenleri ierisinde yer alan enflasyon ve ulusal parann ar deerlenmesi kavramlarnn parasal, dier nedenlerin ise; yapsal olduunu belirtebiliriz. Ancak daha ncede vurguladmz gibi byle bir ayrmn kesin izgilerle yaplmasnn mmkn olmadn, parasal olarak deerlendirilen bir unsurun da sreklilik arz ettiinde, yapsal bir zellie dnebildiini ifade etmemiz gerekmektedir. nk rnein enflasyondan kaynaklanan bir cari ilemler a, her ne kadar ilk bakta parasal bir sorun olarak grnyorsa da, enflasyonun altnda yatan etkenler ve enflasyonun tad zellikler dorultusunda yapsal bir nitelikte tayabilecektir. Yani enflasyon para arznda meydana gelen arttan kaynaklanmyor ve kronik bir hal alyorsa, hi phesiz enflasyon nedeniyle ortaya kan cari ilemler an da yapsal bir sorun olarak nitelendirebiliriz. Dolaysyla cari ilemler aklarnn yapsal m yoksa parasal m olduunun tespit edilebilmesi iin, cari ilemler aklarnn nedenlerinin yan sra, bu nedenlerin altnda yatan etkenlerinde incelenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte gnmzde esnek kur sistemleri altnda grlen cari ilemler aklarnn, nedeni ne olursa olsun yapsal olarak deerlendirilmesi de yanl olmayacaktr. nk teorik olarak esnek kur sistemleri altnda dviz arz ve talebi arasnda bir dengesizlikle karlaldnda, dviz kuru bu dengesizlii giderecek ekilde deiecek ve cari ilemler dengesizlikleri ortaya kmayacaktr. Ancak 1990l yllarn bandan itibaren artan uluslar aras sermaye akmlar, kurlarn cari ilemler dengesini salayacak ekilde deimesini engellemekte ve bu durum zellikle tasarruf yetersizlii nedeniyle byyebilmek iin cari ilemler a vermek zorunda kalan gelimekte olan

81

lkelerde,

finansman

saland

srece

cari

ilemler

sorunuyla

karlalmasna sebebiyet vermektedir. Byle bir durum uygulanan yksek faiz politikas nedeniyle gereklese bile, uzun dnemde sreklilik arz ettiinde parasal bir sorun olarak kabul edilemeyecektir. Dolaysyla esnek kur sistemleri altnda karlalan cari ilemler aklarnn genel olarak yapsal bir zellik tad belirtilebilir.

82

2. DEMELER DENGES SORUNLARI KARISINDA UYGULANABLECEK POLTKALAR

demeler dengesi sorunlar ve zellikle cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmasna ynelik teorik aklamalar yaklak olarak yz yllk bir gemie sahiptir. Bu konuda yaplan ilk alma 1700l yllarn banda I. Gervaise (1720) tarafndan gerekletirilmitir. I. Gervaise almasnda, bir lkede para arznda meydana gelen artlarn, nominal geliri arttrarak retim ile tketim arasndaki dengeyi bozacan ve demeler dengesi sorunlarna yol aacan belirtmise de, altn standard sistemi altnda lkeler arasndaki altn hareketleriyle sz konusu dengesizliin otomatik olarak ortadan kalkacan ne srmtr. I. Gervaisen ortaya att bu gr daha sonra D. Hume (1752) tarafndan sistematik olarak ele alnm ve tm klasik iktisatlarn
1

benimsedii

Fiyat-Altn

Para

Akm

Mekanizmasn oluturmutur . Fiyat-Altn Para Akm Mekanizmas ve demeler dengesi sorunlarnn otomatik olarak ortadan kalkaca dncesi, 1930lu yllara kadar hemen hemen tm iktisatlar tarafndan benimsenmitir. Ancak 1929 ylnda Dnya Ekonomik Buhrannn ortaya kmas ve altn standard sisteminin yklmas, Fiyat-Altn Para Akm Mekanizmasnn geerliliini yitirmesine yol amtr. demeler dengesi sorunlar ve cari ilemler aklarn ortadan kaldrmada makroekonomik politikalardan yararlanlabilecei dncesi ise ilk kez; 1950li yllarn banda J. E. Meade (1951)in demeler dengesine ynelik almasyla birlikte ortaya konmutur. J. E. Meade yapt almada, o zamana dek demeler dengesi sorunlar karsnda uygulanabilecek tek politika arac olarak kabul edilen devalasyounun yan sra, para, maliye ve d ticaret politikalar vastasyla da demeler dengesi sorunlarnn zlebileceini ifade etmitir. J. E. Meadeden sonra yaplan almalarda da hkmetler tarafndan uygulanabilecek alternatif politikalarn

F. Machlup, Adjustment, Compensatory Correction, And Financing Of Imbalances In International Payments, Trade, Growth And The Balance Of Payments, Netherland, North-Holland Publishing Company, 1965, p.185.

83

demeler dengesi zerindeki etkileri, eitli modeller erevesinde aklanmaya allmtr. 1970li yllarn banda Bretton Woods Sisteminin yklmas ve lkelerin esnek kur sistemlerini tercih etmeye balamalaryla birlikte, iktisat literatrnde demeler dengesi sorunlar ve zellikle cari ilemler aklarnn kur deiimleri vastasyla otomatik olarak ortadan kalkaca dncesi hakim olmaya balamtr. Ancak 1970li yllardan itibaren gnmze kadar gelen srete uluslar aras sermaye hareketlerinde meydana gelen art ve bu hareketlerin kurlarn cari ilemler dengesini salayacak ekilde deiimine izin vermemesi, cari ilemler aklarnn kronik bir hal almasna neden olmutur. Dolaysyla cari ilemler aklar karsnda uygulanabilecek politikalar, tpk 1950li yllarda olduu gibi gnmzde de son derece nemlidir. Bu dorultuda almamzn bundan sonraki ksmlarnda, cari ilemler aklar karsnda bavurulabilecek temel politikalar olan para, maliye ve kur politikalar, d ticaret politikalar, sermaye kontrolleri ve kalknma politikalar ayrntl bir ekilde incelenecektir.

2.1. PARA, MALYE VE KUR POLTKALARI

demeler dengesi sorunlar ve zellikle cari ilemler aklarnn toplam gelir, toplam harcamalar ve dviz kuru gibi makroekonomik deikenlerle yakndan iliki ierisinde olmas, bu sorunlarn giderilmesinde para, maliye ve kur politikalarndan da yararlanlabileceini gzler nne sermektedir. rnein, cari ilemler aklarnn toplam harcamalarn toplam geliri amas nedeniyle ortaya kmas halinde, toplam harcamalar ksc para ve maliye politikalar, hi phesiz cari ilemler dengesi zerinde olumlu etkiler yaratacaktr. Benzer ekilde cari ilemler aklarnn sabit kur sisteminde ulusal parann ar deerlenmesi nedeniyle ortaya kmas halinde de, dviz kurunun ykseltilmesi, yani devalasyon cari ilemler aklarnn giderilmesine yardmc olacaktr. Dolaysyla para, maliye ve kur politikalar, cari ilemler aklaryla kar karya kalan lkelerin, bu aklar karsnda kullanabilecekleri temel politikalar olarak nitelendirilebilir.

84

ktisat literatrnde sabit kur sistemi altnda, zellikle d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklarnn giderilmesinde devalasyona bavurulabilecei 1930lu yllarn bandan beri tartlm olmasna ramen, cari ilemler aklar karsnda para ve maliye politikalarndan da yararlanlabilecei, ancak 1950li yllardan itibaren J. E. Meadein demeler dengesine ynelik almasyla birlikte gndeme gelmitir. Para ve maliye politikalarnn demeler dengesi zerindeki net etkisi ve i ve d dengenin e anl olarak salanmasnda alternatif kur sistemleri altnda bu politikalarn greceli etkinlii ise; 1960l yllarda R. A. Mundell (1960,1961,1963) ve M. Fleming (1962) tarafndan yaplan almalarda ortaya konmutur2. R. A. Mundell ve M. Flemingin almalar dorultusunda gelitirilen Mundell-Fleming Modeli iktisat politikalarnn tespitinde uzun yllar politika yapclar tarafndan kullanlmsa da, modelin varsaymlarnn gereklerle badamamas ve bir ksa dnem analizi olarak para ve maliye politikalarnn uzun dnem etkilerini gz ard etmesi, demeler dengesi sorunlarnn aklanmas ve bu sorunlar karsnda uygulanacak politikalarn belirlenebilmesi iin yeni modellerin gelitirilmesine neden olmutur. Bu dorultuda 1980li yllarda ortaya konan Dnemler Aras Yaklam, cari ilemler dengesini dinamik bir model erevesinde ele alarak, cari ilemler aklar karsnda uygulanabilecek para ve maliye politikalarnn ksa ve uzun dnem etkilerini aklamaya almtr. Ancak bu yaklamn varsaymlarnn da gereklerle badamamas ve uygulanacak politikalarn belirlenmesinde birok makroekonomik deikenin uzun dnem denge deerlerinin nceden tahminini gerekli klmas, modelin uygulanabilirliini nemli lde azaltmtr. Yani Dnemler Aras Yaklam, Mundell-Fleming Modeline gre cari ilemler dengesini daha doru bir biimde aklamsa da, iktisat politikalarnn belirlenmesinde bu modelin yerini alamamtr. Dolaysyla Mundell-Fleming Modeli halen uluslar aras iktisat literatrnde, da ak ekonomilerde makroekonomik politikalarn etkinliini aklamak iin en ok kullanlan teori olarak nitelendirilebilir3. Bu aklamalar dorultusunda aada nce cari ilemler aklar karsnda uygulanabilecek para ve maliye politikalarnn etkinlii, Mundell-Fleming Modeli ve
M. I. Blejer, M. S. Khan ve P. R. Masson, Early Contributions Of Staff Papers To International Economics, IMF Staff Papers, Volume: 42, No: 4, USA, IMF, 1995, pp.716,717. 3 A. K. Rose, A Review Of Some Of The Economic Contributions Of Robert A. Mundell, Winner Of The 1999 Nobel Memorial Prize In Economics, Scandinavian Journal Of Economics, Volume: 102, Issue: 2, UK, Blackwell Publishing, 2000, pp.218,219.
2

85

Dnemler Aras Yaklam erevesinde aklanacak ve daha sonra sabit kur sistemi altnda cari ilemler aklar karsnda kullanlabilecek temel politika arac olan devalasyon, ayr bir balk altnda incelenecektir.

2.1.1. MUNDELL-FLEMING MODEL

Mundell-Fleming Modeli basite, IS-LM Modelinin da ak ekonomi koullarna uygulanm ekli olarak tanmlanabilir. Bu model znde; mal, para ve dviz piyasalarnda e anl dengeyi salayan reel faiz dzeyi ve reel gelir dzeyini tespit etmek amacyla oluturulmutur4. Modelin temel varsaymlar unlardr5: 1-lkeler arasnda mkemmel sermaye hareketlilii sz konusudur. 2-Ekonomide atl kaynaklar bulunmaktadr. Ayrca retim, lee gre sabit getiriye dayanmakta ve parasal cretlerin de sabit olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla toplam arz elastikiyeti yksektir ve fiyat dzeyi sabittir. 3-D ticaret dengesi gelir dzeyi ve dviz kuruna, yatrmlar faiz haddine, para talebi ise; gelir dzeyi ve faiz haddine baldr. 4-Politikalarn etkinliinin incelendii lke, kk bir lkedir. Bu varsaymlar dorultusunda Mundell-Fleming Modeline gre, sabit kur sistemi altnda para politikas etkinliini tamamen yitirecektir. nk sabit kur sistemi altnda, rnein geniletici bir para politikas uygulandnda, faiz hadleri decek faiz hadlerinin dmesi ise; lkeden sermaye kna yol aarak dviz kurunun ykselmesine neden olacaktr. Byle bir durumda merkez bankas, dviz kurunun istikrarn salamak amacyla dviz satnda bulunacak ve sonuta para arz balang seviyesine geri dnecektir. Sabit kur sistemi altnda geniletici maliye politikasna bavurulduunda ise; toplam harcamalarn artmasyla birlikte gelir dzeyi ykselecek, gelir dzeyinin ykselmesi de, ithalat arttrarak bir d ticaret
M. Knight ve F. Scacciavillani, Current Accounts: What Is Their Relevance For Economic Policymaking?, IMF Working Paper, Working Paper No: 71, USA, IMF, 1998, (evrimii)www.imf.org, 20/09/2006. 5 R. A. Mundell, Capital Mobility And Stabilization Policy Under Fixed And Flexible Exchange Rates, The Canadian Journal Of Economics And Political Science, Volume: 29, No: 4, Canada, Blackwell Publishing, 1963, pp.475,476.
4

86

ana yol aacaktr. Ancak geniletici maliye politikas ayn zamanda faiz hadlerini de ykselteceinden, lkeye yabanc sermaye girecek ve bu sermaye d ticaret an finanse ederek demeler dengesinin bir btn olarak dengeye ulamasn salayacaktr. Bylece daha yksek bir gelir dzeyinde, i ve d dengeye e anl olarak ulalacaktr. Grld gibi Mundell-Fleming Modeline gre, sabit kur sisteminde maliye politikas etkin olmasna ramen, para politikas etkinliini tamamyla yitirmektedir. Esnek kur sisteminde ise; geniletici para politikas faiz hadlerini drecek ve faiz hadlerinin dmesi toplam harcamalar arttrarak gelir dzeyini ykseltecektir. Ayrca bu durumda faiz hadlerinin dmesine bal olarak meydana gelen sermaye k, dviz kurunun da artmasna neden olacaktr. Dviz kurundaki art ise; bir taraftan ithalat azaltp dier taraftan ihracat arttrarak gelir dzeyinin daha da ykselmesine yol aacaktr. Yani esnek kur sisteminde uygulanan geniletici para politikas6, gelir dzeyi zerinde nemli etkiler yaratacaktr. Esnek kur sisteminde geniletici maliye politikas uygulanmas halinde ise; balangta toplam harcamalardaki arta bal olarak gelir dzeyi ykselecektir. Ancak geniletici maliye politikas ile birlikte faiz hadlerinin ykselmesi, lkeye sermaye giriine ve dviz kurunun dmesine neden olacaktr. Dviz kurundaki dme ithalat arttrp ihracat azaltacandan, gelir dzeyi zerinde olumsuz etkiler yaratacaktr. Dolaysyla esnek kur sisteminde para politikas gelir dzeyi zerinde etkiliyken, maliye politikas gelir dzeyi zerinde fazla etkili olamayacaktr. Grld gibi Mundell-Fleming Modeli cari ilemler aklarn ortadan kaldrmaya ynelik politikalardan ok, cari ilemler aklarnn ksa dnemde uluslar aras sermaye hareketleriyle finanse edileceini varsayarak, demeler dengesi sorunlarnn zleceini kabul etmekte ve bu nedenle alternatif kur sistemlerinde, gelir dzeyini ykseltmede hangi politikann daha etkin olduunu aklamaya almaktadr. sistemlerinde Ancak Mundell-Fleming makroekonomik Modeli erevesinde, cari alternatif kur uygulanan politikalarn ilemler dengesi

zerindeki etkilerinin de tespit edilebilmesi ve bylece cari ilemler aklar karsnda hangi politikalarn uygulanacann belirlenmesi de mmkndr. Sabit ve esnek kur sistemlerinde cari ilemler aklar karsnda uygulanabilecek politikalar
6

R. A. Mundell esnek kur sisteminde uygulanan geniletici para politikasn bir tr komunu fakirletirme politikas (beggar-thy-neigbour policy) olarak nitelendirmektedir.

87

yle aklanabilir: ncelikle sabit kur sisteminde bamsz bir para politikasnn uygulanamamas nedeniyle, cari ilemler aklar karsnda sadece daraltc maliye politikasna bavurulabilecektir. Daraltc maliye politikas ile birlikte gelir dzeyinde meydana gelen dme, ithalat da drecek ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etkiler yaratacaktr. Esnek kur sisteminde de cari ilemler aklar karsnda uygulanabilecek tek politika, yine daraltc maliye politikas olacaktr. nk esnek kur sisteminde daraltc maliye politikasyla birlikte, bir taraftan toplam harcamalar kslacak, dier taraftan da faiz hadlerinin dmesi lkeden sermaye kna yol aarak dviz kurunun ykselmesine ve bylece lkenin uluslar aras rekabet gcnn artmasna neden olacaktr. Sonuta, daraltc maliye politikasnn neden olduu her iki etki de, cari ilemler aklarn ortadan kaldrmaya yardmc olacaktr7. Esnek kur sisteminde cari ilemler aklarn ortadan kaldrmak amacyla para politikasnn uygulanamamasnn temel nedeni ise; para politikasnn cari ilemler dengesi zerindeki nihai etkisinin nceden tespit edilememesinden kaynaklanmaktadr. nk rnein daraltc para politikas, bir taraftan toplam harcamalar ksarak cari ilemler dengesini olumlu ynde etkilerken, dier taraftan daraltc para politikasyla birlikte ykselen faiz hadleri lkeye sermaye giriine yol aacaktr. lkeye sermaye giriiyle birlikte ulusal paradaki deerlenme ise; ithalat arttrp ihracat azaltarak cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkileyecektir. Dolaysyla esnek kur sisteminde daraltc para politikasnn cari ilemler dengesi zerindeki nihai etkisi, bu iki etkiden hangisinin daha baskn olduuna bal olarak deiecektir8. Bu nedenle Mundell-Fleming Modeli erevesinde, cari ilemler aklarn ortadan kaldrmaya ynelik olarak kullanlabilecek tek politikann hem sabit, hem de esnek kur sisteminde maliye politikas olduu sylenebilir. Cari ilemler aklarn ortadan kaldrmaya ynelik olarak uygulanabilecek politikalar her ne kadar R. A. Mundell tarafndan yaplan almalarda ifade edilmise de, Mundell-Fleming Modeli temelde demeler dengesini bir btn olarak ele almakta ve cari ilemler aklar uluslar aras sermaye hareketleriyle finanse edildii mddete d dengenin salandn varsaymaktadr. Hi kukusuz byle bir aklama ksa dnem iin kabul edilebilirse de, uzun dnem iin geerli olamayacaktr. nk faiz hadleri ne kadar yksek olursa olsun, belli bir noktadan sonra lkenin artan bor dzeyi, yabanclarn sz konusu lkeye bor vermekten vazgemesine neden
7 8

A.e. Knight ve Scacciavillani, a.g.e.

88

olacaktr. Ayrca cari ilemler aklarn finanse edebilmek iin srekli olarak yksek faiz politikasnn izlenmesi de, gelir dzeyi ve istihdam zerinde olumsuz etkiler yaratarak, uzun dnemde bu politikalarn terk edilmesi zorunluluunu douracaktr9. Dolaysyla Mundell-Fleming Modeli ksa dnemde demeler dengesi sorunlar ile karlaan lkelerde, para ve maliye politikalar vastasyla e anl olarak i ve d dengenin nasl salanacan aklasa da, uzun dnemde bu sorunlarn zm iin uygulanmas gereken politikalar aklamakta yetersiz kalmaktadr. Yani bu model erevesinde demeler dengesi sorunlarna ynelik olarak ortaya konan politikalar, ksa dnemde kullanlabilirse de uzun dnemde kullanlamayacaktr.

2.1.2. DNEMLER ARASI YAKLAIMI

Dnemler Aras Yaklam 1980li yllarn banda W. H. Buiter (1981), M. Obstfeld (1982), J. D. Sachs (1981), L. E. O. Svensson ve A. Razin (1983) tarafndan yaplan almalarla ortaya konmutur. Bu yaklam cari ilemler dengesini, gelecee ynelik dinamik yatrm ve tasarruf kararlarnn bir sonucu olarak deerlendirmektedir. Dnemler Aras Yaklamna gre, zel sektrn ve hatta bazen hkmetin yatrm ve tasarruf kararlar; gelecee ynelik verimlilik artlar, kamu harcamalar, faiz hadleri ve dviz kuru gibi makroekonomik deikenlere ilikin rasyonel beklentiler dorultusunda belirlenmektedir. Bu yaklam znde, nispi fiyatlar belirleyen makroekonomik unsurlar ve bu unsurlarn yatrm ve tasarruf kararlar zerindeki etkilerini analiz etmeye almaktadr10. Dnemler Aras Yaklam erevesinde cari ilemler hesabn aklamaya ynelik olarak gelitirilen modellerin iki temel varsayma sahip olduu sylenebilir. Bu varsaymlar: 1-Fiyatlarn ve cretlerin tam esnek olmas ve 2-lkeler arasnda ok yksek bir ekonomik entegrasyonun bulunmas eklinde belirtilebilir. Dolaysyla bu yaklam, mal ve faktr piyasalarndaki fiyat katlklar nedeniyle ortaya kabilecek dengesizlikleri gz ard etmektedir.

M. Obstfeld, International Macroeconomics: Beyond The Mundell-Fleming Model, IMF Staff Papers, Volume: 47, Special Issue, USA, IMF, 2001, p.7. 10 M. Obstfeld ve K. Rogoff, The Intertemporal Approach To The Current Account, NBER Working Paper, Working Paper No: 4893, 1994, (evrimii)www.nber.org, 10/09/2006.

89

Dnemler Aras Yaklamnn cari ilemler dengesine ilikin temel nermesi en basit biimde yle ifade edilebilir11: CAt = (Yt Ytp) (It Itp) (Gt Gtp) ( / 1 + r) Wt Wt = ( 1 + r) Bt + (2.1) (2.2)

( 1 / 1 +r)
s=t

s-t

(Yt It Gt)

Yukardaki denklemlerde CAt t dnemi cari ilemler dengesini, Yt t dnemi gelir dzeyini, Ytp srekli gelir dzeyini, It t dnemi yatrm dzeyini, Itp srekli yatrm dzeyini, Gt t dnemi kamu harcamalar dzeyini, Gtp srekli kamu harcamalar dzeyini, r faiz haddini (sabit), Wt lkenin servet dzeyini ve Btde lkenin t dnemi finansal varlk stokunu ifade etmektedir. lkenin servet dzeyi, t 1 dnemi sonuna kadar biriktirilmi finansal varlklarla, cari dnemde ve gelecekte elde edilmesi beklenen gelir toplamna eittir. Birinci denklemdeki ( / 1 + r) Wt ifadesi, tketimin cari ilemler dengesi zerindeki etkisini gstermektedir. Tketime ilikin olarak servet dzeyinin dikkate alnmas, tketimin srekli gelir hipotezinde olduu gibi cari dnemde ve gelecekte elde edilecek gelirin bir fonksiyonu olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktadr. ile ifade edilen tketim meyli parametresi ise; lkenin tketime ilikin zaman tercihini belirtmektedir. nn sfrdan byk olmas halinde, lke imdiki tketimi gelecekteki tketime tercih edecek ve bu durum cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkileyecektir. nn sfrdan kk olmas durumunda ise; lke tketimini gelecee erteleyecek ve bu da cari ilemler dengesini olumlu ynde etkileyecektir. Yukardaki denklemlere gre, cari gelirin srekli gelirin altnda kalmas cari ilemler aklarna yol aacaktr. Benzer ekilde cari dnemdeki kamu harcamalarnn ve cari dnemdeki yatrmlarn, sreklilik arz eden dzeylerinin zerinde gereklemesi de cari ilemler aklarna neden olabilecektir12. Dnemler Aras Yaklamna gre, geici arz ve talep oklar cari ilemler dengesizliklerine yol aabilmektedir. Ancak kalc arz ve talep oklar, cari ilemler dengesini etkilemeyecektir. nk bu durumda ekonomik birimler, gelirde meydana gelen deiikliklere bal olarak harcamalarn da deitireceklerdir. Bylece cari ilemler dengesinde herhangi bir farkllk ortaya kmayacaktr13.

11

M. Obstfeld ve K. Rogoff, Foundations Of International Macroeconomics, USA, The MIT Press, 1996, p.75. 12 A.e. 13 J. D. Sachs, The Current Account In The Macroeconomic Adjustment Process, NBER Working Paper, Working Paper No: 796, 1981, (evrimii)www.nber.org, 10/09/2006.

90

Tm bu aklamalar dorultusunda Dnemler Aras Yaklamna gre, cari ilemler aklar karsnda para politikasna bavurulamayaca ve uygulanabilecek tek politikann, sadece ksa dnemde daraltc maliye politikas olduu belirtilebilir. nk Dnemler Aras Yaklam, fiyat ve cretlerin tam esnek olduunu ve ekonomik birimlerin rasyonel karar aldklarn varsaymaktadr. Dolaysyla byle bir durumda para politikas vastasyla toplam gelir ve toplam harcamalarn deitirilmesi mmkn deildir. Ayn ekilde bu yaklam, sreklilik arz eden politika deiikliklerinde rasyonel davranan ekonomik birimlerin tketim ve tasarruf kararlarn da, uygulanan yeni politikaya gre deitireceini varsaymaktadr. Bu nedenle daraltc maliye politikas cari ilemler aklarn ancak ksa dnemde azaltabilecek, uzun dnemde ise; bu politika cari ilemler dengesi zerinde herhangi bir etki yaratmayacaktr. Dnemler Aras Yaklam aslnda, cari ilemler aklarnn yeni yatrm frsatlarn yansttn kabul ettiinden, cari ilemler aklar karsnda herhangi bir politika uygulanmasna gerek olmadn savunmaktadr. nk bu yaklama gre cari ilemler aklar sayesinde gerekletirilen yatrmlar, gelecekte d ticaret fazlalarna yol aarak, balangtaki cari ilemler aklarn tamamyla finanse edecektir14. Grld gibi Dnemler Aras Yaklam, cari ilemler dengesinin dinamik bir yapya sahip olduunu ortaya koymakta ve bylece cari ilemler dengesinin uzun dnem analizini de mmkn klmaktadr. Ancak bu yaklam, yksek bor dzeylerinin yaratabilecei sorunlar dikkate almamas ve lkelerin bor dzeyleri ne olursa olsun uluslar aras piyasalardan srekli olarak sabit bir faiz haddinden borlanabileceini varsaymas nedeniyle eletirilebilir15. nk gerek hayatta genellikle bu varsaymlar geerli olmamakta ve cari ilemler aklar belirli bir dzeyin zerine ktnda ciddi ekonomik sorunlar yaanabilmektedir. Dolaysyla gerek hayatta kalc nitelik tayan cari ilemler aklar ile karlaan lkelerin, Dnemler Aras Yaklamnda ifade edildii gibi bu aklar grmezlikten gelmesi ve sz konusu aklar ortadan kaldrmaya ynelik olarak hibir politikaya bavurmamas mmkn deildir.

S. Edwards, Thirty Years Of Current Account Imbalances, Current Account Reversals And Sudden Stops, IMF Staff Papers, Volume: 51, Special Issue, USA, IMF, 2004, p.3. 15 Obstfeld ve Rogoff, The Intertemporal Approach To The Current Account.

14

91

Para ve maliye politikalarnn cari ilemler aklar karsndaki etkinliini MundellFleming Modeli ve Dnemler Aras Yaklam erevesinde bir btn olarak deerlendirdiimizde, cari ilemler aklar karsnda ancak ksa dnemde maliye politikasndan yararlanlabileceini, uzun dnemde ise; maliye politikasnn da etkinliini tamamen yitireceini syleyebiliriz. Dolaysyla Mundell-Fleming Modeli ve Dnemler Aras Yaklamna gre, uzun dnemde cari ilemler aklarna yol aan asl nedenler ortadan kaldrlmakszn, sadece para ve maliye politikalar vastasyla cari ilemler aklar sorununun zlemeyeceini ifade edebiliriz.

2.1.3. DEVALASYON
Devalasyon, sabit kur sisteminde d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklaryla karlaan lkelerde, bu aklar ortadan kaldrmak iin kullanlan en nemli politika aralarndan biridir. lkeler devalasyon uygulamasyla birlikte bir taraftan ulusal paralarndaki ar deerlenmeyi ortadan kaldrarak uluslar aras rekabet glerini ve ihracat gelirlerini arttrmay, dier taraftan da ithal ikamesi mallarn yurt ii retimini gerekletirerek/arttrarak ithalat harcamalarn ksmay amalamaktadrlar16. Dolaysyla devalasyonla birlikte ortaya kan dviz gelirlerini arttrc ve dviz tasarrufu salayc etkiler, lkelerin d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklarn gidermelerine yardmc olmaktadr. 1930lu yllarn bana kadar iktisat literatrnde devalasyonun makroekonomik etkilerini aklayan kapsaml bir model oluturulamamtr. Devalasyonun makroekonomik etkileri sistematik olarak ilk kez, 1930lu yllarn ikinci yarsnda J. Robinson (1937) tarafndan ele alnmtr. J. Robinson yapt almada, Marshallc ksmi denge analizinden hareketle, devalasyonun hangi koullarda d ticaret dengesini iyiletireceini aratrm ve bylece Elastikiyet Yaklamnn temellerini atmtr. J. Robinson almasnda, devalasyonun d ticaret dengesi zerindeki etkisinin, ihra ve ithal mal talep elastikiyetleriyle yakndan ilikili olduunu belirtmi ve devalasyonun baarl olabilmesi iin, ihra ve ithal mal talep elastikiyetleri

16

C. M. Reinhart, Devaluation, Relative Prices And International Trade, IMF Staff Papers, Volume: 42, No: 2, USA, IMF, 1995, p.290.

92

toplamnn birden byk olmas gerektiini ifade etmitir17. Marshall-LernerRobinson art olarak ta adlandrlan bu kural daha sonra, A. Lerner (1944) tarafndan da savunulmutur. J. Robinson ve A. Lerner tarafndan gelitirilen Elastikiyet Yaklam temelde, devalasyonun ksa dnem etkilerine younlaarak devalasyonla birlikte ihracat ve ithalatn nasl deieceini aklamaya almaktadr. Elastikiyet Yaklamna gre devalasyonla birlikte, ihra mallarnn yabanc para birimi cinsinden fiyat dmekte ve fiyattaki bu d ihra mallarna ynelik talebi arttrmaktadr. Devalasyonla birlikte ayrca, ithal mallarnn yerli para birimi cinsinden fiyatnn artmas, talebin bu mallardan yurt iinde retilen ithal ikamesi mallara kaymasna yol amaktadr. Dolaysyla bu yaklama gre Marshall-Lerner-Robinson art salandnda, ayet yurt ii retim artan ihra ve ithal ikamesi mallar talebini karlayacak ekilde genilerse, devalasyon d ticaret dengesini olumlu ynde etkileyecektir18. Elastikiyet Yaklam her ne kadar 1950li yllara kadar geerliliini srdrmse de, iktisatlar tarafndan bu srete eitli eletirilere de uramtr. Elastikiyet Yaklamna yneltilen en nemli eletiri, bu yaklamn arz ve talep arasndaki ilikileri dikkate almamas ve devalasyonla birlikte gelirde meydana gelen artn harcamalarda herhangi bir deiiklik yaratmayarak, tamamen tasarruf edileceini varsaymasdr19. zellikle 1950li yllarda Keynesi Yaklamla birlikte gelirdeki artn toplam talep zerindeki etkilerinin daha net bir biimde ortaya konmas, Elastikiyet Yaklamna ynelik eletirileri arttrarak Massetme Yaklamnn gelitirilmesine neden olmutur. S. Alexander (1952) tarafndan ortaya konan Massetme Yaklam, devalasyonun d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkilerini, toplam gelir ve toplam harcamalarla ilikili olarak aklamaya almaktadr20.

17

H. G. Johnson, The Monetary Approach To Balance Of Payments Theory And Policy: Explanation And Policy Implications, Economica (New Series), Volume: 44, No: 175, UK, Blackwell Publishing, 1977, pp.218,219. 18 J. M. Letiche, Balance Of Payments And Economic Growth, Third Edition, USA, Augustus M. Kelley Publishers, 1975, pp.58,59. 19 Johnson, a.g.e., p.220. 20 A. P. Thirlwall, Trade, The Balance Of Payments And Exchange Rate Policy In Developing Countries, UK, Edward Elgar Publishing Incorporation, 2003, pp.118,119.

93

Bu yaklama gre toplam gelir, toplam harcama ve d ticaret dengesi arasndaki iliki basit matematiksel denklemler vastasyla yle zetlenebilir21: Y=C+I+G+XM C+I+G=A XM=B Y=A+B B=YA b=ya a = cy d b = y cy + d b = (1 c)y + d Yukardaki denklemlerde Y reel geliri, (2.3) (2.4) (2.5) (2.6) (2.7) (2.8) (2.9) (2.10) (2.11) C tketim harcamalarn, I yatrm

harcamalarn, G kamu harcamalarn, X ihracat, M ithalat, A toplam yurt ii harcamalar, B d ticaret dengesini, y gelirdeki deimeyi, a toplam yurt ii harcamalardaki deimeyi, b d ticaret dengesindeki deimeyi, c marjinal yurt ii harcama meylini ve d devalasyonun toplam yurt ii harcamalar zerindeki dorudan etkisini gstermektedir. Denklemlerde de grld gibi Massetme Yaklamnda, d ticaret dengesinin toplam gelir ile toplam harcamalar arasndaki farka eit olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla bu yaklama gre devalasyonla birlikte d ticaret ve cari ilemler dengesinin dzelebilmesi iin, toplam gelirin artmas ve/veya toplam harcamalarn azalmas gerekmektedir. Massetme Yaklamna gre devalasyonla birlikte ihra ve ithal ikamesi mallara ynelik talebin artmas, retimde atl kaynaklarn kullanlmasna yol aarak geliri arttrmaktadr. Bu yaklama gre ayrca, gelirdeki art toplam yurt ii harcamalar da arttrmaktadr. Dolaysyla devalasyonun d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etki yaratabilmesi iin, devalasyonla birlikte toplam gelirdeki artn toplam harcamalardaki arttan daha fazla olmas gerekmektedir. Devalasyon uygulamas sonucunda gelirdeki arta bal olarak toplam yurt ii harcamalarn ne kadar artaca ise; marjinal yurt ii harcama meyline ( c ) bal olacaktr. Marjinal yurt ii harcama meylinin birden kk olmas durumunda, devalasyonla birlikte toplam yurt ii harcamalardaki art toplam gelirdeki arttan daha az olacak ve bu durum d ticaret ve cari ilemler dengesini olumlu ynde etkileyecektir. Marjinal yurt
21

S. Alexander, Effects Of A Devaluation On A Trade Balance, IMF Staff Papers, Volume: 2, No: 2, USA, IMF, 1952, pp.264,265.

94

ii harcama meylinin birden byk olmas durumunda ise; devalasyon uygulamas toplam yurt ii harcamalar gelirdeki arttan daha fazla arttrarak, d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumsuz etkiler yaratacaktr. zetle Massetme Yaklam, d ticaret dengesini toplam gelir ve toplam harcamalarla ilikilendirerek, devalasyonun baarl olabilmesi iin gelirdeki artn yan sra, toplam harcamalarn da gelirdeki arttan daha az artmas gerektiini vurgulamaktadr. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi gerek Elastikiyet Yaklam gerekse Massetme Yaklam, devalasyonla birlikte toplam talepteki arta bal olarak retiminde sorunsuz bir ekilde artacan varsaymaktadr. Ancak 1950li yllarn sonundan itibaren yaanan gelimeler, devalasyonla birlikte retimin her zaman artmayabileceini ve hatta baz durumlarda retimde bir daralma yaanabileceini gstermitir. te bu nedenle 1970li yllarn bandan itibaren, devalasyonun retim zerinde daraltc etkiler yaratabileceini ortaya koyan teorik modeller oluturulmaya balanmtr. erevesinde, Bu modellerden ilki P. Krugman ve L. Taylor (1978) tarafndan devalasyonla birlikte gelirin marjinal tasarruf meyli dk gelitirilmitir. P. Krugman ve L. Taylor oluturduklar basit Keynesi Model kesimlerden marjinal tasarruf meyli yksek kesimlere doru yeniden dalacan ne srmler ve bu durumun toplam talepte bir dmeye yol aarak retimi olumsuz ynde etkileyeceini belirtmilerdir22. P. Krugman ve L. Taylordan sonra da birok iktisat farkl gerekelerle23 devalasyonun retim zerinde olumsuz etkiler yaratabileceini gsteren teorik modeller oluturmulardr. Yani devalasyona ilikin olarak gelitirilen modeller bir btn olarak incelendiinde, devalasyonun retim

P. Krugman ve L. Taylor, Contractionary Effects Of Devaluation, Journal Of International Economics, Volume: 8, USA, North-Holland Publishing Company, 1978, pp.445,446. 23 Devalasyonun retim zerinde daraltc etkiler yaratabileceini ifade eden teorik modellerde ortaya konan gerekeler arz yanl gerekeler ve talep yanl gerekeler eklinde iki ana balk erevesinde zetlenebilir. Arz yanl gerekeler srasyla: 1-Devalasyonla birlikte ithal hammadde ve ara mallarnn fiyatnda meydana gelen artn retim maliyetlerini arttrmas, 2-Devalasyon uygulamas sonrasnda cretlerin fiyatlar genel dzeyindeki arta bal olarak artmas ve bu nedenle retim maliyetlerinin ykselmesi, 3-Devalasyon uygulamas sonucunda faizlerdeki arta bal olarak borlanma maliyetinin ykselmesi ve bu durumun firmalarn retim ve yatrm faaliyetlerini olumsuz ynde etkilemesi eklinde belirtilebilir. Talep yanl gerekeler ise; yle zetlenebilir: 1-Gelirin marjinal tasarruf meyli dk kesimlerden marjinal tasarruf meyli yksek kesimlere doru yeniden dalmas, 2-Yabanc para cinsinden artan bor yknn, kaynaklarn bu bor demelerinde kullanlmasna yol amas, 3-Ekonomik birimlerin reel servet ya da reel para balanslarnda meydana gelen azalma, 4-Faiz hadlerindeki ykselmenin ekonomik birimlerin finansman olanaklarn azaltmas.

22

95

zerindeki etkisinin teorik olarak belirsiz olduu sylenebilir. Dolaysyla bu noktada, devalasyonun retim zerindeki etkisi konusunda yaplan ampirik almalar byk bir nem kazanmaktadr. Nitekim geleneksel modellerden farkl olarak devalasyonun retim zerinde daraltc etkiler yaratabileceini gsteren modellerin gelitirilmesini takiben, bu konuda yaplan ampirik almalarda da ciddi bir art yaanmtr. Devalasyonun retim zerindeki etkisi konusunda 1980li yllarn bandan itibaren yaplan belli bal ampirik almalar tablo 2.1de gsterilmitir. Tabloda da grld gibi devalasyonun retim zerindeki etkileri lkeden lkeye farkllk gstermektedir. Dolaysyla yaplan ampirik almalar dorultusunda da devalasyonun retim zerindeki etkisi konusunda kesin bir yargya ulamak mmkn deildir. Yani devalasyon uyguland lkenin makroekonomik koullarna bal olarak, retimi olumlu ya da olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Devalasyonun retim zerindeki etkisi konusunda gerek teorik gerekse ampirik olarak kesin bir gr belirtmek mmkn deilse de, devalasyonun d ticaret ve dolaysyla cari ilemler dengesi zerindeki etkisi konusunda teorik adan bir gr birliinin bulunduu sylenebilir. Devalasyonun makroekonomik etkilerine ynelik olarak bugne kadar gelitirilen teorik modeller incelendiinde, bu modellerin hemen hemen tamamnn devalasyonun d ticaret ve cari ilemler dengesini olumlu ynde etkiledii grn savunduu belirtilebilir24. Devalasyonun d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkilerine ynelik olarak yaplan ampirik almalarda da benzer ekilde, devalasyonun d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etkiler yaratt sonucuna ulalmtr. Nitekim bu konuda yaplan belli bal ampirik almalarn zetlendii tablo 2.2ye bakldnda, devalasyonun genel olarak j erisi etkisine uygun bir biimde ksa dnemde d ticaret dengesini ktletirdii, ancak uzun dnemde d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde iyiletirici etkiler yaratt grlmektedir. Dolaysyla devalasyonun retim zerindeki etkisi net deilse de, d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin kesin bir ekilde olumlu olduu belirtilebilir. Bu dorultuda devalasyon, d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklarnn giderilmesinde, sabit kur sistemlerinde kullanlabilecek etkin bir politika olarak nitelendirilebilir. Bununla
M. Bahmani-Oskooee ve A. Ratha, The J Curve: A Literature Review, Applied Economics, Volume: 36, UK, Taylor And Francis Limited, 2004, p.1377.
24

96

birlikte devalasyonun retim ve dolaysyla istihdam zerinde yol aabilecei olumsuz etkiler dikkate alndnda, d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklar karsnda srekli devalasyon uygulamasna bavurulmasnn ekonomi zerinde kalc hasarlar yaratabilecei de unutulmamaldr. Dolaysyla devalasyon cari ilemler aklarnn giderilmesinde olduka etkin olsa da, tamamyla kusursuz bir politika deildir.

97

TABLO 2.1: DEVALASYONUN RETM ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR

Aratrmaclar Diaz-Alejandro (1965) Cooper (1971) Krueger (1978) Donovan (1981) Solimano (1986) Edwards (1986) Gylfason (1987) Ele Alnan lkeler Arjantin 19 Gelimekte Olan lke Gelimekte Olan lkeler Gelimekte Olan lkeler ili 12 Gelimekte Olan lke demeler Dengesi Sorunlar Karsnda Devalasyona Bavuran ve Bavurmayan Gelimekte Olan lkeler Peru 12 Gelimekte Olan lke Latin Amerika lkeleri Ele Alnan Dnem 1955-1961 (1959 Devalasyonu) 1959-1966 1951-1970 Aratrma Sonular Devalasyonla birlikte retimde daralma ve enflasyon ncelenen 22 devalasyondan sadece nn retim zerindeki etkisi Devalasyonun retim zerindeki etkisi belirsiz Ksa dnemde sonu Uzun dnemde sonu 0 ki grupta da devalasyonun retim zerindeki etkisi konusunda istatistiksel adan anlaml bir sonuca ulalamamtr

1970-1976 ( Aylk ve Yllk Gzlemler) 1960-1980 ( Aylk Gzlemler) 1965-1980 (Yllk Gzlemler) 1977-1979

Roca ve Priale (1987) Edwards (1989) Edwards (1989)

1977-1978 ve 1980-1982 1965-1984 (Yllk Gzlemler) 1962-1982

Devalasyonla birlikte retimde daralma ve enflasyon Uzun dnemde sonu 0 retim zerindeki etki Ancak sonucun sadece devalasyondan kaynakland kesin deil Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu belirsiz -

Nunnenkam ve 48 Gelimi ve Schweickert Gelimekte (1990) Olan lke Agenor 23 Gelimekte (1991) Olan lke

1982-1987 (Yllk Gzlemler) 1978-1987 (Yllk Gzlemler)

98

TABLO 2.1: DEVALASYONUN RETM ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR (DEVAM)
Morley (1992) BahmaniOskooee (1996) Santaella ve Vela (1996) Kamin ve Rogers (1997) BahmaniOskooee (1998) Kamin ve Klau (1998) 28 Az Gelimi lke ran Meksika 1974-1984 1959-1990 (Yllk Gzlemler) 1987-1994 ( Aylk Gzlemler) 1980-1996 ( Aylk Gzlemler) 1973-1988 (Yllk Gzlemler) 1970-1996 (Yllk Gzlemler) Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; balangtaki negatif etki ortadan kalkyor 0 Ksa dnemde sonu zayf olmakla birlikte -, uzun dnemde ise; sonu 0

Meksika 23 Az Gelimi lke 27 Gelimi ve Gelimekte Olan lke

-: Devalasyon retim zerinde daraltc etki yaratmaktadr. 0: Devalasyon retim zerinde daraltc ya da geniletici herhangi bir etki yaratmamaktadr.

Kaynak: M. Bahmani-Oskooee ve I. Miteza, Are Devaluations Expansionary Or Contractionary? A Survey Article, Economic Issues, Volume: 8, Part 2, 2003, (evrimii)www.economicissues.org/archive/pdfs/1v8p2.PDF, 11/09/2006.

99

TABLO 2.2: DEVALASYONUN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR
Aratrmaclar Magee (1973) Junz ve Rohemberg (1973) Miles (1979) Ele Alnan lkeler Amerika 14 Gelimi lke 14 Gelimi ve Gelimekte Olan lke Ele Alnan Dnem 1969-1973 (Aylk Gzlemler) 1953-1969 (Yllk Gzlemler) 1956-1972 (Yllk Gzlemler) Aratrma Sonular Uzun dnemde sonu + Be yllk bir gecikme dnemiyle birlikte sonu + Devalasyon d ticaret dengesini iyiletirememekte, ancak demeler dengesindeki sermaye hesab zerinde olumlu etkiler yaratmaktadr. + Uzun dnemde yalnz Tayland iin sonu + lk aylk dnem iin sonu -, uzun dnemde ise; sonu + Uzun dnemde sonu + Ksa ve uzun dnemde sonu 0 Uzun dnemde sonu + Ksa dnemde sonu uzun dnemde ise; sonu + Ksa dnemde sonu uzun dnemde ise; sonu + Ksa dnemde sonu +, uzun dnemde ise; sonu -

Himarious (1985) Bahmani ve Oskooee (1985) Brissmis ve Leventankis (1989) Rosenweig ve Koch (1988) Meade (1988) Wassink ve Carbaugh (1989) Moffett (1989) Noland (1989) Karedeloglou (1990)

10 Gelimi ve Gelimekte Olan lke Yunanistan, Hindistan, Kore ve Tayland Yunanistan Amerika Amerika Amerika Amerika Japonya Yunanistan

1956-1972 (Yllk Gzlemler) 1973-1980 ( Aylk Gzlemler) 1975-1984 ( Aylk Gzlemler) 1973-1986 (Aylk Gzlemler) 1968-1984 ( Aylk Gzlemler) 1978-1988 1967-1987 ( Aylk Gzlemler) 1970-1985 ( Aylk Gzlemler) 1974-1983

100

TABLO 2.2: DEVALASYONUN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR (DEVAM)
BahmaniOskooee ve Pourheydarian (1991) BahmaniOskooee ve Malixi (1992) Demirden ve Pastine (1995) Zhang (1996) Marwah ve Klein (1996) Gupta-Kapoor ve Ramakrishnan (1999) BahmaniOskooee ve Brooks (1999) Wilson (2001) BahmaniOskooee ve Kanitpong (2001) Avustralya 1977-1988 ( Aylk Gzlemler) Uzun dnemde sonu + Ksa dnemde sonu belirsiz, uzun dnemde ise; sonu + lk bir yl iin sonu -, uzun dnemde ise; sonu + Ksa ve uzun dnemde sonu 0 Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu + Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu + Ksa dnemde sonu 0, uzun dnemde ise; sonu + Ksa ve uzun dnemde sonu 0 Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu +

13 Gelimekte Olan lke

1973-1985 ( Aylk Gzlemler)

Amerika

1978-1993 ( Aylk Gzlemler) 1991-1996 (Aylk Gzlemler) 1977-1992 ( Aylk Gzlemler) 1975-1996 ( Aylk Gzlemler) 1973-1996 ( Aylk Gzlemler) 1970-1996 ( Aylk Gzlemler) 1984-1997 ( Aylk Gzlemler)

in Kanada

Japonya

Amerika

Singapur, Malezya ve Kore Tayland

101

TABLO 2.2: DEVALASYONUN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR (DEVAM)
BahmaniOskooee ve Goswami (2003) Lal ve Lowinger (2002) Japonya 1973-1998 ( Aylk Gzlemler) Uzun dnemde sonu +

Endonezya, Japonya, Kore, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland

1980-1998 ( Aylk Gzlemler)

Hacker ve Hatemi (2003)

Belika, Danimarka, Hollanda, Norve ve sve

1977-2000 (Aylk ve Aylk Gzlemler)

Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu +, ancak d ticaret dengesinin iyileme sresi lkeden lkeye deiiyor Ksa dnemde sonu -, uzun dnemde ise; sonu +

+: Devalasyon d ticaret dengesi zerinde olumlu etki yaratmaktadr. - : Devalasyon d ticaret dengesi zerinde olumsuz etki yaratmaktadr. 0: Devalasyon ve d ticaret dengesi arasnda herhangi bir iliki bulunmamaktadr.

Kaynak: M. Bahmani-Oskooee ve A. Ratha, The J Curve: A Literature Review, Applied Economics, Volume: 36, UK, Taylor And Francis Limited, 2004, pp.13921398.

102

2.2. DI TCARET POLTKALARI

D ticaret politikalar, hkmetler tarafndan mal ve hizmetlerin ihracat ve ithalatn dorudan veya dolayl bir biimde etkilemeye ynelik olarak uygulanan politikalar eklinde tanmlanmaktadr. Hkmetlerin mdahaleci d ticaret politikalar vastasyla ihracatlarn arttrarak ulusal refahlarn ykseltebilecekleri dncesi, iktisat bilimin ilk ortaya kt dnemlerde Merkantilistler tarafndan savunulmu, ancak sonraki yllarda serbest ticaretin tm lkelerin refahn arttraca gr genel olarak iktisat literatrne hakim olmaya balamtr. Her ne kadar 1929 Dnya Ekonomik Buhran ile birlikte mdahaleci d ticaret politikalar yeniden gndeme gelmise de, zellikle 1950li yllardan itibaren hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde d
25

ticaretin

serbestletirilmesine

ynelik

politikalar

uygulanmaya

balamtr . 1980li yllara gelindiinde ise; ortaya konan Stratejik D Ticaret Politikas Yaklam, geleneksel d ticaret teorisindeki mallarn retildii ve satld piyasalarda tam rekabet artlarnn geerli olduu varsaymnn gereklerle badamadn ne srerek, eksik rekabet piyasalarnda mdahaleci d ticaret politikalarnn ulusal refah arttrlabileceini iddia etmitir. Ancak Stratejik D Ticaret Politikas Yaklamnn nclerinden P. Krugman tarafndan da belirtildii gibi, eksik rekabet piyasalarnda uygulanacak optimal d ticaret politikasnn ekonomik birimlerin kararlarna bal olmas, kanlmaz biimde serbest d ticaret politikasnn savunulmasn zorunlu klmtr. nk aksi takdirde uygulanacak yanl mdahaleci politikalar mevcut durumu daha da ktletirebilecektir26. Tm bu aklamalar erevesinde d ticaret politikasna ilikin olarak iktisat literatrndeki genel grn, serbest d ticaret olduu belirtilebilir. Ancak serbest d ticaret politikasnn en nemli savunucularndan A. Smith ve J. S. Mill bile, baz istisnai artlarn geerli olmas halinde mdahaleci d ticaret politikalarnn lkelerin lehine sonular dourabileceini ifade etmilerdir. ktisat literatrnde, mdahaleci

J. P. Neary, International Trade: Commercial Policy, Centre For Economic Research Working Paper Series, Working Paper No: 23, 2001, (evrimii)www.ucd.ie/economics/research/papers/2001/WPol.23, 01/09/2006. 26 R. E. Baldwin, Are Economists Traditional Trade Policy Views Still Valid?, Journal Of Economic Literature, Volume: 30, No: 2, USA, American Economic Association, 1992, pp.804,826,827.

25

103

d ticaret politikalarnn lkelerin refahn olumlu ynde etkileyebilecei istisnai durumlar yle sralanmtr27: 1-Bebek endstri tezi: Belli sektrlerin optimum bykle ulamas ve bylece minimum maliyetle retim yaplmas 2-Dsallklar: retimde ortaya kan sosyal faydann, zel faydadan yksek olmas halinde, maksimum sosyal faydaya ulalmas 3-Optimal tarife: D ticaret hadlerini etkileyebilecek gce sahip olunmas halinde d ticaret hadlerinin lke lehine deitirilmesi 4-Piyasa aksaklklar: Bir takm piyasa baarszlklarnn dzeltilmesi Yukardaki aklamalarda da grld gibi iktisat literatrnde bebek endstrilerin gelitirilmesi ya da retimde bir takm dsallklarn bulunmas halinde mdahaleci d ticaret politikalarnn uygulanabilecei ifade edilmise de, dorudan doruya demeler dengesi sorunlarnn zm ve zellikle cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas, mdahaleci d ticaret politikalarnn uygulanmasn gerektirecek bir neden olarak kabul edilmemitir. Ancak d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklar kendiliinden giderilemiyor ve lkelere uzun dnemde nemli maliyetler yklyorlarsa, bu aklarn giderilmesinde d ticaret politikalar da nemli birer ara haline gelmektedirler28. te bu dorultuda aada ncelikle en eski d ticaret politikas arac olan tarifeler incelenecek ve daha sonra tarife d aralar bal altnda srasyla, kotalar, gnll ihracat kstlamalar, yerel ierik korumas, teknik engeller ve ihracat sbvansiyonlar ele alnacaktr.

2.2.1. TARFELER
Tarifeler bir d ticaret politikas arac olarak ok eski zamanlardan beri kullanlmaktadrlar. Nitekim tarihsel sre ierisinde bakldnda, gerek ngiltere gerekse Amerika gibi bugnn gelimi lkelerinin kurulu dnemlerinden itibaren eitli gerekelerle sk sk tarife uygulamasna bavurduu grlebilir29.

27 28

Thirlwall, a.g.e., p. 73. A.e., p.74. 29 P. R. Krugman ve M. Obstfeld, International Economics Theory And Policy, Seventh Edition, USA, Pearson International Edition, 2006, p.176,177.

104

Genel olarak lkeler tarife uygulamasyla birlikte, kamu kesimi gelirlerini arttrmak, piyasalardaki mevcut aksaklklar ortadan kaldrmak, ulusal sanayilerini korumak ve gelirin yeniden datmn gerekletirmek gibi pek ok hedefe e anl olarak ulamaya almaktadrlar. Bununla birlikte lkelerin tarife uygulamasna bavurmasnn, birbiriyle elien iki ana amac olduu sylenebilir. Bunlardan ilki hkmet gelirlerinin arttrlmas, ikincisi ise; ithalatn azaltlarak d ticaret dengesinin iyiletirilmesidir. Tarife uygulamasyla ulalmak istenen bu iki amacn birbiriyle neden elitii basit bir ekil vastasyla aklanabilir:

P Gelir Etkisi
P1

t D Q D Ticaret Etkisi thalat talep elastikiyeti yksek thalat talep elastikiyeti dk

Pw D Q

EKL 2.1 : THALAT TALEP ELASTKYETNE BALI OLARAK TARFELERN GELR VE DI TCARET ZERNDEK ETKLER
Kaynak: P. Kowalski, Impact Of Changes In Tariffs On Developing Countries Government Revenue, OECD Trade Policy Working Papers, Working Paper No:18, 2005, (evrimii)www.oecd.org, 20/07/2006. ekil 2.1de de grld gibi ithal mallarna ynelik talep elastikiyetinin bykl, tarifelerin gelir etkisinin mi yoksa ithalat kstlayarak d ticaret dengesini iyiletirici etkisinin mi daha baskn olacan belirleyecektir. thal mallarna ynelik talep elastikiyetinin dk olmas durumunda, tarife uygulamasyla birlikte ithal mallarna

105

ynelik talep ok fazla kslmayacak ve tarife uygulamas hkmet gelirlerini arttrrken, d ticaret dengesini iyiletiremeyecektir. thal mallarna ynelik talep elastikiyetinin yksek olmas durumunda ise; tarife uygulamas ithal mallarna ynelik talebi nemli lde ksarak d ticaret dengesini iyiletirirken, hkmetin vergi gelirlerinde fazla bir art yaanmayacaktr30. Dolaysyla tarife uygulamas, ithal mallarna ynelik talep elastikiyetinin dk olmas durumunda temel olarak hkmetin vergi gelirlerini arttrma hedefini gerekletirecek, ithal mallarna ynelik talep elastikiyetinin yksek olmas halinde ise; ithalat nemli lde ksarak d ticaret dengesini iyiletirecektir. Tarife uygulamas ayrca yukarda ifade ettiimiz etkilerinin yan sra, gelirin sektrler aras ve reticiler ile tketiciler aras yeniden datmna yol aarak, ekonomik yap zerinde de nemli deiiklikler yaratabilecektir. Dolaysyla tarifeler d ticaret dengesi ve cari ilemler dengesini yaratt dorudan etkilerin yan sra, ekonomik yapda neden olduu deiimler vastasyla da etkileyebilmektedir. Bu dorultuda tarifelerin makroekonomik etkilerini ksaca aklamamz yerinde olacaktr. Tarifelerin ekonomi zerinde yaratt temel makroekonomik etkiler, ksmi denge analizi erevesinde bir ekil vastasyla yle aklanabilir:

P. Kowalski, Impact Of Changes In Tariffs On Developing Countries Government Revenue, OECD Trade Policy Working Papers, Working Paper No:18, 2005, (evrimii)www.oecd.org, 20/07/2006.

30

106

P(1+t) P H 0 A

V P D

EKL 2.2: TARFELERN MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: W. M. Corden, The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971, p.6. Yukardaki ekilde HH ithal edilen maln yurt ii arz erisini, DD ithal edilen maln yurt ii talep erisini ve PP ithal edilen maln dier lkeler tarafndan gerekletirilen arzn gstermektedir. Analizde yaplan temel varsaymlar: 1-Tarifenin uyguland lkenin kk bir lke olmas ve dnya fiyatlarn etkileyememesi, 2-Tarifenin uyguland sektrde tam rekabet artlarnn geerli olmas ve 3-Tarifenin uyguland lkede dviz kurunun sabit kalmas eklinde ifade edilebilir. Bu varsaymlar dorultusunda serbest ticaret halinde maln yurt ii retimi OA, yurt ii tketimi ise; OB kadar olacaktr. Dolaysyla balangta yaplan ithalat AB kadardr. kinci aamada ise; sz konusu mala t orannda bir tarife uygulanmasyla birlikte, maln yurt ii fiyat P(1+t)ye kacak ve fiyat artna bal olarak yurt ii retim OA kadar olurken, tketim (OB)ne decektir. Yani tarife uygulamas ithalat, bir taraftan yurt ii retimdeki art, dier taraftan da yurt ii tketimdeki de bal olarak azaltacaktr. Bu durum ekilde ithalatn ABden (AB)ne dmesiyle

107

gsterilmitir. thalat yurt ii retimdeki arta bal olarak AA ve yurt ii tketimdeki azala bal olarak BB kadar dmtr31. Bu aklamalar dorultusunda, tarife uygulamasnn makroekonomik etkileri be balk altnda zetlenebilir32: 1-retim ya da Koruma Etkisi: Tarife uygulanan maln yurt ii fiyatnn artmas ve retimin daha karl hale gelmesi sonucunda, retimin genilemesidir. 2-Tketim Etkisi: Tarife uygulanan maln yurt ii fiyatnn artmas nedeniyle tketimde meydana gelen azalmadr. 3-thalat ya da demeler Dengesi Etkisi: thalatta meydana gelen daralmadr. 4-Gelir Etkisi: Hkmetin vergi gelirlerindeki arttr. 5-Gelirin Yeniden Datm Etkisi: Maln yurt ii fiyatnn tketiciler aleyhine artmas ve tketicilerden sz konusu mal reten reticilere doru bir gelir transferinin gereklemesidir. Grld gibi ksmi denge analizine gre, tarife uygulamas ithalat azaltarak d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etki yaratabilmektedir. Dolaysyla bu analiz erevesinde d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklarnn giderilmesinde tarife uygulamasndan yararlanlabilecei sylenebilir. Ancak ksmi denge analizi, tarifelerin etkilerini aklarken gerek hayatta karlalabilecek bir takm unsurlar gz ard ettiinden eitli alardan eletirilere uramtr. Ksmi denge analizine yneltilen eletirilerden ilki, bu analizin tarife uygulamasyla birlikte tarife uygulamasna bavuran lkenin ticaret ortaklarnn misilleme yapabilecei ihtimalini gz ard etmesidir. Hi phesiz byle bir durumda, tarifelerin d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde yaratt olumlu etki tamamyla ortadan kalkabilecektir. kinci olarak bu analiz, tarife uygulamas sonucunda fiyat artlaryla birlikte nominal cretlerin sabit kaldn varsaymaktadr. Oysaki gerek hayatta cretlerin enflasyona endekslenmesi halinde, fiyat artlaryla birlikte cretlerde artacak ve fiyat artlarnn reticilere salad maliyet avantaj ortadan kalktndan yurt ii retimde bir art olmayabilecektir. Son olarak ksmi denge analizi tasarruf fonksiyonunu sabit kabul etmekte ve analiz boyunca tasarruflarn deimediini varsaymaktadr. Gerek hayatta ise; ekonomik birimler tketim ve tasarruf

31 32

W. M. Corden, The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971, pp.5-8. A.e.

108

kararlarn gelecee ynelik beklentiler dorultusunda belirlemektedirler. Dolaysyla tketim ve tasarruf, beklentilerdeki deiime bal olarak deiebilmektedir33. Ksmi denge analizinin belki de en nemli eksiklii, tarifelerin d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkisini tek dnemli bir model erevesinde aklamasdr. Oysaki cari ilemler dengesinin ulusal tasarruflar ve ulusal yatrmlar arasndaki farka eit olduu dikkate alndnda, tarifelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin net bir biimde ortaya konabilmesi iin, yaplan analizde dnemler aras optimizasyon modellerinin kullanlmas daha doru olacaktr. nk ekonomik birimler tketim ve tasarruf kararlarn belirlerlerken, cari dnemdeki koullarn yan sra, gelecee ynelik beklentilerden de yararlanmaktadrlar. Bu unsurlar gz nnde bulundurulduunda, tarife uygulamasnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkisi ksmi denge analizinde ifade edildiinden ok daha farkl olabilecektir. Nitekim iktisatlar, son yirmi yl iinde dnemler aras optimizasyon modellerini kullanarak yaptklar analizlerde, tarife uygulamalarnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin, tarifenin uyguland ekonomik koullara bal olarak nemli farkllklar gsterebileceini ortaya koymulardr34. Tarifelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisini dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde inceleyen ilk alma, A. Razin ve L. E. O. Svensson (1983) tarafndan yaplmtr. ki dnemli ve iki mall bir modelden hareket eden A. Razin ve E. O. Svensson, geici tarife uygulamas halinde, cari dnemdeki tketimin gelecekteki tketime gre daha pahal hale geleceini ve bu nedenle ekonomik birimlerin tasarrufa yneleceini belirtmilerdir. Dolaysyla tketimdeki azalma ve tasarruflardaki art, cari ilemler dengesinde geici bir iyileme yaratabilecektir. Bununla birlikte A. Razin ve L. E.O. Svensson, kalc tarife uygulamas halinde cari ilemler dengesinin bu durumdan nasl etkileneceini nceden tespit etmenin mmkn olmadn ifade etmilerdir35.

S. Van Wijnbergen, Tariffs, Employment And The Current Account: Real Wage Resistance And The Macroeconomics Of Protectionism, NBER Working Paper, Working Paper No: 2261, 1987, (evrimii)www.nber.org, 20/07/2006. 34 A.e. 35 J. D. Ostry, Tariffs And The Current Account: The Role Of Initial Distortions, The Canadian Journal Of Economics, Volume: 23, No: 2, Canada, Canadian Economics Association, 1990, p.349.

33

109

S. Van Wijnbergen (1987) ise yapt almada; reel cretlerin enflasyona endekslenmesi durumunda yine iki dnemli bir model erevesinde tarifelerin cari ilemler dengesini nasl etkileyeceini incelemitir. S. Van Wijnbergene gre geici tarife uygulamas halinde tpk A. Razin ve L. E. O. Svenssonun almasnda da ifade edildii gibi, bugnk tketimin gelecekteki tketime gre daha pahal hale gelmesi tketimin kslmasna ve cari ilemler dengesinde geici bir iyileme yaanmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte kalc (uzun sreli) tarife uygulamalarnda cretlerin enflasyona endekslenmesi fiyat artlarnn reticilere salad maliyet avantajn ortadan kaldrdndan, retimin ve istihdamn azalmasna ve gelirdeki de bal olarak sonuta tasarruflarn da dmesine yol amaktadr. Dolaysyla S. Van Wijnbergen kalc tarife uygulamalarnn kanlmaz bir biimde cari ilemler aklarna yol aacan belirtmitir. J. E. Roldos (1991) ise yapt almada; nceki almalardan farkl olarak tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisini, tasarruflar yerine yatrmlar zerinde younlaarak aklamaya almtr. J. E. Roldosa gre, tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisi, tarifenin uygulanma sresine bal olarak farkllk gsterebilmektedir. J. E. Roldos almasnda, geici tarife uygulamalarnda yatrmlarda herhangi bir deime olmayacan, ancak artan fiyatlar karsnda bugnk tketimin gelecekteki tketime gre daha pahal hale geleceini belirtmitir. Dolaysyla geici tarife uygulamas, ekonomik birimlerin tasarrufa ynelmelerine yol aarak cari ilemler dengesini olumlu ynde etkileyecektir. Kalc tarife uygulamasnda ise; ithal mallaryla rekabet eden sektrlerdeki artan karllk, bu sektrlerde yatrmlar nemli lde arttracak ve yatrmlardaki art cari ilemler dengesinin ktlemesine yol aacaktr. Dolaysyla J. E. Roldos kalc tarife uygulamalaryla birlikte ortaya kan yatrm artlarnn cari ilemler aklarna neden olacan savunmutur36. Tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisini dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde inceleyen son almalardan biri de S. Ikeda (2003) tarafndan yaplmtr. S. Ikeda almasnda, tpk nceki almalarda olduu gibi geici tarife uygulamalarnn cari ilemler dengesi zerinde olumlu etki
36

J. E. Roldos, Tariffs, Investment And The Current Account, International Economic Review, Volume: 32, No: 1, USA, Economics Department Of University Of Pennsylvania, 1991, pp.175,176,191,192.

110

yaratabileceini belirtmi, kalc tarife uygulamalarnda ise; cari ilemler dengesinin iyileebilmesi iin, ekonomik birimlerinin tercihlerinin muhakkak ithal mallarndan yurt iinde retilen mallara kaymas gerektiini ne srmtr37. Grld gibi tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisi teorik olarak tam net deildir. Dolaysyla tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin tespit edilmesinde ampirik almalar byk bir nem tamaktadr. Ancak tarifelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisi teorik olarak youn bir biimde incelenmi olmasna ramen, bu konuda gnmze kadar yaplan ampirik alma says son derece azdr. Yaplan almalarda da tarifelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisi konusunda kesin bir sonuca ulalamamtr38. Bu nedenle tarife uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin, uygulamann gerekletirildii lkenin ekonomik koullarna bal olduu sylenebilir.

2.2.2. TARFE DII ARALAR

Tarife d aralar, en basit ekilde tarifeler dnda kalan tm ticaret politikas aralar biiminde tanmlanabilir. Bu tanmdan da anlalaca gibi tarife d aralar, lkeler tarafndan uygulanan ve d ticareti etkileyebilme olasl bulunan hemen hemen her politikay ierisinde barndrmaktadr. rnein d ticareti engellemekten ok, ihracat arttrmay amalayan ihracat sbvansiyonlar, genel olarak tarife d aralar ierisinde ifade edilmektedir. Dolaysyla tarife d aralar, d ticareti dorudan ve/veya dolayl olarak deitirebilecek her tr politikay belirtmek iin kullanlan bir kavramdr39. Tarihsel sre ierisinde incelendiinde, lkelerin tarife d aralara bavurmasnn ok eitli nedenleri olduu belirtilebilir. rnein 1930larda tarifeler yerine tarife d
37

S. Ikeda, Tariffs, Time Preference And The Current Account Under Weakly Nonseperable Preferences, Review Of International Economics, Volume: 11, No: 1, UK, Blackwell Publishing, 2003, pp. 102,110. 38 A. Mansoorian, Tariffs, Habit Persistence And The Current Account, The Canadian Journal Of Economics, Volume: 26, No: 1, Canada, Canadian Economics Association, 1993, p.194. 39 A. V. Deardorff ve R. M. Stern, Measurement Of Non-Tariff Barriers, OECD Economics Department Working Papers, Working Paper No: 179, 1997, (evrimii)www.oecd.org, 25/07/2006.

111

aralarn tercih edilmesinin temel nedeni, tarife d aralarn40 tarifelere gre ithalat kstlama ve yurt iinde faaliyet gsteren reticileri koruma konusunda daha kesin sonular ortaya koymasyken, 1980li yllardan gnmze kadar gelen dnemde bu neden yerini, lkelerin yaptklar uluslar aras anlamalar erevesinde uyguladklar tarifeleri azaltma zorunluluuna brakmtr41. Dolaysyla son yirmi yl ierisinde lkeler bir taraftan tarifelerini azaltarak d ticaretlerini serbestletirirlerken, dier taraftan tarife d aralar vastasyla bir anlamda, daha nce tarifelerin yol at ithalat azaltma ve yurt ii reticiyi koruma gibi etkileri devam ettirmeye almaktadrlar. Balangta da belirttiimiz gibi tarife d aralar ok geni bir alan kapsadndan, iktisatlar tarife d aralar eitli ekillerde snflandrmaya almlardr. Bununla birlikte son yllarda bu konuda yaplan en kapsaml snflandrma A. V. Deardorff ve R. M. Stern (1997) tarafndan gerekletirilmitir. A.V. Deardorff ve R. M. Sternin yapt snflandrmaya gre lkelerin kulland belli bal tarife d aralar tablo 2.3 vastasyla zetlenebilir:

1930lu yllarda tarifeler dnda kullanlan en nemli d ticaret politikas arac kotalardr. C. C. Coughlin ve G. E. Wood, An Introduction To Non-Tariff Barriers To Trade, Federal Reserve Bank Of St. Lous Bulletin, 1989, (evrimii)http://research.stlouisfed.org/publications/review/89/01/Trade_Jan_Feb1989.pdf, 26/07/2006.
41

40

112

TABLO 2.3: TARFE DII ARALAR

TARFE DII ARALAR

Miktar Kstlamalar -thalat Kotalar -hracat Snrlamalar -Gnll hracat Kstlamalar -Dviz Kontrolleri -Yerel erik Zorunluluu -ki Tarafl Ticaret Anlamalar

Tarife D Vergiler Ve thalat Etkileyen Dier Politikalar -Deiken Vergiler -Anti Damping Vergileri -Denkletirici Vergiler

Hkmetin Dorudan Mdahaleleri -hracat Sbvansiyonlar -retim Politikalar -Hkmet Monopolleri -Ulusal Vergi Sistemi Ve Sosyal Gvenlik Politikalar -Rekabet Politikalar -Makroekonomik Politikalar

Gmrk Prosedrleri Ve dari Dzenlemeler -Gmrk Deerleme Prosedrleri -Gmrk Snflama Prosedrleri -Gmrk Belgesi Prosedrleri

Teknik Engeller -Salk Ve Hijyene likin Dzenlemeler -Gvenlik Ve Sektrel Standartlara likin Dzenlemeler -Paketleme Ve Etiketlemeye likin Dzenlemeler -Reklam Ve Basn Dzenlemeleri

Kaynak: : A. V. Deardorff ve R. M. Stern, Measurement Of Non-Tariff Barriers, OECD Economics Department Working Papers, Working Paper No: 179, 1997, (evrimii)www.oecd.org, 25/07/2006. Tabloda da grld gibi tarife d aralar hem d ticareti dorudan etkileyen ara ve politikalar, hem de d ticareti dolayl yollardan etkileyebilecek ara ve politikalar kapsamaktadr. Bu nedenle almamzn bundan sonraki blmlerinde, sadece d ticaret ve cari ilemler dengesini iyiletirme amacyla uygulanan ve gerek teoride gerekse gerek hayatta youn bir biimde tartlm olan belli bal tarife d aralar incelenecektir. Tarife d aralarla ilgili olarak belirtilmesi gereken son nemli nokta, tarife d aralarn makroekonomik etkilerinin tespit edilmesinin olduka zor olmasdr. Tarife d aralarn ekonomi zerinde yaratt etkileri tespit edebilmek iin ncelikle tarife d aralarn byklnn niceliksel olarak llmesi gerekmektedir. Ancak

113

tarifelerin byklnn olduka kolay bir biimde llmesini salayan tarife oran gibi bir lnn tarife d aralarda genel olarak bulunmamas, tarife d aralarn etkilerinin belirlenmesini hemen hemen imkansz hale getirmektedir. Ayrca tarife d aralarn herhangi bir lkede sektrden sektre ya da maldan mala farkllk arz etmesi de, tarife d aralarn bir btn olarak incelenmesini zorlatrmaktadr42. Dolaysyla tm bu faktrler, tarife d aralarn deerlendirilmesini ve tarife d aralar konusunda yaplan ampirik almalar nemli lde snrlamaktadr. Yinede son yllarda gelitirilen yeni teknikler erevesinde tarife d aralarn ithalat ve d ticaret dengesi zerindeki etkisini inceleyen eitli almalar yaplmtr. Bu almalarn sonular, belli bal tarife d aralar aklandktan sonra tablo 2.4 vastasyla gsterilmitir. Tablodan karlabilecek en nemli sonu, tarife d aralarn genel olarak ithalat azaltarak, d ticaret dengesini iyiletirdii eklinde ifade edilebilir43. Dolaysyla tarife d aralar cari ilemler aklarnn azaltlmas iin bavurulabilecek nemli yollardan biri olarak nitelendirilebilir.

2.2.2.1. KOTALAR
thalat kotalar, bir lkenin herhangi bir maln ithalatn belirli bir miktarda ksmak amacyla kulland, tarifeler dnda kalan en yaygn d ticaret politikas aracdr. Kota uygulamas durumunda kotaya tabi olacak maln ithalat miktar/deeri nceden belirlenmekte ve bu miktar/deeri aan ithalata izin verilmemektedir44. Kota uygulamas dnyada ilk kez 1930 ylnda Fransa tarafndan gerekletirilmitir. Grld gibi kota uygulamas da tarifeler gibi olduka eski bir gemie sahiptir. Ancak tarife uygulamasnn balangc kota uygulamasndan daha gerilere gitmektedir. Bunun temel nedeni, hkmetlerin tarife uygulamasyla ithalat azaltmak ve d ticaret dengesini iyiletirmek gibi hedeflerin yan sra hkmet gelirlerini arttrmak gibi hedeflere de ulamak istemesinden kaynaklanmaktadr45. Dolaysyla lkeler, demeler dengesi sorunlar yaamadklar dnemlerde de vergi gelirlerini
Deardorff ve Stern, a.g.e. Q. Wang, Import Reducing Effect Of Trade Barriers: A Cross Country Investigation, IMF Working Paper, Working Paper No: 216, USA, IMF, 2001, (evrimii)www.imf.org, 20/08/2006. 44 A.e. 45 R. Karluk, Uluslar Aras Ekonomi Teori Ve Politika, 7. Bas, stanbul, Beta, 2003, s.200.
43 42

114

arttrabilmek amacyla tarife uygulamasna bavurabilmilerdir. Kota uygulamas ise temelde; ithalat azaltarak d ticaret ve cari ilemler dengesini iyiletirmek ve yurt iinde faaliyet gsteren reticileri d rekabete kar korumak amacyla yaplmtr. Kota uygulamasnn makroekonomik etkileri de, tpk tarifelerde olduu gibi ksmi denge analizi erevesinde bir ekil vastasyla aklanabilir:

P C P B

D E

S A

S 0 Q R

D Q

EKL 2.3: KOTALARIN MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: W. M. Corden, The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971, p.200. ekil 2.3te DD ithal mal talep erisini, SS ise; ithal mal d dnya arz erisini gstermektedir. ekilde de grld gibi serbest ticaret halinde ithalat miktar OR kadar, maln fiyat ise; OP kadar olmaktadr. Sz konusu mala kota uygulanmas halinde, ithalat QR kadar kslacak ve maln yurt ii fiyat OC olurken, yabanc reticilere denen fiyat OBye decektir. Bylece ithalat gerekletirenler birim ithalat bana BC kadar bir kazan elde etmi olacaklardr. Bu kazan kota uygulamas nedeniyle ithal malnn ktlndan kaynakladndan Ktlk Rant olarak adlandrlmaktadr. Yani kota uygulamas ile birlikte 0Q kadar ithalat yaplmas, ithalat gerekletirenlere ABCE alan kadar bir rant geliri salayacaktr. Hi

115

kukusuz bu rant kota uygulamas srasnda ithalat lisanslarnn datm ekline bal olarak ithalat gerekletirenler yerine hkmete de gidebilecektir46. ekilde dikkati eken nemli bir nokta da, kota uygulamasyla birlikte ithalatn deerindeki azalmann, ithalat miktarndaki azalmadan daha fazla olmasdr. nk burada, kota uygulamas maln dnya fiyatnn da dmesine neden olmaktadr. Ancak eer dnya fiyatlar veri olarak alnrsa (kk lke varsaym, d dnya fiyatlar veri alndnda ithal mal d dnya arz erisi PS olacaktr.), ithalatn deerindeki dme, ithalatn miktarndaki dmeye eit olacaktr. Bu durumda elde edilecek ktlk rant da, birim ithalat bana maln yurt ii fiyatndaki art kadardr47. Yaplan bu aklamalar dorultusunda, ksmi denge analizi erevesinde kota uygulamasnn neden olduu makroekonomik etkiler yle zetlenebilir: 1-Kota uygulamas ithalat kota ile belirlenen dzeye drmektedir. 2-Kota uygulamas sonucunda maln yurt ii fiyat artmaktadr. 3-Kota uygulamas yurt iinde ithal ikamesi sektrlerdeki retim miktarn arttrmaktadr. 4-Kota uygulamas sonucunda ortaya kan ktlk rant ithalat lisanslarnn datm ekline bal olarak ithalatlar, yabanc reticiler ya da hkmet tarafndan elde edilebilmektedir. Grld gibi ksmi denge analizine gre kota uygulamasnn ithalat ksc, d ticaret ve dolaysyla cari ilemler dengesini iyiletirici etkisi kesindir. Ancak tarifelerde olduu gibi cari ilemler dengesini aklamaya ynelik olarak dnemler aras modellerin gelitirilmesiyle birlikte, kotalarn cari ilemler dengesi zerindeki etkisi de bu modeller dorultusunda incelenmeye balanmtr. Bununla birlikte tarifelerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisini dnemler aras modeller erevesinde inceleyen birok alma olmasna karn, kotalarn cari ilemler

46

Kota uygulamas srasnda ithalat lisanslarnn datmnda uygulanabilecek birka yntem sz konusudur. Bunlardan ilki lisanslarn ak arttrma usul ile datlmasdr. Bu durumda metin iinde ifade edilen rant geliri hkmete gidecektir. Lisanslarn mevcut ithalatlar arasnda eit olarak datlmas halinde ise; rant geliri ithalatlarda kalacaktr. Tm bunlarn yan sra lisanslar bir takm politik faktrler dorultusunda da datlabilir. Byle bir uygulama ithalatlar arasnda Rant Arama Faaliyetleri (Rent Seeking) ne yol aarak kaynaklarn israf edilmesine sebep olabilecektir. Bu durumda da rant yine yurt iindeki reticiler tarafndan elde edilecek, ancak rant gelirinin bir ksm rant arama faaliyetlerinde kullanlacaktr. 47 Corden, a.g.e., pp.199-202.

116

dengesi zerindeki etkisini dnemler aras modeller dorultusunda inceleyen ok fazla alma bulunmamaktadr. Bu konuda yaplan almalardan biri S. Djajic (1987) bir dieri de R. Lopez ve A. Panagariya (1991) ya aittir. S. Djajic yapt almada, iki mall ve iki dnemli bir modelden hareketle, kotalarn cari ilemler dengesi zerindeki etkisinin birbirine zt iki faktre bal olduunu belirtmitir. S. Djajice gre geici kota uygulamasyla birlikte ithal malnn yurt ii fiyatndaki art, bugnk tketimi gelecekteki tketime gre daha pahal hale getirmekte ve bu nedenle ortaya kan ikame etkisi, bugnk tketimi azaltarak cari ilemler dengesini olumlu ynde etkilemektedir. Ancak kota uygulamas ayn zamanda ekonomik birimlerin refahnda da bir azalmaya yol amaktadr. S. Djajic, ekonomik birimlerin refahlarndaki azalmay ortadan kaldrmak amacyla borlanarak gelirlerinden daha fazla harcamada bulunmalar halinde, cari ilemler dengesinin bundan olumsuz ynde etkileneceini belirtmitir. Dolaysyla S. Djajice gre geici kota uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki net etkisi, bu iki etkiden hangisinin daha baskn olduuna bal olarak deiecektir48. R. Lopez ve A. Panagariya ise; S. Djajic gibi iki mall ve iki dnemli bir modelden hareket ederek, yurt iinde retilen iki mal arasnda bir ikame olmas durumunda, ekonomik birimlerin refahlarndaki azalmay kota uygulamasna tabi tutulmayan maldan daha fazla tketerek telafi edebileceklerini ne srmlerdir. Dolaysyla R. Lopez ve A. Panagariya, geici kota uygulamasnn cari ilemler dengesini iyiletirebileceini belirtmilerdir49. Kota uygulamasnn cari ilemler dengesi zerindeki etkilerini inceleyen dnemler aras modellerin sonularna bakldnda, kota uygulamasnn d ticaret ve cari ilemler dengesini iyiletirici etkisinin kesin olmad sylenebilir. Kota uygulamasyla ilgili olarak zerinde durulmas gereken en nemli noktalardan biri de, kota ve tarife uygulamalarnn en eski ve en temel iki d ticaret politikas arac olarak neden olduklar makroekonomik etkiler asndan birbirlerine eit olup olmadklardr. Aslnda bu konu iktisat literatrnde 1960l yllardan beri tartlmaya balanmtr. 1960l yllara kadar yukarda akladmz ksmi denge analizleri erevesinde, ithal malnn yurt ii fiyatn ayn oranda arttran kota ve tarife uygulamalarnn, kota uygulamasnda ortaya kan ktlk rantnn hkmet tarafndan
S. Djajic, Temporary Import Quota And The Current Account, Journal Of International Economics, Volume: 22, USA, Elsevier Science Publishers, 1987, p.361. 49 R. Lopez ve A. Panagariya, Temporary Import And Export Quotas And The Current Account, Journal Of International Economics, Volume: 31, USA, Elsevier Science Publishers, 1991, pp.372,373.
48

117

elde edilmesi varsaym altnda, birbirine eit olduu ve ayn makroekonomik etkilere yol at belirtilmitir. Ancak J. N. Bhagwati 1965 ylnda yapt almada, byle bir eitliin tamamyla yaplan analizin varsaymlarna bal olduunu ve bu varsaymlardan herhangi birinin gereklememesi halinde, kota ve tarife eitliinden bahsedilemeyeceini ifade etmitir50. Benzer ekilde daha sonraki yllarda yaplan almalarda da kota ve tarife uygulamalarnn eitliinin, bu uygulamalarn yapld sektrlerin ve genel ekonomik koullarn etkisi altnda olduu belirtilmitir51. Dolaysyla kota ve tarife uygulamalar, uyguland maln fiyatnda ayn oranda bir art yaratsa da, ancak ok istisnai durumlarda neden olduklar ekonomik etkiler asndan birbirlerine eit olabilmektedirler. Son olarak kota ve tarife uygulamalar arasnda genel bir deerlendirme yapldnda, kotalarn ithalat ksc etkisinin tarifelere gre daha kesin olduu ve bu nedenle d ticaret ve cari ilemler aklarnn giderilmesinde daha etkin olduu belirtilebilir. Ancak kota uygulamas ayn zamanda, fiyat mekanizmasnn ileyiini bozmas ve yaratt rant gelirlerinin paylam srasnda ortaya kan rant arama (rent-seeking) faaliyetleri sebebiyle kaynaklarn israf edilmesine ve dolaysyla ekonomik refahn dmesine de sebebiyet verebilir52. Bu nedenle kota uygulamasna bavurulurken tm bu unsurlarn gz nnde bulundurulmas ve optimal bir politikann oluturulmas gerekmektedir.

2.2.2.2. GNLL HRACAT KISITLAMALARI

Gnll ihracat kstlamalar (Voluntary Export Restraints, VER), genel olarak ithalat lkenin isteiyle, ihracat lke tarafndan belli bir maln ihracatn ksmak amacyla kullanlan bir yntemdir53. kinci Dnya Savandan itibaren 1995 ylnda Uruguay Grmelerinin bitimine kadar geen dnemde olduka popler olan bu politika arac, aslnda ihracat lke tarafndan herhangi bir maln ihracatna konan bir tr kota olarak nitelendirilebilir. Gnll Kstlama Anlamas (Voluntary Restraint
J. N. Bhagwati, A. Panagariya ve T. N. Srinivasan, Lectures On International Trade, Second Edition, USA, The MIT Press, 2001, pp.223,224. 51 K. C. Fung, Tariffs, Quotas And International Oligopoly, Oxford Economic Papers, Volume: 41, No: 4, USA, Oxford University Press, 1989, p.756. 52 Karluk, a.g.e., s.205,206. 53 Deardorff ve Stern, a.g.e.
50

118

Agreement, VRA) olarak ta adlandrlan bu uygulama, ounlukla iki lke arasnda yaplmakta, anlamaya ikiden fazla lkenin katlmas durumunda ise; yaplan anlama, Toplu Pazarlama Anlamas (Orderly Marketing Agreement, OMA) eklinde tanmlanmaktadr54. Gnll ihracat kstlamalar her ne kadar zellikle 1980li yllarda Amerika tarafndan Japonyadan yaplan otomobil, televizyon gibi elektronik rnlerin ithalatn engellemek amacyla youn bir biimde kullanlmsa da, aslnda bu politika arac olduka eski bir gemie sahiptir. Tarihsel sre ierisinde bakldnda, gnll ihracat kstlamalarna benzer ilk uygulamann 1900l yllarn banda Japonya tarafndan yapld grlmektedir. Japonya bu dnemde, Kaliforniyann dou lkelerinden gelen g engellemek amacyla kard yasay kabul etmemi ve milletinin dier lkelere gn dzenlemek zere, kendisi bir yasa karmay tercih etmitir. Gnll ihracat kstlamalar ile ihracatn azaltlmasna ynelik ilk uygulama ise; 1930lu yllarda Dnya Ekonomik Buhran nedeniyle pek ok lkenin Japonyadan yaplan ithalat engellemek iin d ticareti kstlayc politikalar uygulamak istemesi zerine, yine Japonya tarafndan gerekletirilmitir55. lkelerin tarife ve kota uygulamalar yerine gnll ihracat kstlamalarn neden tercih ettii, iktisatlar tarafndan pek ok unsura bal olarak aklanmtr. Bununla birlikte lkelerin gnll ihracat kstlamalarn tercih etme nedenleri sistematik olarak ilk kez, J. N. Bhagwati tarafndan ele alnmtr. J. N. Bhagwati gnll ihracat kstlamalarnn tercih edilme nedenlerini, politik ve ekonomik unsurlar birlikte ele alan iki model erevesinde aklamaya almtr. Bu modellerden ilki Rant Transfer Modeli (Rent-Transfer Model), ikincisi ise; Geirgen Koruma Modeli (Porous-Protection Model) olarak adlandrlmaktadr. Rant Transfer Modeline gre ihracat lkenin gnll ihracat kstlamalarn tercih etmesinin temel nedeni, d ticareti kstlayc politikalarn uygulanmasyla birlikte ortaya kacak olan rant gelirini almak istemesinden kaynaklanmaktadr. Buna gre ihracat lke, ithalat lkenin mutlaka d ticareti kstlayacak bir politika uygulayacan anladnda; tarife ve

Krugman ve Obstfeld, a.g.e, pp.191,192. J. N. Bhagwati, VERs, Quid Pro Quo DFI, And VIEs: Political Economy-Theoretic Analysis, Political Economy And International Economics, Editor: D. A. Irwin, USA, The MIT Press, 1991, p.169.
55

54

119

kota uygulamalar yerine gnll ihracat kstlamalarn tercih etmekte ve bylece ortaya kacak rant gelirini, kendisi elde etmi olmaktadr. Rant Transfer Modeline gre ithalat lkenin gnll ihracat kstlamalarn tercih etmesinin temel nedenleri ise; gnll ihracat kstlamalarnn uygulanmas ve kaldrlmasnn tarife ve kota uygulamalarna gre daha kolay olmas ve gnll ihracat kstlamalarnn etkilerinin dolayl yollardan ortaya kmas nedeniyle, ekonomik birimlerin muhalefetiyle karlama olaslnn daha az olmas eklinde ifade edilebilir. Tpk Rant Transfer Modelinde olduu gibi Geirgen Koruma Modelinde de ihracat ve ithalat lkelerin gnll ihracat kstlamalarn tercih etme nedenleri birbirinden farkl unsurlara balanmtr. Geirgen Koruma Modeline gre ihracat lkenin ihra ettii mallarn lkeden lkeye aktarlmas kolay bir biimde gerekletirilebiliyorsa, ihracat lke tarife ve kota uygulamalar yerine gnll ihracat kstlamalarn tercih edecektir. nk bu sayede ihracat lke, mallarn gnll ihracat kstlamalarnn uygulanmad lkelere gndererek, ihracatn bu lkeler zerinden devam ettirebilecektir. Bunun yan sra ihra edilen maln retim tesislerinin kurulmas ok maliyetli deilse, ihracat lke tarife ve kota uygulamalar yerine yine gnll ihracat kstlamalarnn uygulanmas isteyecektir. nk bu durumda ihracat lke, tesislerini ithalat lkede kurarak satlarn srdrebilecek ve ihracatn serbest ticarete ok yakn bir dzeyde devam ettirebilme olanana kavumu olacaktr. Geirgen Koruma Modelinde ithalat lkenin gnll ihracat kstlamalarn tercih etmesinin temel nedeni ise; aslnda d ticareti kstlamak istememesinden kaynaklanmaktadr. Yani eer hkmet, serbest ticaretin devamn istiyor ancak koruma politikas uygulanmasn isteyen ekonomik birimlerin iddetli basks nedeniyle bunu gerekletiremiyor ise; gnll ihracat kstlamalar vastasyla bu amacna dolayl bir biimde ulam olacaktr56. Dolaysyla gnll ihracat kstlamalarnn, zellikle tarife ve kota uygulamalarnn her iki lkenin karlarna ters dt durumlarda tercih edildii belirtilebilir. Tarife ve kota uygulamalarnda olduu gibi gnll ihracat kstlamalarnn makroekonomik etkileri de, ksmi denge analizi erevesinde bir ekil vastasyla aklanabilir:

56

A.e., pp.170-173.

120

P P P P

C A

S 0 Q Q

D Q

EKL 2.4: GNLL HRACAT KISITLAMALARININ MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: A. V. Deardorff ve R. M. Stern, Measurement Of Non-Tariff Barriers, OECD Economics Department Working Papers, Working Paper No: 179, 1997, (evrimii)www.oecd.org, 25/07/2006. Yukardaki ekilde DD yurt ii retimle karlanamayan ithal mal talep erisini, SS ise; yabanc reticilerin arz erisini gstermektedir. ekilde de grld gibi serbest ticaret halinde ithal edilen miktar OQ kadar, fiyat ise; OP kadar olmaktadr. Sz konusu ithal malna gnll ihracat kstlamas uygulandnda, yeni arz erisi SBAC eklini alacaktr. Yani bu durumda maln fiyat (P)ne ykselecek, ithalat miktar ise; (OQ)ne decektir. thalatn gnll ihracat kstlamalaryla azaltmak isteyen lkenin byk bir lke olduu varsaym altnda57 bu lkenin talebinde meydana gelen daralma maln dnya fiyatnn (P)ne dmesine yol aacaktr.

57

thalatn kstlamak isteyen lkenin kk bir lke olmas durumunda, yabanc reticilerin arz erisi yatay eksene paralel konuma gelecek ve gnll ihracat kstlamalarna bavurulmas maln dnya fiyatn deitirmeyecektir.

121

Dolaysyla gnll ihracat kstlamasna bavurulmas durumunda yabanc reticiler birim ithalat bana, PP kadar bir rant geliri elde etmi olacaklardr58. Yukardaki aklamalar dorultusunda, ksmi denge analizine gre gnll ihracat kstlamalar da tpk kotalar gibi ithalat kstlamakta, ancak bu durumda kstlama nedeniyle ortaya kan rant geliri yabanc reticiler tarafndan elde edilmektedir. Dolaysyla gnll ihracat kstlamalaryla ksa dnemde ithalatn kslmasna bal olarak d ticaret ve cari ilemler dengesinin iyiletirilmesi isteniyorsa, gnll ihracat kstlamasna tabi tutulan maln talep elastikiyetinin yksek olmas gerekmektedir. nk ancak bu durumda kstlamayla birlikte maln fiyatndaki arta bal olarak, talep fiyat artndan daha fazla kslacak ve bylece ithalat deer olarak azalm olacaktr. Bununla birlikte talep elastikiyetinin ok yksek olmad hallerde de, kstlama uygulamas sebebiyle korunan yurt ii reticiler ayet uzun dnemde ithal maln ikame edecek ekilde retimlerini arttrabilirlerse, gnll ihracat kstlamalar yine d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu bir etki yaratabilecektir. Grld gibi, ksmi denge analizine gre gnll ihracat kstlamalarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etki yaratabilmesi iin, ithal mal talep elastikiyetinin yksek olmas gerekmektedir. Ancak analizin balangcnda yaplan varsaymlarn deimesi, gnll ihracat kstlamalarnn gerek d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde, gerekse dier makroekonomik faktrler zerinde yarataca etkileri de deitirebilecektir. Bu nedenle gnll ihracat kstlamalarna ilikin olarak yaplan deerlendirmelerde, tm bu unsurlarn dikkate alnmas gerekmektedir. Gnll ihracat kstlamalar ile tarifeler ve kotalar arasnda bir karlatrma yapldnda, gnll ihracat kstlamalarn tarife ve kotalardan ayran iki temel zellikten bahsedilebilir. Bunlardan ilki, gnll ihracat kstlamalarnn uyguland maln talebi yerine arzn ksmas, ikincisi ise; gnll ihracat kstlamalarnn genellikle maln yabanc reticileri arasnda bir ayrm yapmas, yani maln yabanc reticilerinin tamamn kapsamamasdr. Dolaysyla gnll ihracat kstlamalar ile tarifeler ve kotalar, neden olduklar makroekonomik etkiler asndan karlatran almalarn bu unsurlar dikkate almas gerekmektedir. Byle bir alma ilk kez W. Takacs (1978) tarafndan gerekletirilmitir. W. Takacs yapt almada, gnll
58

Deardorff ve Stern, a.g.e.

122

ihracat kstlamalarnn makroekonomik etkilerinin, uyguland piyasa koullarnn yan sra, anlama dnda kalan reticilerin olup olmamasna bal olarak ksmi denge analizinde ifade edilen etkilerden nemli farkllklar gsterebileceini belirtmitir59. Benzer bir gr daha sonraki yllarda, E. Dinopoulos ve M. Kreinin (1989) tarafndan da ifade edilmi ve gnll ihracat kstlamalarnn makroekonomik etkilerinin ksmi denge analizi yerine lkeli bir genel denge modeli erevesinde incelenmesi gerektii ne srlmtr. E. Dinopoulos ve M. Kreinin bu dorultuda yaptklar almada, gnll ihracat kstlamas uygulamasnn her zaman ihracat lke lehine olmayacan iddia etmilerdir60. Gnll ihracat kstlamalaryla ilgili olarak son dnemde J. Ishikawa (1998) tarafndan yaplan almada da, gnll ihracat kstlamalarnn makroekonomik etkilerinin, anlama dnda kalan yabanc reticiler ve gnll ihracat kstlamas uygulayan yabanc retici tarafndan ithalat lkeye yaplan dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnn dikkate alnarak incelenmesi gerektii ifade edilmitir. J. Ishikawa bu unsurlar dikkate alarak yapt almada, gnll ihracat kstlamalarnn ithalat azaltmad gibi yurt ii reticiyi d rekabete kar da koruyamad sonucuna ulamtr61. Tm bu almalar dorultusunda, gnll ihracat kstlamasna tabi olan maln talep elastikiyetinin yeterince yksek olduu hallerde, gnll ihracat kstlamalarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu etki yaratamamas iki nedene balanabilir62: 1-Gnll ihracat kstlamalar kabul genellikle edildiinden, ihracat ihracat lke lke tarafndan gnll eitli ihracat zorunluluklar nedeniyle

kstlamalaryla birlikte mallarn anlamaya tabi olmayan lkelere aktararak ihracatn devam ettirebilir. 2-Gnll ihracat kstlamasna tabi olan lke byle bir yola bavurmasa da, anlamaya tabi olmayan lkelerin yapt ihracat, gnll ihracat kstlamas

W. E. Takacs, The Nonequivalence Of Tariffs, Import Quotas And Voluntary Export Restraints, Journal Of International Economics, Volume: 8, USA, North-Holland Publishing Company, 1978, pp.565,573. 60 E. Dinopoulos ve M. E. Kreinin, Import Quotas And VERs, Journal Of International Economics, Volume: 26, USA, North-Holland Publishing Company, 1989, pp.169,170,177. 61 J. Ishikawa, Who Benefits From Voluntary Export Restraints?, Review Of International Economics, Volume: 6, No: 1, USA, Blackwell Publishing, 1998, pp.129,130. 62 M. E. Kreinin, International Economics A Policy Approach, Fifth Edition, UK, Harcourt Brace Jovanovich Incorporation, 1987, p.330.

59

123

uygulayan lkenin ihracatnn yerini alabilir. Bu durumda ithalat lkenin ithalat azalmad gibi fiyatta meydana gelen art, d ticaret ve cari ilemler dengesinin daha da bozulmasna yol aabilir. Dolaysyla gnll ihracat kstlamalar d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde, ancak ok istisnai durumlarda olumlu etki yaratabilmektedir. Bu nedenle Gnll ihracat kstlamalar, d ticaret ve cari ilemler dengesinin iyiletirilmesine ynelik olarak en son tercih edilebilecek aralardan biridir.

2.2.2.3. YEREL ERK KORUMASI

Yerel ierik korumas (Domestic Content Protection), belli bir firma ya da belli bir sektr tarafndan retilen nihai bir malda, nceden tespit edilen bir oranda yerli girdi kullanlmas zorunluluu eklinde tanmlanabilir. Bu politika arac zellikle 1960larda gelimekte olan lkelerde, ara mal reten sektrlerin korunmas ve ithalatn azaltlarak dviz tasarrufu salanmas amacyla sklkla kullanlmsa da, daha sonraki yllarda d ticareti kstlayan dier politika aralarnn ( tarifeler ve kotalar gibi) giderek terk edilmesiyle birlikte gelimi lkelerde de balamtr63. Yerel ierik korumas uygulamasnda, seilen herhangi bir sektrde retim yapan firmalar, kullandklar girdilerin belli bir orann yurt iinde retim yapan firmalardan temin etmekte, girdi ihtiyalarnn kalan ksmn ise; dier lkelerden ithal edebilmektedirler. Bu uygulama genellikle cezai bir tarife uygulamasyla birlikte yrtlmekte ve istenilen dzeyde yerli girdi kullanmayarak girdi ihtiyacn ithalatla karlayan firmalar, yaptklar ithalat zerinden bu cezai tarifeyi demek zorunda kalmaktadrlar. Cezai tarife uygulamasnn yan sra, firmalarn yerel ierik korumasna uymalarn salamak amacyla alternatif olarak, yerel ierik korumasna uymayan firmalarn birtakm teviklerden yoksun braklmas gibi yollara da bavurulabilmektedir64.
63

uygulanmaya

G. Grossman, The Theory Of Domestic Content Protection And Content Preference, The Quarterly Journal Of Economics, Volume: 96, No: 4, USA, The MIT Press, 1981, pp.583585. 64 A.e.

124

Tpk dier d ticaret politikas aralarnda olduu gibi yerel ierik korumas uygulamasnn makroekonomik etkileri de, ksmi denge analizi erevesinde bir ekil yardmyla aklanabilir:

P T S H 0 A

L J V

S D

EKL 2.5: YEREL ERK KORUMASININ MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: W. M. Corden, The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971, p.12. Yukardaki ekilde HH yerel ierik korumasna konu olan girdinin yerli firmalar tarafndan gerekletirilen arzn, SS sz konusu maln dnya arzn ve DD de maln yerel ierik korumasnn uyguland lkedeki talebini gstermektedir. ekilde de grld gibi serbest ticaret halinde maln yurt ii retimi OA, yurt ii tketimi ise; OB kadar olmaktadr. Dolaysyla serbest ticaret halinde yaplan ithalat AB kadardr. Byle bir durumda yerel ierik korumasna bavurulmas ve retimde kullanlan girdinin OA kadarnn yerli olmas zorunluluunun getirilmesiyle birlikte, yerli girdiye olan talebin artmasna bal olarak, bu girdiyi reten yurt iindeki reticilerin birim mallar bana elde ettikleri fiyat OPye ykselecektir. Bununla birlikte firmalar, yerel ierik zorunluluunu yerine getirdikten sonra kalan girdi ihtiyalarn, herhangi bir kstlamayla karlamakszn dier lkelerden yaptklar

125

ithalatla karlayabileceklerdir. Yani firmalar yerel ierik korumasna konu olan girdi iin yerli firmalara OP fiyatn derlerken, yerel ierik zorunluluunu yerine getirdikten sonra OS fiyatndan ithal girdi satn alabileceklerdir. Bu dorultuda firmalarn sz konusu girdi iin katlandklar ortalama maliyet, bu iki fiyatn arlkl ortalamas kadar olacaktr. Bu maliyet ekilde OT fiyatyla gsterilmitir. OT fiyatna bal olarak firmalarn yerel ierik korumasna konu olan girdiden kullanacaklar toplam miktar OB kadar olacak ve bu miktarn OA kadar yerli firmalardan satn alnrken, AB kadar da dier lkelerden ithal edilecektir. zetle, yerel ierik korumas uygulamas ithalat AA + BB kadar azaltacaktr65. Grld gibi yerel ierik korumas uygulamas, ithalatta ayn miktarda bir azalma yaratan tarife ya da kota uygulamasna gre ekonomik birimlere daha az bir maliyet yklemektedir. nk bu uygulamada ekonomik birimler, yerel ierik zorunluluunu yerine getirdikten sonra kalan ihtiyalarn dnyada geerli olan fiyat dzeyi zerinden yaptklar ithalatla karlayabilmektedirler. Bu nedenle yerel ierik korumas uygulamasnn ithalat azaltmada, tarife ve kota uygulamasna gre daha uygun bir yol olduu sylenebilir66. Yaplan bu aklamalara gre ksmi denge analizi erevesinde, yerel ierik korumas uygulamasnn ithalat azaltarak d ticaret ve cari ilemler dengesini olumlu ynde etkileyecei ifade edilebilir. Benzer ekilde son yllarda dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde yaplan almalarda da, yerel ierik korumas uygulamasnn cari ilemler dengesi zerinde olumlu etkiler yaratabilecei belirtilmitir67. Ancak bu sonular tamamyla oluturulan modellerin varsaymlarna bal olmakta ve yaplan varsaymlarn deimesi, ortaya konulan sonularn da deimesine neden olabilmektedir. Nitekim 1980li yllardan itibaren yerel ierik korumas uygulamasnn makroekonomik etkilerine ynelik olarak yaplan almalarda, deiik piyasa koullarnda birbirinden farkl sonulara ulalmas da

Corden, a.g.e., pp.12-14. R. McCulloch ve H. G. Johnson, A Note On Proportionally Distributed Quotas, The American Economic Review, Volume: 63, No: 4, USA, American Economic Association, 1973, pp.731,732. 67 T. Kim, Domestic Content Protection In A Dynamic Small Open Economy, The Canadian Journal Of Economics, Volume: 30, No: 2, Canada, Canadian Economics Association, 1997, pp.439,440.
66

65

126

bu gr dorular niteliktedir68. Bu nedenle yerel ierik korumas uygulamasnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki net etkisi konusunda kesin bir gr belirtmek mmkn deildir. Yerel ierik korumas uygulamas, uyguland piyasa koullarna ve ekonomik birimlerin kararlarna bal olarak, cari ilemler dengesi zerinde olumlu ya da olumsuz etkilere yol aabilecektir.

2.2.2.4. TEKNK ENGELLER

Standartlar ve teknik dzenlemeler, zellikle 1990l yllarn bandan itibaren tarifeler, kotalar ve gnll ihracat kstlamalar gibi geleneksel d ticaret politikas aralarnn serbestletirilmesi ile birlikte, d ticareti kstlamada kullanlan nemli aralar haline gelmilerdir69. Standartlar ve teknik dzenlemeler genel olarak, herhangi bir mal veya hizmetin sahip olmas gereken nitelikleri ve/veya mal veya hizmetin retim srecine ilikin eitli artlar ortaya koyan kurallar btn eklinde tanmlanabilir. Sz konusu kurallar, tketicilerin sal ve gvenliine ilikin olabilecei gibi, doal evrenin korunmasna ynelikte olabilmektedirler70. Standartlar ve teknik dzenlemeler esas itibaryla eitli piyasa baarszlklarn ortadan kaldrmak amacyla oluturulmaktadrlar. Nitekim bu tr uygulamalar, ncelikle reticiler ve tketiciler arasndaki bilgi akn arttrarak, asimetrik enformasyondan kaynaklanan problemleri ortadan kaldrmakta ve bylece tketicilerin alternatif mal ve hizmetler arasndaki tercihlerini kolaylatrmaktadrlar. Standartlar ve teknik dzenlemeler ayrca, benzer mallarn temel zelliklerinin standardizasyonunu gerekletirerek, bu mallar arasndaki ikame elastikiyetini de arttrmaktadrlar. Dolaysyla standartlar ve teknik dzenlemeler, piyasalardaki alm satm
68

ilemlerini

kolaylatrarak,

uluslar

aras

ticareti

arttrc

etkiler

K. Takechi ve K. Kiyono, Local Content Protection: Spesific-Factor Model For Intermediate Goods Production And Market Segmentation, Japan And The World Economy, Volume: 15, USA, Elsevier Science, 2003, p.70. 69 K. E. Maskus, J. S. Wilson ve T. Otsuki, Quantifying The Impact Of Technical Barriers To Trade A Framework For Analysis, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2512, 2000, (evrimii)www.worldbank.org, 05/09/2006. 70 S. Chand, Economics Of Technical Barriers To Trade In Processed Food Products, ACIAR Conference, 2003, (evrimii)www.ris.org.in/ifrs_satishchand_paper.pdf, 06/09/2006.

127

yaratabilmektedirler. Bununla birlikte standartlar ve teknik dzenlemeler, uyguland maln retim maliyetini arttrarak d ticareti ksc sonularda dourabilmektedirler. zetle bu tr uygulamalar d ticaret zerinde, biri d ticareti ksc, dieri d ticareti arttrc olmak zere iki zt etki yaratmaktadrlar71. Grld gibi standartlar ve teknik dzenlemeler, uyguland lkede d ticareti olumlu ynde etkileyebilecei gibi olumsuz ynde de etkileyebilmektedirler. Ancak bizim iin burada nemli olan d ticaret aklarndan doan cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas olduundan, d ticareti ve zellikle ithalat kstlayc etkiler yaratan standartlar ve teknik dzenlemeler zerinde durmamz gerekecektir. Bu dorultuda standartlar ve teknik dzenlemelerin, uyguland maln yabanc reticilerine olan maliyetini arttrarak, ithalat nasl kstladn basit bir ekil vastasyla aklamamz yerinde olacaktr.

71

Maskus, Wilson ve Otsuki, a.g.e.

128

S(1+c) D S B P0 P1 A

D 0 Q0 Q1

EKL 2.6: TEKNK ENGELLERN MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: K. E. Maskus, J. S. Wilson ve T. Otsuki, Quantifying The Impact Of Technical Barriers To Trade A Framework For Analysis, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2512, 2000, (evrimii)www.worldbank.org, 05/09/2006. Yukardaki ekilde ksmi denge analizi erevesinde, standartlar ve teknik dzenlemelerin uyguland maln ithalat zerindeki etkileri grlmektedir. ekildeki DD erisi maln ithalat talebini, S erisi ise; maln yabanc reticiler tarafndan gerekletirilen arzn temsil etmektedir. ekilde de grld gibi, ithalat yapan lkenin sz konusu mala ilikin olarak bir standart veya teknik dzenleme uygulamaya balamas, maln yabanc reticilerinin birim retim bana maliyetlerini c kadar arttrmakta ve bu durum arz erisinin S(1 + c) konumuna gelmesine yol amaktadr. Sonuta yabanc reticilerin arz erisinin sola kaymas, fiyattaki arta bal olarak ithalat Q1den Q0a drmektedir. Yani standartlar ve teknik dzenlemeler, yabanc reticilere ek maliyetler ykleyerek ithalat dorudan

129

kstlamaktadrlar72. Ancak daha ncede belirttiimiz gibi standartlar ve teknik dzenlemeler eitli piyasa baarszlklarn ortadan kaldrarak d ticareti arttrc etkiler de yaratabilmektedirler. Dolaysyla standartlar ve teknik dzenlemelerin d ticaret zerindeki net etkisinin teorik olarak belirsiz olduu belirtilebilir. Bu dorultuda standartlar ve teknik dzenlemelerin d ticaret dengesi zerindeki etkilerini belirlemede, ampirik almalar nem kazanmaktadr. Ancak bu konuyla ilgili olarak gnmze kadar ok fazla ampirik alma yaplmamtr. Standartlar ve teknik dzenlemelerin d ticaret hacmi zerindeki etkilerine ynelik olarak yaplan ampirik almalardan biri G. M. P. Swann, P. Temple ve M. Shurmer (1996)e (1985-1991 yllar aras ngiltere ve Almanya) bir dieri ise; J. Moenniusa (1999) (1980-1995 yllar aras 12 gelimi ve gelimekte olan lke) aittir. Yaplan almalarnn her ikisi de, zellikle ithalat lkeler tarafndan uygulanan standartlar ve teknik dzenlemelerin, ithalat kstlamada baarl olduu sonucuna ulamtr73. Bu konuda yaplan son almalardan biri de M. X. Chen, T. Otsuki ve J. S. Wilson (2006) (17 gelimekte olan lkede 619 firma zerinde) tarafndan gerekletirilmitir. Bu almada da, ithalata ynelik olarak uygulanan standartlar ve teknik dzenlemelerin ithalat azaltt ifade edilmitir74. Dolaysyla yaplan almalar dorultusunda standartlar ve teknik dzenlemelerin, zellikle geleneksel d ticaret politikas aralarnn uygulanmasnn uluslar aras anlamalarla yasakland gnmzde, ithalat azaltmak amacyla kullanlabilecei sylenebilir. Ancak gerek hayattaki uygulamalara bakldnda, standartlar ve teknik dzenlemelerin genel olarak gelimi lkeler tarafndan belirlenmesi, gelimekte olan lkelerin bu aralar ithalat kstlamak amacyla kullanmalarn byk lde engellemektedir. Aksine standartlar ve teknik dzenlemeler, gelimekte olan lkelerin gelimi lkelere yaptklar ihracat olumsuz ynde etkileyerek dviz gelirlerini azaltmaktadr. Dolaysyla standartlar ve teknik dzenlemeler gelimekte olan lkelerde d ticaret aklarndan kaynaklanan cari ilemler aklarn gidermekten ok, mevcut aklar daha da bytmektedirler. Bu nedenle gelimekte olan lkelerin standartlar ve teknik

K. E. Maskus ve J. S. Wilson, Quantifying The Impact Of Technical Barriers To Trade: A Review Of Past Attempts And The New Policy Context, The World Bank Workshop, 2000, (evrimii)www.worldbank.org, 05/09/2006. 73 J. Hagemejer ve J. J. Michalek, Standardization Union Effects: The Case Of EU Enlargement, ESTG Seventh Annual Conference, 2005, (evrimii)www.etsg.org/ETSG2005/papers/michalek.pdf, 05/09/2006. 74 M. X. Chen, T. Otsuki ve J. S. Wilson, Do Standarts Matter For Export Success?, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 3809, 2006, (evrimii)www.worldbank.org, 06/09/2006.

72

130

dzenlemeler vastasyla cari ilemler aklarn ortadan kaldrma anslar son derece azdr. Yani standartlar ve teknik dzenlemeler, cari ilemler aklarn kapatmak amacyla byk lde gelimi lkeler tarafndan kullanlabilecek aralardr.

2.2.2.5. HRACAT SBVANSYONLARI

hracat sbvansiyonlar en geni anlamda, hkmetler tarafndan gerekletirilen ve ihracat yapan firma ve sektrlerin faaliyetlerini etkileyen her tr uygulama olarak tanmlanabilir. Daha dar bir tanmlamayla ihracat sbvansiyonlar, hkmetlerin belirli bir sektrn ihracatn dorudan arttrmaya ynelik olarak
75

uygulad

politikalar biiminde tanmlanmaktadr . Gnmzde hkmetler tarafndan en sk kullanlan belli bal ihracat sbvansiyonlar; ihracatlara zel vergi muafiyeti, vergi iadesi, dk faizli kredi, ucuz hammadde ve dier girdilerin salanmas eklinde gerekletirilmektedir76. Tpk dier hkmet mdahalelerinde olduu gibi ihracat sbvansiyonlarnn uygulanmasnn da pek ok politik ve ekonomik nedeni olduu belirtilebilir. Ancak bizim iin nemli olan hi phesiz ekonomik nedenler olacaktr. Hkmetlerin ihracat sbvansiyonu uygulamasyla ulamak istedikleri temel ekonomik hedefler yle belirtilebilir77: 1-hracat arttrmak ve ihra mallarn eitlendirmek 2-Uluslar aras piyasalarda, rekabet edilen dier lkeler tarafndan uygulanan ihracat sbvansiyonlarnn, rekabet gc zerinde yaratt olumsuz etkiyi ortadan kaldrmak 3-hracat sektrnn geliiminin dier sektrlere salayaca dsallklardan yararlanmak

R. H. Snape, Export Promoting Subsidies And What To Do About Them, World Bank Policy, Planning And Research Working Papers, Working Paper No: 97, 1988, (evrimii)www.worldbank.org, 16/08/2006. 76 K. elik, Uluslar Aras ktisat, 2.Bask, Trabzon, Derya Kitabevi, 2005, p.270. 77 A. Panagariya, Evaluating The Case For Export Subsidies, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2276, 2000, (evrimii)www.worldbank.org, 15/08/2006.

75

131

4-thalat kstlamak zere uygulanan politikalarn (gmrk tarifeleri ve kotalar gibi) ihracat sektrleri zerinde yaratt olumsuz etkileri gidermek78 5-Para ve sermaye piyasalarndaki aksaklklar sebebiyle finansman bulmakta zorlanan ve bu nedenle ihracatn arttramayan firmalara yardmc olmak hracat sbvansiyonlarnn makroekonomik etkileri de tpk tarife, kota ve gnll ihracat kstlamalarnda olduu gibi ksmi denge analizi erevesinde bir ekil yardmyla aklanabilir:

78

hracat sbvansiyonlarnn, uygulanmakta olan ithalat kstlayc politikalarn ihracat sektrleri zerinde yaratt olumsuz etkiyi ortadan kaldrabilecei dncesi Lerner Simetri Teoremine (Lerner Symmetry Theorem) dayanmaktadr. Bu teorem hkmet politikalarnn uygulanmasnn hkmete hibir maliyeti olmad, ithalat kstlayc politikalarn uygulanmas halinde ithalat ile uraan firmalarn bu kstlamalardan kurtulmak amacyla yasa d bir faaliyette bulunmad, ihracatlarnda daha fazla sbvansiyon elde edebilmek iin yasal olmayan yntemlere bavurmad ve ithal edilen tm rnlere tek bir tarife oran uyguland varsaymlar altnda; mevcut tarife oranna eit bir ihracat sbvansiyonunun uygulamaya konmasnn serbest ticaret koullarn salayacan ifade etmektedir. Lerner Simetri Teoremi ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: A. P. Lerner, The Symmetry Between Import And Export Taxes, Economica (New Series), Volume: 3, Issue: 11, UK, Blackwell Publishing, 1936.

132

P D T E N V H T E

H 0 B B A

D A Q

EKL 2.7: HRACAT SBVANSYONLARININ MAKROEKONOMK ETKLER

Kaynak: W. M. Corden, The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971, p.14. Yukardaki ekilde HH ihra mal arz erisini, DD ihra mal yurt ii talep erisini ve (EE)de ihra mal yurt d talep erisini gstermektedir. ekilde ihra mal yurt d talep erisi yatay eksene paralel olarak izilmitir. Dolaysyla ihra maln retip satan lkenin kk bir lke olduu ve dnya piyasalarn etkileyebilme gcnn bulunmad varsaylmtr. Esasen ihracat sbvansiyonu uygulamasnn ihra mal zerinde yaratt etkiler, tarifelerin ithal mal zerinde yaratt etkilerle hemen hemen ayndr. hracat sbvansiyonlar ile tarifeler arasndaki tek fark, tarifelerin hkmete bir tarife geliri salarken, ihracat sbvansiyonlarnn verilen ihracat sbvansiyonu kadar hkmete bir maliyet yklemesidir. Bu nedenle daha nce tarifelerin makroekonomik etkileri ile ilgili olarak yaptmz aklamalar, ihracat sbvansiyonu uygulamasnda da, ihra mal iin geerli olacaktr. ekilde de grld gibi serbest ticaret halinde maln retimi OA kadar, maln yurt ii tketimi OB kadar ve ihracatta BA kadar olmaktadr. Byle bir durumda birim ihracat bana

133

TE kadar bir sbvansiyon uygulandnda, retim (OA)ne ykselecek, yurt ii tketim ise; (OB)ne decektir. Dolaysyla ihracatta BA kadar olacaktr. Bu aklamalardan da anlald gibi, ihracat sbvansiyonu uygulamas ile birlikte, reticilerin birim ihracat bana elde ettikleri gelirin artmas retimlerinin ve dolaysyla ihracatlarnn da artmasna neden olmaktadr. Ayrca ihracat sbvansiyonu uygulamas sonucunda, ihra malnn yurt ii fiyatnn artmasna bal olarak yurt ii tketiminin azalmas da, ihracat arttran bir dier etkendir. ekilde ki KNVG drtgeni ise; ihracat sbvansiyonu uygulamasnn hkmete ykledii maliyeti ifade etmektedir. Bu aklamalar dorultusunda zetle, ihracat sbvansiyonu uygulamasnn neden olduu retim ve tketim etkileri vastasyla ihracat arttrd79 belirtilebilir80. Ksmi denge analizi erevesinde, ihracat sbvansiyonlarnn ihracat arttrarak d ticaret ve cari ilemler dengesi zerinde olumlu bir etki yaratabilecei sylenebilir. Ancak daha nce tarife ve kotalarn cari ilemler dengesi zerindeki etkilerini aklarken de belirttiimiz gibi, ihracat sbvansiyonlarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki net etkisini grebilmemiz iin, ihracat sbvansiyonlarn da dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde incelememiz gerekmektedir. Bununla birlikte gnmze kadar ihracat sbvansiyonlarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkisini, dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde inceleyen ok fazla alma bulunmamaktadr. Bu konuda yaplan almalardan biri, S. Levy (1989) ye aittir. S. Levy yapt almada, dnemler aras optimizasyon modelinden hareketle ihracat sbvansiyonlarnn d ticaret ve dolaysyla cari ilemler dengesi zerinde, birbirine zt iki etki yarattn belirtmitir. Bu etkilerden ilki, ihracat sbvansiyonu uygulamasyla birlikte ihracat sektrlerinin uluslar aras rekabet gcndeki arta bal olarak ihracatn artmas ve d ticaret dengesinin iyilemesidir. kinci etki ise; ihracat sbvansiyonu uygulamasnn bir hkmet harcamas olarak geliri arttrmas ve gelirdeki artn da ithal mallarna olan

79

Yaplan analizde ihra malnn yurt d talep erisinin sonsuz esnek olduu varsaylmtr. Dolaysyla bu durumda ihracat sbvansiyonu uygulamasyla birlikte, maln yurt d fiyatnda bir deime olmamakta ve retimdeki arta bal olarak ihracatta artmaktadr. Ancak ihra malnn yurt d talep erisinin negatif eimli bir eri olmas halinde, ihracat sbvansiyonu uygulamasyla birlikte maln yurt d fiyat decektir. Dolaysyla bu durumda ihracatn artp artmayaca, ihra mal yurt d talep erisinin elastikiyetine bal olacaktr. Elastikiyetin birden byk olmas durumunda ihracat artacak, elastikiyetin bire eit olmas durumunda ihracat deimeyecek, elastikiyetin birden kk olmas durumunda ise; ihracat azalacaktr. 80 Corden, a.g.e., pp.14-20.

134

talebi ykseltmesidir. Bu ikinci etkiyle birlikte ithalat harcamalarnn artmas, hi phesiz d ticaret ve cari ilemler dengesini ktletirecektir. Dolaysyla S. Levy almasnda, ihracat sbvansiyonlarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki net etkisinin, bu iki etkiden hangisinin baskn olduuna bal olarak deieceini belirtmitir81. Bu konuda yaplan bir dier almada H. Beladi ve C. C. Chao (2003) tarafndan gerekletirilmitir. H. Beladi ve C. C. Chao almalarnda, zellikle gelimekte olan lkelerin ekonomik yaplarn dikkate alarak, ihra mallarnn retiminde eitli sermaye mallarnn ithal edilmesinin zorunlu olduu hallerde, ihracat sbvansiyonlarnn ithal mallarna ynelik talebi arttrabileceini ifade etmilerdir. H. Beladi ve C. C. Chao byle bir durumda, ihra mallarnn retimi iin gerekletirilen yatrmlarn ulusal tasarruflarla karlanamamas halinde, cari ilemler retiminin dengesinin eitli kanlmaz bir biimde baml ktleeceini olduu belirtmilerdir82. ihracat Dolaysyla H. Beladi ve C. C. Chaonun almasna gre zellikle ihra mallar mallarn ithalatna durumlarda, sbvansiyonu uygulamasnn ithalat ihracattan daha fazla arttrarak, d ticaret ve cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkileyebilecei sylenebilir. hracat sbvansiyonlar ile ilgili olarak dnemler aras optimizasyon modelleri erevesinde ortaya konan sonular bir btn olarak deerlendirildiinde, ihracat sbvansiyonlarnn d ticaret ve cari ilemler dengesi zerindeki etkileri belirsiz hale gelmektedir. Dolaysyla bu noktada, ihracat sbvansiyonlarnn cari ilemler dengesi zerindeki etkileriyle ilgili olarak yaplan ampirik almalara bakmak gerekmektedir. Ancak bu konuda da, yaplan ok fazla alma bulunmamaktadr. Mevcut almalarda, genellikle ihracat sbvansiyonlarnn ihracat nasl etkiledii zerinde younlamaktadr. hracat sbvansiyonlarnn ihracat zerindeki etkisi konusunda yaplan alma sonularna bakldnda, ihracat sbvansiyonlarnn ihracat arttrmakta ok fazla baarl olamad belirtilebilir. rnein J. Nogues (1989) tarafndan Latin Amerika lkelerinde uygulanan ihracat sbvansiyonlarnn etkilerine ynelik olarak yaplan almada, ihracat sbvansiyonlarnn ihracat arttrmada baarl olamad ifade edilmi ve ihracat sbvansiyonlarnn olumlu etkiler yaratabilmesi iin dier makroekonomik koullarnda son derece nemli
S. Levy, Export Subsidies And The Balance Of Trade, Journal Of Development Economics, Volume: 31, USA, Elsevier Science, 1989, pp.99-102,117. 82 H. Beladi ve C. C. Chao, The Role Of Export Subsidies In Balance Of Payment Crises, European Journal Of Political Economy, Volume: 19, UK, Elsevier Science, 2003, pp.875877.
81

135

olduu savunulmutur83. Dolaysyla tek bana ihracat sbvansiyonu uygulamasyla ihracatn arttrlmas ve bu sayede d ticaret ve cari ilemler dengesinin iyiletirilmesi mmkn deildir. Bunun gerekleebilmesi iin, dier makroekonomik koullarnda ihracat artn desteklemesi ve ihracat retiminin ithalata baml olmamas gerekmektedir. zetle, ihracat sbvansiyonu uygulamas ile birlikte d ticaret ve cari ilemler dengesi iyiletirilmek istendiinde tm bu unsurlarn dikkate alnmasnn art olduu sylenebilir. Ele aldmz d ticaret politikas aralar erevesinde genel bir deerlendirme yaptmz takdirde, d ticaret politikas aralar vastasyla d ticaret ve cari ilemler aklarn azaltma olaslnn her zaman bulunduunu, ancak bunun gerekleebilmesi iin dier makroekonomik koullarnda en az uygulanan d ticaret politikas arac kadar nemli olduunu ifade etmemiz gerekmektedir. Dolaysyla d ticaret politikas aralarnn cari ilemler aklarn ortadan kaldrmadaki baarsnn, uygulanan d ticaret politikas arac kadar dier ekonomik artlara da bal olduu belirtilebilir.

J. Nogues, Latin Americas Experience With Export Subsidies, World Bank Policy, Planning And Research Working Papers, Working Paper No: 182, 1989, (evrimii)www.worlbank.org, 16/08/2006.

83

136

TABLO 2.4: TARFE DII ARALARIN DI TCARET DENGES ZERNDEK ETKSNE YNELK AMPRK ALIMALAR
Aratrmaclar Ray (1981) Ele Alnan lkeler Amerika Ele Alnan Dnem 1970 Aratrma Sonular Tarife d aralarn ithalat yapsnda ve d ticaret dengesi zerinde kesin bir etkisi bulunamamtr Tarife d aralar retim yapsn etkilemektedir. Ancak tarife d aralarn d ticaret dengesi zerindeki etkisi belirsizdir Tarife d aralarn d ticaret dengesi zerindeki etkisi belirsizdir Tarife d aralar ithalat miktarnda bir azalmaya yol amaktadr Tarife d aralar tarifelere gre ithalat daha fazla azaltmaktadr Tarife d aralarn etkileri lkeden lkeye deimektedir

Leamer (1988)

14 OECD lkesi

1978

Leamer (1990) Harrigan (1993) Trefler (1993) Harrigan (1996)

14 OECD lkesi 13 OECD lkesi Amerika 20 OECD lkesi

1983

1983 1993 1985

Kaynak: Q. Wang, Import Reducing Effect Of Trade Barriers: A Cross Country Investigation, IMF Working Paper, Working Paper No: 216, 2001, (evrimii)www.imf.org, 20/08/2006.

137

2.3. SERMAYE KONTROLLER

1990l yllarn bandan itibaren demeler dengesindeki cari ilemler hesab ile sermaye hesab arasndaki artan ilikinin bir deimesi cari ve uluslar aras sermaye karsnda hareketlerinin cari ilemler aklarnn nemli bir nedeni haline gelmesi, sermaye kontrollerinin giderek ekilde ilemler aklar bavurulabilecek bir politika olarak deerlendirilmesine yol amtr. Sermaye kontrolleri, uluslar aras sermaye hareketlerini etkilemeye ynelik olarak uygulanan her tr politika eklinde tanmlanmaktadr. lkelerin eitli makroekonomik sorunlar karsnda sermaye kontrollerine bavurmas olduka eski bir gemie sahiptir. Tarihsel sre ierisinde bakldnda, sermaye kontrollerine ilikin ilk uygulamalarn on altnc yzylda spanya ve Fransa tarafndan gerekletirildii grlmektedir. Bununla birlikte sermaye kontrollerinin gnmz anlamndaki kullanl, Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kmtr. Sava dneminde uygulanan sermaye kontrollerini savan yol at zel bir durum olarak deerlendirdiimizde ise; 1900l yllarn bandan itibaren lkelerin sermaye kontrollerine en youn biimde bavurduklar dnemin, 1929 Dnya Ekonomik Buhran ile kinci Dnya Sava arasnda kalan dnem olduu sylenebilir84. Uluslar aras sermaye hareketlerini etkilemeye ynelik olarak uygulanan sermaye kontrolleri, lkeden lkeye deiebilen ok eitli politikalar ierisinde barndrmaktadr. Bununla birlikte sermaye kontrollerini iki ana balk altnda gruplandrabilmemiz mmkndr. Bunlardan ilki idari ya da dorudan kontroller, ikincisi ise; piyasa temelli ya da dolayl kontroller olarak adlandrlmaktadr85. dari ya da dorudan kontroller uluslar aras sermaye hareketlerini; yasaklar, miktar kstlamalar ya da eitli kabul prosedrleri erevesinde snrlamaya almaktadr. Piyasa temelli ya da dolayl kontroller ise; uluslar aras sermaye hareketlerini daha maliyetli hale getirerek, bu hareketleri azaltmaya almaktadr. Gnmzde lkeler tarafndan en ok tercih edilen sermaye kontrolleri, piyasa temelli ya da dolayl
R. N. Cooper, D. K. Tarullo ve J. Williamson, Should Capital Controls Be Banished?, Brookings Papers On Economic Activity, Volume: 1999, No: 1, USA, The Brookings Institution, 1999, pp.90-92. 85 Sermaye kontrolleri iktisat literatrnde ayrca, sermaye giriine ynelik olarak uygulanan kontroller ve sermaye kna ynelik olarak uygulanan kontroller eklinde de gruplandrlabilmektedir.
84

138

kontrollerdir. Piyasa temelli ya da dolayl kontroller ierisinde de en ok bavurulan yntemler, ikili ya da oklu kur uygulamas ve uluslar aras sermaye hareketlerinin dorudan ya da dolayl olarak vergilendirilmesidir86. Gerek teorik almalar gerekse gerek hayattaki uygulamalar erevesinde, lkelerin sermaye kontrollerine bavurmalarnn temel nedenleri yle zetlenebilir87: 1-demeler dengesi sorunlarnn ortadan kaldrlmas 2-Ulusal tasarruflarn lke iinde kullanmnn salanmas 3-Bte aklarnn enflasyon vergisi vastasyla finanse edilebilmesi 4-Para politikas bamszlnn elde edilmesi 5-Asimetrik enformasyon ve sermaye piyasalarndaki sr psikolojisinin yaratt sorunlarn ortadan kaldrlmas 6-Dviz kurunun istikrarnn salanmas 7-D oklara kar ekonominin krlganlnn azaltlmas Yukardaki aklamalardan da grld gibi, sermaye kontrolleri sadece demeler dengesi sorunlar iin deil, pek ok makroekonomik istikrarszln zmlenmesinde kullanlabilen bir politikadr. Ancak gemi dnemdeki lke deneyimlerine bakldnda, sermaye kontrollerinin en ok, demeler dengesi sorunlar ve cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas amacyla kullanld sylenebilir88. Sermaye kontrollerinin cari ilemler aklarn ortadan kaldrmada baarl olabilmesi iin, ncelikle lkeye gelen sermaye miktarn azaltmas ve bylece cari ilemler aklarnn finansman olanan ortadan kaldrmas gerekmektedir. Sermaye kontrolleriyle birlikte lkeye gelen sermaye miktarndaki azalma ayrca, ulusal parann ar deerli hale gelmesini engelleyerek de, cari ilemler dengesi zerinde olumlu bir etki yaratabilecektir. Tm bunlarn yan sra sermaye kna ynelik olarak uygulanan kontrollerde, ulusal tasarruflarn lke iinde kalmasn salayarak cari ilemler dengesini iyiletirebilecektir. Sermaye kontrollerinin cari ilemler dengesi ve demeler dengesi zerindeki etkisinin
86

net

bir

biimde

ortaya

konabilmesi

iin,

bu

kontrollerin

dier

A. Ariyoshi v.d., Capital Controls: Country Experiences With Their Use And Liberalization, IMF Occasional Paper, Paper No: 190, IMF, USA, 2000, pp.6,7. 87 R. B. Johnston ve N. T. Tamirisa, Why Do Countries Use Capital Controls?, IMF Working Paper, Working Paper No: 181, 1998, (evrimii)www.imf.org, 25/09/2006. 88 Cooper, Tarullo ve Williamson, a.g.e., p.91.

139

makroekonomik deikenler zerindeki etkisinin de tespit edilmesi gerekmektedir. Ancak bugne kadar iktisat literatrnde sermaye kontrollerinin makroekonomik etkilerini aklayan standart bir model gelitirilememitir89. Dolaysyla sermaye kontrollerinin ekonomi zerinde yaratt etkilerin teorik adan belirsiz olduu sylenebilir. Bu noktada, sermaye kontrollerinin makroekonomik etkilerine ynelik olarak yaplan ampirik almalara bakmak gerekmektedir. Sermaye kontrollerinin makroekonomik etkileri ve etkinliine ynelik olarak son yllarda yaplan belli bal ampirik almalar tablo 2.5te zetlenmitir. Tabloda ortaya konan sonular erevesinde, sermaye kontrollerinin para politikasnn bamszln arttrd, lkeye gelen yabanc sermayenin vade yapsn deitirdii ve dviz kuru zerindeki basky azaltt belirtilebilir. Bununla birlikte yaplan almalara gre sermaye kontrolleri, lkeye gelen sermaye miktarnda herhangi bir deiiklik yaratmamakta, yani cari ilemler dengesini etkilememektedir. Dolaysyla sermaye kontrolleri cari ilemler aklarnn azaltlmasnda ok fazla baarl olamamaktadr. Ancak sermaye kontrolleriyle birlikte lkeye gelen sermayenin vade yapsnn deimesi (ksa vadeli sermaye hareketlerinin azalmas ve uzun vadeli sermaye hareketlerinin artmas) cari ilemler aklarn finanse eden sermayenin daha gvenilir hale gelmesine yol amakta ve bylece cari ilemler aklarnn srdrlebilirliini olumlu ynde etkilemektedir. Yani sermaye kontrolleri cari ilemler aklarn azaltmasa da, cari ilemler aklarn finanse eden sermaye hareketlerinin vade yapsn deitirerek makroekonomik istikrar zerinde olumlu etkiler yaratmakta ve ekonominin krlganlnn azaltlmasna yardmc olmaktadr90. Tm bu aklamalar dorultusunda sermaye kontrollerinin cari ilemler aklarnn finansman ve makroekonomik istikrar zerinde olumlu etkiler yaratt belirtilebilir. Ancak yaplan ampirik niceliksel almalarda lmlerin sermaye veri kontrollerine ynelik tam olarak olarak gerekletirilen yetersizlii nedeniyle

yaplamamas, bu almalarn sonularnn dikkatli bir biimde deerlendirilmesini gerekli klmaktadr. Yani tablo 2.5te zetlenen almalar dorultusunda, sermaye kontrollerine ynelik olarak kesin bir yargya ulalmas mmkn deildir. Kald ki sermaye kontrolleri, tpk d ticarete ynelik olarak uygulanan kontrollerde olduu
N. E. Magud, C. Reinhart ve K. Rogoff, Capital Controls: Myth And Reality A Portfolio Balance Approach To Capital Controls, 2005, (evrimii)http://www.aeaweb.org/annual_mtg_papers/2006/0106_1015_1103.pdf , 26/09/2006. 90 A.e.
89

140

gibi, bir takm sektr ya da firmalara finansman konusunda ncelik tannmasna yol aarak, verimlilik ve byme zerinde olumsuz etkiler yaratabilir ve piyasadaki aksaklklar ortadan kaldrmak iin uygulanmas gereken yapsal reformlar geciktirebilir91. Bu nedenle lkeler cari ilemler aklarn sermaye kontrolleri vastasyla ortadan kaldrmak istediklerinde, sermaye kontrollerinin yol aabilecei tm etkileri dikkate almal ve bu dorultuda karar vermelidirler.

K. J. Forbes, Capital Controls: Mud In The Wheels Of Market Discipline, NBER Working Paper, Working Paper No: 10284, 2004, (evrimii)www.nber.org, 25/09/2006.

91

141

TABLO 2.5: SERMAYE KONTROLLERNN MAKROEKONOMK ETKLERNE YNELK AMPRK ALIMALAR

Ara.clar Ele Alnan lkeler Ve Dnem lkeye Giren Ve lkeden kan Sermaye Miktarnda Azalma + Ser.nin Vade Yapsnn Deimesi Dviz Kuru zerindeki Basknn Azalmas Para Pol. Bamszlnn Salanmas

Vinals (1992) ValdesPrieto ve Soto (1995) Laban, Larrain ve Chumacero (1997) Le Fort ve Bundevich (1997) Le Fort ve Bundevich (1997) Cardoso ve Goldfajn (1998) Edison ve Reinhart (1998) Reinhart ve Smith (1998) Reinhart ve Smith (1998) Reinhart ve Smith (1998) Laurens ve Cardoso (1998)

spanya (1992) ili (1987-1995) Brezilya (1985-1994) ili (1990-1994) Kolombiya (1990-1995) Brezilya (1994) Brezilya (1994) Kolombiya (1990-1995) ek Cumhuriyeti Malezya (1998) ili (1985-1994)

Ksa Dnemde + + +

+ + -

+ + Ksa Dnemde +

+ Ksa Dnemde + + + -

142

TABLO 2.5: SERMAYE KONTROLLERNN MAKROEKONOMK ETKLERNE YNELK AMPRK ALIMALAR (DEVAM)
Reinhart ve Smith (1998) Brezilya (1994) ili (1990-1994) Brezilya, ili, Kolombiya, ek Cumhuriyeti , Malezya, Meksika, Tayland, Endonezya ve Filipinler ili (1991-1998) ili (1985-1994) spanya, Brezilya, Malezya ve Tayland 15 Gelimekte Olan lke Brezilya (1993-1997) Ksa Dnemde + Ksa Dnemde + Ksa Dnemde + Ksa Dnemde +

Ksa Dnemde +

Ksa Dnemde +

Edwards (1999) Hernandez, Schmidt ve Hebbel (1999) Edison ve Reinhart (1999) Montiel ve Reinhart (1999) Ariyoshi, Habermeier, Laurens, Okter-Robe, CanalesKriljenko ve Kirilenko (2000)

Ksa Dnemde +

+ Ksa Dnemde +

+ +

Ksa Dnemde +

Ksa Dnemde + -

ili (1991-1998)

143

TABLO 2.5: SERMAYE KONTROLLERNN MAKROEKONOMK ETKLERNE YNELK AMPRK ALIMALAR (DEVAM)
Kolombiya (1993-1998) Malezya (1994) Tayland (1995-1997) spanya (1992) ili (1988-1998) + + + + Ksa Dnemde + + + Ksa Dnemde + + Ksa Dnemde + Ksa Dnemde + + + + + Ksa Dnemde +

De Gregorio, Edwards ve Valdes (2000) Edison ve Reinhart (2000) Dornbusch (2001) Kaplan ve Rodrik (2002) Tamirisa (2004) Edwards ve Rigabon (2004) Miniane ve Rogers (2004)

Malezya + Malezya Kore, Tayland, Endonezya ve Malezya Malezya (1991-2002) ili (1991-1999) 13 Gelimi, 13 Gelimekte Olan lke (1971-1998) + +

+: Sermaye Kontrolleri amalanan hedefi gerekletirmede baarl olmaktadr. - : Sermaye Kontrolleri amalanan hedefi gerekletirmede baarl olamamaktadr. Bo braklan alanlar, almann sermaye kontrollerinin sz konusu etkisi konusunda herhangi bir sonuca ulamadn ifade etmektedir.

Kaynak: N. E. Magud, C. Reinhart ve K. Rogoff, Capital Controls: Myth And Reality A Portfolio Balance Approach To Capital Controls, 2005, (evrimii)/www.aeaweb.org/annual_mtg_papers/2006/0106_1015_1103.pdf, 26/09/2006.

144

2.4. KALKINMA POLTKALARI

Kalknma kavram; bir toplumda meydana gelen dnm, yani geleneksel ilikiler, geleneksel dnce tarz ve geleneksel retim metodlarnn modernizasyonu olarak tanmlanmaktadr92. ktisadi kalknma ise; bir ekonomide retim srecindeki yapsal deiim ve teknolojik gelimeyle birlikte, ekonominin mevcut kaynaklar vastasyla srdrlebilir bymenin gerekletirilmesi eklinde ifade edilmektedir93. zellikle gelimekte olan lkelerde cari ilemler aklarnn nedenlerine bakldnda, sz konusu aklarnn mevcut retim yapsndan ya da daha doru bir ifade ile retim yapsnn ithalata baml olmasndan kaynakland grlmektedir. Dolaysyla gelimekte olan lkelerde bu aklarn uzun vadede tamamyla ortadan kaldrlabilmesi iin, retim yapsnn da bamllnn azaltlmas, yani ekonomik yapda bir dnmn gerekletirilmesi gerekmektedir. te bu noktada kalknma politikalar, cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmasnda yararlanlabilecek temel politikalar haline gelmektedir. Nitekim 1950li yllardan beri uygulanan iki temel kalknma politikasnn amalar incelendiinde, her ikisinde de temel amalardan birinin, ekonomik yapnn da bamllnn azaltlarak demeler dengesi sorunlarnn zmlenmesi olduu grlmektedir. Bu aklamalar nda aada nce, 1950li yllarn banda uygulamaya konulan ithal ikamesi politikas ve daha sonra da 1980li yllarda ithal ikamesi politikasnn terk edilmesiyle birlikte tercih edilmeye balanan ihracata dayal kalknma politikas incelenecektir.

2.4.1. THAL KAMES POLTKASI

thal ikamesi politikas temel olarak, dardan ithal edilen sanayi mallarnn yurt iinde retimini salayacak sektrlerin kurulmas ve gelitirilmesi biiminde tanmlanmaktadr. thal ikamesi srecinde yurt ii retim farkl biimlerde gerekletirilebilir. thal ikamesi politikasnn uygulanmasyla birlikte yurt iinde
92

J. E. Stiglitz, Towards A New Paradigm For Development, Ninth Raul Prebisch Lecture, 1998, (evrimii)http://siteresources.worldbank.org/CDF/Resources/prebisch98.pdf, 12/10/2006. 93 I. Adelman, Fifty Years Of Economic Development What Have We Learned?, (evrimii)http://wb-cu.car.chula.ac.th/seminar/Adelman.pdf, 15/10/2006.

145

yaplan retim byk lde yerli girdilere dayanyorsa, gerek anlamda bir ikameden bahsedilebilecektir. Bununla birlikte, ithal ikamesi politikas sonucunda retim ieride yaplyor ancak kullanlan girdilerin tamamna yakn dardan ithal ediliyorsa, sz konusu olan ikameden ok montaj olacaktr. Hi phesiz lkeler ithal ikamesi politikas vastasyla gerek anlamda bir ikameyi gerekletirmeyi ve bu sayede ekonomik olarak kalknmay amalamaktadrlar94. thal ikamesi politikas uygulamada genellikle iki aamada gerekletirilmektedir. Birinci aamada tketim mallarnn, ikinci aamada ise; yksek oranda sermaye gerektiren ara ve yatrm mallarnn retimine geilmektedir. thal ikamesinin birinci aamasnda ikame edilen mallarn retimi, gelimekte olan lkelerin ekonomik yaplarna ounlukla uygun olduundan, yksek korumacla gerek duyulmamakta ve bu aama ithal ikamesinin kolay aamas olarak nitelendirilmektedir. kinci aamada ise; gelimekte olan lkelerin mevcut ekonomik yaplarna uygun olmayan bir retim sreci sz konusudur. Yani bu aamada ara ve yatrm mallarnn yurt ii retiminin gerekletirilebilmesi iin, giderek artan oranlarda korumacla bavurulmakta ve bu uygulama ekonomide bir takm sorunlara yol amaktadr. Dolaysyla ithal ikamesinin ikinci aamasnn baarlabilmesi, ekonomik yapda ancak kkl deiimlerin gerekletirilmesiyle mmkndr95. Tarihsel sre ierisinde ithal ikamesi politikasna ilk kez, 1929 Dnya Ekonomik Buhran sonrasnda, 1930lu yllarda d ticaretin sekteye uramas nedeniyle bavurulmutur. Yani bu dnemde uygulanan ithal ikamesi, az gelimi lkelerin kendilerinden kaynaklanmayan bir olumsuzluk nedeniyle ortaya kmtr. thal ikamesi politikasnn az gelimi ve gelimekte olan lkelerde kalknma amacna ynelik olarak uygulamaya konmas ise; kinci Dnya Sava sonrasnda gereklemitir. 1950li ve 1960l yllarda, bata Latin Amerika lkeleri olmak zere gelimekte olan lkelerin pek ou, ekonomik kalknmalarn salamak ve bu

F. Bakaya, Kalknma ktisadnn Ykselii Ve D, 3. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2000, s. 107,108. 95 B. Balassa, Gelimekte Olan lkelerde Da Alma Ve Dviz Kuru Politikalar (Trkiye Deneyimi), eviren: A. N. Cokun, Da Ak Ekonomi zerine Makaleler, Ankara, Maliye Ve Gmrk Bakanl Aratrma Planlama Ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, 1986, s.152155.

94

146

sayede da bamllklarn azaltarak demeler dengesi sorunlarn zmek zere ithal ikamesi politikasna bavurmulardr96. thal ikamesi politikasnn zellikle 1950li ve 1960l yllarda gelimekte olan lkeler tarafndan yaygn bir ekilde uygulanmas, o dnemde bu lkelerde geerli olduu kabul edilen bir dizi varsayma dayanmaktadr. Bu varsaymlar yle zetlenebilir97: 1-Gelimekte olan lkelerde retim genel olarak ilkel ve tarmsal mallardan olumaktadr. Yani bu lkeler sanayi mallar asndan ithalata bamldr. 2-Uluslar aras ticarette serbest ticaretin uygulanmas halinde, gelimekte olan lkeler ilkel ve tarmsal mallar retiminde uzmanlamak zorunda kalacaklar ve bu nedenle hibir zaman sanayileemeyeceklerdir. 3-Gelimekte olan lkelerin retip ihra ettii ilkel ve tarmsal mallarn gelir ve fiyat elastikiyetleri dktr. Bu nedenle gelimekte olan lkeler ihracatlarn dviz gereksinimlerini karlayacak ekilde arttramamaktadrlar98. 4-Gelimekte olan lkelerde i gc genellikle tarmla uramaktadr ve i gcnn marjinal verimlilii sfra ok yakn ve hatta pek ok lkede negatiftir. Bu nedenle gelimekte olan lkelerde retim faktrleri iinde i gc serbest mal, sermaye ise; kt mal olarak nitelendirilmektedir. 5-Byme iin sermaye birikimi son derece nemlidir ve gelimekte olan lkelerde sermaye birikimi byk lde sermaye ithali ile gerekletirilebilmektedir. Ancak gelimekte olan lkelerin dviz gelirleri sermaye mallar ithalini karlayacak dzeyde olmadndan, yaplmas gereken sermaye mallarnn yurt iinde retilmesidir. 6-Gelimekte olan lkelerde ekonomik birimlerin fiyat deimelerine olan duyarll son derece dktr ve bu lkeler yapsal nitelikte ekonomik sorunlarla kar karyadrlar. Dolaysyla sz konusu sorunlarn piyasa mekanizmas vastasyla zlmesi mmkn deildir. Tm bu varsaymlarn yan sra, 1950li ve 1960l yllarda ithal ikamesi politikasnn uygulanmasn hakl klan bir dier gerekede, Bebek Endstri Tezi (Infant Industry Argument) olmutur. Bilindii gibi 1800l yllarn ortalarnda F. List tarafndan ortaya
Bakaya, a.g.e., s.109,110. A. O. Krueger, Trade Policy And Economic Development: How We Learn?, The American Economic Review, Volume: 87, No: 1, USA, American Economic Association, 1997, pp.3-4. 98 Bu gr o yllarda ihracat ktmserlii (export pessimism) olarak adlandrlmtr.
97 96

147

atlan bu teze gre, gelimekte olan lkeler sanayilemenin balang aamalarnda olduklarndan, sanayi mallarnn retiminde yksek maliyetlerle karlamakta ve bu nedenle gelimi lkelerdeki reticilerle rekabet edememektedirler. Oysaki sanayi mallarnn retildii sektrlerde var olan dinamik dsallklar, retime bir kez balandnda balangtaki yksek maliyetleri telafi edebilecek ve retimin devamn salayabilecek byklktedir. Dolaysyla Bebek Endstri Tezine gre yaplmas gereken, dinamik dsallklarn bulunduu sektrlerin d rekabete kar belli bir sre korunmas ve bylece sz konusu sektrlerin geliimiyle birlikte sanayilemenin salanmasdr99. zetle, 1950li ve 1960l yllarda gelimekte olan lkelerde kalknmann temel artnn sanayileme olduu, sanayileme iin de ithal ikamesi politikasna bavurulmas gerektii ne srlmtr. Bu dorultuda pek ok gelimekte olan lke, yurt iinde retilmesi planlanan mallarn ithali zerine eitli kstlamalar koymak ve bu mallarn retiminde kullanlacak hammadde ve ara mallarnn ithalatn kolaylatrmak amacyla ok eitli politika aralarna bavurmulardr. thal ikamesi politikas uyguland lkelerde ilk yllarda, ekonomik koullarda nemli iyilemelere yol amtr. Gerektende 1950li ve 1960l yllarn banda, ithal ikamesi politikas uygulayan lkeler yksek byme oranlarna ulamlar, retim yaplarnda tarmsal mallardan sanayi mallarna doru bir deiim yaamlardr100. Ancak 1960l yllarn sonu ve 1970li yllarn bandan itibaren, zellikle ithal ikamesinin ikinci aamasna geilmesiyle birlikte, bu politikann yaratt sorunlar daha net bir biimde ortaya kmaya balamtr. teknolojik gelimenin yavalamasna neden Sz konusu srete artan olmutur. Yerli retimin korumaclk bir taraftan kaynaklarn israf edilmesine, dier taraftan da verimlilik ve gerekletirilebilmesi iin gerekli olan hammadde ve ara mallarnn ithalatn kolaylatrmak amacyla dviz kurunun olmas gereken dzeyin altnda tutulmas, kalknma planlaryla birlikte ykselen enflasyonla birleerek ihracat caydrm ve bu durum zaten az olan dviz gelirlerinin daha da dmesine yol amtr. Bununla birlikte yatrmlar tevik etmek amacyla bavurulan dk faiz politikas da
S. M. Shafaeddin, Free Trade Or Fair Trade An Enquiry Into The Causes Of Failure In Recent Trade Negotiations, UNCTAD Discussion Papers, Discussion Paper No: 153, 2000, (evrmii)www.unctad.org, 02/10/2006. 100 H. J. Bruton, A Reconsideration Of Import Substitution, Journal Of Economic Literature, Volume: 26, USA, American Economic Association, 1998, pp.915,916.
99

148

tasarruflar caydrarak, az gelimiliin altnda yatan asl sorunun zlmesini engellemitir. Bu koullar altnda ithal ikamesi politikasnn srdrlebilmesi d borlanmaya bal hale gelmitir. Dolaysyla lkeler d bor bulabildikleri mddete ekonomik bymelerini srdrmler, d bor bulamadklarnda ise; ciddi krizler yaamlardr. Yani ithal ikamesi politikas, demeler dengesi sorunlarn zmekten ok da bamll arttrm ve lkelerin mevcut ekonomik sorunlarn daha da arlatrmtr101. thal ikamesi politikasnn lke ekonomilerinde yaratt olumsuzluklarn ak bir ekilde grlmesiyle birlikte, bu politikaya ynelik eletiriler de hzl bir biimde artmtr. 1970li yllarn bandan itibaren pek ok iktisat, ithal ikamesi politikasnn yaratt sorunlar ortaya koyan almalar yapmaya balamlardr. Bu dorultuda ithal ikamesi politikasna yneltilen eletiriler ve bu politikann temel eksiklikleri yle belirtilebilir: 1-thal ikamesi politikas beklentilerin aksine da bamll arttrmakta, ithalat azaltmaktan ok ithalatn kompozisyonunda deimelere yol amaktadr. Toplam ithalat iinde ara ve yatrm mallarnn paynn artmas, ithalat lkenin ithalatn ksmasn zorlatrmaktadr. nk bu mallarn ithalat yaplamadnda retim durmakta, retimde meydana gelen tkanklklarda istihdam ve gelir zerinde ok byk olumsuzluklara yol amaktadr. 2-thal ikamesi politikas ile ulalmak istenen temel hedeflerden birisi demeler dengesi sorunlarnn ortadan kaldrlmas ve dviz darboaznn almasdr. Ancak bu politikayla birlikte kurulan sanayilerin ara ve yatrm mal ihtiyac ithalatn azalmasn engellemekte ve dolaysyla demeler dengesi sorunlar zmlenememektedir. 3-thal ikamesi politikas, devletin vergi gelirlerinde de bir azalmaya yol amaktadr. thal ikamesi politikasyla bir taraftan ara ve yatrm mallar ithalatndan salanan gmrk vergilerinin ortadan kalkmas, dier taraftan da yeni kurulan sanayilerin kurumlar vergisinden muaf tutulmas, vergi gelirlerinin nemli lde dmesine yol amaktadr. 4-thal ikamesi politikas uygulayan lkelerde i pazarn dar olmas, retimin genilemesini ve lek ekonomilerinden yararlanlmasn engellemektedir. Dolaysyla bu lkelerde retim maliyetleri dnya piyasalarnda rekabet edecek
101

Krueger, a.g.e., pp.6,7.

149

dzeye drlememekte ve ar korumaclk srekli hale gelmektedir. Sanayi mallar retiminde uygulanan bu korumaclk ayn zamanda, dier sektrlerin geliimini de olumsuz ynde etkilemektedir. 5-thal ikamesi politikasnn temelde ie dnk bir sanayileme politikas olmas, ihracatn gelitirilmesini nlemekte ve bu durum demeler dengesi sorunlarn daha da arlatrmaktadr. thal ikamesi politikasna ynelik olarak yukarda ifade edilen eksikliklerin yan sra, bu politikann dayand varsaymlarn da gereklerle fazla badamamas, ithal ikamesi politikasnn terk edilmesine yol amtr. Nitekim 1950li ve 1960l yllarda da bamllklarn azaltarak kalknmalarn gerekletirmek zere ithal ikamesini tercih eden pek ok lke, 1980li yllara gelindiinde artan ekonomik sorunlar nedeniyle, ithal ikamesi politikas yerine ihracatlarn gelitirmeye ynelik politikalar uygulamaya balamlardr.

2.4.2. HRACATA DAYALI KALKINMA POLTKASI

hracata dayal kalknma; 1980li yllarn bandan itibaren pek ok gelimekte olan lke tarafndan uygulamaya konulan, 1990l yllarn bandan itibaren ise; Washington Konsensusu102 ad altnda IMF ve Dnya Bankas gibi kurululara kredi amacyla bavuran hemen hemen tm lkelere sunulan bir politikadr. Bu politikann ortaya knda, 1970li yllarn bandan itibaren akademik alanda yaanan gelimelerin yan sra, Kore, Tayvan, Hong Kong ve Singapur gibi lkelerin, 1960l yllarn bandan itibaren ihracat tevik eden politikalar uygulamas ve bylece ithal ikamesi politikas uygulayan lkelere kyasla daha yksek bir ekonomik byme performans sergilemi olmalar da son derece nemlidir103.

102

Washington Konsensusu terimi ilk kez 1990 ylnda J. Williamson tarafndan IMF ve Dnya Bankasnn Latin Amerika lkelerine istikrar programlar ve yapsal uyum programlar erevesinde sunduklar politikalar tanmlamak amacyla kullanlmtr. J. Williamsonn Washington Konsensusu ad altnda sralad politikalar unlardr: 1-Mali disiplin, 2-Kamu harcamalarnn salk, eitim ve alt yap yatrmlaryla snrlandrlmas, 3-Vergi reformu ve vergi tabannn geniletilmesi, 4-Rekabeti bir dviz kuru dzeyinin srdrlmesi, 5-Mlkiyet haklarnn korunmas, 6-Dereglasyon, 7-Ticari serbestleme, 8-zelletirme, 9-Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn nndeki engellerin kaldrlmas, 10-Finansal serbestleme. 103 Krueger, a.g.e., pp.8-10,15.

150

hracata dayal kalknma politikas teorik olarak, ihracat sektrleri aleyhine olan uygulamalarn kaldrlmas ve bununla birlikte eer mmknse ihracat sektrlerinin gelitirilmesine ynelik bir takm tevik tedbirlerinin yrrle konmas eklinde tanmlanmaktadr. Yani bu politika genel kannn aksine, ekonominin tm alanlarnda tam bir serbestleme anlamna gelmemektedir. hracata dayal kalknma politikasyla birlikte eitli sektrlerde ithal ikamesi politikasna devam edilebilecei gibi, ekonomik yapdaki aksaklklarn
104

giderilmesine

ynelik

olarakta

hkmet

mdahalelerine bavurulabilir

lkelerin ihracata dayal kalknma politikasn tercih etmeleriyle birlikte, genel olarak u reformlar gerekletirdikleri grlmektedir: 1-Gereki bir dviz kuru sisteminin getirilmesi ve bu gereki kurlara sreklilik kazandrlmas 2-hracat aleyhine olan arpklklarn azaltlmas 3-Korumaclk seviyesinin ve eitliliinin azaltlmas 4-Pozitif ve gereki faiz oranlarnn belirlenmesi 5-Serbest fiyat uygulamasna geilmesi 6-Tercihli kredi uygulamalarnn olabildiince snrlandrlmas Tpk ithal ikamesi politikasnda olduu gibi ihracata dayal kalknma politikasnn temel amalar da; cari ilemler aklarnn azaltlarak demeler dengesi sorunlarnn zlmesi, sanayilemenin gerekletirilmesi, hzl byme ve yksek bir istihdam seviyesine ulalmas eklinde sralanmaktadr. Bu iki politika arasndaki temel fark ise; sz konusu amalar gerekletirmede kullanlan yntemlerde ortaya kmaktadr. thal ikamesi politikasnda tm abalar ithalatn snrlandrlarak dviz tasarrufunun salanmas iken; ihracata dayal kalknmada bu uygulama yerini, ihracat gelirlerinin olabildiince arttrlmasna ve bylece kalknma iin gerekli ithalatn gerekletirilmesine brakmaktadr. Grld gibi gerek ithal ikamesi politikas, gerekse ihracata dayal sanayileme politikas temelde ayn sonulara ulamaya almaktadr. Ancak her iki politikada kullanlan yntemler ve gerekletirilen uygulamalar, ihracata dayal sanayileme
J. N. Bhagwati, Export Promoting Trade Strategy: Issues And Evidence, Political Economy And International Economics, Editor: D. A. Irwin, USA, The MIT Press, 1996, pp.496, 497, 498.
104

151

politikasnn ithal ikamesi politikasna gre bir takm stnlklere sahip olmasna yol amaktadr. Kalknma politikalarna ynelik olarak yaplan almalar dorultusunda ortaya konan bu stnlkler yle sralanabilir105: 1-hracata dayal kalknma politikasnda ihracat ve ithal ikamesi sektrleri arasnda herhangi bir ayrm yaplmamas, kaynaklarn etkin tahsisine olanak salamaktadr. Bilindii gibi ithal ikamesi politikas genellikle ithal ikamesi sektrlerini korumak amacyla miktar kstlamalar ve dviz kontrollerine bavurmakta ve bu durum ihracat sektrlerinin geliimini olumsuz ynde etkilemektedir. Oysaki ihracata dayal kalknma politikasnda, ithal ikamesi sektrlerini koruyan politikalardan vazgeilmesi ve ihracat sektrlerine verilen teviklerin de hkmetin bte kst sebebiyle ok snrl olmas, sektrler aras farkllklar ortadan kaldrarak kaynaklarn etkin tahsisini kolaylatrmaktadr. 2-thal ikamesi politikasnda baz sektrlere salanan ayrcalklar, ekonomik birimlerin bu ayrcalklardan yararlanmak amacyla bavurduklar rant arama faaliyetlerini arttrmaktadr. Rant arama faaliyetlerinin artmas ise; zaten kt olan kaynaklarn etkin olmayan alanlarda kullanlmasna yol amaktadr. hracata dayal kalknma politikasnda sektrler arasnda herhangi bir ayrm yaplmamas, bu tr faaliyetlerin ortaya kma olasln nemli lde azaltmaktadr. 3-thal ikamesi politikasnda lkeye gelen dorudan yabanc sermaye yatrmlar, genellikle yalnz o lke piyasasn hedef almaktadr. hracata dayal kalknma politikasnn uygulanmas halinde lkeye gelen dorudan yabanc sermaye yatrmlar ise; o lke piyasasnn yan sra dnya piyasalarn da gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla ihracata dayal kalknma politikasn tercih eden lkelerde, ithal ikamesi politikasn tercih eden lkelere gre daha fazla dolaysz yabanc sermaye yatrm yaplabilmektedir. 4-hracata dayal kalknma politikas ile birlikte rekabet seviyesindeki art, firmalar aratrma gelitirme faaliyetlerine ynelterek daha etkin retim srelerinin bulunmasna ve daha kaliteli mallar retilmesine yol aabilmektedir. 5-hracata dayal kalknma politikas sonucunda dnya piyasalarna ynelik olarak yaplan retimde meydana gelen art; lek ekonomilerinden yararlanlmasna olanak salayarak, maliyetlerin dmesine ve daha verimli bir retim yapsna ulalmasna neden olmaktadr.

105

Bhagwati, Export Promoting Trade Strategy: Issues And Evidence, pp.499-505.

152

Grld gibi ihracata dayal kalknma politikas, ithal ikamesi politikasnda bavurulan ar korumaclk nlemlerinden vazgeilmesiyle birlikte, ihracat ve ithal ikamesi sektrleri arasndaki ayrmn ortadan kalkacan ve bylece ihracat sektrlerinin gelierek kalknma iin gerekli dviz gelirlerinin arttrlacan iddia etmektedir. Yani bu politikaya gre, zellikle gelimekte olan lkelerde ithal ikamesi politikasnn terk edilmesiyle birlikte sk sk karlalan dviz darboaz alabilecek ve srdrlebilir bir byme oranna ulalabilecektir. Teorik alanda ihracata dayal kalknma politikasnn stnlklerine ynelik olarak yukarda yaplan aklamalarn yan sra, 1980li yllarda ihracata dayal kalknma politikasn tercih eden Dou Asya lkelerinin dier lkelere gre petrol oklarn daha rahat atlatmalar, gelimekte olan lkelerin pek ounun bu politikay tercih etmesine yol amtr. Ancak 1990l yllarda ihracata dayal kalknma politikas erevesinde yaplan uygulamalar ihracatn artmasna yol amsa da, ithalattaki art ihracattaki arttan ok daha hzl olmu ve bu durum kanlmaz olarak d ticaret ve cari ilemler aklaryla sonulanmtr106. Sz konusu srete gelimekte olan lkelerin pek ou ithalat yapabilmek iin gerekli olan dvizi bulabildikleri mddete ekonomik bymelerini devam ettirebilmiler, bu dvizi bulamadklarnda ise; kanlmaz olarak krizlerle karlamlardr. Yani ihracata dayal sanayileme politikas da, lkelerin ekonomik yaplarnda olmas gereken dnm gerekletirememi ve cari ilemler aklarndan kaynaklanan demeler dengesi sorunlarnn zmnde yetersiz kalmtr107. zetle bu politika, gelimekte olan lkelerin retimlerinin ithalata olan bamlln azaltamamtr. Gerek ithal ikamesi politikas gerekse ihracata dayal kalknma politikasna ynelik olarak yaplan tm aklamalar bir btn olarak deerlendirildiinde, aslnda her iki politikann da ekonomik yapda amalad dnm gerekletiremedii ve bu dorultuda cari ilemler aklarn ortadan kaldrmada baarl olamad sylenebilir. Bu durumun temel nedeni her iki politikann da, lkelerin ekonomik sorunlarna yzeysel olarak yaklamas ve sz konusu sorunlar geici olarak zmeye
106

B. E. Moon, Reconsidering Outward-Oriented Development After The Asian Financial Crisis, Annual Meetings Of The International Studies Association, 2000, (evrimii)http://www.legih.edu/bm05/conference.draft.ISA2000.pdf, 10/10/2006. 107 S. M. Shafaeddin, Trade Liberalization And Economic Reform In Developing Countries: Structural Change Or De-Industrialization?, UNCTAD Discussion Papers, Discussion Paper No: 179, 2005, (evrimii)www.unctad.org, 11/10/2006.

153

almasdr108. Oysaki zellikle yapsal sorunlardan kaynaklanan cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlabilmesi iin, sorunun altnda yatan temel nedenlerin dikkate alnmas ve bu nedenleri gidermeye ynelik uzun vadeli politikalarn uygulanmas arttr.

108

Bruton, a.g.e., p.933.

154

3. TRKYE DEMELER DENGES SORUNLARI 3.1. 1980 SONRASI DNEMDE TRKYE DEMELER

DENGESNDE KARILAILAN SORUNLAR VE UYGULANAN POLTKALAR

Pek ok gelimekte olan lkede olduu gibi Trkiyede de 1950li yllarn ikinci yarsndan itibaren, da bamlln azaltlmas ve sanayilemenin yurt ii gerekletirilebilmesi amacyla ithal ikamesi politikas uygulanmaya balamtr. Uygulamaya konan politika erevesinde ncelikle tketim mallarnn retimine geilmesi hedeflenmitir. 1960l yllarn ortasna gelindiinde, tketim mallarnn yurt ii retimi salanm ve ithal ikamesinin ikinci aamas olarak kabul edilen ara ve yatrm mallarnn yurt iinde retilmesine ynelik politikalar uygulanmaya balamtr. Ancak ara ve yatrm mallarnn tketim mallarndan farkl zellikler tamas1, bu mallarn yurt ii retiminin gerekletirilebilmesi iin yksek bir koruma politikasnn uygulanmasn da zorunlu klmtr. Dolaysyla bu mallar reten sektrlerin gelitirilmesi, tketim mallarn reten sektrlerin gelitirilmesine gre ok daha yksek maliyetlere neden olmutur. 1960l yllarn sonunda, uygulamaya konulan politikalarn bir sonucu olarak dvize olan ihtiya giderek artm, ancak ihracat ve dviz gelirlerinde ayn oranda bir art yaanmamtr. Bu durum karsnda dviz gelirlerinin arttrlmasna ynelik olarak bir dizi nlem alnm ve 1970 ylnda da devalasyona bavurulmutur. Alnan nlemlerle birlikte 1970li yllarn banda dviz gelirlerinde greli bir art salanmsa da, 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren yaanan i ve d oklar dviz gelirlerinin azalmasna, buna karn ithalat harcamalarnn hzla artmasna neden olmutur. Dviz gelirlerinde meydana gelen dme ve dviz harcamalarnda ortaya kan bu hzl art sonuta, resmi rezervlerin tkenmesine ve d borlarn hzla artmasna yol amtr. 1977 ylna gelindiinde, artan cari
Ara ve yatrm mallar sermaye youn mallar olduundan, bu mallarn retiminde eitimli teknik i gcne ve lek ekonomisinden yararlanlabilmesi iin de, yurt ii talebi karlayacak dzeyin zerinde bir fabrika byklne ihtiya duyulmaktadr.
1

retiminin gerekletirilmesi ve daha sonra da ara ve yatrm mallarnn yurt ii

155

ilemler a ve d borlar, uluslar aras piyasalardan borlanma imkanlarnn tkenmesine ve bir demeler dengesi krizi ile karlalmasna sebebiyet vermitir. Krizle birlikte ayrca ekonomide bir durgunluk sreci iine girilmi ve politik istikrarszlklar yaanmaya balamtr. Dolaysyla 1970li yllarn sonunda, mevcut ekonomik politikalarn srdrlemez olduu anlalm ve 1980 ylnda uygulamaya konulan programla ekonomide yapsal bir dnm gerekletirilmesi amalanmtr. Bu aklamalar dorultusunda aada ncelikle, 1980 sonras dnemde

uygulamaya konulan politikalarla birlikte Trkiye demeler Dengesindeki gelimeler ve karlalan sorunlar; 1980-1988, 1989-1994, 1995-2001 ve 2002-2006 alt dnemleri itibaryla ayrntl bir biimde incelenecek ve daha sonra 1980 sonras dnemde Trkiye demeler Dengesinde karlalan temel sorun olan cari ilemler aklarnn nedenleri, ampirik bir almayla tespit edilmeye allacaktr.

3.1.1. 1980-1988 DNEM

Trkiye ekonomisi 1970li yllarn sonunda, cari ilemler aklarnn yksek boyutlara ulamasyla birlikte ciddi bir demeler dengesi ve d bor kriziyle kar karya kalmtr. Ortaya kan krizin alabilmesi amacyla 1980 ylnn banda, 24 Ocak 1980 stikrar Program ad altnda bir dizi ekonomik reform uygulamaya konmutur. Uygulamaya konan ekonomik program, IMF ve Dnya Bankas gibi uluslar aras kurulular tarafndan da onaylanm ve ekonomik reformlarn gerekletirilebilmesi amacyla bu kurululardan nemli lde kredi destei salanmtr. 24 Ocak stikrar Programnn temel amac; ithal ikamesine dayal ie dnk bir ekonomik yapdan, ihracata dayal da dnk bir ekonomik yapya geilmesidir. Bu dorultuda programda, sz konusu dnmn gerekletirilebilmesi iin ulalmas gereken hedefler yle sralanmtr2: 1-Mal ve faktr piyasalarndaki makroekonomik dengesizliklerin ortadan kaldrlmas 2-demeler dengesi sorunlarnn zlmesi
F. enses, Turkeys Stabilization And Structural Adjustment Program In Retrospect And Prospect, The Developing Economies, Volume: 29, No: 3, UK, Blackwell Publishing, 1991, p.215.
2

156

3-Enflasyonun drlmesi ve fiyat istikrarnn salanmas 4-Ekonominin dnya piyasalaryla entegrasyonu erevesinde d ticaret ve sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi 5-Kamu kesiminin ekonomideki paynn azaltlmas Tm bu hedeflerin gerekletirilebilmesine ynelik olarak, 1980 ylnn bandan itibaren pek ok politika uygulamaya konmu ve bu politikalar demeler dengesinin kalemleri zerinde de ciddi deiiklikler yaratmtr. Programn uygulamaya konmasyla birlikte demeler dengesinde ortaya kan gelimeler tablo zetlenmitir. 24 Ocak stikrar Programnn uygulanmasna neden olan temel faktr aslnda, 1970li yllarn sonunda gittike arlaan d bor problemi ve bu problemin retim iin gerekli ithalatn yaplmasn engelleyerek, ekonomik byme ve istihdam zerinde yaratt olumsuz etkilerdir. Dolaysyla uygulamaya konan politikalarda, dviz darboaznn almas ve ekonomik yapda dviz gelirlerini arttrc bir deiim yaratlmasna zel bir nem verilmitir. Bu erevede 1980li yllar boyunca, ihracat tevik etmek amacyla birok politika aracna bavurulmutur. 1980-1988 dneminde ihracat tevik etmek iin uygulanan belli bal politikalar be balk altnda yle zetlenebilir3: 1-Dviz kuru politikas, 2-hracatta vergi iadesi politikas, 3-hracat sektrlerine ynelik prim uygulamas, 4-Sbvansiyonlu ihracat kredileri, 5-Dier tevik nlemleri. Bilindii gibi 1970li yllar boyunca uygulanan ithal ikamesi politikas nedeniyle Trk Lirasnn ar deerli tutulmas, ihracatn artn engelleyen temel etkenlerden biri olmutur. Bu nedenle 24 Ocak 1980 Kararlarnn uygulamaya konmasnn hemen ardndan, Trk Liras yaklak olarak %50 orannda devale edilerek, dviz kuru 1$=47.10 TLden 1$=70 TLye ykseltilmitir. Mays 1981den itibaren ise; gnlk kur ayarlamasna gidilerek, gerekletirilen mini devalasyonlar vastasyla, ihracat sektrlerinin uluslar aras rekabet gc korunmaya allmtr. Ancak bu politika Austos 1988de, Trk Lirasnn deer kaybnn d bor yk ve enflasyonla
H. Ersel, Structural Adjustment: Turkey (1980-1990), The Central Bank Of The Republic Of Turkey Discussion Papers, Discussion Paper No: 9107, 1991, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/9107eng.pdf, 10/12/2006.
3

3.1de

157

mcadele zerinde yaratt olumsuz etkiler nedeniyle terk edilmi ve bu tarihten itibaren dviz kurunun serbest piyasa koullarnda belirlenmesine karar verilmitir4. 1980li yllarda ihracat tevik etmek amacyla uygulanan bir dier politika da, ihracatta vergi iadesi politikas olmutur. Aslnda bu politika, Trkiyede 1960l yllardan beri uygulanmtr. Bununla birlikte ihracatta vergi iadesi politikas, zellikle 1980li yllarn bandan itibaren dviz kuru politikasndan sonra ihracat arttrmada en etkili aralardan biri haline gelmitir. Ancak ihracatta vergi iadesi politikas da, hayali ihracata yol amas ve bteye ek ykler getirmesi nedeniyle Nisan 1984ten itibaren kademeli olarak azaltlm ve 1988 ylnda da uygulamadan tamamyla kaldrlmtr5. 1984 ylndan itibaren ihracatta vergi iadesi uygulamasnn kaldrlmasna karar verilmesiyle birlikte, ihracat tevik etmek amacyla yeni yollar aranm ve bu dorultuda oluturulan bte d fonlardan ihracat sektrlerine prim verilmesine balanmtr. Nitekim Ocak 1980de kurulan Destekleme Ve Fiyat stikrar Fonu ile Aralk 1984te kurulan Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu bu amala kullanlm ve sz konusu fonlardan ihracatlara nemli miktarlarda kaynak aktarlmtr. Ancak ihracatlara verilen dorudan primlerde, tpk dier tevik politikalarnda olduu gibi 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren bteye ek ykler getirmesi ve 1985 ylnda GATTla imzalanan Sbvansiyon Ve Telafi Edici Vergi Kodu Anlamasnn ihracat sektrlerine dorudan sbvansiyonlar yasaklamas nedeniyle giderek azaltlm ve 1990l yllarda tamamyla kaldrlmtr6. Sbvansiyonlu ihracat kredisi uygulamas, ihracatta vergi iadesi politikas gibi 1960l yllardan beri ihracat tevik etmek amacyla bavurulan yollardan biri olmakla birlikte, 1980li yllardan itibaren ihracat arttrabilmek amacyla daha youn bir biimde uygulanmaya balamtr. 1980-1983 yllar arasnda gerek Merkez Bankas gerekse ticari bankalardan ihracatlara salanan dk faizli krediler nemli lde artmtr. Her ne kadar 1984 ylnda ihracat sektrlerine verilen kredilerdeki
S. Togan, Trade Liberalization And Competitive Structure In Turkey During The 1980s, The Economy Of Turkey Since Liberalization, Editors: S. Togan ve V. N. Balasubramanyam, UK, Macmillan Press, 1996, p.22. 5 Ersel, a.g.e. 6 E. Uygur, Policy, Trade And Growth In Turkey: 1970-1990, The Central Bank Of The Republic Of Turkey Discussion Papers, Discussion Paper No: 9103, 1991, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/9103eng.pdf, 05/12/2006.
4

158

sbvansiyon oranlar azaltlm ve kredilerin vadeleri ksalmsa da, 1987 ylnda Trk Eximbankn kurulmasyla birlikte, ihracat sektrleri uygun koullardan kredi elde edebilme olanana tekrar kavumutur7. Tm bu unsurlarn yan sra 1980li yllar boyunca, ihra mallarnn retiminde kullanlan ithal mallarnn ithal edilebilmesi iin ihracatlara dviz tahsisi, sz konusu ithal mallarnn gmrk vergisi denmeksizin ithal edilebilmesi ve ihracat sektrlerinin katma deer vergisi ve kurumlar vergisi gibi vergilerden muaf tutulmas gibi mali tevikler vastasyla da ihracat arttrlmaya allmtr8. hracat tevik etmek amacyla uygulanan bu politikalarla birlikte, 1980 ylndan itibaren ihracatta nemli artlar meydana gelmitir. 1980-1988 dnemi demeler dengesi gelimelerinin belirtildii tablo 3.1de de grld gibi, ihracat 1980 ylnda 2.9 milyar Dolar iken; 1988 ylnda 11.6 milyar Dolara kmtr. Bylece 1980 ylnda %36.8 olan ihracatn ithalat karlama oran, 1988 ylnda %81.4e ykselmitir. Hi kukusuz bu durum cari ilemler aklarnn azaltlmas ve demeler dengesi sorunlarnn zlmesine nemli bir katkda bulunmutur. Ayrca dnem ierisinde uygulanan politikalarla birlikte, ihracatn sektrel dalm da nemli lde deimitir. 1980-1988 dnemi ihracatn ana sektrlere gre dalmn gsteren tablo 3.2ye bakldnda, 1980 ylnda tarmn toplam ihracat iindeki paynn %57.4ten 1988de %20.1e dt, sanayinin paynn ise; 1980 ylnda %36dan 1988 ylnda %76.7ye kt grlebilir. Dolaysyla bu gstergeler erevesinde, 1980-1988 dneminde ihracatta olaanst bir artn yaand ve bu artta da uygulanan politikalarn ciddi bir pay olduu belirtilebilir. Bununla birlikte sz konusu dnemde ihracatta ortaya kan bu gelimeyi sadece ihracat tevik politikalarna balamakta doru deildir. Nitekim bu konuda yaplan ampirik almalarda da, ihracat artnda uygulanan tevik politikalarnn yan sra, i talebin bask altnda tutulmas9, ran-Irak Sava ve Avrupa Ekonomilerindeki canlanma

7 8

A.e. Bu dnemde ayrca, zellikle 1980li yllarn sonunda ncelikle Mersin ve Antalyada alan, 1990l yllarda ise; dier blgelerde yaygnlatrlan serbest ticaret blgeleri de ihracata dayal byme politikas erevesinde ihracat tevik etmek amacyla gerekletirilen uygulamalar arasnda saylabilir. 9 24 Ocak 1980 stikrar Programnn uygulamaya konmasn takiben 12 Eyll askeri darbesiyle birlikte alanlarn sendikal haklar kaldrlm, cretleri belirlemek ve i gc piyasasndaki sorunlar zmlemek amacyla Yksek Hakem Kurulu oluturulmutur. Bu dorultuda 1980 ylndan itibaren cret artlar srekli olarak enflasyonun altnda tutulmu

159

nedeniyle artan d talep gibi faktrlerin de yadsnamaz bir pay olduu belirtilmitir10. Yaplan ampirik almalarda ayrca, uygulanan tevik politikalar ierisinde zellikle kur politikasnn ihracat arttrmada son derece etkili olduu ifade edilmitir11. Gerekten de 1988 ylndan itibaren ihracat tevik etmek amacyla kur politikasndan vazgeilmesiyle birlikte d ticaret dengesinin ktlemesi de bu gr dorular niteliktedir. hracat artyla ilgili olarak zerinde durulmas gereken bir dier nemli noktada, ihracattaki artn ihracat sektrlerindeki yatrm artlaryla birlikte gerekleip gereklemedii, yani ihracat artnn srdrlebilir olup olmaddr. Bu dorultuda 1980-1988 dneminde ihracat sektrlerine bakldnda, retimde meydana gelen artn aslnda ithal ikamesi politikasnn uyguland dnemde yaratlan kapasitelerin kullanmndan kaynakland ve sz konusu dnemde ihracatta nc sektr konumuna gelen sanayi kesiminde herhangi bir yatrm art yaanmad belirtilebilir. 1980-1988 dnemi sabit sermaye yatrmlarnn sektrel dalmn gsteren tablo 3.3 incelendiinde de, dnem iinde zellikle konut yatrmlarnda ciddi bir art yaanrken, sanayide herhangi bir yatrm art yaanmad gzlenmektedir. zetle, 1980-1988 dneminde ihracattaki artn, olumlu i ve d ekonomik koullarn birlemesi sonucu ortaya kt ifade edilebilir12. Yani ihracat, bir taraftan youn bir biimde uygulanan tevik politikalar ve bask altnda tutulan i talep, dier taraftan da d talepteki genileme ile arttrlabilmi, ihracat sektrlerinde verimlilii ykseltecek ve bylece ihra mallarnn uluslar aras alanda rekabet gcn arttracak herhangi bir gelime yaanmamtr. Dolaysyla 1980lerde ihracata dayal byme politikas erevesinde ekonomide arzulanan dnm gerekletirilememitir. Bu durum 1990larda ekonomideki yapsal sorunlardan biri haline gelmi, sanayi kesiminde kapasite snrlarna ulalmas ve teknolojik

ve tarm kesimine verilen sbvansiyonlar da nemli lde azaltlmtr. Dolaysyla 1980li yllarda toplam istihdamn nemli bir ksmn kapsayan cretli kesim ve tarm kesiminin satn alma gcnde ciddi dler meydana gelmitir. 10 A. A. Ceden, A. S. Doruel ve F. Doruel, Economic Growth And Structural Change In Turkey: 1960-1988, International Journal Of Middle East Studies, Volume: 26, No: 1, UK, Cambridge University Press, 1994, p. 50. 11 . Arslan ve S. Van Wijnbergen, Export Incentives, Exchange Rate Policy And Export Growth In Turkey, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 75, No: 1, USA, The MIT Press, 1993, p.133. 12 K. Boratav, O. Trel ve E. Yeldan, The Macroeconomic Adjustment In Turkey, 1981-1992: A Decomposition Exercise, Yap Kredi Economic Review, Volume: 7, No: 1, stanbul, Yap Kredi, 1996, pp.8,9,10.

160

gelimenin yeterince arttrlamamas, ihracat artnn yavalamasna neden olan temel unsurlardan biri olmutur. 24 Ocak 1980 stikrar Programnn uygulamaya konmasyla birlikte, d ticarete ynelik olarak ihracat politikalarnn yan sra, ithalat politikalarnda da kkl deiiklikler yaplmtr. Bilindii gibi 1970li yllarn sonuna kadar ithalat, uygulanan ithal ikamesi politikas nedeniyle sk bir denetime tabi tutulmutur. Bu dnemde hazrlanan ithalat programlarnda yaynlanan listeler vastasyla, ithalat serbest ve izne bal olan mallar ile bunlarn ithali srasnda uygulanacak prosedrler ayrntl bir ekilde belirtilmi, listelerde yer almayan mallarn ithali ise; tamamen yasaklanmtr. 1980li yllara gelindiinde, ekonominin dnya piyasalaryla entegrasyonu ve ihracata dayal byme stratejisi erevesinde ithalat rejimi nemli lde serbestletirilmitir. Bu amala ncelikle, 1981 ylnda ithalata uygulanan damga vergisi %25 oranndan %1 oranna drlmtr13. thalat rejimi ile ilgili olarak en nemli deiiklik ise; 1983 ylnn sonunda pozitif liste uygulamasndan negatif liste uygulamasna geilmesiyle birlikte gerekletirilmitir. Bu yeni uygulamayla yaynlanan listelerde yer alan mallarn ithali yasaklanrken, listelerde yer almayan mallarn ithali serbest braklmtr. 1985 ylna gelindiinde; silah, cephane ve uyuturucu maddeler dndaki tm mallara uygulanan miktar kstlamalar tamamen kaldrlmtr14. thalatn serbestletirilmesine ynelik olarak 1980li yllarn bandan itibaren miktar kstlamalar giderek azaltlm olmakla birlikte, ithalata uygulanan tarifelerde ayn politika srdrlememitir. Nitekim balangta, miktar kstlamalarna paralel olarak tarifeler de bir miktar azaltlm, ancak daha sonra d ticaret dengesinin ktlemesiyle birlikte tarifeler yeniden arttrlmtr. 1990l yllarn banda ise; tarife oranlar nemli lde drlmtr. Dolaysyla 1980li yllarda uygulanan politikalar bir btn olarak deerlendirildiinde, ithalatn serbestletirilmesi asndan nemli bir aama kaydedildii belirtilebilir. thalat politikalarnda gerekletirilen bu kkl deiim ok ksa srede demeler dengesi zerinde de etkisini gstermi; 1980 ylnda 7.5 milyar Dolar olan ithalat deeri, 1988 ylna gelindiinde 13.5 milyar Dolara ulamtr. Bununla birlikte ele alnan dnem ierisinde bir taraftan ihracat, dier taraftan da turizm ve ii gelirlerinde meydana gelen art, ithalattaki artn d ticaret ve cari ilemler
13 14

Ersel, a.g.e. Uygur, a.g.e.

161

dengesi zerindeki olumsuz etkisini hafifletmitir. Dolaysyla dnem ierisinde ithalat artna bal olarak ciddi bir demeler dengesi sorunuyla karlalmamtr. thalatn mal gruplar arasndaki dalmna bakldnda, 1980li yllarn 1970li yllarn ikinci yarsndan nemli bir farkllk gstermedii ve ithal edilen mallar ierisinde yatrm ve ara mallarnn arln koruduu belirtilebilir. Ksaca, 1980li yllar boyunca ithalatn serbestletirilmesine ynelik olarak nemli admlar atlm, ancak olas bir demeler dengesi sorunuyla karlamamak iin de aamal bir strateji benimsenmitir. Yani dnem boyunca ithalatta meydana gelen art bir sorun olmaktan ok, ihra mallarnn retimi iin gerekli girdileri salayarak, ihracat artna katkda bulunmutur. hracat ve ithalatta ortaya kan bu gelimelerin yan sra, 1980li yllar boyunca demeler dengesini dorudan etkileyen ve zellikle cari ilemler dengesine olumlu katk yapan bir dier unsur da, turizm gelirlerinde meydana gelen artlar olmutur. Gerekten de devlet bu dnemde turizm sektrn ekonomik gelimenin nemli bir paras olarak kabul etmi ve bu dorultuda sz konusu sektre eitli tevikler vermeye balamtr. Verilen teviklere paralel olarak 1980li yllar boyunca, turizm sektr yatrmlar kademeli olarak artm ve buna bal olarak ta turizm gelirleri ykselmitir15. 1980-1988 dnemi lkeye gelen turist says ve turizm gelirlerini gsteren tablo 3.4e bakldnda da bu durum ak bir biimde grlmektedir. Tabloda da belirtildii gibi, 1980 ylnda sadece 326 milyon Dolar olan turizm gelirleri, 1988 ylnda 2.3 milyar Dolara ulamtr. Dolaysyla demeler dengesindeki bu kalem, 1980li yllarn bandan itibaren mal ihracatndan sonra en nemli dviz kayna haline gelmi ve cari ilemler aklarnn finansmanna ciddi katklar salamaya balamtr. 1980-1988 dneminde, cari ilemler hesabnda dviz geliri salayan kalemlerde yaanan tm bu olumlu gelimelere ramen, dnem boyunca hem d ticaret hem de cari ilemler dengesi 1988 yl hari srekli olarak akla kapanmtr. 1988 ylnda ise; hizmet gelirlerinde meydana gelen yksek oranl art, d ticaret an tmyle finanse ederek cari ilemler dengesinin fazla vermesine neden olmutur. Dnem boyunca cari ilemler ana neden olan en nemli kalemler ithalat ve daha
TCMB, The Impact Of Globalization On The Turkish Economy, Ankara, The Central Bank Of The Republic Of Turkey, 2002, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar/global.pdf, 06/12/2006.
15

162

nceki yllarda alnan borlarn faiz demeleridir. tam anlamyla baarl olunamamtr.

Ksaca bu dnemde dviz

gelirlerini arttrmak amacyla ok byk bir aba harcanmsa da yinede bu konuda Dolaysyla cari ilemler aklarnn finansman amacyla d bor alnmaya devam edilmi ve buna bal olarak d bor stoku da nemli miktarlarda art kaydetmitir. 1980li yllar boyunca uygulanan politikalar sonucunda cari ilemler hesab ve bu hesabn ana kalemlerinde yaanan tm bu gelimelerin yan sra, demeler dengesinin sermaye hesabnda da bir takm deiiklikler meydana gelmitir. Bu dnemde sermaye hesabnda dikkati eken gelimelerden ilki, ok byk boyutlarda olmasa da dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnda meydana gelen arttr. Dolaysz yabanc sermaye yatrmlarna ilikin olarak Trkiyede 1950li yllardan beri olduka liberal bir politika benimsenmi olmas ramen, lkeye gelen sermaye miktar srekli olarak snrl bir dzeyde kalmtr16. 1980li yllarda da bu durum devam etmekle birlikte, gelen dolaysz yabanc sermaye miktar 1980de 18 milyon Dolardan, 1988de 354 milyon Dolara kmtr. Sermaye hesabnda gzlenen bir dier gelime ise; zellikle 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren uygulamaya konan finansal serbestleme politikalaryla17 birlikte lkeye gelen portfy yatrmlarnda grlen arttr. Nitekim 1986 ylnda 146 milyon Dolar olan portfy yatrmlar, 1988de 1.1 milyar Dolara ulamtr. Dnem ierisinde sermaye hesabyla ilgili olarak dikkati eken bir dier nemli noktada, sermaye hesabnn srekli olarak pozitif bakiye vermesi, yani Trkiyenin net sermaye ithalats durumunda bir lke olmasdr. demeler dengesindeki bir dier nemli kalem olan resmi rezervler ise; dnem boyunca srekli olarak eksi bakiye vermi, yani resmi rezervlerde srekli bir art yaanmtr. 1980li yllar boyunca sermaye hesabndaki gelimelere ynelik olarak zerinde durulmas gereken nemli bir noktada, bu dnemde d bor stokunda meydana gelen arttr. 1980-1988 dnemi d bor stokunun gsterildii tablo 3.5te de sz
16 17

A.e. Bu dnemde finansal serbestlemeye ynelik olarak gerekletirilen balca reformlar: Faiz oranlarnn serbestletirilmesi, Sermaye Piyasas Kanununun karlmas, Sermaye Piyasas Kurulunun ve stanbul Menkul Kymetler Borsasnn Faaliyete gemesi, bankalar aras para piyasasnn kurulmas, Merkez Bankasnn ak piyasa ilemlerine balamas, 1984 ylnda karlan 30 Sayl Kararname ile Trkiyedeki yerleiklere her trl dviz ilemi yapabilme ve yabanclara da Trkiyede gayrimenkul alabilme, her trl ticari faaliyette bulunabilme hakknn tannmas eklinde belirtilebilir.

163

konusu durum aka grlmektedir. Gerekten de bu dnemde bir taraftan d ticaret aklar, dier taraftan da daha nce alnm olan borlarn faiz demeleri cari ilemler aklarna yol am ve sz konusu aklarda alnan d borlar vastasyla finanse edilmitir18. Dolaysyla bu durum, 1980li yllarda d finansman olanaklarna rahata ulalmas sebebiyle bir sorun yaratmamsa da, 1990l yllarda hem cari ilemler aklarnn artmasna, hem de sz konusu aklarn finansmannn zorlamasna neden olan en nemli etken olmutur. Yaplan tm bu aklamalar erevesinde, 1980-1988 dneminde Trkiye demeler Dengesinin kronik sorunu olan d ticaret ve cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlamad ve bu aklarn en gvenilir finansman arac olarak kabul edilen dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnda da kayda deer bir gelime yaanmad belirtilebilir. Dolaysyla dnem boyunca ortaya kan aklar uluslar aras piyasalardan borlanarak kapatlm ve artan bor stoku da ileriki yllarda yol at faiz demeleri nedeniyle, cari ilemler a sorununu daha da arlatrmtr.

18

H. ahin, Trkiye Ekonomisi, Geniletilmi Yedinci Bask, Bursa, Ezgi Kitabevi, 2002, s.404.

164

TABLO 3.1: 1980-1988 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 1980 -3408 2910 -7513 -4603 762 -600 -4441 0 -1138 -5579 2171 672 0 18 0 0 85 569 -2736 1434 -1302 1302 1981 -1936 4703 -8567 -3864 1316 -503 -3051 0 -1443 -4494 2558 899 0 95 0 0 360 444 -1037 649 -388 388 1982 -952 5890 -8518 -2628 1928 -1074 -1774 110 -1565 -3229 2277 280 0 55 0 0 -181 406 -672 -75 -747 747 1983 -1923 5905 -8895 -2990 1960 -1223 -2253 81 -1511 -3683 1760 883 0 46 0 0 177 660 -1040 409 -631 631 1984 -1439 7134 -10044 -2910 2475 -1489 -1924 146 -1649 -3427 1988 73 0 113 0 0 -1625 1585 -1366 469 -897 897

165

TABLO 3.1: 1980-1988 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $) (DEVAM)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 1985 -1013 7959 -10935 -2976 3160 -1560 -1376 298 -1851 -2929 1916 1065 0 99 0 0 127 839 52 -837 -785 785 1986 -1465 7457 -10475 -3018 3123 -1533 -1428 341 -2218 -3305 1840 2124 0 125 0 146 -313 2166 659 -118 541 -541 1987 -806 10190 -13396 -3206 3945 -1783 -1044 382 -2467 -3129 2323 1891 -9 115 -25 307 -945 2448 1085 -506 579 -579 1988 1596 11662 -13475 -1813 5919 -2086 2020 374 -2887 -493 2089 -958 0 354 -6 1184 -1428 -1062 638 515 1153 -1153

Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

TABLO 3.2: 1980-1988 DNEM HRACATIN ANA SEKTRLERE DAILIMI (%)

Tarm Sanayi Madencilik 1980 57.4 36.0 6.6 1983 32.8 63.9 3.3 1984 24.5 72.1 3.4 1985 21.6 75.3 3.1 1986 25.3 71.4 3.3 1987 18.2 79.1 2.7 1988 20.1 76.7 3.2

Kaynak: DPT, (evrimii)www.dpt.gov.tr

166

TABLO 3.3: 1980-1988 DNEM SABT SERMAYE YATIRIMLARININ SEKTREL DAILIMI (%)
Tarm Madencilik malat Enerji Ulatrma Turizm Konut 1980 7.6 3.3 28.5 8.7 14.2 0.6 27.8 1981 10.5 4.7 28.6 10.3 17.3 0.6 17.5 1982 10.8 4.0 27.3 10.8 18.4 0.6 17.5 1983 10.7 4.4 25.5 11.2 19.8 0.6 17.3 1984 9.9 4.4 25.0 10.2 20.4 1.0 18.6 1985 7.4 5.1 23.1 10.2 22.0 1.4 18.8 1986 6.2 3.6 22.0 11.3 20.8 2.2 21.4 1987 6.9 2.4 17.6 9.7 20.7 2.5 27.9 1988 5.9 2.3 16.1 9.7 16.1 3.1 35.8

Kaynak: DPT, (evrimii)www.dpt.gov.tr

TABLO 3.4: 1980-1988 DNEM GELEN TURST SAYISI VE TURZM GELRLER

Gelen Yab. Says Tur.Gelirleri (Milyon $) 1980 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1057364 1506557 1855337 2190217 2397282 2906065 4265197 326 420 548 1094 950 1476 2355

Kaynak: DPT, (evrimii)www.dpt.gov.tr

TABLO 3.5: 1980-1988 DNEM DI BOR STOKU $)

Ksa Vadeli Orta ve Uzun Vadeli Toplam 1980 2505 13722 16227 1981 2179 14862 17041 1985 4759 20717 25476 1982 1764 15855 17619 1986 6349 25752 32101 1983 2281 16104 18385 1987 7623 32805 40428 1984 3180 17479 20659 1988 6417 34305 40722

(MLYON

Ksa Vadeli Orta ve Uzun Vadeli Toplam

Kaynak: DPT, (evrimii)www.dpt.gov.tr

167

3.1.2. 1989-1994 DNEM

1988 ylndan itibaren Trkiye ekonomisi yeniden makroekonomik sorunlarla karlamaya balam ve stagflasyonist bir srece girmitir. Nitekim 1988 ylnda %2.1 olarak gerekleen iktisadi byme oran, 1989 ylnda %2nin altnda kalm; buna karn enflasyon oran her iki ylda da %70lerin zerinde gereklemitir. Temel makroekonomik gstergelerdeki bu olumsuz gelimelere ramen, 1988 ylndan itibaren serbestleen siyasal ortam yaklaan seimlerle de birleince, maa ve cretlerde ciddi reel artlar ortaya km, tarm kesimine verilen destekler nemli lde arttrlmtr. Bu durum bir taraftan kamu kesimi aklarn, dier taraftan da sanayi kesiminin i gc maliyetlerini ykseltmitir19. Ortaya kan ekonomik sorunlar karsnda hkmet, belki de 1980 sonras dnemde 24 Ocak stikrar Programndan sonra ikinci nemli reform olarak nitelendirilebilecek bir karar alm ve Austos 1989da kard Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Kararname ile sermaye hareketlerini serbestletirmitir. Aslnda sermaye hareketlerinin serbestletirilmesine ynelik admlar, 24 Ocak Kararlarn takiben 1983 ve 1984 yllarnda karlan 28 ve 30 Sayl Kararnamelerle20 ksmen atlmsa da, sermaye hareketlerinin tam anlamyla serbestletirilmesi, 32 Sayl Kararnamenin uygulamaya konmasndan sonra gerekletirilebilmitir21. Kamuoyuna sermaye hareketlerinin zerindeki kstlamalarn kaldrlmas biiminde yanstlan, ancak tam konvertibiliteye geiin en byk adm olarak nitelendirilebilecek bu kararn ana unsurlar yle zetlenebilir22:

G. Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, nc Bask, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006, s.148. 20 28 ve 30 Sayl Kararnamelerle dviz ve sermaye hareketlerine ynelik olarak yaplan balca dzenlemeler unlardr: 1-Dviz kurunu belirleme yetkisinin merkez bankasna verilmesi, 2-Ticari bankalara dviz ilemlerinde uygulayacaklar kuru, merkez bankasnn belirledii kurun +/-%6 snrlar dahilinde belirleme hakknn verilmesi, 3-Bankalar ve zel finans kurumlarna merkez bankasnn belirledii snrlar dahilinde dviz ilemi yapabilme izni verilmesi, 4-Bankalar ve zel finans kurumlarna elde ettikleri dviz gelirlerinin %20sini merkez bankas nezdinde tutma zorunluluu getirilmesi, 5-Yabanc lkelere seyahat engellerinin kaldrlmas ve yabanc lkelere gidecek kimselere, yanlarnda 3000 $a kadar dviz bulundurabilme izni verilmesi. 21 Y. Kepenek ve N. Yentrk, Trkiye Ekonomisi, On nc Basm, stanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s.286,287 22 TCMB, a.g.e.

19

168

1-Trkiyede yerleik kiilere, bankalar ve zel finans kurumlarndan istedikleri kadar dviz alabilme ve bunu yurt dna aktarabilme izni verilmesi 2-Yabanclara Trkiyedeki borsalarda kote edilmi menkulleri alabilme ve satabilme, Trk vatandalarna da yabanc borsalarda kote edilmi menkulleri alabilme ve satabilme hakknn tannmas 3-Yabanc sermaye gelirlerinin yurt dna transferinin serbest braklmas 4-Bankalar ve zel finans kurumlarna uluslar aras piyasalardan kredi alabilme imkan tannmas 5-Yabanclara Trk Liras cinsinden mevduat aabilme ve mevduatn anapara ve faiz gelirlerini Trk Liras ya da dviz cinsinden yurt dna karabilme imkan verilmesi 6-Yabanclara gayrimenkul satnn serbest braklmas 7-Be yz bin Dolara kadar olan dvizin bankalar ve zel finans kurumlar araclyla ihra edilmesinin serbest braklmas Grld gibi 32 Sayl Kararnamenin kabul ile sermaye hareketleri zerindeki hemen hemen tm kstlamalar uygulamadan kaldrlm, 1990 ylnda IMFnin onaylamas ile birlikte de, Trk Lirasnn konvertibilitesi yrrle girmitir. Sermaye hareketlerinde yaplan bu serbestlemeye paralel olarak 1989 ylndan itibaren, ithalatta var olan kstlamalar da nemli lde azaltlmtr. Nitekim 1984 ylnda %74.7 olan ithalattaki efektif koruma oran, 1991de yarlanarak %38.4e inmitir23. zetle 1990l yllarn banda, gerek mal gerekse sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi byk lde tamamlanmtr. Gerekletirilen bu uygulamalar ok ksa sre iinde demeler dengesi zerinde de etkisini gstermitir. 1989-1994 dnemi demeler dengesi gelimelerinin gsterildii tablo 3.6 da da takip edilebilecei gibi, sermaye hareketlerinin serbestletirilmesine ynelik olarak 32 Sayl Kararnamenin kabul ile birlikte, 1990 ylndan itibaren (1991 Krfez Sava yl hari) 1994 kriz ylna kadar lkeye ciddi boyutlarda sermaye girii olmutur. Sz konusu dnem ierisinde dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnda nceki dneme gre nemli bir art yaanmazken, portfy yatrmlar ve dier yatrmlar kalemi ile gsterilen ksa vadeli sermaye hareketlerinde byk bir srama meydana gelmitir.
23

Kazgan, a.g.e., s.156.

169

lkeye gelen ksa vadeli sermaye miktarnda meydana gelen bu art, ulusal parann ar deerlenmesine yol aarak d ticaret ve cari ilemler dengesini de olumsuz ynde etkilemitir. 1980li yllarn sonuna kadar bir taraftan verilen tevikler, dier taraftan da srekli devalasyonlar sayesinde arttrlan ihracat, 1989 ylndan sonra ayn art hzn gsterememitir. thalatta ise; ithalat kstlamalarnn byk lde kaldrlmas ve ar deerli Trk Liras nedeniyle, adeta bir patlama yaanmtr. 1989 ylnda 15.8 milyar Dolar seviyesinde gerekleen ithalat, bir sonraki yl 22.4 milyar Dolara km, 1993 ylnda ise; rekor bir seviyeye ulaarak 29.4 milyar Dolar olmutur. Bylece 1988 ylnda %81.4 olan ihracatn ithalat karlama oran, 1993 ylnda %52.1 seviyesine gerilemitir. Tm bu gelimeler erevesinde, 1989 ylnda 4.1 milyar Dolar olan d ticaret a da, 1993 ylna gelindiinde 14 milyar Dolara km, d ticaret ana paralel olarak cari ilemler dengesi de, 1989da 938 milyon Dolarlk bir fazladan, 1993 ylnda 6.4 milyar Dolarlk bir aa ulamtr. Ksaca 1989 ylnda ekonominin yapsal sorunlar zlmeksizin, sermaye hareketlerinde serbestlemeye gidilmesi, mevcut sorunlar daha da arlatrmtr. Sz konusu dnemde kamu kesimi aklarnn yksek dzeyde olmas, faiz hadlerinin de yksek kalmasn gerektirmi; yksek faiz hadleri de lkeye yabanc sermaye giriine yol aarak dviz kurunu drmtr. Dviz kurunun dmesi ise; ihracat caydrp ithalat arttrarak d ticaret ve cari ilemler aklarna yol amtr. Dolaysyla 1980li yllarn sonuna kadar cari ilemler aklarn finanse eden yabanc sermaye akmlar, 1990l yllarn bandan itibaren adeta cari ilemler aklarnn temel nedenlerinden biri haline gelmitir24. Dviz kurundaki dme ayrca, ksa vadede retim iin gerekli ithalat kolaylatrarak retimin artmasna da neden olmutur. Bu durum uzun dnemde ise; retimin ithalata bamlln daha da arttrarak ithalata ya da daha doru bir ifadeyle yabanc sermaye giriine dayal bir byme srecine yol amtr25.

U. ahbaz ve E. Yeldan, An Alternative Look At The Balance Of Payments Puzzle: Structural Decomposition Of Post 1990 Accounts Of Turkey, Ecomod 2005 International Conference On Policy Modeling,(evrimii)http://www.ecomod.net/conferences/ecomod2005/ecomod2005_papers/ 1107.pdf, 24/12/2006. 25 K. Boratav, E. Yeldan ve A. H. Kse, Globalization, Distribution And Social Policy: Turkey, 1980-1998, CEPA Working Paper Series I, Working Paper No: 20, 2000,

24

170

1989 ylndan itibaren sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi ve yksek faiz politikas nedeniyle lkeye gelen yabanc sermaye, byk lde kamu kesimi aklarnn finansmannda kullanlm ve bu durum 1990l yllarn bandan itibaren kamu kesiminin faiz demelerini ciddi bir biimde arttrmtr. Bu dorultuda hkmet, ksa dnemde faiz hadlerini drerek bte zerindeki faiz ykn hafifletmenin yollarn aramaya balamtr26. Ancak bteye ynelik yapsal reformlar gerekletirilmeksizin, yani vergi gelirleri arttrlmakszn ve kamu harcamalar azaltlmakszn faiz harcamalarnn drlmeye allmas, ekonomide ok ciddi sorunlara neden olmutur. Hkmetin faiz harcamalarn azaltabilmek iin borlanma ihalelerini iptal ederek ar bir biimde merkez bankas kaynaklarna bavurmas, ncelikle para arzn arttrarak dvize olan talebi ykseltmitir27. Sz konusu srete artan cari ilemler aklar ile birlikte iki kredi derecelendirme kuruluunun Trkiyenin kredi notunu drmesi de, dvize olan talebi daha da arttrmtr. 1993 ylnn sonunda her ne kadar otoriteler dvize olan talebin rezervlerle karlanabileceini dnmlerse de, mevcut rezervler dviz talebini karlamaya yeterli olmam ve 1994 Ocak aynda 1$=19.000 TL olan kur, Nisan 1994te 1$=38.000 TLye ykseltilmitir28. Yaanan bu krizle birlikte, 1994 ylnda lkeden 4.2 milyar Dolarlk bir sermaye k olmu ve cari ilemler hesab da kanlmaz bir biimde 2.6 milyar Dolarlk bir fazla ile kapanmtr. Ayrca meydana gelen byk sermaye kna ramen, resmi rezervler 206 milyon Dolarlk bir bakiye vermi yani resmi rezervlerde 206 milyon Dolarlk bir art yaanmtr. Bu durum zellikle cari ilemler fazlas ile birlikte net hata ve noksan kalemindeki pozitif bakiyeden kaynaklanmtr. Yani kriz esnasnda ve sonrasnda lkeden ciddi oranda sermaye k olurken, ayn zamanda kayna bilinmeyen nemli bir dviz girii de meydana gelmitir. 1994te yaanan bu byk oranl sermaye k ile birlikte, Nisan 1994te 5 Nisan 1994 stikrar Tedbirleri ad altnda bir dizi nlem uygulamaya konmu ve bu
(evrimii)http://www.newschool.edu/cepa/publications/workingpapers/archive/cepa0120.pdf , 25/12/2006. 26 N. Yentrk, Short-Term Capital Flows And Their Impact On Macroeconomic Structure: Turkey In The 1990s, The Developing Economies, Volume: 37, No: 1, UK, Blackwell Publishing, 1999, pp.102, 103. 27 F. zatay, The 1994 Currency Crisis In Turkey, The Journal Of Policy Reform, Volume: 3, No: 4, UK, Taylor And Francis Limited, 2000, pp.327-330. 28 Yentrk, a.g.e., pp.104-106.

171

dorultuda ekonomik sorunlar zlmeye allmtr. Mays 1994te ise; IMF ile yaplan stand-by anlamas erevesinde, IMFden kredi destei salanmtr. Ancak alnan nlemlerin byk bir ounluu makroekonomik gstergelerde ksa dnemli bir iyileme yaratsa da, ekonominin yapsal sorunlarn ortadan kaldrmada yetersiz kalmtr. Yani 1989 ylnda sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi ile gereklemesi beklenen makroekonomik istikrar salanamam ve mevcut ekonomik sorunlar daha da arlamtr. Bu durum demeler dengesi ve zellikle cari ilemler aklar iinde geerli olmutur. Dolaysyla ilerleyen yllarda cari ilemler aklarnn boyutu giderek artmtr.

172

TABLO 3.6: 1989-1994 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 1989 938 11625 -15815 -4190 6569 -2541 -162 684 -3011 -2489 3427 23 780 0 663 -59 1445 371 -1640 1741 971 2712 -2712 1990 -2625 12959 -22407 -9448 8083 -3117 -4482 917 -3425 -6990 4365 4037 16 684 -134 681 -409 3199 1412 -468 944 -944 1991 250 13593 -20883 -7290 8446 -3282 -2126 935 -3598 -4789 5039 -2397 -27 810 -91 714 -2563 -1240 -2147 948 -1199 1199 1992 -974 14715 -22791 -8076 9564 -3757 -2269 1012 -3637 -4894 3920 3648 -65 844 -754 3165 -2438 2896 2674 -1190 1484 -1484 1993 -6433 15345 -29426 -14081 10919 -4179 -7341 1135 -3879 -10085 3652 8903 -14 636 -563 4480 -3291 7655 2470 -2162 308 -308 1994 2631 18106 -22273 -4167 11076 -4024 2885 890 -4154 -379 3010 -4257 -49 608 35 1123 2423 -8397 -1626 1832 206 -206

Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

173

3.1.3. 1995-2001 DNEM

Trkiye ekonomisinde 1994 ylnn sonundan itibaren, bir taraftan i ekonomik istikrarszlklar dier taraftan da d oklar nedeniyle mevcut ekonomik sorunlar daha ar bir biimde yaanmaya balamtr. Her ne kadar 1994 krizi sonrasnda uygulamaya konan 5 Nisan stikrar Tedbirleri balangta makroekonomik gstergelerde geici bir iyileme yaratmsa da, ekonominin yapsal sorunlarnn altnda yatan nedenleri ortadan kaldrmada yetersiz kalmtr. Dolaysyla 1994 ylnn ortalarndan itibaren ksmen dzelen makroekonomik dengeler, 1995 ylnn bandan itibaren yeniden bozulmaya balam ve bu durum demeler dengesi zerinde de etkisini aka gstermitir. Bir nceki blmde de belirtildii gibi, 1994 yl banda yaanan krizle birlikte Nisan aynda gerekletirilen yksek oranl devalasyon, cari ilemler dengesinin 1994 yl sonunda 2.6 milyar Dolarlk bir fazla vermesine yol amtr. Ancak devalasyonun hemen ardndan Nisan-Aralk 1994 aras dnemde Trk Lirasnn yeniden deerlenme sreci iine girmesi, d ticaret ve cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkilemitir29. 1995-2001 dnemi demeler dengesi kalemlerinin gsterildii tablo 3.7de de grld gibi, cari ilemler dengesi 1995 ylnda 2.3 milyar Dolarlk bir ak vermitir. Cari ilemler dengesinde grlen bu ak, ok yksek boyutlarda olmamakla birlikte 1998 ylna kadar devam etmitir. 1998 ylnda ise; uygulamaya konan sk para ve maliye politikalarnn yan sra 1997 Asya ve 1998 Rusya Krizleri nedeniyle ykselen piyasalardan sermaye knn yaanmas, cari ilemler dengesinin 1.9 milyar Dolarlk bir fazla ile kapanmasna neden olmutur. 1999 ylnda ok yksek oranda olmamakla birlikte tekrar ak veren cari ilemler hesab, 2001 ylnda yaanan kriz nedeniyle 3.3 milyar Dolarlk bir fazla ile kapanmtr. 1994 ylndan itibaren 2001 ylna kadar geen dnemde, d ticaret ve dolaysyla cari ilemler dengesini etkileyen iki nemli politik gelime olmutur. Bunlardan ilki Gmrk Birliinin yrrle girmesi, ikincisi ise; Nisan 1994te Dnya Ticaret rgt kapsamnda yaplan grmeler erevesinde imzalanan Uruguay Anlamasnn 1995 ylnda uygulanmaya balamasdr. Gmrk Birliiyle birlikte Trkiye ile
29

A. Erturul ve F. Seluk, A brief Account Of The Turkish Economy, 1980-2000, Russian And East European Finance And Trade, Volume: 37, No: 6, USA, M. E. Sharpe Incorporation, 2001, p.12.

174

Avrupa Birlii lkeleri arasnda sanayi mallarna uygulanan gmrkler tamamyla sfrlanm, birlik dndaki nc lkelere de Avrupa Birliinin ortak gmrk tarifesi uygulanmaya balamtr. Gmrk Birliinin uygulamaya konmasnn hemen ardndan, Avrupa Birlii lkelerinden yaplan ithalat nemli lde artarken, ihracattaki art daha snrl dzeyde kalmtr. Ancak Gmrk Birliinin Trkiye ile Avrupa Birlii lkeleri arasnda gerekletirilen d ticaret zerindeki net etkisi hemen ortaya kmamtr. Bu durumun temel nedenleri; Avrupa Birlii lkelerinin Trkiyeden ithal ettii sanayi mallarna uygulad tarifeleri 1971 ylnda kaldrm olmas, 2003 ylna kadar Trkiyenin, Avrupa Birliinin sanayi mallar zerine uygulad teknik engelleri kaldracak ve bylece Trk mallarnn Avrupa Birlii lkelerinde serbest dolamn salayacak hukuki ereveyi oluturamamas ve 1990l yllar boyunca Trkiyede yaanan krizler nedeniyle GSMH ile ithalat talebinde yaanan ciddi daralmalar olarak belirtilebilir. Dolaysyla Gmrk Birliinin Avrupa Birlii ve Trkiye arasnda gerekletirilen ticaret zerindeki net etkisi ancak 2003 ylndan itibaren grlmeye balamtr30. Uruguay Anlamas ile birlikte ise; 2005 ylna kadar imalat sanayi rnlerinin yan sra, tarm ve hizmetler kesiminde uygulanan tarife ve kotalarn azaltlmas, fikri ve snai mlkiyet haklarnn korunmas amalanmtr. Dolaysyla bu anlamann nihai etkilerinin de, 2005 ylndan itibaren grlecei sylenebilir. Ancak anlamann hemen hemen tm sektrlerde uygulanan ticaret engellerini kaldrmay ngrmesi, zellikle son yllarda maliyet avantaj nedeniyle Uzak Dou lkelerinden yaplan ithalat arttrarak d ticaret dengesini olumsuz ynde etkileyebilecektir. Ayrca anlamann fikri ve snai mlkiyet haklarn da koruma altna almas, Trkiye gibi teknoloji retiminde ok baarl olamayan lkelerin retim srecinde maliyet artlar ile karlaacann bir gstergesidir. Dolaysyla bu durum ihracat ve d ticaret dengesi zerinde bozucu etkiler yaratabilecektir31. Dnem boyunca cari ilemler hesabndaki belli bal kalemlere bakldnda, ihracatn 1995 ylnda 21.6 milyar Dolardan, 1996 ylnda 32.1 milyar Dolara kt ve bundan sonraki yllarda da yaklak olarak 30 milyar Dolar seviyesinde gerekletii sylenebilir. thalat ise; sz konusu dnem ierisinde srekli bir art
S. Togan, Turkey: Trade Policy Review, The World Economy, Volume: 28, Issue: 9, UK, Blackwell Publishing, 2005, pp.1235-1237. 31 R. Karluk, Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde Yapsal Dnm, Gzden Geirilmi Onuncu Bask, stanbul, Beta Basm Yaym Datm, 2005, s.463,464.
30

175

trendi iinde olmu ve 1995 ylnda 34.7 milyar Dolardan, 1997 ylnda 47.1 milyar Dolara kmtr. 1998 ylnda yaanan olumsuz dsal gelimeler ve 1999 ylndaki deprem felaketi nedeniyle ithalat bu yllarda bir miktar azalmsa da, 2000 ylnda rekor bir seviyeye ulaarak 52.6 milyar Dolar olarak gereklemitir. 2001 ylnda ise; yaanan krizle birlikte ithalatta da ciddi bir daralma grlmtr. Cari ilemler hesabndaki bir dier nemli alt kalem olan hizmet hesab ise; tpk nceki dnemlerde olduu gibi srekli olarak pozitif bakiye vermi ve bu dorultuda d ticaret ve cari ilemler dengesini olumlu ynde etkilemitir. Hizmet hesab iindeki en nemli gelir kalemi de, yine nceki yllarda olduu gibi turizm gelirleri olmutur. 1995-2001 dnemi turizm gelirlerini gsteren tablo 3.8de de grld gibi, 1995 ylnda 4.9 milyar Dolar olan turizm gelirleri, 199932 yl hari srekli olarak artm ve 2001 ylnda 8 milyar Dolara ulamtr. demeler dengesindeki bir dier nemli ana hesap olan sermaye hesabna bakldnda, 1995 ylndan itibaren 2001 ylna kadar 1998 yl hari lkeye srekli bir sermaye girii olduu ve gerekleen sermaye girilerinin cari ilemler aklarnn zerinde seyrettii grlebilir. Nitekim 1995 ylnda 4.5 milyar Dolar olan sermaye girii, 1997 ylnda 6.9 milyar Dolara ulam, 1998 ylnda ise; Asya ve Rusya Krizlerinin etkisiyle 840 milyon Dolarlk bir sermaye k gereklemitir. 1999 ve 2000 ylnda tekrar pozitif bakiye veren sermaye hesab, 2001 krizi ile birlikte 14.5 milyar Dolarlk rekor bir akla kapanmtr. Sermaye hesabnn belli bal alt kalemlerine bakldnda, nceki dnemlerde olduu gibi Trkiyenin yeterince dolaysz yabanc sermaye yatrm ekemedii, sermaye girilerinin nemli bir ksmnn portfy yatrm ve ksa vadeli krediler eklinde gerekletii belirtilebilir. Bununla birlikte sermaye girilerinin dnem boyunca 2001 ylna kadar cari ilemler aklarnn zerinde gereklemesi, resmi rezervler kaleminin srekli olarak eksi bakiye vermesine neden olmu ve resmi rezervler kmlatif olarak art kaydetmitir. 1995-2001 dnemi kmlatif resmi rezerv miktarn gsteren tablo 3.9 da grld gibi, 1995 ylnda 23.3 milyar Dolar olan resmi rezerv miktar 2000 ylnda 34.1 milyar Dolara ulam, 2001 ylnda ise; yaanan kriz nedeniyle bir miktar azalarak 30.1 milyar Dolar seviyesinde gereklemitir.

32

1999 ylnda Avrupa Birlii lkelerinin Trkiye aleyhtar kampanyalar ve yaanan deprem felaketi turizm gelirlerini olumsuz ynde etkilemitir.

176

zetle 1995-2001 aras dnemde, 2000 ylna kadar demeler dengesinde ciddi bir sorun yaanmam ve cari ilemler aklar srdrlebilir bir dzeyde kalmtr. Ancak demeler dengesinde ortaya kan bu durum, dier makroekonomik gstergelerde gzlenmemitir. Daha nceki dnemlerde de grlen kronik enflasyon, yksek faiz hadleri ve kamu kesimi bte aklar gibi sorunlar bu dnemde de devam etmi, yaanan i ve d oklarla birlikte de, sz konusu sorunlarn etkileri daha da ar bir biimde hissedilmeye balamtr. 1999 ylna gelindiinde, GSMH %6.1 orannda daralrken isizlik artm, kronik enflasyon nedeniyle yksek dzeyde seyreden faizler, kamu kesimi borlanma gereinin GSMHya orann ciddi bir biimde arttrmtr33. Mevcut koullar altnda kamu kesimi bte dengesinin srdrlebilmesi iin enflasyonun drlmesi zorunluluunun ortaya kmas zerine hkmet, Aralk 1999da IMF ile yapt stand-by anlamas kapsamnda, 2000 ylnn bandan itibaren Enflasyonu Drme Program ad altnda yeni bir ekonomik program uygulamaya balamtr. demeler dengesi zerinde nemli etkiler yaratan ve Trkiye Ekonomisinin tarihindeki en ciddi krizi yaamasna neden olan bu programn temel amalar, iki ana balk altnda yle zetlenmitir34: 1-Enflasyonun tek haneli rakamlara indirilmesi ve zellikle 1998 yl son eyreinden itibaren devam eden yksek reel faizlerin etkisiyle hzla bozulan kamu maliyesinin salkl bir yapya kavuturulmas 2-Yapsal reformlar ile bte dengesinin srdrlebilirliinin salanmas ve istikrarl bir byme ortamnn yaratlmas Bu hedeflere ulalmas amacyla programda uygulanacak makroekonomik politikalar ayrntl bir iin biimde bir takm belirtilmi
35

ve

yaplan kriterleri

uygulamalarn oluturulmutur.

deerlendirilebilmesi

performans

Programdaki belli bal performans kriterleri :

33

G. Kazgan, Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) Ekonomi Politik Asndan Bir rdeleme, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2005, s.237. 34 F. Kadolu, Z. Kotan ve G. ahinbeyolu, Kura Dayal stikrar Program Uygulamas Ve demeler Dengesi Gelimeleri: Trkiye 2000, TCMB, 2001, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/dpaper51.pdf , 20/12/2006. 35 A.e.

177

1-1999 yl sonunda GSMHnn %2si dzeyinde ak veren kamu kesimi faiz d dengesinin, 2000 ylnda GSMHnn %2.2si orannda fazla vermesi, 2001 ve 2002 yllarnda ise; bu orann %3.7ye ykselmesi 2-TFE enflasyon orannn 2000 ylnda %25, 2001 ylnda %12 ve 2002 ylnda tek haneli rakamlara drlmesi. TEFE enflasyon orannn ise; 2000 ylnda %20, 2001 ylnda %10 ve 2002 ylnda %5 olarak gereklemesi 3-lk 18 aylk dnemde enflasyon hedefine ynelik olarak gnlk kur ayarlamasna gidilmesi ve bu dorultuda 1 Dolar+0.77 Euro olarak takip edilen kur sepeti karsnda Trk Liras deer kaybnn, 2000 ylnn ilk aynda %2.1, ikinci aynda %1.7, nc aynda %1.3 ve drdnc aynda %1 olmas. Temmuz 2001den itibaren ise; uygulamaya son verilmesi ve kademeli olarak genileyen bant sistemine geilmesi 4-Merkez bankas bilanosunda yer alan net i varlklar kaleminin Aralk 1999 dzeyinde dondurulmas ve bunun ancak +/- %5i kadar deitirilebilmesi. Net uluslar aras rezervler kaleminin ise; 2000 ylnn ilk aynda 12 milyar Dolar, ikinci ve nc aynda 12.8 milyar Dolar ve son aynda 13.5 milyar Dolar alt limitlerinin zerinde gereklemesi 5-Ekonomide salanan iyilemenin srdrlebilmesi iin kamu ynetimi ve effaflk, vergi reformu, sosyal gvenlik ve tarmsal destekleme, zelletirme, sermaye piyasas ile bankaclk sisteminin denetimi ve gzetimi konularn ieren yapsal reformlarn sratli bir biimde gerekletirilmesi eklinde ifade edilmitir. Programda ayrca sermaye girilerinin merkez bankas tarafndan sterilize edilmeyecei belirtilmi, bylece yar para kurulu sistemine benzer bir uygulamayla para arz endojen bir byklk haline gelmitir. Yani finansal sistemin likidite ihtiyac arka plana itilerek, ekonominin likiditesi uluslar aras piyasalarn desteine ve dier ykselen piyasalardaki olumlu koullara balanmtr36. Programn uygulamaya konmasyla birlikte 2000 yl ubat ayndan itibaren enflasyon oran dmeye balam, ancak enflasyon orannda meydana gelen d, ngrlenden daha yava bir biimde gerekleerek yl sonu enflasyon hedefi 15 puan almtr. Enflasyon oranndaki bu yava iyilemeye karn, dviz
C. E. Alper, The Turkish Liquidity Crisis Of 2000: What Went Wrong?, Russian And East European Finance And Trade, Volume: 37, No: 6, USA, M. E. Sharpe Incorporation, 2001, p. 56.
36

178

kurundaki ykselmenin programda belirtilen dzeyde gerekletirilmesi, yl sonu itibaryla Trk Lirasnn ar deerli hale gelmesine neden olmutur. Programn uygulamaya konmasnn ardndan lkeye gelen ar sermaye ise; gelen sermayenin sterilize edilmemesi nedeniyle piyasalarda likiditenin artmasna ve faiz hadlerinin hzl bir biimde dmesine sebebiyet vermitir. Faiz hadlerindeki bu d, bir taraftan kamu kesimi faiz harcamalarn azaltarak programda belirtilen bte dengesi hedeflerine ulalmasn kolaylatrrken, dier taraftan i talebi nemli lde arttrmtr37. talepte meydana gelen art, Trk Lirasnn ar deerli hale gelmesi ve finansman olanaklarnn artmas nedeniyle byk lde ithalatla karlanmtr. Nitekim 1999 ylnda 39 milyar Dolar dzeyinde gerekleen ithalat, 2000 ylnda yaklak olarak %34 orannda artarak 52.6 milyar Dolara ulamtr38. thalattaki bu rekor arta ramen, ihracattaki art snrl dzeyde kalm, bir nceki yla gre yaklak olarak %4 orannda artarak, 1999daki 28.8 milyar Dolar dzeyinden, 2000 ylnda 30.7 milyar Dolar dzeyine kmtr. thalat ve ihracattaki gelimelere paralel olarak cari ilemler dengesi de ciddi bir biimde bozulmu ve 2000 ylnda 9.8 milyar Dolarlk bir akla kapanmtr39. Bylece programda GSMHnn %1.5-2si civarnda hedeflenen cari ilemler a, program hedefini aarak GSMHnn %4.8i olarak gereklemi ve tarihi bir rekor krmtr40. Cari ilemler hesabndaki bu olumsuz gelimeye ramen, 2000 yl boyunca Kasm ayna kadar lkeye srekli bir sermaye girii olmu ve cari ilemler ann finansmannda herhangi bir sorun yaanmamtr. Ancak lkeye gelen sermayenin nemli bir ksm bor yaratc nitelikte olup, kamu kesiminin uluslar aras piyasalardaki tahvil ihralar ile ksa ve uzun vadeli banka kredilerinden olumutur. Dolaysyla bu durum lkenin d oklara kar krlganln nemli lde arttrmtr. Kasm aynda ise; enflasyonun drlmesinde programda ngrlen hedeflere ulalamadnn anlalmas, yksek d ticaret aklar, yapsal reformlarn gerekletirilmesinde ortaya kan aksaklklar ve bankaclk kesiminin

Y. Akyz ve K. Boratav, The Making Of The Turkish Financial Crisis, UNCTAD Discussion Papers, Discussion Paper No: 158, 2002, (evrimii) http://www.unctad.org/en/docs/dp_158.en.pdf, 20/12/2006. 38 thalattaki artta, i talepteki art ve ar deerli Trk Liras nedeniyle talebin ithalatla karlanmasnn yan sra, uluslar aras piyasalarda ham petrol fiyatlarnn ykselmesi de ksmen etkili olmutur. 1999 ylnda varil bana 16.5 Dolar olan ham petrol fiyat, 2000 ylnda varil bana 27 Dolara ykselmitir. 39 Kadolu, Kotan ve ahinbeyolu, a.g.e. 40 Alper, a.g.e., p.58.

37

179

ak pozisyonlarn kapamaya almas, 5 milyar Dolarn zerinde bir sermaye kna neden olmutur. Uygulanan program erevesinde para piyasalarndaki likiditenin sermaye girilerine bal olmas, sermaye kyla birlikte bir likidite skklna yol am ve merkez bankas net i varlk hedefini aarak piyasaya mdahale etmek zorunda kalmtr. Aralk ayndan itibaren IMFden salanan 10.5 milyar Dolarlk yeni kredi desteiyle merkez bankas piyasaya yapt mdahaleye son vererek, program uygulamaya devam edeceini aklamtr. Ocak 2001de, Kasm 2000deki kriz nedeniyle ortaya kan faiz hadlerindeki art ve rezervlerdeki d ksmen telafi edilmise de, ekonomideki yapsal sorunlarn ortadan kaldrlamamas, ubat 2001de yeni bir sermaye kyla, merkez bankasnn uygulad program terketmesine ve dviz kurunu dalgalanmaya brakmasna yol amtr. Kurun dalgalanmaya braklmas ile birlikte, 1$=687.000 TL olan dviz kuru bir gn iinde 1$=960.000 TLye km, yl sonunda ise; 1.600.000 TL seviyesine ulamtr. Ortaya kan bu kriz sonucunda, Trkiye ekonomisi tarihindeki en yksek daralmay yaayarak ciddi bir durgunluk sreci iine girmitir41. ubat 2001 krizi demeler dengesi kalemlerini de nemli lde etkilemitir. D ticaret ve cari ilemler aklarnn temel belirleyicisi olan ithalat, 2000 ylndaki 52.6 milyar Dolarlk rekor dzeyinden, %26 orannda azalarak 2001 ylnda 38.1 milyar Dolar dzeyine gerilemitir. hracat ise; yksek oranl devalasyona ramen ancak %11 orannda artm ve 34.3 milyar Dolar olarak gereklemitir42. hracat ve ithalattaki bu gelimelerin yan sra hizmet hesabndaki pozitif bakiye sonucunda, cari ilemler dengesi 2001 ylnda 3.3 milyar Dolarlk bir fazla ile kapanmtr. Krizin demeler dengesi zerinde yaratt en arpc gelime ise; sermaye hesabnn 2001 ylnda 14.5 milyar Dolarlk bir ak vermesi olmutur. Sz konusu gelimeler dorultusunda, resmi rezervler kalemi de 2001 ylnda 2.6 milyar Dolarlk bir azalma kaydetmitir. Ortaya kan bu ar krizin ardndan, Mays 2001de IMF ile yaplan anlama erevesinde, Gl Ekonomiye Gei ad altnda yeni bir program uygulamaya konmu ve IMFden 8 milyar Dolarlk bir stand-by kredisi salanmtr. Bu kredi ile birlikte Aralk 1999dan itibaren IMFden alnan toplam kredi miktar, 19 milyar Dolara ulamtr. Uygulamaya konan yeni program esas olarak dalgal kur
41 42

Akyz ve Boratav, a.g.e. A.e.

180

sisteminin benimsenmesinin dnda nceki programlardan ok farkl olmamakla birlikte, zellikle kamu kesimi bte dengesine ve yapsal reformlara byk bir nem atfetmitir43. 1999 ylnda; enflasyon, yksek reel faizler ve kamu kesimi bte aklar gibi makroekonomik sorunlarn giderek arlamas hkmeti bir istikrar program uygulamak zorunda brakmtr. Ancak uygulanan programn mevcut ekonomik sorunlarn altnda yatan asl nedenleri ortadan kaldrmada yetersiz kalmas, makroekonomik gstergelerde hibir iyileme salanmakszn programn terkedilmesine neden olmutur. Bu durum demeler dengesi zerinde de de etkisini gstermi, 1995-1999 aras dnemde nispeten istikrarl bir seyir izleyen cari ilemler ve sermaye hesab kalemleri, 1999-2001 aras dnemde ciddi dalgalanmalar kaydetmitir.

Kazgan, Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) Ekonomi Politik Asndan Bir rdeleme, s.246,247.

43

181

TABLO 3.7: 1995-2001 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 1995 -2339 21636 -34788 -13152 14939 -5319 -3532 1488 -4693 -6737 4398 4565 -113 885 -466 703 -383 3939 2226 2432 4658 -4658 1996 -2437 32067 -42331 -10264 13057 -6400 -3607 1577 -4504 -6534 4097 5483 -110 722 -1380 1950 331 3970 3046 1499 4545 -4545 1997 -2638 32110 -47158 -15048 19248 -8336 -4136 1900 -4913 -7149 4511 6969 -251 805 -710 2344 -1750 6531 4331 -987 3344 -3344 1998 1984 30662 -44714 -14052 23171 -9665 -546 2481 -5466 -3531 5515 -840 -367 940 -1622 -5089 -1464 6762 1144 -697 447 -447

182

TABLO 3.7: 1995-2001 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $) (DEVAM)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 1999 -1340 28842 -39027 -10185 16359 -8868 -2694 2350 -5887 -6231 4891 4829 -645 783 -759 4188 -2304 3566 3489 1717 5206 -5206 2000 -9821 30721 -52680 -21959 19454 -8088 -10593 2836 -6838 -14595 4774 9584 -870 982 -593 1615 -1939 10389 -237 -2760 -2997 2997 2001 3392 34373 -38106 -3733 15199 -6067 5399 2753 -7753 399 2993 -14557 -497 3352 -788 -3727 -601 -12296 -11165 -1759 -12924 12924

Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

TABLO 3.8: 1995-2001 DNEM GELEN TURST SAYISI VE TURZM GELRLER

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Gelen Yab. 7747389 8531473 9712510 9431280 7437365 10428153 11619909 Says 4957 5650 7002 7177 5203 7636 8090 Tur.Gelirleri (Milyon $) Kaynak: DPT, (evrimii)www.dpt.gov.tr

183

TABLO 3.9: 1995-2001 DNEM KMLATF REZERV MKTARI (MLYON $)

Top. Net Rezervler 1995 23316 1996 24965 1997 27138 1998 29498 1999 33751 2000 34159 2001 30191

Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

184

3.1.4. 2002-2006 DNEM

Trkiye ekonomisi Kasm 2000 ve ubat 2001 krizlerinin ardndan 2001 ylnda ciddi bir daralma yaamasna ramen, 2002 ylndan itibaren hzl bir toparlanma sreci iine girmitir. Mays 2001de IMFnin de desteiyle uygulamaya konan Gl Ekonomiye Gei Program ile birlikte, ekonomide temel bir dnm ortaya km ve makroekonomik gstergelerde de greli bir istikrar salanmtr. 2001 ylndan itibaren uygulanmaya balanan program erevesinde; kamu kesimi bte dengesinin salanmas, fiyat istikrarnn gerekletirilmesi ve yapsal reformlar vastasyla ekonomik yapnn salamlatrlmas amalanmtr. Bu dorultuda dnem boyunca; 1-Kamu kesimi bte dengesinde GSYHnn %6.5u orannda faiz d fazla yaratlmas ve 2-Bamsz bir merkez bankas nderliinde fiyat istikrarnn salanmas temel hedefler birlikte olarak belirlenmi; bir sz konusu ortam hedeflerin yaratlaca gerekletirilmesiyle ngrlmtr44. Uygulamaya konan program dorultusunda sk para ve maliye politikalarnn kararllkla takip edilmesi, bir taraftan enflasyon orannn dmesine, dier taraftan da kamu kesimi bte dengesinin iyilemesine byk katk yaparken; gerekletirilen yapsal reformlar sonucunda salanan istikrar ortam, ekonominin tekrar byme sreci iine girmesine neden olmutur. Makroekonomik gstergelerde yaanan bu olumlu gelimeler, demeler dengesi kalemlerini de etkilemitir. 2002-2006 dnemi demeler dengesi gelimelerinin yer ald tablo 3.10 da da grld gibi, 2001 ylnda GSMHdaki yksek oranl daralmayla 3.3 milyar Dolar fazla veren cari ilemler hesab, 2002 ylndan itibaren tekrar ak vermeye balamtr. Cari ilemler hesabnda grlen bu ak, 2002 ylnda 1.5 milyar Dolar iken; 2006 ylnda 31 milyar Dolara karak tarihi bir rekor krmtr. Tpk nceki dnemlerde olduu gibi, bu dnemde de cari ilemler ann temel nedeni d ticaret a olmutur. Dnem boyunca ihracatta yksek oranl artlar meydana gelmesine ramen, ithalattaki artn srekli olarak ihracattaki art amas, kanlmaz bir biimde d ticaret aklaryla karlalmasna yol amtr.
E. Voyvoda ve E. Yeldan, Turkish Macroeconomics Under The IMF Program: Strangulation Of The Twin-Targets, Lopsided Growth And Persistent Fragilities, (evrimii)http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_Uye/VYDec05.pdf, 02/01/2007.
44

srdrlebilir

byme

185

Cari ilemler hesabndaki bir dier alt hesap olan hizmet hesab ise; zellikle turizm gelirlerindeki hzl art sayesinde srekli olarak fazla vermi, ancak hizmet hesabndaki bu fazla, d ticaret ann finansman iin yeterli olmamtr. Cari ilemler anda grlen bu yksek oranl arta ramen, dnem boyunca an finansmannda herhangi bir sorun yaanmamtr. Nitekim demeler dengesinde yer alan sermaye hesab; Kasm 2000 ve ubat 2001 krizlerinin ardndan 2001 ylnda 14.5 milyar Dolarlk bir ak vermi olmasna ramen, 2002 ylndan itibaren srekli olarak fazla bakiye vermi ve lkeye cari ilemler an aan boyutlarda bir sermaye girii olmutur45. Sermaye hesabnn belli bal alt kalemlerine bakldnda, zellikle 2005 ve 2006 yllarnda dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnda bir sramann yaand46, ancak dnem boyunca sermaye giriinin daha ok d borlar arttrc nitelikte olan portfy yatrmlar ve krediler eklinde gerekletii sylenebilir. Bu durum d bor istatistiklerinden de rahatlkla grlebilmektedir. 2002-2006 dnemi d bor stokunu gsteren tablo 3.11 de de belirtildii gibi, 2002 ylnda 130 milyar Dolar civarnda olan d bor stoku, 2006 ylnda 206 milyar Dolara kmtr. Yani d bor stoku drt yl gibi ksa bir srede yaklak olarak 76 milyar Dolar artmtr. Cari ilemler an aan boyutlarda lkeye gelen sermaye ayrca, Trk Lirasnn ar deerlenmesine de neden olmutur. 2001 krizinin ardndan merkez bankasnn fiyat istikrarn salamak amacyla sk para politikas uygulamas ve dviz kurunun piyasa gleri tarafndan belirlenmesi; yksek faiz nedeniyle ar sermaye girii ile birlikte, Trk Lirasnn yaklak olarak %40 orannda deerlenmesine yol amtr47. Trk Lirasndaki bu deerlenme ise; uluslar aras rekabet gcn olumsuz ynde etkleyerek, cari ilemler aklarn arttran nemli bir faktr haline gelmitir. 2002-2006 dneminde demeler dengesinde yaanan bu gelimelerin yan sra, dnem ierisinde demeler dengesini oluturan ana hesaplarda ve bu hesaplarn alt
45

2002 ve 2003 yllarnda sermaye hesabnn bakiyesine bakldnda, lkeye gelen sermaye miktarnn cari ilemler ann altnda kald sylenebilir. Ancak 2002 ylnda, almamzda demeler dengesi tablolarna esas olan analitik bilanoda resmi rezervler hesab altnda gsterilen IMF kredilerinin ve 2003 ylnda da net hata ve noksan kaleminin bakiyesi dikkate alndnda, lkeye cari ilemler an aan boyutlarda bir sermaye girii olduu grlebilecektir. 46 Dolaysz yabanc sermaye yatrmlarnda 2005 ve 2006da grlen art, byk lde zelletirme gelirlerinden ve zellikle dviz yaratma kapasitesi olduka dk olan hizmet sektrndeki devir ve birlemelerden kaynaklanmtr. 47 A.e.

186

kalemlerinde ciddi yapsal dnmlerde meydana gelmitir. Sz konusu dnm zellikle cari ilemler hesabndaki d ticaret kaleminde grlmtr. Daha ncede belirtildii gibi 2001 ylndaki krizle birlikte yaanan yksek oranl devalasyon ve yurt ii talepteki ciddi daralma; retimin d piyasalara ynlendirilmesine neden olmu, 2002 ylndan itibaren de bu dorultuda ihracatta yksek oranl artlar meydana gelmitir. Nitekim 2002 ylnda 40.1 milyar Dolar olarak gerekleen ihracat, 2006 ylnda 91.7 milyar Dolara karak, drt yl gibi ksa bir srede iki kat artmtr. Dnem ierisinde ayrca, tarmn toplam ihracat ierisindeki pay giderek azalrken, sanayinin pay ykselmitir. 2001-2006 yllar arasnda ihracatn ana sektrlere gre dalmn gsteren tablo 3.12de de ifade edildii gibi, 2001 ylnda toplam ihracatta %6.3lk bir paya sahip olan tarm sektr, 2006 ylnda %4.0lk bir paya sahip olmutur. Sanayi sektr ise; 2001 ylnda toplam ihracatta %92lik bir paya sahipken, 2006 ylnda %93.8lik bir pay elde etmitir. Dolaysyla 2006 sonu itibaryla sanayi sektr, ihracattaki nc sektr haline gelmitir. Sanayi sektr ihracat performansnda grlen bu olumlu gelimeye karn, sanayi sektr retiminin ithalata olan bamll dnem ierisinde ciddi bir biimde artmtr. Sanayi retiminin ithalata bamlln gsteren sanayi ithalat/sanayi retim oran, 2001 ylnda %34.01 iken; 2005 ylnda %58.86ya ykselmitir48. Bu gelimede, 1990l yllardan itibaren sermaye hareketlerinin serbestletirilmesiyle birlikte yksek faiz nedeniyle lkeye cari ilemler an aan boyutlarda sermaye gelmesi ve dolaysyla Trk Lirasnn ar deerlenmesinin yan sra, zellikle 2003 ylndan itibaren Gmrk Birlii ve Dnya Ticaret rgt ile yaplan anlamalar erevesinde d ticaretin giderek artan bir biimde serbestletirilmesi de etkili olmutur. Yani 2002-2006 dneminde sanayi retim art nemli lde hzlanm, ancak retim dorudan ve dolayl ithal girdi kullanmn yksek olduu alt sektrlerde younlamtr49. Sanayi retiminin ve ihracatnn giderek artan bir biimde ithalata baml hale gelmesinin doal bir sonucu olarak, ithalatta dnem ierisinde ciddi bir biimde artmtr. 2002 ylnda 47.4 milyar Dolar olan ithalat, 2006 ylnda 131.8 milyar Dolar seviyesine ulamtr. Yani bu dnemde ithalatta iki katn zerinde bir
48

Z. Ykseler ve E. Trkan, Trkiyenin retim Ve D Ticaret Yapsnda Dnm: Kresel Ynelimler Ve Yansmalar, Ekonomik Aratrma Forumu alma Raporlar Serisi, TSADKo niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, 2006, (evrimii)http://eaf.ku.edu.tr/files/Uretim_ve_DisTicaret_Yapisindaki_Donusum.pdf, 03/01/2007. 49 Bu durum son yllarda yksek byme oranlarna ulalmasna ramen neden yeterince istihdam art salanamadn da ortaya koymaktadr.

187

art ortaya kmtr. thalatta meydana gelen bu artta, retimin ithalata bamllnda grlen ykselme en nemli faktr olmakla birlikte, uluslar aras piyasalarda enerji fiyatlarnn artmasnn ve ekonomik canlanmayla birlikte tketim mal ithalatnda grlen ykselmenin de rol olduu sylenebilir. Dolaysyla 20022006 dnemi boyunca d ticaret ve cari ilemler dengesindeki bozulma temel olarak retim ve d ticaret yapsndaki dnmden kaynaklanm, konjonktrel faktrler ise; bu bozulmay hzlandrc bir etki yapmtr50. Cari ilemler anda ortaya kan bu rekor art ve retimin giderek ithalata baml hale gelmesi nedeniyle; d ticaret ve dolaysyla cari ilemler a verilmeksizin ekonomik byme olaslnn nemli lde azalmas, son dnemlerde cari ilemler ann srdrlebilir olup olmad sorularn da gndeme getirmitir. Bu konuda bir grup iktisat, cari ilemler andan endielenilmemesi gerektiini ifade ederken; dier bir grup, cari ilemler ann makroekonomik istikrar asndan ciddi bir tehlike olduunu belirtmektedir51. Cari ilemler andan endielenilmemesi gerektiini ifade eden iktisatlar; Trkiyede son dnemde yaanan durumun ncekilerden farkllk arz ettiini, dalgal kur sisteminin ve makroekonomik gstergelerde salanan iyilemenin cari ilemler ann srdrlebilirlii iin yeterli olduunu iddia etmektedirler. Ancak gemi yllarda yaanan deneyimler, makroekonomik gstergelerde herhangi bir olumsuz gelime olmasa da, cari ilemler aklarnn krizlere yol ama olaslnn yinede olduka yksek olduunu gstermitir52. Her ne kadar nceki yllarda yaanan deneyimlerden farkl olarak, son dnemde Trkiyede dalgal kur sisteminin uyguland ve bu sistemde dviz krizi yaanmasnn mmkn olmad iddia edilebilirse de, dalgal kur sisteminde bile lkeye bor veren ekonomik birimlerin d borlarn srdrlemez boyutlara ulatn dnmesi, bir d finansman krizi ile karlalmasna yol aabilir53. Dolaysyla ekonominin retim yapsnda ithalata ve yabanc sermaye giriine olan bamllk azaltlmakszn, Trkiyede yksek oranl cari ilemler aklarnn srdrlebilir olduunun dnlmesi doru deildir. Bu dorultuda son dnemde

A.e. OECD, Turkey, OECD Economic Surveys, Volume: 2006/15, France, OECD Publishing, 2006, p.45. 52 E. Uygur, Cari Ak Tartmalar, ktisat letme Ve Finans, Say: 222, Ankara, 2004, s.13,14. 53 S. Fischer, Financial Crises And Reform Of The International Financial System, NBER Working Paper, Working Paper No: 9297, 2002, (evrimii)www.nber.org, 13/01/2007.
51

50

188

cari ilemler aklarnda grlen yksek oranl artn, Trkiye asndan ciddi bir risk unsuru olduu sylenebilir.

189

TABLO 3.10: 2002-2006 DNEM DEMELER DENGES (MLYON $)

Cari lemler Hesab hracat thalat Mal Den. Hizmet Gelirleri Hizmet Giderleri Mal ve Hizmet Den. Yatrm Gelirleri Yatrm Giderleri Mal Hiz.veYat.Den. Cari Transferler Sermaye Hesab Finans Hesab Y.D.Do.Yatrm Y.inde Do.Yatrm Portfy Hes.Var. Portfy Hes.Ykm. Di.Yatrmlar Var. Di.Yatrmlar Ykm. Cari Serm.ve Fin.Hes. Net Hata ve Noksan Genel Denge Rezerv Varlklar 2002 -1524 40124 -47407 -7283 14025 -6146 596 2486 -7042 -3960 2436 1194 -175 1137 -2096 1503 -777 1602 -330 118 -212 212 2003 -8036 51206 -65216 -14010 17945 -7441 -3506 2246 -7803 -9063 1027 7192 -499 1752 -1386 3851 -986 4460 -844 4941 4097 -4097 2004 -15601 67047 -90925 -23878 22941 -10144 -11081 2651 -8288 -16718 1117 17752 -859 2883 -1388 9411 -6955 14660 2151 2191 4342 -4342 2005 -22603 76949 -110479 -33530 26640 -11368 -18258 3684 -9483 -24057 1454 43687 -1078 9801 -1233 14670 259 21268 21084 2116 23200 -23200 2006 -31679 91719 -131847 -40128 24411 -11027 -26744 4473 -11095 -33366 1687 45296 -934 20165 -4042 11402 -12361 31066 13617 -2992 10625 -10625

Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

TABLO 3.11: 2002-2006 DNEM DI BOR STOKU (MLYON $)

2002 2003 2004 2005 2006 16424 23013 32569 37103 42041 Ksa Vadeli Orta ve 113668 121902 129632 131705 164487 Uzun Vadeli Toplam 130092 144915 162201 168808 206528 Kaynak: TCMB, (evrimii)www.tcmb.gov.tr

190

TABLO 3.12: 2001-2006 DNEM HRACATIN ANA SEKTRLERE DAILIMI (%)

Tarm Sanayi Madencilik 2001 6.3 92.0 1.1 2002 4.9 93.5 1.1 2003 4.5 93.9 1.0 2004 4.0 94.3 1.0 2005 4.5 93.6 1.1 2006 4.0 93.8 1.3

Kaynak: TK, (evrimii)www.tuik.gov.tr

191

3.2.

1980

SONRASI

DNEMDE

TRKYE

DEMELER BR

DENGESNDEK DEERLENDRMES

GELMELERN

GENEL

1980 sonras dnemde Trkiye demeler Dengesindeki gelimeler bir btn olarak incelendiinde, dnem boyunca 1980li yllar ncesinde de demeler dengesindeki temel sorun olan d ticaret ve cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlamad grlmektedir. Dolaysyla 1980li yllardan gnmze kadar gelen srete de, d finansman saland mddete cari ilemler aklarnn devam ettii, finansman olanaklar ortadan kalktnda ise; kanlmaz bir biimde cari ilemler aklarnn da cari ilemler fazlasna dnt gzlenmektedir. demeler dengesi ile ilgili olarak dikkati eken nemli bir nokta, d ticaret ve cari ilemler aklarnn yksek boyutlara ulat yllarda ayn zamanda byme oranlarnn da artmas, cari ilemler aklarnn cari ilemler fazlasna dnt yllarda ise; zellikle 1990lardan itibaren ciddi bir durgunluk sreci iine girilmesi ve ekonomik krizlerle karlalmasdr. Nitekim gerek 1994 gerekse 2001 krizi ncesinde yksek oranl cari ilemler aklaryla birlikte iktisadi bymenin hzlanmas, krizin hemen sonrasnda ise; iktisadi bymenin negatif deerler almas da bu gr dorular niteliktedir54. Dolaysyla Trkiyede cari ilemler aklaryla iktisadi byme arasnda yakn bir ilikinin olduu belirtilebilir. 1980 sonras dnemde Trkiye demeler dengesinde dikkati eken bir dier nemli nokta da, zellikle 1989 ylndan itibaren sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi ile birlikte, lkeye srekli olarak cari ilemler aklarn aan boyutlarda bir sermaye giriinin yaanmasdr. demeler dengesindeki belli bal kalemlerin kmlatif deerlerinin gsterildii tablo 3.13te de grld gibi, 1980-1988 aras dnemde kmlatif cari ilemler a 11.3 milyar Dolar iken; lkeye gelen sermaye 6.9 milyar Dolar, net hata ve noksan kalemi hesaba katldnda ise; 8.8 milyar Dolar olmutur. Dolaysyla bu dnemde lkeye gelen sermaye miktar cari ilemler ann altnda
1993 ylnda %8.1lik bir iktisadi byme gerekleirken, cari ilemler a 6.4 milyar Dolarla GSMHnn %3.5ine ulamtr. 2000 ylnda da benzer ekilde %6.3lk bir iktisadi byme salanrken, cari ilemler a 9.8 milyar Dolarla GSMHnn %5.2sine ykselmitir. 1994 ve 2001 yllarnda ise; cari ilemler hesab fazla verirken iktisadi byme negatif deerler almtr.
54

192

kalmtr. Ancak 1989 ylndan itibaren ele alnan tm alt dnemlerde, lkeye gelen sermaye miktar cari ilemler ann zerinde gereklemitir. Nitekim 1989-1994 dneminde kmlatif cari ilemler a 6.2 milyar Dolar iken, lkeye gelen sermaye miktar 10.7 milyar Dolar civarnda olmutur. Benzer ekilde 1995-2001 aras dnemde de, kmlatif cari ilemler a 13.1 milyar Dolar iken, lkeye gelen sermaye 16 milyar Dolardr. Ayn durum 2002-2006 dneminde de gzlenmektedir. 1989-1994 aras dnemde 1994 krizi nedeniyle ve 1995-2001 aras dnemde de 2001 krizi nedeniyle ortaya kan yksek oranl sermaye klar gz nnde bulundurulduunda, lkeye gelen sermaye miktar ok daha yksek boyutlara kmakta ve hemen hemen cari ilemler ann iki katna ulamaktadr.

TABLO 3.13: 1980-2006 DNEM DEMELER DENGESNDEK SELM BAZI HESAPLARIN NCELENEN ALT DNEMLER TBARIYLA KMLATF DEERLER (MLYON $)
19801988 Dnemi Cari lemler Hesab Sermaye Ve Finans Hesab Net Hata Ve Noksan Ser. Ve Fin. Hes. + Net H. Ve Nok. Resmi Rez.ler 19891993 Dnemi 1994 19891994 Dne mi -6213 19952000 Dnemi 2001 19952001 Dne mi -13199 20022006 Dnemi

-11346

-8844

2631

-16591

3392

-79443

6929 1940

15002 -1901

-4257 1832

10745 -69

30590 1204

-14557 -1759

16033 -555

115121 6374

8869

13101

-2425

10676

31794

-16316

15478

121495

-1768

-3961

-546

-4507

-19162

2694

-16468

-42052

Kaynak: Kendi Hesaplamalarmz Resmi rezervlerdeki eksi bakiye gstermektedir.

dnem

ierisinde

rezervlerdeki

art

193

1990l yllardan itibaren sermaye hesabnda ortaya kan bu gelime ekonomide hem dorudan hem de dolayl olarak pek ok soruna yol amtr. ncelikle gelen sermayenin byk lde d borlar arttrc portfy yatrm ve kredi eklinde gereklemesi, bu borlarn yaratt faiz demeleri nedeniyle mevcut cari ilemler aklarn daha da arttrmtr. Bu durumun yan sra cari ilemler aklarn aan boyutlarda gelen sermaye, Trk Lirasnn ar deerlenmesine yol aarak, ksa dnemde uluslar aras rekabet gcnn azalmasna ve ithalatn hzlanp ihracatn yavalamasna neden olmutur. Bu dolayl etki de cari ilemler aklarn arttrmtr. Uzun dnemde ise; Trk Lirasnn ar deerli kalmas retim yapsnda bir dnme yol aarak, retimin ithalata bamlln arttrm ve cari ilemler a sorununun zlemez bir nitelik kazanmasna yol amtr55. zetle, 1980li yllardan gnmze, demeler dengesinde 1980li yllar ncesinde de retimin da bamll nedeniyle grlen d ticaret ve cari ilemler a sorunu zlememi, sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi ise; mevcut sorunu daha da arlatrmtr.

K. Boratav ve E. Yeldan, Turkey, 1980-2000 Financial Liberalization, Macroeconomic (In)Stability, And Patterns Of Distribution, (evrimii)http://www.bilkent.edu.tr/~yeldane/B&YCEPA2002.PDF, 15/12/2006.

55

194

3.3.

TRKYE

DEMELER

DENGES

SORUNLARINA

YNELK AMPRK BR ALIMA

Bir nceki blmde de ifade ettiimiz gibi 1980 sonras dnemde Trkiye demeler Dengesinde karlalan temel sorun cari ilemler aklar olmu, 1990l yllarn bandan itibaren ise; lkeye cari ilemler aklarn aan boyutlarda sermaye giriinin yaanmas mevcut sorunu daha da arlatrarak, cari ilemler aklarnn yaanan krizlerin nemli bir nedeni haline gelmesine yol amtr. Bununla birlikte sz konusu dnem ierisinde cari ilemler aklarna ynelik olarak ok fazla ampirik alma yaplmamtr56. Her ne kadar zellikle son yllarda Trkiye Cari lemler Aklarnn srdrlebilirlii ile ilgili olarak eitli ampirik almalar yaplm olsada, Trkiye Cari lemler Aklarnn nedenleri ve cari ilemler aklarn ortadan kaldrmak iin uygulanabilecek politikalar konusunda yaplan ampirik alma says son derece azdr. Bu dorultuda aada ncelikle Trkiye Cari lemler Aklarna yol aan faktrleri tespit edebilmek amacyla, birinci blmde cari ilemler aklarnn nedenleri ksmnda aklanan makroekonomik deikenler dikkate alnarak klasik bir regresyon modeli oluturulmu ve daha sonra bu modelden elde edilen sonular erevesinde cari ilemler aklarna neden olan faktrler ile cari ilemler aklar arasndaki dinamik iliki VAR (Vector Autoregression) Modeli vastasyla ortaya konmaya allmtr.

56

Trkiye Cari lemler Hesabn inceleyen belli bal ampirik almalar: 1-A. Eken, Cari lemler Dengesi zerine Model almas, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Tartma Teblii, Tartma Teblii No: 9020, 1990, (evrimii)www.tcmb.gov.tr, 2-K. Boratav, O. Trel ve E. Yeldan, The Macroeconomic Adjustment In Turkey, 1981-1992: A Decomposition Exercise, Yap Kredi Economic Review, Volume: 7, No: 1, stanbul, Yap Kredi, 1996, 3-. Civcir, A Revised Monetary Model Of Certain Macro Variables In Turkey: 1960-1998, Yap Kredi Economic Review, Volume: 8, No: 1, stanbul, Yap Kredi, 1997, 4F. Seluk, Consumption Smoothing And The Current Account: Turkeys Experience, 19871995, METU Studies In Development, Volume: 24, No: 4, Ankara, Middle East Technical University, 1997, 5-C. Akay ve . zler, Current Account Position Of The Turkish Economy: Is There Any Cause For Concern?, Bogazii Journal, Volume: 12, No: 1, stanbul, Bogazici University, 1998, 6-U. ahbaz ve E. Yeldan: An Alternative Look At The Balance Of Payments Puzzle: Structural Decomposition Of Post 1990 Accounts Of Turkey, Ecomod 2005 International Conference On Policy Modeling, (evrimii)http://www.ecomod.net/conferences/ecomod2005/ecomod2005_papers/1107.pdf, 7-C. Akay ve M. er, Will History Repeat Itself? An Assessment Of Turkish Current Account Trends And Prospects, Economic Research Forum Working Paper Series, 2006, (evrimii)http://www.ku.edu.tr/files/eaf/CAD_Paper_February2006Final.pdf.

195

3.3.1. VER VE METODOLOJ

1980-2006 dnemi Trkiye Cari lemler Aklarnn nedenlerini tespit edebilmek iin ncelikle, 1980-2006 dnemine ait yllk verilerden yararlanlarak bir klasik dorusal oklu regresyon modeli oluturulmutur. Oluturulan oklu regresyon modelinde, teoride cari ilemler aklarna yol aabilecei ifade edilen tm deikenler, ulalabilen veriler erevesinde modelde kullanlmaya allmtr. Bu dorultuda yllk verilerle oluturulan regresyon modelindeki bamsz deikenler: Nominal GSMH , portfy girileri , nominal konsolide bte dengesi , d bor stoku, d ticaret hadleri ve TFE bazl reel efektif dviz kuru endeksi57 olarak belirlenmitir. Sz konusu deikenlere ait veriler Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Devlet Planlama Tekilat ve Trkiye statistik Kurumu internet sitelerinde yer alan veri tabanlar ile IMF-IFS (International Financial Statistics) CD-Rom veri tabanndan elde edilmitir. Deikenler ierisinde yer alan nominal GSMH ve nominal konsolide bte dengesine ait veriler, 1994=100 bazl TEFE (Toptan Eya Fiyat Endeksi)ye blnerek reel hale getirilmitir. Ayrca konsolide bte dengesi srekli eksi deer aldndan eksi bir ile arplmtr. Bylece konsolide bte dengesi verisi konsolide bte a verisi haline gelmitir. D bor stoku verisi ise; nce Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas internet sitesi veri tabanndan alnan Dolar sat kuru ile arplarak Trk Lirasna evrilmi ve daha sonra 1994=100 bazl TEFEye blnerek reel hale getirilmitir. D ticaret hadleri ve reel efektif kur deikenlerinin birer endeksi ifade etmeleri nedeniyle, sz konusu deikenler bir nceki yla gre deiim oranlar alnarak modelde kullanlmlardr. Modeldeki dier deikenlerden portfy girileri ve cari ilemler dengesi verileri ise; hem art hemde eksi deer aldklarndan GSYHya oranlanmlardr. 1994=100 bazl TEFEye blnerek reel hale getirilen GSMH, konsolide bte a ve d bor stoku verileri, logaritmalar alnarak modele dahil edilmilerdir.
57

TFE bazl reel efektif dviz kuru endeksi Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas tarafndan REER = (PR/PJRJ) Wij forml ile hesaplanmaktadr. Bu formlde Pi=Trkiyenin fiyat
i j

endeksi, Ri= Trk Lirasnn Dolar karl, Pj= J lkesinin fiyat endeksi, Rj= J lkesi parasnn dolar karl ve Wij= Trkiye iin J lkesinin arln gstermektedir. Sz konusu formle gre reel efektif dviz kurundaki bir ykselme Trk Lirasnn deer kazandn, reel efektif dviz kurundaki bir dme ise; Trk Lirasnn deer kaybettiini ifade etmektedir. Formldeki lke arlklar IMF tarafndan hesaplanmtr. IMF lke arlklarn hesaplarken iki lke arasndaki ticaret aknn yan sra, nc lkelerden kaynaklanan rekabeti de dikkate almaktadr. Ayrntl bilgi iin baknz: Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Reel Efektif Dviz Kuruna likin Yntemsel Aklama, www.tcmb.gov.tr.

196

kinci aamada, cari ilemler aklar ile cari ilemler aklarna neden olan deikenler arasndaki ksa dnemli dinamik ilikiyi tespit edebilmek amacyla oluturulan VAR Modelinde, oklu dorusal regresyon modelinde cari ilemler aklarna neden olduu tespit edilen deikenlerden hareketle; reel GSMH, portfy girileri ve reel efektif dviz kuru temel deikenler olarak belirlenmitir. Sz konusu deikenler ile ilgili olarak oluturulan modelde, 1987-2006 dnemine ait eyrek dnemlik veriler kullanlmtr. Deikenlere ait tm veriler, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas internet sitesi veri tabanndan ve IMF-IFS CD-Rom veri tabanndan elde edilmitir. Modelde kullanlan deikenlerden reel GSMH logaritmas alnarak, portfy girileri ve cari ilemler dengesi verileri ise; dnem boyunca art ve eksi deer almalar nedeniyle GSYHya oranlanarak kullanlmlardr58. Reel efektif dviz kuru endeksi ise; yine bir nceki yla gre deiim oran alnarak modele dahil edilmitir.

3.3.2. KLASK REGRESYON MODEL

Cari ilemler aklarnn nedenlerini tespit edebilmek amacyla 1980-2006 dnemine ait yllk veriler vastasyla oluturulan regresyon modeli hesaplanmadan nce, kullanlacak deikenlerin birim kke sahip olup olmad, yani baka bir deyile serilerin duraan olup olmad Geniletilmi (Augmented) Dickey-Fuller Birim Kk Testi59 vastasyla aratrlmtr. Bilindii gibi zaman serileri kullanlarak yaplan
Verilerin aylk olmas nedeniyle reel GSMH verisi logaritmas alnmadan nce mevsimsellikten arndrlmtr. Mevsimsellikten arndrma ilemi Moving Average MethodsMultiplicative (Hareketli Ortalamalar Yntemi-arpmsal) ile gerekletirilmitir. Cari ilemler dengesi, portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiim verilerinde ise; yaplan grafik incelemesinde herhangi bir mevsimsellie rastlanmadndan mevsimsellikten arndrma ilemi gerekletirilmemitir. 59 Dickey Fuller Birim Kk Testinde zaman serisi deikenlerinin otoregresif bir srele ifade edilip edilmeyecei aratrlmaktadr. Yt=1Yt-1+et gibi bir modelin birinci mertebeden otoregresif srece uymas AR(1) ve 1 kaysaysnn bire eit olmas birim kkn varln gstermektedir. Yani 1 bire eitse Yt duraan deildir ve birim kke sahiptir. Bu dorultuda Dickey-Fuller Testinde denklemin her iki tarafndan Yt-1 karlarak Yt-Yt-1= (1-1)Yt-1+et, = 1-1, Yt= Yt-1+et denkleminde nn sfra eit olup olmad aratrlmaktadr. Modele ait hipotezler H0:=0 ve H1:<0 eklinde ifade edilmektedir. Yani H0 hipotezi deikenin birim kke sahip olduunu, H1 hipotezi ise; deikenin birim kke sahip olmadn, bir baka deyile deikenin duraan olduunu gstermektedir. Dickey Fuller birim kk testinde, birim kkn varln test etmek iin farkl regresyon modeli kullanlmaktadr. Bu modeller: Yt=Yt-1+et (sabitsiz ve trendsiz), Yt=0+Yt-1+et (sabitli), Yt=0+Yt-1+t+et (sabitli ve trendli) eklinde ifade edilmektedir.Uygulamada genellikle serinin orijinal halinde sabitli ve sabitli ve trendli modeller tercih edilirken, serinin ilk fark alndnda sabitsiz ve trendsiz
58

197

analizlerde deikenlerin duraan olmamas, yani ortalama ve varyanslarnn zaman iinde deimesi, yaplan analizin yanltc sonular vermesine neden olabilmektedir60. Bu nedenle modelde kullanlacak tm deikenlere ncelikle birim kk testi uygulanm ve test sonucunda birim kke sahip olan, yani duraan olmayan seriler ilk farklar alnarak duraan hale getirilmilerdir. Deikenlere uygulanan Geniletilmi Dickey-Fuller Birim Kk Testi sonular tablo 3.14 ve tablo 3.15te zetlenmitir.

modeller tercih edilmektedir. Dickey-Fuller Birim Kk Testleri hata terimlerinde otokorelasyon olmas halinde kullanlamamaktadr. Bu dorultuda Dickey-Fuller, baml deikenin gecikmeli deerlerini modelde bamsz deiken olarak kullanan yeni bir test gelitirmitir. Bu test Geniletilmi Dickey-Fuller Testidir. Bu testte Dickey-Fuller Testinden farkl olarak baml deikenin gecikmeli deerleri de modelde kullanlmakta ve bylece hata terimlerindeki otokorelasyonun nlenmesi amalanmaktadr. Modelde kullanlacak gecikme says tespit edilirken eitli bilgi kriterlerinden yararlanlmaktadr (Akaike Bilgi Kriteri, Schwarz Bilgi Kriteri gibi). Geniletilmi Dickey-Fuller Testinde de H0 hipotezi deikenin birim kke sahip olduunu, H1 hipotezi ise; deikenin birim kke sahip olmadn, yani duraan olduunu gstermektedir. Testte kullanlan modeller: Yt=Yt-1+iYt-i+1+et (sabitsiz ve trendsiz), Yt= 0+Yt-1+iYt-i+1+et (sabitli), Yt= 0+Yt-1+t+iYt-i+1+et (sabitli ve trendli) eklinde belirtilebilir. Sz konusu modeller en kk kareler yntemiyle tahmin edildikten sonra hesaplanan test istatistiinin Dickey-Fuller Tablosundaki kritik deeri amas halinde H0 hipotezi reddedilecek, yani deikenin duraan olduu sonucuna ulalacaktr. 60 . Gkta, Teorik Ve Uygulamal Zaman Serileri Analizi, stanbul, Beir Kitabevi, 2005, s.13.

198

TABLO 3.14: DEKENLERN DZEY DEERLERNE UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI

Deikenler Model Sabitli Sabitli Ve Trendli Test statis. Gec. Test statis. Gec. Say. Say. -2.927587 0 -3.118729 0 -1.651981 0 -1.763937 0 -3.477172* 0 -3.917770* 0 -1.569813 3 0.627562 0 -2.101225 -1.398683 -5.662622** 4 5 0 -3.262377 -9.289794** -6.058312** 1 4 0

Cari lemler Dengesi Log. Alnm Reel GSMH Portfy Girileri Log. Alnm Reel Kon. Bte A Log. Alnm Reel D Bor Stoku D Ticaret Hadlerindeki Deiim Reel Ef. Dviz Kuru End. Deiim

TABLO 3.15: DEKENLERN LK FARKLARINA UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI

Deikenler Sabitsiz Ve Trendsiz Test statis. Gec. Say. -6.053085** 1 -3.922811** -3.856576** -2.121247* -5.131646** 0 0 0 5 Model Sabitli Test statis. -6.018049** -5.469568** -3.774037** -3.226944* -6.280265** Gec. Say. 1 0 0 3 5 Sabitli Ve Trendli Test statis. -6.904337** -5.617557** -4.506967** -3.693999* -6.914840** Gec. Say. 1 0 0 3 5

Cari lemler Dengesi Log. Alnm Reel GSMH Log. Alnm Reel Kon. Bte A Log. Alnm Reel D Bor Stoku D Ticaret Hadlerindeki Deiim

Tablo 3.14 ve Tablo 3.15e likin Aklama: * Test sonularna gre %5 anlamllk dzeyinde deikenlerin birim kke sahip olduu hipotezi reddedilmitir. ** Test sonularna gre %1 anlamllk dzeyinde deikenlerin birim kke sahip olduu hipotezi reddedilmitir. Gecikme saysnn belirlenmesinde Akaike Bilgi Kriteri tercih edilmitir.

199

Test sonular incelendiinde, cari ilemler dengesinin dzeyde birim kke sahip olduu, buna karn ilk fark alndnda birim kke sahip olmad, yani duraan hale geldii grlmektedir. Benzer ekilde d ticaret hadlerindeki deiim ile logaritmalar alnm reel GSMH, reel konsolide bte a ve reel d bor stoku deikenleri de dzeyde birim kke sahip olmalarna ramen, ilk farklar alndnda duraan hale gelmilerdir. Reel efektif dviz kurundaki deiim ve portfy girileri deikenleri ise; dzeyde birim kke sahip olmadklarndan, yani duraan olduklarndan oluturulan modelde orijinal halleriyle kullanlmlardr. Yaplan birim kk testleri sonucunda regresyon modelinde yer alan deikenler ve deikenlere ynelik olarak kullanlan ksaltmalar yle belirtilebilir: dcab: lk fark alnm cari ilemler dengesi (GSYHya oranlanm) dlogrgnp: Logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH61 capinf: Portfy girileri (GSYHya oranlanm) dlogrfisbal: Logaritmas ve ilk fark alnm reel konsolide bte a dlogrfordebt: Logaritmas ve ilk fark alnm reel d bor stoku dtotchange: lk fark alnm d ticaret hadlerindeki deiim reerchange: Reel efektif dviz kuru endeksindeki deiim Sz konusu deikenler ile hesaplanan regresyon modelleri ve model sonular tablo 3.16 da zetlenmitir.

61

Herhangi bir deikenin logaritmas ve ilk fark alndnda, ortaya kan seri sz konusu deikenin bir nceki yla gre deiim orann gsterecektir. Yani; yt-yt-1/yt-1 ln(yt)-ln(yt-1) eklinde belirtilebilir. Dolaysyla rnein logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH serisi aslnda iktisadi byme orann temsil etmektedir.

200

TABLO 3.16: KLASK DORUSAL OKLU REGRESYON SONULARI

Deikenler Baml Deiken: dcab Bamsz Deikenler: Sabit Parametre dlogrgnp capinf dlogrfisbal dlogrfordebt dtotchange reerchange rnek Dnemi: 1980-2006 BG(1) BG(2) JB White DW R2 Dzeltilmi R2 F statistii 0.010426 [0.005504] (0.0744) -0.137078 [0.061535] (0.0389) -0.544330 [0.286202] (0.0733) -0.001699 [0.009128] (0.8544) 0.003701 [0.042764] (0.9320) -0.047792 [0.044097] (0.2928) -0.094345 [0.044913] (0.0500) 0.143549 (0.704778) 0.319909 (0.852183) 1.230159 (0.540598) 15.30332 (0.225266) 2.109744 0.711450 0.615267 7.396810 (0.000419) 0.010476 [0.004356] (0.0260) -0.135394 [0.054545] (0.0221) -0.524021 [0.242437] (0.0430) 0.011169 [0.004468] (0.0204) -0.138200 [0.053189] (0.0164) -0.505007 [0.246832] (0.0529) Model 1 Model 2 Model 3

-0.051910 [0.036422] (0.1695) -0.097610 [0.032864] (0.0076) 0.149693 (0.698829) 0.437491 (0.803526) 1.093760 (0.578753) 15.46021 (0.347436) 2.109744 0.710876 0.653051 12.2936 (0.000033)

-0.101486 [0.033171] (0.0057) 0.020027 (0.887462) 1.864105 (0.393745) 1.316612 (0.517728) 12.51576 (0.185769) 1.988503 0.672847 0.628235 15.08224 (0.000015)

Tablo 3.16ya likin Aklama: [ ] iindeki deerler deikenlerin standart hatalarn ifade etmektedir. ( ) iindeki deerler olaslk deerlerini ifade etmektedir. lk modelde hata terimlerinde deien varyans olup olmadn tespit etmek iin yaplan White Testinde, mevcut gzlem says, test istatistiinde deikenlerin birbirleriyle arpmnn kullanlmasna izin vermediinden, sz konusu test deikenlerin birbirleriyle arpm dikkate alnmakszn yaplmtr. Dier modellerde ise; deikenlerinin birbirleriyle arpm da teste dahil edilmitir.BG(1): Bir gecikmeli Breusch-Godfrey Otokorelasyon Testi, BG(2): ki gecikmeli Breusch-Godfrey Otokorelasyon Testi, JB: Jarque Bera Normallik Testi, White: Deien Varyans Testi, DW: Durbin Watson Testi sonularn gstermektedir.

201

Regresyon modelleri oluturulurken Genelden zele yaklamndan hareketle, ncelike tm deikenler kullanlarak model 1 hesaplanmtr. Ancak yaplan hesaplama sonucunda sadece logaritmas ve ilk fark alnm GSMH deikeni %5 anlamllk dzeyinde istatistiksel adan anlaml bulunmutur62. Bununla birlikte modelin aklayclk gcn gsteren dzeltilmi R2 deerine bakldnda, modelin aklayclk gcnn 0.61 olduu grlmektedir. Bilindii gibi klasik dorusal oklu regresyon modellerinde yksek bir R2 (kesin olmamakla birlikte R2>0.70) deeri ile birlikte dk t deerlerinin grlmesi, bamsz deikenler arasnda oklu dorusal balant olabileceinin bir gstergesidir63. Hesapladmz modelde dzeltilmi R2 deerinin genellikle kabul edilen eik deeri amamasna ramen bu deere yakn olmas, modeldeki bamsz deikenler arasnda oklu dorusal balantdan phelenilmesine neden olmutur. oklu dorusal balant, oklu regresyon modellerinde iki ya da daha fazla bamsz deiken arasnda dorusal bir iliki olmas eklinde tanmlanmaktadr. oklu dorusal balant halinde, ele alnan her bir bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkisi tespit edilememektedir. Ekonometride bamsz deikenler arasndaki oklu dorusal balantnn tespit edilmesine ynelik olarak genel kabul grm tek bir kural bulunmamaktadr. Bununla birlikte pratikte en ok kullanlan yntemlerden biri, regresyon modelinde yer alan her bir bamsz deikenin dier bamsz deikenlerle regresyona tabi tutulmas ve sz konusu regresyon sonularndan elde edilen R2 deerleri vastasyla da VIF (variance inflation factor) kriterinin hesaplanmasdr. VIF kriteri64; VIF= 1/1-R2 formlyle ifade edilmektedir. VIF kriterinin hangi deeri at takdirde, deikenler arasnda oklu dorusal balant olduunun kabul edilecei konusunda da genel kabul grm bir kural bulunmamaktadr. Bununla birlikte VIF kriterinin 5 deerini amas, oklu dorusal balantnn nemli olduu eklinde yorumlanmaktadr65. Model 1de yer alan her bir bamsz deikenin baml deiken olarak kabul edilmesi ve dier bamsz

62

Hesaplanan ilk modelde reel efektif dviz kuru endeksi de 0.0500 olaslkla, %5 anlamllk dzeyinde snrda anlaml, %10 anlamllk dzeyinde ise; istatistiksel adan anlamldr. 63 R. Tar, Ekonometri, Gzden Geirilmi kinci Bask, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 1999, s.162. 64 S. Gri ve E. alayan, Ekonometri Temel Kavramlar, Geniletilmi kinci Basm, stanbul, Der Yaynlar, 2005, s.567,568. 65 Tar, a.y.

202

deikenlerle regresyona tabi tutulmas sonucunda hesaplanan VIF deerleri tablo 3.17de gsterilmitir.

TABLO 3.17: BAIMSIZ DEKENLERE LKN VIF DEERLER

Bamsz Deiken dlogrgnp capinf dlogrfisbal dlogrfordebt dtotchange reerchange R2 0.352421 0.347394 0.422712 0.480382 0.288610 0.585394 VIF Deeri 1.544221 1.532318 1.732237 1.924490 1.405698 2.411928

Tablo 3.17 incelendiinde, hesaplanan hibir VIF deerinin bei amad grlmektedir. Dolaysyla bu durumda model 1de yer alan deikenler arasnda oklu dorusal balant olmad ve modelde t testini geemeyen deikenlerin istatistiksel adan cari ilemler dengesini aklamada anlaml olmad belirtilebilir66. Bu dorultuda ncelikle model 1den konsolide bte a ve d bor stoku deikenleri atlarak yeni bir model hesaplanmtr. Sz konusu modelin sonular tablo 3.16da model 2 ad altnda gsterilmitir. Model 2 sonularna bakldnda, d ticaret hadlerindeki deiim dnda kalan tm deikenlerin %5 anlamllk dzeyinde istatistiksel adan anlaml olduu grlmektedir. Bunun zerine bir sonraki aamada, d ticaret hadlerindeki deiimi gsteren deikende modelden dlanarak model 3 hesaplanmtr. Oluturulan bu son modelde, logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH ve reel efektif dviz kuru endeksindeki deiimi gsteren deikenlerin %5 anlamllk dzeyinde istatistiksel adan anlaml, portfy girileri deikeninin ise; %5 anlamllk dzeyinde (0.0529 olaslkla) anlamsz, %10 anlamllk dzeyinde ise; istatistiksel adan anlaml olduu grlmektedir. Cari ilemler dengesini aklayabilecek en uygun modeli tespit edebilmek iin yaplan bu incelemelerden sonra, nc model nihai model olarak belirlenmitir. Ancak nihai modelde yer alan deikenlerin cari ilemler dengesi zerindeki etkisini hesaplanan parametreler erevesinde yorumlamaya gemeden, modelin klasik

66

Bamsz deikenler arasndaki oklu dorusal balanty tespit edebilmek iin, sz konusu deikenlerin korelasyon matrisine de baklm ancak deikenler arasnda yksek bir korelasyona rastlanmamtr.

203

dorusal regresyon modelinin hata terimlerine ilikin varsaymlarn salayp salamadnn aratrlmas gerekmektedir. Bu nedenle ncelikle hata terimlerinde otokorelasyon ve deien varyans bulunup bulunmadn belirleyebilmek amacyla srasyla bir ve iki gecikmeli Breusch-Godfrey Testi ile White Testi yaplmtr. Ardndan hata terimlerinin normal dalp dalmadn tespit edebilmek iin de Jarque-Bera Normallik Testi uygulanmtr67. Test sonularna bakldnda hata terimlerinde otokorelasyon ve deien varyans olmad, ayrca hata terimlerinin normal dalma uyduu grlmektedir. Dolaysyla model, klasik dorusal regresyon modelinin hata terimlerine ilikin varsaymlarn salamaktadr. Bu dorultuda model sonular incelendiinde, logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH, yani iktisadi byme, portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimi ifade eden deikenlerin tamamnn cari ilemler dengesini negatif ynde etkiledii grlmektedir. Yani iktisadi byme orannda, portfy girilerinde ve reel efektif dviz kuru endeksinde meydana gelen bir art (reel efektif dviz kuru endeksindeki art daha ncede belirtildii gibi Trk Lirasnn deer kazandn ifade etmektedir.) cari ilemler dengesi zerinde olumsuz bir etki yaratmaktadr. Bu sonu iktisadi adan da tutarldr. Nitekim iktisadi bymede meydana gelen bir art, toplam harcamalar ve dolaysyla ithalat arttrarak cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkileyecektir. Benzer ekilde Trk Lirasndaki deerlenme de ihracat caydrp, ithalat tevik ederek cari ilemler dengesi zerinde bozucu bir etki yaratacaktr. Portfy girileri ise; hem dorudan cari ilemler aklarnn finansmann salayarak, hem de dolayl bir biimde Trk Lirasnn ar deerli hale gelmesine neden olarak cari ilemler dengesini olumsuz ynde etkileyecektir. Modele ilikin dier hesaplamalara bakldnda, modelin cari ilemler dengesindeki deiimin %62sini (Dzeltilmi R2: 0.628235) aklayabildii grlmektedir. Ayrca F Testi sonular da, modelin bir btn olarak istatistiksel adan tutarl olduunu gstermektedir.

Breusch-Godfrey Otokorelasyon Testinde H0 hipotezi hata terimlerinde otokorelasyon olmadn ifade etmektedir. Benzer ekilde White Testi ve Jarque-Bera Testlerinde de H0 hipotezleri srasyla hata terimlerinde deien varyans olmadn ve hata terimlerinin normal daldn belirtmektedir. Dolaysyla yaplan testler sonucunda klasik dorusal regresyon modelinin varsaymlarnn geerli olabilmesi iin, H0 hipotezinin reddedilmemesi gerekmektedir.

67

204

Bu aklamalar erevesinde Trkiye Cari lemler Dengesini etkileyen faktrleri tespit edebilmek amacyla oluturduumuz nihai model matematiksel olarak; dcab= 1+2dlogrgnp+3capinf+4reerchange+e eklinde ve hesaplanan parametreler dorultusunda;
dcab = 0.011169 0.138200d log rgnp 0. 505007cap inf 0.101486reerchange (3.2)
[0.004468 ] [0.053189 ] [0.246832] [0.033171]

(3.1)

rnek Dnemi: 1980-2006 Dzeltilmi R2:0.628235, JB:1.316612(0.517728), BG(1):0.020027(0.887462), BG(2):1.864105(0.393745), White:12.51576 (0.185769) eklinde belirtilebilir68. Modele ilikin olarak yaplan bu temel aklamalarn ardndan, hesaplanan parametrelerin ele alnan dnem boyunca sabit olup olmad ve yine sz konusu dnem ierisinde cari ilemler dengesi asndan yapsal bir krlmann yaanp yaanmad test edilmek istenmitir. nk 1980-2006 dnemi ierisinde Trkiye ekonomisinde 1994 ve 2001 yllarnda olmak zere iki nemli kriz yaanm ve 2001 krizi ile birlikte uygulamada olan kur sistemi terk edilerek esnek kur sistemine geilmitir. Bu erevede ncelikle hesaplanan parametrelerin ele alnan dnem boyunca istikrarl olup olmadn tespit edebilmek amacyla tekrarl regresyon (recursive least squares) ve Cusum of Squares Test statistiklerinden yararlanlmtr. Tekrarl regresyonda, regresyon modelini hesaplayabilmek iin gerekli olan minimum gzlem deeri ile regresyon modeli hesaplanmakta ve her defasnda hesaplanan yeni regresyona bir yeni gzlem deeri eklenmektedir. Dolaysyla hesaplanan son regresyonun sonular nihai regresyon sonularna eit olacaktr. Tekrarl regresyon yntemi parametrelerin istikrarn belirleyebilmek iin kullanlabilecek gerek bir test olmamasna ramen, dnem ierisinde parametrelerin istikrarl olup olmad konusunda genel bir bilgi verebilmektedir. Tekrarl regresyon ynteminde hesaplanan ilk regresyon sonular, serbestlik derecesinin dk olmas nedeniyle ok aklayc olmamakla birlikte, zellikle ortaya kan grafiklerin ikinci yars, parametrelere ilikin olarak yorum yapabilmek iin uygundur. Cusum of Squares Testinde ise; tekrarl regresyon hesaplamalar sonucunda ortaya kan kalntlarn karelerinin kmlatif toplamna baklmaktadr. Bu test sonucunda izilen grafiin %5 gven snrlar ierisinde kalmas, hesaplanan
68

Parametrelerin altnda parantez iinde yer alan deerler, parametrelerin standart hatalarn, test sonularnn yanlarnda parantez iinde yer alan deerler ise; olaslk deerlerini (testlerde H0 hipotezi reddedildii takdirde hata yapma olasln) gstermektedir.

205

parametrelerin rnek dnemi boyunca sabit olduunu ifade eden H0 hipotezinin reddedilemedii anlamna gelmektedir69. Oluturduumuz nihai modele ilikin olarak yaplan tekrarl regresyon sonucunda hesaplanan parametrelerin grafiklerine bakldnda, logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH ve reel efektif dviz kurundaki deiime ait parametlerin tm dnem boyunca sfrdan anlaml ekilde farkl olduu, portfy girilerine ait parametrenin ise; zellikle son dnemde sfrdan anlaml bir biimde farkllk arz ettii grlmektedir. Bu durum Trkiyede 1989 ylnda sermaye hareketlerinin tam olarak serbestletirilmesiyle birlikte ok yksek boyutlarda sermaye giriiyle karlalmas ile de uyumludur. Cusum Of Squares Test sonularna ait grafie bakldnda ise; tekrarl regresyonlar sonucunda elde edilen kalntlarn karelerinin kmlatif toplamna ait grafiin, incelenen dnemde %5 gven snrlar iinde kald grlmektedir. Dolaysyla hesaplanan parametrelerin 1980-2006 dnemi boyunca deimedii sylenebilir70. Oluturulan model erevesinde son olarak, 1994 ve 2001 krizlerinin modelde yapsal bir krlmaya yol ap amad test edilmek istenmi ve bunun iin Chow Krlma Noktas Testine (Chow Breakpoint Test) bavurulmutur. Chow Krlma Noktas Testinde H0 hipotezi belirtilen tarihte modelde yapsal bir krlma olmadn ifade etmektedir. Dolaysyla yaplan test sonucunda H0 hipotezinin reddedilememesi, modelde yapsal bir krlmann olmadn gsterecektir71. Hesapladmz model erevesinde 1994 ve 2001 yllar iin yaplan Chow Krlma Noktas Test sonularna bakldnda, her iki tarihte de modelde yapsal bir krlmann olmadn ifade eden H0 hipotezinin reddedilemedii grlmektedir. Dolaysyla cari ilemler dengesi asndan sz konusu tarihlerde, yapsal bir krlmann olmad ve hesaplanan model sonularnn geerliliini srdrd belirtilebilir.

B. Vogelvang, Econometrics Theory And Applications With Eviews, UK, Pearson Education Limited, 2005, pp.132-135. 70 Sz konusu grafikler ve metin iinde bulunmayan test sonular eklerde yer almaktadr. 71 A.e., pp.164,165.

69

206

zetle, oluturulan model sonular bir btn olarak incelendiinde, 1980-2006 dneminde Trkiye Cari lemler Dengesini etkileyen temel faktrlerin iktisadi byme, reel efektif dviz kurundaki deiim ve portfy girileri olduu, her deikenle cari ilemler dengesi arasnda da negatif ynl bir ilikinin bulunduu belirtilebilir. Dolaysyla iktisadi bymedeki ve portfy girilerindeki bir art cari ilemler dengesini bozmakta, benzer ekilde Trk Lirasndaki bir deerlenme de cari ilemler dengesi zerinde olumsuz bir etki yaratmaktadr.

3.3.3. VAR MODEL

Bir nceki blmde hesaplanan klasik dorusal oklu regresyon modeli

erevesinde cari ilemler dengesini etkileyen faktrleri tespit ettikten sonra, ikinci aamada regresyon sonularna gre cari ilemler dengesini etkiledii tespit edilen deikenler ile cari ilemler dengesi arasndaki ksa dnemli dinamik ilikiyi belirleyebilmek iin, 1987Q1-2006Q4 dnemine ait eyreklik veriler kullanlarak bir VAR (Vector Autoregression) Modeli oluturulmutur. 1980li yllarn banda C. A. Sims tarafndan gelitirilen VAR Modeli en basit biimde, birbirine bal denklemlerden oluan dinamik indirgenmi bir model olarak tanmlanmaktadr. VAR Modelinde, modelde yer alan tm deikenler endojen kabul edilmekte ve bu dorultuda her bir deiken, kendi gecikmeli deerleri ile dier endojen deikenlerin gecikmeli deerlerinin bir fonksiyonu olarak ifade edilmektedir. Birinci dereceden iki deikenli yapsal bir VAR Modeli72; yt= b10-b12zt+11yt-1+12zt-1+yt zt= b20-b21yt+21yt-1+22zt-1+zt (3.3) (3.4)

eklinde belirtilebilir. Denklemlerde yer alan yt ve zt duraan olduu varsaylan endojen deikenleri, yt-1 ve zt-1 sz konusu deikenlerin gecikmeli deerlerini, b10, b12, 11, 12, b20, b21, 21 ve 22 modele ait parametreleri, yt ve zt ise; srasyla y ve z standart sapmasna sahip hata terimlerini (white noise terms) gstermektedir73. Sz
W. Enders, Applied Econometric Time Series, Second Edition, USA, John Wiley And Sons Incorporation, 2004, pp.264-266. 73 Yapsal VAR Modelinde yer alan hata terimlerinin birbirleriyle ilikisiz olduu, yani aralarnda korelasyon bulunmad varsaylmaktadr.
72

207

konusu hata terimleri ayrca, homojen yenilikler (pure innovations) ya da oklar (shocks) olarak ta adlandrlmaktadr. Yapsal VAR Modeli bir geri besleme mekanizmasna sahiptir. nk modelde yer alan zt deikeninin cari dnemdeki deeri ytyi etkilemekte, yt deikeninin cari dnemdeki deeri de ztyi etkilemektedir. Dolaysyla denklemlerde yer alan b12 ve b21 parametreleri sfr olmadka yt dolayl olarak ztyi, ztde yine dolayl olarak ytyi etkileyecektir. Yukarda ifade edilen denklemler indirgenmi denklemler deildir ve sz konusu denklemler standart hesaplama teknikleriyle hesaplanamamaktadr. nk denklemlerde yer alan zt deikeni yt ile yt deikeni de zt ile iliki ierisindedir. Oysa standart hesaplama tekniklerinde Modeline bamsz deikenlerin standart hata terimleri ile ilikili olmad kolayca varsaylmaktadr. Bununla birlikte yapsal VAR Modeli, ndirgenmi (standart) VAR dntrlerek, hesaplama teknikleriyle hesaplanabilmektedir. Bu durumu aklayabilmek iin bir ve iki numaral denklemler tekrar yazldnda ve matris formunda gsterildiinde; yt+b12zt= b10+11yt-1+12zt-1+yt zt+b21yt= b20+21yt-1+22zt-1+zt
1 b12 y t b10 11 12 y t 1 yt + = + b21 1 z t b20 21 22 z t 1 zt

(3.5) (3.6)

(3.7)

olacaktr.

1 b12 = B, b21 1

yt = Xt , zt

b10 = 0 , b20

11 12 = 1 , 21 22

y t 1 = Xt 1 , zt 1

yt = t eklinde gsterilirse; zt

BXt= 0+1Xt-1+t olacaktr. (3.8) numaral denklemin her iki tarafn B-1 ile arptmzda; B-1B Xt= B-10+B-11Xt-1+B-1t Bu denklemde B-10=A0, B-11=A1 ve B-1t=et ile gsterildiinde; Xt= A0+A1Xt-1+et olacaktr.

(3.8)

(3.9)

(3.10)

208

(3.10) numaral denklemde A0 vektrnn iinci elemann ai0, A1 matrisinin iinci satr jinci stunundaki elemann aij ve et vektrnn iinci elemann da eit olarak tanmladmzda; yt=a10+a11yt-1+a12zt-1+e1t zt=a20+a21yt-1+a22zt-1+e2t eklinde yazlabilecektir. (3.11) ve (3.12) numaral denklemler ndirgenmi (standart) VAR Modelini gstermektedir. Denklemlerin sa tarafndaki deikenlerin tamam, modelde kullanlan deikenlerin gecikmeli deerleridir. Yani sz konusu deikenler nceden belirlenmi deikenlerdir. Bu nedenle ndirgenmi VAR Modelindeki her bir denklem, en kk kareler yntemiyle kolayca hesaplanabilir. Denklemlerde yer alan hata terimleri, yt ve zt oklarnn bir bileimidir. et=B-1t 74 olduundan, e1t ve e2t srasyla; e1t=(yt-b12zt)/(1-b12b21) e2t=(zt-b21yt)/(1-b12b21) eklinde ifade edilebilecektir.
yt ve zt oklar sfr ortalama ve sabit varyansa sahip olduklarndan (white noise

(3.11) (3.12)

(3.13) (3.14)

processes), e1t ve e2tde sfr ortalama ve sabit varyansa sahip olacaklardr. Tpk klasik dorusal oklu regresyon modelinde olduu gibi, VAR Modelinde de deikenler arasndaki dinamik ilikinin doru bir biimde saptanabilmesi iin, modelde kullanlan deikenlerin birim kke sahip olmamalar, yani duraan olmalar gerekmektedir. Bu nedenle VAR Modeli hesaplanmadan nce, modelde kullanlacak deikenlere ynelik olarak Geniletilmi Dickey-Fuller Birim Kk Testleri yaplmtr. Sz konusu test sonular tablo 3.18de zetlenmitir.

74

1 B = (1 / B ) Bek e eittir. Ek matris, Bnin kofaktr matrisinin transpozu alnarak

bulunmaktadr. Yani, 1 b12 Bek = olacaktr. 1 b21

B = 1 b12 b21 e

eittir.

Dolaysyla

1 b12 = (1 / 1 b 12 b 21) eklinde bulunacaktr. 1 b 21

209

TABLO 3.18: DEKENLERN DZEY DEERLERNE UYGULANAN BRM KK TEST SONULARI

Deikenler Sabitli Test statis. Cari lemler Dengesi Log. Alnm Reel GSMH Portfy Girileri Reel Ef. Dviz Kuru End. Deiim Log.Ve lk Fark Alnm Reel GSMH Model Gec. Say. 0 2 3 0 Sabitli Ve Trendli Test statis. Gec. Say. -4.233919** 4 -3.966730* 0 -4.866084** 3 -9.057420** 0

-4.562867** -0.115854 -4.820298** -9.102366** -10.81544**

-10.75265**

Tablo 3.18e likin Aklama: * Test sonularna gre %5 anlamllk dzeyinde deikenlerin birim kke sahip olduu hipotezi reddedilmitir. ** Test sonularna gre %1 anlamllk dzeyinde deikenlerin birim kke sahip olduu hipotezi reddedilmitir. Gecikme saysnn belirlenmesinde Schwarz Bilgi Kriteri tercih edilmitir. Reel GSMH serisi logaritmas alnmadan nce, veri ve metodoloji ksmnda da belirtildii gibi mevsimsellikten arndrlmtr. Logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH serisi iin sabitsiz ve trendsiz modelle de birim kk testi yaplm ve sz konusu test sonucu -1.732905 olarak bulunmutur. Test sonucuna gre, logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH deikeninin birim kke sahip olduu hipotezi, %10 anlamllk dzeyinde reddedilebilmitir. Ancak deikene ait serinin grafii incelendiinde, sz konusu serinin sfrdan balamad ve bu nedenle seriye ait modelin sabit terime sahip olmas gerektii grlmtr. Bu nedenle sabitsiz ve trendsiz modelle yaplan test sonucu dikkate alnmamtr.

Test sonular incelendiinde, logaritmas alnm ve mevsimsellikten arndrlm reel GSMH deikeni dnda tm deikenlerin dzeyde birim kke sahip olmad, yani duraan olduklar grlmektedir. Logaritmas alnm ve mevsimsellikten arndrlm reel GSMH deikeni ise; ilk fark alndnda duraan hale gelmitir. Bu nedenle hesaplanan VAR Modelinde; cari ilemler dengesi, reel efektif dviz kuru endeksindeki deiim ve portfy girileri deikenleri orijinal halleriyle, logaritmas alnm ve mevsimsellikten arndrlm reel GSMH serisi ise; ilk fark alnarak kullanlmtr.

210

Yaplan birim kk testleri sonucunda VAR Modelinde yer alan deikenler ve deikenlere ynelik olarak kullanlan ksaltmalar yle belirtilebilir: cab: Cari ilemler dengesi (GSYHya oranlanm) dlogrgnpsa: Logaritmas ve ilk fark alnm reel GSMH (mevsimsellikten arndrlm) capinf: Portfy girileri (GSYHya oranlanm) reerchange: Reel efektif dviz kuru endeksindeki deiim Deikenlere ynelik olarak yaplan birim kk testlerinin ardndan VAR Modelinde kullanlacak gecikme uzunluu tespit edilmeye allmtr. Bilindii gibi VAR Modeli hesaplanrken gecikme uzunluunun olmas gerekenden yksek belirlenmesi serbestlik derecesini azaltmakta, gecikme uzunluunun olmas gerekenden dk belirlenmesi ise; modelin yanl tanmlanmasna yol amaktadr75. Literatrde gecikme uzunluunun belirlenmesinde Olaslk Oran Testi (LR), Son Tahmin Hatas (FPE), Akaike Bilgi Kriteri (AIC), Schwarz Bilgi (SC) Kriteri ve Hannan-Quinn (HQ) Bilgi Kriterinden yararlanlmaktadr. Bu dorultuda verilerin eyrek dnemlik olduu da dikkate alnarak farkl gecikme uzunluklar iin sz konusu test sonular incelenmitir76. Test sonularna bakldnda LR, FPE ve AIC kriterlerinin uygun gecikme uzunluu olarak drt gecikmeyi, SC ve HQ kriterlerinin ise; uygun gecikme uzunluu olarak bir gecikmeyi iaret ettikleri grlmtr. Bu nedenle VAR Modeli hesaplanrken gecikme uzunluu olarak, drt gecikme tercih edilmitir. Yaplan bu incelemelerin ardndan hesaplanan VAR Modeli sonular, tablo 3.19 da gsterilmitir.

D. N. Gujarati, Basic Econometrics, Fourth Edition, USA, Mc Graw Hill Company, 2003, p.849. 76 VAR Modeli hesaplanmadan nce uygun gecikme uzunluunu tespit edebilmek amacyla drt gecikmeden on bir gecikmeye kadar sz konusu test sonular incelenmi ve her defasnda LR, FPE, AIC kriterlerinin drt gecikmeyi, SC ve HQ kriterlerinin ise; bir gecikmeyi iaret ettikleri grlmtr. Eklerde drt ve sekiz gecikme iin sz konusu test sonular yer almaktadr.

75

211

TABLO 3.19: VAR MODEL SONULARI

cab(-1) cab(-2) cab(-3) cab(-4) dlogrgnpsa (-1) dlogrgnpsa (-2) dlogrgnpsa (-3) dlogrgnpsa (-4) capinf(-1) capinf(-2) capinf(-3) capinf(-4) reerchange (-1) reerchange (-2) reerchange (-3) reerchange (-4) c Dzeltilmi R2 F-statistii cab 0.337691* [0.13516] -0.119844 [0.13941] 0.091373 [0.14341] 0.402297* [0.12743] -0.023502 [0.10761] -0.012112 [0.10159] -0.071806 [0.10231] 0.033180 [0.08983] -0.332487* [0.12157] -0.034351 [0.13671] 0.004692 [0.13902] 0.037397 [0.13552] -0.166364* [0.04707] -0.072862 [0.05462] -0.077948 [0.05151] -0.061890 [0.05403] 0.001224 [0.00398] 0.513864 dlogrgnpsa -0.038955 [0.17649] 0.294817 [0.18205] -0.083419 [0.18726] 0.052974 [0.16640] -0.265289 [0.14052] -0.390134* [0.13266] -0.152764 [0.13359] 0.285328* [0.11730] 0.471273* [0.15875] -0.011904 [0.17852] 0.151204 0.18153 0.003825 [0.17696] 0.214227* [0.06147] 0.031358 [0.07133] 0.177956* [0.06726] -0.085514 [0.07055] 0.007784 [0.00519] 0.486076 capinf -0.192889 [0.14636] 0.112676 [0.15097] -0.155629 [0.15529] 0.040928 [0.13799] 0.088674 [0.11653] -0.007523 [0.11001] 0.107255 [0.11078] 0.033461 [0.09727] 0.463750* [0.13164] -0.458979* [0.14804] 0.357879* [0.15054] -0.415535* [0.14675] -0.046329 [0.05097] -0.042693 [0.05915] -0.009997 [0.05578] -0.051392 [0.05851] 0.008516 [0.00430] 0.130417 reerchange 0.001293 [0.36621] 0.632830 [0.37773] -0.683240 [0.38855] 0.440733 [0.34526] 0.213106 [0.29157] 0.284604 [0.27525] 0.156069 [0.27719] 0.081610 [0.24338] 0.417695 [0.32939] -0.427480 [0.37041] 0.845053 [0.37666] -1.110608* [0.36717] -0.143726 [0.12754] -0.278611 [0.14800] -0.142716 [0.13956] -0.303448 [0.14639] 0.021201 [0.01077] 0.135092

5.888801*

5.374387*

1.693640

1.722387

Tablo 3.19a likin Aklama: [ ] iindeki deerler deikenlerin standart hatalarn, c ise; modellerdeki sabit parametreyi ifade etmektedir. * iareti %5 anlamllk dzeyinde parametrelerin istatistiksel adan anlaml olduunu ve modelin bir btn olarak tutarl olduunu gstermektedir. t Testi iin tablo deeri, ttablo= tT-k-1;/2= t58;0.025 2.299dur. F Testi iin tablo deeri, Ftablo= Fk-1;T-k-1;=F15;58;0.05 1.84tr. (T modelin hesaplanmas iin kullanlan gzlem saysn, k ise; bamsz deiken saysn belirtmektedir.)

212

3.3.3.1. GRANGER NEDENSELLK TESTLER

Genellikle VAR Modelinde deikenlere ilikin olarak hesaplanan parametreler ok gvenilir sonular vermemektedir. Bu nedenle, deikenler arasndaki dinamik ilikiyi tespit edebilmek iin Etki-Tepki Fonksiyonlar (Impulse Response Functions) ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas (Forecast Error Variance Decomposition)ndan yararlanlmaktadr. VAR Modelinde Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmasnn tespit edilebilmesi iin, Yapsal VAR Modelinin hesaplanmas gerekmektedir. Ancak balangta da belirtildii gibi, Yapsal VAR Modeli standart hesaplama teknikleriyle hesaplanamamaktadr. Bununla birlikte sz konusu model, modelin parametrelerine bir takm kstlar konarak, ndirgenmi VAR Modelinin parametreleri vastasyla hesaplanabilmektedir. Aslnda Yapsal VAR Modelinin parametrelerine bir takm kstlarn konmas, VAR Modelinin doasna aykrdr. nk VAR Modeli, e anl denklem modellerinde modelin hesaplanabilmesi iin konulan kstlamalara kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Genel olarak VAR Modellerinde Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas hesaplanrken konulan kstlamalar, iktisat teorisinden hareketle belirlenmektedir. Ancak bazen modelde yer alan deikenler arasndaki iliki konusunda, teoride kesin bir gr bulunmayabilmektedir. Bu durumda modelde yer alan deikenler arasndaki ilikiyi tespit edebilmek iin, Granger Nedensellik Testlerinden yararlanlabilir. Granger Nedensellik Testleri znde, herhangi bir Zt deikeninin gemi dnem deerleri Yt deikenini aklayabiliyorsa, Zt deikeninin cari dnem deerleri de Yt deikeninin cari dnem deerlerini aklayabilir varsaymna dayanmaktadr. Dolaysyla Zt deikeni Ytnin Granger nedeni ise; Yt deikeninin deeri; kendinin ve Zt deikeninin gecikmeli deerlerinin bulunduu bir modelle, yalnz kendi gecikmeli deerlerinin bulunduu bir modele gre daha iyi tahmin edilebilecektir77.

P. T. Brandt ve J. T. Williams, Multiple Time Series Models, Series: Quantative Applications In The Social Sciences, USA, Sage Publications Incorporation, 2007, p.32.

77

213

ki deiken arasndaki Granger nedensellii matematiksel olarak;

Y t = 0 + i Y t i + i Zt i + 1t
i=1 p i=1 p p p

(3.15) (3.16)

78 Zt = 0 + i Y t i + i Zt i + 2t (14)
i=1 i=1

eklinde ifade edilebilir. Denklemlere gre eer Zt Ytnin Granger nedeni ise; Ztnin gemi dnem deerlerine ilikin katsaylar, Yt denkleminde sfrdan farkl olacaktr. Yani i=1,2,3,,p deerleri iin i0dr. Benzer ekilde eer Yt Zt deikeninin Granger nedeni ise; Ytnin gemi dnem deerlerine ilikin katsaylar da, Zt denkleminde sfrdan farkl olacaktr. Yani i=1,2,3,..,p iin i0dr. ki deiken arasndaki Granger Nedensellik Testi79; Y t = 0 + i Y t i + i Zt i + 1t (Kstsz Model)
i=1 p i=1 p p

(3.17) (3.18)

Y t = 0 + i Y t i + u1t
i=1

(Kstl Model)

denklemlerine ait kalntlarn karelerinin toplamnn hesaplanmasyla bulunabilir. Test istatistiine ilikin hipotezler; H0: Zt Ytyi tahmin edememektedir. Yani Zt, Ytnin Granger nedeni deildir H1: Zt Ytyi tahmin edebilmektedir. Yani Zt, Ytnin Granger nedenidir eklinde belirtilebilir.
2 2 RSS1 = 1t ve RSS2 = u1t olarak ifade edildiinde, t =1 t =1 T T

Test statistii;

(RSS2 RSS1) / p (RSS1) / T 2p 1

(3.19)

formlyle hesaplanmaktadr. Sz konusu test istatistii F(p, T-2p-1)80 kritik deeri ile karlatrlarak, H0 hipotezinin reddedilip reddedilmeyeceine karar verilir.

78 79

Denklemlerde yer alan p gecikme derecesini gstermektedir. A.e. 80 (T-2p-1) serbestlik derecesini gstermektedir. T, modelin hesaplanmas iin kullanlan gzlem saysdr.

214

Oluturduumuz VAR Modelinde yer alan deikenler arasndaki iliki konusunda iktisat teorisinde kesin bir gr bulunmamas, modele ait Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmasn hesaplamadan nce Granger Nedensellik Testlerine bavurmamz gerekli klmtr. Bu nedenle VAR Modelinde kullanlan gecikme says dikkate alnarak, deikenler arasnda ikili Granger Nedensellik Testleri yaplm ve ortaya kan test sonular Etki-Tepki Fonksiyonlar ile Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas hesaplamasna temel oluturmutur. Deikenlere ynelik olarak yaplan Granger Nedensellik Testi sonular tablo 3.20de zetlenmitir.

TABLO 3.20: GRANGER NEDENSELLK TEST SONULARI

Deikenler cab-dlogrgnpsa dlogrgnpsa-cab cab-capinf capinf-cab cab-reerchange reerchange-cab dlogrgnpsa-capinf capinf-dlogrgnpsa dlogrgnpsa-reerchange reerchange-dlogrgnpsa capinf-reerchange reerchange-capinf F statistii Olaslk Deeri

0.73762 0.96538 1.18150 3.78373 1.24421 6.47585 0.49485 3.43702 0.19941 7.84989 3.02633 0.15792

0.56966 0.43248 0.32695 0.00781 0.30092 0.00019 0.73952 0.01299 0.93781 0.0000 0.02360 0.95873

Tablo 3.20ye likin Aklama: Tabloda yer alan F statistikleri ve Olaslk Deerleri, deikenler blmnde bulunan birinci deikenin, ikinci deikenin Granger nedeni olmadn ifade eden H0 hipotezinin reddedilip reddedilmeyeceini gstermektedir. rnein; 0.73762 (0.56966) deerleri, H0: Cari ilemler dengesi bymenin Granger nedeni deildir hipotezini test etmeye yneliktir.

Granger Nedensellik Testi sonularnn gsterildii tablo 3.20 incelendiinde, portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimin cari ilemler dengesinin Granger nedeni olduu, buna karn cari ilemler dengesinin portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimin Granger nedeni olmad grlmektedir. Yani portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiim ile cari ilemler dengesi arasnda, sz

215

konusu deikenlerden cari ilemler dengesine doru tek ynl bir iliki bulunmaktadr. Benzer ekilde portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiim; logaritmas ve ilk fark alnm GSMHnn, yani iktisadi bymenin Granger nedeni iken; iktisadi byme portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimin Granger nedeni deildir. Dolaysyla iktisadi byme ile portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiim arasnda da, portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimden iktisadi bymeye doru tek ynl bir iliki bulunmaktadr. Reel efektif dviz kurundaki deiim ile portfy girileri arasnda ise; portfy girilerinden reel efektif dviz kurundaki deiime doru tek ynl bir iliki sz konusudur. Granger Nedensellik Testi sonucunda ortaya kan ilgin bir sonu iktisadi byme ile cari ilemler dengesi arasnda, ne iktisadi bymeden cari ilemler dengesine, ne de cari ilemler dengesinden iktisadi bymeye doru bir iliki olduudur. Ancak bu durum iktisadi byme cari ilemler dengesini etkilememektedir eklinde yorumlanmamaldr. nk balangtada belirtildii gibi Granger Nedensellik Testi sadece bir deikenin gemi dnem deerleri ile dier deikenin cari dnem deeri arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr. Dolaysyla iktisadi bymenin gecikmeli deerleri cari ilemler dengesini aklayamasa da, iktisadi bymenin cari dnemdeki deeri cari ilemler dengesinin cari dnemdeki deerini etkileyebilir. Kald ki klasik dorusal oklu regresyon modelinde ortaya kan sonularda bu gr destekler niteliktedir. Granger Nedensellik Testinde ortaya kan bir dier ilgin sonuta, reel efektif dviz kurundaki deiimin iktisadi bymenin Granger nedeni olmas, yani iktisadi bymeyi etkilemesidir. Bu sonu balangta anlamsz gibi gelsede, aslnda Trkiye Ekonomisinin hem tercih ettii byme stratejisinin hemde retiminin da baml yapsnn bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Bilindii gibi Trkiye 1980 ylnda, 24 Ocak Kararlar ile birlikte ihracata dayal byme stratejisini benimsemitir. Dier taraftan Trkiyenin ithalatnn halen byk lde ara ve yatrm mallarndan olutuu yadsnamaz bir gerektir. Dolaysyla dviz kurundaki deiim hem ihracat hemde ithalat kanalyla iktisadi bymeyi etkileyebilecektir. zetle Granger Nedensellik Testi sonularna gre; ele aldmz deikenlerden portfy girileri, modelde yer alan dier tm deikenleri etkilerken, hibir deikenden etkilenmemekte, cari ilemler dengesi ise; iktisadi byme dnda

216

dier tm deikenlerden etkilenirken, modeldeki hibir deikeni etkilememektedir. Reel efektif dviz kurundaki deiim ise; sadece portfy girilerinden etkilenmekte ve iktisadi byme ile cari ilemler dengesini etkilemektedir.

3.3.3.2. ETK TEPK FONKSYONLARI VE TAHMN HATASI VARYANS AYRITIRMASI

Bir nceki blmde aklanan Granger Nedensellik Testleri, deikenler arasnda hangi deikenden hangi deikene doru bir iliki olduunu ortaya koysa da, sz konusu ilikinin pozitif ynl m yoksa negatif ynl m olduunu tespit edememektedir. Granger Nedensellik Testleri ayrca, herhangi bir deikeni etkileyen deikenleri belirleyebilmekle birlikte, sz konusu deikendeki deiimin ne kadarnn kendisinden ne kadarnn dier deikenlerden kaynaklandn da ortaya koyamamaktadr. te VAR Modelinde tm bu unsurlarn tespit edilebilmesi iin, Etki-Tepki Fonksiyonlar (Impulse Response Functions) ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas
81

(Forecast

Error

Variance

Decomposition)ndan

yararlanlmaktadr . Etki-Tepki Fonksiyonlar, VAR Modelinde yer alan her bir deikene verilen bir birimlik bir oka kar, modelde yer alan dier tm deikenlerin tepkisini ortaya koymaktadr. Dolaysyla Etki-Tepki Fonksiyonlar hesaplanrken, modelde yer alan tm denklemlerdeki her bir deikene bir birimlik ok verilmekte ve bu ok karsnda dier deikenlerin zaman ierisindeki tepkisi belirlenmektedir. Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas ise; VAR Modelinde yer alan herhangi bir deikendeki deiimin ne kadarnn kendisine verilen bir oktan, ne kadarnn dier deikenlere verilen bir oktan kaynaklandn ortaya koymaktadr. Etki-Tepki Fonksiyonlar deikenler arasndaki ilikinin pozitif ynl m yoksa negatif ynl m olduunun belirlenmesini salarken; Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas, herhangi bir deikeni etkileyen dier deikenlerin, sz konusu deikeni etkileme derecesini gstermektedir82.

A.e., pp.34-36. C. Brooks, Introductory Econometrics For Finance, UK, Cambridge University Press, 2002, pp.340-343.
82

81

217

Daha ncede belirtildii gibi VAR Modelinde gerek Etki-Tepki Fonksiyonlar gerekse Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmasnn hesaplanabilmesi iin, ncelikle Yapsal VAR Modelinin hesaplanmas gerekmektedir. Ancak Yapsal VAR Modeli standart hesaplama teknikleriyle hesaplanamamaktadr. Bu noktada ndirgenmi VAR Modelinin parametreleri vastasyla Yapsal VAR Modelinin hesaplanp hesaplanamayaca sorusu akla gelebilir. Balangta VAR Modelini aklarken kullandmz birinci dereceden iki deikenli ndirgenmi VAR Modelini tekrar ele alrsak, sz konusu modele ilikin dokuz adet parametrenin hesapland belirtilebilir. Bu parametreler: modelin katsaylar olan a10, a20, a11, a12, a21, a22 ile hata terimlerine ait varyans var(e1t), var(e2t) ve kovaryanstr cov(e1t,e2t). Oysaki birinci dereceden iki deikenli Yapsal VAR Modelinde hesaplanmas gereken parametreler: b10, b12, b20, b21, 11, 12, 21, 22, y ve z olmak zere toplam on adettir. Dolaysyla dokuz adet parametre ile on adet parametrenin hesaplanmas mmkn deildir. Bununla birlikte Yapsal VAR Modelinin parametrelerine ynelik olarak bir takm kstlamalar konarak, Yapsal VAR Modelinin ndirgenmi VAR Modelinin parametreleriyle hesaplanmas mmkndr. Sz konusu kstlar iktisat teorisinden yararlanlarak konulabilecei gibi, teoride kesin bir gr bulunmadnda Granger Nedensellik Testi sonularndan da yararlanlabilir. Bu durumu aklayabilmek iin balangta belirttiimiz birinci dereceden iki deikenli Yapsal VAR Modelinde b12=0 olduunu, yani Ztnin cari dnemdeki deerinin Ytyi etkilemediini kabul edelim. Byle bir varsaym yapldnda modelimiz; yt= b10+11yt-1+12zt-1+yt zt= b20-b21yt+21yt-1+22zt-1+zt eklinde belirtilecektir. Modelimizi tekrar yazp matris formunda gsterirsek; yt= b10+11yt-1+12zt-1+yt zt+b21yt= b20+21yt-1+22zt-1+zt
1 0 y t b10 11 12 y t 1 yt + = + b21 1 z t b20 21 22 z t 1 zt

(3.20) (3.21)

(3.22) (3.23) (3.24)

olacaktr.
11 12 b10 yt yt y t 1 1 0 = B , = Xt , = 0 , = 1 , = Xt 1 , = t eklinde b21 1 b20 zt zt zt 1 21 22

gsterilirse; BXt= 0+1Xt-1+t (3.25)

218

olacaktr. (3.25) numaral denklemin her iki tarafn (B-1)83 ile arptmzda;
0 b10 1 0 11 12 y t 1 1 0 yt yt 1 = + + z t b21 1 b20 b21 1 21 22 z t 1 b21 1 zt

(3.26)

olacaktr. Yani;
y t 1 11 12 yt yt b10 = + + z t b21b10 + b20 b21 11 + 21 b21 12 + 22 z t 1 b21 yt + zt

(3.27)

ekline dnecektir. Bu durumda ndirgenmi VAR Modelinin parametreleri; a10= b10, a11= 11, a12= 12, a20= -b21b10+b20, a21= -b2111+21, a22= -b2112+22, e1t=yt, e2t= -b21yt+ztye eit olacaktr. Bylece Yapsal VAR Modeline ait dokuz parametre, ndirgenmi VAR Modelindeki dokuz parametre ile hesaplanabilecektir. Yapsal VAR Modelinin hesaplanmasna ynelik olarak yaplan kstlama da, Zt deikeninin cari deerinin Yt deikeninin cari deerini etkilemedii varsaylmaktadr. Dolaysyla bu kstlamaya gre, Ytnin cari dnemdeki deerini sadece yt oku etkilerken, Ztnin cari dnemdeki deerini hem yt hemde zt oku etkilemektedir. Literatrde B matrisinin ana kegeninin zerinde kalan tm elemanlarnn sfr kabul edilerek bir alt gen matris oluturulmas ve bylece Yapsal VAR Modelinin hesaplanmas Choleski Ayrtrmas (Choleski Decomposition) olarak adlandrlmaktadr. Choleski Ayrtrmas Yapsal VAR Modelinin hesaplanmas iin parametrelere ynelik olarak konmas gereken minimum kst salayarak, Yapsal VAR Modelinin hesaplanmasna olanak vermektedir84.

83

1 B = (1 / B ) Bek e eittir. Ek matris, Bnin kofaktr matrisinin transpozu alnarak

bulunmaktadr. Yani, 0 1 Bek = olacaktr. b21 1 bulunacaktr.

84

B = 1 e

eittir.

Dolaysyla

1 B =

1 b21

0 1

eklinde

Enders, a.g.e., pp.270-294.

219

Yapsal VAR Modelini hesaplamak iin Choleski Ayrtrmasndan yararlanlrken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, modelde yer alan deikenlerin nasl sralanacadr. Yukarda birinci dereceden iki deikenli Yapsal VAR Modelinde de grld gibi, Choleski Ayrtrmasnda ilk srada yer alan deikenin cari deeri sadece kendi okundan etkilenirken, ikinci srada yer alan deikenin cari deeri hem kendi okundan, hem de Yt nin okundan etkilenmektedir. Yani Choleski Ayrtrmasnda, ilk srada yer alan deiken modelde bulunan dier hibir deikenden etkilenmezken, son srada yer alan deiken modeldeki dier tm deikenlerden etkilenmektedir. Dolaysyla Choleski Ayrtrmasnda yaplan sralamaya gre, her bir deiken sralamada kendinden nce gelen tm deikenlerden etkileyecektir. etkilenirken, Bu nedenle kendinden Yapsal sonra gelen tm deikenleri de VAR Modeli hesaplanrken Choleski

Ayrtrmasndan yararlanlyorsa; deikenler, aralarndaki nedensellik ilikisine gre sralanmaldr. Daha ncede belirtildii zere bu sralama iin iktisat teorisinden yararlanlabilecei gibi, teoride deikenler arasndaki iliki konusunda kesin bir gr yoksa Granger Nedensellik Testi sonularna da bavurulabilir85. Yaplan tm bu aklamalar dorultusunda cari ilemler dengesine ynelik olarak oluturduumuz VAR Modelinde Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas hesaplanrken, literatrde modelde kullandmz deikenler arasndaki iliki konusunda kesin bir gr bulunmamas nedeniyle, bir nceki blmde yaptmz Granger Nedensellik Testi sonularndan yararlanlmtr. Daha ncede ifade ettiimiz gibi Granger Nedensellik Testi sonularna gre, portfy girileri modelde yer alan tm deikenleri etkilerken modeldeki hibir deikenden etkilenmemektedir. Bu nedenle portfy girileri deikeni Choleski Ayrtrmasda dikkate alnarak yaplan sralamada ilk srada yer almtr. Reel efektif dviz kurundaki deiim ise; sadece portfy girilerinden etkilenirken, iktisadi byme ve cari ilemler dengesini etkilemektedir. Bu nedenle reel efektif dviz kurundaki deiim yaplan sralamada ikinci srada yer almtr. Granger Nedensellik Testi sonularna gre iktisadi byme portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiimden etkilenirken, modeldeki hibir deikeni etkilememektedir. Ancak daha ncede belirtildii gibi Granger Nedensellik Testleri bir deikenin gecikmeli deerlerinin dier bir deikeni etkileyip etkilemediini ortaya koymaktadr.
85

A.e.

220

Dolaysyla

iktisadi

bymenin

gecikmeli

deerleri

cari

ilemler

dengesini

etkilemesede, sz konusu deikenin cari deeri cari ilemler dengesi zerinde bir etki yaratabilir. ktisadi byme ayrca, gerek portfy girileri gerekse reel efektif dviz kurundaki deiimden etkilendiinden, bu yolla da dolayl olarak cari ilemler dengesini etkileyebilir. nk Granger Nedensellik Testi sonularna gre portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiim cari ilemler dengesini etkilemektedir. Tm bu nedenlerle yaplan sralamada iktisadi byme nc srada yer alrken; son srada, modeldeki tm deikenlerden etkilenen, ancak hibir deikeni etkilemeyen cari ilemler dengesi yer almtr. Yani Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas hesaplanrken kullanlan sralama; capinfreerchangedlogrgnpsacab eklinde belirtilebilir. Bu sralama erevesinde oluturulan Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas srasyla ekil 3.1 ve tablo 3.21de gsterilmitir. Cari ilemler dengesine ilikin Etki-Tepki Fonksiyonlarna bakldnda, modelde kullanlan tm deikenlerin cari ilemler dengesini negatif ynde etkiledii grlmektedir. Yani portfy girilerinde, iktisadi bymede ve reel efektif dviz kurundaki deiimde meydana gelen bir ok, cari ilemler dengesi zerinde bozucu bir etki yaratmaktadr. Bu sonu klasik dorusal oklu regresyon modelindeki parametrelerin iaretleriyle de uyumludur. Dolaysyla cari ilemler dengesi ile portfy girileri, iktisadi byme ve reel efektif dviz kurundaki deiim arasnda ters ynl bir iliki bulunmaktadr. ktisadi bymeye ilikin Etki-Tepki Fonksiyonlar incelendiinde ise; gerek portfy girileri gerekse reel efektif dviz kurundaki deiimin iktisadi bymeyi balangta olumlu ynde etkiledii, ancak bu olumlu etkinin bir sre sonra olumsuza dnd grlmektedir. Bu durum Trkiyede retimin ithalata bamll ve ihracata dayal byme stratejisi ile ilikilendirilerek aklanabilir. Nitekim portfy girilerinde ve reel efektif dviz kurunda meydana gelen bir art (reel efektif dviz kurunun artmas Trk Lirasnn ar deerlenmesi demektir.) balangta retim iin gerekli olan hammadde, ara ve yatrm mallarnn ithalatn salayarak retimi arttrmakta, ancak bir sre sonra portfy girilerinin yol at Trk Lirasndaki ar deerlenme

221

ihracat ve dolaysyla ihracata dayal byme stratejisi erevesinde retimi oumsuz ynde etkilemektedir. kinci olarak Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas sonularna bakldnda, cari ilemler dengesindeki deiimin byk lde portfy girilerinden kaynakland grlmektedir. Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmasna gre on dnem sonucunda cari ilemler dengesindeki deiimin sadece %35lik ksm cari ilemler dengesi tarafndan aklanrken, bu deiimin %27si portfy girileri, %24 reel efektif dviz kurundaki deiim ve %12side iktisadi byme tarafndan aklanmaktadr. ktisadi bymeye ait Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas sonularna bakldnda ise; tpk cari ilemler dengesinde olduu gibi, iktisadi bymenin de ksa dnemde byk lde portfy girileri ve reel efektif dviz kurundaki deiime bal olduu grlmektedir. On dnem sonucunda iktisadi bymede meydana gelen bir deiimin %66s yine iktisadi byme tarafndan aklanrken, %17si portfy girileri ve %13de reel efektif dviz kurundaki deiim tarafndan aklanmaktadr.

3.3.4.

AMPRK

ALIMA

BULGULARININ

DEERLENDRLMES
Trkiye Cari lemler Aklarnn nedenlerini tespit etmeye ynelik olarak yaptmz ampirik alma sonular deerlendirildiinde, 1980-2006 dneminde cari ilemler aklarna yol aan en nemli faktrlerin iktisadi byme, portfy girileri ve Trk Lirasndaki deerlenme olduu belirtilebilir. Nitekim 1980-2006 dnemine ait yllk verilerle yaplan klasik dorusal oklu regresyon modelinin sonular incelendiinde, her deikenin de cari ilemler dengesini etkiledii grlmektedir. Bununla birlikte oluturulan modelde cari ilemler dengesi ile iktisadi byme arasnda yakn bir ilikinin tespit edilmesi, Trkiye Cari lemler Aklarnn yapsal bir nitelik tadn gstermektedir. VAR Modeli ve VAR Modeli ile ilgili olarak yaplan Granger Nedensellik Testleride, sz konusu deikenler arasndaki ksa dnemli dinamik iliki konusunda olduka nemli bilgiler ortaya koymaktadr. Granger Nedensellik Testi sonularna gre

222

portfy

girilerinin

dier

tm

deikenleri

etkilerken

hibir

deikenden

etkilenmemesi, reel efektif dviz kurundaki deiimin iktisadi byme ve cari ilemler dengesini etkilerken sadece portfy girilerinden etkilenmesi Trkiyede cari ilemler dengesi ile ilgili olarak; Portfy girileriTrk Lirasnn Deerlenmesiktisadi BymeCari lemler A eklinde bir aktarm mekanizmasnn olduunu dndrmektedir. Her ne kadar Granger Nedensellik Testleri sonucunda iktisadi bymenin cari ilemler dengesini etkilemedii tespit edilmise de, klasik dorusal oklu regresyon modelinde iktisadi bymenin cari ilemler dengesini aklamada istatistiksel adan anlaml bulunmas, iktisadi bymenin de cari ilemler aklarna yol at eklinde yorumlanabilir. Bununla birlikte VAR Modelinde 1987-2006 dneminin ele alnd ve sz konusu dnemde 1989 ylnda sermaye hareketlerinin tam olarak serbestletirilmesi ile birlikte lkeye gelen sermaye miktarnn kriz dnemleri hari cari ilemler aklarn at dikkate alndnda, ksa dnemde cari ilemler aklarna neden olan en nemli faktrn sermaye girileri olduu sylenebilir. Ancak sermaye girilerinin de retim iin gerekli olan ithalatn finansmannn salayarak iktisadi bymeye yol at gz nnde bulundurulduunda, ksa dnemde bile aslnda cari ilemler aklarnn ardnda yatan temel faktrn iktisadi byme olduu belirtilebilir. Yaplan bu aklamalar erevesinde Trkiyede cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmasna ynelik olarak, portfy girilerinin ve Trk Lirasndaki deerlenmenin engellenmesine ynelik politikalarn uygulanmas gerektii ifade edilebilir. Ancak gerek portfy girileri ve gerekse Trk Lirasndaki deerlenmenin ksa dnemde iktisadi byme zerinde olumlu bir etki yaratmas, portfy girilerinin ve Trk Lirasndaki deerlenmenin engellenmesine ynelik politikalarn iktisadi bymeyi olumsuz ynde etkileyebileceini gstermektedir. Bu nedenle cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas iin uzun dnemde yaplmas gereken, retimin da bamllnn azaltlmas, yani ekonomide yapsal bir dnmn gerekletirilmesidir. Bu dnm gerekletirilmedii takdirde, iktisadi byme devam ettii srece cari ilemler a verilecek, cari ilemler a kapandnda ise; iktisadi bymeden fedakarlk edilmek zorunda kalnacaktr.

223

Response to Cholesky One S.D. Innovations 2 S.E.

Response of CAB to CAB
.03 .02 .01 .00 -.01 -.02 -.03 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 -.03 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of CAB to DLOGRGNPSA

.03 .02 .01 .00 -.01 -.02 -.03 1

Response of CAB to CAPINF

.03 .02 .01 .00 -.01 -.02 -.03 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of CAB to REERCHANGE

10

Response of DLOGRGNPSA to CAB

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of DLOGRGNPSA to DLOGRGNPSA Response of DLOGRGNPSA to CAPINF

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 .04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of DLOGRGNPSA to REERCHANGE

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of CAPINF to CAB

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Response of CAPINF to DLOGRGNPSA

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 .04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02 1

Response of CAPINF to CAPINF

Response of CAPINF to REERCHANGE

.04 .03 .02 .01 .00 -.01 -.02

10

10

Response of REERCHANGE to CAB

.08

Response of REERCHANGE to DLOGRGNPSA

.08

Response of REERCHANGE to CAPINF

.08

Response of REERCHANGE to REERCHANGE

.08

.04

.04

.04

.04

.00

.00

.00

.00

-.04 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

-.04 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

-.04 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

-.04 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

EKL 3.1: ETK-TEPK FONKSYONLARI

224

TABLO 3.21: TAHMN HATASI VARYANS AYRITIRMASI

Variance Decomposition of CAB: DLOGRGNP CAB SA CAPINF 66.84619 43.37903 36.08412 34.94668 35.92967 36.05972 35.75910 35.47815 35.52888 35.58626 16.56170 11.26455 10.05808 11.26530 11.47793 12.06822 12.14028 12.35881 12.30234 12.23201 7.618680 22.55258 30.66678 30.19920 29.19929 29.01873 28.86388 28.64901 28.16000 27.96793 REERCHAN GE 8.973433 22.80385 23.19101 23.58883 23.39312 22.85332 23.23674 23.51404 24.00878 24.21381

Period 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

S.E. 0.026200 0.034328 0.037697 0.038306 0.041534 0.042794 0.042979 0.043149 0.043652 0.043935

Period 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Variance Decomposition of DLOGRGNPSA: DLOGRGNP S.E. CAB SA CAPINF 0.034212 0.040674 0.042987 0.043756 0.047366 0.047783 0.049520 0.049810 0.050731 0.051043 0.000000 0.042087 1.044589 1.136360 1.710904 1.689754 2.146549 2.410191 2.654382 2.633127 90.48706 68.09974 66.03834 63.83703 66.27712 66.56693 66.68426 66.01362 66.42600 66.08971 1.099950 16.47314 14.92269 17.61956 15.88040 15.87769 16.38882 16.93312 16.80335 17.32112

REERCHAN GE 8.412989 15.38503 17.99438 17.40705 16.13157 15.86563 14.78038 14.64307 14.11627 13.95605

Period 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Variance Decomposition of CAPINF: DLOGRGNP S.E. CAB SA CAPINF 0.028371 0.032354 0.032649 0.033074 0.033406 0.034078 0.034264 0.034371 0.034385 0.034512 0.000000 1.630909 1.690407 1.844710 2.112416 2.044501 2.022474 2.071964 2.081392 2.080442 0.000000 2.333607 2.329876 2.683073 3.701816 3.581890 3.616154 3.865078 3.900304 3.885290 100.0000 95.97265 95.91785 95.00074 93.40364 93.20197 92.73978 92.42677 92.38349 92.40248

REERCHAN GE 0.000000 0.062835 0.061866 0.471475 0.782130 1.171643 1.621595 1.636189 1.634814 1.631784

Variance Decomposition of REERCHANGE:

225

Period 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

S.E. 0.070987 0.072491 0.076606 0.078664 0.082266 0.086167 0.086684 0.086719 0.086889 0.087383

CAB 0.000000 1.46E-05 2.315685 3.716017 3.418356 3.770749 3.902839 3.956729 3.957451 3.950351

DLOGRGNP SA 0.000000 0.911678 0.873250 0.849873 0.819881 1.591469 1.595426 1.594542 1.857827 1.836933

CAPINF 5.038709 6.856827 8.712597 11.42821 16.81827 22.45992 23.02047 23.00537 22.96136 23.62842

REERCHAN GE 94.96129 92.23148 88.09847 84.00590 78.94349 72.17787 71.48127 71.44335 71.22336 70.58430

Cholesky Ordering: CAPINF REERCHANGE DLOGRGNPSA CAB

226

SONU
1960l yllar boyunca Trkiye Ekonomisinde takip edilen ithal ikamesi politikas, 1970li yllarn sonunda ciddi bir d bor ve demeler dengesi kriziyle karlalmasna yol amtr. Bu dorultuda, 1980li yllarn bandan itibaren sz konusu politika terk edilerek, ihracata dayal byme politikas uygulamaya konmutur. hracata dayal byme politikas ile temelde, ithalatn azaltlp ihracat gelirlerinin arttrlmas ve bylece 1950li yllardan beri retimin da baml olmas nedeniyle Trkiye demeler Dengesinde grlen temel sorun olan cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas amalanmtr. Ancak 1980 sonras dnemde de retimin da bamlln azaltacak yapsal dnm gerekletirilmeksizin, uygulanan birtakm tevik politikalaryla ihracat arttrlmaya allmtr. Dolaysyla bu politikalar balangta ihracatta belli bir art salamsa da, ithalattaki art srekli olarak ihracattaki artn zerinde gereklemi ve Trkiye demeler Dengesinde grlen temel sorun olan cari ilemler aklar ortadan kaldrlamamtr. Ayrca bu dnemde sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi de, bir taraftan cari ilemler aklarnn finansman olanaklarn arttrarak, dier taraftan da Trk Lirasnn ar deerli hale gelmesine yol aarak ithalat ve cari ilemler aklarn daha da arttrmtr. Sonuta yksek boyutlara ulaan cari ilemler aklar, sz konusu aklar finanse eden ksa vadeli sermayenin lkeyi terk etmesiyle birlikte ortaya kan krizlerde de, nemli bir rol oynamtr. Trkiye demeler Dengesine ynelik olarak gnmze kadar yaplan mevcut almalarda, cari ilemler hesabn oluturan eitli alt kalemler ve sermaye hesab youn bir biimde incelenmise de, cari ilemler aklarnn nedenleri ve bu nedenler ile cari ilemler aklar arasndaki iliki ok fazla ele alnmamtr. Oysaki daha ncede belirttiimiz gibi, cari ilemler aklar ve bu aklarn altnda yatan nedenler, ekonominin yapsal zellikleri konusunda son derece nemli bilgiler ortaya koymaktadr. Bu dorultuda almamzda, 1980 sonras dnemde Trkiye Cari lemler Aklarnn nedenlerini tespit edebilmek amacyla, ncelikle 1980-2006 dnemine ait yllk verilerle bir klasik dorusal oklu regresyon modeli oluturulmu ve daha sonra cari ilemler aklar ile cari ilemler aklarnn nedenleri arasndaki dinamik ilikiyi tespit edebilmek iin, 1987-2006 dnemine ait eyreklik verilerle bir VAR Modeli hesaplanmtr. Yaplan alma sonucunda, Trkiye Cari lemler

227

Dengesini etkileyen temel faktrlerin; iktisadi byme, reel efektif dviz kurundaki deiim ve portfy girileri olduu saptanm ve her deikenin de cari ilemler dengesi zerinde negatif bir etki yaratt tespit edilmitir. Yani iktisadi bymedeki ve portfy girilerindeki bir art ile Trk Lirasndaki bir deerlenmenin, cari ilemler aklarna yol at belirlenmitir. almada klasik dorusal oklu regresyon modeli sonucunda cari ilemler aklaryla iktisadi byme arasnda yakn bir iliki olduunun belirlenmesi, Trkiyede 1980 ncesi dnemde retimin da bamll nedeniyle grlen yapsal nitelikteki cari ilemler aklarnn, 1980 sonras dnemde de devam ettiini, yani 1980 sonras dnemde uygulanan politikalarn, ekonomide arzulanan dnm gerekletiremediini gstermektedir. Cari ilemler aklarna ynelik olarak yaplan VAR Modeli sonularna gre ise; Trkiyede ksa dnemde cari ilemler aklarn belirleyen temel faktrn portfy girileri olduu belirtilebilir. Bununla birlikte VAR Modelinde cari ilemler dengesine ynelik olarak hesaplanan Etki-Tepki Fonksiyonlar ve Tahmin Hatas Varyans Ayrtrmas sonularna bakldnda, iktisadi byme ve Trk Lirasndaki deerlenmenin de cari ilemler aklarna neden olduu grlmektedir. Dolaysyla Trkiyede cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlabilmesi iin, portfy girilerinin ve Trk Lirasndaki deerlenmenin engellenmesine ynelik politikalarn uygulanmas gerektii ifade edilebilir. Ancak VAR Modeline bal olarak hesaplanan Granger Nedensellik Testi sonularna gre, hem portfy girileri hemde reel efektif dviz kurundaki deiimin iktisadi bymeyi etkilemesi ve yine Etki-Tepki Fonksiyonlarna gre, sz konusu etkinin ksa dnemde pozitif olmas, portfy girilerini ve Trk Lirasndaki deerlenmeyi engellemeye ynelik politikalarn, iktisadi byme zerinde olumsuz etkiler yaratabileceini gstermektedir. Dolaysyla cari ilemler aklarnn ortadan kaldrlmas iin yaplmas gereken, ekonomide yapsal bir dnm gerekletirilerek retimin ithalata bamllnn azaltlmasdr. Bu noktada, bir taraftan sermaye kontrolleriyle cari ilemler aklarnn engellenmesi, dier taraftan da mevcut rezervlerle retim iin gerekli ithalatn finansmannn salanarak iktisadi bymenin gerekletirilmesi alternatif bir politika olarak dnlebilir. Ancak byle bir politika da, cari ilemler aklar karsnda sadece ksa dnemde uygulanabilecektir. nk resmi rezervlerin bir snr olduundan, ekonomide retimin ithalata olan bamll azaltlmakszn, ithalatn srekli olarak resmi rezervlerle finanse edilmesi mmkn deildir. Dolaysyla uzun dnemde cari

228

ilemler aklarnn ortadan kaldrlabilmesi iin ekonomide yapsal bir dnmn gerekletirilmesi arttr. Aksi takdirde iktisadi byme ile birlikte cari ilemler a da ortaya kacak, cari ilemler a kapandnda ise; kanlmaz bir biimde iktisadi byme de duracaktr.

229

KAYNAKLAR
KTAPLAR

BALASSA, B.: Gelimekte Olan lkelerde Da Alma Ve Dviz Kuru Politikalar (Trkiye Deneyimi), eviren: A. N. Cokun, Da Ak Ekonomi zerine
Makaleler, Ankara, Maliye Ve Gmrk Bakanl Aratrma Planlama Ve

Koordinasyon Kurulu Bakanl, 1986. BAKAYA, F.: Kalknma ktisadnn Ykselii Ve D, 3. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2000. BHAGWATI, J. N., A. Panagariya ve T. N. Srinivasan: Lectures On International
Trade, Second Edition, USA, The MIT Press, 2001.

BRANDT, P. T. ve J. T. Williams: Multiple Time Series Models, Series:

Quantative Applications In The Social Sciences, USA, Sage Publications

Incorporation, 2007. BROOKS, C.: Introductory Econometrics For Finance, UK, Cambridge University Press, 2002. CHACHOLADES, M.: International Economics, USA, Mc Graw Hill Publishing Company, 1990. CORDEN, W. M.: The Theory Of Protection, UK, Clarendon Press, 1971. ELK, K.: Uluslar Aras ktisat, 2. Bask, Trabzon, Derya Kitabevi, 2005. ELLSWORTH, P. T.: The International Economy Revised, First Printing, USA, Mac Millan Publishing Company, 1958. ENDERS, W.: Applied Econometric Time Series, Second Edition, USA, John Wiley And Sons Incorporation, 2004.

230

GKTA, .: Teorik Ve Uygulamal Zaman Serileri Analizi, stanbul, Beir Kitabevi, 2005. GUJARATI, D. N.: Basic Econometrics, Fourth Edition, USA, Mc Graw Hill Company, 2003. GR, S. ve E. alayan: Ekonometri Temel Kavramlar, Geniletilmi kinci Basm, stanbul, Der Yaynlar, 2005. HABERLER, G.: Money In The International Economy, USA, Harvard University Press, 1965. HIRST, P. ve G. Thompson: Globalization In Question, The International
Economy And The Possibilities Of Governance, Second Edition, UK, Blackwell

Publishers,1999. ( J. H. Dunning, Multinational Enterprises And The Global

Economy, UK, Addison Wesley, 1993ten naklen)

YBOZKURT, E.: Uluslar Aras ktisat Teorisi, Gzden Geirilmi nc Bask, Bursa, Ezgi Kitabevi,1995. KARLUK, R.: Uluslar Aras Ekonomi Teori Ve Politika, Yedinci Bas, stanbul, Beta, 2003. __________: Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde
Yapsal Dnm, Gzden Geirilmi Onuncu Bask, stanbul, Beta, 2005.

KAZGAN, G.: Uluslar Aras Ekonomi, stanbul, Yatkn Ofset Matbaas, 1972. __________: Ekonomide Da Ak Byme, 1. Basm, stanbul, Altn Kitaplar Yaynevi, 1985. __________: Trkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001) Ekonomi Politik
Asndan Bir rdeleme, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2005.

231

__________: Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, nc Bask, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006. KEPENEK, Y. ve N. Yentrk: Trkiye Ekonomisi, On nc Basm, stanbul, Remzi Kitabevi, 2003. KINDLEBERGER, C. P.: International Economics, Fourth Edition, USA, Richard Irwin Incorporation, 1968. ___________________: International Capital Movements, First Edition, UK, Cambridge University Press, 1987. KREININ, M. E.: International Economics A Policy Approach, Fifth Edition, UK, Harcourt Brace Jovanovich Incorporation, 1987. KRUGMAN, P. R. ve M. Obstfeld: International Economics Theory And Policy, Seventh Edition, USA, Pearson International Edition, 2006. LETICHE, J. M.: Balance Of Payments And Economic Growth, Third Edition, USA, Augustus M. Kelley Publishers, 1975. MACHLUP, F.: International Payments, Debts And Gold, USA, Princeton University Press, 1964. ____________: Adjustment, Compensatory Correction, And Financing Of

Imbalances In International Payments, Trade, Growth And The Balance Of

Payments, Netherland, North-Holland Publishing Company, 1965.

MEADE, J. E.: The Theory Of International Economic Policy Volume One The
Balance Of Payments, First Edition, UK, Oxford University Press, 1951.

MEIER, G. M.: International Trade And Development, USA, Harper And Row Publishers, 1963.

232

OBSTFELD, M. ve K. Rogoff: Foundations Of International Macroeconomics, USA, The MIT Press, 1996. SALVATORE, D.: International Economics, Third Edition, USA, Mac Millan Publishing Company, 1990. SEYDOLU, H.: Uluslar Aras ktisat, Teori, Politika Ve Uygulama, Gelitirilmi On Drdnc Bask, stanbul, Gzem, 2001. STERN, R. M.: The Balance Of Payments Theory And Economic Policy, First Printing, USA, Aldine Publishing Company, 1973. AHN, H.: Trkiye Ekonomisi, Geniletilmi Yedinci Bask, Bursa, Ezgi Kitabevi, 2002. TARI, R.: Ekonometri, Gzden Geirilmi kinci Bask, stanbul, Alfa Basm Yaym Datm, 1999. THIRLWALL, A. P.: Trade, The Balance Of Payments And Exchange Rate Policy
In Developing Countries, UK, Edward Elgar Publishing Incorporation, 2003.

TUNCA, Z.: Makro ktisat, Gzden Geirilmi Drdnc Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 2005. VOGELVANG, B.: Econometrics Theory And Applications With Eviews, UK, Pearson Education Limited, 2005. WASSERMAN, M. ve R. M. Ware: The Balance Of Payments History,
Methodology, Theory, USA, Simmons-Boardman Publishing Corporation,1965.

233

MAKALELER

ALEXANDER, S.: Effects Of A Devaluation On A Trade Balance, IMF Staff

Papers, Volume: 2, No: 2, USA, IMF, 1952, pp.263-278.

ALPER, C. E.: The Turkish Liquidity Crisis Of 2000: What Went Wrong?, Russian
And East European Finance And Trade, Volume: 37, No: 6, USA, M. E. Sharpe

Incorporation, 2001, pp.51-71. ARIYOSHI, A., v.d.: Capital Controls: Country Experiences With Their Use And Liberalization, IMF Occasional Paper, Paper No: 190, IMF, USA, 2000, pp.1-42. ARSLAN, ve S. Van Wijnbergen: Export Incentives, Exchange Rate Policy And Export Growth In Turkey, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 75, No: 1, USA, The MIT Press, 1993, pp.128-133. BAHMANI-OSKOOEE, M. ve A. Ratha: The J Curve: A Literature Review, Applied
Economics, Volume: 36, UK, Taylor And Francis Limited, 2004, pp.1377-1398.

BALDWIN, R. E.: Are Economists Traditional Trade Policy Views Still Valid?,
Journal Of Economic Literature, Volume: 30, No: 2, USA, American Economic

Association, 1992, pp.804-829. BARRO, R. J.: Are Government Bonds Net Wealth?, The Journal Of Political
Economy, Volume: 82, No: 6, USA, University Of Chicago Press, 1974, pp.1095-

1117. ___________: The Ricardian Approach To Budget Deficits, Journal Of Economic

Perspectives, Volume: 3, No: 2, USA, American Economic Association, 1989,

pp.37-54. BELADI, H. ve C. C. Chao: The Role Of Export Subsidies In Balance Of Payment Crises, European Journal Of Political Economy, Volume: 19, UK, Elsevier Science Publishers, 2003, pp.878-884.

234

BERNSTEIN, E. M.: Strategic Factors In Balance Of Payments Adjustment, The

Review Of Economics And Statistics, Volume: 40, No: 1, Part 2, Problems In

International Economics, USA, The MIT Press, 1958, pp.133-137. BHAGWATI, J. N.: VERs, Quid Pro Quo DFI, And VIEs: Political EconomyTheoretic Analysis, Political Economy And International Economics, Editor: D. A. Irwin, USA, The MIT Press, 1996, pp.168-183. _______________: Export Promoting Trade Strategy: Issues And Evidence,
Political Economy And International Economics, Editor: D. A. Irwin, USA, The

MIT Press, 1996, pp.491-526. BLEJER, M. I., M. S. Khan ve P. R. Masson: Early Contributions Of Staff Papers To International Economics, IMF Staff Papers, Volume: 42, No: 4, USA, IMF, 1995, pp.707-733. BORATAV, K., O. Trel ve E. Yeldan, The Macroeconomic Adjustment In Turkey, 1981-1992: A Decomposition Exercise, Yap Kredi Economic Review, Volume: 7, No: 1, stanbul, Yap Kredi, 1996, pp.3-16. BOSWORTH, B. P., S. M. Collins ve C. M. Reinhart: Capital Flows To Developing Economies: Implications For Saving And Investment, Brookings Paper On
Economic Activity, Volume: 1999, No: 1, USA, Brookings Institution, 1999, pp.143-

180. BRUTON, H. J.: A Reconsideration Of Import Substitution, Journal Of Economic

Literature, Volume: 26, USA, American Economic Association, 1998, pp.903-936.

CEDEN, A. A., S. Doruel ve F. Doruel: Economic Growth And Structural Change In Turkey: 1960-1988, International Journal Of Middle East Studies, Volume: 26, No: 1, UK, Cambridge University Press, 1994, pp.37-56.

235

CHAUNDY, D.: What Is The Accommadating Item In The Balance Of Payments?,

ESRC Centre For Business Research Working Paper, Working Paper No: 122,

UK, University Of Cambridge, 1999, pp.1-23. CESARANO, F.: Defining Fundamental Disequilibrium: Keyness Unheeded Contribution, Journal Of Economic Studies, Volume: 30, No: 5/6, UK, Emerald Group Publishing, 2003, pp.474-492. COOPER, R. N., D. K. Tarullo ve J. Williamson: Should Capital Controls Be Banished?, Brookings Papers On Economic Activity, Volume: 1999, No: 1, USA, The Brookings Institution, 1999, pp.89-141. DINOPOULOS, E. ve M. E. Kreinin: Import Quotas And VERs, Journal Of
International Economics, Volume: 26, USA, North-Holland Publishing Company,

1989, pp.169-178. DJAJIC, S.: Temporary Import Quota And The Current Account, Journal Of
International Economics, Volume: 22, USA, Elsevier Science Publishers, 1987,

pp.349-362. EDWARDS, S.: Openness, Productivity And Growth: What Do We Really Know?,
The Economic Journal, Volume: 108, Issue: 447, UK, Blackwell Publishers, 1998,

pp.383-398. ____________: Two Crises: Inflationary Inertia And Credibility, The Economic
Journal, Volume: 108, Issue: 448, UK, Blackwell Publishers, 1998, pp.680-702.

____________: Thirty Years Of Current Account Imbalances, Current Account Reversals And Sudden Stops, IMF Staff Papers, , Volume: 51, Special Issue, USA, IMF, 2004, pp.1-49. ERTURUL A. ve F. Seluk: A brief Account Of The Turkish Economy, 19802000, Russian And East European Finance And Trade, Volume: 37, No: 6, USA, M. E. Sharpe Incorporation, 2001, pp.6-30.

236

FELDSTEIN, M.: A Self-Help Guide For Emerging Markets, Foreign Affairs, Volume: 78, Issue: 2, USA, Council On Foreign Relations, 1999, pp.93-109. FUNG, K. C.: Tariffs, Quotas And International Oligopoly, Oxford Economic
Papers, Volume: 41, No: 4, USA, Oxford University Press, 1989, pp.749-757.

GLICK, R. ve K. Rogoff: Global Versus Country-Spesific Productivity Shocks And The Current Account, Journal Of Monetary Economics, Volume: 35, Issue: 1, Switzerland, Elsevier Sequoia S.A., 1995, pp.159-192. GROSSMAN, G.: The Theory Of Domestic Content Protection And Content Preference, The Quarterly Journal Of Economics, Volume: 96, No: 4, USA, The MIT Press, 1981, pp.583-603. HAUSMANN, R. ve U. Panizza: On The Determinants Of Original Sin: An Empirical Investigation, Journal Of International Money And Finance, Volume: 22, Issue: 7, USA, Elsevier Science, pp.957-990. HOUTHAKKER, H. S. ve S. P. Magee: Income And Price Elasticities In World Trade, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 51, No: 2, USA, The MIT Press, 1969, pp.111-125. IKEDA, S.: Tariffs, Time Preference And The Current Account Under Weakly Nonseperable Preferences, Review Of International Economics, Volume: 11, No: 1, UK, Blackwell Publishing, 2003, pp.101-113. ISHIKAWA, J.: Who Benefits From Voluntary Export Restraints?, Review Of
International Economics, Volume: 6, No: 1, USA, Blackwell Publishing, 1998,

pp.129-141. JOHNSON, H. G.: The Monetary Approach To Balance Of Payments Theory And Policy: Explanation And Policy Implications,
Economica (New Series),

Volume: 44, No: 175, UK, Blackwell Publishing, 1977, pp.217-229.

237

KHAN, M. S. ve M. D. Knight: Determinants Of Current Account Balances Of NonOil Developing Countries In The 1970s An Empirical Analysis, IMF Staff Papers, Volume: 30, No: 4, USA, IMF, 1983, pp.819-842. KIM, T.: Domestic Content Protection In A Dynamic Small Open Economy, The
Canadian Journal Of Economics, Volume: 30, No: 2, Canada, Canadian

Economics Association, 1997, pp.429-441. KINDLEBERGER, C. P.: Measuring Equilibrium In The Balance Of Payments, The
Journal Of Political Economy, Volume: 77, No: 6, USA, University Of Chicago

Press, 1969, pp.873-891. KRUEGER, A. O.: Trade Policy And Economic Development: How We Learn?,
The American Economic Review, Volume: 87, No: 1, USA, American Economic

Association, 1997, pp.1-22. KRUGMAN, P. ve L. Taylor: Contractionary Effects Of Devaluation, Journal Of

International Economics, Volume: 8, USA, North-Holland Publishing Company,

1978, pp.445-456. LANE, P. L. ve G. M. Milesi-Ferretti: The External Wealth Of Nations: Measures Of Foreign Assets And Liabilities For Industrial And Developing Countries, Journal Of
International Economics, Volume: 55, No: 2, USA, Elsevier Science, 2001,

pp.263-294. LEVY, S.: Export Subsidies And The Balance Of Trade, Journal Of Development
Economics, Volume: 31, USA, Elsevier Science, 1989, pp.99-121.

LOPEZ, R. ve A. Panagariya: Temporary Import And Export Quotas And The Current Account, Journal Of International Economics, Volume: 31, USA, Elsevier Science, 1991, pp.371-381.

238

MACHLUP, F.: Three Concepts Of The Balance Of Payments And The So-Called Dollar Shortage, The Economic Journal, Volume: 60, No: 237, UK, Blackwell Publishers, 1950, pp.46-68. MANN, C. L.: Perspectives On The US Current Account Deficit And Sustainability,
The Journal Of Economic Perspectives, Volume: 16, No: 3, USA, American

Economic Association, 2002, pp.131-152. MANSOORIAN, A.: Tariffs, Habit Persistence And The Current Account, The
Canadian Journal Of Economics, Volume: 26, No: 1, Canada, Canadian

Economics Association, 1993, pp.194-207. MARQUEZ, J. ve C. Mc Neilly: Income And Price Elasticities For Exports Of

Developing Countries, The Review Of Economics And Statistics, Volume: 70, No: 2, USA, The MIT Press, 1988, pp.306-314. MCCULLOCH, R. ve H. G. Johnson: A Note On Proportionally Distributed Quotas,
The American Economic Review, Volume: 63, No: 4, USA, American Economic

Association, 1973, pp.726-732. MUNDELL, R. A.: Capital Mobility And Stabilization Policy Under Fixed And Flexible Exchange Rates, The Canadian Journal Of Economics And Political
Science, Volume: 29, No: 4, Canada, Blackwell Publishing, 1963, pp.475-485.

NURKSE, R.: International Economic Policy And The Search For Economic Stability, The American Economic Review, Volume: 37, No: 2, Papers And Proceedings Of The Fifth-Ninth Annual Meeting Of The American Economic Association, USA, American Economic Association, 1947, pp.569580. OBSTFELD, M.: International Macroeconomics: Beyond The Mundell-Fleming Model, IMF Staff Papers, Volume: 47, Special Issue, USA, IMF, 2001, pp.1-39. OECD, Turkey, OECD Economic Surveys, Volume: 2006/15, France, OECD Publishing, 2006, pp.1-45.

239

OSKOOEE, M. B. ve O. Kara: Income And Price Elasticities Of Trade: Some New Estimates, The International Trade Journal, Volume: 19, No: 2, USA, Taylor And Francis Limited, 2005, pp.165-178. OSTRY, J. D.: Tariffs And The Current Account: The Role Of Initial Distortions,
The Canadian Journal Of Economics, Volume: 23, No: 2, Canada, Canadian

Economics Association, 1990, pp.348-356. ZATAY, F.: The 1994 Currency Crisis In Turkey, The Journal Of Policy Reform, Volume: 3, No: 4, UK, Taylor And Francis Limited, 2000, pp.327-352. REINHART, C. M.: Devaluation, Relative Prices And International Trade, IMF Staff
Papers, Volume: 42, No: 2, USA, IMF, 1995, pp.290-312.

ROLDOS, J. E.: Tariffs, Investment And The Current Account, International

Economic Review, Volume: 32, No: 1, USA, Economics Department Of University

Of Pennsylvania, 1991, pp.175-194. ROSE, A. K.: A Review Of Some Of The Economic Contributions Of Robert A. Mundell, Winner Of The 1999 Nobel Memorial Prize In Economics, Scandinavian
Journal Of Economics, Volume: 102, Issue: 2, UK, Blackwell Publishing, 2000,

pp.211-222. SACHS, J. D.: The Current Account And Macroeconomic Adjustment In The 1970s, Brookings Papers On Economic Activity, Volume: 1981, No: 1, USA, Brookings Institution, 1981, pp.201-268. SANTOS-PAULINO, A. ve A. P. Thirlwall: The Impact Of Trade Liberalization On Exports, Imports And The Balance Of Payments Of Developing Countries, The
Economic Journal, Volume: 114, Issue: 493, UK, Blackwell Publishers, 2004,

pp.F50-F72.

240

SINHA, D.: A Note On Trade Elasticities In Asian Countries, The International

Trade Journal, Volume: 15, No: 2, USA, Taylor And Francis Incorporation, 2001,

pp.221-237. ENSES, F: Turkeys Stabilization And Structural Adjustment Program In Retrospect And Prospect, The Developing Economies, Volume: 29, No: 3, UK, Blackwell Publishing, 1991, pp.210-234. TAKACS, W. E.: The Nonequivalence Of Tariffs, Import Quotas And Voluntary Export Restraints, Journal Of International Economics, Volume: 8, USA, NorthHolland Publishing Company, 1978, pp.565-573. TAKECHI, K. ve K. Kiyono: Local Content Protection: Spesific-Factor Model For Intermediate Goods Production And Market Segmentation, Japan And The World
Economy, Volume: 15, USA, Elsevier Science, 2003, pp.69-87.

TOGAN, S.: Trade Liberalization And Competitive Structure In Turkey During The 1980s, The Economy Of Turkey Since Liberalization, Editors: S. Togan ve V. N. Balasubramanyam, UK, Mac Millan Press, 1996, pp.5-51. __________: Turkey: Trade Policy Review, The World Economy, Volume: 28, Issue: 9, UK, Blackwell Publishing, 2005, pp.1229-1262. TORNELL, A. ve P. R. Lane: Are Windfalls A Curse? A Non-Representative Agent Model Of The Current Account, Journal Of International Economics, Volume: 44, No: 1, USA, Elsevier Science, 1998, pp.83-112. UYGUR, E.: Cari Ak Tartmalar, ktisat letme Ve Finans, Say: 222, Ankara, 2004, s.5-18. YENTRK, N.: Short-Term Capital Flows And Their Impact On Macroeconomic Structure: Turkey In The 1990s, The Developing Economies, Volume: 37, No: 1, UK, Blackwell Publishing, 1999, pp.89-113.

241

NTERNET KAYNAKLARI

ADELMAN, I.: Fifty Years Of Economic Development What Have We Learned?, (evrimii)http://wb-cu.car.chula.ac.th/seminar/Adelman.pdf, 15/10/2006. AJILI, W.: The Twin Deficits, Are They Really Twins? An Empirical Investigation In The Case Of A Small Developing Economy, (evrimii) http://bpfea2005.rutgers.edu/Paper/PBFEA016.pdf, 25/04/2006. AKYZ, Y. ve K. Boratav: The Making Of The Turkish Financial Crisis, UNCTAD
Discussion Papers,

Discussion

Paper

No:

158,

2002,

(evrimii)http://www.unctad.org/en/docs/dp_158.en.pdf, 20/12/2006. ARIAS, E. F.

Working

ve P. J. Montiel: The Surge In Capital Inflows To Developing

Paper,

Countries Prospects And Policy Response, World Bank Policy Research Working Paper No: 1473, 1995, (evrimii)http://www.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/1995/06/ 01/000009265_3961019122704/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 01/03/2006. BAHMANI-OSKOOEE, M. ve I. Miteza: Are Devaluations Expansionary Or Contractionary? A Survey Article, Economic Issues, Volume: 8, Part 2, 2003, (evrimii)www.economicissues.org/archive/pdfs/1v8p2.PDF, 11/09/2006. BORATAV, K. ve E. Yeldan: Turkey, 1980-2000 Financial Liberalization, Macroeconomic (In)-Stability, And Patterns Of Distribution, (evrimii)http://www.bilkent.edu.tr/~yeldane/B&YCEPA2002.PDF, 15/12/2006. BORATAV, K., E. Yeldan ve A. H. Kse: Globalization, Distribution And Social Policy: Turkey, 1980-1998, CEPA Working Paper Series I, Working Paper No: 20, 2000, (evrimii)http://www.newschool.edu/cepa/publications/workingpapers/archive/cepa 0120.pdf,25/12/2006. BUBLA, F.: Is The USA Current Account Sustainable?,

(evrimii)http://www.ub.uni-konstanz.de/v13/volltexte/2003/985/1pdf, 10/03/2006.

242

CALDERON, C., N. Loayza ve L. Serven: External Sustainability A Stock Equilibrium Perspective, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 2281, 2000, (evrimii)http://wwwwds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2000/ 02/18/000094946_00020505302816/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 10/03/2006. CALDERON, C., Working A. Chong ve N. Loayza: Determinants Of Current Account Paper No: 2398, 2000,

Deficits In Developing Countries, World Bank Policy Research Working Paper, (evrimii)http://wdsbeta.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/IW3P/I B/2000/08/26/000094946_00081505321149/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 03/01/2006. CASHIN, P. ve C. J. Mc Dermott: Terms Of Trade Shocks And The Current

Account, IMF Working Paper, Working Paper No: 177, USA, IMF, 1998, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98177.pdf, 04/10/2005. CHAND, S.: Economics Of Technical Barriers To Trade In Processed Food Products, ACIAR Conference, 2003, (evrimii)www.ris.org.in/ifrs_satishchand_paper.pdf, 06/09/2006. CHEN, M. X., T. Otsuki ve J. S. Wilson: Do Standarts Matter For Export Success?,
World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 3809, 2006,

(evrimii)www.worldbank.org, 06/09/2006. CHINN, M. D. ve E. S. Prasad: Medium Term Determinants Of Current Accounts In Industrial And Developing Countries: An Empirical Exploration, IMF Working
Paper,

Working

Paper

No:

46,

USA,

IMF,

2000,

(evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2000/wp0046.pdf, 01/01/2006. CHINN, M. D. ve H. Ito: Current Account Balances, Financial Development And Institutions: Assaying The World Savings Glut, NBER Working Paper, Working Paper No: 11761, 2005, (evrimii)www.nber.org, 01/01/2006.

243

CLARIDA, R. ve J. Prendergast: Recent G3 Current Account Imbalances: How Important Are Structural Factors?, NBER Working Paper, Working Paper No: 6935, 1999, (evrimii)www.nber.org, 10/12/2005. CORSETTI, G., P. Pesenti ve N. Roubini: What Caused The Asian Currency And Financial Crisis? Part I: A Macroeconomic Overview, NBER Working Paper, Working Paper No: 6833, 1998, (evrimii)www.nber.org, 10/12/2005. COUGHLIN, C. C. ve G. E. Wood: An Introduction To Non-Tariff Barriers To Trade,
Federal Reserve Bank Of St. Lous Bulletin,

1989,

(evrimii)http://research.stlouisfed.org/publications/review/89/01/Trade_Jan_Feb19 89.pdf, 26/07/2006. DEARDORFF, A. V. ve R. M. Stern: Measurement Of Non-Tariff Barriers, OECD

Economics Department Working Papers, Working Paper No: 179, 1997,

(evrimii)www.oecd.org, 25/07/2006. DPT: (evrimii)www.dpt.gov.tr DUNCAN, R.: The Harberger-Laursen-Metzler Effect Revisited: An Indirect Utility Function Approach, Central Bank Of Chile Working Papers, Working Paper No: 15/03/2006. EDWARDS, S.: Exchange Rate Regimes, Capital Flows and Crisis Prevention,
NBER Conference On Economic And Financial Crises In Emerging Market Economies,

250,

2003,

(evrimii)http://www.bcentral.cl/esp/estpub/estudios/dtbc/pdf/dtbc250.pdf,

USA,

2000,(evrimii)http://www.anderson.ucla.edu/faculty/sebastian.edwards/woodstock _edwards.pdf, 09/04/2006. ____________: Does The Current Account Matter?, NBER Working Paper, Working Paper No: 8275, 2001, (evrimii)www.nber.org, 10/01/2006.

244

EGERT, B., L. Halpern ve R. MacDonald: Equilibrium Exchange Rates In Transition Economies: Taking Stock Of The Issues, Oesterreichische Nationalbank
Working Paper,

Working

Paper

No:

106,

2005,

(evrimii)http://www.oenb.at/de/img/wp106_tcm14-36593.pdf, 01/04/2006. ERSEL, H: Structural Adjustment: Turkey (1980-1990), The Central Bank Of The
Republic Of Turkey Discussion Papers, Discussion Paper No: 9107, 1991,

(evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/9107eng.pdf, 10/12/2006. FISCHER, S.: Financial Crises And Reform Of The International Financial System,
NBER Working Paper, Working Paper No: 9297, 2002, (evrimii)www.nber.org,

13/01/2007. FORBES, K. J.: Capital Controls: Mud In The Wheels Of Market Discipline, NBER
Working Paper, Working Paper No: 10284, 2004, (evrimii)www.nber.org,

25/09/2006. FREUND, C. L.: Current Account Adjustment In Industrialized Countries, Board Of

Governors Of The Federal Reserve System International Finance Discussion Papers,

Discussion

Paper

No:

692,

USA,

FED,

2000,

(evrimii)http://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2000/692/ifdp692.pdf, 10/10/2005. FRY, M. J., v.d.: Foreign Direct Investment, Other Capital Flows And Current Account Deficits, World Bank Policy Research Working Paper, Working Paper No: 1527, 1995, (evrimii)http://wwwwds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/1995/10/01/000009265_39 61019151844/Rendered/PDF/multi_page.pdf, 01/03/2006. GREENSPAN, A.: Currency Reserves And Debt, Remarks By Chairman Allan
Greenspan Before The World Bank Conference On Recent Trends In Reserve Management,

1999,

(evrimii)http://www.federalreserve.gov/boarddocs/speeches/1999/19990429.htm, 28/03/2006.

245

GRUBER, J. W. ve S. B. Kamin: Explaining The Global Pattern Of Current Account Imbalances, Board Of Governors Of The Federal Reserve System International
Finance Discussion Papers,

No:

846,

USA,

FED,

2005,

(evrimii)http://www.federalreserve.gov/pubs/ifdp/2005/846/ifdp846.pdf, 10/12/2005. GUERIN, S. S.: The Relationship Between Capital Flows And Current Account: Volatility arisoy_guerin_sgue.pdf, 01/03/2006. HAGEMEJER, J. ve J. J. Michalek: Standardization Union Effects: The Case Of EU Enlargement, ESTG Seventh Annual Conference, 2005, (evrimii)www.etsg.org/ETSG2005/papers/michalek.pdf, 05/09/2006. IMF:
Balance Of Payments Manual,

And

Casuality,(evrimii)http://wwwtest.aup.edu/lacea2005/system/step2_php/papers/s

Fifth

Edition,

USA,

1993,

(evrimii)http://www.imf.org/external/np/sta/bop/bopman.pdf, 10/10/2005. ___: Training In The Use Of Balance Of Payments- Staff Notes, Thirteenth
Meeting Of The IMF Committee On Balance Of Payments Statistics, USA, 2000,

(evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2000/0012.pdf, 11/01/2006. ___: The Use Of Balance Of Payments Statistics In Determination Of Monetary And Fiscal Policy, Fifteenth Meeting Of The IMF Committee On Balance Of
Payments Statistics,

USA,

2002,

(evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2002/02-51.pdf, 20/02/2006. ITO, T., P. Isard ve S. Symansky: Economic Growth And Real Exchange Rate: An Overview Of The Balassa-Samuelson Hypothesis In Asia, NBER Working Paper, Working Paper No: 5979, 1997, (evrimii)www.nber.org, 10/04/2006. JOHNSTON, R. B. ve N. T. Tamirisa: Why Do Countries Use Capital Controls?,
IMF Working Paper,

Working

Paper

No:

181,

USA,

IMF,

1998,

(evrimii)www.imf.org, 25/09/2006.

246

KADIOLU, F., Z. Kotan ve G. ahinbeyolu: Kura Dayal stikrar Program Uygulamas Ve demeler Dengesi Gelimeleri: Trkiye 2000, TCMB, 2001, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/dpaper51.pdf , 20/12/2006. KIM S. ve J. W. Lee: Demographic Changes, Saving and Current Account: An Analysis 10/03/2006. KNIGHT, M. ve F. Scacciavillani: Current Accounts: What Is Their Relevance For Economic Policymaking?, IMF Working Paper, Working Paper No: 71, USA, IMF, 1998, (evrimii)www.imf.org, 20/09/2006. KORMENDI, R. C. ve A. Protopapadakis: Budget Deficits, Current Account Deficits And Interest Rates: The Systematic Evidence On Ricardian Equivalence, (evrimii)http://129.3.20.41/eps/mac/papers/0403/0403010.pdf, 25/04/2006. KOWALSKI, P.: Impact Of Changes In Tariffs On Developing Countries Government Revenue, OECD Trade Policy Working Papers, Working Paper No:18, 2005, (evrimii)www.oecd.org, 20/07/2006. MAGUD, N. E., C. Reinhart ve K. Rogoff: Capital Controls: Myth And Reality A Portfolio 26/09/2006. MASKUS, K. E. ve J. S. Wilson: Quantifying The Impact Of Technical Barriers To Trade: A Review Of Past Attempts And The New Policy Context, The World Bank
Workshop, 2000, (evrimii)www.worldbank.org, 05/09/2006.

Of

Panel

Var

Model,

2005,

(evrimii)http://www.korea.ac.kr/~jwlee/papers/keynote_aging_0816.pdf,

Balance

Approach

To

Capital

Controls,

2005,

(evrimii)http://www.aeaweb.org/annual_mtg_papers/2006/0106_1015_1103.pdf ,

MASKUS, K. E., J. S. Wilson ve T. Otsuki: Quantifying The Impact Of Technical Barriers To Trade A Framework For Analysis, World Bank Policy Research
Working Paper, Working Paper No: 2512, 2000, (evrimii)www.worldbank.org,

05/09/2006.

247

MENDOZA, R. U.: International Reserve-Holding In The Developing World: Self Insurance In A Crisis Prone Era?, Emerging Markets Review, 2004, (evrimii)http://professormendoza.tripod.com/reserves04.pdf, 28/03/2006. MILESI-FERRETTI, G. M. ve A. Razin: Sustainability Of Persistent Current

Account Deficits, NBER Working Paper, Working Paper No: 5467, 1996, (evrimii)www.nber.org, 02/01/2006. ___________________________________: Current Account Sustainability:

Selected East Asian And Latin American Experiences, NBER Working Paper, Working Paper No: 5791, 1997, (evrimii)www.nber.org, 02/01/2006. MOON, B. E.: Reconsidering Outward-Oriented Development After The Asian Financial Crisis, Annual Meetings Of The International Studies Association, 2000, (evrimii)http://www.legih.edu/bm05/conference.draft.ISA2000.pdf, 10/10/2006. ___________: Development, Globalization The And Dangers Its Of Study Deficits: In Reconsidering Hong 21st The Outward-Oriented Conference, 2001, Century,

International

Association,

Kong

Challenges

(evrimii)http://www.lehigh.edu/~bm05/research/conference_draft.pdf, 02/03/2006. NEARY, J. P.: International Trade: Commercial Policy, Centre For Economic
Research Working Paper Series,

Working

Paper

No:

23,

2001,

(evrimii)www.ucd.ie/economics/research/papers/2001/WPol.23, 01/09/2006. NOGUES, J.: Latin Americas Experience With Export Subsidies, World Bank
Policy, Planning And Research Working Papers, Working Paper No: 182, 1989,

(evrimii)www.worlbank.org, 16/08/2006. OBSTFELD, M. ve K. Rogoff: The Intertemporal Approach To The Current Account,
NBER Working Paper,

Working

Paper

No:

4893,

1994,

(evrimii)www.nber.org, 10/09/2006.

248

OLIVEI, G. P.: The Role Of Saving And Investment In Balancing The Current Account: Some Empirical Evidence From The United States, New England
Economic Review,

2000,

(evrimii)http://www.bos.frb.org/economic/neer/neer2000/neer400a.pdf, 16/03/2006. PANAGARIYA, A.: Evaluating The Case For Export Subsidies, World Bank
Policy Research Working Paper,

Working

Paper

No:

2276,

2000,

(evrimii)www.worldbank.org, 15/08/2006. PARIKH, A.: Impact Of Liberalization, Economic Growth And Trade Policies On Current Accounts Of Developing Countries: An Econometric Study, WIDERS
Discussion Paper,

Discussion

Paper

No:

2002/63,

2002,

(evrimii)http://www.wider.unu.edu/publications/dps/dps2002/dp2002-63.pdf, 01/05/2006. PIPPENGER, J.: Balance Of Payments Deficits: Measurement And Interpretation, (evrimii)http://research.stlouis.fed.org/publications/review/73/11/Measurement_N ov1973.pdf, 12/07/2005. RAZGALLAH, B.: The Balance Of Payments Stages Hypothesis: A Reappraisal, (evrimii)http://www.iue.it/ECO/Conferences/accession_countries/papers/EUIconfe renceMay2004-paperRazgallah.pdf, 07/04/2006. REINHART, C., K. S. Rogoff ve M. A. Savastano: Debt Intolerance, NBER
Working Paper, Working Paper No: 9908, 2003, (evrimii)www.nber.org,

02/01/2006. REISEN, H.: Sustainable And Excessive Current Account Deficits, OECD
Development Centre Working Paper, Working Paper No: 132, Research

Programme On Macroeconomic Interdependence And Capital Flows, 1998, (evrimii)http://www.oecd.org/dataoecd/18/39/1922517.pdf, 11/03/2006.

249

RODRIK, D.: The Social Cost Of Foreign Exchange Reserves, NBER Working
Paper, Working Paper No: 11952, 2006, (evrimii)www.nber.org, 20/03/2006.

ROUBINI N. ve P. Wachtel: Current Account Sustainability In Transition Economies,

NBER Working Paper,

Working

Paper

No:

6468,

1998,

(evrimii)www.nber.org, 10/01/2006. SACHS, J.: The Current Account In The Macroeconomic Adjustment Process,
NBER Working Paper, Working Paper No: 796, 1981, (evrimii)www.nber.org,

10/09/2006. SASIN, M.: The Importance Of The Real Exchange Rate Overvaluation And The Current Account Deficit In The Emergence Of Financial Crises, Currency Crises In Emerging Markets Selected Comparative Studies, CASE Reports, No: 41, 2001, (evrimii)http://www.case.com.pl/upload/publikacja_plik/RC41.pdf, 20/04/2006. SHAFAEDDIN, M.: Free Trade Or Fair Trade An Enquiry Into The Causes Of Failure In Recent Trade Negotiations, UNCTAD Discussion Papers, Discussion Paper No: 153, 2000, (evrmii)www.unctad.org, 02/10/2006. _______________: Trade Liberalization And Economic Reform In Developing Countries: Structural Change Or De-Industrialization?, UNCTAD Discussion
Papers, Discussion Paper No: 179, 2005, (evrimii)www.unctad.org, 11/10/2006.

SIGHVATSSON, A.: The Current Account Deficit In An International And Historical Context,
Central Bank Of Iceland Monetary Bulletin,

2001,

(evrimii)www.sedlabanki.is/uploads/files/mb011_4.pdf, 20/03/2006. SNAPE, R. H.: Export Promoting Subsidies And What To Do About Them, World
Bank Policy, Planning And Research Working Papers, Working Paper No: 97,

1988, (evrimii)www.worldbank.org, 16/08/2006.

250

STIGLITZ, J. E.: Towards A New Paradigm For Development, Ninth Raul Prebisch Lecture, (evrimii)http://siteresources.worldbank.org/CDF/Resources/prebisch98.pdf, 12/10/2006. AHBAZ, U. ve E. Yeldan: An Alternative Look At The Balance Of Payments Puzzle: Structural Decomposition Of Post 1990 Accounts Of Turkey, Ecomod 2005 International 107.pdf, 24/12/2006. TCMB: (evrimii)www.tcmb.gov.tr ______: The Impact Of Globalization On The Turkish Economy, Ankara, The Central Bank Of The Republic Of Turkey, 2002, (evrimii) http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar/global.pdf, 06/12/2006. TK: (evrimii)www.tuik.gov.tr UYGUR, E.: Policy, Trade And Growth In Turkey: 1970-1990, The Central Bank
Of The Republic Of Turkey Discussion Papers, Discussion Paper No: 9103,

1998,

Conference

On

Policy

Modeling,

(evrimii)http://www.ecomod.net/conferences/ecomod2005/ecomod2005_papers/1

1991, (evrimii)http://www.tcmb.gov.tr/research/discus/9103eng.pdf, 05/12/2006. VAN WIJNBERGEN, S.: Tariffs, Employment And The Current Account: Real Wage Resistance And The Macroeconomics Of Protectionism, NBER Working Paper, Working Paper No: 2261, 1987, (evrimii)www.nber.org, 20/07/2006. VOYVODA, E. ve E. Yeldan: Turkish Macroeconomics Under The IMF Program: Strangulation Of The Twin-Targets, Lopsided Growth And Persistent Fragilities, (evrimii)http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/Yazilar_Uye/VYDec05.pdf, 02/01/2007.

251

WANG, Q: Import Reducing Effect Of Trade Barriers: A Cross Country Investigation, IMF Working Paper, Working Paper No: 216, USA, IMF, 2001, (evrimii)www.imf.org, 20/08/2006. WONG, C. H. Working ve L. Carranza: Policy Responses To External Imbalances In Paper No: 103, USA, IMF, 1998,

Emerging Market Economies Further Empirical Results, IMF Working Paper, (evrimii)http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/wp98103.pdf, 05/01/2006. YKSELER, Z. ve E. Trkan: Trkiyenin retim Ve D Ticaret Yapsnda Dnm: Kresel Ynelimler Ve Yansmalar, Ekonomik Aratrma Forumu
alma Raporlar Serisi, TSAD-Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu,

2006, (evrimii)http://eaf.ku.edu.tr/files/Uretim_ve_DisTicaret_Yapisindaki_Donusum.pdf, 03/01/2007.

252

EKLER
.2 .1 .0 -.1 -.2 -.3 -.4 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Recursive dlogrgnp Estimates

2 S.E.

4 3 2 1 0 -1 -2 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2 S.E. 2006

Recursive capinf Estimates

.04 .00 -.04 -.08 -.12 -.16 -.20 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Recursive reerchange Estimates 2 S.E.

GRAFK 1: MODEL 3E AT TEKRARLI PARAMETRE HESAPLAMALARI

253

1.6 1.2 0.8 0.4 0.0 -0.4 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06

CUSUM of Squares

5% Significance

GRAFK 2: MODEL 3E AT TEKRARLI REGRESYON HESAPLAMALARININ KALINTILARININ KARELERNN KMLATF TOPLAMI TABLO 1: CHOW KIRILMA NOKTASI TESTLER
Chow Breakpoint Test: 1994 F-statistic Log likelihood ratio 0.396917 2.197743 Probability Probability 0.808213 0.699442

Chow Breakpoint Test: 2001 F-statistic Log likelihood ratio 1.594263 7.885031 Probability Probability 0.218896 0.095882

254

TABLO 2: VAR MODEL GECKME UZUNLUUNUN BELRLENMESNE YNELK TESTLER

VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: CAB DLOGRGNPSA CAPINF REERCHANGE Exogenous variables: C Date: 05/11/07 Time: 17:48 Sample: 1987Q1 2006Q4 Included observations: 75 Lag 0 1 2 3 4 LogL 519.3904 558.3485 579.0472 595.8180 625.5288 LR NA 72.72168 36.42973 27.72776 45.95275* FPE 1.26e-11 6.85e-12 6.07e-12 6.00e-12 4.24e-12* AIC -13.74374 -14.35596 -14.48126 -14.50181 -14.86744* SC -13.62015 -13.73796* -13.36886 -12.89502 -12.76625 HQ -13.69439 -14.10920* -14.03709 -13.86024 -14.02845

* indicates lag order selected by the criterion LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level) FPE: Final prediction error AIC: Akaike information criterion SC: Schwarz information criterion HQ: Hannan-Quinn information criterion

255

TABLO 2: VAR MODEL GECKME UZUNLUUNUN BELRLENMESNE YNELK TESTLER (DEVAM)

VAR Lag Order Selection Criteria Endogenous variables: CAB DLOGRGNPSA CAPINF REERCHANGE Exogenous variables: C Date: 05/11/07 Time: 17:49 Sample: 1987Q1 2006Q4 Included observations: 71 Lag 0 1 2 3 4 5 6 7 8 LogL 492.4182 529.7503 547.4527 563.8510 590.9662 598.5511 605.9239 621.5371 642.0132 LR NA 69.40607 30.91687 26.79166 41.24559* 10.68301 9.553471 18.47197 21.91810 FPE 1.24e-11 6.83e-12 6.54e-12 6.54e-12 4.88e-12* 6.41e-12 8.62e-12 9.41e-12 9.22e-12 AIC -13.75826 -14.35916 -14.40712 -14.41834 -14.73144* -14.49440 -14.25138 -14.24048 -14.36657 SC -13.63078 -13.72179* -13.25984 -12.76116 -12.56437 -11.81742 -11.06450 -10.54371 -10.15990 HQ -13.70757 -14.10570* -13.95088 -13.75933 -13.86966 -13.42985 -12.98406 -12.77039 -12.69371

* indicates lag order selected by the criterion LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level) FPE: Final prediction error AIC: Akaike information criterion SC: Schwarz information criterion HQ: Hannan-Quinn information criterion

256

TABLO 3: VAR MODEL SONULARI

Vector Autoregression Estimates Date: 05/02/07 Time: 11:19 Sample (adjusted): 1988Q2 2006Q4 Included observations: 75 after adjustments Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] CAB CAB(-1) 0.337691 (0.13516) [ 2.49847] -0.119844 (0.13941) [-0.85963] 0.091373 (0.14341) [ 0.63716] 0.402297 (0.12743) [ 3.15709] -0.023502 (0.10761) [-0.21839] -0.012112 (0.10159) [-0.11923] -0.071806 (0.10231) [-0.70188] 0.033180 (0.08983) [ 0.36937] -0.332487 (0.12157) [-2.73496] -0.034351 (0.13671) DLOGRGNPS A -0.038955 (0.17649) [-0.22072] 0.294817 (0.18205) [ 1.61944] -0.083419 (0.18726) [-0.44547] 0.052974 (0.16640) [ 0.31836] -0.265289 (0.14052) [-1.88790] -0.390134 (0.13266) [-2.94095] -0.152764 (0.13359) [-1.14351] 0.285328 (0.11730) [ 2.43254] 0.471273 (0.15875) [ 2.96871] -0.011904 (0.17852) CAPINF -0.192889 (0.14636) [-1.31790] 0.112676 (0.15097) [ 0.74636] -0.155629 (0.15529) [-1.00217] 0.040928 (0.13799) [ 0.29660] 0.088674 (0.11653) [ 0.76096] -0.007523 (0.11001) [-0.06839] 0.107255 (0.11078) [ 0.96814] 0.033461 (0.09727) [ 0.34400] 0.463750 (0.13164) [ 3.52275] -0.458979 (0.14804) REERCHANG E 0.001293 (0.36621) [ 0.00353] 0.632830 (0.37773) [ 1.67533] -0.683240 (0.38855) [-1.75842] 0.440733 (0.34526) [ 1.27654] 0.213106 (0.29157) [ 0.73090] 0.284604 (0.27525) [ 1.03399] 0.156069 (0.27719) [ 0.56303] 0.081610 (0.24338) [ 0.33532] 0.417695 (0.32939) [ 1.26811] -0.427480 (0.37041)

CAB(-2)

CAB(-3)

CAB(-4)

DLOGRGNPSA(-1)

DLOGRGNPSA(-2)

DLOGRGNPSA(-3)

DLOGRGNPSA(-4)

CAPINF(-1)

CAPINF(-2)

257

[-0.25127] CAPINF(-3) 0.004692 (0.13902) [ 0.03375] 0.037397 (0.13552) [ 0.27596] -0.166364 (0.04707) [-3.53431] -0.072862 (0.05462) [-1.33388] -0.077948 (0.05151) [-1.51334] -0.061890 (0.05403) [-1.14549] 0.001224 (0.00398) [ 0.30786] 0.618975 0.513864 0.039813 0.026200 5.888801 176.3691 -4.249842 -3.724545 -0.018391 0.037577

[-0.06668] 0.151204 (0.18153) [ 0.83295] 0.003825 (0.17696) [ 0.02162] 0.214227 (0.06147) [ 3.48531] 0.031358 (0.07133) [ 0.43963] 0.177956 (0.06726) [ 2.64584] -0.085514 (0.07055) [-1.21206] 0.007784 (0.00519) [ 1.49951] 0.597195 0.486076 0.067887 0.034212 5.374387 156.3573 -3.716195 -3.190898 0.010015 0.047723 1.87E-12 6.69E-13 625.5288 -14.86744 -12.76625

[-3.10037] 0.357879 (0.15054) [ 2.37734] -0.415535 (0.14675) [-2.83164] -0.046329 (0.05097) [-0.90891] -0.042693 (0.05915) [-0.72177] -0.009997 (0.05578) [-0.17923] -0.051392 (0.05851) [-0.87839] 0.008516 (0.00430) [ 1.97841] 0.318435 0.130417 0.046685 0.028371 1.693640 170.3976 -4.090602 -3.565305 0.012331 0.030424

[-1.15408] 0.845053 (0.37666) [ 2.24356] -1.110608 (0.36717) [-3.02475] -0.143726 (0.12754) [-1.12694] -0.278611 (0.14800) [-1.88251] -0.142716 (0.13956) [-1.02265] -0.303448 (0.14639) [-2.07288] 0.021201 (0.01077) [ 1.96844] 0.322099 0.135092 0.292270 0.070987 1.722387 101.6134 -2.256356 -1.731059 0.010342 0.076330

CAPINF(-4)

REERCHANGE(-1)

REERCHANGE(-2)

REERCHANGE(-3)

REERCHANGE(-4)

R-squared Adj. R-squared Sum sq. resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent

Determinant resid covariance (dof adj.) Determinant resid covariance Log likelihood Akaike information criterion Schwarz criterion

258