Warsztat projektanta

Bohdan Lewicki*) Jerzy Antoni uraski**)

Obcienie niegiem w nowych normach polskich

Pierwsze przepisy i normy
Pierwszym, znanym nam okrele niem obcienia dachw niegiem w Polsce, jest stwierdzenie Maksymilia na Thullie, pniejszego profesora Poli techniki Lwowskiej, ktry w napisa 1886 r. [1]: Warstwa niegu, ktra si osadza na dachach w naszych stronach nie jest zwykle grubsza ni 0,60 m. Wysoko w grach warstwa ta jednak jest znacznie wiksza, dosiga na wet 2 m wysokoci. Przyjwszy wy soko warstwy 0,6 m i zwaywszy, e nieg jest okoo 8 razy lejszy od wody, otrzymamy ciar niegu na m2 rzutu 1000 , s = 0,6 8 okrgo: s = 80 kg/m2. W przywoanym tekcie jest oczywis ty bd rachunkowy, zamiast 77,8 po winno by 75 kg/m2. Pomijajc t po myk, mona sdzi, e taki by tok ro zumowania w drugiej poowie XIX wie ku, gdy ustalano wartoci obcienia niegiem dachw w rodkowej Europie. Do niedawna obowizywaa w Niem czech warto 0,75 kN/m2, od pewne go czasu zdefiniowana statystycznie. Przez wiele lat ta warto obowizywa a take w innych krajach rodkowej Eu ropy: na nizinnych terenach Austrii, Czech i Sowacji, Rumunii, a take w Danii i w poudniowych rejonach Szwecji. W Polsce, do 1938 r., w wojewdz twach pnocnowschodnich, wschod nich i poudniowowschodnich naleao przyjmowa 0,8 kN/m2, w pozostaych 0,6 kN/m2. W pierwszej polskiej nor mie obcie PN/B189 z roku 1938 wprowadzono jedn warto obcienia niegiem dachw dla caej Polski, rw n 0,8 kN/m2. W grach obowizywaa zaleno obcienia niegiem od wy sokoci nad poziomem morza. Po II wojnie wiatowej, w 1946 r. zmniejszono obcienie niegiem do 0,7 kN/m2 na terenie caego kraju w nowych granicach. Pierwsz odrbn norm obcienia niegiem wprowadzo no w 1952 r. Po raz pierwszy znalazy si w niej strefy obcienia. W strefie pierwszej, obejmujcej wikszo tery torium kraju, z wyjtkiem terenw pod grskich i grskich oraz obszaru p nocnowschodniego, zmniejszono war to obcienia do 0,6 kN/m2. W nor mie PN64/B02010, obowizujcej od 1.01.1966 r., wprowadzono dalsze zmiany. Podano 5 stref obcienia nie giem o wartociach takich jak w zalece niach RWPG, identycznych z norm ra dzieck. W strefie I, obejmujcej w przyblieniu terytorium pooone na zachd od Wisy i wzdu Sanu, w jego rodkowym i dolnym biegu, obcienie zmniejszono do 0,5 kN/m2, w pozosta ych strefach nieco zwikszono. W ten sposb, w cigu 20 lat, zmniejszono obcienie niegiem dachw z 0,8 kN/m2 do 0,5 kN/m2. Ten podzia na strefy, z przypisany mi im wartociami obcienia, pozosta bez zmian do roku 1980. Wszystkie wy mienione wyej wartoci dotyczyy bez porednio obcienia niegiem dachu, w cytowanych dokumentach nie byo terminu obcienie niegiem gruntu jako podstawowej wielkoci odniesie nia. Rozwj obserwacji i pomiarw me teorologicznych spowodowa, e obci enie niegiem dachu zaczto trakto wa jako funkcj obcienia niegiem gruntu, ktre mogo by ustalane na podstawie wynikw wieloletnich pomia rw, prowadzonych wedug jednako wych metod i technik pomiarowych. Ob cienie niegiem gruntu stao si pod stawow wielkoci odniesienia, stoso wan do wyznaczania obcienia nie giem dachw.

Polska Norma z 1980 roku

Obecna polska norma obcienia niegiem [2] obowizuje od 1.01.1981 r. W stosunku do normy poprzedniej wprowadzono kilka istot nych zmian [3]: q Wprowadzono obcienie nie giem gruntu, jako podstawow wiel ko odniesienia, traktowan jako zmienna losowa, ktrej warto charak terystyczn wyznacza si w kategoriach rachunku prawdopodobiestwa. 1. Zgodnie z projektem pniej przyjtej normy ISO [4] wprowadzono pojcie wspczynnika ksztatu dachu, jako wspczynnika przejcia od obci enia gruntu do obcienia dachu i przyjto jego warto podstawow dla dachu poziomego rwn 0,8. q Przygotowujc w roku 1979 nor m [2] przyjto, e po wprowadzeniu obcienia niegiem gruntu jako wiel koci odniesienia, warto charakte

*)

Autor prof. zw. dr in., Przewodniczcy Ko mitetu Technicznego KT102 PKN ds. Pod staw projektowania konstrukcji budowla nych **)Autor dr hab. in., czonek KT102 PKN, autor projektu zacznika krajowego do PN EN 199113:2005 i Zmiany do PN80/B 02010; obaj autorzy artykuu pracuj w In stytucie Techniki Budowlanej w Warszawie

18 1 (192) 2007

Warsztat projektanta
Kaszubskim. Na Suwalszczynie nato miast zmniejszono obcienie. Ukady obcienia i wartoci wsp czynnika ksztatu dachu przyjto w nor mie z 1980 roku zgodnie z wczesnym projektem normy ISO [4], w ktrym wy korzystano ustalenia normy kanadyjs kiej i radzieckiej.

Polska wersja normy europejskiej

W padzierniku 2005 r. zostaa zat wierdzona i opublikowana polska wer sja normy europejskiej [6]. W zaczni ku krajowym do tej normy podano nowe wartoci charakterystyczne obcienia niegiem gruntu, wyznaczone w wyniku analizy danych pomiarowych ciaru pokrywy nienej, wartoci maksymal nych rocznych (zimowych) ze 115 stacji i posterunkw meteorologicznych w Pol sce z lat 1950/51 1999/2000 [7]. Do obliczania wartoci charakterystycz nych zastosowano rozkad prawdopodo biestwa wartoci ekstremalnych Gum bela. Przyjto nastpujce zasady post powania: q Wartoci charakterystyczne ob cienia wyznacza si dla okresu pow rotu 50 lat, zgodnie z wymaganiami nor my europejskiej. q Jeeli bdzie to moliwe, to przy najmniej na pewnych obszarach Polski naley pozostawi dotychczasowe war toci charakter ystyczne obcienia niegiem gruntu. q W granicach poszczeglnych stref nizinnych wartoci obcienia

Rys. 1. Nowy podzia Polski na strefy obcienia niegiem gruntu wg [6] i [10]

rystyczna obcienia dachu w drugiej strefie powinna pozosta taka sama jak uprzednio, pozytywnie zweryfikowa na i przez kilkanacie lat stosowana w obliczeniach projektw typowych, tzn. 0,7 kN/m2. Przyjto zatem, e obcie nie niegiem gruntu w strefie II powin no wynosi 0,9 kN/m2, bowiem pomno one przez wspczynnik ksztatu dachu 0,8, jak dla dachw o spadku poniej 30, daje warto 0,72 kN/m2 (w zaok rgleniu 0,7 kN/m2). Zwikszenie ob cienia niegiem w strefie II spowodo waoby konieczno anulowania wszys tkich projektw typowych, rozpowszech nionych wwczas w Polsce i przelicza nia ich na nowe obcienie niegiem. W wczesnych warunkach politycznych i gospodarczych byo to niemoliwe. W zwizku z tym nie wyduono okresu powrotu wartoci charakter ystycznej obcienia niegiem do powszechnie przyjmowanych 50 lat. q Analizie probabilistycznej podda no grubo pokrywy nienej na grun cie, a obcienie niegiem gruntu wyz naczano mnoc warto charakterys tyczn gruboci pokrywy nienej przez redni warto ciaru objtociowe go niegu rwn 2,45 kN/m2, otrzyma n z pomiarw na stacjach mierzcych rwnowanik wodny niegu [2]. q Na podstawie tak wykonanych oblicze dokonano identyfikacji proba bilistycznej przyjtej wartoci obcie nia niegiem gruntu w drugiej strefie rwnej 0,9 kN/m2. Okazao si, e war to ta ma okres powrotu 5 lat. Wobec tego przyjto, e we wszystkich stre

fach wartoci charakterystyczne winny mie ten sam okres powrotu 5 lat. Jed nake ocena ta nie bya dokadna. W niektrych regionach Polski, zwasz cza poudniowozachodnich, rzeczywis te okresy powrotu wartoci charakte rystycznych podanych w normie [2] s dusze ni 5 lat i wynosz nawet 50 lat na Dolnym lsku oraz okoo 1216 lat w rodkowej i zachodniej Polsce [5]. q Wytyczono nowe strefy obcie nia niegiem. W strefie 1 obcienie wzroso o 12%, w strefie 2 o niecae 3%, zwikszono take obcienie nie giem w Maopolsce i na Pojezierzu

Rys. 2. Porwnanie nowych i dotychczasowych stref obcienia niegiem w Polsce [11]. Due cyfry oznaczaj numery nowych stref, mae stosunek nowej wartoci charakterystycznej na zaz naczonym obszarze do dotychczasowej

19 1 (192) 2007

Warsztat projektanta
Tabela 1. Wartoci charakterystyczne obcienia niegiem gruntu w Polsce wg [6] i [10]
Strefa 1 2 3 4 5 sk, kN/m2 0,007A 1,4; 0,9 0,006A 0,6; 1,6 0,93exp(0,00134A); sk2,0 sk1,2 sk0,70

UWAGA: A = Wysoko nad poziomem morza (m)

niegiem nie powinny rni si midzy sob wicej ni w granicach 15 %. Dla terenw nizinnych, poniej 300 m npm, przyjto nastpujce wartoci strefowe: 0,7; 0,9; 1,2 i 1,6 kN/m2. Dwie pierwsze s takie jak w obecnie obowizujcej normie. Zasig terytorial ny nowej strefy 1 (Dolny lsk, Ziemia Lubuska) obejmuje cz dotychczaso wej strefy 1. Ta sama warto charak terystyczna to skutek niedokadnej oceny obcienia niegiem dokonanej poprzednio z uyciem wysokoci pokry wy nienej, na co zwrcono uwag wy ej. Zasig terytorialny obecnej strefy 2 jest inny ni dotychczasowej. Now ma p stref przedstawiono na rys. 1, w po rwnaniu z dotychczasow [2], a war toci charakterystyczne w tabeli 1. Z wyjtkiem strefy 1 i niewielkiego ob szaru strefy 2 nowe wartoci charakte rystyczne s wiksze od poprzednich o ok. 30 do ok. 70%. Ustalenia zawarte w Zaczniku Kra jowym rozpatrywane byy na posiedze niach Komitetu Technicznego KT102 PKN w latach 2003 i 2004, a w dniu 4 listopada 2004 r. podjta zostaa uch waa o skierowaniu projektu Zacznika wraz z tekstem polskim normy europej skiej do ankietyzacji. Podane w Zacz niku wartoci obcienia nie byy kwes tionowane ani przez czonkw KT102 ani w ankiecie powszechnej. Prezes PKN zatwierdzi norm i skierowa do publikacji.

Zmiana do Polskiej Normy z 1980 roku

Podanie w Zaczniku Krajowym do PNEN 199113 [6] wikszych warto ci obcienia niegiem ni aktualnie przyjmowane do oblicze, dao asumpt do rewizji ustale PNB/02010 [3]. Postanowiono nie czeka do marca 2010, kiedy w myl ustale Dyrekcji Generalnej ds. Przedsibiorstw Komisji Europejskiej [8] wycofane by maj PN sprzeczne z PNEN projektowania 20

konstrukcji i wprowadzi odpowiednie zmiany do PN80/B02010, tak aby sta a si norm pomostow, zgodn z PNEN, i aby mona byo j zamieci w wykazie Polskich Norm, stanowicym zacznik do Rozporzdzenia Ministra [9]. W dniu 19 stycznia 2006 roku pod pisany zosta wniosek do PKN o wpro wadzenie zmian do PN80/B02010. Nowe ustalenia wprowadzane przez Zmian do PN80/B02010 [10] doty cz przede wszystkim nowego podzia u kraju na strefy obcienia niegiem i przyjcia wartoci charakterystycz nych tego obcienia, takich samych jak w Zaczniku Krajowym [6], warto ci czciowego wspczynnika bezpie czestwa f = 1,5 oraz zapisu nawizu jcego do wartoci wspczynnika eks pozycji Ce = 1,2 do stosowania przy wyznaczaniu obcienia niegiem da chu, otoczonym budynkami lub drzewa mi wyszymi od budynku rozpatrywane go. Wprowadzono te kilka zmian, wy nikajcych z odstpienia od traktowa nia jako zmiennej losowej gruboci pokrywy nienej na rzecz jej ciaru. Nie zmieniono ukadw obcienia i wartoci wspczynnika ksztatu da chu, poniewa s bardzo bliskie po danym w normie europejskiej. Porw nanie nowych i dotychczasowych stref obcienia niegiem przedstawia rys. 2 [11]. Na posiedzeniu KT 102 w dniu 2 marca 2006 r., na ktrym rozpatrywa no propozycje Zmiany do PN80/B 02010 kilku czonkw zakwestionowa o podane tam wartoci. Wtpliwoci wzbudzay przede wszystkim takie sa me jak poprzednio wartoci obcienia niegiem w strefach 1 i 2 (w nowych granicach) oraz metoda szacowania pa rametrw rozkadu prawdopodobiest wa i podziau kraju na strefy obcienia niegiem. Nie ulega wtpliwoci, e miaa na to wpyw katastrofa hali MTK w Chorzowie w dniu 28 stycznia 2006 r. Zacznik Krajowy do normy europejs kiej, o tych samych wartociach obci enia niegiem gruntu i tych samych strefach, zosta wczeniej przyjty bez adnych zastrzee. W okresie rozpatrywania Zmian, na zebraniach KT 102 jak rwnie drog korespondencyjn, zastrzeenia wnosi prof. Janusz Murzewski, czonek KT 102. Dotyczyy one przede wszystkim metody szacowania parametrw rozka du Gumbela i metody strefowania ob cienia niegiem. Prof. J. Murzewski zaproponowa take inne, znacznie wiksze wartoci charakterystyczne ob cienia niegiem.

W gosowaniu korespondencyjnym nad skierowaniem projektu Zmiany do ankiety (na zebraniu w dniu 28.04.2006 r. nie byo kworum) na 16 gosujcych czonkw KT, przeciw skie rowaniu wypowiedziao si tylko 3, w tym prof. J. Murzewski. W myl Orga nizacji pracy KT PKN [12] konsensus uwaa si za osignity w gosowaniu, jeeli liczba gosw przeciwnych jest nie wiksza ni 1/4 liczby gosujcych. Pro jekt Zmiany skierowany wic zosta do ankiety powszechnej, zakoczonej 15 sierpnia br. Wypowiedzi w ankiecie nie byo adnych, w konsekwencji czego 2 padziernika br. Prezes PKN zatwierdzi Zmian [10] i skierowa do publikacji. Sprawa jest wic formalnie rzecz biorc zamknita. Z uwagi na osob Oponenta, Jego wybitny dorobek nauko wy i dydaktyczny w zakresie probabilis tycznych metod oceny bezpieczestwa konstrukcji i powszechne powaanie rodowiskowe a take wobec skiero wanego do Prezesa PKN protestu Profe sora J. Murzewskiego nie mona jed nak postawi sprawy bez komentarza. Prezes PKN podtrzyma swoj decy zj i Zmiana do PN80 zostaa opubliko wana. Nie mniej trzeba przedstawi ca o sprawy take do wiadomoci sze rokiemu gronu kolegw praktykw.

Uwagi kocowe
Pogld swj na ustalenia PNEN 199113:2005, ktre wprowadza do praktyki Zmiana, a take wasn kon cepcj postpowania w celu zapewnie nia bezpieczestwa budynkw przy du ym obcieniu niegiem, przedstawi prof. J. Murzewski w [13]. W CEN (Comit Europen de Nor malisation) planuje si wznowienie prac grupy roboczej, ktra opracowaa nor m europejsk, m.in. w celu przeanali zowania wnioskw z katastrof dachw pod ciarem niegu, ktre zdarzyy si w Europie w czasie zimy 2005/2006, a take w celu rozszerzenia wsplnej mapy stref obcienia niegiem na te rytoria nowych czonkw CEN, w tym Polski. Przedstawione zostan rwnie propozycje prof. J. Murzewskiego. W dy skusji nad przyszymi ustaleniami euro pejskimi nie zabraknie polskiego gosu. Nasi koledzy praktycy zaintereso wani s natomiast przede wszystkim polskimi ustaleniami normowymi i tych ustale dotycz podane niej uwagi. Istota dyskutowanego problemu spro wadza si do poziomu bezpieczestwa, z jakim projektowa naley konstrukcje, czyli jak zwyko si mwi potocznie do zapasu bezpieczestwa.

1 (192) 2007

Warsztat projektanta
W obliczeniach konstrukcji operuje my wirtualnymi modelami rozpatrywa nych zjawisk. Jak dugo chodzi o zacho wanie si konstrukcji poddanej okrelo nym oddziaywaniom, zasadno mode lu przyjtego do oblicze i ocen jego niepewnoci mona sprawdzi empi rycznie, poddajc badaniu fizyczny ele ment czy nawet ca konstrukcj. Nasza wiedza inynierska jest bardzo szeroka i pozwala na szczegowe analizy zacho wania si konstrukcji. Natomiast w przy padku ustalania racjonalnego zapasu bezpieczestwa nie ma moliwoci em pirycznej weryfikacji przyjtych zaoe, a uwzgldni trzeba i aspekty ekono miczne, i spoeczne, postp techniczny, umiejtno wykonawcw i dyscyplin realizacji. Problem staje si ogromnie zoony i nie sposb sobie z nim pora dzi inaczej ni poprzez zdroworozsd kowy konsensus inynierski w stosun ku do poczyna naszych poprzednikw i podjtych przez nich ustale. Aktualnie wprowadzana do naszej praktyki EN 199113 jako [6] przyjmu je dusze okresy powrotu ni PN80 [3], co prowadzi do odpowiednio wik szych wartoci charakterystycznych ob cienia niegiem. Zwikszone zostay te jak ju wspomniano wyej war toci f czciowych wspczynnikw bezpieczestwa. W Zaczniku Krajowym [6] i w Zmia nie [9] mamy dobr zgodno wartoci obcienia niegiem w regionach przyg ranicznych z Niemcami [14]. Zapewne trudniej bdzie zharmonizowa warto ci obcienia niegiem na terenach przy granicy wschodniej, tam bowiem pozos taj mniejsze wartoci jako konsekwen cje niszego poziomu bezpieczestwa przyjtego w normach radzieckich. Dalsze zwikszenie zapasu bezpie czestwa, postulowane przez prof. J. Mu rzewskiego, uznano za niecelowe. Nie ma adnego argumentu z praktyki w tym wzgldzie, jako e awarie konst rukcji z zimy 1979/80 dotyczyy konst rukcji nie w peni prawidowo wykona nych. Tolerancja usterek musi mie swo je granice. I taki te by przedmiot kon sensusu inynierskiego KT102 PKN w sprawie obliczeniowych wartoci ob cienia konstrukcji budynkw niegiem. W przypadku lekkich dachw (o ci arze wasnym maym w stosunku do wartoci obcienia niegiem) jest jed nak jeszcze i drugi aspekt sprawy. Podawane w normach projektowania konstrukcji wartoci liczbowe, zwizane z zapewnieniem wymaganego poziomu bezpieczestwa konstrukcji, dotycz konstrukcji zwykych, to jest pow szechnie stosowanych w praktyce. Daw niej, kiedy postp techniczny nie by tak szybki, moe nie trzeba byo tego szcze glnie podkrela. Wspczenie jednak jest to ju niezbdne. EN 1990 Eurokod Podstawy projektowania konstrukcji [15] czyni to bardzo wyranie, stwierdza jc na wstpie, e odmienne od zwyk ych rodzaje konstrukcji lub zadane w projekcie warunki nie zostay tu (to jest w Eurokodach) uwzgldnione. W ta kich przypadkach wymaga si dodatko wych opinii eksperta. Stwierdzenie to powtarza si we wszystkich czciach 11 Eurokodw materiaowych. Jakie konstrukcje naley uwaa za zwyke, EN 1990 nie definiuje. Z dal szego kontekstu normy (2.1 (5)P) wyni ka jednak, e s to przede wszystkim konstrukcje, w przypadku ktrych wys tpuje czy wystpowa moe zagro enie inne ni ma to miejsce powszech nie i jako takie uwzgldniane jest w ob liczeniach konstrukcji. Konstrukcje zwyke to ogromna wikszo realizowanych obiektw bu dowlanych i ich dotycz podawane w nor mach wartoci liczbowe, zwizane z za pewnieniem bezpieczestwa konstruk cji, a take i wymagania konstrukcyjne. Wraz z postpem technicznym i roz wojem cywilizacyjnym pojawiaj si no we nie zwyke, bo nie powszechnie stosowane, koncepcje konstrukcyjne, a wraz z nimi i nowe problemy, ktre uwzgldnia trzeba przy zapewnieniu bezpieczestwa konstrukcji. W miar przybywania dowiadcze, konstrukcje nie zwyke staj si zwykymi. Przykad konstrukcje z prefabrykatw wielkowymiarowych. Lekkie paskie dachy nad ogrzewa nymi pomieszczeniami to niewtpliwie nowy rodzaj konstrukcji. W latach 70., kiedy opracowywano PN80 [2], takich dachw o znacznej rozpitoci jeszcze nie budowano. PN EN 199113 [6] wspomina dachy o wysokim wspczynniku przewodno ci ciepa, w przypadku ktrych reduko wa mona obcienie niegiem. W przypadku lekkich dachw nad ogrze wanymi pomieszczeniami, dobrze izolo wanych cieplnie, mamy sytuacj odw rotn: wiksze obcienie dachu ni re ferencyjne obcienie gruntu. Wynika to std, e nieg wieo spady na nie za marznity grunt moe si topi i nie jest mierzony jego ciar, umyka statys tyce. Ani autorzy norm ani projektanci dotychczas nie zwracali uwagi na to zja wisko. Ujawnio si ono dopiero w wyni ku pomiarw po tragicznej katastrofie hali MTK w Chorzowie [16]. I jeszcze sprawa wykonawstwa: kon trola jakoci wykonania konstrukcji da chowych duych rozpitoci musi by prowadzona na poziomie kontroli wyko nania konstrukcji mostowych. Zbyt dro go kosztowao nas ze wykonawstwo w przypadku hali MTK. Te nowe problemy znajd swj pe ny wyraz w normach projektowania do piero po zebraniu dostatecznej liczby wynikw bada i obserwacji z praktyki.

Pimiennictwo
1) Thullie M.: Podrcznik statyki budowli dla inynierw, architektw i suchaczw szk politechnicznych. Lww 1886 (bez wydawcy) 2) PN80/B02010 Obcienia w oblicze niach statycznych. Obcienie niegiem 3) Ku, S., Sobolewski, A., uraski, J.A.: Obcienie niegiem w Polsce wg daw nych przepisw i w ujciu PN80/B 02010. Inynieria i Budownictwo nr 7, 1980 4) ISO 4355:1981 Basis for design of struc tures Determination of snow loads 5) uraski, J.A.: O obcieniu niegiem w aktualnych normach polskich. Inynie ria i Budownictwo nr 9, 2006 6) PNEN 199113:2005 Eurokod 1 Oddzia ywania na konstrukcje. Cz 13 Oddzia ywania oglne Obcienie niegiem 7) uraski, J.A., Sobolewski, A.: Nowa ma pa obcienia niegiem w Polsce. Inynie ria i Budownictwo nr 11, 2002 8) Stosowanie i sposb wykorzystania Euro kodw Instytut Techniki budowlanej, Se ria: Dokumenty Unii Europejskiej nr 17, Warszawa 2004 9) Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniajce roz porzdzenie w sprawie warunkw tech nicznych, jakim powinny odpowiada bu dynki i ich usytuowanie. Dz. U. Nr 109 z dnia 12 maja 2004 r., poz. 1156 10) Zmiana do Polskiej Normy PN80/B 02010/Az1 Obcienia w obliczeniach statycznych. Obcienie niegiem 11) uraski, J.A.: Obcienie niegiem w uj ciu nowej normy PNEN 199113:2003. Inynieria i Budownictwo nr 2, 2006 12) Procedura PKN 22P1. Organizacja i tryb pracy Komitetw Technicznych strona internetowa PKN 13. Murzewski J.: O zapewnieniu bezpiecze stwa budynkw przy duych obcieniach niegiem. Inynieria i Budownictwo, nr 9, 2006 14) DIN 10555 Einwirkungen auf Tragwerke Teil 5: Schnee und Eislasten. DIN Juli 2005 15) PNEN 1990:2004 Eurokod Podstawy projektowania konstrukcji 16) uraski J.A.: Wpyw niektrych czynni kw klimatycznych i technicznych na ob cienie dachw niegiem. 52 Konferen cja Naukowa KILiW PAN i KN PZITB, Kry nica 2006. Zeszyty Naukowe Politechniki Gdaskiej nr 602, Budownictwo Ldowe LIX, 2006

21 1 (192) 2007

Warsztat projektanta

Refleksje konstruktora
Stanisaw Ku* )
Przyszo nam pracowa w interesu jcym okresie, kiedy zmieniaj si pog ldy na odpowiednie bezpieczestwo konstrukcji rnego zastosowania. Zmieniaj si materiay, ktre przez la ta byy podstaw budownictwa, a rni si istotnie waciwociami, w tym i ci arem wasnym, zmieniy si rwnie narzdzia pracy konstruktora, przez co raz bardziej uniwersalne i automatyzu jce decyzje projektowe programy komputerowe. Oglnie za miar bezpieczestwa konstrukcji uwaa si zgodno z nor mami, gdy one zawieraj kryteria pra widowoci. Wicej s one obiektyw nie niezbdne w sytuacjach konfliktw prawnych, w ktrych sdzia musi mie jednoznaczne uzasadnienie za lub przeciw. W zakresie norm konstrukcyjnych obiektw, nastpiy w cigu ostatnich kilkunastu lat dwie bardzo istotne zmia ny. Pierwsza, to podzia problematyki bezpieczestwa w rnych normach w Eurokodach, od EN 1990 do EN 1999, w ktrych podstawowe zmiany Oddziaywanie na konstrukcje zawie raj gwne wspczynniki czciowe G = 1,36 i Q = 1,5 odnoszce si do staych i zmiennych obcie konstruk cji wszelkich zastosowa. Uzupeniajce wspczynniki cz ciowe s umieszczone we wszystkich pozostaych normach konstrukcji, z r nych materiaw jak M i zmieniaj si od M = 2,23 w betonie elbetu (w sto sunku wartoci charakterystycznych do obliczeniowych) i stali gdzie S = 1,15 a do rnych konstrukcji metalowych, gdzie M = 1,01,2. Oglnie s one znacznie wysze ni dawniej stosowano gdy G = 1,1, a A = 1,21,4. Drug zmian zwan w okresie tzw. norm pomostowych wprowadzono w Polsce do 2010 r. zalecan jako war toci porednie. Konsekwencje tych przemian s dwojakiego rodzaju:
*)

Autor prof. dr hab. in., Politechnika Rze szowska

Wszystkie konstrukcje istniejce niezalenie od funkcji i materiau jeeli byy oszczdnie zaprojektowane nie speniaj obecnych, a tym bardziej przyszych od 2010 r. wymaga. Wprowadzone do standardowego obli czeniowego programu dane, wyka braki. Rozebra, wzmacnia czy ryzyko wa uytkowanie to decyzja, ktrej nie obejmuje adna norma a musi podj j inynier rzeczoznawca, na swoj osobist odpowiedzialno, czy to pot rafi? Czy bdzie mia tyle odwagi cywil nej? Dyspens w stosunku do istniej cych konstrukcji daje norma PNISO 2394 Oglne Zasady niezawodnoci konstrukcji budowlanych z kwietnia 2000 r. stwierdzajc w rozdziale W.3. W niektrych przypadkw oceny nieza wodnoci, mog by wymagane przez wadze, towarzystwa ubezpieczeniowe, lub przez wacicieli, albo wynika z programu prac zwizanych z utrzyma niem konstrukcji. Nie ma potrzeby przeprowadzania oceny tych czci istniejcych konstruk cji, ktre nie bd podlegay zmianom konstrukcji, ktre nie s w oczywisty sposb uszkodzone, ani co do ktrych nie zachodzi podejrzenie, e mog mie niewystarczajc niezawodno. Oczywicie nie zmienia to problema tyki odpowiedzialnoci za decyzj, cho argumentacji nie musi przeprowadzi rzeczoznawca. Jeli chodzi o wysze w przyszoci europejskie czciowe, wspczynniki obcienia i wspczynniki materiaowe, to uwaam, e okres poredni pomos towy nie ma sensu. Wysze bezpiecze stwo to kwestia bogatszego spoecze stwa i trwaoci zbudowanych obiek tw, decyzja o honorowaniu tradycyjnej biedy jest niefortunna, a odpowiedzial ni konstruktorzy zwaszcza wtedy, gdy normy nie s obligatoryjne, powinni tak projektowa aby bezpieczestwem nie rni si od reszty Europy. Wyszo konstrukcji ley w lepszej, ciekawszej koncepcji, a nie w oszczd nociach materiaowych. Kryterium naj

niszych kosztw w przetargach z tytu u zapotrzebowania materiaw, to ab surd, wymagajcy refleksji i krytyki. Wszak kryteriami racjonalnymi konst rukcji jest jej efektywno intelektualna (zgodno i racjonalno teorii uytej ja ko podstawa), ekonomia (koszty) i efekt estetyczny spoecznie akcepto wany. Kolejn cezur jest problematyka obcie meteorologicznych, lub nazy wanych czasem klimatycznymi, a gw nie niegu i wiatru. niegu dlatego e dla ogromnej wikszoci budowli jest jedynym zmiennym obcieniem grawi tacyjnym dla dachw (budownictwo mieszkaniowe, sportowe, przemysowe itp.). Wiatru dlatego e jest najcz ciej jedynym obcieniem poziomym. Oba te obcienia s detektorami wszelkich niedorbek, bdw lub nie poradnoci konstrukcji, ale absolutnie w niejednakowym stopniu. nieg jest pewnym umownym obcieniem umownym w tym sensie, e umowa spoeczna ley albo w arbitralnym przy jciu okresu powrotu wartoci oczeki wanej 51050 lat i probabilistycznej metodzie jego przewidywania, co za kadym razem daje rne, rosnce war toci, albo w samym wyniku, zalenym od przyjtego matematycznego kryte rium. Ono wanie jest przedmiotem sporu specjalistw od rachunku sto chastycznego. Jest on dla konstruktora absolutnie nieistotny, drugorzdny i z tak maym prawdopodobiestwem oceniany, jak pogoda w meteorologii. Zwaszcza, gdy klimat podlega zmianom, a wystpuj ce co okoo 10 letnie extrema zwiza ne z emisj promieniowania soneczne go wyskakuj ponad redni. Normy meteorologiczne s norma mi informacyjnymi o zupenie innym charakterze ni normy konstrukcyjne, ktre pokazuj okrelone powtarzalne przebiegi si wewntrznych w konstruk cjach, jako stae zjawiska fizyczne. Tym niemniej, cho dla niegu jest nieistotne czy spadnie on na konstruk cj elbetow, stalow, czy z drewna,

22 1 (192) 2007

Warsztat projektanta
jego warto jest od tego niezalena, to jego wpyw na bezpieczestwo tych kon strukcji jest dramatycznie rny. Rnice te s te inne dla budownic twa mieszkaniowego, przemysowego i uytecznoci publicznej, dlatego e ich konstrukcje na og opieraj si na r nych materiaach. Wemy prosty przykad: stropy (i stropodachy paskie) w budynkach mieszkalnych s elbetowe i wa oko o 5,00 kN/m2 wraz ze niegiem 1,20 kN/m2 to 6,2 kN/m2. redni glo balny wspczynnik bezpieczestwa to s = 1,6. obcienie niszczce pod kt rym strop ma prawo si zawali to: (5,00 +1,20)1,6 = 9,92 kN Dodatkowe obcienie ponad ciar wasny do powstania moliwoci katas trofy to: q = 9,92 5,00 = 4,92 kN/m2 Jeeli natomiast mamy do czynienia z konstrukcj metalow w budownict wie przemysowym lub sportowym, albo uytecznoci publicznej to redni ciar wasny, wraz ze niegiem to: (0,5 + 1,20)1,6 = 2,72 kN/m2 Dodatkowe obcienie do powsta nia katastrofy, to: q = 2,72 0,50 = 1,26 kN/m2 Tak wic w przypadku tego samego zastosowania uytkowego, ale konstruk cji elbetowej i metalowej, ta pierwsza wymaga a 3,9 prawie czterokrotnie wikszego obcienia do zniszczenia. Mona oczywicie podwaa suszno arbitralnego globalnego wspczynnika bezpieczestwa gdy wszystkie skadowe przykadu maj charakter probabilistycz ny ale bezspornym jest fakt, e o ile dla powszechnego budownictwa miejskie go, a i dla dawnego przemysowego war to obcienie niegiem bya nieistot na, to dla budownictwa stalowego jest ono podstawowe gdy jest ono okoo 4 razy bardziej wraliwe na przyrost ob cienia ponad ciar wasny. Tak jak wyej napisaem, rnice po midzy wartociami charakterystyczny mi niegu s nieistotne dla konstrukcji, zwikszenie oglne obcie niegiem, to nonsens, natomiast wprowadzenie dodatkowego wspczynnika obcienia dla konstrukcji lejszych ni obcienie niegiem wydaje si uzasadnione. Na przykad rzdu Q = 1,2. Ale wtedy nale y oczekiwa protestu ze strony produ centw konstrukcji metalowych, gdy zaczn oni przegrywa w przetargach. n

Witold Piela*)

Praktyka projektowa
Przez dziesitki lat konstrukcje dachw budynkw nie byy zbyt wraliwe na obcienie niegiem. Z dachw o duym pochyleniu poaci nieg si zsuwa, a dachy paskie byy z reguy wykonywane z cikich materiaw konstrukcyjnych i izolacyjnych, przez co udzia ciaru niegu w cakowitym obcieniu by may.
Dla powszechnie i przez wiele lat stosowanych elbetowych dachw lub stropodachw udzia ten wynosi ok. 3040% i to nawet w rejonach wik szych opadw niegu. Nawet stosunko wo lekkie konstrukcje stalowe dachw przekrywano wwczas elbetowymi py tami panwiowymi i cik izolacj. Ten stan uwzgldniaa norma [1], ktra przewidywaa, e dla typowych (cho nie wiadomo, co to dzi znaczy) prze kry elbetowych o ciarze wasnym powyej 1,50 kN/m2, wspczynnik c ksztatu dachu jest stay i nie zaley od pochylenia poaci. Praktyka projektowania zmienia si w ostatnim czasie, zwaszcza poprzez
*) Autor dr in., PPT Promor sp. z o.o. Gdask

powszechne stosowanie bardzo lekkich materiaw pokrywczych i izolacyjnych. Dotyczy to zwaszcza duych powierzch niowo budynkw, takich jak pawilony handlowe, magazyny lub hale przemys owe. Wzrost kosztw stali i ogrzewania spowodowa, e inwestorzy wymagaj od projektantw jak najlejszych konst rukcji i jak najmniejszych spadkw po aci dachowych, utrudniajcych przy okazji spywanie wody z topniejcego niegu. W tak zaprojektowanych dachach udzia obliczeniowego obcienia nie giem dochodzi do 60 %, a w przypadku dachw nieocieplanych do 70% obci enia cakowitego. W takich przypad kach nieg jest obcieniem decyduj cym o wymiarowaniu konstrukcji oraz jej bezpieczestwie i jako takie powin

no by traktowane z najwiksz powa g, biorc zwaszcza pod uwag jego y wioowy charakter. W rzeczywistoci bywa ono w pro jektowaniu traktowane nieraz bezdusz nie. Analizie obcie powica si niestety stosunkowo mao uwagi, czs to nie uwzgldnia si ich moliwych kombinacji. Zdarza si, e w ustrojach wieloprzsowych nie analizuje si na przykad takiego ukadu, ktry moe po wodowa obcienie niegiem tylko niektrych przse i to w najbardziej niekorzystny sposb dla poszczegl nych wielkoci statycznych. W naturze taka sytuacja wystpuje rzadko, ale przy przewidywanym wprowadzeniu us tawowego obowizku usuwania niegu z dachw wikszych budynkw i niepra widowym jego wykonywaniu, moe si zdarzy. Stosowanie w projektowaniu nawet najbardziej wyrafinowanych i dokad nych metod oblicze statycznowytrzy maociowych traci sens przy braku dogbnej analizy obcie. Niestety, wspomniana praktyka wynika midzy in nymi z marginalnego traktowania tego zagadnienia jeszcze w czasie studiw politechnicznych, na og nie jako od rbnego, wanego przedmiotu, a jedy 23

1 (192) 2007

Warsztat projektanta
nie jako dodatku do innych, brano wych. W dodatku powszechnie dos tpna literatura techniczna, dotyczca zwaszcza obcie konstrukcji wpywa mi atmosfer ycznymi, jest nieliczna. Podrczniki tego rodzaju, jak na przyk ad [2], byy wydane wiele lat temu, lub jako skrypty w maych nakadach. W dodatku do zagroe, wynikaj cych z opisanej sytuacji, dochodz jesz cze powaniejsze, a mianowicie wynika jce z rnic pomidzy rzeczywist, a normow wielkoci obcienia nie giem. Mog one mie bardzo powany wpyw na projektowanie konstrukcji, ich bezpieczestwo, a przede wszystkim uytkownikw. Wspomniane budynki o duych powierzchniach s przezna czone zazwyczaj do uytkowania przez znaczn liczb ludzi. Ewentualne awa rie, czy katastrofy mog pociga za so b wiele ofiar. Wieloletnie dowiadcze nia wykazay, e nawet prawidowo zap rojektowane i wykonane konstrukcje ulegay katastrofom w wyniku wiksze go, ni okrelay to normy, obcienia niegiem. Te kosztowne w skutkach katastro fy byy przyczynkiem do zmian normy niegowej. Ostatnie zmiany, wprowa dzone do normy [1] przez komitet Tech niczny 102 PKN id z pewnoci we waciwym kierunku, poprzez zwiksze nie obcie niegiem i zmian stref niegowych, co jest wynikiem duszych w czasie i dokadniejszych obserwacji meteorologicznych oraz ich analiz [3]. Te zmiany maj istotne znaczenie dla wielu rejonw kraju, na przykad Wybrzea Gdaskiego. Zmieniona nor ma [1] zwiksza tu obcienie niegiem o 71% [4], a zmieniajc granic stref uwzgldnia pewn, znan mieszka com z codziennych obserwacji, szcze gln cech klimatu. Polega ona na tym, e obszar administracyjny Trjmias ta obejmuje zarwno nisko pooone te reny blisko morza, gdzie niegu jest mniej, a temperatura o ok. 34 st. C wy sza, ni na nieodlegych terenach poo onych na skraju Wysoczyzny Kaszubs kiej, blisko 200 m ponad poziomem mo rza. Potwierdzaj to obserwacje meteo rologiczne, wskazujce, e w rejonie gdaskiego lotniska Rbiechowo obci enie niegiem jest o 54% wiksze ni na obszarze tak zwanego dolnego tara su miasta [4]. Wedug dotychczasowej normy rejon ten by zaliczany do I strefy niegowej, co powodowao przyjmowa nie niszych, ni rzeczywicie wystpuj ce, obcie niegiem i tym samym mogo powodowa przecienie konst rukcji nonej dachw [5]. Mona mie nadziej, e autorzy os tatecznej wersji zmian normy niegowej nie ulegali ju takim naciskom ekono micznym, a pewnie i politycznym, jakie miay miejsce na przykad w latach szedziesitych ubiegego wieku, kie dy to radykalnie zmniejszono normowe obcienie niegiem, uzyskujc tylko pozorne i dorane oszczdnoci. Wpro wadzenie w ycie nowej normy z pew noci poprawi bezpieczestwo konst rukcji i ich uytkownikw. Doceniaj to ju rozsdni i odpowiedzialni inwesto rzy. Na przykad w kierowanym przeze mnie biurze projektw ju od ponad ro ku skutecznie przekonujemy inwesto rw do wykonywania oblicze statyczno wytrzymaociowych z uwzgldnieniem postanowie zmienionej normy. Spoty kamy si z ich zrozumieniem i zgod, na co z pewnoci wpyw maj ostat nie, spektakularne katastrofy spowodo wane nadmiern iloci niegu. Praktyka projektowa wymaga, eby normy techniczne byy proste, jednoz naczne i nie powodoway ich dowolnej lub bdnej interpretacji, czego nie mo na powiedzie na przykad o normie [6]. Na szczcie zarwno dotychczasowa, jak i nowa norma niegowa s pod tym wzgldem zwarte i przejrzyste. Oczywi cie trudno jest przyj zaoenie, e nor my bd zwiksza wielkoci obcie po to, eby stworzy w ten sposb za pas nonoci konstrukcji na pokrycie skutkw ewentualnych bdw projekto wych i wykonawczych, ktre si nieste ty zdarzaj. Byoby bardzo dobrze, gdy by system kontroli skutecznie elimino wa bdy, zwaszcza wykonawstwa. Na to trzeba jednak wykwalifikowanej kad ry, procedur i urzdze kontrolnych oraz pienidzy, czego na og brak, a przede wszystkim dugiego czasu, w ktrym do tychczasowy poziom kontroli pewnie niewiele si zmieni. Midzy innymi z te go powodu, jak rwnie z powodu wspomnianych i niestety zdarzajcych si uproszcze projektowych, (pomija jc nawet przekonujce, teoretyczne przesanki), wydaje si uzasadniona propozycja prof. J. Murzewskiego przyjcia jeszcze wyszych, ni to prze widuje zmieniona norma, wielkoci ob cienia niegiem [7]. W kadym razie obecnie, po nada niu zmianom normy ostatecznej posta ci, niezbdne jest szybkie informowanie projektantw o tym fakcie. Jest to o ty le wane, e funkcjonuje teraz wiele, nieraz jednoosobowych pracowni pro jektowych, ktre rzadko korzystaj z fa chowej literatury technicznej i ktrych czsto nie sta na zakup nowych norm, odkd ich wydawnictwo stao si ko mercyjne i nie suy szerzeniu najnow szej wiedzy technicznej wrd inynie rw, zwaszcza w czasach zmian ogrom nej liczby norm i pojawianiu si nowych. Zmiany wprowadzone w normie [1] s uzasadnione i id we waciwym kie runku. Z pewnoci stanowi one kom promis midzy wynikami obserwacji i analiz zjawisk meteorologicznych, a racjami ekonomicznymi. Najblisze la ta praktyki poka, czy te zmiany s wystarczajce.

Literatura
1) PN80/B02010 Obcienia w oblicze niach statycznych. Obcienie nie giem 2) uraski J.: Obcienia wiatrem budow li i konstrukcji. Arkady 1978. 3) uraski J.: O obcieniu niegiem w ak tualnych normach polskich. Inynieria i Budownictwo, nr 9/2006. 4) uraski J.: Obcienie niegiem w uj ciu nowej normy PNEN 199113:2003. Inynieria i Budownictwo, nr 2/2006. 5) Piela W.: Konsekwencje obcienia da chu workiem nienym. Wiadomoci Projektanta Budownictwa, nr 8/2006. 6) PNEN 1990: Eurokod. Podstawy projek towania konstrukcji. 7) Murzewski J.: O zapewnieniu bezpie czestwa budynkw pod duym obcie niem niegiem. Inynieria i Budownic two, nr 9/2006

24 1 (192) 2007