Arnold Joseph Toynbee Dnya Bat ve slam DNYA BATI VE SLAM

A R N O L D JOSEPH TOYNBEE

(Nisan 1889, Londra -22 Ekim 1970 n g i l t e r e ' d e ) Oxford'da Balfiol College'den mezun oldu. Ardndan ksa bir sre Atina'daki ngiliz Okulu'na devam etti. 1912'de Balliol College'de Antik a tarihi dalnda retim yesi oldu. 1915'te Dileri Bakanl haber alma dairesinde almaya balad. 1919'da Paris Bar Konferans'nda ingiltere heyetinde yer ald. Daha sonra Londra niversites'nde Bizans ve Yunan aratrmalar profesrlne getirildi. 1921-22 yllarnda Trk Kurtulu Sava srasnda Manchester Guardian gazetesinin muhabirliini yapt; bu grevde edindii deneyimlerini The Western Question in Greece and Tur-key isimli kitabnda toplad 1925'te London School of Economics'te uluslararas tarih aratrmalar profesr oldu. Ayrca Londra Kraliyet Uluslararas likiler Enstits'nn yneticiliini stlendi. Toynbee'nin en tannm eseri, uygarlklarn evrimsel gelimesi ve dyle ilgili zmlemesine dayal tarih felsefesini ortaya koyduu 12 ciltlik A study of History (Tarih zerine Bir nceleme) dir. Dier eserleri; Civilisation on Trial (Medeniyet Yarglanyor), East of West: A journey Round the World (Doudan Batya Dnya evresinde Bir Yolculuk), Helenism: The History of a Civilisation (Helenizm: Bir Uygarln Tarihi), The World and the West (Dnya ve Bat) ve Turkey (Trkiye) dir. ARNOLD J. TOYNBEE

Dnya Bat ve slam

Trkesi Abdullah Zerrar PINAR YAYINLARI NDEKLER Pnar yaynlar istanbul kitap kltr merkezi byk reitpasa cd. no: 22/16 vezneciler istanbul tel: (0212) 520 98 90-527 06 77 Dnya Bat ve slam Arnold Toynbee The Wes1 and the World, London. 1953 pnar yaynlar: 152 aratrma nceleme: 43 sbn 975-352-156-1 birinci basm: temmuz 2002 kapak tasarm: sezer erdoan uygulama: pnar dizgi- idzen: pnar bask: yldzlar matbaaclk cilt: istanbul ciltevi www. pinaryayinlari. com NSZ/7
I. RUSYA VE BAT/9 II. SLAM VE BATI / 23 III. HNDSTAN VE BAT/37

IV. U Z A K D O U VE B A T I / 51 V. KARILATIRMA YAPANLARIN PSKOLOJS / S VI. DNYA, YUNAN VE ROMALILAR / 81

nsz
Dnya ve Bat'nn birbirleriyle karlatrlmas, gemite yaanan modern tarihin en nemli olay olarak iddia edilebilir. Elinizdeki bu karlatrma almas, gemite yer alan bir ok mehur rneklerin var olmasna ramen, tarihi bir fenomenin gze arpan en iyi rneini tekil eder. Medeniyetler arasndaki bu karlatrmalar iinde bulunduu artlar ve konumlarna gre mukayese ederek, bir medeniyeti, ada olan baka bir medeniyet ile beraber incelemek, insanlk tarihinin anlalmasna gtren kapnn almasnda etkin olan nemli anahtarlardan biridir. Elinizdeki bu kitap, BBC'nin daveti zerine 1950*de gerekletirilen ve yazarn Reith Dersleri ad altnda verdii konferanslarnn okuyucuyla yeniden bulumasdr.

7
Kendilerini Kcil crsvcrcni olmam iin ilk lunfnd&n fikrimin sorulduu o yl. su anda baskda olan ve 1954'te baslmas tamamlanacak olan Tarih ncelemesi adl kitabmn en son drt blmnde yer alan konulardan bir tanesini bu dersler iin seebileceimi nerdiler. Benim seimim Dnya ve Bat olmutu. Reith dersleri, imdi bu konu zerinde radyoda dinleyicileri ile buluuyor ve dzenli olarak The Listcna (dinleyin) adl dergide baslyordu. Yetkililer Tarih incelemesi adl eserimin kalan blmlerini de toplayarak yaymlamak zere hepsini bir araya getirmilerdi. Bu kitabn amac, Tarih ncelemesi adl eserimin VIII. cildinde byk bir yer tutacak olan konuya ok ksa ve basit bir ekilde giri yapmaktan ibarettir. u an ortaya konulan bu aba, nceleme'nin VIII. cildinin. IX. blmnn bir kopyas, benzeri veya D.C. Srnnerveu'in ustaca stesinden geldii ve I-VI. blmlerinin zetlenmesi nda gerekletirmeye alt incelemenin VII-X. blmlerinin tek bir cilt altnda ksaltlmasndan ibaret de deildir. AJ.T Aralk 1952

I Rusya ve Bat
Yazar iin okuyucuyu bu kitabn konusuyla tantrmann en kolay yolu, belki de, kitabn neden byle bir bala sahip olduunu aklamak olacaktr. Niin bu balk? Okuyucu belkide kitap balnn "Dnya ve Bat" olarak adlandrlmasn istiyordu? Bat dnyann br ad ve pratik hayatmzdaki meselelerimizde dnyann ald yer kadar nem arzetmiyor muydu? Eer yazar batl olmayan dier dnyay ifade etmek istiyor idiyse, niin illa da balktaki bu iki kelimeyi "Dnya ve Bat" olarak kulland? Ve "'Dnya ve Bat" yerine neden "Bat ve Dnya" dizimini kullanmad? En azndan yazar, "Bat" kelimesini "Dnya" kelimesinden nce getirmek suretiyle kitabna balk olarak kullanmal deil miydi? Bu balk, konuyu anlamamzda temel saylacak iki noktay ortaya koymas asndan, zellikle zerinde duDNYA BATI VE SLAM

rularak, seilmi bir balktr. Birinci nokta, Bat hibir zaman dnyann tamam olmamtr. Bat, -imdilerde oktan kaybetmi olduu- byk gcnn zirvesinde olduu zamanlar bile modern tarihin oluumundaki tek aktr olmamt. kinci nokta ise, Dnya ve Bat'nn drt-be yz yldr srmekte olan Dnya-Bat karlatrmnda en nemli tecrbelere sahip olan taraf; Bat deil, hep Dnya olmutur. Bat Dnya tarafndan taarruza uram deil, bilakis Dnya, Bat tarafndan taarruza -hem de iddetli bir taarruza- uratlmtr. te bu yzden bu kitabn balnda yer alan. Dnya kelimesi Bat kelimesinden nce kullanlmtr.

Bu meseleyle uramak isteyen bir Batl bir ka dakikalna da olsa zerinde tad Batl yurttalarnn maskesinden arnp, Dnya ve Bat arasndaki karlatrmay insanolunun byk ounluunu oluturan Batl olmayanlarn gzyle yapmaldr. Batl olmayan halklarn din, dil, rk ve medeniyetlerinin farkl olmasna ramen herhangi bir Batl aratrmacnn Bat hakkndaki grlerini sormas halinde alaca cevap ayn olacaktr: Ruslar, Mslmanlar, Hindular, inliler, Japonlar ve dierleri Bat iin, "Bat modern zamanlarn en saldrgan lkesidir" diyecekler ve Bat saldrganlna rnek olarak da her biri kendi tecrbesini Bat'nn karsna koyacaktr. Ruslar, Bat ordular tarafndan kendi topraklarnn 1941, 1915, 1812, 1709 ve 1610 yllarnda igal edildiini, Afrika ve Asya halklar Bat'ya 15. yzyldan beri Batl misyonerler, tccarlar ve askerlerin kendilerini denizi gemeye zorladklarn, Asyallar, ayn zaman dilimi
10 NSZ

ierisinde dnyada bo kalan en son topraklarn aslan pay olan Amerika, Avustralya, Yeni Zelanda, Gney ve Kuzey Afrika'nn Batllar tarafndan nasl igal edildiini hatrlatacaklardr. Afrikallar, Bat'ya; Batl Efendiler ve Bakanlarnn ua olarak Avrupal smrgecilerin servet agzll uruna, Atlantii geirerek Amerika'da kleletirilen halklarn hatrlatacaklardr. Kuzey Amerika'nn asl sakinleri olan yerliler atalarnn Bat Avrupal misafirler ve onlarn Afrikal klelerine yer hazrlamak iin nasl bir srgne maruz brakldklarn hatrlatacaktr. Btn bu sulamalar bugnk birok Batly artacak, ok edecek, rahatn karacak ve belki de nefretini uyandracaktr. Hollandal Batllar Endonezya'y, ngilizler Hindistan, Pakistan Burma ve Seylan' 1945'ten beri kastl olarak boaltmaktadrlar. ngiltereli Batllar 1899-1902 Gney Afrika ve Amerikal Batllar 1898 Amerika-Ispanya savandan beri iddetli bir savaa girmemilerdir. Biz tm bunlarn hepsini ve Rusya'y da ieren I. ve daha sonra da II. Dnya Sava'nda komularna saldran, Almanya'nn da Batl olduunu, kolayca unutmu olduk. Ruslar, Afrikallar, Asyallar genel bir toplum olarak Batllara, aralarnda ayrm yapmadan "Frank srs" demektedirler. Mehur bir Latin atasz "Dnya hkm tasdik ederse, son sz de sylenmitir" der; ve Dnya'nn Bat zerindeki hkm, 1945'te sona eren 4,5 asrlk bir zaman dilimi iin doru km grnyor. Btn bu zaman dilimi ierisinde Dnya'nn Bat tecrbesi, Bat'nn her zaman saldrgan konumunda olmasdr. Rusya ve in tarafndan olaylar bugn itibar ile
11 DNYA BAT YE SLAM

tersine dnmse, bu olay II. Dnya Sava'mn sonlarna kadar balamam bir hikayenin yeni bir blmdr demektir. Batnn, Rusya ve in'in yakn zamanlardaki saldrlarna kar fke duyarak alarma gemesi, Dnya'nn yzyllarca sregelen Bat eziyetine delil olmakta ve imdilerde Batllarn Dnya'nn elinden kurtulma abas vermeleri acaip bir tecrbe tekil etmektedir. Peki Dnya'nn Bat tecrbesi ne idi? Gelin Rusya'nn tecrbesini ele alarak bu ie balayalm. Rusya, Dnya'nn Batl olmayan en byk topluluun bir parasdr. Ruslar, o zamanlarda ve imdi bile birou hristiyan olmasna ramen hibir zaman Batl h-ristiyan olmadlar. Rusya ingiltere gibi Roma'dan deil Dou Roma'dan devirtilmitir. Her iki tarafda ortak olarak hristiyan orijinli olmalarna ramen, birbirine daima ve tamamen yabanc idiler ve her zaman karlkl olarak dmanlk ve antipati duyuyorlard. Biri dierini tarihin post-hristiyan safhas olarak anabilir. Rusya'nn Bat ile olan ilikilerinin tm tarihindeki en mutlu bir ilk blm vardr. Rusya ve Bat hayat tarzlarnn farkllklarna ramen orta alarda ok uyumlu olmulardr. Halklar alverilerde bulunuyor ve krallar birbirlerinin kzlar ile evleniyorlard. Mesela bir ngiliz kral olan Harold'un kz bir Rus prensi ile evlenmitir. Yabanclama 13. yzylda Ruslarn Tatarlara boyun emesi ile balamtr. Tatarlarn Ruslar zerindeki hakimiyeti geici idi; zira

Tatarlar bozkr gmenleri idiler ve hibir zaman Rus arazi ve ormanlarn mesken tutmamlardr. Tatarlarn bu zaferi Tatarlardan ok Batl 12
ONSUZ

komular iin bir fetih anlam tayordu. Zira onlara, tkenmi olan Rusya'y tamamen bitirerek Bat snrlarnda bulunan ve Rus dnyasnda yer alan Beyaz Rusya ve Ukrayna'nn yarsn Bat Hristiyanlna katmak avantajn kazandrmt. 14. ve 15. yzyllarda Batl gler tarafndan elde edilen byk Rusya topraklarnn son paras, Rusya tarafndan 1945'e kadar geri alnamamtr. Rusya zerindeki orta an sonlarnda gerekleen bu fetih Rusya'nn i yaay ve Batl saldrganlar arasndaki ilikilerde etkili oldu. Rusya zerindeki Bat basks Rusya'y sadece Bat'dan uzaklatrmakla kalmayp, yaamak istiyorsa, otokrasi pahasna, siyasi bir birliin Rusya'da oluumunun gerekliliini empoze ederek Ruslar Moskova'da yeni yetme Rus glerinin boyunduruu altna sokmalar, Rus hayatnn en zor gereklerinden biri olmutur. Moskova'da bylesine otokrasi merkezli bir hkmetin olumas kazara gereklemi bir ey de deildi. Moskova kolay bir istila yolu zerinde bulunuyordu ve bu yol Batl saldrganlar tarafndan Rusya'ya braklmt. 1610'da Polonyallar, 1812'de Franszlar, 1945'te Almanlar bu yolu izlediler. 14. yzyln balarndan itibaren otokrasi ve merkeziyetilik baarl Rus devletleri iin hakim olan gr olmutu. Bu Moskova merkezli politik Rus gelenei, komularn daima alarmda beklettii gibi kendileri tarafndan da sevilen ve kabul gren bir politika deildi. Ama maalesef Ruslar belki de katln kesin bir paras olarak ayn ekilde, komular tarafndan fethedilme akbetinin, daha kt bir akbet olduunu hissettiklerinden dolay, bu yolla ilerlemeyi rendiler.
13 DNYA BATI VE SLAM

Batllar olarak gzlemlediimiz kadar ile, Rusya'nn bu otokratik rejime boyun emeyi kabullenmesi ve bunun Rusya da gelenek haline gelmesi, elbette, Rusya ve Bat arasndaki bugnk ilikiler de yaanan temel zorluklardan bir tanesidir. Bat'daki bir ok insan zorba hkmetin tolerans gsterilemeyecek kadar sosyal bir felaket olduunu dnyor. Biz, Faizm ve Nasyonel Sosyalizm formatnda bizim Batllar arasnda ortaya ktnda bu zorba ynetimleri ykmak iin korkun bir bedel dedik. Adn ister komnizm koyun ister arlk, Rusya formatna da ayn gvensizlik ve nefreti duyuyoruz ve bu yeni zorba ynetimin yaylmasn grmek istemiyoruz. Ve zellikle biz Franklar, tarihte 1682-1683'de-ki Trklerin Viyana'y ikinci defa kuatmasndan beri Ba-t'nn zgrlk ideallerini tehdit eden bu tehlikeye kar kendimizi savunma halinde bulmuuz. Sava sonras Rusya'nn Bat karsnda oluturduu bu endie ok hakl bir endiedir. Ayn zamanda, Rusya ve Bat arasndaki 1945'ten beri sregelen ilikilerin tersyz olmasna ve bugnn endieleri ile gemii unutarak bizi yanltmasna msaade etmemeye dikkat etmeliyiz. Gazeteciler yerine tarihilerin perspektifi ile Rusya ve Bat'y karlatrdmzda, 1945'te sona eren birka yzyl kapsayan periyotta, bugn bizim Ruslara baktmz gibi, Ruslarn da her zaman Bat'ya ayn sebepten dolay kuku ile bakm olduklarn grrz. Bat'nn son birka yzyldr Rusya'ya kar uygulad, 13. yzyldan 1945'e kadar sreklilik arzeden bu tehdidi, kronikleerek, hafifleme srecine girmeyen tekno14 NSZ

loji devriminin patlak vermesi ile Rusya iin ok daha ciddi bir hal almt. Bat ateli silahlar icat ettiinde, Rusya bunu takip etti ve 16. yzylda Rusya Bat'dan ald bu yeni silahlar Volga vadisindeki Tatarlar ve daha ilkel bir hayat sren Sibirya ve Ural halklarna kar kulland. Ama tarih 1610'u gsterdiinde Bat'nn bu silah donanm, Polonyallar Moskova'y igal ederek iki yl sre ile ellerinde tutmaya muktedir klmtr. Bu arada, sveliler Finlandiya krfezinin banda durarak RuSlar Baltk denizine inme olanaklarndan mahrum etmilerdir. Bat'nn 17. yzyldaki saldrlarna Rusya'nn sert mukabelesi, Bat'nn

teknolojisini ve teknolojinin ayrlmaz paras olan Batl hayat tarzn fazlas ile ve btn olarak almak olmutur. Bu Moskova otokratik merkezi rejiminin karakteristii, Rusya'da 17 ve 18. yzyllarda bu teknolojik ve onu takip eden sosyal devrimin yukardan aaya doru, stn bir dehaya sahip olan Byk Petro nderliinde empoze edilmi olmasdr. Petro, sadece Rusya'da deil bilakis her yerde, Dnya'nn Bat ile ilikilerinin anlalmasnda ok nemli bir ahsiyettir; Petro son iki buuk asr boyunca, Dnya'y Bat'nn tecavzne kar, Bat'nn silahyla karlk vermek zere kendini yetitirmeye zorlayarak, onu tamamen Bat egemenlii altna dmekten kurtarm olan, otokratik Batllatrma reformcularnn ilk rneidir. Trkiye'de, III. Selim, II. Mahmut ve Mustafa Kemal Atatrk, Msr'da Mehmed Ali Paa ve 1860'larda Japonya'daki Bat devrimini gerekletiren kdemli devlet adamlar, bilerek ya da bilmeyerek Byk Petro'nun arkasndan gitmilerdir. 15
DNYA BAT VE SLAM

Petro, Rusya'y Bat ile hl devam eden bir teknoloji yar iine soktu. Ve Rusya hl da, Batnn her an yeni rnler karmaya ynelik gayretlerinden dolay u ana kadar dinlenme frsat bulamamtr. Mesela, Petro ve 18. yzyldaki takipileri Rusya'y o gnn Bats ile ayn hizaya getirerek 1709'da Batl sveli istilaclarn ve 1812'de Batl Fransz istilaclarn istilasna kar koymutur, fakat, 19. yzyldaki endstri devrimi, Rusya'y bir kez daha geride brakmtr. Dolays ile de Rusya, I. Dnya Sava'nda Batl Alman istilaclar tarafndan 2 yzyl nce sve ve Polonyallar tarafndan yenilgiye uratldklar gibi, yine yenilgiye uratlmt. 5" anki komnist otokratik ynetim 1914-17 yllarnda Bat endstri devrimi ile tehdit edilen Rusya'daki arln yerini almaya hazrd. Komnist rejim, 1928'den 1941'e kadar, 230 yl nce ar Petro"nun Rusya iin yapt gibi, yeniden Rusya iin almak, her eye yeni batan balamak zere ortaya kt. Tarihin modern blmnde ikinci defa olarak Rusya, otokratik bir ynetici tarafndan kendisini bir kez daha geride brakan Bat teknolojisini tekrar yakalamak amac ile grevlendirilmi oldu. Stalin'in teknolojik olarak Batllamaya ynelik baskc almas, Petro'nunki gibi en sonunda savala etin bir snav vererek haklln ispat etti. Komnist teknoloji devrimi, Petro'nun 1709'da sve'i, 1812'de Fransz istilaclar yenilgiye uratt gibi, II. Dnya Savanda Alman istilaclar bozguna uratmtr. Ve sonra da, Rusya Batl Alman igalcilerden toprak zgrln kazandktan hemen birka ay sonra
NSZ

1945'te, Rusya'nn Amerikal Hanl mttefikleri tarafndan Japonya'ya braklan atom bombas ile Bat nc teknoloji devrimini gerekletirdiini ilan etti. Ve bugne kadar Rusya Bat teknolojisini yakalamak uruna aba gstermesine ramen, nc kez Bat'nn gerisinde kalmakla beyninden vuruluyor. Rusya ve Bat arasndaki bu ezeli rekabet gelecekte de var olacaktr. Fakat bu teknoloji yarnn yenilenmesi bu iki eski hristiyan toplumu arasndaki ilikilerin yeniden dzenlenmesinde nemli zorluklar ortaya karacaktr. Teknoloji elbette bir anta dolusu oyuncan Yunanca uzun addr. Ve biz kendimize unu sormalyz; bu yarmada g anlamna gelen oyuncaklar nelerdir? Bir dokuma tezgah veya bir lokomotif, silah, uak ve bombann bu kabilden birer oyuncak olduu besbelli. Fakat btn gler maddelerden oluan gler deildir. Manevi olan gler de vardr ve bu manevi gler insanolunun yapt en gl oyuncaklardr. nan mesela, bir oyuncak olabilir hem de 1917'de Rusya ve Bat arasnda balayan ve bu yarn yeni raundu olan bir oyuncak. Rusya bu defa Batl rakiplerinin maddi gleri karsna terazinin br kefesine olduka ar ve manevi bir g olan inanc koydu. Roma tarihinde Roma'nn Gollerin esaretinden kurtarlmasnda Roma altnna karlk Brennud tarafndan fidye olarak verilen klcn tekil ettii kadar bir arlk meydana getirir. O halde komnizm bir silahtr. Hem de bomba gibi, uak gibi makineli gibi Bat orijinli bir silahtr. ayet 19. yzylda, Rhineland'e getirilerek alma hayatnn en
17 DNYA BAT VE SLAM

gzel yllarn Londra ve Manchester'da geiren Kari Marx ve Friedrich Engels gibi, Batllar tarafndan icat edilmeseydi, komnizm Rusya'nn hibir zaman resmi ideolojisi olamayacakt. Rusya'nn geleneinde komnizme ait, onu icat edecek hibir ey yok ve u kesinki Rusya rejimi iin hazrlanan hazr-kalp bu rejim 1917'de ayet devrim olarak gereklememi olsayd Bat bunu hibir zaman aklna bile getirmeyecekti. Bat'dan, endstriyel devrimin yan sra, Bat ideolojisini dn alp Bat kart bir silah olarak kullanmak, 1917'de Bolevik ihtilali ile Rusya tarihinde yeni bir byk hareketi balatmtr. Ve Rusya ilk kez Bat'dan bir ideoloji dn alm oldu. Daha nce de sylediimiz gibi Hristiyanlk Bat'dan deil formasyonu ve ruhu Bat'dan farkl olan Bizans'tan gelmitir ve Bat'nn 15. yzyldaki Bat Hristiyanln Rusya'ya empoze etme almalar baarszlkla sonulanmtr. M,S. 1439 ylndaki Floransa'da yaplan Hristiyan Kiliseler Meclisi, Bizans mparatorluu'nun Dou Ortodoks Kilisesi temsilcileri, karlnda Bat dnyasnn stanbul'u Trklerin fethetinden kurtaraca midi ile, istemeyerek de olsa Roma Papalnn kilise stnln tanmlardr. Moskova Metropolit Bapiskoposu, istanbul Rum Patrigi'nin temsilcisi olarak mecliste bulunmu ve Rum Ortodoks Kilisesi temsilcilerine din kardeleri gibi ayn ekilde oy vermitir. Ama ne yazk ki Moskova'ya geri dndnde Pa-pa'nn yceliini tanmadndan kendisi de bu grevinden azledildi. 250 yl sonra byk Petro Bat teknolojisinin nasln 18
NSZ

(Know How) renmek zere gittiinde, Bat teknolojisinin etkinliinin srlarna karlk olarak istenen Rusya'nn Bat Hristiyanlna adaptasyonu creti artk talep edilmiyordu. Batllar, 17. yzyln sonlarnda sadece dini fanatizme kar deil, bizzat dine kar Bat'nm ierisinde yaad dini atmalardan dolay bir tiksinti duymaya balamlard. Petro'nun rak Rusya's zamannda Bat dnyas, bylece dinsiz bir dnya oluvermiti. Rusya'nn Batllatrma acenteliini yapan Rusyal kltrl aznlklar, Bat Hristiyanlnn adaptasyonu yerine Rus-ya'daki Hristiyanla kaytsz kalmay tercih ederek Ba-t'daki kltrl akranlarn takip ettiler. Daha sonra 1917'de komnizmin adaptasyonu srasnda Rusya, tarihinde ilk kez Bat inancn alarak geleneklerine kar geliyor ve bir gedik ayordu. Rusya'nn 1917'de Bat'dan ald bu inanca okuyucu da dikkat etmitir ki, Rusya'ya kar mcadelede kullanlmak zere mkemmelce hazrlanm bu silah. Bat meneli ve manevi bir silahdr. Komnizm, Bat'da ortaya ktnda bu yeni inan dinsel ve toplumsal deerlere aykr bir inant. Kendi Hristiyanlk prensiplerini brakarak hristiyan toplumunda ekonomik ve sosyal hayattaki baarszlnn, Bat tarafndan Bat kritii ile aka ifade edilii idi. Bat orijinli olan bir inan ayn zamanda Bat pratiinin de sulanmas idi. Elbette Bat'nn dman olan sadece manevi bir silaht ve Bat bunu alp icat edenlere kar kullanmay isterdi. Rusya, elindeki bu Bat icad manevi silahla, Bat ile olan savan her istedii yere dmannn topraklarna tamak sureti ile manevi alanda srdrebi19
DNYA BAT VE SLAM

lirdi. Bat'nn pek de kolay olmayan bir buluuyla ortaya karlan komnizm, Rusya'nn propagandas ile Bat'ya kar kullanldnda Bat kolay olmayan baka bir icada bavuracakt. Ve imdi, modern Bat, dnya tarihinde ilk kez 17. yzyl'da Bat'nn akn akn slam'a girmesi ile balayan paralanma srecinin hemen hemen kapanmasndan sonra yine, dardan olduu kadar, ieriden gelen manevi bir paralanma tehlikesi ile kar karya buldu kendini. Bu tehlike Bat uygarlnn temellerini Bat'nn kendi topraklarnda ykmay hedefliyordu. Komnizm Rusya'nn elinde maddesel olarak hibir silahn baaramayaca kadar. Bat kart ok etkili bir silah olarak kendini ispatlamt artk.

Komnizm ayn zamanda, Rusya'ya, insan soyunun drtte birini tekil eden inlilerle, ayn ekilde Rus ya da Batl olmayan insan topluluklarnn byk ounluunu Rus kampna dahil etmek hususunda yardmc olmutur. unu biliyoruz ki, bu tarafszlarn ballklarn kazanmak iin verilecek mcadelenin neticesi, Rus-Bat atmasn kkten sona erdirecek bir sonu olarak ortaya kacaktr. nk Rusya ve Bat'nn dnda kalan ve insanolunun ounluunu oluturan bu topluluk, dnya gc olma adna yaplan bu rekabete son vererek kendilerini ispatlayabilir. imdi, komnizm bask altndaki Asya, Afrika ve Latin Amerikallara komnizmi uygulamak istiyorsa onlara u iki ekilde bavurabilir: Bir, Rusya'nn szcs Asya'nn kyllerine yle diyebilir; eer Rusya rneini takip ederseniz. Komnist Rusya'nn bugn Bat karsnda ayakta durduu gibi komnizm size
20
NSZ

Bat karsnda ayakta durabilmeyi salayacaktr, Komnizm ikinci yol olarak da Asyal kyllerden; zel yatrmclar bertaraf edilerek Asya lkelerinde var olan eitsizlii salayan, zengin aznlk ve dertli fakir ounluk arasndaki adaletsizliin kaldrlacan syleyerek byle bir talepte bulunabilir. Komnizm sadece huzuru olmayan Asya toplumu iin bir are olmayp bilakis, atomik ada tek alternatifimiz olan birbirimizi yok etmeye karn, btn insanlar birlie ard mddete btn insanlar iin de bir are olacaktr. yle grnyor ki, Rusya ve Bat arasndaki karlatrmada teknolojik klavuzluk dnda, imdi ne pahasna olursa olsun manevi adm atma zaman Bat'dan Rusya tarafna gemitir. Ve biz Batllarn gc bunu iptal etmeye yetmiyor. nk Bat'nn toplumsal deerlerine aykr olan ve Rusya'nn elimizden ald -komnizm- . yanl yola saptran, sapk ve feci bir hayat tarzdr. Bir din bilimci, kalkp bize ait olan byk modern Batl Kari Marx iin kendi dininin inanlarna kar gelerek ahlaki ve karakteristik fikri sapknl olan biridir diyebilir. Reform iin adeta yalvaran, Ortodoks pratiinde konuyu bu ekilde irdelemek, gz nne alnmas gerekenleri gz ard etmektir ve ortaya konulan bu tedavi hastalktan da ktdr. Batllarn komnizm diye adlandrdklar ve Rusya'nn Bat kart bir gaz gibi her yere yayd bu Batl inan, elbette ebediyete kadar hkmran olmayacaktr. Marksist olmayanlarn gznde Marksn vizyonu ok
21
DNYA BAT VE SLAM

dar ve arpk olduundan, bu rejim insanolunun kalp ve akln huzura kavuturmaktan ok uzak grnyor. Ayn ekilde, komnizmin baars devam edecek olsa bile, iyi ya da kt eylerin geleceine iaret ediyor. Bugnk Dnya ve Bat arasndaki karlatrmamz bize, savan teknoloji alanndan manevi alana kaydn gsteriyor. Bu hikayenin bir sonraki blmnde, Roma ve Yunanistan'a ynelik dnya tarihinin ilk karlatrmalar arasnda baz klar bulunabilir. Fakat tm bunlara gemeden nce slam, Hindistan ve Uzak Dogu'nun bugnk rakipleri olan Rusya ve Bat ile karlatrlmalarn grmemiz gerekiyor.

II slam ve Bat
22

lk blmde Rusya'nn Bat ile karlatrlmasnda iki nokta ortaya konulmaya alld. Birincisi; Rusya Ba-t'nn silahlarn kendine gre adapte ederek Bat'ya kar kulland. kincisi ise; Rusya tarafndan kendine uyarlanarak Bat'ya kar kullanlan silahlardan komnizm inanc ve bu inanc Rusya'nn bize kar kullanarak yapt tahribatn bugnk Bat'nn en ok ilgilendii konu olmas. Rusya ve Bat toplumu arasnda cereyan eden hikaye, baz noktalar itibar ile gemite var olan eski hikayenin tekrarndan baka bir ey deildir. Bugnk Bat toplumunun rol, Greko-Romen atalarmzn rol, Rusya'nn rol ise, islam'n oynad roldr.

Komnizm Hristiyanln Batl inanc olarak kabul edildi ve ayn kabul slam iin de geerli oldu. slam, komnizm gibi bugnk Hristiyanln suistimal edilmesi23
DNYA BAT VE SLAM

ni kullanarak kendi reform program ile bu suistimale kar baarl olmutur Ve islam'n ilk zamanlarndaki baars Ortodokslarn kendi yolunu dzeltmekle ilgilenmedii zamanlarda bir Batl inan reformunun nasl gerekleeceini ve gcn gsteriyordu. Byk skender'in ran imparatorluunu fethettii ve Romallarn Kartaca'y ykt zamandan bu yana yaklak bin yldr hristiyan blgesinde olup Yunan ve Roma ynetimi altnda bulunan -Suriye-Kuzey Afrika'dan, spanya'ya kadar- mslman Araplar hristiyan Grekoromen egemenliinden kurtularak zgrlklerine kavutular. Bundan sonra 11 ve 16. yzyllar arasnda Mslmanlarn fetihleri aama aama devam etti. Neredeyse Hindistan'n tmne ve daha uzak blgelere yayld: Douda Endonezya ve in, Gney Batda tropikal Afrika. Rusya'da dahi geici bir sre de olsa orta alarn sonunda islam'a giren Tatarlara tbi oldu. Tm Dou Ortodoks Hristiyanl, Kk Asya ve Gney-Dou Avrupa 14 ve 15. yzyllarda Mslman Osmanl Trkleri tarafndan fethedilmitir. Viyana 1682-1683 yllar arasnda iki defa Trkler tarafndan kuatlm ve bu kuatmann baarsz olmas yaylmac Osmanl mparatorluu karsnda aknlarn Bat lehine dndnn bir iareti olarak kabul edilmitir. Hilal bayra Adriyatiin dousunda, talya tepelerinin karsnda, 1912'lere kadar dalgalanmaya devam etti. slam tarihinin ilk blmlerinde yer alan olaanst politik ve askeri baarlar, Trkler ve dier mslman halklarn byk Petro'nun Bat silahlarn, fikirlerini ve kurulularn alp kendilerine adapte ettikten sonra tekI

24 SLM VE DATI

rar Bat'ya kar kullanma siyasetini takip etmede neden bu kadar ge kaldklarn aklamaktadr. Byk Petro tarafndan Rusya'nn teknoloji alannda Batllatrlmas-nn balamas Batl Polonyal istilaclarn Moskova'y 1610-12 yllarnda igal etmelerinden yz yl sonra balamtr. Halbuki dier tarafta, 1683'teki Viyana bozgununu mteakip bir Trk sultannn piyadelerini Bat modeline gre eitmek zere ilk adm atmasndan nce yzyldan fazla bir zaman ve bir Trk yneticinin, kendi vatandalarn, Bat hayat tarzn btn ile ve bir snr koymakszn benimsemeye tevikinden nce 236 yl geti. Osmanl'da askeri reformlar 1789 ylnda tahta oturan III. Selim tarafndan 1768-74'teki byk Rus harbinde Trklerin Ruslarn taarruzlar ile ok olmasndan sonra kabul edilmitir. O gne kadar Trkler, Ruslar, Bulgar ve Rum Dou Ortodoks hristiyanlarnn kaba akrabalar olarak hor grmlerdir. Trkler kendilerini bu kaba Ruslarn elinde ezici bir yenilgiden kurtarmlard zira Ruslar Bat'nn askeri tekniklerinde uzmanlamt. Tm bunlarn tesinde 1919'da Mustafa Kemal tarafndan balatlan Batllama hareketine gelince, eer I. Dnya Sava'ndan sonra Trkler, Batllama veya tamamen yo-kolma arasnda kanlmaz bir seim mecburiyeti ile kar karya kalmam olsalard, Atatrk'n yaratc igds ve yneticilik gcnn Trkleri eski muhafazakar sistemden karmaya muvaffak olabileceinden pheye debilirdik. Gerek u ki, Trklerin 1683'teki yenilgilerinden sonra kar ataa gemesi er yada ge gerekleecek olan Ba25
DNYA BATI VE SLAM

t'nn slam dnyasna kar taarruzu, Batllarn Trkler ve dier mslman halklarn tarihsel askeri dehalar ile ilgili dnceleri sebebiyle gecikmiti. 14. ve 15. yzyllarda Dou Ortodoks Hristiyanlna kar gerekletirilen Trk fetihlerine Bat dnyasnn sert cevab, slam dnyasna kar gerekletirilen ve feci ekilde baarszlkla sonulanan hal

seferlerine yeni bir cephe amak deil, okyanusu fethederek islam dnyasn daire iinde kuatmakt. Afrika'nn gemi ile dolalmas Batl Portekizli denizcileri, Orta Asya'dan karayolu ile gelerek Hindistan'da Islami hkmranln son halkasn tekil eden Moollardan birka yl nce, Hindistan'a getirmiti. spanyollar tarafndan Atlantik Okyanusu'nun ve Meksiko yoluyla Pasifik'in almas, imdiye kadar krenin te tarafnda yani Tuna vadisinde ve Akdeniz'de birbirleriyle komu olan Bat Hristiyanl ile slam alemi arasnda Filipin Adalar'nda yeni bir Dou Asya cephesi almasna sebep olmutur. Gerekten Bat dnyas Okyanus'u fetih sayesinde, 16. yzyln sonundan nce Mslmanlarn boynuna bir kement atmaya muvaffak olmutur; fakat 19. asra kadar bu kemendi skmaya cesaret edememitir. Mslmanlarn gemiteki askeri gc hakknda her iki tarafta da devam eden hatralar Batllar tedbirli, Mslmanlar ise kendine gvenli yapmtr. Mslmanlarn kendilerine gvenlerini yava yava kran tecrbe, Osmanllarn ve dier Mslman kuvvetlerin, Bat silahlar ve modern Bat tipi savan temel unsurlar olan teknoloji ve bilgi ile donanm dmanlar tarafndan tekrar tekrar malubiyete uratlmas olmu; Mslmanlarn
26
SLM VE BAT

da bu tecrbeye reaksiyonu Ruslarnki gibi olumutur. Trkiye'de 1789'dan 1919'a kadar, Rusya'da 1699'dan 1825'e kadar olduu gibi, Batllatrma hareketinin lideri gen kara ya da denizci subaylar idi. Batl dnrlere gre bu ok ilgintir nk bir Bat lkesinde, profesyonel subaylar heyeti ihtilal yata deil, muhafazakarln kalesi olmaldr. ar Byk Petro'nun devriminin uygulanmasndaki en etkin temsilciler, onun gen koruma subaylar idi. Ve Petro'nun ardndan yzyl sonra 1825'de muhafazakar ar I. Nikola'ya kar gerekletirilen baarsz devrimin mimarlar yine 1814 ylnda Ba-t'nn politik dncelerinden etkilenen ve o yllarda Fransa'daki uluslararas igal ordusunda grev yapan askeri subaylard. 19. yzylda Rusya'nn devrim peygamberi ya da lideri, geni arazilerin sahibinin bir olu olarak domu ve sivil ya da askeri ilere girmi, sonra edebiyat dergisinde felsefi yazlar yazm ve bu yce meslekten erken emekli olarak hayatnn geri kalan ksmn bir rantiyeci gibi Rusya'da Batllatrma izgileri zerinde gerekletirilecek olan politik ve sosyal bir devrime adamt. Trkiye'de de z itibar ile ayn hikaye yer alyordu. Baarsz nc Sultan III. Selim, onun ok baarl ve etkin Sultan II. Mahmut. Her ikisi de Bat eitimli asker birimleri kurmaya girimilerdi. Ve 1908 Trk Devrimi, 1825'te Rusya'da gerekletirilen baarsz devrimin kardeidir. Devrimi ynlendirenler ise yine o gen askeri subaylard. Trk devriminde gen subaylarn Batllama hareketinde n plana kmas aikardr. 1908'de gerekletiril27
DNYA BATI VE SLAM

mek istenen devrimin amac Sultan 11. Abdulhamid tarafndan bir kenara itilen 1876 parlamenter Trk anayasasnn Batllatrlarak yeniden kurulmas idi. 30 yllk mutlak hakimiyeti dneminde Abdulhamid'in politik stratejisi, Bat liberalizminin ban bir daha karama-mas iin btn dnceleri bask altna almakt. Abdulhamid'in bu sistematik sansr kural zel harb akademi-sindeki subay eitimlerinde uygulanmyordu, Abdulhamid kendisine kar bir darbenin gerekletirilmesinden ok korkuyordu. Ve Trk subaylarnn eitim sreci ile Batl askeri eitim srecinin ayn seviyede yrmesine engel olursa, ayn zamanda imparatorluunun baka bir yolla -yabanc glerin askeri nfuzu sonucu- elinden alnacan anlayacak kadar zeki idi. Abdulhamid bu gen subaylarn askeri eitimlerini profesyonellikleri lsnde snrlamay elbette denedi, fakat ne zamanki bu subaylara gittikleri lkelerin yabanc dillerini renerek Batl askeri ders kitaplarn okumalarna izin verdi, artk bu gen subaylarn kafalarnda yer alan Bat'nn politik ideallerinden etkilenmelerini nlemek imkansz olmutu. Bu askeri subaylar, dolays ile bu sebepler Abdulhamid Trkiye'sinde akl penceresini ilk defa Bat'dan etkilenmeye aan snf olmutu

ve bu yzden 1908 ylnda sansrc ve despotik rejimden, tam otuz yl sonra, gen askeri subaylarn en gen temsilcileri, Trkiye'deki Bat liberalizmine ynelik giriimin yeni atanda nclk etmilerdir. Trk ordusunun Batllatrlmas ihtiyac, Sultan . Abdulhamid gibi biri tarafndan kabul edilmi olmasna 28
SLM VE BAT

ramen, daha ncede ifade edildii gibi, zorbann zamanndan yaklak yz yl nce liberal bir kafa yapsna sahip olan talihsiz . Selim tarafndan farkedilmitir. Fakat, bu hikayenin ilk blmnde yer alan ve itenlikle Bat'y Trkiye'ye sokmaya almalarna ramen, Trkiye'deki ikna olmu Batclar yabanc Bat medeniyetine kar bir sevgi beslemiyorlard. Onlarn dikkat ettikleri tek nokta. Bat kltrnden en az dozu alarak Avrupa'nn hasta adamn ayakta tutmaktan baka bir ey deildi. Byle isteksiz bir ruh hali Trkiye'ye ynelik Batllama reformlarnn bir kez daha baarszlkla sonulanmasna yol at. Tarihin bu eski Trk Batclar ekol zerindeki kans "her zaman ok az ve ok ge" sz olmutur. Onlar, Trk askerlerinin zerine Bat niformalarn geirmek, ellerine Bat silahlarn vermek ve Trk subaylarna Bat tarznda eitim aldrmakla Trkiye'nin, Avusturya gibi Bat gleri ile veya Rusya gibi Batllam gler ile yaplacak savalarda kendini savunabilen bir lke olabileceini sandlar. Onlar, Trk hayatnn tmn geleneksel lslami esaslarda tutmay istediler. Minimum dozda Batllama politikasnn baarsz olmasnn sebebi ite budur. Baarsz olmak zorundayd, nk -Byk Petro bunu grmekle dehasn gstermi olmasna ramen- nceki reformist Trk askerleri bir gerei gzden karmlard. Bu gerek de udur: Herhangi bir medeniyet, herhangi bir hayat tarz tm paralaryla birbirine bal ve blnmez bir btndr. Mesela, Bat'nn dnyann dier lkelerine kar sava sanatndaki stnlk srr, sadece 17. yzyldan bu yana
29 DNYA BAT VE SLAM

yaplan askeri eitim, silahlar, askeri tehizat salayan sivil teknolojilerle elde edilmemitir. Bat toplumunun ruh ve akl tmyle hesaba katldktan sonra bu sr ancak zlebilir. Gerek u ki, Bat sava sanat, daima Bat hayat tarznn parlayan dier bir yz olmutur. Bundan dolay, Bat'nn sava sanatn alp, hayatn yaamay gze almayan her yabanc toplum, sanatn ustas karsnda baarszla mahkumdur. Ya da Ruslar, Trkler veya Batl olmayan dier askeri subaylar, normal Bat standartlarnda, meslek ve kariyerinde baarl olmak istiyorsa bunu kitaplar ya da talimhanelerden elde edebileceinin daha iyisini Bat medeniyetine vakf olmak sureti ile kazanabilir. Trkiye'nin uzun sre srarla urat "Batllama Meselesine" ilikin bulunan zm yollar gereki deildir ve Trk tarihinin gelecei iin iki alternatif grnmektedir: Bir, Trkler daha nce yaptklar gibi kk dozajlar alp bedelini demeye devam edecekler. Ya da ikinci alternatif olarak Bat'nn kendilerini yok etmemesi iin tm itenlikle kuvvet ve ruhlarn kullanarak kendilerini koruyacaklar. Trkler, daha nce bu iki alternatiften birincisini semek sureti ile yok olma snrna getirdikten sonra, fazla gecikmeden, Mustafa Kemal Atatrk'n liderliinde yrtlen snrsz Batllamann iine dalarak kendilerini kurtarm oldular. Mustafa Kemal, Abdulhamid rejiminin sonlarnda profesyonel Bat askeri eitimi alarak Bat ideallerini kavrayan ve 1908'deki devrimde aktif rol oynayan o gen subaylardan biri idi. Mustafa Kemal'in ans I. Dnya Sava'nda Almanlarn yenilgiye uramas ile birlikte Trkiye'nin de

30

SLAM VE BATI

yenilmi saylarak paylalmasna denk gelmesi oldu. Trkiye'yi daima felaketin eiine getiren bu yar Batllatrmann farkna varacak kadar zeki olan Kemal, Trkiye'nin kaderi

olabilecek ve yurttalarna kendi liderliini kabul ettirecek kadar iyi bir karaktere sahipti. Mustafa Kemal'in politikas ve ileriye ynelik hedefleri Trkiye'yi Batl bir hayat tarzna kavuturmakt. Ve yllar 1920'lere geldiinde daha nce hibir lkede bu kadar ksa zamanda sistematik bir ekilde ve isteyerek gerekletirilemeyen bir devrim program ok ksa bir zamanda hayata geirildi. Her eyiyle birden, bir kiinin hayat iine sdrlm ve kanunla icbar edilmi bu devrim, Bat dnyasndaki Rnesans, 17. yzylda gerekletirilen se-klerist bilimsel akl devrimi, Fransz devrimi ve Sanayi devrimi gibi bir eydi. Trkiye'deki kadnn zgrl, slam dininin devlet ilerinden ayrlmas, Trke iin ngrlen Arap alfabesinin kaldrlarak yerine Latin alfabesinin kabul edilmesi, bunlarn hepsi 1922-1928 yllar arasnda yani tam alt yl ierisinde gerekletirildi. Bu devrim, iktidar elinde tutan tek parti sahibi bir diktatrn eliyle yrtld. Belki de bu devrim baka birinin eliyle bu derece abuk ve yksek bir metotdla gerekletirilemezdi. 1920'lerde Trkiye hayatn ya da dndrecek ya da lecekti. Ve Trk halk ne pahasna olursa olsun ayakta kalmay seti. denecek bedellerden biri olarak, faist Nazi komnist partisine benzer bir rejime dnebilirdi; fakat tek parti dneminin diktatoryal eilimleri hibir zaman asn totaliterlie tammamtr. Sonu etkileyici ve mit verici idi. ]950'de yaplan Trkiye ge31
DNYA BATI VE SLAM

nel seimlerinde Trkiye, kendi arzusuyla kan ve kargaa olmadan tek parti rejiminden iki parti rejimine geti. ktidar tek bana elinde tutan tek parti, ilk olarak zgrce oy kullanmalarna izin vermesi ve ikinci olarak da imdiye kadar egemen olan partinin muhalefet karsnda daha az oy almas ile birlikte iktidarn dier partiye devretmekle semenlerin isteini kabul etmi oldu. Dier taraf da, ayn anayasal ruhu gstererek, seimlerde zgrce bir seim ortam salamak sureti ile seimde zafer kazananlara bilerek yol aan ve sonulara rza gstererek iktidar devreden rakiplerine kar, iktidar devraldklarnda kinci bir tavr taknmad. Devlet adamlarnn birok nesil boyunca ireti bir ekilde yalnz Bat'nn sava yntemlerini almay denedikleri Trkiye'de, Bat medeniyetinin ruhuna onun sava usullerinden ok daha yakn olan anayasaya bal parlamentom Bat hkmet kurumu gerekten ve samimi olarak kk salm grnyor. Eer yle ise, bu olay, biz Batllarn inand politik alandaki modernleme kapsamnda kayda deer ve Bat'nn dnyaya sunabilecei en iyi hediye olacak bir zaferdir. 1917'den bu yana sonradan Bat medeniyetine katlanlardan deil de dou itibar ile Bat ailesinin birer yesi olan bu halklarn arasndan talyan ve Almanlar gibi birok szde ya da ksmen demokratik baz halklarn zorba devletlere dntklerini grdk. Bat anayasal ruhu 1950'deki Trkiye'de gerekletirilen seimlerdeki zaferi, bu nedenle, belki de tm dnyadaki polilik srecin deitirilebilecei iaretinin altn iziyordu. Bat'da, elbette, yanl ve phelerle beslenen
32
SLAM VE BAT

bir ok ideal ve kurum var; milliyetiliimiz gibi mesela. Trkler ve onlarla birlikte bir ok Mslman halk bu fikirden dier Bat halklarna nazaran daha kt bir ekilde etkilenmilerdir. Ve bizim, geleneksel olarak tm mslmanlarn hepsini, din, dil, rk farkll gzetmeksizin, karde gren bir slam dnyasna nfuz eden bu kalpsiz Bat ideolojisinin sonucu ne olacaktr diye kendimize sormamz gerekiyor. Bat teknoloji sreci ile dnyadaki uzaklklar imdi yok edildi. Bat hayat tarz Rus hayat tarz ile tm insanolunun ball konusunda rekabet ediyor. slam geleneinin kardelii ise sosyal ihtiyalarn karlanmas asndan Bat geleneklerinin zgrlklerine nazaran daha ideal gzkyor. imdiki durumda Bat toplumu kendini II. Dnya Sava'ndan bu yana, yaklak krk ayr bamsz ulusal devlete blnmesi ile ikiye ayrlan evin kendi zerine yklmasndan korkuyor. Ve Bat'nn Dnya zerindeki prestiji, hl. Batl milliyetilik virsn etkili klmaya yetecek kadar yksek. Ve mit edilmeliki, her ne pahasna olursa olsun, slam

dnyasnda yer alan, bu Bat kaynakl siyasi hastaln yaylmas, geleneksel islam birlii inancnn gcyle etkisiz hale getirilecektir. Atom anda olduumuz bugnde, dn olduundan daha acil, dnya genelinde sosyal ve politik alanda gerekletirlecek bir birlik, bizim insanlarmz ve kurtuluumuz iin gereklidir. Trk halk Atatrk'n ilham kayna altnda ortak "Bat Meselesini" modem Bat'nn hayat tarzn kuku duymadan -Bat'nn milliyetilik ve tm degererini-adapte etmek sureti ile zmeye almakla tm slam
33
DNYA BATI VE SLAM

dnyas iin byk bir hizmette bulunmutur. Ama, dier slam lkeleri, Trk nderlerinin aydnlatt bu yolu ayn basamaktan geerek harfiyen takip etmek zorunda deillerdir. Arapa konuan bir ok Arap lkesi var, farkl lehelerle konuulan ortak bir dile sahipler ve Atlantik sahillerindeki Fas'tan, ran'n batsna, kuzeydeki Halep ve Musul'dan gneydeki Hartum, Aden, Mesket ve Zenzi-bar'a kadar tek ve standart bir edebi dil ile yazlyor. Arapa, Kahire, Beyrut ve am'da baslan btn kitap ve gazeteler btn bu geni Arapa okunan topraklarda datlmakta ve bunun da tesinde gnlk hayatlarnda kullanlan bir dil olmamasna ramen bir din dili olmas hasebi ile Arapa, slam lkelerinde hl kullanlyor. u gerekten elzemdir ki, Arapa konuan dnya, Amerika'daki ispanya imparatorluunun datld gibi, maalesef 20 ulusal bamsz devlete blnerek kusursuz blmlerde Bat'nn gidiatna uygun hayatlarn bir ekilde srdryorlar. Bu, Arapa konuan halklarn acnacak bir ekilde aynen takip etmek istedii Bat'nn grnmeyen irkin yzdr. Ve daha sonra, islam dnyasnn snrlarnda -Tropikal Afrika'da Hindistan'da, in'de ve Sovyetler Birli-i'nde- gayri mslim ounluklarn arasna serpitirilmi durumda yaayan Mslman aznlklar var, yle aznlklar ki etraf sk corafi snrlarla evrilmi ve bir araya gelmesi imkansz, birok bamsz devlet kurabilecek bloklar haline getirilmiler. Bu datlan ve adedi yz milyonlar at sylenen, Mslman topluluklar, bizim
34
SLAM VE BAT

de greceimiz gibi, yalnzca bu kabilden olan topluluklardr. Bu tarz datlan tm topluluklara -Hindistan'da bulacamz gibi- yeni bir hayat ars deil de lme mahkum eden milliyetilik tohumu ekilir. Tm Hindistan'n yzne serpitirilen o byk islam topluluunu ele alalm. 1947'de Byk Britanya Hindistan'dan ekildiinde, batl milliyetilik ruhu maalesef, bu ideolojiyi Hindistan'a sokan belli batl temsilciler tarafndan sunulan iyi bir rnei takip etmedi. Eski ingiltere yneticilerinin Hindistan' terk ediinden sonra, bizim Batl milliyetiliimiz, daha nceleri birlik olan yarmaday incir ekirdeini doldurmayacak meselelerle iki halef hkmet durumunda brakmak zere Hindistan'da kald Hindu Hindistan Birlii ve Mslman Pakistan. Bu ayrl her ikisi iinde kesinlikle bir felaketti. Hindistan Birlii, Birlemi Hindistan'dan ok daha az ey ifade ediyordu. Pakistan; Hindistan Birligi'nce blnm ve iki paradan oluan bir lke. Bu yap-boz oyunundan sonra bile milyonlarca Hindu ve Mslman kendilerini yanl tarafta izilen bu yeni snrda hibir zaman onu sevmeyecek bir hkmet ve evini terk etmenin dayanlmaz acsn yayor bir halde buldu kendini. Pakistanllar, u an kendilerine ait youn nfus ve geni alana sahip ulusal bir devlete sahiptirler. Fakat bu Hindistanl Mslmanlar, Trklerden daha yksek ve Msrllardan daha fazla diyet demek zorunda kalmlardr. Onlar, tecrbeleri ile Bat Milliyetilii ve dezavantajlarn kefetmiler, dolaysyla Pakistanllar, en az 35
DNYA BAT VE SLAM

Trkler kadar, sadece dier slam dnyas iin deil bilakis tm dnya iin deerli olabilecek politik dersler reniyorlard.

III

Hindistan ve Bat
Hindistan'n Bat ile karlatrlmas, dnyada baka hibir toplum tarafndan paylalmam bir tecrbedir. Hindistan kendi iinde bal bana bir dnya, bizim Bat toplumu kadar byk bir toplum ve yalnzca saldrya urayp vurulmakla kalmayp ayn zamanda Batl gler tarafndan istila edilerek fethedildikten sonra da Batl idareciler tarafndan ynetilmi ve Batl olmayan en byk toplumlardan biri idi, Banglade'te Bat hkmranl yaklak iki yz yl, Pencap'ta yz ksur yl sonra bitmitir. Hindistan'n Bat tecrbesi dolays ile in, Trkiye, Rusya veya japonya'nnkinden kat be kat daha ac ve kk drc olmutur. Yalnz bu sebepten dolay da Hindistan ok zeldir. Hindistan ile Batllar arasnda o kadar ok zel grmeler olmutur ki bizim Batl damgamz Hindistan'n ruhuna kadar ilemitir.

37
DNYA BATI VE SLAM

Belki de Hindistan daha nce Mslman gler tarafndan fethedilmemi olsayd Batl gler tarafndan fethedilememi olacakt Okuyucu hatrlayacaktr ki, tm Hindistan'n en sonMslman fatihleri Moollar, 1498' de Batl gemicilerin ilk akm olan Portekizlilerin Hindistan'a inmesinden ok olmayan bir zaman sonra Hindistan' fethedebilmilerdi. Bu Mslman Moollar Batl ngilizlerin btn Hindistan' tek bir hkmet altnda toplama isteklerini nceden engellemilerdi. Hindistan'daki Mool bar daha sonra dorukta olan ngiliz bar kadar etkili deildi belki ama Mool bar ngilizlerin bar kadar devam etmiti. Ne zamanki Moollar 18. yzylda paralara blnd, Moollarn ngiliz halefleri Mool imparatorluundan kalma bu paralar birletirmekte glk ekmediler. 18. yzyl boyunca imparatorluk topraklar gelir organizasyonu miras Hindistan'n anari devrinde kendi hznda devam etti. Devam etti nk bir Hint adeti haline gelmiti ve Hintlilerin kalp ve akllarn, alkanlk gcyle, ses karmamalarna altrmak, yabanc bir fatih olan Moollar tarafndan empoze edildiinden onlarn halefleri olan ngilizler de bundan kar saladlar. Hindistan'n Mool yneticilerinin halefi olan ngilizler, Mool seleflerinin Hintlilere alam olduklar alkanlklar 1830'larda kasdi olarak deitirmeye baladklar zaman Mool ihya hareketlerinin sonunu hazrlam oldular. 1830'larda Hindistan'n ngiliz idarecileri, zgrlk, parlamenter anayasal hkmet ve milliyetilik gibi Bat ideallerini Hindistanllarla tantrmaya ynelik, Hindistan'daki Hint ve Islami yk-

38
HNDSTAN VE BAT

sek eitimi deitirerek, Hintli dncesi iin Bat'ya bakan bir pencere at. Hindistanllar bu Batl siyasi eitimi yrekten kabul ettiler. Bu, byk ngiltere'nin istedii ve daha sonra Hindistan'a teslim ettii, Hindistan'n kendi hkmetine kadar gitti. Ve bugn Hindistan Birliindeki ngiliz Racalarn Hintli halefleri ile Pakistan'daki ngiliz Racasnn Mslman halefleri 1688'den itibaren Hint yarmadasn idare eden ngiltere hkmetindeki ngiliz seleflerinin ynetim ve temsil esaslar dorultusunda paylarna den paralar ynetme iine kendilerini adam bulunuyorlar. zellikle u da dikkate deer bir eydir ki, yabanc fatihler tarafndan orijinal Bat izgisinde, imdi olduu gibi, bir hkmet kurmak zere Hint yarmadasnn byk ksmndaki Hindistan'da tabii ki Hintli idareciler seilmeliydi. Hindular, Mslman Moollarn sekiz ya da dokuz yzyl nce Hindistan' fethetmeye balamalarndan sonra, hayatlarnda ilk defa kendi yurtlarnda imdi efendi oluyorlard. 18. yzylda, Mool Mslman Racas iflas eder etmez, sanki hemen peinden gidilecekmi gibi Hindu halef devletlerinin kurulma evreleri vard. 18. yzylda Mool miras zerindeki ekimelerin ba gstermesi ile, Maratha Hindu Gc'nn, dalmalardan arta kalan mirasn aslan payn alaca gzkyordu. 18. yzylda olan bu Mool Racasn Hindu Racasna dntrme giriimi daha gl olan Bat'nn ortaya kmas ile nlenmi oldu. Fakat Maratha Racas yerine kurulan ngiliz Racas Hindularn kendi yurtlarnda tekrar canlanmalarn beraberinde getirmedi. 18. yzyldaki Hindu

39
DNYA BAT VE SLAM

Rnesans bir askeri baarszlkla sonulannca Hindu enerjisini toplayan o akm sadece baka bir kanala kaydrld. 19 ve 20. yzyllarda ngiliz Racasnn hkmranl altnda yaayan Hindular g kazanmaya devam ettiler fakat bu gc silah gc ile deil, bilakis Bat dnyasnda bir ok gcn anahtar olan Bat eitim sistemi, hukuk ve idari alanlarda uzmanlaarak kazandlar. Hint tarihinin bu batl devrinde, Bat'nn bar sanatn etkili bir ekilde renmi olan Hindular, bu devirde alm olan frsatlar yakalamada Mslmanlardan daha hzlydlar. Hindular, Hintli Mslmanlar gibi an ve glerini kaybetme gibi zc anlara sahip olmadklarndan, gelecee ulama kaygs yerine onlar gibi l bir gemiin zerinde sonusuz bir ekilde kara kara dnmyorlard. Karklklarn olduu 18. yzylda mslmanlarn aleyhine dnmeye balayan g dengesi, Hintli Mslmanlarla, Hindular arasndaki yarta ilerlemek iin gerekli olan askeri kabiliyet yerine, entellektel kabiliyeti tevik eden ngiliz bar idaresi altnda 19 ve 20. yzylda da devam etti. Hintli Mslmanlar, elbette, en sonunda Hindu dostlarnn Hindistan rneini takip ettiler. Onlar da ayn ekilde Bat Medeniyeti zerinde uz-manlatlar. Yalnz, ngiliz Racalgnm gnll olarak tasfiyesine gelindiinde, Hint hkmetinin ngilizlerden tekrar Hindulara gemesindense Hintli Mslmanlar da Hindistan'n ikiye ayrlmas ile Mslman ve Hindu halef devleti olmasnda srar ettiler. Ve ikiye ayrlma konusundaki bu srar gerekte Byk Moollarn zamanndan bu yana Hindistan'daki Mslman ve Hindular arasndaHNDSTAN VE BATI

ki g dengesinin Mslmanlar aleyhine ters dnmesiy-di. Mslmanlar, tm yarmaday kapsayan bir Hindu-Mslman ortak hkmetinin kurulmasn istemediler. nk Hindistan nfusunun ounluunu Hindularn tekil etmesinden dolay korktular. Her eye ramen 1947'de Mslman arlkl Pakistan, hakim unsuru Hindu olan Hindistan Birliinden ayrlmakla beraber ngiliz Hint mparatorlugu'nun iki halef devletinin hedefi ayndr. Her iki lkenin tarihindeki bu ilk blm ve her iki lkenin iktidanr Bat eitim sisteminden gemi ve Bat ideallerinden etkilenmi nfusun elinde idi. Eer bu unsurlar Hindistan, Pakistan ve de Seylan'da siyasi gc elinde tutmaya devam ederse, dier Asya lkeleri devlet adamlar, kendi vatandalarnn zerindeki etkilerini kullanarak bizim "zgr dnyamzn" birer yesi olarak kalmalar iin ikna edeceklerdir. phesiz, ayn Asyal devlet adamlar bu "zgr dnyada" Asyal aile bireylerinin hibir ekilde haksz ve adil olmayan ayrmcla tabi tutulmayacaklar, Asya ve Bat halklarnn ortak bir yurda sahip olabilmelerini istemeye devam edeceklerdir. Eer biz de Bat olarak onlar "zgr bir dnya" ya aryor ve bu armzda ciddi isek, zgr dnyann Batl yeleri olarak, bu gveni onlara vermeliyiz. Aksi halde bu zgr dnyann Batl yeleri olarak uzmanlatmz zgrlk prensiplerinden ac bir ekilde vazgemek zorunda kalrz. Biz, Bat eitimli, Bat kafal bugnk Hindistan, Pakistan ve Seylanl yneticilerin bfzimle ibirliine de devam edeceklerini mit edebiliriz.
40

41
DNYA BAT VE SLAM

Bat halklarnn en nemli isteklerinden biri olan Hint yarmadasndaki ibirlii muhafaza edilmelidir. Bu sebeple de Hint halklar hep birlikte, insanlk yarsnn iki Asya eyreinden birini tekil ediyor ve ngiltere'nin, kendi ynetiminin Seylan, Pakistan ve Hindistan Birlii'nden tasfiye edilmesinden iki yl sonra, Bat kampna kar Rusya kampn oluturan Asya'nn in ve Burma eyreine kar Asya ve Bat arasnda uzlamaya ynelik bir adm att. Rusya eer in yarmadas ile dostluunu kaybetseydi Batda Hint yarmadas ile olan dostluunu kaybetmi olacakt ve Bat, Bat Avrupa ve Afrika'daki ift balla kar kaybetmi olacakt. Ve bu da "zgr dnya" ve komnizm arasndaki g savann kaderini

belirleyen bir olay olacakt. ngiltere Imparatorluu'nun halefi olarak ortaya kan ve Hint yarmadasnn byk blm ve Hindu egemenliine sahip Hindistan Birlii, Amerika ve mttefiklerinin Dnya Gc iin Sovyetler Birlii ve mttefikleri ile kapt ve bugn ikiye ayrlan dnyann komuta pozisyonuna sahip. Hindularn eilimi bu beinci insanlk yarnda hangi ynde olacak? Gelin Hindularn bizim Bat yolunda devam etmelerinin lehinde ve aleyhinde baz deerlendirmelere gz atalm. lk nce umut verici noktay grelim. Bugn bakldnda Bat ve Hindistanllar arasndaki dostluk hibir zaman olmad kadar iyi ve dosta. ngiltere Krallnn birok vatanda kendi yollarnn benimsenerek Hintliler tarafndan dostane bir ekilde ngiliz halkna gsterilmesine ok defa hayretler iersinde ahit olmulardr. (Yazarn kendisi de 1947'den bu yana bu tecrbeleri bir ok defa
42
HNDSTAN VE BATI

yaamtr.) Yerel gzlemciler Hindistan ve ngilizler arasndaki ilikilerinin gerekten nerede olduunu incelemeleri esnasnda bu olaylar yabanc lkede, yazarn da br ok defa bana gelmiti. Ve onlar yurt dna karak Hintliler ve ngilizler arasnda daha nce var olan huzursuzluk ve yabancln kendileri tarafndan sona erdiini, yok olduunu en dikkat ekici nokta olarak grdler. ngiltere Hindistan'daki ngiliz egemenliine son verecei szn yerine getirdiinde Hindistanllar geri alm gibi gzkyordu. Hintliler, ngilizlerin Hindistan'a ynelik verdii bu szlerde duracana belki de hi inanmamlard. Ve daha sonra ngilizler bu szn tutunca Hindistan'da ngilizlere kar duyulan kin ve dmanlk hisleri dostlua dnt. Hintliler tarafndan ngilizlere kar gsterilen bu yeni gzel dostluk, Hindistan ve ingiltere arasndaki mutlu deiikliin yan sra bizim "zgr dnya"mza, tm dnya olarak da kesinlikle bir eyler kazandrmt. Hindistan ve Bat dnyas arasndaki yabanclama, Hindistan'daki ngiliz idaresinde yaplan reformlar, 1890'lardaki Hindistan zgrlk hareketlerinin gerilerine ve 1857 ylnda gerekleen trajik atmaya dayanr. Bu soukluk bir taraftan da 1780'lerde balam olan Hindistan'daki ngiliz ynetiminde yaplm olan reformlara varr. Reformlarla birlikte doan Hintliler ve ngilizler arasndaki bu yabanclama tarihin oyunlarndan biridir. Ve hl her iki olayda da gerek bir isel ba vardr. 18. yzylda, yeni atanan Hindistan'n ngiliz Yneticileri idareleri altna yeni aldklar Hindistanllar ile iki
43
DNYA BATI VE SLAM

manada laubali idiler. Bu idareciler, onlar vicdanszca kazklamak ve bask altnda tutmak konusunda politik glerini kullanmakta ok sert, ayn zamanda Hintlilerle olan sosyal ilikilerinde ok serbest davranyorlard. Hindistan'a ait i meseleleriyle ylesine megul idilerki, ayrca Hindistanllarla anlama salanamayacak sylemlerle masaya oturuyorlard. En zeki ngiliz Hindistan'da Fars iiriyle megul olurken, en canl Hintliler ngiliz sporlarna merak salmlard. Zoffany'nin 1786'da yapt Albay Morduant'n Luknov'dahi Horoz Dv resmine bakarsak, ilk etapta o zamanlarda Hintli ve ngilizlerin ok sk fk ve birbirleriyle ok iyi grtkleri izlenimi gze arpar. Hindistan'n ilk ngiliz yneticilerine, ilk nesil tarafndan gerekten de Hindu ve Mslman seleflerine davranldg gibi davranld. Onlar ellerinden geldiince yozlamam ve bundan dolay da acmaszca ilgisiz deillerdi. Doru olarak bu yozlamay yok etmek isteyen ve bu zor ite, laubaliliin kaldrlmas dahil nemli lde baarl olan, ngiliz ynetiminin ngiliz reformcular idi. nk onlar, kendilerine, sanki ok aada bulunan Hintli insann zerinde, yukarda duran Tanr hissi verilmedike Hintlilerle olan mnasebetlerinde ngilizlerin insanst doru ve adil olmaya evrilebilmelerinin mmkn olmadna inanyorlard. Bugn, Hindistanllarn kendi idarelerini ellerine aldklar bir zamanda, Lord Cornwallis'in Bat idaresinin Hindistan'da nasl ykseldiini bulma problemi artk ortaya atlmad iin, Hintli ve Batllar arasndaki ilikilerin ilerletilmesine ynelik herhangi bir engel bulunma44
HNDSTAN VE BAT

maktadr. Ve vadedilen bu deiim gidebildiince iyi olmaya devam edecek. Btn bu olanlardan sonra, Hindistan'n 450 milyon nfusundan Hindistan haricindeki birka bin Hintli herhangi bir vakitte bir Batlya rastlamtr veya rastlar; ya da Batl yneticilerin yerinde oturan Hindistan ynetiminin Bat kafal idareciler aznlnn bir yesine rastlayabilir. Fakat bu sre ne kadar devam edecek? Peki Hindistan'daki bu yeni ynetim snfnn gelecei ne olacak? Bugnk idareciliini maddi olarak destekleyecek mi? Bat eitimi ile bu aznlk idarecilerin ruhlarna ilemi olan, Bat idealleri ve bak as, Hint gelenekleri karsnda tutunabilecekler mi? Hayat hakknda Bat ve Hintli bak alarnn birbirlerine ne kadar yabanc olduklar dikkate alnarak, byk Hindu aleminin ierisindeki bir aznln, hatta, imdi ynetimde olan aznln temsil edici Bat fikir ve idealleri iine girdii kadar girebilmi olaca kayda deer, ilk iki 'bolmde Rusya ve slam'n Bat ile karlatrlmasnda biz iki konuyla ura veriyorduk ki, bunlardan, Ba-t'nn kendisiyle iddetli atmalara girdii Batl olmayan taraf, Bat'yla birlikte Hinduizm'in kuatmad birka ortak zellie sahiptir. Geri bizim adamz olan Ruslar, Bat Hristiyanlnn deil, bilakis Dou Ortodoks Hristiyanlarnn ocuklardr. imdi hem Greko-Romen Medeniyeti ve hem de Hristiyan Kilisesi'nin sahiplenerek koruduu ve sonra alaa ettii Hristiyanlk dini Bizim Bat'da olduu gibi Rusya'da da maneviyat olarak arka plann paralardr. Bizim Mslman adalarmz da, yine komnizm gibi, bir dinin mensuplar 45
DNYA BAT VE SLAM

olarak, burada bir Hristiyan gibi tarif edilebilir. Ve Yunanllarn felsefe ve bilimi bizim maneviyatmzn paralar olduu kadar Mslman maneviyatnn arka plannn da paralardr. Gerekte, eer tm dnyaya bir btn olarak bakarsak, birisi ana kltrleri bir arada toplayarak en rahat ve en geni olan gerekletirmeye alyor. Bir bakas da kendini Mslmanlar, Eski Dou Ortodoks Hristiyanlar ve Eski Bat Hristiyanlarnn oluturduu tek ve byk bir topluluun iinde barndrarak, Uzak Dou ve Hindistan dnyas gibi her kesime btn bir kimlik vermek sureti ile snflandrarak hemencecik ayrtrlabilecei bir gruplamann iinde buluyor kendini. Ortak kltrel mirasmzda Hristiyan ve Mslmanlar olarak -Yahudi ve Yunanllardan- sahip olduumuz ortak manevi deerlerimizi, MslmanHris-tiyan Greko-Yahudi toplumu olarak snflandrarak kendimizi, Hindistan'daki Hindu toplumundan ve Konfys-Budist toplum olan Uzak Dou'dan ayrabiliriz. Olaya bu adan bakarsak tm dnyay iine alm oluruz. Deiik Mslman ve Hristiyanlarn ortak bir Greko-Yahudi hayal tarzna kar baklar daima snk kalmtr. Onlar Greko-Yahudi kltr ailemizin yeleri olan Hristiyan ve Mslmanlarn ortak zelliklerini karlatrmay nemsiz ve deersiz gryorlar. Bir btn olarak MslmanHristiyan hayat tarzn Hindu veya Uzak Dou hayat tarz ile karlatrdmzda, bizim Mslman-Hristiyan ailemizin iinde, Dou Ortodoks Hristiyanl ile Bat Hristiyanl arasnda veya bu Hristiyanlklardan biri ile slam arasndaki farkllklar, ne46
HNDSTAN VE BAT

redeyse grnmeyecek kadardr. Yine de biliyoruz ki, bu nispeten kk kltrel farklar, camiamz medeniyetlerinin birinin manevi radyasyonu suretiyle ruhlarn hassasiyetinden faydalanlmak istendii zaman, Greko-Ya-hudi karde medeniyetlerimizden birisinin ocuklarnn ruhlarnda iddetli manevi karklklar meydana getirebilir. Byk Petro'nun zamanndan bu yana Bat medeniyetinin Rusyallarn maneviyat zerindeki etkisi nemli bir rnektir. Bu karlatrmadaki her iki taraf da Greko-Yahudi ailesinin birer yesi idiler. Bununla beraber, ayn Greko-Yahudi ruhunun zorla kabul ettirilen eitlendirilmesi gariplii yznden temeli Greko-Yahudi asla dayanan Rus maneviyatnda meydana gelen karklk ok byk apta olmutur. Psikolojik bakmdan bu karkln ciddiyetini, eziyet ekmi ve ekmekte olan karakteri ile 19. yzyl Rus edebiyatnda grebiliriz. Bu

edebiyat, ayn ruh karakterleri bakmndan iki alem birbirlerine yakn olsalar bile, iki manevi alemi birden yaamas istendii zaman bir ruhun ektii ztrab ifade eder. Ayn ekilde biz Bat'nn Rusyal ruhlara kar uygulad bask ve zorlamann ciddiyetini 1917'de manevi gerilimi giderme frsatn vermi olan ihtilalin patlama kuvveti ile lebiliriz. Rusya ruhlarnda oluan rahatszlk, ok sert olmasna ramen, Rusya'nn tarihi mirasnda Bat medeniyetini tantan Yahudi ve Yunan elementlerinin bulunmasyla hafifletilmi olmaldr. Rus ruhlar zerinde Bat etkisiyle yaratlan rahatszlk, belki de, Hindistanllarn ruhla47
DNYA BATI VE SLAM

rnda ayn Batl gler tarafndan yaratlan gizli rahatszlktan daha lmldr. Hint mirasnda Grek veya Yahudi unsurlar yoktur veya Bat'nn iddetli etkisi ile meydana gelen sarsntnn gcnn kesildiinden bahsedilemez. Peki, Hindistan'n bu yerli ve yabanc ruhsal gler arasnda ileride kabilecek aldatc tansiyona kar zm ne olacak? Grn olarak teknoloji, bilim, dil, edebiyat, idarecilik ve hukuk alanlarnda ar yabanc Bat kltrne adapte olmu Hindular grnte, kendi yerli hayat tarzlarn, onlara Ruslardan ok daha yabanc olan Bat hayat tarz ile uyumlulatrmakta Ruslardan daha fazla baarl grnyorlar. Buna ramen Hindulardaki ar gerginlik er ya da ge kendini ortaya karmak iin bir yol bulacaktr. are ne olursa olsun Hindular en sonunda kendileri iin bir ey bulacaklar, bu ak. Rusya'ya bir pencere amak sureti ile bizim Bat medeniyetimizle yapacaklar temastan bir yardm gelmeyecei kendilerince aka anlalmaktadr. Bat, Komnizmi, Eski Dou Ortodoks Hristiyan Rusyas tarafndan uydurulmu bir Batl inan olarak gryor olmasna ramen Bat hayat tarznn Gre-ko-Yahudi kltrnn bir parasdr, ve tm bu kltrel gelenekler Hindu ruhuna yabancdr. Her naslsa Hindistan'daki ekonomik ve sosyal artlar faktr komnizme, komnizmin Hindu bir ortamda olmas gibi egzotik olabilecek bir alm getiriyor. Ve bu iktidar devirmeyi hedefleyen faktr, geim sknts p r o b l e m i olarak, Hindistan'daki halkn tansiyonunu ykseltiyor. Bu ok nemli bir nokta, nk ayn faktr bugn
HNDSTAN VE BAT

in, Japonya, ndo-in, Endonezya ve Msr'da da st sralarda yer alyor. Batl olmayan btn bu lkelerdeki Bat etkisi, Batllarn ilham ile gelitirilen tarm retimi metodundaki gelimeyle birlikte gelen yeni mahsuller ve sulama, gda temininin ykselme srecini de beraberinde getirdi. Tm bunlar ve daha sonraki her evredeki gda teminindeki bu art, sabit ya da yava yava artan bir nfusun hayat standardnn ykseltilmesi iin deil, iddetli alk snrnn hemen zerinde olan geni bir halk kitlesinin eski seviyesinde tutulmas hususunda kendini gsterdi. reticilikteki bu ilerlemenin er ya da ge klmesi kanlmaz olduu iin bu artan nfusun hayat standard zayflamaya mecbur grnmektedir ve u anki standart ile byk bir felaketle karlamak arasnda bir mesafe yoktur. Bu tarzdaki ekonomik felaket durumlarnda, komnizm, Hindistan'da bizim Batl hayat tarzmz kadar komnizmin de kendilerine yabanc olduu dier Asya lkelerinde ayaklarn salam olarak basabilecei yerler bulmakta baarl olabilir. nk Komnizm, bozulmu Asya kylsnn vaziyetine uygun zel bir ila olarak sunulmak zere, toptan zorunlu ortaklk ve makineletirme programna sahiptir. Oysa bu durumdaki bir halka sorunlaru Amerikan tarzyla zmelerini tavsiye etmek alay etmek anlamna gelir. Bu nfus problemi, Bat ve Rusya arasndaki rekabetin ortasndaki konumu, yeni blmmzn konusu olan Uzak Dogu'ya geldiimizde bizi tekrar bu konuyla kar karya getirecek. 49

IV Uzak Dou ve Bat

En son blmde bizim Batl hayat tarzmzn Bat, slam ve Yahudi ortak miras olan Yunan ve Yahudi ieriinden bir dakikalk dozdan daha fazlasn almam bir Hindu hayat tarz iin, Batl hayat tarzna Rus ve Mslmanlardan daha fazla yabanc olduunu belirtmitik. Uzak Dou'nun Bat ile ortak noktalar ise,' kendi kltrel alt yapsna sahip olan Hint dnyasyla olduundan ok daha snrldr. Uzak Dou sanatnda Yunan sanatnn etkisinin olduu gerei dorudur, fakat Yunan etkisi Uzak Dou'ya Hindistan kanalyla ulamtr. -Hindistan lokomotifi olan Budizm ile ieri girmitir.- Greko-Romen dnyasnn, Yahudi dini olan Hristiyanlk ile ele geirildii gibi Uzak Dou dnyas da Budizm ile ele geirilmitir. Baka bir Yahudi dini olan islam'n da, fetihle birlikte Hindistan'n byk bir blmnde ve in'in Ba51
DNYA BATI VE SLAM

t snrlarnda bar ierisinde yayld bir baka gerektir. Bu sonuca gre, Hindistan'da olduu gibi, Uzak Dou'da, 16. yzylda bizim modern Bat medeniyetinin saldrsna uramadan ok nceleri Greko-Yahudi dnyasnn etkisi altnda kalmtr. Ama Uzak Dou'daki bu Bat ncesi Greko-Yahudi etkilenmesi Hindistan'da olduundan daha hafif bir ekilde gereklemitir. Uzak Doulular Bat medeniyetinin geliini pek nemsememi-lerdi. Ve daha sonra 16. yzylda Bat medeniyetinin Portekizli nclerinin in ve Japon sahillerine ilk ktklarnda sanki baka bir gezegenden inmi esrarengiz ziyaretiler gibiydiler. Uzak Dou insannn, bu ilk, modern Bat medeniyetinin ziyaretileriyle ilgili hissiyat epeyce karkt. lk karlamada duyulan bu byleyici, belirsiz korku, en sonunda tam bir korku olarak onlardaki hissiyatn nne geti. 16. yzyln Uzak Dou'daki Batl davetsiz misafirleri hi beklenmedik bir ekilde Uzak Dou sahillerinden okyanusa dkld. Ve daha sonra Japonya, in ve Kore'nin hepsi kaplarn ve kendilerini Bat'ya kapatarak yaayabildikleri kadar mnzevi bir krallk gibi yaamaya karar verdiler. Her naslsa bu olay hikayenin sonu olmamt. Modern davetsiz Batl misafirler 17. yzylda Japonya ve 18. yzylda in'den kovulduktan sonra 19. yzylda bunun hesabn sormak zere tekrar geri geldiler. Bu ikinci atakta islam dnyas, Rusya ve Hindistan'a soktuklar gibi Bat hayat tarzn Uzak Dou'ya sokmay baardlar. Uzak Dou'yu esaret altna almak iin birbirini takip 52
UZAK Dou VE BAT

eden bu iki Batl saldrnn sonular arasnda grlen farklar olarak hesaba katlmaya deer hangi farklar grlebilir? En nemli zellik teknolojidir. 16. ve 17. yzyllarda Bat gemi ve silahlarnn, Uzak Dou gemi ve silahlarna kar ok byk bir stnl yoktu. Bu ilk raundda Uzak Doulular, Batllarla olan ilikilerini kesmek istediklerinde, durumun galipleri olarak kaldlar. Batllar ise direnemeyecek kadar gszdler. Ama Batllar 19. yzylda in ve Japonya kylarnda tekrar gzkmeye baladnda g kefesinin Bat taraf daha ar basyordu. in ve Japonya'nn donanm ve tehizat iki yzyl nce naslsa yine ayn ekildeydi. Bu arada Batllar sanayi devrimini gerekletirmi, yeni retilen ve Uzak Doulularn kar koyamayaca silahlarla birlikte geri gelmilerdi. Ve Uzak Doulular, bu yeni artlar altnda Bat nfuzuna bir veya iki yolu amak zorunda kalmlard. Uzak Dou mnzevi krall Bat teknolojisini grmezlikten gelerek onunla ba etmeye alsayd pek yaknda grecekti ki Bat'ya kapatlan kaplar Batnn ar silahlaryla yerle bir edilecekti. Tek alternatif Bat'nn elinde bulundurduu 19. yzyl silah teknolojisinin srrn renerek uzak tutmakt ve bunu da ancak Uzak Dou kaplarn Bat fatihlerinin g kullanarak ieri girmelerinden nce, gnl rzasyla yeni Bat teknolojisine Uzak Dou'nun kaplarn aarak gerekletirebilirlerdi. Japonya Bat'nn en son silah teknolojisini renerek kendi silahlarn Bat aleyhine kullanabilmek iin retme konusunda in'den daha atak davranarak harekete geDNYA BAT VH SLAM

ti. in ise, Hindistan'da olduu gibi bir Batl devlet tarafndan boyun edirilmek zorunda kalmaktan korunmak amacyla en sonunda bu ie girimek mecburiyetinde kalmt. Bu btn hikaye deildi tabi. Ama Uzak Dou karsnda sanayi devrimi sayesinde teknolojik stnlk salayan Bat medeniyetine, Uzak Dou halknn kaplarn 19. yzylda neden amak zorunda kaldklarn aklayabilir sanrm. Biz hl Batllarn 17. ve 18. yzyllarda Batl ziyaretilerin Uzak Doulular tarafndan neden kovulduklarn ve ilikilerini kesmek zorunda kaldklarn aklamak zorundayz. Modern Bat ve Uzak Dou arasndaki karlamann bu ilk sonucu, ilk bakta ilgintir. Batllar ilk kez kendilerini 16. yzylda Uzak Dou sahillerinde gsterdiklerinde Uzak Dou halk, bu yabanc ve esrarengiz misafirleri ho karlamaya ve onlarn hayat tarzn benimsemeye, asr sonra yaptklarndan daha hazr vaziyetteydiler. Batllar 300 yl sonra ilk ziyaretlerindeki taleplerini tekrarlayarak gelmilerdi. Uzak Dou halklarnn kabul etmekte kesinlikle isteksiz olmalar ile balayan bu ikinci mcadele, bat hayat tarznn Uzak Dou'da kabul ile sona ermitir. "Ho Geldiniz" ile balayan birinci mcadele bir redle sonulanmt. Uzak Dou'nun Bat ile mcadelesinde bu iki hareket tarz arasndaki dikkate deer fark izah edecek anahtar nedir? Farkl reaksiyon gsterdiler nk, kar koyduklar her iki olayda ayn deildi. Bat medeniyeti 19. yzylda kendini ncelikle ilgin bir teknoloji olarak sunmutu. 16. yzylda ise ayn Bat medeniyeti kendini allmadk
54
UZAK DOCU VE BAT

bir din olarak sunmaya kalkmt. galci Bat medeniyetinin grnndeki bu fark, birinci ve ikinci geliinde bu medeniyete kar Uzak Doulularn tepkisindeki fark yle izah eder: Allmadk bir teknolojiyi kabul etmek, allmadk bir dini kabul etmekten daha kolaydr. Teknoloji hayatn grnen yzn deitirir bundan dolaydrki yabanc bir teknolojiyi adapte etmek bir ruhun dier ruha teslim edilmesini istemeden, bir bakasn yok olma tehlikesine sokmadan tatbik edilebilecek gibi gzkr. Yabanc teknolojiyi adapte etmede, adaptasyonun sadece snrl bir sorumluluu tad fikri phesiz yanl hesaplama olabilir. Gerek, btn kltr desenlerindeki elementlerin her biri ile zden baml bir kltr ba bulunduu ynndedir. Dolaysyla, biri kendi geleneksel teknolojisini terk ederek yabanc bir teknolojiye adapte oluyorsa, hayatn teknolojik boyutundaki bu deiiklik, sadece bu boyutla snrl kalmayp, tm geleneksel kltr deitirene kadar devam edecek ve yabanc kltr, yabanc teknolojinin girdii kltrel savunma alannda oluturulan boluklardan yava yava girerek tamamyla ieri girmeyi baaracaktr. Bugn Japonya, Kore ve in'de Bat'nn teknolojisinin yaylmasndan bir asr veya daha fazla bir zaman sonra, onlarn kltrnn btn zerindeki devrimci ve gizli etkilerini gryoruz. Zaman, her ekilde bu srecin zn oluturuyor. Ve, yz yl nce Uzak Doulu yneticilerin, Bat teknolojisini ehir duvarlarndan gnlszce ieri alma karar verirken ileriyi gremedikleri bu devrimci sonu ok daha ak olarak bugn tm plakly55
DNYA BAT VE SLAM

la gzler nne seriliyor. Trk adalar gibi, kendi askeri savunma gleri iin, ok ileri gitmeden, kk dozda bir Bat teknolojisi elde etmek istediler. imdi bile, "Truva At" ierisine gizlenen gleri barndran ve yryen mekanizmasnn demir erevesi iinde kurulan tuzak hakknda pheleri olmasna ramen hl, byk olaslkla bu atn ieri girmesine msaade edeceklerdir. u aklkla grlmelidir ki, ayet Bat teknolojisine hemen adapte olmakta kuku duymu olsalard, asla kar koyamayacaklar kadar silahl tehizata sahip Batl fatihlerin nnde bir av konumunda olacaklard. Baz Bat gleri tarafndan dardan fethedilme tehlikesi Uzak Doulu idarecilerin 19. yzylda ilk etapta ba etmeleri gereken tehlikelerin en banda geliyordu. Dereceli olarak ieriden, ruh ve bedenin ele geirilme tehlikesi ile Bat teknolojisine adapte olmaktan kaynaklanan Batl hayat tarz ile ele

geirilme tehlikesini karlatrrsak, Batl hayat tarz tehlikesi, geride braklan ve daha uzakta olan bir tehlikeydi. Bugne kadar da yeterli bir tehlike olarak kald. "Gne kendi derdi kfidir" (ncil, Matta, VI. Bl., 34). Bylece, 19. yzylda, Uzak Doulu devlet adamna, o esnada zorunlu bir ihtiya olarak grnen teknolojinin alnmas, zaruri bir ihtiya olduu kadar meru bir risk olarak da grnmtr. Ve bu olay, bu sefer, damaklarna uygun olmayan bir eyi neden aldklarn aklamaya yetecektir. Her ne pahasna olursa olsun, dier alternatif olan Bat'nn gl silahlar ile fethedilerek yenilgiye uramak ve Bat'nn askeri politikasna ve siyasi sigortasna
56
UZAK DOU VE BAT

adapte olmaktan, daha az bir felaketmi gibi grnyordu. Dier taraftan, 19. yzyl devlet adamlarnn 17. asrdaki seleflerinin megul olduklar "Bat Meselesi" kendisini tamamiyle farkl bir ekilde arzetmitir. Bu Bat ile ilk kar karya gelmelerinde, Japon idarecilerin geitirmeleri gereken en nemli tehlike, son derece gelimi uzun menzilli yeni silahlarla Bat ordular tarafndan lkelerinin fethedilmesini grmeleri deil, bilakis, Japon halknn Batl misyonerler tarafndan anlatlan ve dayanlmaz bir cazibeye sahip olan yabanc bir din iin kendi dinlerini deitirmeleri tehlikesini grmeleri idi. Belki de, 17. yzyldaki Japon idarecilerin, Batl ziyaretilerinin aksine, Bat Hristiyanlnn kendisine kar byk bir itirazlar yoktu. 17. yzyl Uzak Doulular, Batl adalarnn, Hristiyanln Yahudi gemiinden miras aldklar ve ayn ada Avrupa'nn gbeinde ortaya koyduklar bu dini fanatizmden etkilenmemilerdi. O gnn in ve Japon idarecileri daha fazla hogrye sahip olan Budizm ve Konfyanizm felsefesi gelenekleriyle yetitirilmilerdi ve ayet bu Batl Hristiyan misyonerlerin dini aktiviteleri ile, politik hayatta daha fazla g aray iersinde olmalarndan phelenmemi olsalard, baka bir dine bo bir alan vermekte itiraz etmemi olacaklard. Japon idarecilerin korktuu ey, onlar Bat Hristiyanlna dndrmekte olan bu yabanc misyonerlerin, kabul ettikleri bu dinin taassubunu onlarn iine iletebilecek-leri morali bozan bu tesir altnda halkn, bugn Bat'da "Beinci Kol" dediimiz yolla bakalarnn kendisini is-

57
DNYA BAT VE SLAM

tismar etmesine yol aabilecei idi. Bu pheli plan baarl olmu olsayd, Japonlarn zgrlnde byk bir tehlike arz etmeyen Portekizliler veya spanyollar Japon vatan hainlerinin gc ile eninde sonunda Japonya'y ele geirmeyi baarabilirlerdi. Gerekte, 17. yzyldaki Japon hkmeti, bugn 20. yzylda, Bat'nn komnizmi kendi inanlarnn bir unsuru olmasna ramen, sulu ilan ettii gibi, ayn yoldan hareketle, Hristiyanl bask altnda tutarak sulu ilan etmilerdi. Her iki tarafta fanatizmi Yahudilikten miras edinmi ve Hristiyanln herhangi bir Asya lkesinde yaylmasnn nndeki engel olarak kalmt. Saldrgan bir yabanc din, gerekte, saldrya urayan toplum iin, saldrgan Bat teknolojisinden daha byk tehlike arz etmektedir. Ve burada bu husus iin, din deitirmenin "Beinci Kol olarak" kullanlmasndan daha .derin bir sebebi var. Bu derin sebepudur: Teknoloji ilk etapta yzeysel alanda rol oynarken, din ise direkt kke iniyor. Yabanc teknoloji, manevi hayat paralayarak sonu itibar ile ayn etkiyi toplumda gsteriyor ama, bu etkinin su yzne kmas iin belirli bir zamann gemesi gerekiyor. Bu sebeple kendisini din olarak gsteren saldrgan bir medeniyet, kendini teknoloji olarak gsteren medeniyetten muhtemeldir ki, daha kuvvetli ve daha hzl bir muhalefet uyandrr. Ve imdi biz, Uzak Dou'da, Rusya'da olduu gibi, Bat medeniyetinin ilk nce reddedilip daha sonra ikinci defa istenildiinde neden kabul edildiini daha iyi anlayabiliriz. 15. yzylda Rusya'da, 17. yzylda Uzak Dou'da Bat medeniyeti, Hris58

UZAK DOCU VE BATI

tiyanln Bat ekline dnmeyi talep ettii zaman reddedilmitir. Ve kendi tavrlar kendi yerli dinlerinin scak dindarlndan souk phecilie dner dnmez, Hristiyanln bahtnn, misyon sahasnda ak hatalardan hayrete drc baarlara dnm olmas bir tesadf deildir. Bu byk manevi devrim, Bat dnyasn iine alarak 17. yzyl kapatt. Bir asrlk vahi mcadele ve rekabet, mezhep farkllklar ad altnda bitmek bilmeyen sivil savalar, Bat halklarn, yalnzca din savalarndan deil dinin kendisinden de tiksindirmiti. Bat dnyas, taassubun sadece kendisine ktlk getirmi olan bu hayal krc tecrbelerine kar, ondan kanarak tepki gstermi ve yerine teknolojiye yatrm yaparak tepki gstermitir. Bat medeniyetinin incil'den ald bu faydac teknolojik alnt, dini fanatizm sayfas ile birlikte yrtlm olarak, Byk Petro'dan Mustafa Kemal Atatrk'e kadar neredeyse iki buuk asrdr lgn bir ate gibi dnyann etrafn sarmtr. Belki, Bat'nn Uzak Dou'ya birbirini takip eden iki saldrsnn sonular arasndaki gze arpan farka izah yollar bulabilmek midi ile -eer buna kanun demek doruysa- sadece bu tek hadiseye deil, her medeniyetle olan karlamalara tatbik edilebilecek bir kanun tespit etmi oluruz. Bu kanun udur: Btnden paralanan ve kendiliinden darya yaylan bir kltr paras belki daha az tepkiyle karlamakta ve bunun iin ihtimal blok halinde yaylan bir kltr btnnden daha hzl ve daha ilerilere doru gitmektedir. Bat Hristiyanlndan 59
DNYA BATI VE SLAM

ayrlm olan Bat tekniimiz yalnz in'de ve Japonya'da deil, Rusya'da ve Bat Hristiyanl da dahil, bir ve paralanamaz bir hayat tarznn bir paras olarak sunulduu mddete. Batl olmayan dier birok memlekette de kabul edilmitir. Bizim Bat medeniyeti, teknolojisi, dini ve hereyi ile bir btn olarak erken modern ada, Batl olmayan halklar Batl hayat tarzna ekmek zere takdim edildii zaman karlalan mutlak baarszlkla karlatrrsak, 17. asrn sonlarndan bu yana Bat medeniyetinden para para ayrlan teknolojik krntlarn byk oranda yeryzne dald sylenebilir. Fakat, bugn Bat'nn dnyay kazanma giriimlerine Rusya tarafndan meydan okunduu srada bizim Bat medeniyetinin teknolojik planda grnr zaferinin ok gvenilir olmayacan syleyebiliriz. Bunun nedeni ise, zaferin ok yzeysel oluudur. Bat, teknolojisini, bizim Bat Hristiyanl handikabndan kurtarmak gibi bir kurnazlkla dnyann her tarafna gnderiyor, fakat, hikayenin bir sonraki blmnde, katksz olan bu Bat teknolojisi Ruslar tarafndan alnm ve komnizmle birletirilmiti. Ve bu yeni Bat teknolojisi ile Bat'nn dini deerlerine aykr ve etkili olan gr, (komnizm) kombinasyonu Uzak Dou lkelerine ve dier insanla Bat'ya kar ayakta kalma mcadelesinin yolu olarak sunuluyordu. Hikayenin 19. yzyl blmnde, bizim Bat Hristiyanlmzn dini versiyonunu geri evirenjapon ve inlilerin onu, dinin yerine teknolojinin getii laiklemi grnts ile ierisinde kabul etmeleri bizi olduka 60
UZAK DOCU VE BAT

mutlu etti. Japonya'da 1860'lardaki Meiji Devrimi ve 1920'lerde gerekletirilen in'deki Kuomintang Devrimi, ayn zamanda sekler Bat medeniyetinin modern an sonunda gerekletirdikleri bir zaferdi. Fakat bu kuraln dna kmalarna izin vermemiz, Japonya'da tehlikeli bir militarizm ve in'de politik yozlama tehlikesi olarak karmza knca, her iki lkede de hayal krklna uradk. Her iki lke de de bu tehlikeler rejimi ac bir sona srkledi. in'de gerekletirilmek istenen se-kler bir Bat modernizasyonu formu giriimi komnizmin zaferiyle sonuland. Komnizmi in'de ansl klan ey neydi? Bu, her insann zebilecei gibi, komnizme kar duyulan byk heyecan deil, daha ziyade Kuomintang'n in'i son moda laik Bat esaslarna gre ynetmek hususundaki gayretinin tam manas ile hayal krkl yaratmasdr. Ve biz eer kendi yollarnda yrmekte serbest

olsalard Japonlarn da ayn olumsuz sebeple belki komnizme kaplm olduklarn grecektik. Bugn in ve Japonya'da iki nemli faktr komnizme hizmet ediyor; biri, Bat sekler sisteminin denenerek sonu alnamam bir tecrbesinin olmas, iki, hzla gelien nfusun geim skntsnn basks. Bu bask, balang blmnde zikredildii gibi, Hindistan'da da bugnk Batllama rejimini tehdit eden en nemli tehlikedir. Rusya onlara teknoloji ile birlikte komnizmi sunarken siyah bir ekmei de sunuyordu, hem de insann onsuz yaayamayaca ve gda ieren, yenilebilir trden bir ey sunarken -isterseniz ona bir tr siyah ekmek deyin- Bizim Bat medeniyetinin kp, in ve Japonya'ya 61 sekler bir Batllamay sunmas, ekmek yerine ta vermeyi teklif etmesi gibi bir ey olmutu. Ama, in ve Japonya 16. yzyl Bat medeniyetinin din ile geride brakt tecrbeyi elde etmemi olsalard, tek alternatif komnizm mi olurdu? Bu sorunun cevab, 16 ve 17. yzylda komnizmin henz rya bile edilmedii kadar eski bir zamanda, Hindistan ve in'de farkl bir alternatif bulunmu ve Cizvit Batl hristiyan misyonerler tarafndan denenmiti. Gerek u ki; bu alternatifin acya dnmesi, kendisinde barndrd yanllklardan dolay deil, maalesef Cizvit misyonerler ile dier Roma Katolik Hristiyan misyonerlerinin aralarndaki ekime ve anlamazlk sonucu meydana gelmitir. in'de ve Hindistan'da Cizvitler, Japonya'da yaptklar ekilde, Hristiyanla davet etmekle halk, igalci Bat gcnn politik karlar uygun olarak idareyi ele almak iin altklar phesine drmemilerdi. in'de propagandas yaplan Hristiyanlk bak as ok farkl ve kendi asndan -hl da yle- umut vericiydi. Onlarn in ve Hindistan'da atklar yolu dikkate almazsak, Asya topluluklarnn Bat ile mcadelesi zerindeki tartmamz tamamlanmam olurdu. Bat medeniyetinin se-kleritesini Hristiyanlk'tan ayrt etmek yerine, ki biz bunu ktndan beri deniyoruz, Cizvitler, Bat medeniyetinde olup da Hristiyanlkla alakas olmayan eyleri Hristiyanlk'tan kararak, Hristiyanl Bat'ya ait blgesel bir din olarak deil de, tm insanla gnderilmi bir mesaj ve evrensel bir din olarak Hindu ve inlilere sunmaya altlar. Cizvitler Hristiyanl ikincil ve ge62 reksiz Bat aksesuarlarndan ayklamlar ve onun esasn inli'ye inli, Hintliye Hindu fikri ve edebi biimi altnda sunmulardr. Bu sunum Asya'nn hissiyatna uygun dmeyecek hibir Bat ilemesini tamyordu. Bu giriim ilk etapta, Hindistan ve in'le hibir alverii olmayan, o gnn Romen Katolik kiliselerinin iinde bulunduu yanllklar sonucunda baarsz oldu. Fakat Hindistan ve in'in hl haritada yer almasn ve Hristiyanln egemenliini dikkate alnca bu tecrbenin tekrar yaplmasn bekleyebilir ve mit edebiliriz? Komnizmin in'de Bat medeniyetine kar kazanm olduu bu zafer, bugn henz tarihi ufkumuz altnda bulunan gelecekte Hristiyanln in'de bir gelecei olmayacann delili deildir.

Karlatrma Yapanlarn Psikolojisi

Batl olmayan bugnk toplumlarla Bat medeniyetini karlatrdmz ilk drt blmde u drt olay zerinde dikkatle durduk; Rusya, slam, Hindistan ve Uzak Dou'nun Bat ile yaam olduu tecrbeler. Bu ilk incelemelerimiz unu gsterdiki, bu drt farkl tecrbede yabanc bir medeniyet tarafndan saldrya uram ve bu noktada bir ok ortak zelliklere sahipler. imdiki blmn amac, sadece bugnk dnya ile Bat'nn karlatrlmalarnda deil bilakis, tm medeniyetler arasndaki atmalarn balca karakteristik zelliklerim orta-

ya karmay amalamaktadr. Bu toplu bir karlatrma gibi grlebilir. Bu karlatrma bugn iin pratik bir fayda ve neme sahiptir. Mesafelerin Bat teknolojisi ile birlikte anszn yok olduu onlarca toplumun yarsn bir araya, yz yze getirdii, herkesin kendi hayatn kendi
65
DNYA BATI VE SLAM

setii hayat tarz ile zgrce yaad bir toplumdan kararak kendisine ait olan ayn dnyada, kendi cinsinden olan dierlerinin temsilcileri ile birlikte yaamak yerine dar ile ilikisi tamamen kesilmitir. Geen blmde sz geen Bat medeniyetinin in ve Japonya zerine birbirini takip eden iki saldrsn karlatrmal olarak ele alacak olursak, ie gzmze taklan iki genel fenomeni hatrlayarak balayabiliriz. lk olayda unu grdk; Bat, Uzak Dou halkna Bat hayat tarzn, din ve teknolojisiyle birlikte bir btn olarak vermek istedi ve maalesef bu atak sonu getirmedi. Oyunun ikinci blmnde ise unu grdk; Bat, ayn Uzak Dou halkna. Bat medeniyetinden dinin ierisinden kartld ve din yerine teknolojinin merkez unsur yapld, sekler bir ksm sunmutur. 17. yzyln sonlarnda bizim medeniyetimizin dini esaslarndan ayrlm bu olan bu teknolojik para, zamanla din dahil teknolojisi ve hereyiyle bir btn halinde Bat hayat tarzn daha nce reddetmi olan Uzak Dou'ya nfuz etmeyi baarmtr. Biz burada, yabanc sosyal bnyeyi radyoaktif medeniyetin kltr nlaryla vurarak sk sk ortaya kan bir rnee sahibiz. Saldrya urayan yabanc bnyenin direnci, sadece k nlarnn bir prizmann direnciyle tayfa blnmesi gibi, kltr nlarn bileen paralarna ayrtrr. Ik bilgisinden de bildiimiz gibi, tayftaki baz k huzmeleri dierlerinden daha fazla girilgen gce sahiptir ve biz bunun kltr nlaryla ayn olduunu burada grm olduk. Bat'nn Uzak Dou'daki etkisi, radyoaktif Bat medeniyetinin teknolojik paras, geri
66

evrilen dini parasndan daha direnli ve etkili olmutur. Dini ve teknolojik kltr paralarnn girilgen gleri arasndaki farkllk, bu iki zel medeniyetin arasndaki tarihsel ilikilere has olan bir ey deildir. Biz burada kltrel radyasyon kurallarnn bir rnei zerinde bocalam olduk. Hareket eden kltr nlar teknoloji, din, politika, sanat vs. gibi alanlara blndnde yabanc sosyal bnye zerinde etki yaratr. Teknoloji n dier n olan dinden daha etkili ve hzl bir ekilde yaylr. Ve bu kanun bir ok genel terimlerle formle edilebilir. unu syleyebiliriz ki, kltr radyasyon elementinin nfuz gc genelde kltr deer elementine terstir. nemsiz paralar saldrya urayan sosyal bnyede nemli paralardan daha az harekete geerler. nk bu nemsiz paralar geleneksel hayat tarzn rahatsz edecek ya da ona ac verecek kadar tehlike arz eden, ok iddetli saldrya urayan paralar deillerdir. Birok nemsiz elementlerin radyoaktif kltrdeki seimi, ansl ve belli bir kltrel ilikinin sonucu darda daha geni bir ekilde yaylmas amac gdlerek yaplmtr. Fakat bu nemsizlikteki prim oyunun en kt noktas deildir. Oyunun esas olan blnme sreci, blnen kltr nlarnn sosyal bnyeye girmesiyle yerletii toplumun zehirlenmesi tehlikesini yaratr. Fizik ve tp alanndan gerekletirdiimiz bu rneklemeler bu noktay aklamak iin yeterli olacaktr. Atomun paralanmasn kefedebilme hnerimizden beri, biz unu rendik ki, baz zararsz elementlerden olu67

urduumuz bileimlerle ortaya koyduumuz atom, atomun ortaya konulduu dzenli ortamndan ayrtrld andan itibaren, zararsz olmaktan kp ok ksa bir zamanda tehlikeli ve zararl hale gelebiliyor ve kendi zgr iradeleri dorultusunda uup gidiyorlar. Ayn zamanda, -kendi hesabmza deil, fakat inzivaya ekilen ilkel insanln temsilcilerinin

yaam bedeli olarak- renmi bulunuyoruz ki, aramzda uzun mddet kalm olduu iin kendisine kar baklk kazandmz ve bize tesir etmeyen bir hastalk. Kuzey Denizi adalar iin, hastaln taycs olan Avrupallarn kendi aralarna var ile, ani olarak bununla karlamalar halinde, ldrc olabilmektedir Babo bir elektron ve babo bir salgn hastalk mikrobu gibi, kltr radyasyonunun babo paras da, imdiye kadar iinde grev yapt sistemden ayrld ve baka bir yerde i grmek iin serbest brakld zaman ldrc olabilir. inde eitli karmlarn dengede bulunduklar bir rnein dier ksmlar kendi iinde denge durumunda tutulduu iin bu kltr paras veya elektron kendi asl yerinde zararl olmaktan korunmutur. Kendi orijinal yerlerinden kmakla serbest kalan para, elektron veya kltr parasnn tabiat deimeyecek, fakat ayn tabi yap, imdi kendi asl birliinden ayrld iin, zararsz olmak yerine ldrc bir etki gsterecektir. Bu artlarda "bir kimsenin gdas" dier bir kimsenin zehiri olacaktr. Bu kitabn konusu olan Dnya ve Bat arasndaki mcadele konular ierisinde zararn klasik bir rnei vardr, o da, bir messese kendi toplumsal halinden zorla karlp Dnya'ya fetih iin gnderildii zaman, hereyi kendiliinden yapabilecei konusudur. Son bir buuk asrdr bizim ulus devletler eklindeki ge modern Bat politik kurumlarmzn. Bat Avrupa'da doum yerinin snrlarn atn ve Bat Avrupa'nn, Gney Bat Asya ve Hindistan'n ilerine doru yaylnca, arkasnda bir zulm, istil ve katliam izi braktn grmzdr. Tm bu blgelerde ulus devletler bu yerli toplumsal sistemle kaynam deillerdir. Fakat tecrbe neticesi Batl olmayan bu alemin mahalli artlarna uygun bulunduu iin deil, sadece Bat'nn politik gcnn Bat'nn politik messeselerine, Batl olmayanlarn nazarnda, imkansz olmakla beraber kar konulamayacak bir prestij temin ettii iin, Bat'dan bilerek alnm bir yabanc messese idiler. Bir yabanc ithali olan Batl ulus devlet modelinin uyguland bu blgelere verdii zarar, ayn modelin yapay olarak dayatlan bir yenilii olarak deil, ierde doan bir yerli model ve gelime olduu ngiltere, Fransa ve dier Bat lkelerinde yapt zarardan, kyaslanamayacak derecede byktr. Ayn kurumlarn bu farkl iki sosyal ortamda nasl farkl etkiler yaratabildiini grebiliriz. Ulus devletler, kaynak olarak Bat Avrupa'da ortaya ktklarndan dolay dier lkelere nazaran burada daha az zararl olmutur. Dillerin dal ve siyasi snrlarn sralanmalar arasndaki mahalli ilikilere uygun dmesi gibi Bir sebeple de bu model Bat Avrupa'da ounlukla,. kendisini dier benzer dil sahalarndan ayran olduka 69 iyi belirlenmi bir dil snr ile, kesintisiz tek bir arazi btn zerinde birarada toplanmtr. Buras gibi, dillerin bahsedilen ekilde eitli paralardan dikilmi bir boha rneine gre dald bir arazide dil haritas siyasi harita iin uygun bir zemin yaratr. Dolaysyla da uius devletler sosyal evrenin tabii rnleri olarak karmza kmaktadr. Bat Avrupa'nn tarihi devletlerinin topraklarnn ou dil haritasnn uyumlu paralaryla yaklak bir uyum gsterirler ve bu uygunluun ou, ayarlama yaplmadan meydana gelmitir. Bat Avrupa halklar, politik snrlarna, dil kalplarna gre ekil verildiinin tam manasyla bilincinde deildiler. Buna uygun olarak milliyetilik ruhu, Avrupa'da kolay geliebilecek durumda idi.Bat Avrupa Ulus devletlerinde kendilerini baka bir politik snrn aksi tarafnda bulan dil aznlklar ounlukla bulunduklar devlete sadakat gstermiler ve kendileri de orada iyi muamele grmlerdir. nk onlarn, ayn devletin vatandalar olarak "Ulusal Dil"i konuan bir ounlukla birlikte bulunuu, herhangi biri tarafndan bilinli olarak temin edilmemitir. Bu sebeple bu tarihi olay herkes tarafndan doal olarak kabul edilmitir. Ama imdi gelin, yerel dil corafyasnn tabii bir rn olan Bat Avrupa kurumlarnn ulus devletlerine ait dil corafyalarnn tamamen farkl olduu blgelere radyasyon gibi

yaylmasyla neler meydana geldi ona bakalm. Sadece Bat Avrupa deil, dillerin homojenik bir yapyla, btn olarak ve dzenli bir ekilde datld, tm dnyadaki dil corafyasna baktmzda, yerel Bat rne70

inde, baz eylerin zel ve istisnai hallere sahip olduunu grrz. Danzig ve Trieste'den Singapur ve Kalk-ta'ya kadar gneydou alann evreleyen ok geni bir blgede, dil corafya haritas yamal bir yorgan gibi deildir; bir yanar-dner ipek elbise gibidir. Dou Avrupa'da, gney Bat Asya'da, Hindistan'da ve Malaya'da farkl dilleri konuanlar Bat Avrupa'da olduu gibi birbirlerinden dzenli bir ekilde ayrlamazlar. Onlar ayn ehir ve kasabalarn caddeleri zerinde sra sra dizilmi evlerde corafi bakmdan birbirine karmlardr ve bu farkl ve daha normal olan toplumsal yerleimde -iinde eitli renklere ait ipliklerin birbirine rld- dil haritas, devletler arasndaki snrlarn izilmesi iin deil, ilerin datm, tayini ve kiiler arasndaki al veri iin msait bir ortam temin eder. Osmanl imparatorluunda, bu Batl kurumlarn felaket saylan homojen yaps, gzelce paket yaplm olup, gzel bir kalpta kesilen ulus devlete enjekte etmelerinden 150 yl nce, Trkler hem kyl hem de idareci, Lazlar ve Yunanllar satc ve dkkan sahibi, Bulgarlar seyis ve bahvan, Ermeniler banker ve dkkan sahibi, Arnavutlar duvar ustas ve paral asker, Krtler oban ve hamal, Ulahlar oban ve seyyar satc idiler. Milliyetler sadece corafik bir gerek olarak bir arada deillerdi, ayn zamanda sosyal ve ekonomik olarak da zgrlklerine sahiptiler. Milletler arasndaki bu iletiim ve mesleki denge hali, dil haritasnn paral boha olmayp bir garnitr halinde olduu alemde tabiatn bir emri idi. Bu Osmanl dnyasnda ulus devletleri Batl kalpta oyarak
71

ortaya karmann tek yolu, yerli ham meyvelerin Bat Avrupa'nn dil haritasna uygun bir ekilde dnmn salamaktan geiyordu ve bu olay 450 yl nce gerekletirilen barbarlk metoduyla ancak gerekletirilebilirdi. Sudetler'den dou Bengal'e kadar blgedeki tm yol boyunca uzayan bu sahann bir blgesinden sonra dier blgesinde yok edici sonularla kullanlmtr. Asl nemli olan hasar, bir fikir, kurum veya teknik kendi orijinal yerinden kopup ayrld ve darda kendiliinden, toplumsal hayatn mahalli tarih rnekleri ile atmaya dt bir evreye yayld zaman, urayaca hasar olabilir. Gerek u ki; her tarihsel kltr modeli, iindeki btn paralarn birbirine bal olduu organik bir btndr. yle ki, eer bir para zorlanarak yerinden karlacak olursa, gerek koparlan para, gerekse bir paras koparlm olan ana gvde, bu rnein tam ve paralanmam olduu zamandan farkl hareket eder. Bu sebepledir ki, "bir insann gdas, dier insan iin zehir olabilir" demitik. Bir baka sonu ise, "bir ey baka bir eye gtrr". Eer bir para kltrden koparlr ve yabanc bir toplumsal yapya konulursa, bu koparlan para, kendisinden zorla ve kanunsuz olarak ayrld toplumsal sistemin dier esasl paralarn da, iinde zorla yerletii yabanc bnyeye doru ekmek eilimi gsterir. Zedelenmi model de vaktiyle esasl unsurlarndan birisinin, iinde yolunu bulduu muhitte kendini yeniden bir btn haline getirmeye eilim gsterir. Kltrleraras ilikiler oyununda, bir eyin baka bir 72
KARILATIRMA YAPANLARN PSKOLOJS

eye nasl gtrdn ve bunun pratikteki nasllgn grmek istiyorsak, u bir iki rnei dikkatlice incelememiz gerekir. ngiltere'de Birleik Krallk mavi kitabnda 1839'da Msr'n sosyal ve ekonomik durumunu inceleme altna almt. Kitapta belirtilen u oldu: skenderiye kentinde o zamanlarda, balca doum hastanesi donanmaya ait cephanelik etrafnda kurulmutu. Bu ilk etapta ok garip bir ey gibi geliyor ama bunlarn neticesinde ortaya kan sonulara baktmzda daha da arm olacaz.

1839 yllarnda Msr'n Osmanl Umumi Valisi mehur Mehmet Ali Paa otuz iki yldan bu yana kendi neslini etkili Batl tehizatyla donatabilmek iin alyordu. Napolyon'un Msr seferindeki baarszl, deniz gcnn nemi konusunda Mehmet Ali Paa'nn gzn amt. O da ada Bat modeline gre yaplm sava gemilerinden oluan bir donanmaya sahip olmaya karar vermiti. Kendi kendine yetebilecek bu donanmann Msrllar tarafndan Msr tersanelerinde meydana getirilemeyeceinin bilincindeydi. Hem byle bir donanmay kurmak hem de Msrl teknik elemanlar eitmek iin, Batl gemi mimarlarn kiralamaktan baka bir yolun olmadnn farkna varmt. Daha sonra Mehmet Ali, Batl uzmanlar istediini aleme ilan etmi ve Paa'nn verdii yksek cret Batl uzmanlarn Msr'a geliini tevik etmitir. Yalnz, ie mracaat edenler ailelerini de beraberinde getirme garantisi kendilerine verilmedike ie balamak istemiyorlard. Ve Bat standartlarnda bir salk hizmeti salanmadan ve korunma garan73
DNYA BAT VE SLAM

tisi verilmeden ailelerini Msr'a getirmek istemiyorlard. Mehmet Ali en nihayet, gemi mimarlarnn aile ve ocuklarnn hizmetinde bulunacak zel Batl doktor ve salk ekiplerini getirmeden, acil ihtiyac olan Batl uzmanlar getirtemeyeceini anlam ve bir Msr deniz kuvveti oluturmay aklna koyduu iin, o elemanlarla birlikte doktorlar da getirmitir. Doktorlar, uzmanlar ve aileleri hepsi Bat'dan Msr'a beraberce geldiler. Uzmanlar tersaneyi beklendii ekilde kurmular ve doktorlar iskenderiye'nin yeni Batl topluluunda kadnlara, onlarn ihtiyalarna uygun ekilde hizmet etmilerdir. Fakat Batl hastalarnn btn hizmetlerini tamamlayan Batl doktorlar, toplum ruhuna sahip, enerjik pratisyenler ol duklarndan dolay yerli Msr halk iin de bir eyler yapabileceklerine ve bu i iin de zamanlarnn yeterli olduunun farkna vardlar. Peki bu ie nereden balamalydlar? Doum almas bu konudaki ilk aryd. Ve doum hastanesi bu ekilde donanma cephaneliklerinin ortasnda imdi sizin de anladnz gibi seri olaylar neticesinde kanlmaz olarak ina edilmi oldu. Bu hikayeden kan sonu udur: Kltrel ilikilerde bir ey hzla dier bir eye yol aabilir ve bu ilem devrimci sonular dourabilir. Btn bir hayat boyunca mslman kadnlarn ev halk dndaki erkeklerle grmelerden uzak tutulmalarna hl o kadar riayet ediyorlard ki, 18. yzyl Trkiye'sinde, hatta sultann en ok sevdii elerinden biri, hayati tehlikeye decek derecede hastaland zaman Islami davran kurallar byle kymetli bir sarayl hastaya dahi, bir Batl doktorun s74

kca giyilmi bir eldiven zerinden darya Uzatlm elini tutarak nabzn tutmasna, sadece perde arkasndan hanmefendinin yata gsterilmeden grmesine msaade etmek sureti ile izin veriliyordu. Bu zorba olduu dnlen bir hkmdar nazarnda, hayat balca hazi nelerinden biri olan bir hastaya, bir Batl doktorun en ok yaklaabilecei durumdu. O zamanlarda sultann basks, bu mesele sultann kalbine ok yakn olan birinin lm kalm meselesi de olsa geleneksel slam'n trelerini tatbik ettirmekte yetersiz kalyordu. Ve imdi ayn zaman dilimi ierisinde, Mslman kadnlar, cesurca, etraf evrili olan tuhaf cephaneliin iine girerek kafir doum uzmanlarnn ellerine kendilerini teslim ediyorlard. Kar cinsiyetteki insanlarn sosyal ilikilerindeki terbiyenin lslami gelenekler asndan korkun bir yara almas karlnda, Msr Paas'nn kendisine ait Bat standartlarnda bir donanma ina etmesi amacyla vermi olduu bir karard bu. lk bakta bu byle hesaplanmamt ama, bu sosyal etkiyi, teknolojik sebep yarm mrden az bir sre iinde kontrol altna ald. Bu, ac fakat tasvir edilebilen sosyal tarihin bu paras, 19. yzyl Osmanl devlet adamlarnn lkelerini Bat silahlaryla donatabileceklerini ve Batllamay bu noktada durdurabileceklerini hayal etmekle ne derece kendilerini aldattklarnn bir lsn verir.

amzda Mustafa Kemal Atatrk'n zamanna kadar Osmanllar, kltr al-veriinde, Bat silahlarna, eitimine ve niformasna altrma srasnda, kanlamayacak bir ekilde, yalnz mslman kadnlarn zgrlne deil, fakat 75
DNYA BATI VE SLAM

Arap alfabesinin yerini Latin alfabesinin almasna ve islam devletlerinde hayatn tm alanlarnda deimeden uygulanm slam dininin, devletten ayrlmasna doru gidileceini, yani bir ey baka bir eyi de beraberinde getirir kuraln, kabullenmemilerdi. Gnmz Hindistan'nda, cumhurbakan Atatrk'n akran olan Mahatma Ghandi, kltrel ilikilerde bir eyin dier bir eyi de iten ie beraberinde getirdiinin farkna vard. Ghandi, pamuk ipliinin okluunu -Hindistan'da yetien ve daha sonra bu pamuklarn Lancshi-re de ilenerek Hint halkna elbise olarak geri dnen- Bat dnyasyla aralarnn almasna yol atn, rmcek ana yakalanmaktan kurtulmann elik prangalardan kurtulmaktan daha zor olacan grd. Ghandi eer Hindistanllar Batl makinalar tarafndan Bat'da retilen giysileri giymeye devam ederlerse ayn ekilde bu makinalar Hindistan'a getirerek ayn eyi burada reteceklerini grd. nce hayvanlar sonrada gl dokuma tezgahlarn ingiltere'den ithal edecekler, sonra bu fabrikann kendileri iin nasl kurulacan renecekler, daha sonra da kendi alanlarndaki yeni Hint fabrikalarmdaki almalarn brakarak zamanlarn Bat'nn iini yaparak bo vakitlerini ise Bat tarz-filmler, konumalar, tazt yarlar ve dinlenme gibi elencelerle Hindistanl olduklarn unutana ve Bat ruhlarn yceltene kadar buna devam ederek deerlendireceklerdi. Mahatma, bir ermi gzyle bir pamuk tohumunun byk bir aaca dnerek dallaryla btn bir ktay karanla gmeceini grd ve Hindu vatandalarna Hint ruhlarn korumalar ve
76
KARILATIRMA YAPANLARIN PSKOLOJS

Bat aacnn kklerine balta ile saldrmalar arsnda bulundu. Ghandi her gn zamannn bir blmn Hint pamuunu eski Hint stilinde elde eirme ve dokumaya tevik etmeye ayrarak halkna rnek oldu. nk Hindistan ve Bat arasnda filizlenen ve ruhen ve bedenen Hintlileri Batllamaktan kurtarmann tek yolu eski tarzda Hintli eller tarafndan dokunulan elbiselerin Hintliler tarafndan giyilmesinden getiini ortaya koymutu. Mahatma Gandhi'nin anlaynda bir kusur yoktu. O Hindistan'n Batllatrlmasn nceden sezmi ve buna kar nlem almt. Ve o, bir pamuk parasndan hzl bir kalknma salamt. Ghandi'nin zm doruydu. Ermiin baarsz olduu tek nokta mritlerinin Hindistan'n kltrel bamszlnn korunmas uruna bu ekonomik zorlukta kendisini takip etmelerini salayamamas olmutu. Zaten dayanlmaz derecede dk olan Hind kylsnn hayat standard daha fazla drlmeksizin ve esasen Bombay'da ve Gandhi'nin ikinci yurdu olan Ahme-dabad'ta Hind topraklarndan treyen yeni Hind pamuk iileri ve Hind fabrikatrleri snf birlikte bertaraf edilmeksizin, Gandhi'nin neslinden olan Hind halk, makinede retilmi pamuklar giymekten uzak tutulamazd. Ghandi Hindistan'n tarihinde, belki de dnya tarihinde ok byk ve kalc bir iz brakmtr. Fakat tarihin cilvesi onu, Hindistan' ekonomik alanda Batllamaktan kurtard iin deil, ulusal iradeyi Batl anlamdaki politik hedefine ynelterek siyasi anlamda Batllama yolunda nn at iin ayplamtr. Ghandi'nin dehas
77

bile acmasz sosyal kanunun alma hzna yetieme-miti. Kltrel bir karlamada, saldrya urayan toplumun savunmasnda alan kck bir gedik, kanlmaz olarak baka eyleri de beraberinde getirir. Aratrmamz, bir yabanc kltrn kabulnn zahmetli olduu kadar tehlikeli bir giriim olduunu da ortaya koymakta ve kurbann kendisine ait geleneksel hayat tarzn tehdit ederek ters yz eden yeniliklere kar igdsel nefreti, tecrbeyi kendisi iin daha da kt bir hale

sokmaktadr. nk inelerin batmasna kar tepki gstermekle o, yabanc kltr nlarn, kendisini oluturan dalgalara ayrm ve daha sonrada o zamana kadar meydana gelenden daha fazla dn vermemek ve bundan kurtulabilmek midi iinde, bir yabanc hayat tarznn bu zehirli nlarnn en az ykc olanlarna, gnlsz bir ekilde yer vermek zorunda kalmtr. Daha sonra da, bir mesele kanlmaz bir tarzda dier bir meseleye doru gtrd iin, o kendisini, zorla ieri sokulan kltr paralarnn sonularn kabule mecbur hissetmektedir. Madurun istilac bir yabanc kltre kar normal tavrnn, muhalefet ve dmanln kendini bozan tavr ve tarz olmasna hayret edilmez. Deerlendirmelerimizde, Bat'nn saldrsna uram olan Batl olmayan lke yneticilerinin, daha kudretli bir yabanc kltrn byk radyasyon atei altnda olan bir toplumun ya bu yabanc hayat tarzn hkm altna almak veya mahvolmak gibi mstesna gre sahip olduklarn kaydetmek frsatn elde etmi olduk. Byk Petro, III. Selim, II. Mahmud, Mehmed Ali Paa, Musta78 fa Kemal ve Japonya'nn Mciji Devrindeki -Yal Devlet Adamlan'n gzden geirmi olduk. Kltrel saldrya kar bu pozitif ve muhafazakar yant, devlet adamlnn bir kantdr. nk bu, doal eilime kar kazanlan bir zaferdir. Doal yant ise negatif olarak, kabuklarn kapatan bir istiridyenin yantdr. Kaplumbaann kafasn saklamasdr, kirpinin kendisini ineli bir topa dntr-mesidir veya bir devekuunun kafasn kuma gmmesi-dir. Ve bu tr savunmann klasik rnekleri Rusya ve slam aleminin Bat ile karlamalar tarihinde yeteri kadar yer almaktadr. Kendi silahlarn kullanarak saldrgan yabanc medeniyete kar nasl mcadele edileceini renme yolu muhafazakar kafalarda derin kukular meydana getirecektir. Byk Petro lar ve dierleri o yabanc medeniyetin modern savunma silahlarn getirmek bahanesiyle gerekte kalelerini satmadlar m? Bir yabanc kltrn istilasna verilecek gerek cevap, bu lanetli eyi boykot etmek zere azimli bir karar almak deil midir? Eer biz dikkatli ve titiz bir ekilde din adamlarmzn tanrs tarafndan bize sunulan her kutsal kanuna zerresine dek uyarsak yce tanr imansz dmanlarmza kar verdiimiz mcadelede yce gcn bizden esirgeyecek midir? Rusya'da bu eski inan sahiplerinin bir reaksiyonu idi. Bunlar gayet kk ve yabanclarn nazarnda gayet nemsiz olan kilise ayinlerine dair meseleler uruna ehadeti gze almlardr. slam dnyasnda ise, mutaassplarn nazarnda, Bat yoluna girmekle Islamiyete ihanet etmi olan Osmanllara kar Tanr akna hcum etmek 79
DNYA BATI VE SLAM

zere lden frlayan Vahhabilerin, Senusilerin, drisile-rin, Mehdicilerin ve dier banaz mezheplerin bir reaksiyonuydu. Sudanl mutaassp Muhammed Ahmed, teknoloji taraftar Rus Petro'nun anti tezidir; fakat ne yeni ortaya kan teknolojiye hkmetmek, ne de geleneksel hayat tarznn korunmas konusunda gsterilen gayret, yabanc bir medeniyetin saldrsna kar verilen mcadelede son sz deildir. Eer biz bu son szn ne olduunu renmek istiyorsak, Dnya'nn bitmek bilmeyen Bat ile karlama hikayesinin, bugn ve gelecekte sakl olan, bir sonraki blmne bakmamz gerekiyor. Biz, dnya tarihinin Romallar ve Yunanllarn dnya ile karlamasn ieren blmne dnersek bu sakl blm ortaya karm oluruz. Bu olayn kaytlarnda, tarih ferman balangtan sonuna kadar henz tamamyla almamtr. Dolaysyla da tm bu eski kitaplar bizim aratrmamza bir kap ayor. Bizim geleceimiz belki de gemi GrekoRomen kaytlarnn deifre edilmesinde olabilir. Gelin, bu Greko-Romen kaytlardan neler elde edebiliriz ona bakalm.

VI

Dnya, Yunan ve Romallar

Yaayan varlklarn ilk bata gelen temel zelliklerinden biri de, ahsi tecrbemize gre, hep kendilerinden sz etmeleridir. Ve kendine gvenen yaratklardaki bu benlik merkeziyeti bir illzyon oluturur. Her ruh, her kabile ve her mezhep kendisinin seilmi bir gemi olduuna inanr. Kendimizin yegnelik deerimize inanma hatamz ise kendimizce kolayca farkedilmez. Biz, bu illzyona bir bakasnn nasl sarldn grdmzde, kendimizdeki bu hatay gerekten grebiliriz. Biz Batllar, insani olarak, son birka yzyl ierisinde dnya iin yaptmz eylerin, bugne kadar ei grlmemi eyler olduu hissindeyiz. ok nceye uzanmamak zere. Yunanllar ve Romallar tarafndan dnyaya neler yapldna bir gz gezdirmek, bizim Batl aldatc grmz iin etkili bir tedavi olacaktr. Bylece onlarn da, o gn80
DNYA BAT VE SLAM

lerinde tm dnyann hakimi ve kendilerinin dier insanlardan daha stn olduklarna inandklarn greceiz. Ve dnyann bu Greko-Romenlerle olan karlama hikayesinin sonuna gelmeden nce, bu macerada, tarihin hakikat terazisinde geici bir sre egemenlik sren bu Greko-Romen toplumunun kendi deerini nasl yerle bir ettiini de ortaya karm olacaz. 15. yzyln sonunda heyecan verici bir ekilde birdenbire okyanuslarn tarafmzdan fethi ile balayan, Bat'nn Dnya'ya yaylmasnn karl, milattan nce 4. yzylda Byk iskender zamannda ve ondan sonra Greklerin dnyaya yaylmas ile Yunan ve Roma tarihinde bulunmaktadr. skender'in anakkale Bogaz'ndan Pencap'a doru Asya ilerine yrmesi, Vasco da Gama ve Kolomb'un seyahatleri kadar dnya g dengesini deitirici mahiyette olmu ve sonuncular gibi ncekileri de, daha geni fetihler takip etmitir. Yunanllar, Milattan nce 2. yzylda Hindistan' dou kys Bengal'e kadar ele geirmilerdi. Ayn yzyl ierisinde Romallar da, imdi kuzey ispanya ve Portekiz'in bulunduu Atlantik sahilinde Greko-Romen dnyas iin ilk asrda Ahdi Ce-did'in yazld temel Yunanca, Trayancore'dan Marsilya'nn gerilerine kadar konuulmakta ve anlalmaktayd. Ayn tarihte Roma'nn saldrs ile Britanya Grek-Ro-ma dnyasna dahil edilmek zere olduu bir srada Yunan sanat bir Hind dininin -Budizm- hizmetinde Afganistan'dan, onu sonunda in ve Aa Kore ierisinden Japonya'ya gtrecek bir yol boyunca kuzey douya doru bar iinde seyahat ediyordu. Bylece, o zamanlarda 82
DNYA. Y U N A N VE ROMALILAR

bizim Bat kltrne gre daha eski olan eski dnyada Greko-Romen kltr geni bir ekilde yaylyordu. Yerli Amerikan medeniyetinin henz ortaya ktnn grlmedii bir ada, bizim bugn vndmz gibi, -ekil ve alann Greklerin ltkleri- yolculuklarmzn urad her ada medeniyete kendi dnyay fetheden kltrlerinin yaylmas suretiyle nfuz ettiklerini syleyerek Yunanllar da gururlanabilirler. Yunan kltrnn M.. 4- yzyl iinde ve ondan sonra dnyaya yapt etki, dnya zerinde, zamanmzn modern Bat kltrnn onunla arpmasnn 15. yzyldan beri yapmakta olduu kadar etkili bir ok tesiri yaratmtr. Ve insan tabiat son birka bin yldr fark edilebilir bir deiime maruz kalmad iin, bir kltrel saldr karsnda dnyann, bizim kltrlerimiz ile karlamasnn tarihinde ahit olduumuz ve onun Yunanllar ve Romallarla mcadelesinin tarihinde de kendisini ayn ekilde meydana koyan deiik psikolojik tepkileri bulmak artc deildir. Tarihin bu geidi bile, uzlamac olmayan Mehdi ve uzlamac olan Byk Petrolar biraraya getirebilir. Mesela tarihte, Petro izgisinde, askeri birliklerini Yunan ve Roma tarznda silahlandrarak ve eiterek ve Yunanllarla onlarn kltrlerinin koruyucusu ve ampiyonu sfatyla Roma'ya kar savaa girmek suretiyle Romallar malup edecek vaziyete gelmi bulunan, Anadolu'daki ran Kral Byk Midhirat vard. Ve yine tarihte Yahudilerin Edomlu

Kral Byk Psyche'nin verdii iin altnda kalan Byk Herod vard. Herod'un kendisi iin belirle 83 dii bir misyon, kendi dik kafal Filistinli Yahudi tabilerini, kk fedakarlklara raz olmak suretiyle, Yunan medeniyeti ve Roma kudreti uyarnca terbiye etmekti. Bu yol, hkmran bir YunanRoma dnyas iindeki kk bir doulu kavim iin, tahrik edilen ve uygulanan yoket me politikasnn azgn gidiine kar tek are idi. Otoriter tarihi gereklere kar en mantkl zm olan Herod'un politikas, uzun bir izgiye sahip inat Filistinli Yahudi mehdilerin inatlklar yznden boa kmt. Bu sava hareket, milattan nce II. yzylda Gney Ba t Asya'nn bir Yunan kral tarafndan Yunanllatrlmas politikasna kar ok byk bir ayaklanma ile balad. Maccabees'in bir ve ikinci kitabn yeniden okuyan herkes, milattan nce 165166 yllarndaki Filistin'deki Maccabees ayaklanmas ile 1881'de Msr Sudan'nda gerekletirilen Mehdi Muhammed Ahmed'in isyan arasndaki benzerliklerden byk bir olaslkla etkilenecektir. Ak hatalar Gamaliel tarafndan Havarilerin Faali yetleri'nde zikredilmi olan bir Theudas ve Judas'm ayaklanmalarnda tekrar yanp sndkten sonra, Helenizme kar fanatik Filistinli Yahudilerin bu direniinin alevi, Hristiyanln ikinci asrnda Bar Kakoba'nm isyan ile geniliinin son haddine varmtr. Bu kii kendisini mesih ilan etmi ve sonunda Roma mparatoru Hadriyan tarafndan ezilmitir. GrekoRomen medeniyetine kar gsterilen dou direni hareketinin bu Filistinli Yahudi liderleri isyan hareketlerinin tek temsilcisi deillerdi. Milattan nce 3. yzyln bitmesine az bir zaman kala, Gney Bat Asyal bir
84 DNYA YUNAN VE ROMALILAR

Yunan adann herhangi bir istilasna kar kendi egemenliini korumak amacyla, Msr'n bir Yunan kral tarafndan Yunan tarznda silahlanm ve eitim grm olan yerli ordusunda "Hind isyan"na benzeyen bireyler cereyan etmiti. Yunan tarznda yetitirilen bu Msrllar istila ordusundaki Yunan ktalarn bozguna uratmlar ve Byk skender'in yenilmez askerlerinin soyundan gelenlere kar onlarn kazandklar bu hayret verici zaferin tac bu askerlerin bana konmutur. Bundan sonra da, Yunan ya da Roma egemenlii altna girmi olan btn Doulularn en kt durumda olanlar arasnda bile bakaldrlar grlmeye balamtr. Vaktiyle zorla karlm ve Sicilya'daki Yunan tarlalarna zincire vurulmu esirler olarak almak zere gtrlm olan Suriyeliler M.. ikinci yzyln sonlarna doru Sicilya'da Yunanl efendilerine ve bu efendilerin Romal koruyucularna kar iki defa iddetle isyan etmilerdir. Dnya'nn Roma ve Yunanllarla karlatrlmas tarihinin ilk blmlerinde yer alan bu acmasz vahet ve zulme kar amansz isyan hikayesi, dnyann Bat ile karlatrlmas tarihinin benzer blmlerinde benzer yanklar buluyordu. Batllam bir dnyada Akdeniz'in yz karas kle ticareti, Atlantik'te yeniden canlandrlmt. Sicilya'da bozguna urayan iftlik klelerinin isyan Haiti'de zafer kazanmt. Batlamyuslarn Yunan tarznda eitim alm Msrl ktalarnn ayaklanmas, ngiliz Dou Hindistan askeri birliklerinin Bat tarzna gre eitim alm Hintli askerlerinin isyan ile benzerlik tayordu. Ve yabanc bir stnle kar Filistinli Yahudile 85
DNYA BAT VE SLAM

rin antiHellenik baarsz isyanlarn ve ayn zamann iranl halklarnn baarl antiHellenik isyanlarn hatrlatan. Dou direni hareketleri bu zamanda Hindistan, in ve Malezya'da tam olarak faaliyette ve Afrika'da yerde patlak verme tehlikesini arzediyor. Hikayeyi bu noktaya kadar Yunan ve Roma dosyalarna bavurma ihtiyac hissetmeden kendi kaytlarmzdan okuyabiliriz. Ama u an am olduumuz tarih sayfas ve geldiimiz noktada, iaret parmamz hl kapatlmam hesabmzdaki en son girileri yazyor ve bunun tesinde perdelerin geleceimizi rtt noktada, GrekoRomen h e ' saplar, "bizim

admza, ileriye ynelik neler sunuluyor" meselesini anlayabilmemiz asndan en iyi bilgiyi salayabileceimiz mkemmel bir kayna oluturur. Elbette ki ben, GrekoRomen tarihinde neler olduunu incelemek sureti ile yldz falmzda geleceimiz hakknda neler sylenmi ona bir bakp da geleceimizi tayin edelim demiyorum, bunun tesinde kendi kaytlarmzn yetersiz kald noktada mekanik olarak bu GrekoRomen kaytlar modern Bat terimlerine tercme edelim diyorum. Tarih kendini otomatik olarak tekrarlamaz ve herhangi bir Yunan Roma kehanetinin bizim iin en ok yapabilecei ey, kendi drama oyunumuzun deiken oklu alternatiflerinin mmkn olan en doru cevabn aa karmasdr. Bizim meselemizdeki deiiklikler iaret edilen YunanRomen sonucunun aksine de olabilir. Batl olmayan adalarmz, birbirimizle mcadelemizin seyrinde, YunanRoma tarihinde benzeri bulunmayan tamamyla farkl bir rnek verebileceimizi

86
akla getirebilirler. Geleceimize dikkatle baktmzda karanlkta bocalyoruz ve nmzdeki gizli yolun haritasn bulup karmay hayal konusunda da ok dikkatli olmaya mecburuz. Her eye ramen, gzlerimizin nnde hafif hafif kprdaan her donuk ktan gerei kadar faydalanmamak delilik olur yle bir k ki geleceimize her halkrda gemiin GrekoRomen aynasyla parldayarak aydnlatan bir k tutuyor ve geleceimizi grmemizi salyor. Aklmzdaki bu uyar ve tavsiyelerle, imdi de GrekoRomen tarihinin sayfalarn, isa'nn doumundan sonra II. yzyln yars GrekoRomen dnyasnn tasvirine gelinceye kadar evirmeye devam edelim. Biz bu olay ayn alemin 2 yzyl ncesine ait tasviri ile karlatrdmz zaman, bir bakta burada, arada geen zaman mteakip, maalesef zamanmza kadar olan Bat tarihinde benzeri bulunmayan, daha iyiye doru bir deiikliin olduunu fark edeceiz. Milattan nce birinci yzylda GrekoRomen dnyas, tpk bugnk Bat dnyasnn nbetler ierisinde olmas gibi, ihtilller, savalar, sava ayialar sknts iinde bulunuyor ve kargaa ile iddetten kpryordu. Fakat milattan sonra ikinci yzyln ortasnda Hindistan'daki Ganj'dan, Iskoya'daki Tyne'e kadar hkm srmekte olan bir bar dnemi gryoruz. GrekoRomen medeniyetinin askeri g ile yayld Hindistan'dan ngiltere'ye kadar olan tm bu geni topraklar bu zamanda, saylar gemeyen devletler arasnda bllmt. Ve bu devlet uyumazlklar asgari seviyeye indirerek yan yana yaama konusunda 87
DNYA BAT VE SLAM

baar gstermilerdir. Akdeniz kylarnda dolaan Roma mparatorluu, ran ve rak zerindeki Pers mparatorluu, Afganistan, Hindistan ve Orta Asyadaki Kuan mparatorluu aralarndaki btn YunanRoma dnyasn kaplarlar. Her ne kadar bu imparatorluun kurucular ve sahipleri hep aslen Yunanl olmayan dier kavimlerden iseler de, kendileri iin sylemekten gurur duyduklar ekilde, hepsi de "Yunan Sever" (Philhelenes) idiler. Yani onlar, Yunan kltrn yaygnlatrmay ve Yunan hayat tarznn canlln muhafaza ettii kk mahalli yaplanmay beslemeyi vazifeleri sayyorlard. Gelin ikinci yzyln Pers, Kuan ve Roma barnn himayesinde yaayan eski Barbarlar, eski Doulular, milyonlar aan Hellenist ve yan Hellenist ve milyonlarca' Romalnn kalb ve kafalarnda ne var ona bir gz atalm. Bu zaman nesillerinin byk dedelerinin ruhlarna ile yen sava ve ihtilal ak ve istei onlarn devrinde artk ortadan kalkmaya balam ve o zamann karklklarnn kbusu uzun sreden beri canlln yitirmiti. Yapc devlet adaml anlayyla sosyal hayata istikrar hakim olmutur. Ve sosyal hayat her ne kadar sosyal adalet fikrinden epey uzaksa da, btn snflarca ok ge kalnarak son verilen smail anariye phe gtrmez bir biimde tercih edilmesi dolaysyla hatta kyl ve ii snfnca bile msamaha ile karlanmtr. Hayat ilk alardan daha gvenli idi imdi ama bundan dolayda tek dze ve monotondu. Bir Sezar, bir Arsaces ve bir Kanika da bir eit

merhametli anestezistler gibi, bir zamanlar ok hararetli bir safhada olan iktisadi ve siyasi mese
DNYA. YUNAN VE ROMALILAR

lelerin acsn azaltmlardr. Bu meseleler, su an hemen hemen yar yarya unutulmu olan gemite, insan hayatnn hem tuzu, hem zehiri idi. Etkili ve otoriter hkmetlerin hayr faaliyetleri, insanolunun ruhunda ekillenmemi bir manevi boluk yaratmtr. Bu manevi boluk nasl doldurulmaldr? Milattan sonra ikinci yzyl GrekoRomen dnyasnn en byk sorunu, bu mesele olmutur. Fakat kltrl kamu grevlileri ve filozoflar hl, gndemde byle bir sorunun var olup olmadndan haberdar deillerdi. an eserlerini okuyup anlayabilen ve bu eserlerin ierisinde harekete geen kimseler yarm dzine Dou dininin isimsiz misyonerleridir. Dnya ile Yunan ve Romallar arasnda uzayp gitmi olan bu mcadelede, yabanc dinlerin bu vaizleri yavaa Yunanl ve Romallarn ellerinden teebbs gcn almlardr. O kadar yava ve yumuak bir ekilde ki, o sert eller bir dokunma hissetmemi ve o kadar uzakta olduundan bir iaret de fark etmemilerdir. Fakat, buna ramen Yunan ve Romallarn, Dnya ile g mcadelesinde ibre ters dnmt. GrekoRomen saldrs hzn kaybetmi, bir kar saldr balamtr. Fakat bu kar saldrnn niin olduu hl farkedilmemitir. nk farkl bir planla saldrya geilmitir. Saldr askeri, siyasi ve ekonomiktir, kar atak ise dini. Zamann gsterecei zere, bu yeni dini hareket muhteem bir gelecee sahipti. Bu dinin gelecekteki baar srlar nelerdi? Bunun parmaklarmzla sayabileceimiz temel srr vard. Milattan sonra ikinci yzylda yeni dinlerin ortaya 89
DNYA BAT VE SLAM DNYA, YUNAN VE ROMALILAR

kmasn ve yaylmasn ho gren birinci etken, kltrlerin arpmasndan bkknlktr. Biz ahlaki olmayan iki ana izgide yaylan Yunan kltrne kar mcadelede doulularn kar koymalarn izledik. Bu konuda emirleri, GrekoRomen kltr iklimi iinde yaamak iin kendilerini bu iklime adapte etmek olan Herod'un devlet adamlar ve emirleri, iklim deiikliini bilmezden gelmek ve sanki bu deiiklik hi ortaya kmam gibi ilerine devam etmekten ibaret olan fanatikler vard. Ayrntl olarak her iki stratejinin de aratrlmasndan sonra diyebiliriz ki, fanatizm kendini felakete srkleyici bir hale dndrmek yznden, Herod siyaseti ise kendini, yetersiz bir hale getirmek sebebiyle itibardan dmtr. Bu iki alternatif stratejiden hangisi takip edilirse edilsin, bu kltr sava hibir yerde sonuca ulaamamtr. Bu ak ve kt atmadan kan ders udur: Hibir kltr, tek bana manevi yegane zm olmak konusundaki iddiasnda baarya ulaamaz. Hayal krklna uram zihinler ve krlm kalpler imdi, tm bu ksr kltrel iddialar ve kar iddialar zerinde ykselecek inan prensipleri iin hazr bir zemin durumundadrlar. Ve burada, ne iskit, ne de Yahudi veya Yunanlnn, ne esir, ne de zgr insann, ne erkek ne de kadnn ayrtedilmeyecei, fakat herkesin sa'da, yahut Mitra'da, Kbele'de, sis'in bire indirgenecei, bir Amitanha veya muhtemelen bir Avalotika gibi yardmsever Buda'lardan birisinde birleecei bir yeni topluluun gelimesi frsat mevcuttur. Kltrler atmasn yenecek olan bir kardelik ideali, yeni dinlerin baarsnn ilk srrdr. kinci sr da, kl 90
.

trler, snflar ve cinsler arasnda bir ayrm gzetmeksizin btn insanla ak olan bu yeni topluluklarn yeleri olan insanlar bir insanst varlkla esirgetici bir dostluk ilikisine kavuturmaktr. nk, Allah'n yardm olmakszn insan doasnn yetersiz olaca konusundaki rneklik, kaderin bir alay eklinde kiliseler aras bir bar devrinin trajedisini grm olan bir neslin kalbine imdiden derin bir ekilde ilenmitir.

Beer tanrlardan en azndan iki tanesi denenmi ve akllarnda eksiklik olduu grlmtr. TanrlatrIlm bir militarist "Alelen" gerekletirilmi bir skandaldi. Saint Augustine'den rendiimiz hikayede, Tirenienli bir korsann skender'in yzne kar syledii gibi, sken der, eer bugne kadar tm yaptklarn btn ordusu ile deil de birka orta ile yapsayd, bir tanr deil de bir haydut olarak isimlendirilirdi. Peki tanrlatrlm polise ne demeli? Augustus haydut arkadalarn tasfiye etmekle kendisini bir polis haline sokmutur; bundan dolay da ona mteekkiriz. Fakat bizden, kt huylarndan vazgeirilmi haydut bir tanr olarak kutsanmakla minnetlerimizin ifadesi talep edildii zaman buna, fazlasyla inanarak ve heyecan duyarak raz olamayz. Fakat buna ramen gnllerimiz btn manevi varl ile ve gerekten ibadet edebileceimiz bir kutsalla a durumdadr. Yeni dinlerin tanrlar kendi trenlerini hazrladlar. B*z en azndan kutsalln varlnda kendimizi tm kalbimiz aklmz ve gcmzle kime adayabiliriz. Mithras bizi kaptanmz olarak ynlendirecek. zis annemiz gibi 91
DNYA BAT VE SLAM

bize bakacak. Isa bizim iin, kendini ve kutsal gcn hie sayp, bir insan klna brnp kendini armhta lmn kollarna brakacak. Ayn ekilde bizim iin Nirvana'mn eiine ulaan bir Bodhisattva (iyiliksever Budalardan biri) mutlulua giden son basama kmaktan kendini alkoymutur. Bu kahraman rehber snrsz ebediyet iin, sululara zg ac dolu varlk deirmeni ile uramaya kendini mahkum etmitir. Ve o an fedakarl, ac iinde kalarak kendileri hesabna byk fedakarlklarda bulunduka onlar kurtulu yoluna sokabilecei, dost varlklar iin gstermitir. Tm bunlar, yeni dinlerin, imparatorluun bar andaki GrekoRomen dnyasnda yaayan, yorgun ve kederli tm insanla sunmu olduu, her yerde ve her zaman gerekten var olan, cazibelerden ibaretti. Ama, fetih ve yamalaryla dnyay mahveden ve kendini geriye kalanlarn zerinde bir jandarma olarak yetkili klan, Yunan ve Roma aznlk egemenliine ne olmutu? "Onlar bir l yarattlar ve adn bar koydular" (Tacitus, Agricola, c.30) sz, kendi yazarlarndan birisinin, yabanc kurbanlarndan bir tanesinin aznn zerine koyduu, kendi eserleri zerinde duran bir hkmdr. Hkmranlarnn sava ve siyaset alannda nceden gereklemi saldrlarna verdii bir karlk olan din alanndaki kar saldr ile dnyann kendilerine meydan okumasna, safsatac ve alayc Yunanl ve Romal stadlar nasl bir cevap vermeye hazrlanmlard. Eer biz Marcus Aurelius'un neslinden olan bu Yunan ve Romallarn iyzne bakacak olursak, manevi bir
DNYA, YUNAN VE ROMALILAR

bolukla karlarz. nk, dnyann bu ilk fatihleri, amzdaki eitleri olan bizler gibi, atalarndan miras kalm dinlerini ok nceden terk etmilerdi. Kendileri iin setikleri ve Yunan kltrnn etki alanna soktuklar Doululara ve Barbarlara sunduklar hayat tarz, dnyevi bir tarzd ve bunda akl, dinin yerini alan felsefelerin zamanla gelimesi suretiyle kalbin yerine hizmete girmi oldu. Akl zgr klma grevini zerine alm olan felsefe ruhu, tabiat kanununun arkna balanm ve onunla snrlandrlmtr. Filozof imparator Mar cus'un kendi kendine itiraf ettii gibi; "Aayukar, ilerigeri, dne dne hareket, kinatn tek dzen ve anlamsz ve monoton bir hareketidir. Krk yana ulam orta zekaya sahip bir adam, olmu, olan ve olacak herey hakknda bir tecrbeye sahip olacaktr." Gerekte, hayal krkl veren bu egemen YunanRoma aznl, ada ounluk gibi ayn manevi fakirlikten muztarip bulunuyordu ve imdi, hatr gnl dinlemeden btn erkeklere ve kadnlara sunulmaya balanm olan yeni dinleri, bu tad acaip haplar, misyonerler ekerlendirmemi olsalard, bunlar bir filozofun dahi damana yapp kalabilirlerdi. Bylece de Yunan kltr ile yetimi bir putperest topluluun katlam zn deitirmek gibi ok zor olan grevlerini bitirmek uruna yeni dinler, eitli Yunan klklarna brnmlerdir.

Budizm'den Hristiyanla kadar bu yeni dinlerin hepsi, kendilerini grn asndan Yunan sanat stilinde sundular ve Hristiyanlk bir adm daha ileri atarak kendini entelektel anlamda Yunan felsefesiyle sundu.
DNYA BATI VE SLAM

u halde bu, Dnyann Yunan ve Romallarla mcadele tarihindeki son blmd. Yunan ve Romallar Dnya'y silah gc ile fethettikten sonra Dnya, bu fatihlerini egemenler ve tbiler veya Yunanllar, Doulular ve Barbarlar arasnda ayrm yapmakszn btn insanlarn ruhlarna hitap eden yeni dinlerine dndrmekle onlar esir alm oldu. Dnya'nn Bat ile mcadelesinin bitmemi tarihi ierisine YunanRoma tarihinin bu tarih sonucu byle mi yazlmalyd? Bu hususta birey syleyemeyiz; nk gelecek hakmda nceden haber veremeyiz. Biz sadece, tarihin farkl bir blmnde daha nce mey' dana gelmi bir eyin tekrar gerekleebilmesinin, her zaman gz nnde bulundurmamz gereken ihtimallerden biri olabileceini grebiliriz.