Lfelisfri 2 - Sumar 2006 12.

kafli A: Heildartlit hjarta og akerfisins Yfirlit kerfis

Bli samanstendur af 55% plasma, 45% raukornum, hvtkornum og flgum. Hvtkornin hafa a hlutverk a verja gegn skingum og krabbameini en flgurnar eru til ess a ykkja bli. Hematkrt er s prsenta bls sem er upptekin af raukornum. Bli dreifist um lkamann fyrir tilstilli hjartapumpunnar, bulk flow, vegna ess a allir hlutar blsins ferast smu tt. Nring og efnaskiptargangar fara milli hrabls og innanfrumuvkva me diffusion. En diffusion dugir einungis fyrir smstu og frumstustu fjlfrumunga. hvaa tma sem er m gera r fyrir a um 5% af llu bli lkamans s hrunum, en samt eru essi 5% a framkvma mikilvgasta hlutverki, koma me nringu og fjarlgja rgangsefni, v m segja a ll nnur starfsemi blrsarkerfisins mii a v a etta s lagi.

Hringrs bls um lkamann

a eru raun tvr hringrsir gangi sem bar byrja og enda hjartanu. Efri hluti hjartans eru gttir en neri hluti eru sleglar. Lungablrsin fr bl fr hgri slegli um pulmonary trunk ina sem skiptist tvr slagar sem leia til sitthvors lunga sem kemur aan um pulmonary blar til vinstri gttar. Meginblrsin fr svo bli fr vinstri slegli sem fer aortuna og t lkamann og kemur aan til hgri gttar. ar sem flytja bl fr hjarta kallast slagar, en ar sem flytja bl til hjartans kallast blar. Bli sem kemur fr lungnablunum, vinstri hluta hjartans og meginslagum er srefnisrkt. lffrum eins og lifur, nrum og heiladingli fer bli gegnum tv hranet, er flokka serur ur en a fer aftur til hjartans. etta kallast portalkerfi.

rstingur, fli og vinm

llum hlutum kerfisins er blfli (F) alltaf fr svi me hrri rstingi til svis me lgri rstingi. Kraftinum er stjrna me samdrtti hjartans. Til ess a meta fli er nota magn tmaeiningu, oftast ltrar mntu (L/min). rstingsmunur (dP) sem drfur fli fram er mlt millimetrum kvikasilfurs (mm/Hg). Forsenda flis er rstingsmunur. Ohms lgmli. rstingsmunurinn er a sem kvarar fli. En a er ekki ng, arft lka a vita vinmi (R) flinu, eas hversu erfitt a er fyrir bli a fla milli tveggja punkta vi kveinn rstingsmun. Meginjafnan er: F = dP/R. Vinm er ekki hgt a mla, en a er hgt a reikna t fr mldu fli og rstingsmun. En hva er a sem kvarar vinmi? a er segja vkva, e nningur mlikla vkvanum sem er a fla, v meiri nningur v meiri segja. Anna sem hgt er a nota til a kvara vinm eru lengd og radus ppunnar sem vkvinn flir um. Eftirfarandi jafna dregur saman essa tvo tti: R = (8Ln)/(p*r4) n = vkvasegja, L = lengd ppunnar, r = radus innan ppunni, 8/p = strfrilegur fasti. Mo er vinm rttu hlutfalli vi bi vkvasegjuna og lengd ppunnar, einnig hlutfalli vi radus ppunnar. Segja bls er ekki kvein, en hn hkkar ef hematkrt hkkar. Breytingar hematkrt geta ess vegna haft hrif vinm blflis kvenu standi. Eins og td ofornun leiir minnkun vkva lkamanum til ess a hematkrt hkkar og ar af leiandi lka segja blsins. 1

Lengd anna breytist ekki en radus eirra getur breyst og eru breytingar radus a mikilvgasta breytingin sem breytir vinmi um. Ef maur minnkar radus um helming eykst vinmi sextnfalt. Og ef rstingsmuninum essu dmi er haldi s sami minnkar fli ppunni sextnfalt.

12. kafli B: Hjarta Lffrafri hjartans

Hjarta er vvalffri sem liggur inn gollurshsi (sem er trefjapoki sem umlykur hjarta). milli pericardium og epicardium og milli essa tveggja laga er vkvi sem virkar sem smurning egar hjarta pumpar. Veggir hjartans eru mestmegnis r hjartavvafrumum (myocardium) en innsta lag eirra eins og lag anna eru endothelial frumur (endothelium). Hgri AV lokan kallast tricuspid lokan, af v hn hefur rj hlera. En vinstri AV lokan kallast bicuspid lokan, af v hn hefur tvo hlera hn er einnig kllun mitral lokan. Lokurnar opnast og lokast vegna rstingsmunar gttum og sleglum, egar rstingurinn gttunum er meiri en sleglunum opnast lokurnar og bli streymir niur sleglana. Svo egar rstingurinn er orinn hrri sleglunum lokast lokurnar. Papillary vvar sj til ess a lokurnar opnist ekki upp gttirnar, tengt vi gttirniar, virka eins og nokkurs konar mtstaa og varna v a r opnist vitlausa tt. milli hgri slegils og pulmonary trunk, og milli vinstri slegils og aortu eru lka lokur, r kallast pulmonary loka og aortic loka. essar lokur opnast egar sleglarnir eru a dragast saman en lokast egar eir slaka. etta veltur eins og annarsstaar rstingsmun milli slegla og anna. egar hjartalokurnar eru opnar hafa r lti vinm vi fli. En sjkdmsstandi getur loka rengst og haft miki vinm vi fli og arf hjarta a framleia meiri rsting til ess a koma blinu gegn. a eru engar lokur milli sup og inf vena cava og hgri gttar og ekki heldur milli lungnabla og vinstri gttar. Hlutverk hjartans er a dla bli, skynja blrsting (blrmml) og a er kirtill (losar hormni ANP). a skiptist systla og diastla, dregst saman og slakar vxl. Dlingin: tfall hjarta = hjartslttartni * slagmagn

Hjartavvinn
Hjartavvafrumunum hjartavvanum er raa lg sem eru tt bundin saman og algjrlega saman blfylltum hlfum. Hjartavvinn hefur eiginleika bi slttra vvafruma og beinagrindavvafruma. Frumurnar vera til vegna runar ykkum myocin einingum og unnum actin einingum svipa og beinagrindavvafrumum. milli eirra (hjartavvafrumanna) eru gap junctions sem tengja r saman. Ub 1% af hjartavvafrumum taka ekki tt samdrtti en hafa rum hlutverkum a gegna rvun hjartavvans eins og td a rva hjartsltt og dreifa boum um hjarta. taugun hjartanu Hjarta fr bo bi fr sympatskum og parasympatskum (vagus taugin) taugarum. Sympatsku postganglonsku rirnir losa norepinephrin en parasympatsku losa acetylchln. Vitakarnir fyrir norepinephrin hjartavvum eru beta adrenergic vitakar en vitakar fyrir acetlkln eru mskarn vitakar. Blfli til hjartans sjlfs Hjarta fr nringu og losar rgang kransar. r koma me nringarefni r grein fr aortuboganum og rgangurinn er losaur inn venur sem losast svo endanum inn coronary sinus sem losast inn hgri gttina.

Samstilling hjartslttar
Hjarta er raun tvfld pumpa sem dlir blinu sama tma til lungnahringrsar og meginhringrsar. Til ess a dlingin virki sem best urfa gttirnar fyrst a dragast saman og sleglarnir strax eftir. Samdrttur hjartavvans verur til vegna afskautunar plasmahimnunni. Gap junctionin sem tengja saman hjartavvafrumurnar leia til ess a hrifspennan fer fr einni frumu til annarar sem annig leiir endanum til spennu allra hjartavvafrumanna. essi afskautun byrjar venjulega litlum hpi af conducting frumum, Sino-atrial hntnum (SA-node), sem er stasettur hgri gtt nlgt inngangi superior vena cava. Hrifspennan dreifist svo fr SA-hntnum gegnum gttirnar og aan til sleglanna.

R spennunnar
SA-hnturinn er raun gangrur hjartans, afskautun hans kvarar hjartslttinn, e hversu oft hjarta dregst saman mntu. Hrifspennan fr SA-hntnum dreifist um myocardiumi, fr frumu til frumu milli gap junctiona. gttunum treystir spennan ekki trefja fr conducting systeminu vegna ess a dreifingin gttunum er ngu hr til ess a gttirnar tvr afskautast stama tma og dragast saman v sem nst sama tma. Dreifing hrifspennunnar um sleglana er llu flknari. Linkurinn milli afskautunar gttum og afskautunar sleglum er hluti af systemi, atrioventricular hntnum (AV-hntnum), sem er stasettur nest hgri gtt. Hrifspennan sem dreifist um hgri gttina veldur afskautun AV-hntnum. En essi hntur hefur mikilvgt hlutverk: hrifspennan sem myndast honum myndast frekar hgt, og veldur essi tf v a gttirnar klra a dragast saman ur en spennan sleglunum byrjar. Eftir a spennan fer gegnum AV-hntinn fer hn millivegginn milli sleglana. essi milliveggur hefur conducting system ri sem kallast bundle of His. essum millivegg skiptast bundle of His hgri og vistri hluta bundle of His sem a lokum yfirgefa millivegginn til ess a fara veggi beggja sleglanna. essi rir tengast svo Purkinje runum, sem eru strar frumur sem dreifa spennunni mjg hratt um sleglana. A lokum tengjast Purkinje rirnir hjartavvafrumunum sleglunum sem dreifa spennunni um restina af sleglunum. essi hraa dreifing veldur svo afskautun hjartavvafrumum sleglanna sem meira ea minna 3

dragast saman sama tma. En afskautunin og samdrtturinn byrjar aeins fyrr botninum (eins og a kreista tannkremstpu fr botni og upp).

Hrifspenna hjartans og rvun SA-hntsins

lkar gerir hjartavvafruma tj einstaka samsetningu jnaganga sem framleia mismunandi hrifspennugerir til a srgera r fyrir kvein hlutverk dreifingu boa um hjarta. Hvldarmarki er nrri jafnvgi himnuspennu Kalum (Potassium) (-90mV) en himnuspennu Natrum(Sodium) (+60mV). annig verur hrifskautunarfasinn til fyrir tilstilli opnunar voltage-gated (spennustrum) Natrum gngum. Vi a a Natrum komist gegn afskautast fruman og viheldur og veldur opnun fleirum Natrumgngum, eins og nk. positive feedback. nstum sama tma minnkar gegndrpi fyrir Kalum, egar kvein Kalum-gng lokast og etta veldur nstum v afksautun himnunnar. Hi aukna Natrumgegndrpi er mjg skammvinnt, ar sem Natrum-gngin afvirkjast fljtt. hjartavvanum fylgir essari minnkun Natrumgegndrpi EKKI endurskautun himnunnar, eins og er rum vefjum. Himnan helst afskautu stigi plateau value sem er um 0mV. stan fyrir essari viheldni afskautun er 1) a Kalum gegndrpi helst lgra en vimiunarmarki (e Kalium-gngin haldast loku) og 2) a er merkt auki gegndrpi himnunnar fyrir Calsum, en essi seinni sta er mikilvgari. Hr kemur skringin v: hjartavvafrumum veldur hin venjulega afskautun himnunnar v a voltagegated (spennustr) Calsum-gng opnast sem veldur fli Calsum jnum niur remmuhallann inn frumuna. essi gng opnast mun hgar en Natrum-gngin, og vegna ess a au eru opin lengri tma eru au oftast kllu L-type Calcium-gng. (L fyrir lengi opin). Fli jkvtt hlainna Calsum jna inn frumuna kemur jafnvgi fli jkvra Kalum jna t r frumunni og heldur himnunni afskautari plateau value, ea 0mV. A lokum verur svo endurskautun egar gegndrpi Calsums og Kalums fer aftur sinn reglulega fasa. Hrifspenna gtta-vvafrumum er svipa essu sem lst var fyrir slegla-vvafrumur, nema hva a r staldra styttra vi essum plateau value ea 0mV. hinn bginn, er mjg mikilvgur munur hrifspennunni hjartavvafrumum og hrifspennunni leinikerfinu (conducting system). SA-hnturinn hefur ekki stuga hvldarspennu en verur stainn fyrir hgri afskautun. essi stigvaxandi afskautun er kllu pacemaker potential ea gangrsspenna, sem frir himnuspennuna a rskuldi ar sem hrifspennan verur. Jna-ganga kerfi leggur sitt af mrkum gangrsspennunni. 1) fyrsta lagi er markviss minnkun Kalum gegndrpi. Kalum-gngin, sem opnuust endurskautunarferlinu fyrri hrifspennu, lokast stig af stigi vegna endurkomu negative potentials hj himnunni. 2) ru lagi hafa pacmaker frumur einstaka ger af gngum, sem lkt rum voltage gated (spennustrum) gngum, opnast egar himnuspennan er neikvtt hlain (is at negative values). essi gng stjrna innlgum afskautandi Natrum straumi, sem stendur fyrir Ifstraumnum. 3) riju gangrs-gngin eru nk Calsum-gng sem opnast aeins stutt en valda innlgum straumi Calsumi og mikilvgu loka afskautunarboozti gangrsfrumum. essi gng eru kllu T-type Calsum channels, (t = transient). egar gangrs-mekanisminn hefur n hnta-rskuldi verur hrifspenna. Afskautunin verur svo vegna innfli Calsum gegnum L-type calsium channels, og eftir seinkunina, verur endurskautun vegna opnunar Kalum-gngum. Endurkoma a neikvri spennu veldur svo v a gangrsspennan virkjast aftur og hringurinn heldur fram. Halli himnuspennunnar, e hversu hratt himnuspennan breytist tmaeiningu, kveur hversu hratt rskuldi er n og nsta hrifspenna sr sta. Innbygg tni SA-hntsins, e hrainn sem er til staar n allrar utanakomandi rvunar (hormnar, taugar), er um 100 afskautanir mntu. Spennan ferast fr SA-hntnum til beggja slegla AEINS gegnum AV-hntinn, annig a ef lyf ea sjkdmar veikja AV-hntinn, getur a gerst a sending afskautunarboa milli gtta og slegla httir. Ef etta gerist , byrja sjlftaktaar frumur bundle of His a mynda spennu innbyggum takti og vera nk 4

gangrs-gerar frumur fyrir sleglana. eirra tni er frekar hg, 25-40 slg mntu og er algjrlega samrmi vi samdrtt gttanna, sem halda snum hraa takt SA-hntnum. Vi llum AV-brenglunum er settur gervigangrur.

EKG = hjartalnuriti
a metur rafvirkni hjartans. Hrifspennu hjartavvafruma er hgt a hugsa sr sem einskonar rafhlu sem veldur v a hlesla fltur um vkva lkamans. essar fljtandi hleslur straumar mo vera vegna hrifspenna sem gerast sama tma mrgum einstkum hjartavvafrumum og hgt er a nema a me elektrum sem nema a hinni. P-takkinn, stendur fyrir fli straums egar afskautun gtta sr sta. QRS-takkinn, kemur um 15ms seinna og er egar afskautun slegla sr sta. etta er flkinn takki vegna ess a leiin sem afskautunin sleglunum sr sta er breytileg fr augnabliki til augnabliks og straumurinn lkamsvkvanum breytist eftir v. T-takkinn, stendur fyrir endurskautun sleglanna. Endurskautun gtta sst ekki EKG vegna ess a sr sta sama tma og QRS. Lgun og str takkanna fer eftir v hvar elektrurnar eru stasettar lkamanum. EKG gefur aeins upplsingar um rafvirkni hjartans og sjkleika rafkerfi hjartans. Ef a eru einhverjar mekanskar breytingar a eiga sr sta sem sna ekkert EKG getur samt veri eitthva alvarlegt a, EKG er ekki eina mlitki sjkleika hjartanu. Partial block: egar td koma tveir P-takkar undan QRS Complete block: egar td koma P- og T-takkar saman og ekki rttri r og h, a er egar a er engin samhfing gtta og slegla rafvirkni.

Spennu Samdrttar tengsl

Mekanisminn sem tengir spennu hrifspennu frumuhimnu vvafrumu og samdrtt hjartavva er aukning styrk Calsums umfrymi frumunnar. hjartavvanum eykst Calsum umfrymi vegna losunar calsumi r vvafrymisneti (sarcoplasmic reticulum (SR)). Calsumi tengist san prteininu trpnni og krossbrarvirkni verur milli actn og mosns. bi beinagrindavvafrumum og hjartavvafrumum dreifist hrifspennan til innri vvafruma gegnum Ttubuli. En hjartavvafrumum er framhaldi lkt beinagrindavvafrumu. hjartavvafrumum: 1) fyrsta lagi opnar hrifspennan T-tubulunum voltage-sensitive calsum-gng himnum T-tubulanna sjlfra (L-type channels). Calsum dreifist svo fr utanfrumuvkvanum gegnum essi gng, sem veldur smhkkun cytosolskum calsum styrk svinu sem tengist algu SR. 2) essi smhkkun styrk calsums veldur v a calsum binst calsum-vitkum ytra yfirbori SR-himnunnar. 3) essi calsum-nmu vitakar innihalda intrinsic(elislg) calsum-gng, og virkjun essara vitaka opnar essi elislgu gng, sem leiir til ess a mikil net-diffusion af calsum flir fr SR t cytosli(umfrymi). 4) Og a er megin atrium etta calsum sem veldur samdrtti. essi ferill er allgjrlega hur hreyfingu calsum fr utanfrumuvkva inn vvann, og annig virkar calsumi eins og nk efni sem gefur merki um a SR eigi a losa sitt calsum. Samdrtti lkur svo egar calsum umfymi er komi samt lag aftur, sitt trlega lga gildi, me virkum flutningi calsumi inn SR aftur. Magn ess calsums umfrymi sem eykst vi reynslu er takt vi str hjartavvanns. En magn calsums sem er losa fr SR hjartavva er ekki endilega a magn sem mettar alla vitaka trpnni. ess vegna er hgt a dla meira calsumi r SR og virkjast fleiri krossbrr og hgt er a auka samdrttinn.

Torleinitmi hjartans
5

Getuleysi hjartans a framkalla krampakennda samdrtti(tetanus) er afleiing langs torleinitma hjartavvans, sem er skilgreint sem tminn og eftir hrifspennu egar himnan getur ekki endurspennst. Vegna langs tmabils hrifspenna hjartavvanum er torleinitminn nstum jafnlangur og samdrttartminn (250ms), og vvinn getur ekki endurspennst eim tma.

Mekanskir atburir hjartahringsins

R afskautanna veldur endurtku hjartahringrs gtta og slegla, bi slkun og samdrtti. Hringnum er skipt tvo fasa, sem bir er kallair eftir atburum sem gerast sleglunum. Systla, egar sleglar dragast saman og bli rstist t. Dastla, egar sleglar slaka og fyllast af bli. Mealhjartslttartni er 72 slg mntu og hver hringur er um 0,8s; 0,3s sys og 0,5 dia. fyrri hluta systlu eru sleglarnir a dragast saman en allar lokur eru lokaar annig ekkert bl sptist t, etta tmabil er kalla Isovolumetric Ventricular Contraction, vegna ess a sleglamagn er stugt. eas vvarnir mynda spennu en styttast ekki. egar rstingurinn sleglunum verur hrri en aortunni og pulmonary trunk opnast aortu-lokurnar og pulmonary trunk lokunar og tspting slegla sr sta. Magni af bli sem fer t einu slagi systlu er kalla slagmagn (stroke volume). fyrri hluta diastlu byrja sleglarnir a slaka og lokurnar lokast. essum tmapunkti eru lka AV-lokurnar lokaar. annig a ekkert bl flir inn ea sptist tr sleglunum. Magni sleglunum er ekki a breytast og er etta tmabil kalla Isovolumetric Ventricular Relaxation. Einu tmabilin sem allar lokur eru lokaar eru isovolumetric ventricular contraction og relaxation. San opnast AV-lokurnar og fylling slegla sr sta egar bl flir fr gttum. Samdrttur gttanna sr sta enda dastlu, eftir a mest af sleglunum hafa fyllst. EN sleglarnir f til sn bl nr alla dastluna, ekki bara egar gttirnar dragast saman, um 80% af fyllingu slegla sr sta fyrir samdrtt gtta.

Mi-dastla til sein-dastlu

Vinstri gtt og slegill eru bi slk, en gttarstingur er rlti hrri en sleglarstingur. AV-lokan opnast vegna essa rstingsmunar og bl flir inn gttina fr pulmonary veins (lungnablum) og aan inn slegilinn. gegnum alla dastluna er aorta lokan loku, vegna ess a rstingurinn aortunni er hrri en sleglinum. gegnum dastluna er rstingurinn artounni smm saman lkkandi vegna ess a bli er a fara t arteriunum og gegnum akerfi. mti kemur a sleglarstingurinn fer hkkandi vegna ess a bli er a koma afslappaan slegilinn fr gttinni, sem eykur annig magni sleglinum. Nlgt lokum dastlunnar afhlest SA-hnturinn og gttin afskautast og dregst saman og litlu magni af bli er dlt inn slegilinn. a magn af bli sem er sleglinum lok dastlunnar er kalla end-diastolic volume (EDV).

Systla
Fr AV-hntnum breiist bylgja afskautunar inn til og um vef sleglanna (QRS) og a vekur samdrtt sleglanna. egar samdrttur verur sleglunum eykst rstingurinn sleglahlfinu sem leiir til ess a AV-lokurnar lokast til ess a varna bakfli fr sleglum upp gttir. ar sem aortu rstingurinn er enn hrri en sleglarstingurinn er aortu lokan enn loku, og slegillinn getur ekki tmst rtt fyrir samdrttinn. essi stutti tmi isovolumetric ventricular contraction tekur enda egar hratt vaxandi rstingur sleglunum verur hrri en aortu rstingurinn og aortulokan opnast og bli flir 7

r sleglinum. Slegillinn tmist ekki alveg, og a magn sem er eftir egar samdrtti er loki er kalla endsystolic volume (ESV). SV = EDV ESV gegnum alla tsptinguna er mjg ltill rstingsmunur milli slegils og aortu en lokan helst opin vegna ess a aortulokan veitir lti vinm vi fli. rstingstoppi er n slegli og aortu ur en a tsptingin httir; e, rstingurinn byrjar a falla seinni hluti systlu rtt fyrir framhaldandi samdrtt slegils. etta er vegna ess a styrkur samdrttar slegils og hrai tsptingar bls minnka seinni hluta systlunnar. ess vegna verur tsptingarhrainn minni en hrai bls sem fer fr aortunni. ess vegna byrjar magni og rstingurinn aortunni a minnka.

Byrjun dastlu
Dastla byrjar egar samdrttur og tspting slegla httir og sleglavvinn fer a slaka . Um lei og etta gerist fer sleglarstingurinn a lkka og aortulokan lokast. En sleglarstingurinn er samt hrri en gttarstingurinn og AV-lokan er enn loku. essari fyrri dastlustu isovolumetric ventricular relaxation er loki egar rstingur slegli fellur niur fyrir gttarstinginn, AV-lokan opnast, og hr sleglafylling byrjar. S stareynd a mestallri fyllingu slegla er loki byrjun dastlu er mjg mikilvg. a tryggir a fylling verur ekki alvarlega skddu tmabilum ar sem hjarta er a sl mjg hratt, og tmabil dastlu og al heildar fyllingatmi er minnkaur. rtt fyrir a, egar hjartslttartni 200sl/mn ea meira er n, verur fyllingatmi ekki ngur og magn bls sem dlist einu slagi minnkar.

rstingur lungnahringrs
rstingbreytingarnar hgri slegli og lungnaslagum eru frekar lkar eim sem eru vinstri slegli og aortu. a eru mikilvgar breytingar engu a sur. Tpskir lungnaslagarstingar systlu og dastlu eru 24mmHg/8mmHg bori saman vi 120mmHg/70mmHg. annig a lungnahringrsin er lgrstingssystem. essi munur sst greinilega ykkt veggja sleglanna, en vinstri slegill er mun ykkri en s hgri. rtt fyrir ennan lga rsting sptir hgri slegill sama magni af bli og s vinstri gefnu tmabili.

Hjartahljin
Fyrra hlji er egar AV-lokurnar lokast = lub, byrjun systlu. Seinna hlji er egar pulmonary og aorta lokurnar lokast = dubb, byrjun dastlu. Hjarta murmur hlj geta veri vegna missa vandamla, td elilega rngum lokum, lokur sem leka, ea vegna ess a bl flir milli tveggja gttanna ea tveggja slegla. Murmur sem heyrist systlu bendir til rengsla aortu ea lungnalokum, fullngjandi Av-loku ea gat interventricular septum. Murmur sem heyrist dastlu bendir til rengsla AV-loku ea fullngjandi aortu ea lungnaloku.

tfall hjarta = cardiac output

a magn sem er pumpa af sleglum mntu er kalla tfall hjarta (CO). a er lka a blmagn sem flir um meginhringrs ea lungnahringrs mntu. etta er reikna me v a margfalda pls og slagmagn: CO = SV * HR. hvld elilegum manni er etta um 5 ltrar mntu. eir tveir ttir sem stjrna tfalli hjartans eru hjartslttartni og slagmagn. En hjartslttartni og slagmagn breytast ekki alltaf smu stefnu. Td vi bltap minnkar slagmagni en hjartslttartnin eykst.

Stjrn hjartslttartni
Hjarta slr taktinum um 100slg/mn n nokkurra afskipta tauga ea hormna SA-hntinn. En margir sympatskir og parasympatskir rir enda SA-hntnum. Virkni parasympatskra tauga (vagus) veldur lkkun hjartslttartni. Virkni sympatkskra tauga veldur hkkun hjartslttartni. hvld er meiri virkni parasympatskra tauga hjarta en sympatskra, og ess vegna er venjuleg hjartslttartni hvld um 70 slg/mn. Aukin sympatsk virkni eykur halla gangrsspennunnar me v a auka If og T-type calsum straumana. etta veldur v a SA-hnturinn nr rskuldi hraar og hjartslttartnin eykst. Aukin parasympatsk virkni hefur verfug hrif halli gangrsspennunnar minnkar vegna minnkunnar innleislu straums. rskuldur nst v hgar og hjartslttartnin minnkar. Parasympatsk rvun hyperpolarizerar lka plasmahimnu (ofskautar frumuhimnu) SA-hntsins me v a auka gegndrpi fyrir kalum. annig byrjar gangrsspennan fr neikvara gildi. Arir ttir en taugun hjartavvans hafa lka hrif hjartslttinn. Epinephirne/adrenaln, sem er seytt fr adrenal medulla (nrnahettumerg), hraar hjartanu me v a hafa hrif beta-adrenergic vitakana SAhntnum me v a norepinephrin er losa fr taugaendum. Hjartslttartnin fr lka hrif fr breytingum hitastigi lkamans, breytingum electrltum plasma, hormn nnur er adrenaln adenosin til dmis. adrenaln plasma, sympatsk virkni og parasympatsk virkni hjartslttartni. rvun sympatskrar virkni hefur lka nnur hrif hjarta, td a eykur conduction velocity (leisluhraa) gegnum AV-hntinn og arar frumur conducting kerfisins. rvun parasympatskrar virkni minnkar tni spennudreifingu gegnum AV-hntinn.

Stjrn slagmagns
Slagmagn er hin breytan sem stjrnar tfalli hjartans (CO). a er a magn bls sem sptist tr hjartavvanum hverjum samdrtti slegla. Breytingar samdrttarkrafti hjartans geta ori vegna margra tta, en rr eirra eru mest berandi undir flestum kringumstum. 1) Breytingar end-diastolic magni (e magn bls sleglunum rtt ur en eir dragast saman, stundum kalla preload), Frank Starling lgmli. 2) Breytingar virkni sympatska kerfisins, eas inngripi ess, sleglunum. 3) Afterload (e rstingur slaga mti v sem sleglarnir pumpa). Sambandi milli end-diastolic magns slegla og slagmagns: Frank-Starling lmli Sleglarnir dragast krftugar saman systlu egar eir hafa fyllst meira dastlu. Me rum orum, egar allir arir ttir eru jafnir eykst slagmagni jafnvgi vi a sem end-diastolic magni eykst. etta samband milli slagmagns og endadastlu magns er kalla Frank-Starling lgmli. En hva segir Frank-Starling lgmli okkur? 9

etta er basically lengdar-teygju/spennu samband. eas a endadiastlu magni segir miki til um a hversu teygar/spenntar slegla sarkmerurnar eru rtt fyrir samdrtt. annig a v meira endadastlu magn, v meiri er teygjan/spennan, og v flugari samdrttur. etta er aeins ruvsi hjartavvanum en slttum beinagrindavvum. Elilegi punkturinn fyrir hjartavva hvld er ekki hagstastur fyrir samdrtt eins og slttum beinagrindavvum, heldur er a lga parti krvunnar (mynd bls 396). Vegna essa getur aukin teygja/spenna hjartavvanum vegna meiri fyllingar hans valdi flugari samdrtti. Marktkni Frank-Starling lgmlsins er v eftirfarandi: vi kveinn hjartsltt, auki venous-return (blfli fr blum til hjartans), rngvar sjlfrtt auknu tfalli hjartans me v a auka endadastlu magn og annig lka auka slagmagni. Eitt mikilvgt atrii essa sambands er jafnvgi milli hgri og vinstri helminga hjartans. Ef hgri parturinn, til dmis, byrjar allt einu a pumpa meira bli en s vinstri, veldur etta auknu blfli til vinstri slegils v a a eykst tfall vinstri slegilsins. etta passar upp a ekki safnist fyrir bl lungunum. Sympatsku taugarnar hrif sympatska taugaboefnisins norepinephrins, sem virkar beta-adrenergic vitakana, er a auka samdrtthfni slegla, skilgreint sem styrkur samdrttar vi kvei endadastlu magn. Plasma (blvkva) epinephrine sem tengjast lka essa vitaka auka samdrttarhfni (contractility). ATH!!! A breyting samdrttarkrafti vegna aukins endadastlu magns (FS lgmli) endurspeglar ekki aukna samdrttarhfni. Aukin samdrttarhfni er skilgreint srstaklega sem aukinn samdrttur kvei endadastlu magn. Frank-Starling lgmli gildir enn, en vi aukna taugun er slagmagni auki vi kvei endadastlu magn (mynd 12-25, bls 397). Me rum orum leiir aukin samdrttarhfni til meiri fullkominnar losunar endadastlu magni. Ein lei til a strargera samdrttarhfni er ejaction fraction (EF), skilgreint sem hlutfall slagmagns (SV) af endadastlu magni (EDV): EF = SV/EDV. Er venjulega 50-75% undir hvldarvimium. Aukin samdrttarhfni veldur auknu losunarmagni/tkastsmagni. hrif sympatskra tauga hjartavvann valda ekki aeins auknum samdrttarkrafti, heldur veldur a v lka a samdrttur og slkun sleglana gerist hraar, sem er gott til ess a diastlu fylling geti tt sr sta. a eru nokkrir mekanismar sem fara gang egar norepinephrine og epinephrine setjast vitaka taugafrumum: 1) a opnast fleiri plasmahimnu calsum gng vi excitation, 2) a eykst actfur flutningur calcum inn SR, og 3) breyting bindni calcum me trpnni. Basically a sem gerist vi essar breytingar er a styrkur calsums umfrymi(cytosolic calcium) eykst miki spennustandi (sem veldur samdrtti) og kemst annig hraar slkunarstand eftir samdrtt (slkun). Ltil parasympatsk hrif eru sleglana. Afterload Aukinn slagarstingur a til a draga r slagmagni. a er vegna ess a slagarstingur myndar lagi (load), yfirleitt kalla afterload, fyrir samdrtt sleglavvans. v meira sem etta lag er, v minna geta samdrttarvvarirnir styst. etta hefur fyrst og fremst hrif egar flk hefur han blrsting, vegna ess a langtma aukinn slagarstingur getur veikt hjarta og ar af leiandi haft hrif slagmagni. endadastlu magn og virkni symatskra tauga og plasma epinephrine slagmagns hjarta. ar me er hgt a segja a tv mikilvgustu atriin sem stjrna slagmagni eru Frank-Starling lgmli (breytingar endadastlu magns), og samdrttarhfni slegla (sympatskar taugar og plasma epinephrine). ATH!!! Mynd 12-28 bls 398.

10

hrif missa hormna

Kateklamn: tiltlulega ltil hrif. Adrenocortical hormn (sterar): skortur veldur Addisons desease oft circulatory vandaml, blrmml minnkar gjarnan. hrif steranna hjarta umdeild, sennilega aukin samdrttarhfni. Hydrocortisone magnar hrif cateklamna, hugsanlega vegna hgari endurupptku kalsum. Thyroid hormn: Aukin samdrttarhfni, margbrotin hrif gegnum CA2+ bskap og/ea ATP-efnaskipti, prteinefnaskipti. Aukinn fjldi beta-vitaka = aukin nmni fyrir kateklamnum Insln: aukin samdrttarhfni. Glkagon: aukin samdrttarhfni og aukin hjartslttartni.

12. kafli C: akerfi

Virkni og bygging akerfisins breytist eftir v sem a skiptist en a er eitt sem allt akerfi sameiginegt, fr hjartanu til minnstu hra, a eru slttar, einsfrumulaga ekjufrumur endothelium sem ekja innra bor anna (ar sem bli snertir r). Hrar samanstanda eingngu af endotheli, ar sem allar arar ar hafa aukalg af bandvef og slttum vva. rstingurinn er mestur slagunumslaglingunumhrunumbllingunumblum, ar sem rstingurinn er minnstur.

Slagar
sin og arar meginslagar hafa ykka veggi sem eru a miklu leyti r teygjuvef. Vegna ess a slagar hafa breian radus virka r sem eins konar vinmslgar ppur sem flytja bl til missa lffra. eirra anna hlutverk, tengist teygjanleikanum, er a vera nokkurs konar rstings geymir til ess a vihalda blfli gegnum vefina dastlu. Slagar hafa ykka veggi: miki af elastiskum vef og lti af slttum vvum. r hafa lka sk Windkessel eiginleika: vegna teygjanleika eirra dempast rstingsbreytingar af vldum dlingar hjartans, r ttna t af tfalli hjartans. eas, fli er plserandi inn, en stugt t.

**Slagarstingur (Arterial Blood Pressure)

Hgt er a hugsa sr slagarsting me v a skoa blru sem er fyllt me vatni. Hvaa ttir eru a sem kvara rsting innan teygjanlegs vefs/efnis, eins og td blru sem fyllt er me vatni? rstingurinn innan blrunnar er hur 1) magni vatns og 2) hversu auveldlega veggir blrunnar geta teygst. Ef veggirnir eru mjg teygjanlegir kemst miki magn af vatni r og rstingurinn eykst bara lti. Og svo ef a lti magn af vatni er sett blru me ltinn teygjanleika hkkar rstingurinn miki. Hugtaki sem er nota um a hversu miki hlutur teygjist er compliance/seigja. Compliance/segja = dVolume/drsting v hrri compliance/segjan, v auveldara er a teygja . Samdrttur sleglanna rstir bli inn lungna og meginhringrs systlu. Ef a akkrat jafnt magn mundi fla sama tma um slagarnar mundi heildarmagn bls slagunum haldast a sama og slagarstingur mundi ekkert breytast, annig er a ekki. Blmagn sem samsvarar um 1/3 af slagmagni fer r slagunum systlu. Restin af slagmagninu er slagunum t systluna, a enur r og hkkar slagarstinginn. egar samdrtti slegla lkur, dragast arnar saman aftur passivt, eins og teygja, og bli heldur fram til slaglinganna t diastluna. egar bli fer r slagunum, minnkar blmagni slagunum og slagarstingurinn fer hgt fallandi, en nsti sleglasamdrttur sr sta egar a er enn ngt bl slagunum til ess a teygja r ngilega t. ess vegna fellur slagarstingurinn ekki niur nll. (Mynd 12.31 bls 403). 11

Hsti slagarstingurinn nst egar toppur sleglatsptis er, a er kalla systolic pressure (SP). Minnst slagarstingurinn nst rtt ur en sleglatspti byrjar og er a kalla diastolic pressure (DP). Slagarsting er oftast minnst sem systlu/dastlu og er mealtali 125/75mmHg. Munurinn systliskum rstingu og dastlurstingi er kallaur plsrstingur og er 125 75 = 50 okkar dmi. eir ttir sem eru mikilvgastir a meta plsrsting eru: 1) slagmagn, 2) hrai tsptingar slagmagnsins og 3) segja/eftirgefanleiki slaganna. Plsrstingurinn er v meiri sem slagmagni er meira, hrainn v er meiri og seigjan er minni. Atherosclerosis ea aklkun sr sta egar segjan er orin mikil! Mealslagarstingur MAP. MAP = DP+1/3(SP-DP). Okkar dmi er v: 75+1/3(125-75)=92. MAP er mikilvgasti rstingurinn af llum vegna ess a hann er rstingurinn sem drfur bli inn vefina allan hjartslttarhringinn. Segja hefur ekki hrif MAP. Muna svo hvernig a mla blrstinginn.

Slaglingar
Slaglingar hafa tv meginhlutverk: 1) slaglingar kvenum lffrum bera byrg blfli til kveinna lffra vi kveinn MAP og 2) slaglingarnir, sem heild, eru str ttur MAP sjlfum. r eru rngar og ess vegna er htt vinm eim. Miki af slttum vvum, aallega single unit og sjlfvirkir, e innbyggt myogenic activity. Slaglingar stjrna dreifingu CO til hinna msu lffra. Eru fjldi hliartengdra vinma. a er sami rstingsfallandi yfir ll vinmin = fli um lffri er algerlega h hlutfallsegu vinmi lffrinu. Hva rur v hvaa ar bli flir? F=dP/R. Hugsa etta sem tank sem tmist margar mismunandi ppur (mynd 12-33, bls 405).

ar sem rstingurinn er eins hverri ppu, byggist flismunurinn eingngu mismuninum vinmi flis hverri ppu. Og ar sem lengd ppanna er nnast s sama og segja vkvans er fasti; byggist munurinn vinmi ppanna eingngu radusi eirra. Hgt er a hugsa ennan tank lka um hjarta og akerfi. Tankurinn er samsvarandi fyrir slagarnar sem geyma rstinginn. Smstu slaglingarnir eru ngu rngar til ess a vihalda ngu vinmi vi fli, en allra smstu slaglingarnir eru meginstaurinn sem viheldur ngu vinmi vi fli og eru al samsvarandi fyrir ppurnar. etta skrir hvers vegna MAP lkkar fr 90mmHg niur 35mmHg er bli flir gegnum slagarnar. Blfli (F) til hvers lffris er reikna me eftirfarandi jfnu: F(lffri) = (MAP-blarstingur)/Vinmi lffris, og ar sem venurstingur er nstum 0 er reikna F=MAP/vinmi lffri. En MAP er tiltlulega stugt og v eins um allan lkaman og byggist v fli bls til lffra raun v hversu miki vinm er slaglingum til kveins lffris. Slaglingar hafa sltta vva, sem geta anna hvort valdi auknum radus (atvkkun/vasodilation) ea valdi minni radus (asamdrttur/vasoconstriction). etta hefur einnig hrif blfli til lffra. En hvernig er hgt a breyta vinmi? 12

Slttir vvar slaglingum eru me mikla sjlfvirka virkni, eas a samdrttur er sjlfstur og hur taugum og hormnum og kirtlum. essi sjlfvirka virkni er kllu intrinsic tone, ea innri tnn. Hann setur grunnin a samdrtti sem hgt er a auka ea minnka me utanakomandi boum eins og td taugaboum. essi bo hvata breytingum umfrymis calcumi vvafrumum annig a hrif vera samdrtt. Aukning samdrttarkrafti fyrir ofan innri tn arinnar veldur asamdrtti. Minnkun samdrttarkrafti fyrir ofan innri tn arinnar veldur atvkkun. ttir sem stjrna samdrttarkrafti a eru: 1) local contrls og 2) extrinsic (vibraga) controls.

Local Controls
etta stendur fyrir mekanisma sem er sjlfstur, eas ekki stjrna af taugum og hormnum, annig a lffri og vefir stjrna/breyta snu eigin slaglingavinmi og stjrna annig sjlf blfli til og fr sr. etta er: 1) active hyperemia, 2) flow autoregulation og 3) local response to injury. Active Hyperemia Hyperemia ir miki bl. Flest lffri og vefir sj til ess a blfli til eirra eykst egar efnaskiptahrai eirra aukast, etta er kalla active hyperemia, ea virk aukning bli. Active hyperemia er bein afleiing slaglinga vkkunar lffri ea vef sem er a auka starf sitt. eir ttir sem virka sltta vvann slaglingnum active hyperemiu og lta hann slaka eru stabundnar efnabreytingar utanfrumuvkvanum sem umlykur slaglingana. etta gerist vegna aukinnar efnaskiptastarfsemi fruma kringum slaglinginn. Augljsasta breytingin egar vefur fer a starfa hraar er minnkun stabundnum styrk srefnis. Mrg fleiri efni aukast styrk egar efnaskipti aukast og kalla meira blfli. a eru td: carbon dioxide, hydrogen jnir, adensn, potassium jnir, eicosanoids, osmolarity og bradykinin. Stabundnar breytingar llum essum efnum valda avkkun. Engar taugar ea hormn koma hr vi sgu. PO2, PCO2, pH, adenosn, bradikinin, prostaglandn, osmlarity niurbrotsefna. Einnig hefur nitric ox, NO hrif, a er losa fr endoeli anna. NO hefur essi hrif: avkkun, hemill blguvibrgum, hemill blflguklumpum, rvar nmyndun a, hindrar fjlgun slttra vvafruma og andoxunarhrif. Flow Autoregulation/ rstings autoregulation Flissjlfsstjrn. rtt fyrir essa activu hyperemiu, getur a lka gerst a stabundnar breytingar veri blfli egar lffri ea vef skortir bl vegna breytinga blrstingi. Breytingarnar vinmi eru tt a halda blfli nokku jfnu egar blrstingsbreytingar eiga sr sta og er a kalla flissjlfsstjrn. Til dmis, egar slagarstingur lffri lkkar, td vegna hlutalokunnar slaginni sem veitir til lffrisins, valda local controls v a slaglingar vkka sem heldur annig blflinu tiltlulega stugu. En hva er mekankin flissjlfsstjrn? Einn mekanismi er s sami og lst var fyrir activa hyperemiu. egar lkkun slagarstingi minnkar blfli til lffris, minnkar 02 flutningur til lffrisins, og stabundinn styrkur srefnis utanfrumuvkva minnkar. sama tma hkkar styrkur koldoxs, vetnisjna og rgangsefna utanfrumuvkva vegna ess a bli nr ekki a fjarlgja au eins hratt og au myndast. annig a stabundnar efnabreytingar utanfrumuvkva sem eiga sr sta egar blfli minnkar eru svipaar og r sem eiga sr sta egar efnaskipti aukast. Flissjlfstjrn lka vi egar blrstingur hkkar, ekki bara egar hann lkkar. upphafi egar blfli eykst vi hkkun blrstings fjarlgir bli stabundna avkkunartti hraar en eir eru framleiddir og eykur einnig stabundinn styrk srefnis. etta veldur v a slaglingarnir dragast saman, og annig vihalda eir blflinu stugu egar blrstingur hkkar. 13

Sumir slttir vvar slaglingum bregast lka strax vi aukinni teygju/spennu vegna hkkunar rstings, me v a dragast enn meira saman. etta kallast myogenic responses. etta verur vegna breytinga calcumfli inn sltta vvann gegnum teygju-vikvm calsum-gng plasmahimnunni. Myogenic response er srstaklega mikilvgt nrum og heila. Reactive hyperemia Er egar blfli til lffri ea vefs er algjrlega stfla verur djp skammtma aukning blfli um lei og stflan er farin. etta er raun extreme form af flissjlfsstjrn. Response to Injury Vefjameisl valda v a mrg efni eru losu stabundi r frumum ea plasta. essi efni slaka sltta vvanum slaglingum og valda avkkun skemmta/meidda svinu, oft kalla blga.

Extrinsic Controls
etta er utanakomandi stjrn. Er ekki string me tilliti til stabundinna arfa, heldur er etta umdreifing CO vi srstakar aslur og stjrnun blrstingi via TPR. MAP=CO*TPR. Sympatskar Taugar - noradrenaln essar taugar senda fr sr boefni norepinephrine, sem binst alfa-adrenergic vitkum slttum vvafrumum slaglinga, til ess a valda asamdrtti. annig er hgt a nota sympatskar taugar til slaglinganna til ess a valda avkkun. En a er hgt a gera me v a minnka bo fr sympatskum taugum niurfyrir grunnstigul og valda annig avkkun. Til dmis er hgt a taka hina, vi stofuhita eru slaglingar harinnar undir hrifum fr sympatskum taugum, og vi kvei reiti eins og kulda og hrslu eykst essi boflutningur og arnar dragast enn meira saman. En svo egar td lkaminn hitnar minnkar taugaboaflutningur til slaglinganna hinni, arnar vkka og hin hitnar samsvarandi lkamshitanum. essu er stjrna meginatrium me rfum lkamans. Parasympatskar Taugar Ltil sem engin taugun til slaglinga er fr parasympatskum taugum. Noncholinergic, Nonadrenergic Autonomic Neurons essar taugar losa taugaboi nitric ox, sem er avkkandi. essar taugar eru aallega enteric taugakerfinu sem gegnir miklu hlutverki meltingarfrunum. essar taugar tauga lka slaglinga kynfrum, td typpinu, ar sem r valda stinningu. Hormn Epinephrine og norepinephrine eru taugabo fr sympatskum taugum sem tengjast alfa-adrenergic vitaka slttum vvafrumum slagingum og valda asamdrtti. etta er flknara en etta, vegna ess a margir slttir vvar slaglingum hafa beta-2-undirger af adrenergic vitkum og lka alfa-adrenergic vitaka og binding epinephrins vi beta-2 vitaka veldur slkun frekar en samdrtti. flestum akerfum skiptir tilvera beta-2 slttum vvafrumum engu mli ar sem a er miklu meira af alfaadrenergic vitkum. En slaglingar beinagrindavvum eru ar undantekning. ar sem eir hafa fleiri beta2 adrenergic vitaka veldur epinephrine avkkun ar. En meltingarvegi, nrum og h eru fleiri alfa vitakar og ar verur samdrttur a og minna fli. Anna hormn sem er mikilvgt slaglingastjrn er angiotensin II, sem dregur saman flesta slaglinga. Enn anna er vasopressin, sem veldur lka samdtti a. San er eitt sem heitir atrial natriuretic peptide og a veldur avkkun. 14

ekjuvefsfrumur og Slttir Vvar akerfinu

Mrg efni sem er seytt og valda samdrtti ea slkun slaglingum hafa hrif mist slttu vvana, ea ekjuvefsfrumurnar. au verka mist beint ea beint. Nitric oxi er td seytt fr ekjuvefsfrumum og veldur avkkun, etta er ekki a sama og v sem seytt er fr taugaendum. etta veldur avkkun grunnstiginu. Prostaglandni er lka seytt fr ekjuvefsfrumum og veldur avkkun. essu er ekki seytt grunnstiginu, heldur er v seytt sem vibragi vi einhverju reiti. Endothelin-1 er seytt fr ekjuvefsfrumum og veldur asamdrtti. ATH svo mynd 12-36 bls 410. Lka tafla bls 411.

Hrar
Sj um skipti nringu og rgangi. r eru um 1mm langar og 5mkrmetrar verml. a er vita a ekjuvefsfrumur akerfinu gegna mikilvgu hlutverki a byggja upp n hranet, r eru rvaar til ess af angiogenic ttum. Dreifing og sun (diffusion og filtration).

Lffrafri Hranetsins
Hn er mismunandi fr lffri til lffris en hin tpska hr er unnveggja ppla r ekjuvefjafrumum, sem er einslaga ykk og hvlir grunnhimnu, n nokkra slttra vva ea teygjuvefs. essar fltu frumur sem mynda ekjuppuna eru ekki tt saman, heldur eru r skildar a og milli eru rng vatnsfyllt hlf sem kallast intracellular clefts (millifrumurifur). Blfli til hra byggir mjg stu annar a sem stunda microcirculation. Td veldur avkkun slaglings sem er undan hr v a a verur meira fli gegnum hrina, og fugt ef slaglingur dregst saman. Einnig getur bli komi fr sk metarterioles sem tenga slaglinga vi venur. milli metarteriolu og hrar er hringur r slttum vva sem kallast precapillary sphincter, sem dregst saman og slakar eftir stabundnum styrk missa efna. Hrar eru rngar veita vinm rstingsfall. Hins vegar er fjldi eirra svo mikill a heildarverskurarflatarmli verur mjg miki og heildarvinmi v talsvert minna en slaglinganna.

Hrai Blflis Hrum

egar blfli fer r slaglingi (sem er me strri verml en hr) margar mjrri hrar, minnkar hrai flisins hrunum takt vi hva slaglingurinn er vari. Hrai blflis aortunni er mestur, hgist aeins slagunum og slaglingunum og hgist miki egar bli fer svo gegnum hrarnar. Hrai blflisins eykst svo egar a fer fr hrunum bllingana og blarnar ar sem ar eykst svo aftur vermli sem a flir um. Og ar sem hver hr er rng myndar hn miki vinm vi fli, en fjldi hra gerir a a verkum a heildarvinmi r llum hrunum er mun minna en slaglingunum.

Dreifing/fli (Diffusion) yfir Hraveggin: Vxlun Nringarefnum og rgangsefnum

a eru rjr megin leiir sem efni fara gegnum hrar: Dreifing (diffusion), Vesicle (blara) transport og Bulk flow. llum vefjum, nema heilanum, er dreifing yfir hravegginn aalleiin fyrir efni til a komast til og fr lffrinu ea vefnum. Fituleysin efni eins og srefni og koldox dreifast auveldlega gegnum plasmahimnur ekjuvefsfrumanna hraveggnum. En jnir og plu mlikl urfa a fara gegnum intracellular cleftin milli frumanna. 15

Einnig er svokalla vesicle transport sem fer fram gegnum hraveggina me prtnum egar au fara gegn. Veggir hra lifur eru mest gegndrpir fyrir efnum og strum prtnum en minnst heilanum. hvaa r fara efnin fr blinu og gegnum vegginn og fugt? Nringarefni dreifast fyrst fr plasma yfir hravegginn inn millifrumuvkvann aan sem au f agang inn frumurnar. rgangsefni fr vefjunum fara gegnum plasmahimnu frumnanna inn millifrumuvkvann aan sem r dreifast gegnum hravegginn og aan inn ekjufrumur hraveggjarins og inn plasma. a fer eins miki af efnum inn og t eins og eftirspurnin er. Aukin notkun frumna srefni og nringarefnum lkkar vefjastyrks-rskuldinn fyrir efnunum, en aukin framleisla koldoxi og rgangsefnum hkkar vefjastyrks-rskuldinn. Flutningur fr plasma r hrum og til millifrumuvkvans er fyrst filtration (sun) og svo endurupptaka sem er ca 90%.

**Bulk Flow yfir Hravegginn: Dreifing Utanfrumuvkvans

etta er ekki vxlun nringarefnia og rgangsefna heldur frekar dreifing utanfrumuvkvanum. egar vkvasturstingur er lkur sitt hvoru megin vi hraveggin, hagar hraveggurinn sr eins og gatasigti ar sem prteinfrtt plasma ferast me bulk flow fr hraplasma yfir millifrumuvkvann gegnum vatsfyllt gng. Magn ess sem flir me bulk flow fer eftir muninum hrarstingi og millifrumurstingi. Mtst fl flytja vkva yfir hravegginn: 1) Munurinn hrarstingi og millifrumurstingi hvetur sun r hrinni, 2) Munurinn styrk vatnsins milli plasma og millifrumuvkva, sem kemur vegna muns styrk prteina, hvetur frsog millifrumuvkva inn hrina. ess vegna er net filtration pressure (NFP) hur fjrum breytum: vkvarstingi hrinni (Pc, sem hvetur vkva t r hrinni), vkvarstingi millifrumuvkvanum (Pif, sem hvetur vkva inn hrina), osmtskum krftum vegna plasmaprteins styrks (p-p, sem hvetur vkva inn hrina) og svo osmtskir kraftar vegna styrks prteina millifrumuvkvanum (p-if, sem hvetur vkva t r hrinni). essir fjrir kraftar kallast Starling kraftarnir. byrjun egar hrin kemur fr slaglingunum er hydrostatic rstingur 35mmHg, en ar sem hrin veitir flinu vinm lkkar hydrostatic rstingurinn blaenda hrarinnar niur um 15mmHg. Millivefs hydrostatic rstingur er mjg lgur, vi segjum a hann s nll. Styrkur plasmaprteins myndar osmtskt fli INN hrina vi hydrostatiskan rsting 28mmHg. Styrkur millivefsprteins myndar fli T r hrini vi hydrostatskan rsting 3mmHg. annig a munurinn prteinstyrk hvatar fli inn hrina jafnvgi vi a sem hydrostatski munurinn er 28mmHg 3mmHg = 25mmHg. 16

annig a byrjun hrarinnar er sunin t r hrinni, en lok hennar fer vkvi inn hana. annig a innsun og tsun mnusa hvor ara t. Samanlagt fyrir allar hrarnar lkamanum er ltil sun, ub 4L dag. essi vkvi verur tskrur sogakerfinu. raun samt, er hydrostatic rstingurinn hrakerfinu breytilegur eftir stasetningu hranna lkamanum. En a alltaf vi a ef slaglingar vkka hkkar hydrostatic rstingurinn hrinni vegna ess a minni rstingur tapast til a yfistga vinmi milli slaglinga og hra. essi rstingshkkun leiir til meiri tsunnar. Capillary filtration coefficient, er mling hversu mikill vkvi sast hverja mmHg. a eru smu Starling kraftar sem verka fyrir hrarnar lungnahringrsinni, nema breyturnar fjrar eru rlti ruvsi, aallega vegna ess a lungnahringrsin er lgrstings og lgs vinms hringrs. Sun er eftir allri hrinni lungnahringrsinni, vegna ess a aalkrafturinn sem hvetur efni tr hrinni er 7mmHg. Blmissir er a hluta til bttur upp me tilfrslu millifrumuvkva inn kerfi. a gerist vegna mikils samdrttar slaglinum lgs rstings hrum endurupptku sun.

Bjgur
Bjgur getur stafa af msum orskum. Td: hrarstingi, vegna physiskrar vinnu (slkun slaglingum) ea blarenginum. osmtskur rstingur vegna ess a a vantar prtn bli, gegndrpi endothelsins hrunum, td vegna anaphylactisks shocks, skert fli um sogar vegna td elephantitis, og svo vkvamagn lkamanum vegna hjartabilunar ea aukins reninst lkamanum.

Blar
meginhringrsinni er krafturinn sem hvetur fli um blar munurinn milli rstings peripherum (yfirborslgum) blum og svo hgri gtt. rstingurinn fyrsta hluta peripheral blanna er frekar lgur, 10-15mmHg, vegna ess a mestur rstingur sem kemur fr hjartanu verur fyrir svo miklu vinmi slaglingunum, hrunum og bllingunum. annig a essi rstingur, 10-15mmHg, er s rstingur sem hvetur fli blunum til hgri gttar hjartans. Meginhlutverk bla er a vera lgs-vinms ppa fyrir blfli til hjartans. Blarnar utan hjartans, peripherum arnar, hafa lokur til ess a varna bakfli um ina. Veggir bla eru mjg teygjanlegir, miki compliance (undanltssemi?) og mikil rmd, kallast capacitance vessels (armd). Blarnar hafa lka anna mikilvgt hlutverk: verml eirra er breytilegt eftir vibrgum eirra vi breyttu blrmmli, annig vihalda r peripheral blarstingi og venous returni til hjartans.

kvrun blarstingi
ttirnir sem kvara rsting teygjanlegri ppu eru magn vkvans inn henni og seigja/teygjanleiki veggjanna. Heildarblrmml er mikilvgt til ess a kvara venursting,vegna ess a kvenum tma er alltaf mest blmagn stasett blunum. Um 60% alls bls lkamanum er stasett blunum kvenum tma, en blarstingurinn er um 10mmHg. Veggir blanna hafa sltta vva sem eru taugair sympatskum taugum. rvun essara tauga veldur losun norepinephrini sem veldur samdrtti sltta vvanum, sem minnkar verml arinnar og eykur annig rstinginn. a hvetur hraari losun bli fr venu til hjartans og eykur afall hjartans. Tveir arir ttir, auk samdrttar blanna, geta auki venursting og annig venu-return. a eru 1) beinagrindavvapumpa og 2) ndunarpumpa. egar beinagrindavvar dragast saman, eru blarnar sem liggja vi rengdar saman, sem minnkar vermli og rstir annig meira bli a hjartanu, svo sj lokurnar inni um a a bli fli ekki til 17

baka. ndunarpumpan er aeins erfiari a sj fyrir sr. egar vi ndum a okkur lofti, enst indin t, rstir kviinnihaldi og eykur annig rsting kviarholinu. essi rstingusaukning er send til innankvis blanna. sama tma minnkar rstingurinn brjstkassanum sem minnkar rstinginn brjstkassablunum og hgri gtt. essar rstingsbreytingar kvi og brjstkassa auka rstingsmuninn milli peripheru anna og hjartans. annig eykst venureturn vi innndun. Ea: innndun P brjstholi + P kviarholi afalls hjartans. ahntar eru skemmdar lokur blum.

Sogakerfi
Samanstendur af neti smrra lffra (eitlum) og ppum (sogar) sem gegnum flir sogavkvi. etta krefi sr um a millifrumuvkvi fli um blrsarkefi og lkamann. nr llum lffrum og vefjum er fjldinn allur af soga-hrum sem eru ekki a sama og blahrar. essar ar eru gerar r einu lagi af ekjufrumum sem hvla grunnhimnu en hafa samt str vkvafyllt gng sem eru opin fyrir llum millifrumuvkva og einni prteinum. Litlir skammtar af millifrumuvkva koma inn sogarnar me bulk fli. A lokum endar etta kerfi allt tveim strum sogum sem drenast inn tvr venur nlgt mtum subclavian og jugular blanna brjstholinu. Lokur vi essi mt sj til ess a a er bara einstefnu fli. Hreyfing millifrumuvkva til hjarta og akerfisins fr sognum er mjg mikilvgt, vegna ess a magni sem frsogast r hrunum eru 4L dag, og sogakerfi sr um a fra ennan vkva svo aftur inn hjarta og akerfisins. Bilun sogakerfinu myndar sfnun of miklum millifrumuvkva kvenu svi.

**12. kafli D: Stjrn blrstings

Blrstingurinn (slagarstingurinn), er s breyta hjarta og akefinu sem arf a stra. 18

Blrrstingur stjrnast af tveim ttum: 1) tfalli hjartans (CO) og 2) heildar vinmi ankerfisins (TPR). MAP = CO x TPR. essir tveir ttir stjrna blrstingnum vegna ess a eir kvara mealmagn bls meginhringrsinni, og etta blmagn myndar rstinginn. Allar breytingar meginslagarstingi vera a vera vegna breytinga CO og/ea TPR. hvaa innfli pumpu sem er, verur breyting heildarvinmi tflis a mynda breytingu magninu og annig hinni (rstingnum) geyminum. etta er hgt a hugsa um hjarta og akerfi, me v a hjarta s pumpan, geymirinn er slagarnar og tflisppurnar eru slaglingarnir. Vi reynslu vkka beinagrindavva slaglingarnir, og ar me minnkar vinmi. En ef slaglingar rengjast rum sta lkamanum helst MAP s sami. ATH mynd bls 426 og 427. En hvers vegna MAP byggir CO og TPR er hgt a sj essari jfnu: dP = F x R, ar sem dP er MAP rstingurinn hgti gtt, F er tfall hjarta og R er heildarvinm anna. Og ar sem rstingurinn hgra atrum er um 0 kemur jafnan okkar: MAP=COxTPR. Hgt er a hugsa a sama fyrir lungnahringrsina, nema a a ar er vinmi lgra. Vi blmissi: Mynd bls 429

Baroreceptor Reflexes
Slaga Baroreceptorar
Eru tveim stum lkamanum. eir eru stasettir ar sem carotid slagin hlsinum skiptist tvr minni slagar, ar eru veggirnir ynnri og aktir taugaendum. etta er kalla carotid sinus. essir taugaendar eru mjg vikvmir fyrir teygju ea afbkun einhverskonar. ar sem teygja slaginni er ntengt rstingi slaginni jna essir taugaendar v hlutverki a vera rstingsnemar, ea baroreceptors. Svipa svi er a finna aortuboganum og kallast a aortic arch baroreceptors. Afferent, ea algar, taugabrautir liggja fr eim og til heilastofnsins og veita inngngu a taugum sem liggja stjrnst hjarta og akerfisins. Vi kveinn rsting, td 100mmHg, er kveinn tni afspennu hj tauginni. essa tni er hgt a hkka me v a hkka slagarstinginn, ea lkka me v a lkka slagarstinginn annig er tni boa fr carotid sinusnum beinu hlutfalli vi MAP. v hrri sem plsrstingurinn er v hraari tni boa eru send fr carotid sinus.

The Medullary Cardiovascular Center

19

a er stasett heilastofni Medulla Oblangata. Taugarnar Medullary Cardiovascular Center f bo fr hinum msu baroreceptorum. essi bo kvara hrifspennutnina fr miju fram eftir taugabrautum sem enda svo taugunum sem n til hjartans, slaglinganna og blanna, vagustaugin (parasymp) og sympatsku taugarnar. egar baroreceptorarnir AUKA tni afspennu/boa, minnkar sympatskt tfli boa til hjarta, slaglinga og bla, en eykst parasympatsk bo til hjarta. Og fugt egar eir minnka tnina. Angiotensin II og vasopressin seyti breytast lka til ess a hjlpa til vi a laga blrstinginn. Svo a Lkkun slagarstingi, veldur auknum plasmastyrk bum essum efnum, sem Hkka slagarstinginn me v a draga saman slaglingana.

Virkni Arterial Baroreceptor Reflexins

Ef slagarstingur lkkar vi bltap veldur a lkkun tni boa fr slaga baroreceptorum. Frri bo fara upp algu taugarnar til medullary cardiovascular centers og e veldur: 1) aukinni hjartslttartni, 2) auknum samdrtti slegla, 3) samdrtti slaglinga og 4) auknum samdrtti blum. a sem gerist er a eykst tfall hjartans (CO), heildarvinmi eykst (TPR), og blrstingurinn fer aftur sitt normal gildi. Baroreceptorarnir virka sem skammtma lausn breytingum slagarstingi. eir fara gang um lei og blrstingurinn breytist til a reyna a koma honum rtt horf sem fyrst. En ef slagarstingurinn er hr/lgur lengur en nokkra daga alagast baroreceptorarnir sig essum breytingum, eas eir hafa sett sr ntt normalgildi og senda annig bo fr sr kveinni tni vi a gildi.

Arir Baroreceptorar
Blar, ar lungum og veggir hjartans hafa lka baroreceptora, sem virka flestir eins og hinir sem lst var a framan.

Rmmlsnemar
Eru stasettir gttum, vena cava, lungnablrs og vinstri slegli, eir eru v oft nefndir cardiopulmonary receptors. eir eru lka stasettir lgrstimegin blrsarkerfinu lgrstinemar. essir lgrstinemar eru vel stasettir til ess a skynja afall til hjarta, eir skynja central venu rsting, fyllingu hjartans og etta er h blmml. Rmmlsnemar eru mikilvgir upprttri stu. hrif rvunar rmmlsnema: Aukin bo fr nemum minni sympatskra boa til nrna, hjarta og a minna vinms. Vinmsar: slkunminna vinms rkttum vvum og irum Irablar: slkun aukin rmd minna afall til hjarta. Hjarta: minni hjartslttartni. Nru: minni vinm afferent slagum auki Q, aukins GFR, minna renin minna angiotensin 2 minna aldostern. Allt veldur etta tskilnai vatns og salta blrmml, tfall hjarta og TPR MAP.

**Blmagn og Langtma Stjrn Slagarstings

Megin factorinn sem stjrnar blrstingi til langs tma er blmagni. Blmagni hefur hrif blrstinginn me v a hafa hrif : venursting, venureturn, endadastlu magni, slagmagni og tfall hjartans. annig a ef a blmagn eykst, hkkar blrstingurinn. Og ef a blrstingurinn eykst minnkar blmagni me v a auka seyti salts og vatns fr nrum. Hkkun blrstingi veldur minnkun blmagni, sem veldur svo lkkun rstingi. Aukning blmagni veldur hkkun blrstingi, sem veldur v svo a blmagni minnkar. 20

Af v a slagarstingur hefur hrif blmagn, en blmagn hefur lka hrif slagarsting, getur blrstingur haldist stugur til langs tma, en bara ef blmagni er lka stugt. Aukning blrstingi getur veri af rum vldum, td: slagasrefni, slagakoldox, blfli til heila og srsauki hinni.

12. kafli E: Hjarta og akerfi heilsu og sjkdmum Bltap og arar stur of lgs blrstings
Ein almenn sta lgs blrstings er minna blmagn lkamanum, eins og td bltap, sem veldur lgum blrstingi me r atbura. Alvarlegasta afleiing lgs blrstings er minnka blfli til heila og hjartavvans. Um lei og bltap verur bregst lkaminn vi me v a senda bo fr slaga baroreceptorunum. a eru fimm ttir sem breytast egar a er minna blmagn lkamanum: 1) slagmagn hjartans minnkar, 2) hjartslttartnin eykst, 3) tfall hjarta (CO) minnkar, 4) heildar vinm akerfisins eykst (vegna vibraga til 21

leirttingar), 5)MAP lkkar. Hjartslttur og heildarvinm akerfisins hkkar svo sem leirtting, meira en a var fyrir bltapi. Aukningin heildarvinmi verur vegna aukins sympatsks tflis til slaglinganna morgum stum lkamanum, nema hjartanu og heilanum. Annar mikilvgur mekanismi sem fer af sta vi bltap, er flutningur millifrumuvkva inn hrarnar. etta gerist vegna ess a lkkun blrstings og aukin samdrttur slaglingum veldur minni hydrostatskum rstingi hrum, annig hvetur a upptku millifrumuvkva. etta kallast autotransfusion, og a getur komi blmagni aftur rtta kjl innan 12-24 klukkustunda eftir meal miki bltap. En egar a lokum arf a bta fyrir etta vkvatap eru a stjrn vkvameltingu og nrnastarfsemi sem koma a v. Endurnjun tapara raura blkorna arfnast aukinnar erythropoiesis (nmyndunnar RBK) me hjlp hormnsins erythropoietin. a er nnur sta fyrir v lka a lgur blrstingur getur ori vegna vkvataps, ekki endilega bltaps, og a er saltmissirinn. Srstaklega natrum og vatnsmissirinn eru ar mikilvgust. annig vkvatap getur ori gegnum hina, me miklum svita ea bruna, me uppkstum ea niurgangi, ea vegna heiftarlegra vaglta. annig a vkvatap veldur minna blmagni hringrs bls og framkallar einkenni sem svipa til hjarta og aeinkenna, svipu eim sem sjst vi bltap. Lgur blrstingur getur einnig orsakast af rum stum, ss: minni getur hjartans til a dragast saman, sterkar tilfinningar geta lkka blrsting (vaso vagal syndrome).

22

Shock = Lost
etta er a stand ar sem minnka blfli til lffra og vefja veldur eim skaa. Slagarstingur er yfirleitt lgur losti. Hypovolemic shock verur vegna minnkas blmagns vegna bltaps ea taps rum vkva en bli. Low-resistance shock verur vegna minnkunar heildarvinmi akerfisins vegna mikillar aukningar avkkandi hrifum, eins og td ofnmi og skingum. Cardiogenic shock verur vegna mikillar minnkunar tfalli hjarta sem getur haft margar stur. Hjarta og akerfi, srstaklega hjarta, verur fyrir skemmd ef losti er lengi. A lokum verur losti afturkrft jafnvel a blfli vri auki og arar meferir gti leirtt blrstinginn tmabundi.

Uppistaa
Minnkun rangursrkri hringrs blmagns verur hjarta og akerfinu egar manneskja fer r liggjandi stu standandi stu. Hvers vegna etta gerist arfnast skilning yngdaraflinu sem hefur hrif langar ar sem liggja lrtt milli hjarta og fta. egar manneskja er lrtt ( standandi stu) verur innanarstingurinn allstaar jafn rstingnum sem samdrttur hjarta framleiir pls auka rstingi sem jafnast vi yngd blslunnar fr hjarta til punktsins sem vi mium vi. Td manni er blslan fr hjarta og niur ftur um 80mmHg, og eykst um 25mmHg skflungnum, annig a rstingurinn skflungnum er 105mmHg. Aukni rstingurinn sem kemur til vegna yngdarlgmlsins hefur hrif rangursrka blrs marga vegu: fyrsta lagi veldur aukni hydrostatski rstingurinn ftunum egar manneskja er uppistandandi v a a rstir t veggi blanna og veldur a aukinni vkkun blum, etta er stan fyrir v a bli safnast fyrir blunum. sama tma veldur aukni rstingurinn hrunum vegna ungdarlgmlsins aukinni sun vkva tr hrunum inn millifrumurmi. essir ttir, blsfnun blum og aukin hrasun, minnkar rangursrka blrs mjg lkan htt og gerist vi bltap. etta skrrir hvers vegna lur yfir sumt flk egar a stendur sngglega upp. a er hgt a minnka blsfnunina blunum vi a eitt a hreyfa fturnar, og draga saman vvana ftunum, a rstir blinu upp til hjartans og minnkar rstinginn blslunni.

reynsla
Vi reynslu getur tfall hjartans aukist r 5L/mn upp 35L/mn vel jlfuum einstaklingi. Dreifing essar tfallst hjarta er mest aukning f bli til reynsli vvanna, til harinnar, og hjartans. Auki fli til essara lkamshluta er vegna avkkunnar essum kvenu abeum. Bi hjartavva og beinagrindavva er orsk avkkunarinnar stabundnir efnattir, en avkkun hinni verur vegna minni tni boa fr sympatsku taugunum til har. Svo verur einnig sama htt minna fli til eirra staa sem lkaminn arf ekki a halda vi reynslu, eins og td kviarholslffra, meltingarfra, nrna. Hva gerist me slagarsting vi reynslu? flestum tegundum reynslu eykst tfall hjartans aeins meira en heildarvinmi minnkar, annig a meal slagarstingur hkkar yfirleitt smveigis. Plsrstingur eykst hinsvegar meira, bi vegna aukins slagmagn og hraa tspptingar. Auki tfall hjarta reynslu er vegna mjg mikillar aukningar hjartslttartni og minni aukningar slagmagni. Hin aukna hjartslttartni er vegna blndu af minni parasympatskum hrifum SA-hntinn og aukningu sympatskum hrifum. Hi aukna slagmagn er vegna aukins samdrttar slegla, sem veldur svo v a auki magn sptist t r hjartanu, essu er stjrna af sympatskum taugum til slegla hjartavvans. 23

a er aeins hgt a auka tfall hjartans til essa high level ef akerfis factorinn sem hvetur venous returni er virkjaur sama tma af sama styrk. ttirnir sem hvetja venu-returni vi reynslu eru:1) aukin virkni beinagrindavvapumpunnar, 2) aukin dpt og tni innndunnar, 3) sympatsk-hvtt aukning venustyrk, og 4) auveldara fli bls fr slagum til bla gegnum vel va slaglingana. Hverjir eru stjrnttirnir sem stjrna breytingum hjarta og akerfinu vi reynslu? a er avkkun slaglinga beinagrindavvum og hjartavvanum sem sna virka blskn vi reynslu, sem er orsk stabundinna efnatta vvunum. egar reynsla er byrju, fara efnabreytingar vvunum a rast. essar breytingar virkja efnanemana vvunum. Algt innslag fr essum nemum fer til stjrnstvar hjarta og akefisins heilanum og veldur tslagi til autonomic tauga sem eru hrra heilanum. etta eykur hjartslttartnina enn meira, eykur samdrttarkraft hjartans og vinm a virka lffrinu. Slaga baroreceptorarnir spila stra rullu a hkka slagarstinginn meira en a sem hann er hvld. stan er a eitt taugakerfi milga stjrnunar tslaginu fer til slaga baroreceptoranna og endurstillir stigi sem reynslan er. essi endurstilling veldur v a baroreceptorarnir svara eins og slagarstingurinn hafi minnka og tslag eirra sendir bo um minni parasympatsk hrif og aukin sympatsk rhif.

Hmarks Srefnisupptaka og jlfun

VO2 max ea hmarks srefnisupptaka er: eins og magn olfinga aukast, eykst srefnisupptaka jfnu hlutfalli anga til a toppi er n og srefnisupptakan getur ekki aukist meira rtt fyrir auki lag. Eftir a VO2 max er n, er aeins hgt a auka lagi meira og halda v smtma vegna loftfirrtra efnaskipta vvanum sem er a vinna. VO2 max tti a vera takmrkum h: 1) tfall hjartans, 2) geta ndunarkerfis til a flytja srefni til bls, og 3) geta vvanna sem veri er a nota til a notfra sr srefni. Samt sem ur er a tfall hjartans, hj venjulegu flki, sem kvarar VO2 max. egar vinnulag eykst, eykst hjartslttartni stigvaxandi anga til a nr hmaks slagafjlda. Slagmagn eykst mun minna og a til a minnka egar 75% af VO2 max er n. eir ttir sem valda v a slagmagn getur ekki aukist meira og al tfall hjartans ekki heldur, eru: 1) hinn mjg hraa hjartslttartni, sem minnkar dastlufyllingu, og 2) vangeta akerfisins sem hvetja venureturn (beinagrindavvapumpan, ndunarpumpan, samdrttur bla og vkkun slaglinga) til a auka fyllingu slegla eim stutta tma sem fst til ess.

Hrstingur
Er skilgreindur sem langvarandi hkkun slagarstingi, 140/90 mmHg. a helsta sem veldur hrstingi er auki heildarvinm akerfisins sem orsakast af elilega minni slaglinga radus. En hva veldur essum samdrtti slaglingunum? a er ekki a fullu vita, en td renal hypertension: a er egar orsk hrstingsins er aukin losun renini fr nrunum, sem hvetur losun asamdrttaranum angiotensin II. En flestur hrstingur er hrstingur sem ekki er vita hvers vegna gerist, primary hypertension: a er mislegt sem getur auki lkur hrstingi, eins og td, saltinntaka, calciumsnautt fi, offita og miskonar soralifnaarhttur. a lffri sem verur fyrir mestum hrifum er hjarta. Vegna ess a vinstri slegillinn manneskju me hrsting arf til langtma a dla mti auknum slagarstingi (afterload), sem veldur v a vvinn stkkar (left ventricular hypertrophy). Ef etta heldur fram langan tma minnkar samdrttarkraftur hjartans og hjartabilun getur tt sr sta. Hrstingur getur lka valdi auknum lkum aklkunum og hjartafllum, nrnabilun og rofs heilaslag sem veldur heilablfalli. Til eru lyf vi hrstingi og au virka annig til a minnka tfall hjarta og/ea heildar vinm akerfisins. 24

Hjartabilun
etta er safn einkenna sem gerast egar hjarta nr ekki a dla ngu bli til ess a fullngja tfalli hjarta. etta getur gerst vegna: 1) hjarta er a pumpa mti hkkuum slagarstingi og 2) skemmdum byggingu hjartans vegna minnka kransafli. essu flki er skipt tvo flokka: 1) eir sem hafa diastolic dysfunction (vandaml vi fyllingu slegla), og 2) eir sem hafa systolic dysfunction (vandaml vi tmingu slegla). Diastolic dysfunction: hefur veggur slegilsins minni teygjanleika. Hann er elilega stfur og ar af leiandi minni getu til a fyllast almennilega vi eilegan dastlu-fyllingar rsting. Afleiingin er minna endadastlu magn, og al minna slagmagn sbr Frank Starling lgmli. Ath a samdrttarkrafturinn er lagi en slegillinn getur ekki gefi eftir og fyllst. Hrna er aalstan hrstingur. Systolic dysfunction: hefur ori skemmd hjartavvanum vegna td hjartafalls. essi bilun lsir sr me v a hjarta erfitt me a dragast saman minna slagmagn endadastli. Slegillinn sem erfitt me a dragast saman stkkar ekki en endadastlu magni eykst. tfall hjartans sem minnkar vegna hjartabilunar vekur slaga baroreceptorana. eir senda frri bo en venjulega og heilinn tlkar essa minni boatni sem meiri lkkun rstingi en venjulega. a veldur: 1) aukinni hjartslttartni, og 2) auknu heildarvinmi akerfisins. Reflexarnir auka hjartslttartni og heildar vinm me a huga a tfall hjartans komist rttan kjl og lka slagarstingur, svipa og eir hefu veri triggerair af bltapi. Af hverju veldur aukin venurstingur bjgi? egar rstingur venu hkkar eykst lka hrarstingurinn, sem veldur aukinni sun vatni tr hrinni inn millifrumuvkvann. a mikilvgast essum kafla er a bilun vinstri slegli, hvort sem er vegna diastolic ea systolic bilunar, veldur lungnabjg, sem er uppsfnun vkva innanfleiruholi lungna ea loftrminu sjlfu. etta gerist vegna ess a vinstri slegilli nr ekki a dla blinu t eins og hgri slegillinn og annig a magn bls llum lungnaum eykst. a veldur stkkun lungnahrunum sem hkkar rstinginn eim og a eykst sun tr hrunum ar.

Kransasjkdmar og Hjartafll
kransasjkdmum valda breytingar einni ea fleiri kransum ngu blfli til hjartavvans (ischemia). Afleiingarnar geta veri skemmd hjartavvanum v svi sem in nrir, og ef ngu alvarleg daua ess hluta hjartans myocardial infarction ea hjartafall. Margir sjklingar me ng blfli til hjartans, finna fyrir einkennum vi fingar og reynslu, essi verkur kallast angina. Einkenni hjartafalls eru: langur brjstverkur, oft me leini t vinstri hendi, glei, la, sviti, slappleiki og stuttur andardrttur. Greining er ger me EKG og mlingar CK-MB hjartanu. Skyndidaui vegna hjartafalls stafa oftast af ventricular fibrillation. Meginsta kransasjkdma er aklkun, sem lsir sr me ykknunar aveggjum. Lyf sem hgt er a nota eru: ntr (avkkandi), beta blokkar.

12. kafli F: Bl og Blingastvun

Bli samanstendur af blfrumum og plasma.

Plasma
Plasmaprtnin mynda mest af plasmanu. eirra hlutverk er a hvetja sun utanfrumuvkva inn hrar. eim er skipt albmn, glbln og frbrngen. Fbrngen virkar storknun. Serum er plasma ar sem fibrngeni 25

og rum prtnum sem hvetja storknun hafa veri frjarlg. Frumur nota plasma amnsrur, ekki plasma prtn til ess a ba til sn eigin prtn. Plasma og millifrumuvkvinn eru svipair samsetningu, nema a er mun meira prtnmagn plasma.

Blfrumurnar
Erythrocytes Rau Blaukorn (RBK)
Meginhlutverk RBK er a flytja srefni fr lungum og coldox fr frumum. RBK innihalda miki af prteininu hemglbn sem tengist vi srefni. Srefni tengist vi Fe hemoglbninu. RBK eru framleidd beinmerg, raua beinmergnum. Meallflengd RBK er 120 dagar. Megin niurbrotsefni hemoglbns er bilirbn, sem fer til baka blrsina og gefur plasma sinn gula lit. Jrn Jrn er a element sem bindur hemoglbn vi srefni. Stjrn jrnbskaps lkamanum fer a mestu fram ekjuvef garna, sem frsogar jrn r meltum mat. v meira jrn sem er til staar lkamanum, v minna er frsoga meltingarveginum. Lkaminn eitthva magn af jrni geymslu lifrinni forminu ferritin. Ferritin virkar sem einskonar bffer gegn jrnskorti. Um 50% af llu jrni lkamanum er bundi hemoglbni. egar gmlum RBK er eytt miltanu og lifrinni losnar jrni fr eim inn plasma og binst jrnflutnings plasma prtteini sem kallast transferrin. Nstum allt jrn sem binst transferrini fer til beinmergs til a mynda n RBK. Flic sra og B12 vtamn Flicsra er nausynleg undirstaa fyrir kjarnabasann thymin, sem myndar DNA. Ef a flicsra er ekki ngu magni, virkar frumuskipting ekki sem skyldi lkamanum, en hefur mest hrif frumum sem skipta sr hratt, eins og td RBK. B12 vtamn er lka nausynleg undirstaa fyrir framleislu venjulegum RBK. Stjrnun Framleislu Raura Blkorna venjulegum manni helst magn RBK lkamanum tiltlulega stugt vegna sveigjanleika framleislu r beinmerg. En a efni sem hefur beina stjrn framleislu RBK er hormni erythropoietin, sem er seytt bli aallega fr hormna-seytandi stovefsfrumum nrum. a verkar beinmerginn til a rva fjlgun forvera RBK og skiptingu eirra til a rast rosku RBK. Seyti ess eykst yfir grunngildi egar a er minnka srefnisfli til nrna. Teststern eykur einnig seyti erythropoietini. Anemia = Blleysi a er skilgreint sem minnku geta bls til a flytja srefni vegna: 1) fkkuum fjlda RBK, sem hafa ngt hemglbn, 2) frri hemglbn hverju RBK, og 3) blanda af bi 1 og 2. Sickle-cell anemia verur vegna genastkkbreytingar sem breytir einni amnsru hemglbnkejunni. etta veldur v a RBK verur skrti laginu. etta veldur bi lokun hrum, me tilheyrandi vefjaskemmd og srsauka, og eyileggingu afmynduum RBK sem viheldur blleysinu. Polycytemia er a egar a eru fleiri RBK en er elilegt.

Leukocytes = Hvt Blkorn (HBK)

HBK skiptast marga undirflokka eftir v hvernig au litast. au eru flokku eftir v og hvernig au eru laginu. Polymorphonuclear granulocytes = neutrophils, eosinophils og basophils. Monocytes og Lymphocytes. 26

Platelets = Blflgur
Blflgur vera til egar cytoplasmic hlutar r strum beinmergsfrumu, sem kalla er megakaryocytes, detta af beinmergsfrumum og fara t blrsina.

Stjrn Framleislu Blfrumna

brnum nmyndar beinmergur nr allra beina blfrumur. En fullorinsrum eru a bara beinin brjstkassanum, hfukpunni og efri hluti lima sem gera a. Allar blfrumur eru komnar af einni tegund beinmergsfruma sem kallast pluripotent hematopoietic stem cells, sem eri breytilega frumur sem geta mynda forvera allra tegunda blfruma. rvun og breytileiki eirra lku frumfruma er rvu, mrgum stigum, me fjlda prtnhormna og paracrine agenta sem kallast hematopoietic growth factors (HGFs).

Blingastvun: Vrn Gegn Bltapi

etta eru lfelisfrilegir ttir sem dla vi smsr venum, slaglingum, bllingum og hrum, sem eru aalorsakir blinga hversdagslfinu. Slagablingar eru yfirleitt ekki stvaar me lkamssvrun, s stvun arf a koma utana.

**Myndun Platelet Plug (blflgutappi)

byrjun arf a myndast sr , sem rfur ekjuna og gerir undirliggjandi stovefinn berskjaldaann. Blflgur (platelets) loa vi collagen (vegna vonWilderbrand factors), sem er plasmaprtein sem er seytt af ekjuvefsfrumum og blflgum. etta prten binst vi berskjldu collagenmliklin, breytir lgun eirra og gerir v kleift a bindast blflgunum; annig mynda vWF brr milli skemmdu arinnar og blflaganna. essi binding blflagana vi collagen hvetur blflgurnar til a losa mis efni. Mrg essara efna, eins og adenosine difosfat og serotonin, virka stabundi til ess a hvetja breytingar efnaskiptum, lgun og yfirbori prteina blflgunum, etta kallast platelet activation. Sumar essar breytingar valda v a njar blflgur loa vi r eldri, svokalla jkvtt feedback sem kallast platelet aggregation, sem myndar hratt svokalla platelet plug inn inni. Fibrinogen, er plasmaprtn sem spilar stra rullu platelet aggregation me v a mynda brrnar milli samloandi blflaga. Platelet pluggi getur algjrlega loka smrifum veggjum bla. Til ess a etta loki n ekki allgjrlega inni seyta skdduu ekjuvefsfrumurnar aveggnum prostacyclini, sem hemur platelet aggregation, einni seyta r nitric oxide sem hvetur avkkun og hemur platelet aggregation.

Blstorknun: Myndun Blkkks

Blstorknun er ummyndun bls fr v a vera fljtandi yfir a vera nokkurskonar gel, kalla kkkur og inniheldur aallega prtnforvera sem heitir fbrn. Kkkurinn myndast stabundi kringum platelet plug og er rkjandi blingastvarinn. Atburir sem leia til ess a kkkur myndast byrja egar a myndast sr inni og bli getur komist til undirliggjandi vefja. Hvert skref, fr atburi a myndur kekkjar, er a virkt plasmaprtein sem er virkja og verur proteolytic ensm, sem brtur niur nsta ensm rinni. etta virkjar svo nsta plamsaprtn osfrv. anga til a plasmaprtni prorombn breytist ensmi rombn. rombn brtur svo niur reaction ar sem mrg plpept splittast fr mliklum r stra plasmaprtninu fibrngeni. essar fbrngenleifar bindast svo hvor annari og mynda anna form sem kallast fbrn. Fbrni verur fljtt stugt og sterkt essara tenginga milli fbrngenanna. 27

 blstorkuferlinum vera mrg RBK og arar frumur fastar netinu sem fbrni er, en aalttur kekkjarins er fbrni, og kkkurinn getur myndast n allra annar efna en bloflaga. Virkjaar blflgur eru nausynlegar vegna ess a mrg essi efnaskipti sem g lsti an geta aeins tt sr sta yfirbori essara blflaga. Virkjun blflaganna ltur r sna srstaka plasmahimnu vitaka sem bindast mrgum essum storkuttum (sem g talai um an og mynd 12-74 bls 458) og etta veldur v a efnaskiptin geta tt sr sta yfirbori blflaganna. Plasma calcium arf lka essi mrgu skref. Ath lka mynd 12-76 bls 460 til a skilja intrinsic og extrinsic leiirnar a storku.

Anticlotting Kerfi
ttir sem Verka Mti Storkumyndun a eru minnst rj lk kerfi sem verka mti blstorkumyndun, eftir a storkuferli er komi af sta, og hjlpar annig a hefta etta ferli og hemja a a breiast t: 1) Fyrsta storkuvarnar mekanismin virkar egar storkan er a myndast og notfrir sr plasmaprtn sem kallast tissue factor pathway inhibitor (TFPI), sem er seytt af mrgum ekjuvefsfrumum. etta efni binst vefjafactor VIIa sem flkir og hemur getu essara komplexa til ess a mynda factor Xa. 2) Annar storkuvarnar mekanisminn er virkjaur me rombni. 3) riji sorkuvarnar mekanisminn er plasmaprtn sem kallast antirombn III, sem virkjar rombn og ara storkutti. Til a gera a arf antirombni sjlft a virkjast og a gerist me bindingu vi heparn, sem er efni stasett yfirbori ekjuvefsfruma. Antirombn III hemur dreifingu storku me v a afvirkja hratt storkutti sem fara fr storkustanum me blinu. Fibrinolytic Kerfi etta kerfi leysir upp kkkinn/storkuna eftir a hn hefur myndast. etta kerfi samanstendur af forensmum plasma, plasminogeni, sem virkjast ensmi plasmin me prtninu plasminogen activators. egar plasmn hefur veri myndar meltir a fbrn, sem annig leysir kkkinn/storkuna. etta kerfi hefur mrg milliskref eins og storkukerfi, og einnig eru mrg efni sem hemja etta kerfi. TD er tissue plasminogen activator sem er nota til a bindast fbrni og svo fer ferli af sta.

Andstorku Lyf
Eru mest notu hj sjklingum sem eiga httu a f hjartafall. Asprn og Heparn.

13. kafli ndunarkerfi

Lfelisfri ndunar hefur tvr merkingar: 1) notkun srefnis efnaskiptum fruma og 2) skipting srefnis og koldsoxs milli lfverunnar og umhverfis, en a er einmitt a sem etta snst um.

Skipulagning ndunarfranna
Lungun samastanda af litlum loftblrum sem kallast alveoli, en a erum um 300 milljn alveoli fullornum einstaklingi. ar eiga sr sta gas-skipti vi bli. Innndun er hreyfingin lofti fr ytra umhverfi gegnum ndunarveginn og niur alveoli ndun. tndun er hreyfing lofti fr alveoli og gegnum ndunarveginn t ytra umhverfi. mean essi hringrs sr sta dlir hgri slegill hjartans bli gegnum lungnaslagarnar og slaglingana og inn hrarnar sem ekja hvern alveoli. hvld venjulegum einstaklingi er um 4L af fersku bli a koma og fara fr alveolium mntu. Loftskiptayfirbori er geysistrt, 75 fermetrar mealmanneskju. 28

Bl og ar Loftveginum
Nefi, munnurinn, koki og barkakli eru efri ndunarfrin. Inn lungunum eru fleiri en 20 stair ar sem berkjurnar skiptast fleiri og smrri berkjur. Alveoli kemur fyrst ljs hj respiratory berkjum, fast vi veggi eirra. Loftvegirnir eru aktir slttum vvum, en breytingar eim breyta radus loftveganna. Fr barkakli og niurr er loftveginum skipt tv svi: 1) Conducting svi (safnsvi), sem nr fr efri hluta barkar og til byrjunar respiratory berkjum; arna er ekkert alveoli og engin skipti milli bls og gas. 2) Respiratory svi (ndunarsvi), sem nr fr respiratory berkjum og niur a inniheldur alveoli og arna fara hin eiginlegu loftskipti fram, eas skipti gas og bls. ekjuvefurinn, sem er efsta lagi alls ndunarvegarins, fr respiratory berkjum, hefur bifhr sem hreinsa hreinindi og seyta einnig slmvkva til a smurja. essi bifhrastarfsemi getur ori skerrt, eins og td vi reykingar. ekja ndunarvegarins seytir lka vatnskenndum vkva sem slmi getur ferast . egar seyting essum vkva bilar kallast a cystic fibrosis. essi bilun er vegna skemmda klrgngum sem koma seytuninni vi. Macrophagar eru einnig ndunarveginum, en essar frumur varna gegn skingum. arnar lungunum greinast eins miki og berkjurnar. Smstu anna greinast net hra sem veita rkulega til alveolianna. Hringrs lungnanna hefur lti vinm, bori saman vi meginhringrsina, og vegna essa er rstingur anna lungunum lgur. ess vegna byggist verml anna mest yngdarlgmlsflum og passvum lfelisfrilegum krftum innan lungnanna.

Staur Loftskiptanna: Alveolinn

Alveolarnir eru pnulitlar holar blrur sem opnast innan ndunarkerfis. au eru umlukin ttu hraneti og srefnissnautt bl kemur fr hgri hluta hjartans, mettast srefni og fer aftur til vinstri hluta hjartans. Loft tveim alveolum er askili me einum alveolar vegg. Mest af yfirborinu sem lofti kemst tri vi er aki einfrumu-ykku lagi af ekjufrumum sem kallast tpu I alveolar frumur. Inn milli essara fruma eru ykkri, srhfari frumur sem kallast tpu II alveolar frumur og r framleia surfactant. Veggir alveolanna hafa hrar og mjg lti rmi milli eirra, sem er aallega millifrumuvkvi og laus stovefur. Heildarsvi alveolanna sem er snertingu vi hrar er eins og strin tennisvelli. etta risasvi og unnleiki bilsins geriri a a verkum a str og hr skipti vera srefni og coldoxi me diffusion/fli. sumum alveolar veggjum eru holur/gng sem leyfa fli lofts milli alveoli . alveolum er mjg lti interstitial rmi.

Tengsl Lungna vi Brjstvegginn

Hvert lunga er aki lokuum poka, pleural sac, sem hefur unnt lag af frumum sem kallast pleura. eir eru algjrlega askildir. Eins og a kla hnefa blru. Pleural yfirbori sem ekur lungun (visceral pleuran) er fst tt vi lungun me stovef. Ytra lagi (parietal pleuran) er fst vi innri brjstvegginn og indina. essi tv lg eru mjg tt saman, en milli eirra er mjg unnt lag af innanfleiruvkva, sem er aeins nokkrir ml heildina. Breytingar hydrostatskum rstingi innanfleiruvkvans, inannfleirurstingur (Pip), veldur v a lungun og brjstveggurinn hreyfast inn og t venjulegri ndun.

29

**ndun og Lungnamekanismi
Skoa vel mynd 13-6, bls 472. Loftun (ventilation) er skilgreint sem vxlun/fli lofti milli andrmslofts og alveoli. Lofti flir me bulk fli, eas fr svi me hrri rstingi til svis me lgri rstingi. Notu essi jafna: F= dP/R, ar sem dP eru rstingsmunurinn milli tveggja punkta deilt me R sem er vinmi. Fyrir loftfli inn ea t r lungunum eru rstinganir sem um rir: gasrstingur alveoli, alveolar pressure (Palv), og gasrstingur nefi og munni, atmospheric pressure (Patm). rstingurinn sem ekur lkamann er F = (Patm-Palv) / R.

Allur rstingur ndunarfrunum eins og hjarta og akerfinu miast vi rsting andrmsloftsins, sem er 760mmHg vi h sjvar. Vi ndun, fer loft inn og tr lungunum vegna ess a alveolarrstingur er gerur meiri en andrmsloftsrstingur (mynd 13-7 bls 472). essar rstingsbreytingar alveoli eru vegna breytinga vdd brjstveggjar og lunga. Til ess a skilja hvernig etta virkar arf a skilja lgml Boyles, sem er sett fram me eftirfarandi jfnu: P1V1 = P2V2. Vi kvei hitastig, er sambandi milli rstingsins sem beitir sr me kvenu magni af 30

gasmliklum og str geymisins sem au eru eftirfarandi: Aukning str geymisins minnkar rsting gassins, en Minnkun str geymisins eykur rsting gassins.

innndun og tndun er str geymisins lungnanna- gert a breytast, og essar breytingar valda v, vegna lgmls Boyles, alveolarrstingsbreytingunum sem drfa loftfli inn og tr lungunum. a eru engir vvar fastir vi lungun sem valda v a au enjast t ea dragast saman. Lungun eru passv og teygjanleg eins og blrur og str eirra byggir v : 1) rstingsmuninum, transpulmonary rstingi (Ptp), milli innra og ytra bors lungna; og 2) hversu teygjanleg lungun eru. rstingurinn INN lungunum er loftrstingurinn inn alveveoli (Palv), og rstingurinn UTAN VI lungun er rstingurinn innanfleiruvkvanum sem ekur lungun (Pip). annig a: Ptp = Palv Pip. Mynd 13-9 bls 473. Vvarnir brjstveggnum og indin dragast saman og valda v a brjstveggurinn enst t vi innndun. Og v meira sem brjstveggurin enst, lkkar Pip, sem hefur hrif lungnavegginn og dregur hann me sr t, og gerir annig lungun strri. etta lkkar Palv (lgml Boyles) og gerir a neikvtt mia vi Patm. essi aukning drifrstingi fyrir innfli lofts (Patm Palv) veldur v a loft flir inn lungun. Me rum orum: Intrapleural rstingur (Pip) lkkar sem dregur t visceral pleuruna sem er fst vi lungun, a veldur v a lungun enjast t. Pip heldur fram a falla anga til innndn lkur. Skv lgmli Boyles minnkar alveolar rstingur egar rmml lungna eykst.

Hvernig Nst Stugt Jafnvgi Milli Andardrtta?

ATH mynd 13-10 bls 474,

a er normal stand enda tndunar, eas milli andardrtta egar ndunarvvarnir er slakir og ekkert loft flir. Palv er 0mmHg, eas sami og andrmslofts Patm. Innanfleirurstingurinn Pip er 4mmHg minni en Patm, -4. annig a transpulmonary rstingurinn (Ptp = Palv-Pip) er 4mmHg. essi transpulmonary rstingur er krafturinn sem enur lungun t; mti honum kemur elastic recoil lungans sem er hlfani og hlftstrekkt. Elastic recoil er skilgreint sem s tendensi hlutar sem tegist, til ess a halda mti strekkingunni og taninu. 31

Me rum orum, innbyggur elastic recoil (teygjanlegt bakslag) sem vinnur til a fella saman lunga, er nkvmlega jafnvgi me transpulmonary rstingnum sem vinnur vi a enja lungun, og str lungnanna er stug essu standi. sama tma er lka rstingsmunur yfir brjstvegginn, 4mmHg sem rstir inn brjstvegginn a er, a reyna a leggja brjsti saman. essi rstingsmunur yfir brjstvegginn jafnar hneig hlfsamanalags brjstveggjarins a rstast t, og ess vegna er brjstveggurinn, eins og lunga, stugt egar ndunarvvarnir eru slakir. Hva veldur v a innanfleirurstingurinn verur subatmospheric(undir loftrsting)? egar lungun (sem hneigjast inn vi fr andri stu sinni vegna elastic recoils) og brjstveggurinn (sem hnegjist t vi tt fr samanjappari stu sinni vegna elastic recoils) reyna a frast smvegis burtu fr hvort ru, verur rsm stkkun vkvafyllta intrapleural rminu milli eirra. En vkvi getur ekki anist t sama htt og loft getur, annig a jafnvel essi sm stkkun rminu sem er svo lti a fleiruyfirborin helst sambandi vi hvort anna fellir intrapleural rstinginn niur fyrir andrmsloftsrsting. ennan htt br elastic recoili, bi lungunum og brjstveggnum, til subatmospheric intrapleural rsting sem varnar v a au frist lengra sundur en pnulti. Mikilvgi transpulmonary rstingsins til ess a n essu jafnvgi er hgt a sj egar, ager ea trauma, er stungi brjstvegginn n ess a skemma lungun. flir andrmsloftsrstingur inn intrapleural rmi (pneumothorax) og intrepleural rstingurinn fr -4 mmHg niur 0mmHg. er transpulmonary rstingurinn sem heldur lungun ndum farinn, og lungun falla saman.

Innndun
Innndun byrjar vi taugafrilega rvaan samdrtt indar og innndunar-millirifja vva. indin er mikilvgasti innndunarvvinn elilegri hgri ndun. egar rvun phrenic taugarinnar sem liggur til indarinnar veldur samdrtti hennar, frist hn niur kviarholi og stkkar annig brjstvegginn. saman tma rva intercostal taugar millirifjavvana til a dragast saman, sem veldur upp og t hreyfingu rifjanna og a eykur enn str brjstholsins. rslitapunkturinn er a samdrttur innndunarvvanna, me v a stkka aktft brjstkassann, raskar stugleikanum sem er til staar vegna elastic krafta milli andardrtta. Og eftir v sem brjstkassinn stkkar, frist hann aeins fjr lungnayfirborinu, og intrapleuralrstingurinn verur meira subatmospheric (undir andrmsloftsrstingi) en hann var milli andardrtta. essi lkkun intrapleuralrstingi hkkar transpulmonary rstinginn. aer, v sem Pip verur meira neikvur, verur Palv-Patm meira jkvur. annig, a krafturinn sem enur lungun transpulmonary rstingurinn er n meiri en elastic recoili lungunum essu augnabliki, og ess vegna enjast lungun meira t. essi stkkun lungunum veldur aukinni str alveolanna lungunum. annig a, vegna Boyles lgmls, lkkar rstingurinn inn alveoli niur fyrir andrmslofti. etta veldur rstingsmun PalvPatm sem veldur bulk flow lofti fr andrmslofti gegnum ndunarveginn og inn alveoli. enda innndunar, er rstingurinn alveoli orinn jafn andrmsloftsrstingi vegna essa auka lofts, og loftfli httir.

32

tndun
enda innndunar, htta taugarnar a senda bo til indarinnar og til innndunarvvanna, og essir vvar slaka . er brjstveggurinn ekki lengur aktft aninn t og upp me vvunum, og hann fer a fara aftur til baka inn vi sna venjulegu str sem er milli andardrtta. etta gerir intrapleural rstinginn strax minna subatmospheric og annig lkkar transpulmonary rstingurinn. Og lungun fara aftur til baka sna venjulegu str. Eftir v sem lungun minnka, verur lofti alveoli tmabundi samjappa annig a, skv Boyles lgmli, verur alveolarrstingur meiri en rstingurinn andrmslofti. annig a loft flir fr alveoli gegnum loftveginn og t andrmslofti. tndun hvld er v algjrlega passivt ferli, og fer algjrlega eftir slkunarhfileika innndunarvvanna og lungnanna.

Lungna Compliance
Lungna compliance er skilgreint sem str breytinga rmmli lungnanna sem verur vegna gefinna breytinga transpulmonary rstingi: Cl = dV1 / d(Palv-Patm). annig a, v meira lungna compliance, v auveldara er a fyrir lungun a enjast t vi gefnar breytingar transpulmonary rstingi. Hgt er a hugsa etta sem andhverfu stfleika. Lgt lungna compliance ir a a arf meiri transpulmonary rsting yfir lungun til ess a enja lungun. Me rum orum: egar lungna compliance er elilega lg (aukinn stfleiki), verur a gera intrapleural rstinginn meira subatmospheir (enn lgri en andrmsloftsrstinginn) innndun til a n a enja lungun. Og a arf krftugari samdrtt indar og innndunarvva sem krefst meiri orku.

33

ttir Sem kvara Lungna Compliance a eru tveir meginttir sem kvara a mestu leiti lungna compliance: 1) Einn er teygjanleiki lungnavefsins, srstaklega teygjanlega stovefsins. annig a ykknun lungnavefnum minnkar lungna compliance. 2) Annar jafnmikilvgur ttur er yfirborsspenna hj loft-vatns snertifleti innan alveoli. Yfirbor alveoli frumanna er rakt, hgt a mynda sr eins og loftfyllta belgi me vatni fyrir veggi. Vi loft-vatns skilin, gera mtkraftarnir (surface tension) milli vatnsmliklanna vatnslnu eins og teyg blara sem reynir endalaust a minnka og berjast mti meiri teygju. annig a an lungnanna arf orku, ekki bara til ess a teygja stovef lungnanna heldur lka til ess a yfirvinna surface tensioni vatnslnum alveoli. Ef alveoli vri hinsvegar bara me hreint vatn, yrfti trleg tk til ess a enja lungun og au ttu a til a falla saman. ess vegna er mjg mikilvgt a alveolar II frumur seyti sk surfactanti sem minnkar kraftana milli vatnsmliklanna og yfirbors alveoli. annig a surfactanti lkkar yfirborsspennuna, sem eykur lungna compliance og gerir a auveldara a enja lungun. Surfactanti minnkar vi grunna og hraa ndun. ess vegna er mikilvgt fyrir sjklinga r brjsthols og kviarholsagerum a anda djpt og me mtstu. Anna mikilvgt atrii varandi surfactanti er a a stgar alveolii llum strum me v a breyta yfirborsspennunni. Eftir v sem alveoli verur smrra, eim mun minna eru mlikl surfactantsin dreift innra borinu, og annig minnkar a yfirborsspennu.

Vinm Loftvegarins
ttirnir sem kvea vinm loftvegarins eru eir smu og kvara vinm akerfisins: lengd ppunnar, radus hennar og milliverkun hreyfandi mlikla (gasmlikla essu tilviki). Vinm loftvegarins er hlutfallslega takt vi radusinn. En yfirleitt er loftvegavinmi vi loftfli mjg lti, annig a ltil rstingsaukning br til strt magn af loftfli. Radus loftvega og lka vinmi f hrif sn fr lfelisfrilegum, taugafrilegum og efnafrilegum ttum. Einn mikilvgur lfelisfrilegur ttur er transpulmonary rstingurinn, sem veldur v a loftvegirnir falla ekki saman (ekki brjski). Annar mikilvgur lfelisfrilegur ttur til a halda loftvegunum opnum eru teygjanlegir stovefsrir sem tengja ytra bor loftveganna vi alveolar vefinn kring. etta kallast lateral traction. Vi hraa tndun (forced) rengjast loftvegir vegna ofangrendra atria og fli getur ekki aukist sama hva reynt er (spirometria). 34

samt lfelisfrilegum ttum hafa msir neuroendocrine (taugainnkirtla) og paracrine ttir hrif sltta vva loftveginum og annig hafa eir hrif vinmi. Td hormni epinephrine slakar eim(beta-adrenergic vitakar), en leukotrienes sem framleiddir eru blgu lungum draga saman. Histamn, Leukotrn og kuldi valda berkjusamdrtti. En adrenaln og CO2 valda berkjutvkkun. Astmi Astma er sjkdmur sem er skilgreindur me kstum, ar sem slttir vvar loftvegarins dragast saman og auka annig vinmi loftvegunum. Berkjur dragast saman af msum stum. Megin meinger astma er krnsk blga loftvegunum, sem myndast vi mis tkifri. En mikilvgasta atrii er a undirliggjandi blga veldur v a slttir vvar loftvegarins vera ofurnmir og dragast krftuglega saman egar einstaklingur reynir sig, er miklum reyk, verur fyrir ofnmisvibragi og fleiru. Meferin eru bekjuvkkandi lyf og sterar. COPD Chronic obstructive pulmonary disease er 1) emphysema (lungnaemba), 2) krnskur bronktis ea 3) sambland af bu. Chronic bronchitis er lst me ofmikilli slmframleislu berkjanna og krnskra blgubreytinga litlu loftvegunum. Valdurinn af teppunni er samsfnun slms loftveginum og ykknun blgna loftveginum.

Lungnastr og Hlfun
Magni af lofti sem fer inn lungun einni innndun er um a bil jafnt v magni sem fer t hverri tndun og kallast andrmd, tidal volume (Vt). En a er um 500ml. Mesta magn lofts sem hgt er a anda aukalega, eftir a andrmd hefur veri n, djpri ndun kallast inspiratory reserve volume og er um 3000ml. gegnum mikinn aktfan samdrtt tndunarvvanna, er hgt a anda t miklu meira af v lofti sem eftir er eftir a resting tidal volume (hvldar andrmd) hefur veri anda t; etta auka tndunarloft kallast expiratory reserve volume (varaloft) og er um 1500ml. Eftir mestu aktfu tndun eru ub 1000ml af lofti lungunum, a kallast residual volume (loftleif). Vital capacity (lungnarmd) er mesta loft sem einstaklingur getur blsi fr sr eftir hmarks innndun. er einstaklingurinn a anda fr sr bi loftleifinni og (innndunar afgangsmagninu)inspiratory reserve voluminu. Ein lei til a mla etta er hmarkstndun, forced expiratory volume in 1s, (FEV1), ar sem manneskjan andar max innndun og bls svo fr sr eins hratt og hn getur. Elilegur einstaklingur getur blsi fr sr um 80% af lungnarmdinni essum tma. egar flk er me obstruktva (hindrandi) lungnasjkdma (auki vinm loftvegum) er FEV1 minna en 80%. Flk me restrictiva (takmarkandi) lungnasjkdma hefur minni lungnarmd en elilegt FEV1 mia vi a.

35

Alveolar Loftun (Va)/Alveolar ventilation

Heildar loftun mntu, minute ventilation (Ve), er jfn andrmd margflduu me ndunartninni: Minute ventilation (Ve) = andrmd (AR)) * ndunartni (T). Til dmis fr elileg manneskja hvld um 500ml af lofti inn og tr lungunum me hverjum andardrtti og andar 10x mntu. er minute ventilation (Ve) = 5000ml af lofti mntu, en vegna dead space er ekki allt etta loft boi til loftskipta. Alveolar loftunin er a sem skiptir mli: Va= (Vt-Vd)*f. Dead Space Leiandi loftvegirnir hafa rmml um 150ml. Loftskipti vi bli eiga sr bara sta alveoli, ekki essum 150ml af loftvegi. Ef maur myndar sr a maur andi a sr einni innndun um 450ml af lofti, a fara bara 300ml af lofti til alveoli og eiga loftskipti vi bli en hinir 150ml eru eftir loftveginum, etta kallast anatomic dead space (Vd). Heildar magns fersks lofts sem kemur til alveolu mntu er v kalla alveolar ventilation (Va): Alveolar loftun (Va) = (Tidal volume (Vt)-Dead space (Vd)) * ndunartni (f). Alveolar loftun (Va) = (andrmd (AR) Dead space (Vd)) * ndunartnin (R) egar veri er a meta gagn ndunarinnar alltaf a horfa alveolar loftunina. Aukin dpt er mun gagnlegri en a aukin tni ef bta ndunina. Sumir alveolar eru lokair af msum stum og kallast a alveolar dead space. Physiological dead space er v summa anatomical dead space og alveolar dead space.

Vxlun Lofttegunda Alveoli og Vefjum

Srefni arf a flytjast yfir alveolarhimnurnar og inn lungnahrarnar, flytjast svo me blinu til vefjanna, fara fr vefjahrunum og t utanfrumuvkvann, og a lokum flytjast yfir plasmahimnu til ess a komast inn frumurnar. Koldox arf a fara smu lei, bara fuga. stugu standi, er magn srefnis sem fer r hrum vefjanna og er teki upp af blfrumum tmeiningu, a sama og magni af srefni sem kemur bli lungunum smu tmaeiningu. Magn ess srefnis sem er teki upp af frumum og v magni koldoxs sem frumurnar framleia er ekki endilega a sama. a magn CO2 sem er framleitt og ess O2 sem er nota er kalla respiratory quotient (RQ). blnduu fi er RQ um a bil 0,8, 8 mlikl af CO2 er framleitt fyrir hver 10 mlikl af O2 sem er nota. Bli sem er pumpa me hjartanu flytur srefni og koldox milli lungnanna og vefja me bulk fli, en diffusion er byrgt fyrir heildar hreyfingu essara mlikla milli alveoli og bls, og milli bls og frumanna lkamanum.

Hlutrstingur Lofttegundanna (koldoxs og srefnis)

Lofttegundirnar hreyfast, skella saman og mynda rsting, sem hkkar vi allt sem eykur hreyfinguna. rstingurinn sem lofttegundir mynda er hlutfalli vi 1) hitann, vegna ess a hiti eykur hraann sem mliklin hreyfast , og 2) styrk lofttegundarinnar, e fjldi mlikla hvert rmml. 36

Lgml Daltons segir, aheildarrstingur loftblndu er samanlagur rstingur allra lofttegundanna.og a mixtru af lofttegundum, er s rstingur sem myndast me einni lofttegund, hur rstingi sem er myndaur me annari lofttegund mixtrunni. etta er vegna ess a mlikl lofttegundanna eru venjulega svo mikilli fjarlg hvort fr ru a au skipta sr ekki af hinum. essi rstingur er kallaur hlutrstingur (partial pressure (P)) og er hann summa allra einstku rstinganna sem mlikl einnar lofttegundar myndar mixtru. Ef loftrstingur er 760 mmHg er hlutrstingur O2 = 0,21*760 = 160mmHg. Hlutrstingur lofttegundar er beinu hlutfalli vi styrk hennar. Net diffusion lofttegundar verur fr svi ar sem hlutrstingur er hrri til svis ar sem hlutrstingur er lgri. andrmslofti er hlutrstingur O2 = 160mmHg og CO2 = 0,3mmHg. Dreifing (diffusion) Lofttegunda Vkva egar vkvi er berskjaldaur fyrir lofti sem inniheldur tiltekna lofttegund, munu mlikl lofttegundarinnar fara inn vkvann og leystast ar upp. Lgml Henrys segir, a a magn af lofttegund sem leysist upp s beinu hlutfalli vi hlutrsting lofttegundarinnar ar sem vkvinn er jafnvgi. Mo: vi jafnvgi, verur hlutrstingur lofttegunda vkvanum og gasfasanum a vera s sami. Td: Segjum sem svo a lokuu lti s bi srefni gasfasa og vkvafasa. Srefnismliklin gasfasanum rast stugt a vkvayfirborinu, sum komast inn vkvann og leysast upp. Svo framarlega sem PO2 gasfasanum sr hrri en PO2 vkvafasanum mun vera net diffusion srefni inn vkvann. Og fugt ef PO2 vkvafasa er hrri en PO2 gasfasa verur net diffusion srefni tr vkvanum og inn gasfasann. etta verur anga til hlutrstingurinn er jafn bum fsum. etta er nkvmlega a sem er a gerast lungunum, milli alveolar lofts og hrabls lungna. A auki, vkvafasa, dreifast uppleyst lofttegundamlikl fr svi me hrri hlutrsting til svis me lgri hlutrsting, sem lsir vxlun loftteguna milli frumna, utanfrumuvkva og hrabls um allan lkamann. essi mynd snir dreifingu O2 og CO2 um alveolar himnur og plasma himnur.

Alveolar PO2 og PCO2 segja til um systemic arterial PO2 og PCO2.

37

rstingur Lofttegunda Alveoli

Elilegur rstingur lofttegundanna alveoli eru: PO2 = 105mmHg og PCO2 = 40mmHg. Berum essar tlur saman vi rsting lofttegundanna andrmsloftinu sem vi ndum a okkur: PO2 = 160mmHg og PCO2 = 0,3 (segjum a a s = 0). Alveolar PO2 er lgri en PO2 andrmslofti vegna ess a eitthva af srefninu loftinu sem fer inn alveoli fer r eim til ess a fara inn lungnahrarnar. Alveolar PCO2 er hrri en PCO2 andrmslofti vegna ess a koldox kemur inn alveoli fr lungnahrunum. ttirnir sem kvara nkvmt gildi alveolar PO2 eru: 1) PO2 andrmslofti, 2) tni alveolar ventilation, og 3) tni heildar-lkams srefnisnotkunar. 1) fyrsta lagi, lkkun PO2 andrmslofti mun lkka alveolar PO2. 2) ru lagi, minni tni alveolar ventilation mun gera a sama, ar sem minna ferskt loft fer inn alveoli tmeiningu. 3) A lokum, veldur aukning srefnisnotkun frumna lkkun alveolar PO2, vegna ess a strri skammtur srefnisins r ferska loftinu, fer r alveoli inn bli til a vefirnir geti nota a. fugt til a auka alveolar PO2. Eins er a me koldoxi. 1) a er venjulega ekkert koldox andrmslofti svo vi getum ignora a. 2) Minnku alveolar ventilation hkkar alveolar PCO2, vegna ess a a er minna ferskt innndunarloft til ess a ynna koldoxi sem fer inn alveol r blinu. 3) Aukin koldox framleisla hkkar lka alveolar PCO2 vegna ess a meira CO2 kemur inn alveoli fr blinu tmeiningu. fugt til a lkka alveolar PCO2. Ef fleiri en einn ttur breytist einu, anna hvort eya eir hvor rum t ea btast vi hvor annan. Vi einhvern kveinn PO2 andrmslofti, er a hlutfalli milli srefnisnotkunar / alveolar ventilation sem kvarar alveolar PO2 v hrra hlutfalli, v lgri alveolar PO2. Svipa er a me PCO2, hlutfalli milli koldoxsframleislu / alveolar ventilation v hrra hlutfall, v hrri alveolar PCO2. Koldox framleisla lkamans vi efnaskipti hkkar mjg vi reynslu. Tv hugtk tkna ngilega ventilation a er sambandi milli efnaskipta og alveolar ndunar. Lfelisfringar setja essi hugtk me koldox huga, ekki srefni. Hypoventilation: er egar a er aukning hlutfalli koldoxsframleislu og alveolar ventilation. Mo, manneskja er sg hypoventilera ef alveolar ventilation heldur ekki vi framleislu koldoxs. Niurstaan er a alveolar PCO2 hkkar yfir 40mmHg. Hyperventilation: er egar a er minnkun hlutfalli koldodoxsframleislu og alveolar ventilation a er egar a alveolar ventilation er of mikil mia vi a magn koldoxs sem er framleitt. Niurstaan er lkkun alveolar PCO2 niur fyrir 40mmHg.

Loftskipti Milli Alveoli og Bls

Bli sem kemur til lungna kemur fr vefjum lkamans. ar sem a kemur fr vefjunum hefur a frekar htt PCO2 (46mmHg) og frekar lgt PO2 (40mmHg). Munurinn hlutrstingi srefnis og koldoxs sitthvoru meginn vi alveolar-hrahimnuna er vegna net diffusionar srefni fr alveoli til bls og koldoxs fr bli til alveoli. Eftir v sem etta fli sr sta, hkkar PO2 hrinni og PCO2 lkkar. Nett fli httir svo egar hlutrstingar lofttegundanna verur jafn v sem hann er alveoli (PO2 = 105mmHg og PCO2 = 40mmHg). annig a egar bli kemur til hjarta og dlist t megin hringrsina er hlutrstingur loftteganda nkvmlega sami og alveoli. Diffusion lofttegundanna getur bila vegna missa sta, td lungnaskinga og lungnabjgs.

38

Prun Loftunar og Blflis Alveoli

Til ess a ndun s virkust arf rtt hlutfall af alveolar loftfli (ventilation) og hra blfli a vera til staar til hvers og eins alveolus. ll misvirkni er kllu ventilation-perfusin inequality. Perfuse=leia vkva gegnum ar lffris. Meginhrif ventilation-perfusion inequality er a lkka PO2 slagabli meginhringrsar. Aallega vegna yngdarlgmls hrifa ndun og perfusion er ng ventilation-perfusion iniquality elilegum manni til ess a lkka slaga PO2 um 5mmHg. etta skrir af hverju hlutrstingur srefnis er 5mmHg hrri alveoli en slag. a er vegna ess a uppistaa eykur fylling a nearlega lungunum vegna yngdarlgmlsns, sem leiir til breytilegrar dreifingar blflis til lungans. sjkdmsstandi geta msir ttir valdi ventilation-perfusion inequality: 1) a er kannski alveoli sem fr loft en ekkert blfli, ea 2) a er kannski blfli til ess svis lungna sem hefur ekkert loftfli, shunt. Sm aukning CO2 slag leiir til aukinnar alveolar ventilation, sem yfirleitt kemur veg fyrir a slaga PCO2 hkki. Ef alveolus fr of lti loft mia vi blfli, leiir a til ess a PO2 alveolusnum og umhverfinu er lgt. essi lkkun PO2 veldur asamdrtti litlu lungnablunum. etta er gert til a minnka blfli til eirra sva sem f lti loft og auka a til eirra sem f meira loft. Skert fli srefnis getur veri vegna: 1) skerts yfirbors alveoli (lungnaemba), 2) aukin ykkt alveoli yfirbors (lungnafbrsa), 3) auki millirmi sem lengir vegalengd milli hra og alveoli, og svo 4) vkvafyllt alveoli (lungnabjgur). Allt etta hefur hrif fli srefnis en ltil hrif fli koldoxs (hypoxa en ekki hypercapnia).

Loftskipti Milli Vefja og Bls

Efnaskipti innan fruma eru stugt a nota srefni og lta fr sr koldox. ess vegna er innanfrumu PO2 lgra og PCO2 hrra en blinu. Lgsta PO2 af llu minna en 5mmHg er hvatberanum, ar sem srefni er nota. Vegna essa er nett fli srefni fr blinu og inn frumurnar og nett fli koldoxi fr frumunum og inn bli.

39

Flutningur Srefnis Blinu

Hver lter af bli inniheldur yfirleitt fjlda srefnismlikla sem samsvarar 200ml af hreinu gasfasa srefni vi andrmsloftsrsting. Srefni birtist tveim formum: 1) uppleyst plasma og raukornavkva, og 2) fugt samtvinna hemglbn-mliklum raukornum. Aeins 3ml af srefni geta leysts upp 1L af bli vi elilegan PO2 slag, 100mmHg. Hinir 197ml srefnisins einum ltra af slagabli eru fluttir me RBK, samtvinna hemoglbni. Hvert hemoglobin mlikl er prtein sem er gert r 4 undireiningum bundnum saman. Hver undireining samanstendur af mlikli sem kallast heme og plipepti sem er fast vi hemi. essi 4 plpept hemglbn mliklsins kallast glbn. Hvert essara 4 heme hpa hemoglbnmliklinu hefur eitt jrnatm sem srefni binst vi. Hver hemglbnsameind hefur v 4 bindistai vi srefni. Percent hemoglobin saturation (prsenta mettas hemglblns) = (O2 bundi hemoglobini / maximal capacity of hemoglobin bound to O2) * 100. Td ef a magn srefnis bundi vi hemoglbn er 40%af v sem a getur mest bundist, er sni sagt vera 40% metta. a sem kvarar prsentu mettas hemglblns er PO2 bls. Heildarmagn srefnis sem er tengt hemoglobini bli treystir ekki bara prsentu mettas hemoglobins heldur lka hversu miki er af hemoglobni hverjum ltra af bli.

Hver eru hrif PO2 Mettun Hemglbns?

Me v a hkka PO2 blinu tti samtvinningur srefnis vi hemoglbn a aukast. etta sst best oxygen-hemoglobin krfunni:

40

Umfang ess srefnis sem binst hemoglbni hkkar mjg hratt eftir v sem PO2 hkkar fr 10-60mmHg, svo egar a PO2 er um 60mmHg er 90% af llu hemoglbninu metta srefnismliklum. Mikilvgi essa er eftirfarandi: Margar astur eru skilgreindar me mealminnkun alveolar PO2og annig lka slaga PO2. Jafnvel a PO2 flli fr normalgildi (100-60mmHg), myndi heildarmagn srefnis sem mettar hemoglbni minnka um aeins 10% ar sem hemoglobinmettunin er enn nlgt 90% vi PO2 = 60mmHg. Nrvera hemoglbns spilar mikilvgt hlutverk a kvara heildar magn srefnis sem flir yfir himnur. Plasma og rau blkorn sem fara til lungna hafa PO2 = 40mmHg, er hemoglobnmettun 75%. Alveolar PO2-105mmHg- er hrri en PO2 blinu annig a srefni flir fr alveoli og til plasma. etta eykur PO2 plasma og hvetur til flis srefni inn rauu blkornin, sem hkkar ar me PO2 RBK og veldur aukinni samtvinningu srefnis vi hemoglbn. annig a, PO2 blsins helst lgra en alveolar PO2 anga til hemoglbni eru um 100% metta. hrum vefjanna er atburarsinni sni vi. Vegna ess a hvatberar frumnanna eru a nota srefni, er PO2 frumnanna lgra en PO2 millifrumvkvanum. ess vegna flir srefni inn frumurnar. etta veldur v a PO2 millifrumuvkvanum er alltaf minni en PO2 blsins sem flir um vefina, annig a nett fli srefnis er fr plasma hrinni og inn millifrumuvkvann. verur plasma PO2 lgra en RBK PO2 og srefni diffuserast t r RBK og inn plasma. Og lkkun PO2 RBK veldur v a srefni losnar fr hemoglbninu sem fer tr RBK og plasma og aan hvatbera frumanna.

hrif PCO2 bls, H+ styrks, Hita og **DPG styrks Mettun Hemglbns

Vi hvaa PO2 sem er, geta arir ttir haft hrif magn mettunar hemglbns: PCO2 bls, styrkur H+, hiti og styrkur DPG. Aukning einhverjum essara tta veldur breytingum hemglbnkrvunni til hgri, sem ir a vi hvaa PO2 sem er, hefur hemoglbn minni skni srefni. Minnkun einhverjum essara tta veldur breytingum hemglbnkrvunni til vinstri, sem ir a vi hvaa PO2 sem er, hefur hemoglbn meiri skni srefni. v aktfari sem vefurinn er, v hrra er PCO2, H+ styrkur og hitinn. Vi hvaa PO2 sem er, veldur essi hkkun v a meira srefni losnar fr hemoglbni fer sinni gegnum hrar vefjanna og a skaffar fleiri virkum frumum srefni.

Flutningur Koldoxi Bli

Koldox leysist mun betur vkva en srefni, annig a meira uppleyst koldox er flutt me bli en srefni. Samt er a bara 10 % koldoxs sem fer inn bli sem verur eftir plasma og RBK. 30% koldoxsmliklanna sem koma bli bregast vi amonhpum hemglbns og mynda carbamino hemoglobin. 60% sem eru eftir af v koldoxi sem fer bli, er breytt bicarbonat, a hvarf er hvata af ensminu Carbonic anhydrasa (gerist RBK):

41

Andstan gerist lungnahrum. Vegna ess a PCO2 blinu er hrra en PCO2 alveoli verur net fli CO2 fr bli og inn alveoli. essi missir CO2 fr blinu lkkar PCO2 bls. Mikill hluti vetnisjnanna sem myndast vi sundrun carbonic srunnar bindast hemoglbni og hafa v ekki hrif srustig bls. Skni hemiglobins koldox og vetnisjnir fer eftir PO2: htt PO2 = minni skni, lgt PO2 = meiri skni.

Flutningur Hydrogen-jna Milli Vefja og Lungna

Eftir v sem bl flir gegnum vefina, missir srefnishemoglobn eitthva af srefnismliklunum snum og verur deoxyhemoglobin, mean sama tma koma strar strir af koldoxi inn bli sem gengst undir hvrf sem ba til bkarbnat og hdrgen jnir. Hva verur um essar hdrgen jnir? Deoxyhemoglbn hefur meiri skni H+ en oxyhemoglbn og annig binst a a mestu leiti essum hydrogen jnum. Aeins smbrot hydrogen jnanna sem myndast blinu ganga lausar. etta skrir af hverju srustig blabls (pH=7.36) er aeins litlu lgra en slagabls (pH=7.40). egar blabli fer svo gegnum lungum snast essi hvrf vi: Deoxyhemoglbn breytist oxyhemoglbn og v ferli losna hdrgenjnirnar sem a hafi n vefjunum. Hdrgenjnirnar hvarfast vi bkarbnat sem verur carbonic acid, sem vegna hrifa fr carbonic anhydrasa, myndar koldox og vatn. etta koldox diffuses inn alveoli og er anda t. Ekkert af essum hydrogen jnum birtist slagabli. Respiratory acidosis: gerist egar manneskja hypoventilerar, hkkar slaga PCO2 (retination CO2) og H+ styrkur slagabls hkkar lka. Respiratory alkalosis: gerist egar manneskja hyperventilerar, lkkar slaga PCO2 og H+ styrkur slagabls lkkar lka.

Stjrn ndunar
Taugafrileg Framleisla Taktfastri ndun
42

ndun byggir algjrlega rvun ndunarvvanna me mtortaugum eirra. Innndun er komi af sta me bombu hrifspenna taugar til innndunarvvanna. Svo httir hrifspennan, innndunarvvarnir slaka og tndun sr sta egar lungun fara aftur normalfari. Me hvaa mekanisma eru taugabo til ndunarvva aukin og minnku? Stjrn essara taugaboa sr upphaf taugum medulla oblongata. nokkrum kjrnum MO eru taugar sem kallast medullary inspiratory neurons (innndunartaugar) sem senda fr sr samhf bo vi innndun og htta v vi tndun. r veita innslagi til mtortauganna sem tauga innndunarvvana. Einnig er signal sem kemur fr pulmonary strech receptors, sem liggja sltta vvalaginu og eru virkjair vi miki an lungnanna. MO sendir bo um a htta innndun.

Stjrn ndunar me PO2, PCO2 og H+ styrk

Mikilvgustu innslgin fyrir sjlfra stjrn ndunar hvld eru fr peripheral chemoreceptorum (jaar efnavitkum) og central chemoreceptorum (milgum efnavitkum). Peripheral nemarnir eru carotid og aortic bodies. Carotid Bodies fylgjast oft me srefnisfli til heilans. Jaarefnavitakarnir eru samsettir af srstkum vitakafrumum sem rvast vi a a slaga PO2 minnkar, og hkkun H+ styrk slagabli. eir senda bo til heilastofnsins. eir ttir sem rva jaarefnanemana eru: PO2 (hypoxia), styrkur H+ (metabolisk acidosa) og PCO2 (respiratorisk acidosa). Carotid bodies eru randi vi stjrn ndunar. Milgu efnavitakarnir eru stasettir medullunni. eir rvast vi aukinn styrk H+ utanfrumuvkva heilans via CO2. Stjrn me PO2 Ef einstaklingur andar a sr lofti me lgum PO2 nokkrar mntur verur ltil breytng ndun anga til srefnismagni innndunarloftinu er lkka a miki a a lkkar slaga PO2 niur fyrir 60mmHg. Ef fari er lengra en a, minnkar PO2 enn meira og a veldur marktkri aukinni ndun. essu vibragi er stjrna af jaarefnavitkunum. Hi lga PO2 eykur tni boa fr vitkunum, sem veldur meiri hrifspennu upp algu taugarnar og rvar medullu innndunar taugarnar. Hin aukna ndun sem kemur kjlfari aflar meira srefnis til alveoli og minnkar lkkunina alveolar og slaga PO2 sem kemur vegna lgrar PO2 loftmixtrunnar. Jaar efnanemarnir rvast EKKI egar styrkur srefnis blinu minnkar, eir rvast aeins vi a a PO2 slagablinu minnki. Stjrn me PCO2 Ef einstaklingur andar a sr lofti ar sem koldoxi hefur veri btt vi tluveru magni verur hkkun alveolar PCO2 og ar af leiandi lka hkkun slaga PCO2. Ath skal a jafnvel smaukning slaga PCO2 veldur alltaf aukningu ndun. Geta til a stjrna ndun vegna breytinga slaga PCO2 er mest vegna breytinga H+ styrk. Jaar efnanemarnir eru rvair vegna aukins slaga H+ styrks sem er vegna aukins PCO2. Hi aukna slaga PCO2 veldur hrari hkkun PCO2 utanfrumuvkva heilanum. etta aukna PCO2 veldur hkkun styrk H+ utanfrumuvkva heilanum sem rvar central efnanemana. Innslg fr bum efnanemunum rva medullary inspiration neurons til ess a auka ndun. Vi a fer styrkur PCO2 og H+ til baka elilegt horf. En mjg hr styrkur koldoxs hemur ndun og getur veri banvnn. etta gerist vegna ess a medullan hemur ndunartaugarnar me svfingarlegum hrifum.

43

Stjrn me Breytingum Slaga H+ styrk Sem Eru Ekki Vegna Breytinga Koldoxi a eru margar astur, arar en breytingar PCO2, sem geta valdi breytingu a styrk H+ slagabli. r kallast metabolic acidosis: egar H+ styrkur eykst, og metabolic alkalosis: egar H+ styrkur minnkar. Vi reynslu framleium vi mjlkursru. Eftir v sem reynslan verur meiri v meiri verur srnunin veldur hyperventilation PCO2. Hyperventilation vegna metabolic acidosis lkkar slaga PCO2, sem lkkar slaga H+ niur elilegt. Hypoventilation vegna metabolic alkalosis hkkar slaga PCO2 og hkkar slaga H+ upp elilegt

Stjrn ndunar reynslu

Vi reynslu getur alveolar ventilation aukist allt a tuttugufalt. a er ekki auvelt a tskra essa auknu loftun en a eru 3 atrii sem skipta mestu mli

44

Hkka PCO2 Sem Hvatinn a mundi vera lgskt a vvarnir sem eru a reyna sig mundu auka framleislu koldoxi og PCO2 bli mundi hkka. etta gerist, en bara blabli meginhringrsar, ekki slagabli hennar. Hvers vegna hkkar slagabls PCO2 ekki vi reynslu? Vegna ess a hfilegri reynslu eykst alveolar ndun alveg takt vi aukna framleislu koldoxi, annig a alveolar og slaga PCO2 breytist ekki. En mjg mikilli reynslu getur manneskjan fari a hyperventilera og annig getur alveolar og slaga PCO2 lkka. Ef PCO2 hkkar reynslu er a sjklegt stand (hypoventilation). Vi of mikla reynslu frum vi a hyperventilera (oflofta) miaa vi metablskar arfir = lkka PCO2 slagabli. Minnka PO2 Sem Hvatinn Svipa er gangi me srefni, nema a PO2 blabls meginhringrsar lkkar reynslu, og alveolar PO2 og ess vegna helst PO2 slagabls meginhringrsar breytt. etta er vegna ess a srefnisnotkun frumnanna og alveolar ventilation aukast rttu hlutfalli vi hvort anna, amk hfilegri hreyfingu. Hkkaur H+ styrkur Sem Hvatinn (Lgra srustig) a er ekki hkkun H+ vi hfilega hreyfingu vegna koldoxs. Hins vegar, hkkar styrkur H+ vi mjg mikla reynslu, vegna framleislu og losun mjlkursru t bli. Arir ttir Nokkrir arir ttir hafa hrif alveolar ventilation vi reynslu, eir eru meal annars: 1) innslag fr vitkum lium og vvum, 2) aukinn lkamshiti, 3) innslg fr innndunartaugunum innndunarvvunum, 4) auki plasma epinephrine, 5) auki plasma kalum, 6) lrt svar vi taugainnslgum ndunarkerfi.

45

nnur Loftunar/ndunar Vibrg

Varnar Vibrg Nokkur vibrg verja ndunarfrakerfi gegn ertandi efnum. Algengustu eru hsta og hnerra vibrgin, sem koma til vegna vitaka sem stasettir eru milli ekjufruma loftveginum. Vitakarnir fyrir hnerra vibragi eru nefinu og kokinu, en fyrir hsta vibragi eru eir bakakli, barkanum og berkjunu. Hstavibragi er hami me fengi, sem gerir alkhlista og anna flk sem drekkur miki meira tsett fyrir lungnablgum og kfnun. Sjlfr Stjrn ndunar Sjlfrri stjrn er n me frlgum brautum fr heilaberki til mtortauga ndunarvvunum. essari sjlfrur stjrn er ekki hgt a vihalda egar sjlfrir hvatar, eins og auki PCO2 ea H+, verur yfirgnfandi. Gott dmi um a er egar maur reynir a halda niri sr andanum langan tma. Vibrg fr J-Vitkum lungunum, anna hvort veggjum hranna ea millirminu, er hpur vitaka sem kallast J-vitakar. eir eru venjulega virkir en virkjast vi aukinn millifrumursting lungum vegna vkvasfnunar millirminu. Megin vibragi eru hr ndun (tachypnea) og urr hsti. ar a auki gefur taugainnslag fr j-vitkunum aukna tilfinningu rstingi brjstholinu og dyspneu sem er s tilfinning a a s fyrirstaa ndunarveginum (andnau, andrengsli)

Hypoxia (srefnisurr)
Hypoxia er skilgreind sem skortur srefni vefjum. a eru margar hugsanlegar stur fyrir hypoxiu, en r er hgt a flokka fjra megin hpa: 1) hypoxic hypoxia (hypoxemia) egar slaga PO2 minnkar. 2) anemic ea carbon monix hypoxia, ar sem slaga PO2 er elilegt en heildar srefnismagn blinu minnkar vegna ngs magns af rauum blkornum, skorti hemoglbni, ea samkeppni vi hemoglbnmlikli me carbon mnoxi. 3) ischemic (blurrar) hypoxia, ar sem blfli til vefjanna er ekki ngt. 4) histotoxic (vefjaeitrunar) hypoxia, egar magn srefnis sem berst til vefjanna er elilegt, en frumurnar geta ekki nota a vegna eiturefna sem valda v a fruman getur ekki ntt srefni. Vanloftur (hypoventilation) og hypercapnia fylgja. Llegt fli verur og misrmi loftunar og blrsar.

Emphysema (lungnaemba)
Emphysema er skilgreint sem eyilegging veggja alveoli (aukin compliance), og stkkun og samfall lgri ndunarvegum fr bronklum og niur. Lungun gangast undir sjlfseyileggingu me prteolskum ensmum sem seytt er fr leukocytum lungunum, sem svar vi msum ttum. Sgarettureykur er mikilvgastur essa tta. Niurstaa essa tjns veggjum alveola, sameinasta nrlgir alveoli og mynda frri en strri alveoli og fkkar pulmonary hrum sem voru vefjunum. Samruni alveolianna, oft risa blrulega belgi, minnka heildaryfirbor svis sem er tiltkt fyrir fli, og etta skaar loftskiptin. Emphysema veldur lka miklum erfileiku ndun, og stundum hypoventilation = COPD. Sjklingar sem jst af Emphysema hafa auki vinm ndunarveginum, minna yfirborssvi tiltkt fyrir fli og ventilation-perfusin inequaliti. Niurstaan er oft a einhverju leiti hypoxia. Hva verur um slaga PCO2 Emphisema? Margir sjklingar me Emphysema hafa elilegt slaga PCO2. stan fyrir v er a hypoxian og ll hneig slaga PCO2 til a hkka mun rva ventilation, og essi aukna ventilation mun fra slaga PCO2 aftur elilegt horf. 46

Umhverfisalgun a Aukinni H
Loftrstingur minnkar eftir v sem h eykst. ar af leiandi minnkar alveolar og slaga PO2 eftir v sem einstaklingur fer hrra. Afleiingar skorts srefni eru a flestir fjallagngu menn hrri h f sk mountain sickness.

Kfisvefn

14. kafli A: Almennt um Lfelisfri Nrna Starfsemi Nrna

Nrun vinna plasmahluta blsins me v a taka r honum efni og sumum tilfellum bta t hann efni. Me v a gera etta framkvma au marga hluti: 1) Stra vatnsjafnvgi og lfrnu jnajafnvgi. 2) fjarlgja efnaskiptargang r blinu og seyta honum t me vagi. 3) Fjarlgja ekkt efni r blinu og seyta eim t um nrun. 4) Gluconeogenesis, eas framleisla glksa r amnsrum. 5) Framleisla hormna/ensma: a) Erythropoietin, sem stjrnar framleislu erythrocytea (RBK), b) Renin, ensm sem stjrnar myndun angiotensins og hefur hrif blrsting og natrum jafnvgi, c) 1,25-dihydroxyvitamin D, sem hefur hrif calsum jafnvgi.

Uppbygging Nrna og vagfrakerfisins

Nrun tv liggja aftarlega og ofarlega vi kvivegginn, ekki alveg niri kviarholinu. vagi flir fr nrunum og gegnum nrnaleiarann inn blruna, aan sem a fer r lkamanum um vagrsina. Hvert nra inniheldur ub 1 milljn undireininga sem kallast nephrons (nrungur). Hvert nephron samanstendur af 1) byrjunar filter sem kallast renal corpuscles (nrnahnori), sem er glomerulus og Bowmanns hylki, og 2) tubule (ppla) sem vkkar t r nrnahnoranum. Nrnahnorinn myndar fltrate r blinu sem er laust vi frumur og prtn. etta fltraa efni fer r nrnahnoranum og inn pplurnar. Eftir v 47

sem a flir um pplurnar er efnum btt t og efni tekin r. endanum sameinast efni sem er eftir endanum hverju nrungi inn safnrsina (collecting duct) og fer tr nrunum sem vag.

Hver nrnahnori renal corpuscle hefur tta fu af tengdum hralykkjum sem kallast glomerulus (glomerular capillaries hrar ahnora). Hver glomerulus (ahnori) fr bl fr slag sem kallast afferent arteriole. Glomerulusinn skagar fram inn vkvafylltan belg sem kallast Bowmanns hylki (capsule). Sambland af glomerulus og Bowmanns hylki er kalla nrnahnori. Eftir v sem bl flir um ahnorann (glomerulus) filterast um 20% af plasma inn Bowmanns hylki. a bl sem verur eftir fer tr glomerulus gegnum efferent arterioluna. Bli glomerulusnum er askili fr vkvanum Bowmanns hylkinu me fltertlma sem er byggur upp r rem lgum: 1) einslaga hra ekjuvef, 2) grunnhimna milli ekjulagsins og nsta lags, og 3) einsfrumu ekjulnu Bowmanns hylkis. ekjufrumurnar essu svi kallast podocytes . a er rija gerin af frumum, mesangial cells, sem eru ummyndaar slttar vvafrumur sem umlykja glmerularhralykkjuna, en eru ekki hluti af fltrunarleiinni. 48

Renal tubule (nrnappla) er samfelld me Bowmanns hylki. a er mjg rngur holur svalningur gerur r einu lagi af ekjufrumum. Hlutinn sem drenast inn Bowmannshylki er proximal tubule. Nsti kafli pplunnar (tubulunnar) er loop of Henley (Henleyslykkjan), sem er sngg, rng lykkja sem hefur descending limb (niurstreymisarm) sem kemur fr proximal pplunni og ascending limb (uppstreymisarm) sem leiir a nsta tubularhluta, distal convoluted tubule.

a eru mikilvgar svisbreytingar nrunum: Ytri hluti, renal cortex, og innri hluti, renal medulla. Cortexinn inniheldur allar nrnahnora (sambland af ahnora og Bowmanns hylki). Henles lykkjurnar n fr cortex og inn medulla. Medullary safnrsir fara fr medulla lei sinni til renal pelvis (vagskja). Alla lei, er hver tubula umlukin hrum, sem eru kallaar peritubular capillaries (nrpplu hrar). Glomerular hrar og peritubular hrar tengjast frlgri arteriole.

49

Nrnablrsin er venjuleg a v leiti a hn inniheldur tv sett af slaglingum og tv sett af hrum. Eftir a hafa veitt bli til pplanna, sameinast peritubular (nrpplu) hrarnar blunum ar sem bli fer tr nrunum. Nlgt endanum fer ascending limb hverri einustu Henleslykkju gegnum afferent og efferent slaglinga ess nrungs. essum punkti er bt frumna vegg ascending limb, ar sem a verur distal convoluted tubule, sem kallast macula densa, og veggur afferent slaglinganna inniheldur seytifrumur sem kallast juxtaglomerular frumur. Sambland af macula densa og juxtalomerular fruma kallast juxtaglomerular apparatus. Juxtaglomerular frumur seyta renini, sem er ensm sem er oft lka tali vera hormn.

50

Grunnferli Nrna
egar plasma fer gegnum pplurnar, er fltraa efninu breytt me hreyfingum efna fr pplunum til peritubular (nrpplu) hranna og fugt. egar ferin er fr tubularholinu og til peritubular hraplasma, er ferli kalla tubular reabsorption (endurupptaka pplum). egar feri fer fuga tt, fr peritubular hraplasma og til tubularholsins, er ferli kalla tubular secretion (seyti r pplum). Efni getur fengi agang a pplu og veri skola t vagi, me glomerular filtration ea tubular secretion ea bi. egar efni er komi inn pplu arf a ekki a losast t heldur er hgt a endurupptaka a. Magn efnis sem losa er t i vagi, er jafnt v magni sem er fltra(sa), pls magni sem er seytt, mnus a magn sem er enduruppteki. Efni vagi = fltra efni + seytt efni enduruppteki efni Me v a virkja breytingar sun, endurupptku ea seyti, egar magn efnis lkamanum fer yfir ea undir elilegt magn, geta homeostatic mekanismar strt jafnvgi efnisins lkamanum. Til dmis: Hva gerist egar manneskja sem er vatnsskorti drekkur helling af vatni? Innan 1-2 klst hefur allt vatni fari t vaginu, a hluta til vegna aukinnar sunnar, en aallega vegna minni endurupptku vatni pplum. Fjri ferillinn efnaskipti frumum ppla er lka mikilvgur fyrir einhver efni. essar frumur fjarlgja stundum efni r bli ea sunninni og nota au, ea a r ba til efni og bta eim bli ea ftlrati. Aalefnin sem btt er og bi til eru ammonium, hydrogen ion og bkarbnat.

Glomerular fltrun/ Sun ahnora

Sun ahnora er bulk flow ferli ar sem vatn og low molecular efni ferast saman.

Kraftar Suninni Sunin verur yfir hrarnar vegna andstra krafta: Hydrostatic (vkvastu) rstingurinn yfir hraveggin hvetur sun, en munurinn prteinstyrk yfir veggin veldur osmtskum krafti sem hemur sun. Blrstingurinn glomerular hrum (PGC) er kraftur sem hvetur sun. Vkvinn Bowmanns hylkinu myndar hydrostatic rsting (PBS) sem hemur sun. Anna sem hemur sun er osmotic kraftur (GC) sem kemur vegna prteins glomerular hraplasma. 51

Hin jafna dreifing prteina, veldur v a vatnsstyrkur plasma verur aeins minni en Bowmannshylkinu, og essi munur vantsstyrk hvetur vkvahreyfingu me bulkfli fr Bowmannshylki inn glomerular hrar a er hemur glomerular sun. lkt stunni rum hrum, eykst plasmaprtein styrkur og ar af leiandi osmtskur kraftur, fr byrjun a enda glomerular hrum. Net glomerular filtration = PGC (rst. hrum ahnora) PBS (vkvasturst Bh) - GC (osmt kraftu) Venjulega er NGF rstingurinn alltaf jkvur vega ess a glomerular capillary rstingurinn (PGC) er hrri en summa hydrostatisks rstings Bowmannshylki (PBS) og osmtkir kraftar sem hamla sun (GC) Net glomerular filtration hvetur vagmyndun me v a rsta lfsnausynlegu prteinfru fltri/suu efni r plasma tr glomeruli og inn Bowmannshylki og annig niur tubule og inn renal pelvis (vagskju)

Hlutall Glomerular Filtration a magn af vkva sem saur er fr glomeruli og inn Bowmannshylki tmaeiningu kallast glomerular filtration rate (GFR). GFR= hrai sunar ahnora tmaeiningu GFR er kveinn ekki bara me sunar rsting (net filtration pressure) heldur lka me gegndrpi nrnahnora (corpuscular) himnunnar og yfirbors svisins sem tiltkt er til sunar. MO vi hvaa net filtration rsting sem er, mun GFR vera rttu hlutfalli vi gegndrpi himnunnar og yfirborssvi. 70kg manni er GFR um 180L/dag (125ml/mn). Og heildar plasmamagn lkamans sast nrunum um 60x dag. GFR er ekki fasti, heldur bregst a vi lfelisfrilegum breytingum. Aallega vegna hrifa fr taugakerfinu og hormnainnslgum til afferent og efferetn slaglinganna, sem veldur breytingu net glomerular filtration pressure. egar afferent og efferent slaglingar vkka ea rengjast breytist rstingsmunur milli hra og Bowmannshylkis og sunin (GFR) breytist. egar afferent slag rengist minnkar hrarstingurinn og GFR minnkar. egar efferent slag vkkar minnkar hrarstingurin og GFR minnkar. egar afferent slag vkkar, eykst hrarstingurinn og GFR eykst. egar efferent slag rengist, eykst hrarstingurinn og GFR eykst. 52

Ef a verur hormna ea taugainnslag til mesangial fruma sem umlykja glomerular hrarnar. dragast essar frumur saman og minnka yfirbor hranna, sem veldur lkkun GFR vi hvaa net filtration sem er. a er hgt a mla heildar magn ekki-prtna og ekki-prtnubundinna efna sem sast inn Bowmannshylki me v a margfalda GFR me plasmastyrk efnisins. etta er kalla filtret load efnisins. egar magn efnis sem fer t vagi er minna en filtered load, hefur tubular endurupptaka tt sr sta. egar magn efnis sem fer t vagi er meira en filtered load, hefur tubular seyting tt sr sta.

Tubular Endurupptaka

essi tafla snir nokkur efni plasma sem gangast undir sun og endurupptku. a eru amk rjr mikilvgar tilgtur sem hgt er a setja t fr essari tflu: 1) saa magni er miki, magni sem er sa dag er 180L. 2) Endurupptaka rgangsefnum er loki, annig a strir skammtar af eim fara t vagi. 3) endurupptaka notanlegum efnum r plasma er loki og au fara v ekki t vagi. Endurupptaka flestra lfrnna efnia (td glksa) er yfirleitt mikil og er ekki strt lfelisfrilega. annig a suu hlutar essa efna eru yfirleitt fullkomlega endurupptekin og ekkert af eim birtist vagi. annig vihalda nrun bara eim styrk essum efnum plasma sem er fyrir. au stra ekki styrknum. Til ess a lfrnu mikilvgu efnin sem sast fr plasma og inn tubular vkvann fari ekki t r lkamanum vaginu hafa nrun mikilvga mekanska lei til ess a endurupptaka essi efni og flytja au aftur t plasma. a eru tv ferli sem gera etta: 1) Endurupptaka me fli, og 2) Endurupptaka me mediated flutningi. Og sama hvernig endurupptakan fer fram, er lokaskrefi endurupptkunnu ferin fr 53

millifrumuvkva og inn peritubular hrarnar blanda af diffusion og bulkfli, bulkfli er hvatt me Starlingkrftum hranna. Endurupptaka me Diffusion Endurupptaka vags me proximal tubule, snir gott dmi um passva endurupptku me fli. Himnur nrnahnora eru frjlslega sanlegar gagnvart vagefni, v er vagstyrkurinn vkva Bowmannshylkisins s sami og hraplasma nrpplanna og millifrumuvkvanum umhverfis ppluna. , eftir v sem filtrerai vkvinn flir gegnum proximal tubuluna, endurupptaka sr sta. essi fjarlging vatni eykur styrk vags pplu vkvanum annig a hann er hrri en millifrumuvkvanum og nrpplu hrunum. ess vegna flir vag niur enna styrkhalla fr tubularholinu til peritubular hrarinnar. annig er endurupptaka vags h endurupptku vatni. Endurupptaka me Mediated flutningi Efni sem er enduruppteki me mediated flutningi arf fyrst a fara gegnum luminal membrane, sem askilur tubularholi fr innra bori frumunnar, san a fla gegnum umfrymi frumunnar, og a lokum a fara gegnum basolateral membarne, sem byrjar vi tight junctionin og myndar plasmahimnuna til hliar vi og vi grunn frumunnar. essi fer kallast transcellular epithelial transport. Endurupptaka margra efna, er samvinnu vi endurupptku natrum. Efni sem er samfera natrum, fer uppmti inn frumuna gegnum secondaryvirkan meflytjanda eftir v sem natrum ferast nirmti inn frumuna me essum sama flytjanda. Mrg essara mediatet flutningskerfa nrnapplunum hafa takmrk fyrir v magni sem au geta flutt temaeiningu (transport maximum). etta er vegna ess a bindistair flutningsprtnum himnanna vera mettair. etta gerist td diabetis mellitus, verur transport maximum of miki og glksi birtist vaginu.

Pplu Seyti
Pplu seyti flytur efni fr nrpplu hrum og inn ppluholi. Seyti getur ori me fli ea mediated transport. Mikilvgustu efnin sem seytt er pplunum eru hydrogen jnir og kalum. Virk seyting efni arnast virks flutnings anna hvort fr blinu (millifrumuvkvanum) og inn holi (yfir basolateral membarne) ea tr frumunni og inn holi (yfir luminal membrane). Eins og endurupptku, er tubular seyting oft samstarfi, einn htt ea annan, vi endurupptku natrum. 54

Efnaskipti pplunum
Bi a a mynda glksa r amnsrum og a a nrun geta broti niur efni, td pept, sem eru tekin upp annahvort tubularholinu ea peritubular hrum.

String Himnugngum og Flytjendum

Endurupptaka pplum og/ea seyting margra efna er undir lfelisfrilegri stjrn. Fyrir flest essara efna er stjrninni n me v a stra virkninni ea styrk himnuprtnanna sem taka tt flutningu eirra gng og flytjendur. Stjrnin er oft hormn, taugabo og paracrine/autocrine ttir.

Vinnuskipting Tubulunum
Til ess a tskilja rgangsefni ngilega, arf GFR a vera mjg mikill. Aal hlutverk proximal tubulunnar er a endurupptaka mest af essu saa vatni og lausnum. Henley lykkjan gerir a lka, en ekki jafnmiki. essi mikla endurupptaka proximal tubulunnar og Henley lykkjunnar tryggja a a magn lausna og magn vatns sem fer inn ppluhlutann, fyrir aftan Henley lykkjuna er mjg lti. Distal hlutar pplanna, fnstilla svo magni sem er skili t vagi me v a alaga hlutfall endurupptku og seytis. Mest af homeostatic stjrn er beitt distalhluta tubulunnar.

Hugtaki Renal Clearance

Renal Clearance einhvers efnis er a magn efnisins sem er fjarlgt r plasma gegnum nrun tmeiningu. Fyrir efni S: Clearance S = Magn S sem er tskili tmaeiningu / Plasmastyrk S. Hgt er a nota efni Insulin til ess a mla hversu gott GFR er. Inln tskilst algjrlega vagi og ess vegna er Clearance Inulini = GFR. annig a egar a clearance efni er meiri en GFR, arf a efni a gangast undir tubular seytingu.

55

vaglt

Hva gerist vi vaglt? Eftir v sem blaran fyllist af vagi, eykst rstingurinn inn henni. essi rstingur rvar teygjuvitakana blruveggnum. Afferent rir fr essum vitkum fara inn mnuna og rva parasympatsku taugarnar, sem valda v a detrusor vvinn dregst saman. essi samdrttur opnar lka innra bor urethral sphincter. sama tma, hamlar innslagi fr teygjuvitkunum sympatsku taugunum til internal urethral sphincter, sem veldur frekari opnun. A auki hemur afferent innslagi lka somatsku hreyfitaugarnar til external urethral sphincter sem slakar .

14. kafli B: Stjrn Natrum-, Vatns- og Kalumbskap Heildarjafnvgi Natrums og Vatns Lkamanum

a eru tvr leiir til ess a lkaminn ni vatn: 1) vatn sem framleitt er me oxun lfrnna nringarefna, og 2) vatn sem innbyrt er vkvaformi og fuformi. a eru svo fjrar leiir fyrir lkamann til a losa sig vi vkva: gegnum hin, ndunarfrin, meltingarveginn og vagfrin. 56

Heildarjafnvgi lkamans fyrir natrumklr. tskilnaur natrums og klrs gegnum hina og meltingarfrin er venjulega ltill en eykst vi mikla svitnun, uppkst ea niurgang. Undir elilegum kringumstum er salt og vatnstap alveg jafnvgi vi hagna vatni og salti. essi samvinna er aallega vegna stjrnar vagltum.

Megin Ferli Natrums og Vatns Nrum

Bi natrum og vatn sast frjls fr glomerular hrunum og inn Bowmannshylkin vegna ess a au hafa low-molecular yngd og ferast um plasma bundin prtnum. au eru 99% endurupptekin. Mestur partur endurupptku natrums og vatns (um 2/3) eiga sr sta proximal tubulum, en aal hormnastra endurupptakan eim sr sta distal pplunum og safnrsinni.. Mekank endurupptku natrums og vatns er hgt a taka saman tvo tti: 1) Endurupptaka natrums er aktft ferli llum tubulunum NEMA descending limb loop of Henle, og 2) endurupptaka vatns er me fli og er h endurupptku natrums.

Primary Aktf Endurupptaka Natrums

Megin tturinn sem liggur a baki endurupptku natrums gegnum tubuluna er primary actifur flutningur (virkur flutningur) natrum tr frumunni og inn millifrumuvkvann. essi flutningur nst me Na/KATPasa pumpunni basolateral himnu frumunnar. Virki flutningur natrums tr frumunni heldur styrk natrums millifrumuvkvanum lgum mia vi tubular holi, og annig flyst natrum niur tr holinu og inn ekjufrumur pplanna. essi niur flutningur er mismunandi milli sva, og byggir hvaa gng ea flutningsprtn eru til staar luminal himnunni. EN repi ar sem basolateral himnan kemurr inn er alltaf eins llum enduruppsogum natrum, megin aktva flutningstki natrum tr frumunni er um Na/K-ATPasa pumpuna essari himnu.

57

Tenging Endurupptku Vatns og Endurupptku Natrums

Hvenig leiir aktv natrum endurupptaka, passva endurupptku vatni?

1) Natrum er flutt fr ppluholinu til millifrumuvkva yfir ekjufrumur, 2) essi fjarlging lausn lkkar stabundinn osmlarity, e hkkar vatnsstyrkinn, vkvanum vi frumuna 3) Mismunurinn vatnsstyrknum milli holsins og millifrumuvkvans veldur net fli vatni fr ppliholinu, yfir pplufrumur plasma himnunnar og/ea tight junctions inn millifrumuvkvann, 4) aan fer vatn, natrum og anna uppleyst efni millifrumuvkvanum me bulkfli inn nrpplu hrarnar sem lokaskrefi endurupptkunni. Vatnsfli yfir ekjuvef pplanna getur bara tt sr sta ef a ekjan er gegndrp fyrir vatni. Vatnsgegndrpi er mismunandi milli tubularsva og er aallega h v hvort a eru vatnsggn, sk aquaporins, plasmahimnunni. 58

Gegndrpi vatns proximal pplunni er alltaf mjg htt annig a vatnsmlikl eru endurupptekin nstum jafnhratt og natrumjnir. al endurupptekur proximal pplan jafnmiki vatn og natrum. Gegndrpi vatns sustu hlutum pplanna, cortical og medullary safnrsum, getur veri miki ea lti, v er strt af lfelisfrilegum ttum, etta eru einu pplusvin ar sem gegndrpi vatns er undir essari stjrn. Aalkvarinn essu stjrnaa gegndrpi, og annig lka endurupptku vatns, er pept-hormn sem er seytt aftari heiladingli og kallast vasopressin ea ADH. Vasopressin rvar a a aquaporin vatnsgng myndist frumum safnrsanna. egar hr styrkur vasopressins er plasma, er gegndrpi vatns safnrsum miki, ess vegna er lka endurupptaka vatns mikil, og loka vagmagni er lti. n vasopressins, er gegndrpi vatns safnrsum mjg lti og mjg lti vatn er enduruppteki essum stum. annig verur miki vatn eftir pplunum og er tskili vagi. Diabetis insipidus er a egar vasopressin kerfi bilar.

Styrkur vags: Mtstreymis Stuull Kerfisins

essum kafla er v lst hvernig nrun framleia lti magn af vagi egar plasamstyrkur vasopressins er hr. Undir essum kringumstum er vagi sterkt (hyperosmotic) mia vi plasma. Geta nrnanna til ess a framleia hyperosmotskt vag er mikilvgur ttur getu einstaklings til ess a lifa af me takmarkaar vatnsbirgir. Hinn tpski styrkur vags manni er um 600mOsmol, og hsti styrkur vags er 1400mOsms. annig a minnsta magn af vagi sem essi lausn getur leysts er 600/1400 = 0,444L/dag. etta kallast obligatory water loss. Missir essa magns af vagi stendur fyrir dehydration egar maur er skertur allri vatnsinntku. Styrkur vags verur til egar ppluvkvinn flir gegnum medullary safnrsir. Millifrumuvkvinn sem umlykur essar rsir er mjg hyperosmotskur, og vivera vasopressins veldur v a vatn flir t r rsunum og inn millifrumuvkva medulla og aan fer a inn blar medullunar og er fjarlgt. En hvernig verur millifrumuvkvi medulla svona hyperosmtskur? Hann verur a Henles lykkjum. Vkvinn sem kemur inn lykkjuna fr proximal tubulunni, flir niur descending limb, beygir fyrir horni (hairpin loopi) og flir svo upp ascending limb. Hi fuga fli limbunum tveim er kalla countercurrent fli og starfar ll lykkjan sem svo kalla countercurrent multiplier system til ess a ba til hyperosmtskan millifrumuvkva medulla. Vegna ess a proximal tubulan endurupptekur jafnmiki af vatn og natrumi, er vkvinn descendig limb Henles lykkju me sama osmolarstyrk og plasma, 300mOsmol. (Sleppum descending limb bili). Niur allan ascending limb er natrum og klr enduruppteki fr holinu (lumeninu) og inn millifrumuvkva medullunnar. efri hluta (ykka hluta) ascending limb, nst essi endurupptaka me flytjendum (transporterum) sem stunda virkan flutning natrum og klri. essir flytjendur eru ekki til neri hluta (ynnri hluta) ascending limb, og er endurupptakan ar passvt (virkt) ferli. Ascending limb er frekar gegndrpur vatni, annig a mjg lti vatn fylgir natruminu gegn. Niurstaan er a millifrumuvkvinn medulla verur hyperosmtskur bori saman vi vkvann ascending limb. (N aftur a descending limb). Descending limb endurupptekur ekki natrum og klr og er mjg gegndrp fyrir vatni. annig a a er net fli vatni tr descending limb og inn sterkari millifrumuvkvann anga til a osmolarstyrkurinn inn descending limb og millifrumuvkvanum er jafn. Hyperosmlarstyrknum millifrumuvkvanum er vihaldi vi etta jafnvgi vegna ess a ascending limb heldur fram a dla natrumklri til ess a vihalda styrkmuninum milli sn og millifrumuvkvans. annig, vegna flis vatni verur osmolarstyrkurinn descending limb og millifrumuvkva jafn, og bi er hrra 200mOsmol/L okkar dmi en ascending limb. etta er eli kerfisins. Countercurrent multiplier lykkjunnar veldur v a millifrumuvkvi medulla verur sterkari. Og a er essi hyperosmolarity sem dregur vatn tr collecting ducts og ttir(styrkir) vagi. En a verur a taka multiplication me reikninginn. 59

Eins og sst lykkjunni essari mynd, er osmolarmunurinn 200mOsml/L sem er til staar vi lrett level, margfalda (multiplied) mun hrra gildi 1400mOsml/L vi enda lykkjunnar. Taka arf fram a virki natrumklr flutningurinn ascending limb (og lka er ar lti gegndrpi fyrir vatn) er missandi ttur kerfisins. n ess, hefi countercurrent fli engin hrif lykkjuna og osmolarstyrk millifrumuvkva medullunnar, sem mundi bara haldast 300mOsml/L gegnum allt. Countercurrent multiplier kerfi styrkir vkvann descending lykkju, en lkkar osmolarityi ascending limb svo a vkvinn sem fer inn distal convoluted tubule er raun ynnri (hypoosmotic) en plasma, 100mOsm myndinni. Vkvinn verur meirasegja enn ynnri egar hann fer gegnum distal convoluted tubuluna, ar sem essi tubular btur, eins og ascending lykkja, stundar virkan flutning natrum og klri tr tubulunni, en er virkt gegndrpur fyrir vatni. essi hypoosmotic vkvi fer svo inn cortical collecting duct. Vasopressin hvetur ekki endurupptku vatni hlutum tubulunnar sem eru undan cortical collecting duct, og annig, alveg sama hva plasmastyrkur essa hormns er, er vkvinn cortical collecting duct hypoosmotic. aan, hinsvegar, hefur vasopressin rslitahrif. nrveru mikils vasopressins, verur endurupptaka vatns me fli fr hypoosmotska vkvanum cortical safnrsum anga til a vkvinn essum hluta verur isoosmotiskur vi plasma peritubular hrum mergsins 300mOsml/L. Isoosmitski tubular vkvinn fer svo aan og flir gegnum medullary safnrsir. nrveru mikils vasopressins, flir vatn tr medullary safnrsum og inn millifrumuvkva medulla. essi vkvi fer svo inn medullary hrarnar og er fjarlgt fr nrunum me blabli. Endurupptaka vatns sr sta alla leiina eftir medullary collecting ducts annig a, nrveru vasopressins, hefur vkvinn enda essara ducta n sama osmolarstyrk og millifrumuvkvinn sem umlykur lykkjurnar, e botni medulla.

60

Og svo fugt, egar lti vasopressin er til staar, vera bi cortical og medullary collecting ducts gegndrpar fyrir vatni. er miklu af hyperosmtsku vatndi skila t vagi, sem losar lkamann vi umfram vatn sem er til staar lkamanum. Medullary Hringrsin Hvers vegna eyir bli, sem flir um medullary hrarnar, ekki essum countercurrent gradient sem er settur upp af Henles lykkjum? Blblarnar medullunni vasa recta mynda haripin lykkjur sem fara samhlia Henle lykkjunum og medullary safnrsum.

Bli kemur inn vi topp arinnar me osmstyrkinn 300mOsml/L og eftir v sem bli flir niur lykkjuna, dpra og dpra inn medulluna, fer natrum og klr a fla inn ina og vatn tr inni. Samt sem ur, eftir a beygjunni lykkjunni er n, flir bli upp ascending vessel lykkjuna, ar sem ferlinu er nnast sni vi. annig minnkar hairpin-loop bygging vasa recta miki tap lausninni fr millivefnum me diffusion. sama tma, er endurupptaka bi salti og vatni fr Henles lykkjum og collecting ducts og san bori burtu jfnum skmmtum me bulkfli, Starling kraftar og hi stuga stand countercurrent gradient sem Henle lykkjurnar settu eru vihaldi.

Stjrnun Natrum Nrna

venjulegum einstaklingum er tskilnaur natrums aukin me vagi egar a er umfram natrum lkamanum, og minnku egar a er lti natrum lkamanum. tskili natrum = Sa natrum Enduruppteki natrum. Lkamunn getur alagast natrumtskilnai me v a breyta bum ferlunum hgri hluta jfnunnar. annig, td egar heildar natrum lkamans minnkar, minnkar tskilnaur natrum niur fyirir elilegt gildi me v a auka endurupptku. En hvaa gildi skynja vitakarnir? Vibrgin sem stjrna reglulegum tskilnai natrum er komi af sta me breyttum boum fr cardiovascular baroreceptorum, eins og carotid sinus. Stjrn hjarta- og arstings me baroreceptorum stjrnar einnig og samhlia heildar magni natrums lkamanum. Lkkun natrummagns lkamanum veldur lgu plasma magni, sem veldur lgri hjarta og a rstingi, sem me baroreceptorunum, hvetur vibrg sem leia til ess a slaglingar nrna og pplur lkka GFR (sunarhraann) og auka endurupptku natrums. a minnkar einnig tskilna natrums og heldur ar me a magn natrums sem er lkamanum. Miki natrummagn lkamanum veldur fugum hrifum. 61

Stjrn GFR
Breytingar GFR geta tt margar og mismunandi orsakir (taugar og hormnar). essar breytingar kvara mestu um a hversu mikill vkvi er losaur r lkamanum. Megin sta fyrir minnkuum GFR er lgri net glomerular filtration rstingur. etta gerist bi sem afleiing lkkuum slagarstingi nrunum og sast en ekki sst, sem afleiing vibraga sem virka slaglinga nrnanna. essi vibrg koma fr baroreceptorunum. Hormnin angiotensin II og vasopressin taka einnig tt essu asamdrtta vibragskerfi nrna. Og fugt: Auki GFR er hvatt me taugaendocrine innslgum egar auki heildar magn natrums lkamanum veldur auknu plasma magni. etta aukna GFR veldur auknu tapi natrum um nrun sem kemur utanfrumuvkva aftur elilegt gildi.

Stjrn Endurupptku Natrums

Fyrir langtmastjrn tskilna natrum, er endurupptaka natrums mikilvgari en stjrn GFR. Aaltturinn a kvara tni endurupptku natrums er hormni aldstern. Aldostern og Renin-Angiotensin Kerfi Nrnahettubrkurinn framleiir sterahormni aldostern, sem rvar endurupptku natrums distal convoluted tubulunni og cortical safnrs. egar aldostern er nr algjrlega fjarverandi, er um 2% af suu natrumi ekki enduruppteki heldur tskili. Og mti, egar plasmastyrkur aldsterns er hr, er nr allt natrumi sem fer til distal tubulunnar og cortical collecting duct enduruppteki. Aldostern, eins og arir sterar, virkar me v a hvetja samtengingu prteina markfrumum snum. essu tilviki nrnunganna, taka prtnin tt natrum flutningi. egar manneskja borar miki natrum, er aldostern seyti lti, en aldostern seyti er miki egar manneskja borar lti natrum. Hva stjrnar seyti aldosterns vi essar astur? a er hormni angiotensin II, sem virkar beint adrenal cortexinn til a rva seyti aldosterns.

Angiotensin II er hluti af hormnakomplexi sem kallast renin-angiotensin kerfi. Renin er ensm sem er seytt af juxtaglomerular frumum nrunum. egar renn er komi inn blrsina, brtur a upp lti plpept, angiotensin I, r stru plasmaprtni, angiotensinogen, sem er framleitt lifrinni. Angiotensin I gengst svo undir frekari breytingar, me hjlp angiotensin converting enzymi, til ess a mynda virka efni renin-angiotensin kerfisin, angiotensin II. Mikilvgasti kostur angiotensins II er s a a rvar seyti aldsterns og samdrtt slaglinga. Angiotensin II plasma er miki egar salt er af skornum skammti, en lti egar saltinntaka er ng. Hva veldur breytingunum angiotensin II plasma egar saltjafnvgi breytist? Aalfactorinn myndun angiotensin II er styrkur renins plasma. annig a keja atbura salturr er: aukin reninseyting aukinn styrkur renns plasma aukinn styrkur angiotensins plasma aukinni losun aldosterns aukinn styrkur aldosterns plasma. 62

Hva gerist til ess a skortur natrumi valdi auknu seyti renns? ATH mynd bls 537. a eru amk rj lk innslg juxtaglomerular frumurnar: 1) sympatskar taugar nrnanna, 2) baroreceptorar innan nrunum og 3) macula densa. etta meikar sense ar sem essar taugar virkjast gegnum baroreceptorana egar lkkun natrumi lkamans veldur lgri blrstingi. egar blrstingur nrunum lkkar, eins og gerist egar magn plasma minnkar, teygjst essar frumur minna og ess vegna seyta r meira renini. Macula densa skynjar styrk natrums ppluvkvanum sem flir hj eim ( ascending loops of Henle). Minni styrkur natrums veldur ar aukinni renn losun. Me v a hjlpa til vi a stjrna natrum jafnvgi og ar me plasma magni, hjlpar reninangiotensinkerfi til vi a stjrna slagablrstingi. ACE inhibitors og angiotensin II blokkar eru lyf sem stjrna angiotensin II hluta kerfisins. Arir ttir Annar stjrnttur er ANP ea atrial natriuretic pept. a virkar pplurnr til ess a hamla endurupptku natrumi. a getur einnig virka ar nrnanna til ess a auka GFR, sem veldur meiri tskilnai natrumi. ANP hemur lka beint aldostern tseyti sem veldur aftur meiri tskilnai natrumi. Seyti ANP eykst egar a er umfram natrummagn lkamanum. Og etta seyti eykst af v a plasmamagn eykst egar miki af natrumi er lkamanum. 63

A lokum er einn ttur vibt sem stjrnar endurupptku natrumi og a er slagarstingur. Hann virkar stabundi pplurnar. Aukinn slagarstingur hemur endurupptku natrums og eykur tskilna v. annig a hkkaur blrstingur minnkar endurupptku natrums me tveim leium: a minnkar virkni renin-angiotensin-aldosteronkerfisins og virkar stabundi pplurnar. Og lkkaur blrstingur minnkar tskilna natrums bi me v a rva renin-angiotensin-aldosteronkerfi og virkar pplurnar til ess a auka endurupptku natrums.

Vatnsstjrnun Nrna
tskilnaur vatns er mismunurinn suu vatni (GFR) og enduruppteknu vatni. Hrainn endurupptku vatns fr pplunum er mikilvgasti tturinn sem kvarar hversu miki vatn er tskili. essu er strt af vasopressini, annig a heildar vatn lkamans er strt aallega me vibrgum sem breyta seyti essu hormni. Mikilvgustu innslgin til tauganna sem rva losun vasopressini eru fr baroreceptorum og osmoreceptorum.

Stjrn Vasopressin-seytis me Baroreceptorum

Eftir v sem utanfrumuvkva magni minnkar, vegna td niurgangs ea blmissis, eykst aldosternlosun gegnum virkjun renin-angiotensin kerfis. En of lti magn af utanfrumuvkva triggerar lka aukna vasopressin losun. essi aukning vasopressini eykur gegndrpi safnrsanna fyrir vatni. Meira vatn er enduruppteki og minna er tskili, annig a vatn helst lkamanum til ess a gera utanfrumuvkvann stugan. essu vibragi er komi af sta me mrgum baroreceptorum hjarta og akerfinu. Baroreceptorarnir minnka tni boa egar blrstingur lkkar, eins og gerist egar blrmml minnkar. annig eru frri 64

taugabo flutt fr baroreceptorum um afferent taugar til hypothalamus og niurstaan er auki vasopressin seyti. Og fugt egar blrstingurinn hkkar. A auki veldur vasopressin, eins og angiotensin II, samdrtti slaglinga. Baroreceptor vibragi fyrir vasopressin hefur frekar han rskuld a er , a verur a vera stug lkkun blrstingi til ess a triggera a.

Stjrn Vasopressin-seytis me Osmreceptorum

65

Breytingar heildar vatnsmagni lkaman, ar sem engar breytingar heildar natrum vera, eru bttar upp me v a breyta vatnstskilnai n ess a breytia natrum tskilnai. Breytingar vatnsmagni einu og sr hafa ltil hrif utanfrumumagni. Megin breytingin sem verur me vatnstapi ea aukningu (og ekki breytingum natrumi) eru a a osmolarity vkvans breytist. etta er lykilatrii, vegna ess a astum sem eru vegna vatnstaps ea aukningar, eru a osmreceptorarnir sem stjrna vasopressin seytinu hypotalamusnum, etta eru vitakar sem eru vikvmir fyrir breytingum osmolarstyrk. Til dmis: manneskja sem drekkur 2L af vatni. Umfram magni af vatni lkkar osmolariti lkamsvkvanum (hkkar vatnsstyrkinn), sem veldur v a vasopressin seyti er hami gegnum hypothalamic osmoreceptorana. Niurstaan er a gegndrpi safnrsanna fyrir vatni verur mjg lti, vatn er ekki enduruppteki fr essum svum, og str hluti af hypoosmotsku vaginu er tskili. ennan htt losar lkaminn sig vi umfram vatn. hinn bginn, egar osmolarity vkva eykst (vatnsstyrkur minnkar) vegna skorts vatni, er vasopressin seyti auki gegnum osmoreceptorana, endurupptaka vatns collecting ductum er miki, og lti magn af sterku vagi er tskili. Samantekt: Stjrn osmlarits lkamsvkva krefst askilnaar tskilnai vatns og tskilnas natrums, - e, a krefst ess a nrun tskilji vag, sem samanburi vi plasma, inniheldur anna hvort meira vatn en natrum (water diuresis) ea minna vatn en natrum (concentratet urine). etta virkar svona vegna:1) osmoreceptora, og 2) vasopressin-h klofnun endurupptku vatns og endurupptku natrums safnrsum. Frumur hypothalamus f taugamtabo fr mrgum rum stum heilanum, annig a vasopressin seyting, og al vagmagn og styrkur, getur breyst me srsauka, hrslu og lyfjum. Td hemur alkhl vasopressin losun.

Svitnun

Svitnun veldur minnkun vatnsmagni utanfrumuvkva og eykur osmolarity lkamsvkvans (minni vatnsstyrkur). Alvarlegt vkvatap veldur lkkun GFR og aukningu seyti aldosterns, vasopressini (ADH)og angiotensin II. etta stular a varveislu vatns og salta lkamanum og einnig blrmmls og blrstings.

66

orsti og Saltneysla

Minnka rmml plasma, auki osmolarity plasma, urr munnir og fleira hefur hrif orsta.

Stjrn Kalums
Kalum er s jn innanfrumuvkans sem er mest af. svo a bara 2% af heildar kalummagns lkamans s utanfrumuvkvanum, er kalumstyrkur essum vkva mjg mikilvgur fyrir virkni rvara vefja eins og tauga og vva. Elileg manneskja heldur kalumjafnvgi me v a tkskilja daglega kalum vaginu. Stjrn tskilnai kalums me vagi er megin leiin til ess a stjrna kalumi lkamanum.

Nrnastjrn Kalumi
Kalum sast frjlst nrnahnora. Venjulega endurupptaka pplurnar mest af essu saa kalumi svo a lti birtist af suu kalumi vaginu. Hinsvegar, seytir safnrs cortexins kalumi og breytingar tskilnai kalums eru aallega vegna breytinga kalum seyti essa pplu hluta. kalumskorti, egar homeostatskt svar er a minnka kalumtapi, er engin seyting kalum r safnrs cortexins, og bara lti magn sas kalums sleppur vi endurupptku og al er lti skili t me vagi. Me elilegum sveiflum kaluminntku, er mismunandi magni af kalum btt a litla magn sem er sa og ekki enduruppteki. etta viheldur heildar kalumjafnvgi lkamans.

67

Kalum er sa hrum ahnora. egar hfilegs magn kalums er neytt fu er a nnst fullkomlega enduruppteki pplum, en san er seyti ess safnrs nrnabarkar stjrna af aldosterni. Hvaa ttir hafa hrif seyti kalums r safnrs nrnabarkar til ess a n homeostasis kalumi lkamans? egar mikils kalums er neytt fi eykst plasmastyrkur kalums, og etta drfur basolateral upptku gegnum Na/K-ATPasa pumpuna og ar af leiandi hvetur a kalum seyti. Annar mikilvgur ttur kalumjafnvgi er aldostern. Auk ess a rva endurupptku natrums pplum nrnabarkar safnrsa, hvetur a kalum seyti r pplunum essum hluta pplanna. Frumurnar nrnahettumergnum sem seyta aldosterni eru vikvmar fyrir styrk kalums utanfrumuvkva. annig a aukning inntku kalum veldur auknum styrk kalums utanfrumuvkva, sem rvar beint losun og framleislu aldosterns adrenal cortex.

Bi minnka blrmml og mikil kalumneysla rva seyti aldsterni fr adrenal cortex. Aldstern eykur endurupptku natrums en hvetur seyti kalum collecting duct nrna. 68

14. kafli C: Stjrnun Calsum

Styrkur calsums utanfrumuvkva helst venjulega frekar stugur. En td veldur lgur styrkur calsums plasma v a rvanleiki tauga og plasmafruma vva eykst. En hr styrkur calsums plasma veldur arrythmium hjarta sem og slappleika rvun tauga og vva gegnum hrif himnuspennu.

hrifsstair fyrir Homeostasis Calsums

Homeostasis calsums er h samspili beina, nrna og meltingarfranna. Virkni nrna og meltingarfra stra net inntku og tskilnai calsumi til og fr lkamanum, og al heildar calsum jafnvgi. Innri breytingar calsum milli utanfrumuvkva og beina hefur hrif dreifingu calsums lkamanum.

Bein
Um a bil 99% af heildar calsumi lkamans er bundi beinum.

Af essum hormnum listanum, er a bara parathyroid hormninu sem er stjrna me plamsastyrk calsum.

Nrun
Um 60% af calsum plasma er sa nrnahnora (restin er bundin plasmaprtnum), og nstum allt etta saa calsum er enduruppteki. a er engin seytun calsum pplunum. annig a vagtskilnaur caslums er mismunurinn magninu sem er sa og magninu sem er enduruppteki. 69

Endurupptaka minnkar egar calsumstyrkurinn plasma eykst, og endurupptakan eykst egar calsumstyrkur plasma minnkar. Hormnastjrnun calsum stjrnar lka phosphate jafnvgi.

Meltingarfrin
Frsog natrumi, vatni og kalumi gegnum meltingarveginn er venjulega um 100%. En miki magn innbyrgs calsums er ekki frsoga grnunum og fer tr lkamanum me hgum. Og virka flutningskerfi sem stjrnar frsogi calsumi er undir stjrn hormna. annig er hgt a breyta magninu frsoguu calsumi miki. Hormnastjrn essa frsogsferlis er aal leiin til ess a stjrna heildarmagni calsums lkamanum jafnvgi.

Hormnastjrn
Tv megin hormnin sem stjrna plasmastyrk calsums eru parathyroid hormn og 1,25 dihydroxyvitamin D. Calcitnin spilar lka einhverja rullu en ekki mikla.

Parathyroid Hormn
Beinum, nrum og meltingarfrum er, beint ea beint, stjrna me prteinhormni sem kallast parathyroid hormn (PTH) sem er framleitt parathyroidkirlunum (kalkirtlunum). Framleislu PTH er stjrna me styrk calsum utanfrumuvkva, sem virkar beint seytisfrumurnar gegnum frumuhimnu calsum vitaka. Minni plasmastyrkur calsums rvar seyti PTH, og aukinn plasmastyrkur minnkar seyti PTH. PTH hefur margvslega verkun til ess a auka styrk calsums utanfrumuvkvanum: 1) a rvar beint endurupptku beina me osteoclstum, sem veldur hreyfingu calsumi fr beinum og til utanfrumuvkva. 2) a rvar beint myndun 1,25 dihydroxyvitamin D, sem eykur frsog calsums meltingarvegi. 3) a eykur beint endurupptku calsums pplum nrna og minnkar annig tskilna calsums vagi. 4) a minnkar beint endurupptku phosphats, og eykur annig tskila calsums vagi.

1,25-Dihydroxyvitamin D
Megin virkni 1,25-Dihydroxyvitamin D er a rva frsog calsum rmunum. annig a vtamn D skorti, minnkar frsog calsums rmum og plasma calsium minnkar. Blstyrkur 1,25-dihydroxyvitamin D er undir lfelisfrilegri stjrn. Aal stjrntturinn er seinna hydroxleringar skrefi sem sr sta nrunum, sem er rva me parathyroid hormninu. ar sem lgur styrkur calsums plasma rvar seyti PTH , eykst framleisla 1,25-dihydroxyvitamin D.

Calsitnin
Calsitnn minnkar styrk calsum plasma aallega me v a hemja osteoclastana, annig minnkar a uppsog beina. Seyti ess eykst vi aukin styrk plasma calsum, fugt vi hin tv hormnin.

14. kafli D: Stjrn Vetnis(Hydrogen) Jna

Efnaskipti eru mjg vikvm fyrir styrk vetnisjna vkvanum sem au eiga sr sta . Vikvmnin er vegna hrifa ensmvirkni sem koma til af vetnisjnum, sem breyta lgun prtna. Stjrn vetnisjna er hgt a skoa eins og jafnvgi allra annara jna bi tap og aukningu. egar tap er meira en aukning, lkkar vetnisjnastyrkur slagaplasma (pH fer yfir 7,4) og kallast a alkalosis. egar aukning er meiri en tap, hkkar vetnisjnastyrkur slagaplasma (pH fer niur fyrir 7,4) og kallast a acidosis. 70

Upptk Aukningar og Taps

egar bkarbonat jn tapast tr lkamanum, er a eins og a a veri aukning um vetnisjn.

Bffer Vetnisjna Lkamanum

Hvaa efni sem getur binst vi vetnisjn kallast bffer. Flestar vetnisjnir eru bfferaar me utanfurmu og innanfrumubfferum. 71

Bffer- + H+ HBffer egar styrkur H+ eykst, er hvarfi vinga til hgri og meira H+ binst Bffer til ess a mynda Hbffer. Td egar H+ styrkur eykst vegna aukinnar framleislu mjlkursru, sameinast sumar vetnisjnirnar bfferum lkamans, svo a vetnisjnastyrkurinn eykst ekki eins miki og hann hefi annars gert. Bfferar stga annig H+ styrk gegn breytingum hvora tt hvarfinu. Aal utanfrumubfferinn er CO2/HCO3- kerfi. Aal innanfrumubfferinn eru fosft og prtn. Ath skal a bfferar fjarlgja ekki vetnisjnir tr lkamanaum, heldur festa eir r anga til a jafnvgi nst lkamanum

Samhfing Homeostatic Stringar

Nrun bera byrg jafnvgi vetnisjna, tapi og aukningu, til ess a vihalda nokku stugum styrk vetnisjna plasma. anngi tskilja nrun umfram vetnisjnir fr nonvolatile srum sem koma fr efnaskiptum, a er llum rum srum en carbonic srum. Einnig spilar ndunarkerfi lka strt hlutverk homeostasis. egar jafnvgi er vetnisjnum vegna annara orsaka en hypo- og hyperventilation, er ndun breytt til ess a hjlpa til vi a koma jafnvgi. Hkkaur styrkur vetnisjna slagum rvar loftun/ventilation, og essi hyperventilation veldur minnkuu PCO2 slagum, og annig lkkar styrkur vetnisjna. Lkkaur styrkur vetnisjna hemur loftun, annig hkkar slaga PCO2 og styrkur vetnisjna eykst. Svar ndunarkerfisins vi breytilegum styrk vetnisjna er mjg hratt, en svar nrnanna er frekar slow. Ef ndunarkerfi er orskin fyrir vetnisjna jafnvginu, eru nrun eina kerfi sem svarar og lagar a.

Mekanismi Nrna
Nrun losa lkamann vi ea byggja upp birgir af vetnisjnum lkamanum me v a breyta bkarbnat styrk plasma. tskilnaur bkarbnats vagi eykur styrk vetnisjna plasma alveg eins og vetnisjn hafi veri btt plasma. Vibt bkarbnats plasma, lkkar styrk vetnisjna plasma alveg eins og vetnisjn hefi veri fjarlg r plasma. annig a egar a er lkkun styrk vetnisjna plasma (alkalosis), tskilja nrun stran skammt af bkarbnati. etta eykur plasmastyrk vetnisjna tt a elilegu gildi. egar a er hkkun styrk vetnisjna plasma (acidosis), tskylja nrun EKKI bkarbnat vagi. Heldur framleia frumur pplum ntt bkarbnat og bta v t plasma.

Mehndlun Bkarbnats
Bkarbnat er fullkomlega sa nrnahnorum og gengst undir pplu endurupptku mrgum hlutum pplunnar. Bkarbnati er lka seytt safnrsir. Endurupptaka bkarbnats er virkt ferli, sem gerist ekki me virkri pumpu sem dlir bkarbonat jnum. Bkarbonat endurupptaka er h pplu seytingu vetnisjnum, sem sameinast holinu me suum bkarbnatjnunum.

72

Bkarbnati fer niur styrkfallanda sinn yfir basolateral himnuna inn millifrumuvkvann og aan inn bli. En H+ sem er seytt er ekki skili t. a sameinast fltruu/suu bkarbnati og br til CO2 og H2O. Heildarniurstaan er a bkarbnati sem var sa fr plasmanu nrnahnorunum er horfi, en staur ess plasmanu hefur veri fyllt af bkarbonati sem framleitt er inn frumunni, annig a net breyting styrk plasma bkarbonats hefur ori.

Vibt Nju Bkarbnati Plasma

Hva verur um allar vetnisjnirnar sem seytt var, egar nstum allt bkarbnati hefur veri enduruppteki og er ekki lengur til staar holinu til ess a bindast vetnisjnunum? Auka vetnisjnir sem er seytt er bindast ppluholinu vi su nonbkarbnat bffer, HPO4. Vetnisjnirnar eru skildar t me vagi sem hluti H2PO4 jnar. N a aalatriinu: Undir essum kringumstum, gengst bkarbnati, sem framleitt var inn frumum pplanna, undir net gain af bkarbnati plasmanu, sem nokkurskonar uppfylling fyrir saa bkarbnati. annig a egar seytt vetnisjn sameinast holinu vi bffer annan en bkarbnat, eru heildarhrifin ekki bara bkarbnatvarveisla, heldur frekar bting ns bkarbnats plasma.

Svr Nrna vi Acidsu og Alkalsu

73

Skilgreiningar Acidsu og Alkalsu

Acidsa er skilgreind sem a stand egar vetnisjnastyrkur slagaplasma hkkar, alkalsa er a egar essi styrkur lkkar.

Respiratorsk acidsa: gerist vegna breyttrar ndunar. etta gerist egar ndunarkerfi getur ekki losa sig vi koldox eins hratt og a er framleitt. Sem s: hkkun bi slaga PCO2 og vetnisjnastyrk. Respiratorsk alkalsa: gerist egar ndunarkerfi losar sig vi koldox hraar en a er framleitt. Sem s: lkkun PCO2 og vetnisjnastyrk. Metablsk acidsa: er a egar a er of mikil framleisla mjlkursru (mikil jlfun ea hypoxia) ea ketone bodies (fasta). Einnig ef a er miki tap bkarbnati vegna td niurgangs. Metablsk alkalsa: er mikil uppkst, sem er samtvinna miklu tapi vetnisjnum og HCl r maganum. Hva verur um PCO2 metablskri acidsu ea alkalsu? Hkkai vetnisjnastyrkurinn sem tengdur er metabolskri acidosu rvar loftun og lkkar slaga PCO2. Vi metaboliska alkalsu minnkar loftun, og ar af leiandi hkkar slaga PCO2, og fer vetnisjna styrkur a nlgast normalgildi aftur. En breytingarnar PCO2 metaboliskri alkalosu og acidsu eru ekki sturnar fyrir v, heldur vera essar breytingar vegna eirra.

14. kafli E: vagrsilyf og Nrnasjkdmar vagrsilyf

vagrsilyf virka pplurnar og hemja endurupptku natrumi, samt klri og bkarbnati, sem leiir til aukins tsklnaar essum jnum. Og ar sem endurupptaka vatns er h endurupptku natrums, verur endurupptaka vatns lka minni, sem leiir til meiri tskilnaar vatni. Til dmis: Loop diuretics, virka ascending limb Henle lykkunni, au hemja flutningsprteini sem hefur milligngu fyrsta skrefinu endurupptku natrums. skilnaur natumi getur minnka niur nnast ekki neitt rtt fyrir inntku natrumi, etta leiir af sr elilega tttunun utanfrumuvkva (bjgur). 74

eir tveir sjkdmar sem vagrsilyf eru helst notu vi eru hjartabilun og hrstingur.

Nrnasjkdmar
Eitt mikilvgt tkn um nrnasjkdma er a prtein birtist vagi. Anna sem er merki um nrnabilun er bl vagi.

15. kafli Melting og Frsog Fu

Meltingarfrin lta stjrn bi stabundi me enteric taugakerfinu og lka me mitaugakerfinu. Meltingin gerist vegna virkni hydroklrs sru maganum, galli fr lifrinni og mrgum meltingarensmum sem leyst eru fr exocrine kirtlum kerfisins.

Yfirlit: Virkni Lffra Meltingarveginum

Munnurinn: ar sem meltingin byrjar me tyggingunni, munnvatni er seytt fr rem prum munnvatnskirtla. Munnvatn inniheldur slmkennt efni, a mkir og smyr funa ur en henni er kyngt. a inniheldur lka ensmi amylasa, sem meltir a hluta til fjlsykrur (plsakkar). Koki (pharynx) og vlinda: au gera ekkert meltingu, en au veita leiina fyrir efnin, fr munni og niur maga. Maginn: er pokalaga lffri og virkni hans er a geyma, uppleysa og melta a hluta macromliklin funni til ess a stjrna tninni v hvenr fan fer r maganum og losnar inn smgirni. Kirtlarnir maganum seyta sterkri sru, hdrklrsru, og mrgum ensmum sem melta prtn, au kallast pepsn. En reyndar er pepsingeni (forvera pepsns) seytt maganum sem breytist svo pepsn magaholinu.

Mest frsog og lokastig meltingarinnar eiga sr svo sta smgirninu: hr eru mlikl hlfmeltra kolvetna, fitu, og prteina brotin niur me hydrlskum ensmum einsykrur (monosaccar), fitusrur og amnsrur. Framleisla meltingarinnar er svo frsogu yfir ekjufrumurnar og fer inn bli. Vtamn, steinefni og vatn, sem urfa ekki ensmum a halda til meltingar, frsogast lka smgirninu. Mest af efnunum sem frsogast smgirninu, gera a efsta fjrungi ess, duodenum og jejenum. 75

Lifrin og Brisi: Seyta efnum sem fla inn duodenum. Brisi hefur bi innkirtla og tkirtla virkni, en tkirtla virknin er s sem tengist meltingarfrunum. a seytir 1) meltingarensmum og 2) vkva sem er rkur af bkarbnati. Sra innihaldi sem kemur r maganum mundi virkja brisensmin ef a sran vri ekki hlutleyst me bkarbnatinu. Lifrin hefur mrg hlutverk, en a sem kemur meltingarfrunum vi er seytun lifrar galli. Gall inniheldur bkarbnatjnir, klesterl, fosflp,gall pigments, fjlda rgangsefna og sast en ekki sst, gallslt. Gallslt gera fitu leysanlega, annars yru essar fitur leysanlegar vatni. Gallinu er seytt fr lifur inn litla rs sem kemur saman og myndar common hepatic duct. milli mlta er galli geymt gallblrunni, gallblaran styrkir lfrnu mliklin me v a frsoga salt og vatn. smgirninu frsogast einsykrur og amnsrur me srstkum flutningstengdum ferlum frumuhimnu ekjufruma grninni, en fitusrur fara inn essar frumur me fli. ar sem flest efni eru frsogu smgirninu, fer bara smvegis magn af vatni, salti og meltum efnum fram og til digurgirnis. a geymir rganginn tmabundi, sumt er melt af bacterum, og sar/styrkir lausnina me v a frsoga sm vatn og slt.

Af um a bil 8L sem fara gegnum kerfi, er um 99% af v frsoga, um 100ml fara venjulega t me hgum.

76

Uppbygging Veggja Meltingakerfisins

Fr miju vlinda og niur rassgat er veggur meltingakerfisins grfum drttum eins (myndin). Mest innra bori er mjg hlykkjtt, sem gerir a af verkum a yfirbori stkkar og leyfir meira plss til frsogunar. Fr maga og niur er etta lag umluki einslaga ekjufrumum sem tengjast um brnir snar me tight junctions. Inn essu ekjufrumulagi eru exocrine frumur sem seyta slmi inn hol leislunnar og endocrine frumur sem seyta hormnum inn bli. Innhvelfing ekjunnar inn undirliggjandi vef mynda exocrine kirtla sem seyta sru, ensmum, vatni og jnum, sem og slmi. Rtt fyrir nean ekjulegi er lag af stovef, lamina propria, sem gegnum ganga litlar blar, taugarir og sogaleislur. Lamina propria er askilin fr undirliggjandi vef me unnu lagi af slttum vvum, muscularis mucosa.

ekjulagi, lamina propria og muscularis mucosa mynda mucosuna. Fyrir nean mucosuna, er annar stovefur sem kallast submucosa, sem inniheldur net taugafruma sem kallast submucosal plexus, og bl og sogarnagreinarnar sem liggja inn mucosuna og undirliggjandi lg slttra vva kallast muscularis externa. Samdrttur essara vva mynda kraftinn til a hreyfa til og blanda saman innihaldinu. Muscularis externan hefur tv lg: 1) frekar ykkt innra lag af hringlaga vva sem rengja ppunna, og 2) ynnra ytra lag af lengdarliggjandi vvum sem stytta ppunna. A lokum er unnt lag stovefs sem umlykur ytra byrgi ppunnar og kallast a lag serosa. t fr yfirbori holi leislunar og inn holi skaga fingralkar totur sem kallast villi. Yfirbor hvers villus er umluki ekjufrumulagi sem yfirborinu hafa sk microvilli (brush border). Samblandi af mucosa, villi og microvilli auka yfirbor smgirnisins um 600falt. Mija hversi villus hefur eina einstefnu sog ar sem flest af fitunni sem kemur smarmana frsogast , og svo hranet. Bla draini fr smgirninu, eins og fr digurgirninu, brisinu og hluta magans fer ekki beint inn vena cava, heldur fer fyrst me hepatic portal vein til lifrar.

77

Melting og Frsog
Kolvetni
Melting sterkju me amlasa r munnvatni byrjar munninum og heldur fram efri hluta magans ur en amlasinn er eyilagur me magasru. Meltingu sterkju er svo loki smgirninu me bris-amlasa. Framleislueiningar sterkju samt meltum srksa og laktsa, eru brotnar niur einsykrur me ensmum sem eru stasett microvilliuni (brush border). essi efni eru svo flutt gegnum ekju garnarinnar og til blsins. Frktsinn fer gegn me diffusion, en glksi og galaktsi fara me secondary virkum flutningi me natrumi. Flest kolvetni eru melt og frsogu fyrsta 20% hluta smgirnisin.

Prtn
Allveg sama hvaan au koma eru flest prtn brotin niur amnsrur og frsogu smgirninu. Prtn eru brotin niur pept hluta maganum me pepsni, og smgirninu me trypsni og chymtrypsni, megin prtesum sem seytt er fr brisinu. essir hlutar eru svo brotnir frekar niur og meltir niur frjlsar amnsrur me carboxypeptum fr brisinu og aminpeptasa sem er stasettur luminal himnum ekjufrumnanna smgirninu. Frjlsu amnsrurnar fara svo inn ekjufrumurnar me secondary virkum flutningi me natrumi. Stuttar kejur amnsra, tvr til rjr saman, eru lka frsogaar me secondary virkum flutningi me vetnisjna halla. Luminal frsog amnsra er ferli sem krefst orku (ATP). Prtnfrsog og melting er a mestu loki efri hluta smgirnisins.

Fitur
Flestar fitur eru form rglsera. Melting og frsog fitu sr eiginlega bara sta smgirninu. Aal meltingarensmi essu ferli er lpasi sem seytt er fr brisinu, sem brtur niur tengin sem tengja fitusrur vi fyrsta og rija kolefnisatm glserli, og br til tvr frar fitusrur og monglser. En niurbortseiginleikar smgirninu geta aeins tt sr sta yfirbori fitudropanna. En fitudroparnir eru gerir mun minni dropa, um 1mm verml, sem eykur yfirbori sem hgt er a brjta niur. etta kallast emulsification. pluu hlutar fosflpa og gallsltin vinna saman plaa innra birgi fitudropanna, sem heldur pluu hlutunum vi vatnsyfirbori. Prteini sem kallast colipase er seytt fr brisinu og a bindur lpasa ensmi, og heldur v fr yfirbori fitudropans. Gallslt mynda svo micelles, sem eru mun minni fitudropar ea um 4-7nm verml. Micelles innihalda gallslt, fitusrur, monoglser og fosflp allt bundi saman me pluu enda mleklanna tt a yfirbori micellanna og pluu endana sem mynda kjarna micellunnar. Hvernig auka micellur frsog? Micellur, sem innihalda efni til fitumeltingar, eru jafnvgi vi melt fituefni sem eru frjls lausninni. annig eru micellur stanslaust a mynda og brjta niur. Micells eru jafnvgi vi afurir fitumeltingar annig a egar fituefni eru tekin upp ekjufrumur losna fituefni fr micelles.

78

Athuga skal a a eru ekki micellurnar sjlfar sem frsogast, heldur einstku fitumliklin sem losu eru fr micellunum. lei sinni gegnum ekjufrumurnar, endursameinast fitusrur og mnglser og mynda aftur rglser. etta gerist smooth endoplasmic reticulum, ar sem ensm fyrir nmyndun trglsers eru stasett. tlei essa fitudropa fr frumum fylgir smu lei og prteini sem er seytt. ar sem innihalda dropann fr endoplasmic reticulum fara gegnum Golgi kerfi og a lokum sameinast eir plasmahimnunni og losa fitudropana inn millifrumuvkvann. essir fitudropar kallast chylomicrons. eir innihalda ekki bara rglser heldur lka arar fitur sem hafa veri frsogaar me sama ferli. Chylomicrons ferast me vessaum (sogum) sem opnast svo inn bl.

Vtamn
Fituleysnu vtamnin ADEK fylgja leiinni sem fitan frsogast me. au leysast micellunum, annig a vi alla breytingu seytun galls ea starfsemi gallsalta grnunum, breytist lka frsog fituleysnu vtamnanna. Me einni undantekningu (B12) eru vatnsleysnu vtamnin frsogu me diffusuion ea mediated transport. En B12 vtamn arf fyrst a bindast intrinsic factor til ess a frsogast af v annars er B12 of strt mlikl.

Vatn og steinefni
Smmagn vatns er frsoga maganum. ekjufrumurnar smgirninu eru mjg gegndrpar fyrir vatni, og net diffusion vatni verur yfir ekjuvefinn egar vatnsstyrkur nst me virkri frsogun lausn. Natrum jnir valda mestu frsoginu, vegna ess a fan er yfirleitt rk af natrumi.

Jrn
Aeins um 10% jrns er frsoga bli hverjum degi. Jrnjnir eru fluttar virkt inn ekjufrumur garnanna, ar sem mest af eim er breytt ferritn. Frsogaa jrni sem ekki binst ferritni er losa bli ar sem a hringrsar um lkamann bundi plasmaprtninu transferrini. Mest af jrninu sem er bundi ferritni epithelial frumum er losa aftur inn garnaholi egar frumurnar yfirbori villianna enurnjast, og er a losa t me hgum. egar rflegt magn er af jrni lkamanum, verur aukin binding jrni ekjufrumum garnanna og minnkun jrni sem losa er bli. 79

egar magn jrns lkamanum minnkar (td vi blmissi) minnkar framleislan ferritni grnunum. etta leiir til ess a minna jrn binst ferritni, og ar af leiandi eykst jrnlosun t bli. egar jrni er komi t bli, hefur lkaminn ekki mikil r a skilja a t og a safnast fyrir vefjum.

Hvernig Er Ferlum Meltingarkerfisins Stjrna?

Ferlunum er stjrna me v hversu miki magn er meltingarfrunum og samsetningu efnanna.

Megin Reglur
Vibrgum meltingarkerfisins er stjrna me tiltlulega ltilli rvun: 1) teygjing veggjunum me innihaldi lffranna, 2) osmolarity innihaldsins, 3) srleiki innihaldsins,og 4) styrkur einstakra orkuefna innihaldinu (fitu, kolvetna og prtna). essir rvunarttir virkja vitaka sem staddir eru vegg leislunnar (mechanireceptors, osmoreceptors og chemoreceptors) og vekja vibrg sem rva svar: fr vvalgunum vegg leislunnar og exocrine kirtlanna sem seyta efnum inn leisluna. Taugastjrn Meltingafrin hafa sitt eigi stabundna taugakerfi, enteric taugakerfi, sem er formi tvegjja tauganeta: myenteric plexus og submocal plexus. essar taugar mta anna hvort rum taugum plexusnum ea enda nlgt slttum vvum, kirtlum og ekjufrumum. Taugavirkni einum plexus hefur hrif hinn og fugt, af v a axonar fr einum plexus synapsa og mta taugum t hinum og fugt og annig hafa eir hrif hvorn annan. Myenteric plexusinn hefur hrif sltta vva virkni, en submucosal plexusinn hefur hrif seytunar virkni. Enteric taugakerfi inniheldur adrenergic og cholinergic taugar sem og taugar sem losa nnur taugaboefni. Mitaugakerfi getur lka haft hrif enteric taugakerfi:

annig a a eru til tvr tpur taugavibragsboga: 1) stuttir bogar (short reflexes) fr vitkum taugaplexusanna og til effector frumunnar og 2) langir bogar (long reflexes) fr vitkum meltingakerfinu og til MTK me lei afferent tauga og til baka til taugaplexusins og effector fruma me lei um autonomic taugari. Hormnastjrn Hormnunum sem stjrna meltingarkerfinu er seytt aallega r endocrine frumum sem stasettar eru um alla ekjuna maganum og smgirninu; e essar frumur eru ekki yrpingum kvenum lffrum eins og td kalkkirtillinn. 80

Vi yfirbor endocrine frumnanna sem sna t holi valda mis efni funni v a fruman losar hormn fr andstri hli frumunnar t bli. annig a flest hormn meltingarveginum n til sinna markfrumna gegnum blrsina. Fjgur helstu efnin sem teljast til hormna meltingafranna eru secretin, cholecystokinin (CCK), gastrn, og glucose-dependent insulinotropic pept (GIP). Hvert essara hormna tekur tt feedback stjrnkerfi sem stjrnar einhverjum hlutum meltingarfraholinu og umhverfinu ar, og hvert essara hormna hefur hrif fleiri en eina markfrumu. Til dmis me CCK: Nrvera fitusra og amnsra smgirninu virkjar CCK seyti fr frumum smgirninu og t bli. CCK sem er a hringrsa rvar seyti brissins meltingarensmum. CCK veldur v lka a gallblaran dregst saman, sem veldur losun gallsltum til garnarinnar til ess a mynda micellur. Eftir v sem fita og amnsrur frsogast er rvunun fyrir CCK fjarlg.

81

Fasar Meltingafrastjrnunar Tauga og hormnastjrn meltingafranna er skipt rj megin fasa: cephalic, gastric, og intestinal, eftir v hvar rvunarsvi er. Cephalic fasinn byrjar egar vitakar hfinu eru rvair me sjn, lykt, bragi og tyggingu. a er lka virkja vi misleg tilfinningaleg vibrg. Fjrar tegundir rvara maganum rva vibrgin sem mynda gastric fasann: teygjanleiki, srustig, amnsrur, og pept sem myndast vi niurbrot prtna. A lokum, er intestinal fasinn rvaur me vitkum intestinal tract: teygjanleika, srustigi, osmolarity, og lkum meltingar framleisluefnum. Athuga vel a essir fasar draga nafn sitt af v hvaan rvunin kemur, ekki hvar effector svari kemur.

82

Munnur, Kok og Vlinda

Tygging Tyggingu er stjrna me somatskum taugum til beinagrindavva munni og kjlka. Einnig eru rythmskar tyggingahreyfingar virkjaar vi rsting fr mat vi gma, hard palate vi efri boga munnsins, og tunguna. Munnvatn Seyti munnvatns er stjrna me bi sympatskum og parasympatskum tagum. Bi kerfin rva myndun munnvatni, parasympatska geri a meira. a er engin hormnastjrn stjrn myndunar munnvatns. a er cephalic fasi seyti munnvatni sem rvast vi sjn og lykt af mat. Kynging Kynging er flki vibragsferli sem fer gang egar rstingsnemar veggjum koksins rvast vi a egar mat ea drykk er rst niur aftari enda munnsins me tungunni. essir nemar senda afferent bo til swallowing centers brainstem MO. etta center nr svo fram kyngingu gegnum efferent ri til vva kokinu og vlinda, sem og ndunarvva. Bo fr swallowing centerinu hemja ndun, lyfta barkaklinu og loka glottis sem varnar v a maturinn fari niur barkann. Nsta skref sr sta vlindanu. Beinagrindavvar umlykja efri 1/3 hlutann af vlindanu en slttir vvar neri 2/3 hlutann. Vlindafasinn kyngingunni byrjar me slkun efri esophageal sphincter. Um lei og maturinn er farinn framhj lokast sphincterinn, glottis opnast

og ndunin hefst a nju. egar maturinn er svo kominn vlinda, frist hann niur, nr maganum me bylgjum vvasamdrtta sem halda fram niur allt vlinda. eir draga saman vlinda og rsta matnum annig niur magann. etta kallast peristaltic waves. Lgri esophageal sphincter helst opin allan tmann sem kyngingin sr sta, til ess a maturinn komist ofan magann. Eftir a maturinn er farinn hj lokast sphincteri. ar sem bi beinagrindavvar og slttir vvar eru notair vi kyngingu arf swallowing centeri a beina efferent virkni bi somatskar taugar (beinagrindavvana) og autonomic taugar (slttu vvana).

Maginn
ekjulagi sem myndar lnngu magans fer inn mucosuna og myndar marga kirtla. Kirtlar unnveggja efrihluta magans, body og fundus, seyta slmi, hdrklr sru, og ensmforveranum pepsingeni. Lgri hluti magans, antrum, hefur ykkra lag af slttum vva. Kirtlarnir essum parti seyta ltilli sru en innihalda endocrine frumur sem seyta hormninu gastrn. Slmi er seytt r frumum vi op kirtlanna. Vi veggina eru parietal frumur, sem mynda og seyta saltsru og intrinsic factor, og chief frumur sem seyta pepsngeni.

83

Seyti HCl Maginn seytir um 2L af hydrocloric acid (saltsru) dag. Primari H+/K+ -ATPasi luminal himnu parietal frumnanna pumpa vetnisjnum inn hol magans.

Eftir v sem vetnisjnum er seytt inn magaholi, er bkarbnatjum seytt fr andstum hluta frumunnar og inn bli, skiptum vi klrjnir. Auki sruseyti, sem er rva af gastrni, histamni, ach og somatostatini, er vegna flutnings H+/K+ -ATPasa prtnunum fr himnu millifrumuanna til plasmahimnunnar me fusion essum um vi himnuna, annig eykst fjldi pumpara prtna plasma himnunni. Parietal frumuhimnur hafa vitaka fyrir ll essi fjgur efni. Somatostatn hemur sruframleislu, en hin rj rva hana. essi efnabo virka ekki aeins beint parietal frumurnar, heldur hafa au lka hrif seyti hvers annars. cephalic fasanum, veldur aukin virkni parasympatsku tauganna til enteric taugakerfis magans v a losun verur Ach fr plexus taugum, gastrni fr gastrn-losunarfrumum og histamni fr ECL frumum. egar maturinn er kominn niur magann veldur rvun fr gastric fasanum v a a eykst frekara seyti essum efnum. Vetnisjnir rva losun smatstatni fr endocrine frumum magaveggnum. Somatostatn virkar parietal frumurnar til ess a hemja sruseyti; a hemur einnig losun gastrni og histamni. Niurstaan er negative active feedback stjrn sruseyti; eftir v sem innihald magaholsins verur srara, minnkar rvarinn sem veldur srulosun. N er komi a intestinal fasanum. rvun fyrsta hluta smgirnisins hefur hrif srusetyi maganum. Htt srustig duodenum vekur vibrg sem hemja sruseyti maganum. Sra, hyperton lausnir, lausnir sem innihalda amnsrur, og fitusrur smgirninu hemja sruseyti maganum. Seyti Pepsni Pepsni er seytt r chief frumum formi ensmforvera sem kallast pepsngen. Lgt pH magaholinu veldur umbreytingu pepsngeni pepsn. Og egar pepsni hefur myndast, getur a rva enn frekari umbreytingu fleiri pepsngenum pepsn.

Pepsngen seyti er til jafns vi sruseyti. 84

Hreyfingar Magans Eins og vlindanu, myndar maginn peristaltic waves egar matur kemur magann. Hver bylgja byrjar body magans og heldur fram til antrum hans. Eftir v sem bylgjan frist nr strri vvamassa veggjum magans verur samdrtturinn bylgljunum meiri, sem bi blandar saman innihaldinu og lokar pyloric sphincter. etta veldur v a bara smmagn af innihaldinu fer niur duodenum einu og mest af innihaldinu sem eftir er maganum fer aftur til baka og blandast betur. Hva veldur essum bylgjum maganum? Tni eirra er komin til vegna pacemaker fruma langsum-sltta vva laginu. Samdrttarbylgjur maga stafa af hgfara afskautunum slttum vvafrumum sem af og til n rskuldi annig a bospennur myndast.

Gastrn til dmis hefur lka hrif samdrttinn, a er a hr styrkur gastrns eykur samdrttakraft slttra vva antrum. Eftir stra mlt losnar meira magn inn duodenum einu. En tmingin er lka hamin me miklu magni fyrir duodenum, ea nrveru fitu, hs srustigs, ea hyperton lausnum holi duodenum. essir smu ttir hemja sru og pepsnseyti maganum. Aukin parasympatsk virkni eykur magahreyfingar en aukin sympatsk virkni minnkar magahreyfingar. egar sra og nringarefni koma niur mjgirni vakna bo sem hgja hreyfingum og seyti maga. etta eru bi taugabo og hormnar sem nefnast enterogastron. essi bremsa tryggir hfilegan tma til meltingar og upptku nringarefna mjgirni.

85

Seyti fr Brisinu
Exocrine hluti brissins seytir bkarbnat jnum og fjlda meltingarensma inn rsir sem sameinast pancreatic duct, sem sameinast svo inn common bile duct fr lifrinni rttur en hn fer inn duodenum. Ensmunum er seytt fr kirtlafrumum vi brisenda ductkerfinu, en bkarbnatjnum er seytt fr ekjufrumum sem liggja vi yfirbora ductanna(rsanna). Seyti bkarbnat jnanna er svipa og saltsrunnar maganum. Ensmin sem seytt er fr brisinu melta fitu, fjlsykrur, prtein og nucleic acids yfir fitusrur, sykrur, amnsrur og nucleotides.

Protelolytic ensmin er seytt forvera formi, og eru svo virkju duodenum me rum ensmum. Ef meltingarensm vru framleidd virku formi er htt vi a au myndu melta frumur sem mynda au. v myndast virkir forverar (trypsinogen) sem virkjast og verur virkt (trypsin sem virkjar fjldan allan af rum forverum) en aeins eftir a eir eru komnir rttan sta.

Lykilskref essari virkjun er stjrna af enterokinasa, sem er bundi luminal plasmahimnu ekjufrumnanna. prtelsku ensmin (amylasi og lpasi td) er seytt r brisinu fullvirku formi. Seyti fr brisinu eykst mlt, aallega vegna rvunar fr hormnunum sekretni og CCK. Sekretn er megin rvari fyrir seyti bkarbnat jna, en CCK rvar seyti ensma. egar srt magainnihald kemur niur skeifugrn rvar a losun sekretns Sekretn er hormn. Vitakar sekretns eru brisi ar sem sekretn rvar losun vkva me hum styrk bikarbnats. Sekretn vitakar eru einnig maga og ar virkar sekretn sem enterogastron .e.a.s. letur bi hreyfingar og seyti maga.

86

Amnsrur og fitusrur armainnihaldi rva seyti hormnsins klesstknins (CCK). Vitakar fyrir CCK er brisi. rvun eirra eykur seyti ensma. Einnig eru vitakar gallblru og veldur rvun eirra samdrtti og losun galls t gallgang um lei og slaknar sphincter of Oddi og gall flir t skeifugrn. CCK hgir hreyfingum og seyti maga (enterogastrone).

Lifrarstarfsemi og Seyti Galls

Galli er seytt r lifrarfrumum inn margar smar rsir sem kallast bile canaliculi, sem sameinast til ess a mynda common hepatic duct. Gall samanstendur aallega af eftirtldum ttum: gallsltum, lecithini, bkarbnat jnum, klesterli, galllitarefnum og snefilefnum. Gallslt og lecitn eru synthesized lifur og hjlpa til vi a uppleysa fitu smgirninu. Bkarbnat jnir hlutleysa sru duodenum. Fr sjnarhli meltingarkerfisins er mikilvgasta efni galli, gallsltin. egar melting fitu sr sta, eru mest af eim gallsltum sem fara garnirnar me galli frsogu seinasta hluta smgirnisins (ileum) og fara aftur til lifrarinnar ar sem au eru endurunnin og hgt er a nota au aftur vi fitumeltingu.

Bile pigments (gallhlutar) eru efni sem myndu eru fr hem hluta hemoglobns egar gmul ea skemmd RBK eru melt miltanu og lifrinni. Aal gallhlutinn kallast bilirubin, sem er uppteki r blinu me lifrarfrumum og breytt virkan htt aftur gall. 87

Galli er geymt gallblrunni og san tmt t arminn egar CCK rvar samdrtti gallblrunni. CCK rvar gallblru og veldur samdrtti og losun galls t gallgang um lei og slaknar sphincter of Oddi og gall flir t skeifugrn.

Smgirni
Seyti Helstu efnunum sem er seytt smgirninu eru natrum, klr og bkarbnatjnir sem er seytt inn holi garnanna samt vatni sem fylgir vegna osmsu. Klr er s jn sem kvarar a mestu leiti magn vkvaseytis. Frsog Venjulega er allur vkvi, sem seytt hefur veri smgirni, frsogaur aftur inn bli. essu frsogi er n me flutningu jna, aallega natrum, fr innra holinu og t bli, og vatn fylgir me osmsu. Hreyfingar Algengasta hreyfingin smgirninu egar melting sr sta er stugur samdrttur og slkun garnahlutanna, me smvgilegri hreyfingu nr digurgirninu. Algengustu hreyfingar mjgirni eru blndunarhreyfingar ar sem skiptist samdrttur og slkun hverjum sta. Bylgjuhreyfingar (Migrating myoelectric motility =MMC) sem fra innihald arma niur eftir arminum eru ftari. r hefjast vi rvun motlns sem er hormn sem losa er fr meltingarvegi. Losun essa hormns hamlast vi t. essi hreyfing, samdrttur og slkun, kallast segmentation, og hn framkallar askilna og sambland innihaldinu, og blandar v essu llu saman og veldur v a allt innihaldi snertir vegg garnanna. kafi segmentation er breytilegur og geta hormnar, enteric taugakerfi, og autonomic taugar haft ar hrif . Parasympatsk virkni eykur kraft samdrttar, en sympatsk virkni dregur r honum.

Digurgirni/Ristill
ristli er virk upptaka Na+ og Cl- fylgir. tengslum vi ann flutning er osmtisk upptaka vatns. K+ og HCO3- er seytt t ristil. rverur mynda K vtamn og fitusrur r kolvetnum. Hlutar ristilsins skortir ensm og inniheldur v helst slm og vkva sem innihalda bkarbnat og kalumjnir. Aalhlutverk ess er a geyma og styrkja hgir fyrir hgalosun. Aal frsogsferillinn ristlinum er virkur flutningur natrumi fr holi ristils og til bls, me osmtsku frsogi vatni leiinni.

88

Hreyfingar og Hgalosun Samdrttur hringlaga slttra vva ristlinum er hreyfing sem gerist hgt, 30mn fresti. En risvar til fjrum sinnum dag, gjarnan eftir mlt, fer bylgja krftugs samdrttar, mass movement, yfir verristilinn tt a rectum. Parasympatsk input auka segmental samdrtt, en sympatsk input draga r samdrtti ristlinum.

16. kafli A: Stjrn og String Kolvetnis-, Prtein-, og Fituefnaskipta Atburir Absorbtive og Postabsorbtive Fasa
Absorbtive fasinn er egar nringarefni eru a fara inn bli fr meltingarveginum. Hann varir allt a 4 klst eftir matinn. Postabsorbtive fasinn er egar meltingarvegurinn er tmur af nringarefnum og orkan arf a koma r geymslum lkamans. absorbtive fasanum eru eitthva af nringarefnunum nota strax, en restin er fr sk geymslur lkamanum til ess a hgt s a nota a egar nsti postabsorbtive fasi kemur.

Absorbtive Fasinn
Vi gerum r fyrir v a allar mltir innihaldi eitthva r llum rem flokkum nringarefna, kolvetni, fitu og prtn. Kolvetni og prtn frsogast aallega sem einsykrur og amnsrur inn blrsina fr meltingarfrunum. Bli fer svo beint fr meltingarfrunum og til lifrarinnar me hepatic portal vein. etta gerir lifrinni kleift a breyta nringarefnastyrk blinu ur en a fer til hjartans og aan tum allan lkamann. Fita er afturmti frsogu sogavkvann sem rglser chylomcronum. Sogavkvinn drenerast svo inn megin bla kerfi. annig a lifrin getur ekki breytt styrk frsogarar fitu uren hn kemst til vefjanna. Frsogu Kolvetni Eitthva af kolvetnunum sem frsogast fr meltingarveginum eru galactsi og frktsi, en ar sem essum efnum er breytt glksa ea fara smu lei og hann tlum vi bara um glksa. Glksi er aal orkugjafi lkamans absorbtive fasanum. Miki af frsogaa glksanum fer inn frumur og er brotinn niur koldox og vatn, sem veitir orku til ATP myndunar. Beinagrindavvar brjta ekki bara niur glksa absorbtive fasanum, heldur breyta eir lka eitthva af glksanum fjlsykruna glkgen, sem er svo geymt vvunum. Fituvefur (adipose tissue) brtur lka niur glksa til orkunotkunar, en mikilvgustu rlg glksa fituvefnum absorbtive fasanum er umbreyting hans fitu (triglyser). Annar str partur frsogas glksa fer inn lifrarfrumur. etta er mjg mikilvgur punktur: absorbtive fasanum, er net upptaka glksa lifrinni. a er anna hvort geymt sem glykgen eins og beinagrindavvum, ea umbreytt a-glycerl fofat og fitusrur, sem er svo nota til ess a mynda trglser eins og fituvef. Eitthva af fitunni sem er myndu r glksanum lifrinni verur eftir ar, en flestu er pakka lpprtn (VLDL) og fara annig t bli. Til a taka etta saman eru aalrlg glksa absorbtive fasanum au a hann er notaur sem orka, geymdur sem glkgen lifur og beinagrindavvum og geymdur sem fita fituvef.

89

Frsogu Trglser Frsogu chylomicrons fara inn sogavkvann og aan inn bli. Fitusrurnar plasma chylmicrona eru svo losaar, aallega innan veggja hra fituvefnum me virkni ekjulpprtein lpasa. Losuu fitusrurnar fara svo inn adipocytes (fituvefsfrumur) og sameinast a-glycerl fosfati til ess a mynda trglser. Adipocytres hafa ekki ensmi sem arf fyrir essa forsrleringu glserls, annig a a-glserl fosfat getur aeins ori til essum frumum r niurbrotsefnum glksa, og ekki r glserli ea rum niurbrotsefnum fitu. En a eru hins vegar rjr megin uppsprettur fitusra fituvef trgelsera: 1) glksi sem kemur inn fituvefinn og er breytt fitusrur, 2) glksi sem er breytt VLDL trglser lifrinni, sem er svo flutt gegnum bli til fituvefja, og 3) melt trglser sem er flutt til fituvefja chylomicronum. Uppsprettur nr 2 og 3 urfa lipoprtein lpasa til ess a leysa fitusrurnar r trglserunum. Frsogaar Amnsrur Sumar frsogaar amnsrur fara til lifrarfrumna. r eru notaar til ess a nmynda mrg prtn, eins og lifrarensm og plasmaprtn, ea a eim er breytt kolvetna-lka millilii sem kallas a-ketoacids me v a fjarlgja amnhpinn. En mest af frsoguum amnsrum er ekki teknar upp me lifrarfrumum, heldur fara r inn arar frumur ar sem hgt er a nota r til ess a nmynda prtn. Allar frumur urfa prtni a halda, en vvafrumur eru ar langstrstu hlutverki. Nmyndun prtna: a er net nmydun prtni absorbtive fasanum, en a er aallega bara a sem kemur stainn fyrir a prtn sem broti var niur postabsorbtive fasanum. Mo: ofgntt amnsra er ekki geymt sem prtein eins og glksi er geymdur sem glcogen, heldur er frsoguum amnsrum of miklu magni breytt kolvetni ea fitu.

Postabsorbtive Fasinn
90

egar absorbtive fasinn endar httir net nmyndun ea endurmyndun glycogeni, fitu og prteini og net niurbrot essara efna fer a eiga sr sta. Aalmli er: Enginn glksi er frsogaur r meltingarveginum, en samt arf a halda plasmastyrk glksa jafnvgi vegna ess a heilinn notar bara glksa til orku. Atburirnir sem vihalda styrk glksa plasma falla tvo flokka: 1) vibrg sem veita uppsprettu glksa bli og 2) notkun fitu frumum til orku, og annig spara glksann. Uppspretta Glksa Bli 1) Glycogenolysis (glkgensundrun): etta er raun vatnsrof glkgen byrga, etta gerist lifur og beinagrindavvum. lifrinni er glksi myndaur svona og fer t bli. Magn glksa fr essari uppsprettu getur bara veitt lkamanum orku nokkra klukkutma anga til lifrarglkgeni er uppuri. beinagrinavvum vantar ensmi til ess a mynda glksann annig a glksa-6-fosfati gengst undir glklsu til ess a mynda pruvat og laktat. essi efni fara svo t bli, aan til lifrarinnar og er breytt glksa lifrinni, aan sem hann fer t bli. 2) Niurbrot trglsera fituvef gefur af sr glserl og fitusrur, etta ferli kallast lypolysis. Glserli og fitusrurnar fara svo t bli me diffusion. Glserli sem kemst til lifrarinnar er ar breytt glksa. 3) Eftir nokkrar klst postabsorbtive fasanum verur prtein aaluppspretta glksa blinu. Miki magn af prtni vvunum og rum vefjum er niurbroti n mikilla frumuskemmda. Prteinniurbroti myndar amnsrur og er alanne eirra mikilvgust. essar amnsrur blinu fara til lifrar ar sem eim er breytt gegnum a-ketoacid leiina glksa.

91

Sprun Glksa (Notkun Fitu) Nmyndun glksa (glukoneogenesis) getur ekki veitt lkamanum alla orku sem hann arf a halda. Eftirfarandi lsingar eiga sr sta egar absorbtive fasinn breytist yfir postabsorbtive fasann. Flest lffri og vefir minnka niurbrot glksa og auka notkun fitu, anga til a hi sara verur aaluppistaan orkuveitingu. essi efnaskipta algun kallast glucose sparing, spara glksann sem er framleiddur lifrinni til ess a hann ntist taugakerfinu. Aalskrefi essari algun er lipolysis, eas niurbrot fituvefs trglsera, sem frelsar glserl og fitusrur t bli. Glserli fer til lifrar og breytist glksa. En fitusrurnar sem hringsla blinu eru teknar upp og meltar nstum llum vefjum, nema taugakrefinu. r veita orku tvennan htt: 1) Fyrst gangast r undir beta-oxun til ess a gefa fr sr vetnisjnir og acetl CoA; og 2) acetl CoA fer inn Krebs hringinn og er niurbroti koldox og vatn. Lifrin er hinsvegar einstk, vegna ess a mest af v acetl-Coa sem hn framleiir fr fitusrum postabsorbtive fasanum fer ekki inn Krebs heldur er myndar r v efni sem kallast ketnar. Ketnar eru losair t bli og veita mikilvga uppsprettu orku langri fstu fyrir marga vefi, einni heilann. Net niurstaa fitusra og ketn notkunar fstu er tvegun orku fyrir lkaman og vera a spara glksann fyrir heilann. En heilinn getur nota ketna sem orku, og hann gerir a meira eftir v sem ketnar safnast upp blinu fyrstu stigum fstu. Survival-gildi essa fyrirbris er einstakt: egar heilinn minnkar glksanotkun sna me v a nota ketna, arf minna niubrot prtnum til a veita amnsrur gluconeogenesis. ntast prtnbyrirnar lengur, og hfileikinn til ess a ola fstuna lengur n mikilla vefjaskemmda eykst.

Innkirtla og Taugastjrn Absorbtive og Postabsorbtive fasa

Einbeitum okkur a rem spurningum: (1) Hva stjrnar net uppbyggingu prteini, glykogegni og trglyserum absorbtive fasanum, og netniurbroti postabsorbtive fasanum? (2) Hva hvetur aallega glksanotkun frumum til orkunotkunar absorbtive fasanum, en fitunotkun postabsorbtive fasanum? (3) Hva hvetur net upptku glksa lifrinni absorbtive fasanum, en gluconeogenesis og losun glksa postabsorbtive fasanum? Mikilvgustu stjrnefni essara ferla, fr veislu til fstu, og fugt, eru tv hormn sem myndast brisinu insln og glkakon. etta eru pept hormn sem er seytt fr Langerhaneyjum brisinu. Beta-frumur eru uppspretta insulns og alfa-frumur eru uppspretta glkagons.

Insln
Insln er mikilvgasti stjrnandinn lfrnum efnaskiptum. Seyti ess, og plasmastyrkur, eykst absorbtive fasa og minnkar postabsorbtive fasa. Aukinn plasmastyrkur inslns er aalorsk atbura absorbtive fasanum, og minnkaur plasmastyrkur inslns er aalorsk atbura postabsorbtive fasanum. Eins og ll pept hormn hvetur insln virkni sna me v a bindast srstkum vitkum plasmahimnu markfrumunnar. Bindingin triggerar merkisferli sem hefur hrif flutningsprtn plasmahimnunnar og ensm innan markfrumunnu. Insln vekur loka svar hj markfrumum snum og hefur mismunandi hrif mismunandi frumur me mrgum aferum. Til dmis hj vvafrumu: essum frumum rvar insln glkgenframleislu og geymslum me v a: 1) auka flutning glksa inn frumuna, 2) rva lykilensmi (glykogen synthase) sem brtur niur hmlunarskrefi nmyndun glkogens og 3) hemur lykilensmi (glykogen fosfrlasa) sem eyileggur niurbrot glkgens.

92

a) er absorbtive fasinn, hr styrkur inslns og uppbygging fora b) er postabsorbtive fasinn, lgur styrkur inslns og niurbrot fora. Stjrn Seyti Inslns Aaltturinn sem stjrnar seyti inslni er styrkur glksa blinu. Eftir mlt, eykst seyti inslni vegna hkkast styrk glksa plasma. Inslni rvar inngang glksa inn vva og fituvef, sem og net upptku glksa lifur. essir ttir lkka a lokum styrk glksa blinu niur eins og a var fyrir mltina, og fjarlgir ar me rvarann fyrir inslnseyti, sem fer aftur sitt fyrra horf. Nokkrir arir ttir rva insln seyti, til dmis: aukinn styrkur amnsrum hvetur insln seyti, hormni GIP sem er seytt meltingarveginum sem svar vi ti a rvar inslnlosun, autonmu taugar Langerhanseyjum hafa lka hrif inslnseyti. Nokkrir ttir standa gegn virkni inslns einn ea annan htt: glkagon, epinephrine, sympatskir taugarir, kortisl og vaxtarhormn. Alvarlegar Raskanir Seyti Inslns Lti seyti ea ltil rvun inslnvitaka veldur breytingum efnaskiptum. Fitubruni eykst og um lei myndun srra ketna sem leitt getur til metablskrar acidsu. Aukin vaglt vegna sykurs og ketna vagi (hyperglycemia-induced diuresis) getur leitt til minnkas blmagns sem leiir til lkkas bl-rstings og tregu blfli til heila.

93

Glkagon
Aal lfelisfrilegu hrif glkagons eru lifrinni og standa mti hrifa inslns. annig a glkagon: (1) eykur niurbrot glkgens, (2) eykur glukoneogenesis (nmyndun glksa), og (3) eykur nmyndun ketna. Heildar niurstaa virkni glkagons er a auka plasmastyrk glksa og ketna, sem eru mikilvgir postabsorbtive fasanum. Glkagonseyti eykst postabsorbtive fasanum og langvarandi fstu. Aalhvatinn a seyti glkagons eru hypoglysema, ea lgur blsykur. Lkkaur styrkur plasma glksa hvetur aukna losun glkagoni, sem me hrifum snum efnaskipti, vinnur a v a koma blsykrinum elilegt horf me glycogenolysis og gluconeogenesis mean sama tma glkagoni eru a veita fitusrur og ketna fyrir notkun frumna. postabsorbtive fasanum er styrkur inslns plasma lgt og styrkur glkagons plasma htt. Og etta stand er nr algjrlega til staar egar absorbtive fasinn breytist yfir postabsorbtive fasann. Arir ttir stjrna lka seyti glkagons: sympatskar taugar til Langerhandeyja rva seyti glkagons, og hafa fug hrif seyti inslns.

Epinephrine og Sympatskar Taugar til Lifrar og Fituvefja

Epinephrine og sympatskar taugar til eyja brissins hemja inslnseyti og rva glkagonseyti. Aal beinu hrif epinephrines eru rvun (1) glycogenolysis bi lifur og beinagrindavvum, (2) gluconeogenesis lifrinni, og (3) lypolysis fituvefjum. Virkjun sympatsu tauganna til lifrar og fituvefja vekja nkvmlega smu vibrg essum lffrum eins og epinephrine. fituvefjum rvar epinephrine virkni ensms sem kallast HSL, og egar a er virkja veldur a niurbroti triglyserum frar fitusrur og glserl. etta tvennt er svo losa t bli, ar sem etta jnar beint sem orka (fitusrur) ea sem gluconeogenic forveri (glycerl). Insln hemur virkni HSL absorbtive fasa. Aukin sympatsk virkni veldur hrifum lfrn efnaskipti me v a auka plasmastyrk glksa, glserls og fitusra, sem er fugt vi hrif inslns. egar styrkur glksa plasma lkkar, vekja glksavitakar CNS vibrg sem leia til aukinnar virkni sympatsku leianna til adrenal medulla, lifrar og fituvefs: fer glksamagni blinu aftur rtt far, og fitusrur fst til notkunar frumum.

94

Cortisl

Glkkortkium er seytt fr nrnahettuberki. Kortsl, sem er einn essara glkkortkia, viheldur styrk blsykurs fstufasa. Gerir jafnframt fitusrur agengilegar til orkuefnaskipta.

Vaxtarhormn
Aal lfelisfrilegu hrif vaxtarhormna er til a rva bi vxt og uppbyggingu prtna. Vaxtarhormn (GH) stular a vihaldi styrks blsykurs fstufasa. Einnig hafa au hrif fitubruna. Vaxtarhormn: (1) ganga fr fituvefsfrumum til a r veri meira tilbnar fyrir lipilytiska rvun, (2) auka glukoneogenesis lifrinni og (3) minnka getu inslns til ess a valda upptku glksa vvum og fituvef. essir rr ttir eru oft kallair anti-inslin hrif vaxtahormna.

Samantekt um Hormna Stjrn

Hgt er a lta insln sem hormni sem gerir mjg margt. Seyti ess og plasmastyrkur eykst absorbtive fasanum og minnkar postabsorbtive fasanum. Glkagon og sympatska taugakerfi spilar strt hlutverk til a koma veg fyrir hypoglycemu.

95

Homeostasis Orku vi reynslu og Stress-stand

Vi reynslu arf mikla orku til ess a vvarnir geti unni sna vinnu. essi orka er td plasma glksi og fitusrur, sem og glkgeni sem er til staar vvunum. Hva verur um styrk glksa plasma vi reynslu?

Breytingarnar eru litlar til skamms tma. En vi langa reynslu, meira en 90mn, lkkar plasma glksastyrkur, en bara um eitthva sm, minna en 25%. Insln seyti minnkar og glkagonseyti eykst. Og essi tv hormns stjrna mestu vi reynslu. Hva veldur aukinni glkagonseytun og minni inslnseytun vi reynslu? Eitt merki er hin litla lkkun plasma glksa. etta er sama merki og stjrnar seyti essara hormna vi langa fstu. nnur merki eru td auki epinephrine sem hringslar blinu og aukin virkni sympatskra tauga til eyjanna brisinu. a er eitt atrii sem er mjg lkt vi reynslu vs fstu. a er a glksa upptaka og notkun vvanna eykst reynslu en minnkar miki fstu.

16. kafli B:String Heildar Orkujafnvgi Lkamans og Hitastjrn Grunnhugtk Orkunotkunar

Efnaskiptahrai
Hugtaki klkalora er nota fyrir orku efnaskiptum, en a er s hiti sem arf til a hita einn ltra af vatni um eina gru. Algengasta aferin vi a meta efnaskiptahraa er kalla BMR basal metabolic rate en a er mlt hj manneskju hvld, vi gilegt hitastig og hn m ekki hafa bora 12 klst. En etta er erfitt a mla af v a margir ttir hafa hrif BMR, eins og td aldur, kyn, h, yngd, vxtur, lkamshiti, sking, vvavirkni, tilfinningastand og fleira. Skjaldkirtilhormn (TH) Skjaldkirtilhormn(TH) eru mikilvgustu kvarar BMR, mikilvgari en aldur, h og yngd. TH auka srefnisnotkun og hitaframleislu flestra vefja lkamans, nema heilans. Hfileikinn til ess a auka BMR er kalla calorigenic effect. Langtma ofgntt TH, eins og flki me ofvirkan skjaldkirtil, hvetur vibrg aukaleg calorigenic effect.

96

En jafnvel tt a ofvirkni skjaldkirtli auki inntku fu getur einstaklingurinn samt jst af vtamnskorti. Seyti TH er rva me anterior pituituary hormn thyroid-stimulating hormn (TSH), sem er rva af hypophysiotropic hormni, tyrotropin-releasing hormn (TRH). En a sem er venjulegt vi etta hormnakerfi a a er enginn ekktur hvati sem virkjar negatft feedback hvatann. Epinephrine Epinephrine er anna hormn sem beitir calorigenic effect. Virknin getur veri tengd rvun epinephrins niurbrot glcgens og trglsers, ar sem ATP klofnun og frelsun orku vera bi niurbroti og resynthesis essum mliklum. annig a egar seyti epinephrine fr adrenal medulla er rva, eykst efnaskiptahrainn. Fu-hvtt Hitamyndun Inntaka fu eykur efnaskiptahraann um 10-20% nokkrar klst eftir t. etta kallast food-induced thermogenesis. Innbyrgt prtein framleiir mestu hrifin, en kolvetni og fita minna. Vvastarfsemi tturinn sem eykur efnaskiptahraa mest er breyting virkni beinagrindavva.

String Heildarorkubyrgum Lkamans

Undir venjulegum kringumstum lkamsyngd einstaklinga a haldast tiltlulega stug. Heildar orkunotkun (efnaskiptahrai) verur a vera jfn heildar orkuinntku. egar innbyrg orka er lk summunni innri hitaframleislu og ytri vinnu, verur breyting orkugeymslu; a er, heildar orkubyrgi lkamans eykst ea minnkar. Venjulega, er orkugeymslan formi fitu fituvefnum.

97

Stjrn Fuinntku
Breytan sem er veri a stjrna og reyna a halda frekar stugri essu kerfi er heildar orkufori lkamans, ea heildar fitan sem er geymslu. Nausinlegur ttur essari stjrn er hormni leptn, sem er nmynda fituvefjafrumunum sjlfum, og losa fr frumunum skammti sem passar fitunni fituvefnum. etta hormn virkar hypothalamusinn annig a matarinntekt minnkar. Leptn rvar lka efnaskiptahraa, og spilar annig mjg lklega mikilvgt hlutverk breytingum orkunotkun sem gerist ofti og vanti.

Leptn getur lka haft nnur hrif hypothalamusinn og anterior pituituary. Til dmis langri fstu, er merkt lkkun seyti kynstera og TH, og aukin seytun adrenal glucocorticoids. essi algun meikar sense egar vi hugsum um a fjlgun er orkufrekt ferli. Leptn er mikilvgt fyrir langtma stjrn kaloru inntku til orkunotkunar. A auki er tali a mrg nnur merki hafi hrif hypothalamusinn og nnur svi heilanum til a stjrna lengd mlta og tni eirra. etta kallast satiety signals. Insln, sem hkkar vi fuinntku, virkar sem satiety signal, hkkun lkamshita virkar sem satiety signal. En aalvirkni leptns er a auka efnaskiptahraa.

Ofyngd og Offita
Ofyngd er BMI hrra en 25, en offita er BMI hrra en 30. Eplavxtur er meiri httu a f sykurski, hjartasjkdma og asjkdma en peruvxtur.

98

String Lkamshita
Vihald tiltlulega hum lkamshita, um 37C, krefst mjg reglulegra mekanisma, ar sem meiri hkkun hita veldur taugaskemmdum og denaturation prteina. Lkamshiti er lgstur nttunni og hstur um mijann daginn. Vihald lkamshita stugu standi ir a hitaframleisla verur a vera s sama og hitatap.

Mekanismar Hitataps og Hitavinnings

Yfirbor lkamans getur losa sig vi hita til ytra umhverfis me radiation (geislun), conduction (leini), convection (streymi), og evaporation (uppgufun). Fyrstu rj atriin, geislun, leini og streymi leia helst til hitavinnings, ekki hitataps. Radiation (geislun) er ferli ar sem a yfirbor allra hluta sendir fr sr hita formi rafsegulbylgja. annig a ef a yfirbor lkamans er heitara en anna yfirbor umhverfinu, tapast hiti fr lkamanum. Conduction (leini) er vinningur ea tap hita me flutningi hitaorku milli rekstra mlikla. Yfirbor lkamans tapar ea vinnur sr hita me leini gegnum beina snertingu vi heitari ea kaldari efni, ar me tali loft og vatn. Convection (streymi) er ferli ar sem streymi hitataps ea vinnings er stjrna me hreyfingu lofts ea vatns nst lkamanum. Til dmis ef a lofti nst lkamanum sem er hita me streymi fer burtu og a ber me sr hita fr lkamanum. Evaporation (uppgufun) vatni fr hinni og himnunum ndunarfrunum. Til dmis egar vatn gufar upp af yfirbori lkamans, leiir hitinn sem arf til a hvetja ferli fr lkamanum og klir hann annig.

Hita-Stringar Vibrg
Jafnvginu milli hitaframleislu og hitataps er alltaf veri a trufla, anna hvort me breytingu efnaskiptahraa (me reynslu) ea me breytingu ytra umhverfinu (lofthita) til ess a valda hitatapi ea hitavinningi. Breytingarnar eru skynjaar me thermoreceptorum. essir receptorar hvetja vibrg sem breyta outputti nokkra effectora til ess a hitaframleisla og/ea hitatap breytist og lkamshiti kemst aftur venjulegt horf. a eru tvr tegundir af thermoreceptorum: (1) peripheral thermoreceptors hinni, og (2) central thermoreceptorar sem eru djpt lkamanum, kviarholslffrum og hypothalamus. Og a eru core body temperature sem arf a halda nokku stugum veita central receptorarnir mikilvgt negatft feedback til reflexanna. Stjrn Hitaframleislu Breytingar vvastarfsemi stra hitaframleislu til ess a halda hitastjrninni stugri. Fyrtsa vvabreytingin vibraginu vi lkkuum core lkamshitann eru auknar hreyfingar beinagrindavva. etta getur leitt til skjlfta. Skjlfti er samhfur samdrttur hreyfieininga vvans og antagonista-vva. ATP niurbrot verur me hita sem hliarframleislu. fugt gerist sem vibrag vi hkkuum core lkamshita minnka hreyfingar beinagrindavva. Vvasamdrttur er ekki eina vibragi sem verur vi lkkaan lkamshita. Efnaskiptahrai eykst, ekki vegna skjlfta, og er a kalla non-shiverin thermogenesis. etta gerist vegna aukins seyti epinephrins fr adrenal medulla og aukinni sympatskri virkni til fituvefja. etta er lti til staar fullornum einstaklingum.

99

Stjrn Hitataps me Radiation og Conduction Hin virkar sem einangrari me v a breyta blfli til og fr sr. v meira bl sem fer til harinnar fr kjarnanum, v nr er hhitinn kjarnahitanum. unum sem stjrna essu er stjrna me vasoconstrictor sympatskum taugum, sem eru rvaar sem vibrag vi kulda og hemjaar sem vibrag vi hita. Einnig eru sympatskar taugar til harinnar sem senda fr sr taugabo sem valda avkkun. San er hgt a kla af sr kulda og hita. Stjrn Hitataps me Uppgufun Jafnvel maur svitni ekki, er vatnstap me diffusion gegnum hina. Svipa magn tapast gegnum ndunarfrin. essi tv kerfi tapa vatni, insensible water loss, sem er um 600ml/dag. En framleisla svita er rvu af sympatskum taugum til svitakirtlanna, boefni er asetlkln. Mikilvgt er a svitinn arf a gufa upp til ess a virka sem klari. v er mikilvgasti tturinn kvrun um uppgufunarmagn s, hversu mikill vatnsstyrkurinn er andmsloftinu, a er rakinn andrmsloftinu. Samtvinnun Effector Mekanisma

Me v a breyta hitatapi, geta breytingar bli til harinnar einar saman stjrna lkamhitanum (25-30C nktum einstaklingi) og etta kallast thermoneutral zone. Vi hita lgra en etta, getur jafnvel hmarks asamdrttur ekki varna hitatapi, og lkaminn verur a auka hitaframleisluna enn meira til a halda hitanum stugum.

11. kafli E: Innkirtlastjrn Vaxtar Vxtur Beina

Osteoblastar, beinmyndunarfrumurar shaft edge epiphysial vaxtarpltunnar, breyta brjstkvefnum essari edge bein meian ntt brjsk er sama tma lagt niur innra byra pltunnar me frumum sem kallst chondrocytes. Epiphisial vaxtarplatan vihelst skddu (og stkkar meira a segja) og er tt lengra fr mijunni beinskaftinu eftir v sem beini stkkar.

100

Umhverfisttir sem Hvetja Vxt

Ng nring og lf n sjkdma eru aal umhverfisttirnir sem hvetja vxt. Skortur nausynlegu magni amnsrum, fitusrum, vtamnum ea steinefnum truflar vxt. Vaxtarskeringartti vannringar er hgt a sj hvaa tma roskaferilsins en eir eru mest berandi egar eir gerast snemma lfleiinni.

hrif Hormna Vxt

au hormn sem eru mikilvgust fyrir vxt manna eru: vaxtarhormn, inslin-like vaxtarttir I og II, skjaldkirtilshormn, insln, teststern og estrgen. Til vibtar vi essi hormn er str hpur pept vaxtartta, ar me talin insln-lkir vaxtarttir, sem virka eins og paracrine og autocrine ttir til ess a rva skiptingu ea breytingu kveinna frumugera. Almenna hugtaki yfir efni sem rvar frumuskiptingu er mitogen. Onkgen eru gen sem kda fyrir prteinum sem eru allveg eins ea mjg lk vaxtattum, en vandamli er a essi prtn hafa misst hfileikann til ess a hafa hemil frumufjlguninni. essi gen eru ttur a valda krabbameini.

Vaxtarormn og Insln-lkir Vaxtattir

Vaxtarhormnum er seytt r anterior pituituary og au hafa ltil sem engin hrif fsturroska og vxt, en eru mikilvgustu hormnin fyrir vxt eftir fingu. Aal vaxtar-valdandi ttur eirra er (bein) rvun frumuskiptingu mrgum vefjum. Vaxtarhormn beita frumuskiptingar-rvun sinni ekki beint frumurnar, heldur beint, gegnum mlamilun mitogenum, en nmyndun og losun eirra er hvtt af vaxtarhormnum. etta mitgen kallast insln-like vaxtarttur I (IGF I). Undir hrifum fr vaxtarhormni eri IGF-I seytt lifrinni og fer t bli og virkar ar sem hormn. Vaxtarhormn rva seyti IGF-I fr rum stum lka, td fr beinum.

Seyti og virkni IGF-I getur ori fyrir hrifum fr nringarstatusi einstaklingsin og fr mrgum rum hormnum en vaxtarhormnum. Vannring barnsku hemur framleislu IGF-I. Estrgen rvar framleislu IGF-I leginu og eggjastokkunum. A auki rva vaxtahormn beint prteinnmyndun mrgum vefjum og lffrum, srstaklega vvum. au gera a me v a auka upptku amnsrum frumum og bi nmyndun og virkni rbsma. Ath a skoa mynd 11-27 og sj stjrn seyti vaxtahormna. Stjrn kerfisins byrjar me tveim hypophysiotropic hormnunum sem seytt er fr hypothalamus. Seyti vaxtahormni er rva me growth-hormn releasing-hormn (GHRH) og hami me satstatni. En seyti vaxtahormna er lka reglulegum plsum, strstur a nttu. Vanseyti hj brnum veldur dvergvexti, ofseyti hj fullornum veldur savexti. 101

Skjaldkirtilhormn
Skjaldkirtilshormn eru nausynleg fyrir elilegan vxt vegna ess a au arf bi fyrir nmyndun vaxtarhormnum og growt-promoting tt ess hormns.

Insln
Insln er anabolic (uppbyggjandi) hormn, og er v nausynlegt fyrir elilegan vxt. Hmlunarhrif ess prtein degradation eru mikilvg sambandi vi vxt. En insln betir lka beint srstkum growth-promoting hrifum frumubreytingu og frumuskiptingu fsturlfi.

Kynhormn
Aal growth-promoting ttur kynhormna er a rva seyti vaxtarhormnum og IGF-I. lkt vaxtarhormnum, rva kynhormn ekki bara beinvxtinn, heldur stoppa hann endanum me v a hvetja epiphyseal pltu lokun. Teststern (en ekki estrgen) beitir beinum uppbyggingar hrifum nmyndun prtna mrgum lffrum og vefjum lkamans rum en kynfrum.

Kortisl
Kortisl, aahormni sem seytt er fr adrenal cortex stressstandi, getur haft antivaxtar hrif undir kvenum kringumstum. egar kortisl er til staar hum styrk, hemur a DNA myndun og rvar niurbrot prtna mrgum lffrum og a hemur vxt beina. Einnig brtur a niur bein og hemur seyti vaxtahormni. Vegna essara sta, htta til dmis brn me skingu ea ru stress standi, a vaxa, a er vegna hs styrks kortisls blinu.

Compensatory Vxtur
fullorinsrum getur ori srstakur regenerativur vxtur, compensatory vxtur, mrgum lffrum mannsins. Til dmis, eftir a anna nra er fjarlgt, byrja frumurnar hinu nranu sem var eftir a skipta sr hratt og nra stkkar anga til a heildarmassi ess er orinn s sami og tveggja nrna. Merkin sem triggera etta eru ekki ekkt.

8. kafli Mevitund, Heilinn og Hegun Stig Mevitundar

Hugtaki mevitund inniheldur tvr lkar merkingar: 1) stig mevitundar (state of conciousness), og 2) mevitundar reynsla (concious experiences). Hi fyrra vi hvort a maneskja er vakandi, syfju, ringlu og ess httar. En hi seinna vi a sem manneskja skynjar eins og hugsanir, tilfinningar, skilning, hugmyndir, drauma og fleira. Stig mevitundar hj manneskju er skipt me tveim leium: 1) me hegun, spannar vtt svi, allt fr hmarkseftirtekt og niur dauad, og 2) heilarit, EEG, sem er mlt milli tveggja staa hfukpunni.

Heilarit - EEG
a er egar settar eru elektrur hfukpuna og r mla rafmerki sem heilinn framkallar og sendir essi merki vl sem tekur essi merki upp sem EEG. EEG er raun samanlg forspenna heilaberkinum og endurspeglar spennuna milli tveggja staa heilanum. 102

Sveifluvdd bylgjanna er mld microvoltum (uV), 0,5-100uV, og a gefur skyn hversu mikil rafvirkni svipara boa sr sta undir elektrunum hvaa tma. Ef a sveifluvddin er mikil-h gefur a skyn a margar taugar eru virkjaar sama tma. En ef a sveifluvddin er ltil-lg gefur a skyn a essar taugar eru a senda boin ekki sama tma, e r eru ekki virkjaar sama tma. Tni bylgjanna tknar hversu oft bylgjuhringurinn kemur, fr mestu svefluvdd til minnstu sveifluvddar og til baka. Tnin er mld Hertzum, Hz ea hringir sekndu, og er fr 1Hz til 40Hz ea hrra. Fjgur mismunandi tnimynstur er a finna EEG riti. Almennt tkna lgri EEG tnir minna svarbi stand, eins og svefn, en hrri tnir tkna aukna eftirtekt. EEG er taktbundi og eru upptkin thalamus. EEG er mjg gott klnskt tki vegna ess a elileg mynstur birtast yfir heilasvum sem eru sjk ea nt. Einnig tekur maur eftir skiptingu fr minni sveifluvdd rafvirkni yfir ha sveifluvdd rafvirkni og a tknar flogaveikiskast. Flogaveiki raskast samspil taugafruma og sveifluvdd snareykst.

Sveifluvddin verur allt a 1000uV.

Vkutmabili

egar einstaklingur er vakandi, afslappaur me loku augun snir EEG tnina um 8-13Hz, a kallast alpha taktur. Alfa takturinn er best mldur yfir parietal og occipital lobum og er tengdur minnkun stigi eftirtektar. egar alfa taktarnir eru teknir upp, finnst flki a yfirleitt vera afslappa og hamingjusamt. egar flk er me fulla eftirtekt vi ytra reiti ea er a hugsa mjg stft um eitthva tekur beta taktur vi, a er minni sveifluvdd en hrri tni. Delta: minna en 4Hz. Theta: 4-8Hz. Alfa: 8-13Hz. Beta: meira en 16Hz.

Svefn
EEG riti breytist miki svefni. Eftir v sem manneskja verur meira drowsy minnkar sveifluvddin og tnin alpha taktinum. Og egar eiginelgur svefn sr sta skiptir EEG yfir hgari tni og hrri sveifluvddar takta, theta og delta takta. a eru tveri fasar svefns ar sem nfnin eru h v hvort augun hreyfast ea ekki. NREM og REM. EEG NREM svefni eru me ha sveifluvdd og lga/hga tni. 103

Vi svefn er oftast teki EEG, EKG, Augnrit, EMG og ndun. Svefn byrjar me framgangi fr stigi 1-4 sem tekur tni og sveifluvdd heilaritsins og vvaspennu og augnhreyfinugum, sem tekur vanalega um 30-45 mntur og fer svo upp 4-3-2-1 aftur. En stainn fyrir a manneskjan vakni, heldur fram svefninn en verur einnig vart vi hraar augnhreyfingar undir augnlokinu = REM. Ef a einstaklingurinn er ekki truflaur heldur svefninn fram essari hringrs, fara fr stigi 1, 2 og 3 til 4 og svo aftur upp 4-3-2-1 ar sem NREM svefn er rofinn me REM svefni. Mealntursvefn einstaklings inniheldur 4-5 svona hringi, ar sem hver stendur um 90-100 mntur. NREM er um 75-80% af eim tma og REM restin. NREM svefn: stig 1 og 2 er lttur svefn en stig 3 og 4 er djpur svefn. Fyrrihluta ntur er meira djpsvefn er REM svefn eykst undir morgun. Djpsvefn: lkkar EMG, ndun er reglulegri og er seyting vaxtarhormni. REM-svefn: lkkar EMG miklu meira, verur sk atonia, nema augn og ndunarvvum, B og HT hkka, hraari og reglulegri ndun, kippir vera vvum og blfli til kynfra eykst.

Taugaefni Stigum Mevitundar

Tmabil svefns og vku breytast um einu sinni dag; a er, au gangast undir hringrsarferil ar sem um 8klst fara svefn og um 16klst fara vku. Eftir v sem vi sveiflumst milli vkustand og NREM og svo REM svefns sveiflast athyglin milli drauma, ar sem vi erum mjg nm fyrir ytra reiti. Minni minnkar (draumarnir gleymast mun hraar en atburir sem vi upplifum vku). a er hst hlutfall REM svefns hj ungabrnum, aeins 20% svefns fullorinna er REM svefn. Hj fullornum er 50%svefnsins 2. stigs svefn. Hlutfall 4.stigs svefns hj ldruum er mjg lgt. En hvaa lfelisfrilegu ttir drfa essar hrigrsarbreytingar mevitundarstigum? Kjarnar bi brainstem og hypothalamus hafa sitt a segja. RAS reticular activating system inniheldur margar askildar deildir sem eru agreindar me lkum lffrafrilegum eiginleikum og lkum taugaboum. Hlutar RAS sem losa norepinephrine, serotonin ea acetlkln, sem virka essu tilviki meira eins og neuromodulators, eru mest involverair stjrn mismunandi stigum mevitundar. vku, eru a taugar sem kallast aminergic taugar sem losa mest norepinephrine og serotonn sem hafa mest hrif. En REM svefni eru a colinergic taugar sem losa acetlklin sem hafa mest hrif. NREM svefn sveiflast arna milli essa tveggja. 104

Vaka

105

Svefntruflanir Dagsyfja

Dauad og Heiladaui
Dauad lsir standi ar sem a er mikil minnkun andlegri virkni vegna byggingalegra, lfelisfrilegra ea efnaskiptalegra ftlunar heilanum. Manneskja dauadi snir litla sem enga virkni ea getu til a vakna, snir ekki vibrg vi reiti. Augun eru loku og svefn-vku hringrs er ekki til staar.

106

Hvatning og tilfinningar
Hvatning er ttir flestum, ef ekki llum, hegunum ar sem tilfinningar fylgja mrgum reynslum okkar.

Hvatning
eir ttir sem bera byrg v a vi viljum n kvenu markmii eru hvatar ea drifkraftar fyrir eirri hegun. Hvatning getur leitt til hormnalegrar, autonomic og hegunarlegra svara. Primary motivated behavior er hegun sem er tengd vi homeostasis- a er, vihaldi stugu innra umhverfi, til dmis a a f sr a drekka egar maur er mjg yrstur. En a a velja sr hva maur a f sr a drekka er secondary motivated behavior. Hugtkin umbun og refsing eru askiljanleg fr hvatningu. Taugakerfi stundar umbun og refsingu sem er hluti af reticular activating system. Hlutinn sem er notaur hvatningu kallast mesolimbic dopamine pathway, en essi lei er tengd vi a a meta hvort eitthva s ess viru og umbreyta eirri tlkun a a veri af henni. essi lei losar dopamine sem er nk umbun fyrir heilann og hvatningu hans.

Tilfinningar
Cerebral cortex gegnir stru hlutverki v a stjrna motor-vibrgunum sem vera tilfinningalegri hegun. Amygdala er mist flestra tilfinninga-stiga.

Breytt Stig Mevitundar

etta er egar arar og undarlegdri breytingar vera mevitund, eins og egar manneskja er dleidd, notar ofskynjunarlyf og er me sjkdma.

Schizophrenia
etta er ein tegund breyttra stiga mevitundar. etta er sjkdmur ar sem upplsingar eru ekki rtt tlkaar heilanum. Einkenni eru td: ofskynjanir, heyra raddir. Einstaklingar me ennan sjkdm draga sig hl, eru brenglair tilfinningalega og mjg sveiflugjarnir skapinu. Orsakir Schizophreniu eru ekki ljsar. Nlegar rannsknir benda til ess a sjkdmurinn birtist eim sem hafa roskunarrugleika egar heilinn er a myndast fsturlfi.

The Mood Disorders: unglyndi og Bipolar Disorders

unglyndi er a egar alaeinkenni er mikill dapurleiki, orkuleysi, hugaleysi, stress, pirringur, svefntruflanir og hugsanir um dauann ea sjlfsmor. unglyndi er tengt vi minnkaa taugavirkni og efnaskipti anterior hluta limbic kerfisins og prefrontal cortex. Bipolar Disorders eru sveiflur milli manu og unglyndis.

107

Nm og Minni
Minni
Hugtaki memory encoding skrir a taugaferli sem breytir reynslu minni eirrar kvenu reynslu, ,e rum orum, eir lfelislegu ttir sem leia til minnismyndunar. Minni er hgt a sj margan htt: 1) Declerative memory, er vihald og upprifjun mevitundar reynslu sem er hgt a setja or. Til dmis er a a hafa upplifa hlut ea atbur og ess vegna muna hann eins og kannist vi hann. Hyppocampus, amygdala og diencephalon allt hlutar limbska kerfisins arf til ess a muna svona. 2) Procedural memory, er minni um a hvernig a framkvma hluti, til dmi a hjla. Aalhlutar heilans sem taka tt essu minni eru sensorimotor cortex, basal nuclei og cerebellum. Skammtmaminni ea vinnuminni er til staar declerative memory: hyppocampus og rum temporal lobe lffrum. En procedural minni: er a dreift mjg va. Langtmaminni er til staa r declerative memory: dreift mjg va. En procedurla minni: basal nuclei, cerebellum og premotor cortex.

Yfirr Heilahvela og Tunguml

90% heimsbyggarinnar er vinsta heilahveli srstaklega tengt tungumlinum, a er a segja, tlkuninni v hva maur vill segja og skrifa, taugastjrn v a tala og skrifa og skamtma minni orafora. Tungumli er flki og til ess arf a hlusta, lesa og tala. Aalcenterin fyrir tungumlavirkni eru vinstra heilahvelinu, temporal, parietal, og frontal cortexinum. Cerebellum er mikilvgur a tala og skrifa. Skemmd vinstra heilahveli en ekki v hgra: truflun stjrn tungumlsins. Skemmd temporal hvelinu (Wernickes area): aphasis, einstaklingur efitt me a skilja mlt ea skrifa ml en geta tala elilega. Skemmd frontal cortex (Brocas area): expressive aphasis, einstaklingurinn erfitt me a tala en skilur. Vinstra heilahveli: inniheldur a hvernig stafsetningarreglur eru, hvaa tmar hlutir gerast, myndar tilgtur um a hvernig heimurinn virkar, tengsl og sambnd milli tveffja atbura, er raun nokkurskonar tlkur. Einnig er minni vinstra heilahvelsins tengt orlgum minningum. Hgra heilahveli: inniheldur upplsingar um a hvernig flk ltur t, skyntengdar upplsingar og rvddarskynjun. En a hgra er tengt vi ekki-orlgum minningum heldur sjnrnum minningum.

108