Mustafa Fazlolu Elektrik Mhendisi mustafa.fazlioglu@emo.org.

tr Amalar bakmndan yapl tarzlar itibar ile 3e ayrlrlar; G (Datm) Trafolar l (Akm ve Gerilim) Trafolar zel maksatl Trafolar

Transformatrn primer sarglarna bir alternatif akm uygulandnda bobinler ierisinde bulunan demir nvede bir manyetik ak dolamaya balar bu ak demir nvenin bacanda bulunan sekonder sargy keserek manyetik indksiyon yoluyla bir gerilim indklenir. Primer ve sekonder sarglar arasnda elektriki bir ba yoktur. fazl transformatrlerin alma prensibi bir fazl transformatrler gibidir. fazn sarglar arasnda 120 derece faz fark vardr. Transformatrlerde gerilimler sipir sarglar doru orantldr, akmlar ise ters orantldr. Bu oran ayn zamanda transformatrlerde bota dntrme orandr.

Datm Transformatrlerinin Elemanlar; Demir Nve; Manyetik ak olumasn salar. Primer Sarglar; ince ve ok sipirli olup, transformatrn OG giri ksmdr. Sekonder Sarglar; Kaln ve az sipirli olup, transformatrn AG k ksmdr. zolasyon Ya; Sarmlar sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve soutmay salar. Ana tank; Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr. Rezerve Tank; Genleme ve yedek ya tankdr. Ya Seviye Gstergesi; Rezerve ya servisini grmek iindir. Radyatr; Transformatr yann soutmasn salar. Tekerlekler; Transformatr tamaya yarar. OG -AG buingi; OG ve AG fazlarnn balant terminallerdir. Ark boynuzu; Enerji nakil hatlarnda bir gerilim ykselmesinde transformatr koruyan elemanlardr. Termometre; Transformatrn s derecesini gsterir. Gerilim Kademe Komtatr; OG gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Tama Kancalar; Transformatr montaj ve demontaj ileminde kaldrmaya yarar. TRANSFORMATRLERN BALANTI EKLLER gen Balant

zellikleri Her faza alt sarglarn birer ucu birbiri ile birletirilmi olup dier ularna dier ularna fazlar tatbik edilir. Birleme noktasna yldz noktas veya ntr denir.

Yldz Balant

zellikleri: Her faza ait sarglarn birer ucu birbiri ile birletirilmi olup dier ulara fazlar tatbik edilir. Birleme noktasna yldz noktas veya ntr noktas denir.

TRAFOLARDA KADEME DETRME Trafolarn besleme gerilim deeri (Primer gerilimi) deitirildiinde sekonder k geriliminin sabit tutulmas gerekir. nk mterilere nominal sekonder gerilimi salamak iletmeciliin esasdr. Bu nedenle datm trafolarnda deiik primer gerilimi karsnda nominal sekonder k gerilimi salamak amacyla kademe deitirme mekanizmalar ilave edilmitir. Primer sarglar zerine yerletirilmi bu gerilim ayar sistemi trafo yksz iken kullanlr. Genellikle kademeli olarak imal edilirler. Prensip, trafonun dntrme oran primer sarglar zerinden sarg dilimleri karmak ve ilave etmek suretiyle deitirmektir.

rnek; (OG - AG) 1.Kademe 33.000 Volt 2.Kademe 31.500 Volt - 400 Volt 3.Kademe 28.500 Volt N1=3000 Sarm olsun N2=40 Sarm olsun 1.durum: Trafonun ana alter k 420 V okunduunda trafo hangi kademeye alnmas gerekir.

Buna gre trafo 2. kademeye alnacaktr. 2.durum: Trafonun ana alter knda 380 V okunduunda trafo hangi kademeye alnmas gerekir.

Buna gre Trafo 3. kademeye alnacaktr. 3.durum: Trafonun ana alter knda 440 V okunduunda trafo hangi kademeye alnmas gerekir.

Buna gre Trafo 1. kademeye alnacaktr. Not: Kaide olarak trafo datm panosunda gerilim dk ise, trafo kademesi gerilimi dk olan kademeye gerilim yksek ise, trafo kademesi gerilimi yksek olan kademeye alnacaktr. TRAFOLARDA LETME TOPRAKLAMASI Trafolarn yldz noktasnn topraklanmasna iletme topraklanmas denir. Trafolarn iletme topraklamasnn yaplmas ok nemlidir. letme topraklanmasnda topraklanma direnci 5 ohmu gememelidir. Bu nedenle rutubetli ve krmz toprakl olan yerler seilir. Kayalkl, kil ve kum topraklar tercih edilmez. Ky elektrifikasyon dneminde iletme topraklamas ilk diree yaplrd. Byk ehir ii trafolarda ise AG panosundan rutubetli ve topra iyi olan bir yere 80 cm derinliinde, 20 m. Uzunluunda kanal alr. Kanaln sonuna en az 150 cm derinliinde 100 cm boyunda bir ukur alr. Alan kanala 50 mm2 kesitinde NYY kablo veya muadili bir kesitle erit denerek genellikle 100 x 50 cm ebadnda 3 mm kalnlnda galvanizli bir demir levhaya " kalnlnda en az iki civata ile skca tutturulur, ayrca balant yerleri lehimlenir. Daha sonra topraklama elektrodu uzunlamasna ve dikey olarak ukura konur. ukur toprakla oldurulur ve toprak iyice sktrlr. Bylece topraklama levhas topraa gmlm olur. Dengeli yklerde fazlardan geen akmlarn vektrel toplam sfr olduundan sfr hattndan geen akmda sfr olacaktr. 3 fazl bir akmda fazlar arasnda 120 derecelik bir faz fark bulunmaktadr. Ia ile Ic akmnn vektrel toplam tek fazn akmna eit olur. Buna gre; Ia + Ib + Ic = 0 olur. Dengesiz yklerde fazlardan geen akmlarn vektrel toplam sfr olamayacandan sfr hattndan belli bir akm geecektir. rnein iki fazdan 100er Amperlik nc faz olan 120 Amperlik bir yk ekildiinde fazlardan geen akmlarn vektrel toplam; 100A+100A+120A =20A olacandan sfr hattndan 20Alik bir akm ekecektir. Sfr hattndan geen bu akm sfr hattnn da o nispette bir gerilim dmne neden olacaktr. Bunun iin uzun hatlarda yer yer topraklama yapmak suretiyle sfr hatt takviye edilerek gerilim dm nlemeye allr.

TRAFOLARDA KORUMA TOPRAKLAMASI Uygun iletme artlar ierisinde gerilim altnda bulunmayan, ancak arza olutuunda gerilim altna girebilmesi dnlen tesisatn madeni ksmlarnn bir iletken yolu ile topraa balanmas olarak tanmlanr ve 20 ohm altnda olmas gerekir. OG BUNG ve ARK BOYNUZU Datm trafosu primer tarafndaki OG buingi zerinde ayrca ark boynuzu bulur. Bu ark boynuzlarnn ara mesafelerinin norma uygun olup olmamas kontrol edilmeli, uygun deilse ayar edilmelidir. Aksi halde trafonun arzalanmas ve yanmasna neden olur.

TERMK KORUMA Trafolarda izolasyon deerinin azalmasna sebep olan etkenlerden biride scaklktr. zolasyon ya iin 90 oC, sarg iin 95 oC olarak kabul edilmektedir. Buna gre, 95 oC deerini aan bir scaklkta trafolarn altrlmamas gerekir. Bu amala kullanlan koruma tertibine Termik Koruma denir. Ya scaklnn 70 oC deerine ulamas halinde alarm yarmc rlesi alr. Bu durumda; nce zil alar, daha sonra kumanda panosu zerinde Termik Alarm kl sinyali kar. Scakln 85 oC deere ulamas halinde ama yardmc rlesi alr. Trafo servis d olur. Bu durumda, scaklk art nedeni aratrlmal, soutma yaplmal, normal iletme koullarnda trafo snmayacana gre, trafonun yk kontrol edilmedir. DAITIM TRAFOLARINDA TTR ve ZOLASYON TESTLER TTR Testinin amac: TTR testi transformatrn sarglar arasndaki oran doruluunu tespit etmek iin yaplr. zolasyon testinin amac: Sarglar aras, sarglar ile tank aras ksa devre arzalarn tespit etmek iin yaplr. OG ile AG sarglar arasnda izolasyon testi: Primer ve sekonder sarglar kendi aralarnda ayr ayr ksa devre edilir. Megerin (+) ucu Primer sarglarna,(-) ucu sekonder sarglarna, Megerin toprak ucu da gvdeye tutturulur ve 5000 Vluk kademesinde test yaplr. Primer Gvde zolasyon testi: Megerin (+) ucu Primer sargsna, (-) ucu gvdeye Megerin toprak ucu da sekonder sarglarna tutturulur ve 2500 Vluk kademelerinde test yaplr. AG sarglar ile gvde arsnda izolasyon testi: Megerin (+) ucu sekonder sarglarna, (-) ucu gvdeye, toprak ucu da primer sarglarna tutturulur ve 1000 Vluk kademesinde test edilir.

NOT: AG sekonder sarglarna 2500 - 5000 V kademesinde test yaplamaz, aksi taktirde AG sarglar yanabilir. OHMMETRE LE DE DC DREN TEST YAPILABLR OG ve AG sarglar arasnda ksa devre olup olmad ohmmetre ile llerek kontrol edilir. OG ile gvde arasnda kaak olup olmad ohm metre ile llerek kontrol edilir. AG ile gvde arasnda kaak olup olmad ohm metre ile llerek kontrol edilerek. Primer ve sekonder sarglarnda bir kopukluun olup olmad ohm metre ile llerek kontrol edilir. AKIM TRANSFORMATRLER Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akm belli bir oran dahilinde dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark sfr derece olan bir l transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yaltmn da salar. Devreye seri olarak balanan sarglarna primer; rle ve l aletlerini besleyen sarglarna sekonder denir. Primer devre akmnn, sekonder devre akmna blnmesi akm trafosunun dntrme orann belirtir.

rnek: Etiketinde 100/5 A yazan akm transformatrnde 100 rakam primer akmn, 5 rakam sekonder akm ifade eder. Buna gre transformatrn dntrme oran

izelge 1: Toprak rlesi ayar kademeleri

izelge 2: Akm trafosu arpan olarak ar akm rlesi hat akmlar

rnek: Bir ENH zerinde 800 KVA kurulu gcnde trafolar vardr. Hattn en byk g kullanma katsays (diversite) % 62,5 olarak belirlenmitir. Kullanlacak akm trafolarn 34,5 kV ve 15 kV iin belirleyiniz. zm: Srekli ekilen en byk g; N=%62,5x800 =500kVA 34,5 kV gerilime gre hat akm; I1=500/34,5x1,73=8,37Amp. 15 kV gerilime gre hat akm; I2 =500/15x1,73=19,2 Amper KK 34,5 kV iin hat akm 8,37 Amper hesapland iin izelge 1de en byk deer 10 Amperdir. 10 Amperin akm trafosu karl 20/5 ve ar akm rlesi ayar kademesi karl ise bundan sonraki kademeler akm trafosunun anma akmnn stnde almasna neden olur. Ayrca akm trafolar devreye seri bal olduklar iin hattn ksa devre akmlar etkisindedir ve termik, dinamik kuvvetler akm trafosunu bozabilir. Bu bakmdan duyarl bir ar akm ayar olana yannda akm trafolarnn ksa devre akmlarna da dayanmas gerekir. izelge 2de 15/5 akm trafosu ar akm rlesine hem daha geni bir ayar olana salar hem de hat ksa devresinde termik ve dinamik tesislere dayanabilir. 15/5 Akm trafosu seildiinde rlenin kademesi 9 Amper hat akmn karlayabilmektedir ve toprak rlesine de (izelge 1) 2,7 Amperden 10,5 amper toprak kaak akm deerine kadar ayar olana vermektedir. KK 15 kVluk ise; yukardaki rnekte verilen ENH ve KK 15 kVluk ise her hat akm 19,2 amper olarak hesaplanmt. izelge 2de en yakn byk deer 20/5 akm trafosunun 5 ayar kademesi iin 20 grnyorsa da en uygun akm trafosu seimi 40/5tir ve ayar kademesi 3 olacaktr. Toprak rlesi de (izelge 1) 7,2 - 28 amper aras hata akm ayar olana verilmektedir. Ar akm ve toprak rlelerinin duyarl grld gibi akm trafosu seimine baldr. Ancak akm trafosu seilirken hattn ksa devre akmlar ve termik - dinamik etkilerden az zarar grecek bir seim yapmaldr. Not: Akm trafosunda oluan bir arza durumunda; sekonder balantlarnn gevek kalmamasna dikkat ediniz, tehlikeli gerilimlerin olumas iin ksa devre ederek topraklaynz. GERLM TRANSFORMATRLER Gerilim Transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve primerle sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir transformatrdr. Rle ve l aletlerinin dk gerilimle almasn salar. Gerilim l transformatrnn sekonder taraf (v kk) daima topraklamaldr. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar can ve mal emniyetinin salamas bakmndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (ksa devreye kar koruma ) sigorta konulur. Toprak hattna kesinlikle sigorta konulmaz.

Gerilim transformatrnn etiketinde yazl olan nominal primer gerilimin, nominal sekonder gerilimine orandr.

rnek: Etiketinde 34,5/0,1 kV yazan bir gerilim transformatrnn dntrme oran

Primer anma gerilimi genellikle 3,3 6,3 10,5 15,8 31,5 34,5 154 380 kVtur. Sekonder anma gerilimi standartlarda 100 110 115 120 Volt veya bu gerilimlerin kk3 blmdr. Sistemimizde genellikle kullanlan gerilim 100 Volttur. * Faz Toprak gerilim transformatr (Bir buingli) ( Genelde154 ve 380kV sistemlerde kullanlr.) * Faz - Faz gerilim transformatr (iki buingli) (35kVta kadar imal edilir.) Orta gerilim sisteminde KK binalarnda kullanlan 220 Volt sargs olan geri gerilim transformatrleri vardr. Bu sarg KK binasnn aydnlatmas, kesici kurma motorunun beslenmesi veya redresr beslemede kullanlr. Not: Gerilim trafosunda oluan bir arza durumunda; sekonder balantlarnn gevek kalmamasna dikkat ediniz, tehlikeli gerilimlerin olumas iin ak devre ediniz. Soutma ekline gre trafolar; 1-Kuru trafolar, 2-Yal trafolar olmak zere ikiye ayrlr. Kuru trafolar daha ok kk gtedirler. Son yllarda 20 MVAya kadar kuru tip trafolar yaplmaya balanmtr. Yal trafolarn soutmas ya kendi kendine ya da cebri olur. Trafo sarglar yldz, gen ve zikzak olmak zere 3 trl balanr. Bu anlamda fazl trafolar yldz-yldz-gen, gen-yldz, yldz-zikzak ve gen-zikzak gibi eitli ekillerde balanabilirler. Gerilim dmlerini karlayabilmek iin sekonder sarglar genellikle ayar bobinlerini de ihtiva ederler.

Transformatrlerin iten ve dtan gelecek zararl etkilere kar korunmalar gerekir. Koruma amacyla kk gl trafolarda eriyen adi sigortalar, byk gl trafolarda ise zerinde ar akm rlesi bulunan kesiciler kullanlr. Transformatrleri trafo iindeki mevzii snma, gerilim atlamalar, bobinler veya sarmlar arasndaki ksa devrelerden korumak iin Bucholz koruma tertibat kullanlr. (Buchholz Rlesi, ya soutmal g transformatrlerinin eitli zararl etkilerden korunmas iin kullanlan bir gvenlik donanmdr. Alman mhendis Max Buchholz (1875-1956) tarafndan tasarlanan ve adyla anlan bu rleler 1940`l yllardan bu yana g transformatrlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr) Byk gl transformatrlerin hepsi yal olarak yaplr. arza sebebiyle yada gaz habbecikleri oluur. Gaz habbecikleri Bucholz koruma tertibatn faaliyete geirerek kesicinin almasn salar. Bucholz rlesi trafonun stnde bulunan ve trafo kazann genleme kabna birletiren irtibat borusu zerine yerletirilir. Rlenin iki adet konta mevcut olup az gaz olumasnda alarm konta, ok gaz olumasnda ise kumanda konta da alarak, kesicinin amas salanr. Bucholz koruma tertibat trafolar sadece i arzalardan korumaya yarar. Halbuki trafolarn d arzalardan da korunmas gerekir. Bunun iinde differansiyel koruma tertibat yaplr. Trafonun giri ve kna balanan akm trafolarndan beslenen ve akmlarn farkyla alan diferansiyel rleler, arza halinde faaliyete geerek kesicileri atrp trafoyu devre harici yapar. Transformatrler ar yklenmelere kar da korunmaldrlar. Trafolarn ar yklenmelere kar korunmalar trafo kapa altna yerletirilen bimetal levhalarla yaplr. Bimetal levhalarn, trafonun ar sndn belirten alarm ve ok ar sndnda trafoyu devre harici etmeye yarayan kumanda kontaklar mevcuttur. A. LETMEDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR: Hibir zaman transformatrlere emniyet mesafesinden daha yakn bulunulmamaldr. Transformatr nominal gcne kadar yklenmelidir. Gerekli hallerde azami bir saat sreyle nominal gcn %10 fazlasyla ykleme yaplabilir. Bilhassa puant zaman yk durumu ampermetrelerden takip edilmeli ve trafo fazla ykleniyor ise, daha yksek gte baka bir trafo ile deitirilmelidir. Transformatrlerde ya miktar normal deerde olmaldr. Yan eksik olmas trafonun ar snmasna, fazla olmas ise genleme kabndan yan tamas gibi sakncal durumlara neden olur. Ya eksik ise tamamlanmal, fazla ise fazlas alnmaldr. Transformatrn snmas termometresinden her gn takip edilerek anormal durumlarda gerekli nlemler alnmaldr. Transformatr zerine monte edilmi olan silika jel kab her gn kontrol edilmeli; silika jel maviden pembeye dnm ise, silika jel kurutulup (mavi hale getirilip) yerine konulmaldr. Transformatrdeki yan herhangi bir yerden szp szmad her gn kontrol edilmelidir. Gece karanlnda trafonun giri k balantlarnda ark meydana gelip gelmedii kontrol edilmeli ve ark grldnde hemen nedeni aratrlarak giderilmelidir. Gece sessizliinde trafodan anormal bir ses gelip gelmedii dinlenilmelidir. Bir arza durumu varsa ilgililer hemen haberdar edilmelidir. Trafonun soutulmas fanlar ile temin ediliyorsa; fanlarn normal alp almad her gn kontrol edilmelidir. Arzal fan varsa ya yedei ile deitirilmeli veya hemen tamiri

yaplmaldr. Trafoda koruyucu rleler (Bucholz, termik imaj) varsa bunlarn normal alp almadklar kontrol edilmeli, arizi bir durum varsa hemen giderilmelidir. Trafo sahasna girmenin yasak ve tehlikeli olduunu belirten ikaz levhalarnn yerinde olup, olmad kontrol edilmeli varsa eksikler tamamlanmaldr. B-BAKIM VE TAMRDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR: Bakm yaplacak trafoda can ve mal gvenlii ynnden btn tedbirler alnm olmaldr. 3 ayda bir trafo giri ve kndaki klemens vida ve somunlar gzden geirilmeli varsa geveklikler giderilmelidir. 1000 KVA ve daha byk gl trafolarn izolasyon yalarnn delinme gerilimleri her yl kontrol edilmelidir. Delinme gerilimlerinde dmeler varsa uygun bir zamanda yalar ya tasfiye edilmeli veya deitirilmelidir. Topraklama irtibat kontrol edilmeli, geveklikler varsa giderilmelidir. 3 ayda bir trafo ile giri ve klarn temizlii yaplmaldr. Trafonun d yzey boyalar dklm ise yenilenmelidir. Trafo ya hava ile temas ettiinde havann rutubetini alr. Bylece yan delinme gerilimi der ve ayrca ya ierisindeki rutubeti de sarglar alarak sarglarn elektriki dayanm azalr. Bu gibi sakncal durumlarn olmamas iin, trafo yann rutubet almamasna ok zen gsterilmesi gerekir. Ayrca toz toprak v.b gibi yabanc maddeler de trafo yann zelliini bozarak amurlamann teekkln salar. Bu sebeplerden dolay trafo yann rutubet almamasna ve keza iine toz, toprak v.b yabanc maddelerin karmamasna dikkat edilmesi gereklidir. Bu itibarla izolatr ve conta deitirme gibi ilemler, iyi havada ve ksa sre ierisinde gerekletirilmelidir. Bir trafoya hep ayn cins ya konulmaldr, ayet ayn cins ya bulunamazsa daha stn kaliteli trafo ya ilave edilebilir. Herhangi bir sebeple trafo tankndaki ya boaltlacak ise temiz bir ya kabna alnmal, rutubet almamasna ve keza toz, toprak v.b gibi yabanc madde karmamasna dikkat edilmelidir. Trafonun onarm mevcut imkanlarla giderilemiyor ise Tamir-Bakm Atlyelerine sevk edilmelidir. Kaynaka; * EMO Eitim notlar * Kayseri Civar Elektrik A.