Artikuj debatues per Teorine e Tokes ne Rritje dhe Zhvillim Ketu peermblidhen: 1) Pergjigja e Thanasit

http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt=74013

2) Anti-artikulli (-flete-rufe) nga Gezim Shkupi;

http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt

3) Artikulli I Thanasit per teorine e Rritjes

http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt=74235

4) Nje veshtrim nga une dhe komentet per Liberin.

Megjithat, Toka rritet, zoti Shkupi

THANAS GJATA 24/02/2012 Ky titull i prket gazets Metropol, q m ka befasuar me dy

artikuj, njri q pohon dhe tjetri q mohon rritjen e Toks; tamam ballafaqim i t kundrtave n shkenc. Botimi i par, m 6 shkurt, tregon prkrahjen q kjo gazet u jap forcave krijuese q jan origjinale dhe t suksesshme n do fush, konkretisht n shkencn q e vshtron Tokn si planet dinamik. Ky hap i admirueshm, q synonte dialogun konvergjent, katr dit m von stimuloi shfaqjen e nj artikulli t dyt, q demonstrativisht, si thot vet autori Gzim Shkupi, shpreh debat, nnkuptohet divergjent. Ky artikull m sulmon furishm, gati verbazi, sikur t isha shkels dhe shprdorues i nj trualli t tjetrkujt t mbrojtur me ligj. Ky kundrartikull m ngjau E konsideroj shum t domosdoshm ballafaqimin e t kundrtave n shkenc. Me botimin e artikulit tim kuptohet q redaksia ka synuar q teorin ta bnte t njohur, q t luante nj rol pozitiv n aktivizimin e diskutimeve pr t menduarit shkencor; ndrsa me botimin e kundrartikullit t zotit Shkupi, pavarsisht se stimulon diskutimet, vet autori m detyroi t veproj pr t meremetuar at q mnyra kofliktuale dhe pompoze e tij e prishi. Tani, duke iu prgjigjur me kto reshta, shpresoj ta nxjerr t vrtetn nga tymnaja e hedhur mbi t dhe t heq lern q m ka hedhur mua pr t ilustruar qllimin e tij: t shkatrroj ndrtesn vezulluese t teoris shkencore t paraqitur n artikullin tim. Sot t gjitha faktet q kan vrtetuar largimin e kontinenteve shpjegohen me hipotezn standarde t Toks me rreze te pandryshueshme, ndrsa alternativa jostandarde me rreze q rritet, qndron e mnjanuar. Artikulli im, midis disa variantesh q mbshtesin zmadhimin e Toks, e konsideron shum mir t argumentuar teorin e rritjes s Toks t shtjelluar n librin Toka n rritje dhe zhvillim (2009). Zoti Shkupi, n vend t vshtroj faktet dhe t arsyetoj vrtetsin argumentimit q e bjn kt teori superiore ndaj interpretimeve t tjera, synon t fyej artikullin tim, pa gjykuar se sa t argumentuara jan hipotezat e ktij drejtimi gjeotektonik n krahasim me ato t autorit ton. Tashm, duke u njohur me kt prgjigje timen, shpresoj q zoti Shkupi ta konsideroj t nxituar artikullin e tij prbuzs dhe denigrues pr mua m shum dhe pr autorin m pak, sepse t gjith e njohin zotsin dhe kapacitetin e tij. Duke e kthyer debatin e tij tepr konfliktual n dialog, shpresoj se do t sqarohet edhe lexuesi dhe m kt rast do dij t bj vlersimin se nga anon e vrteta dhe e drejta n kt konflikt t provokuar. shtjen shpresoj ta sqaroj duke iu drejtuar fizikanit t prekur dhe t revoltuar nprmjet logjiks shkencore, q sht prher gjakftoht.

I nderuar Gzim Shkupi, shpresoj se do t pranoni q debatin konfliktual q m keni shpallur ta quajm keqkuptim i artikullit tim dhe ta kthejm n dialog konstruktiv dhe po ashtu shpresoj ta hiqni qndrimin prej madhshtis dhe pompozitetit q kujtoni se ua jep titulli i fizikanit dhe libri q keni shkruar pr Tokn. Le ti vshtrojm t grupuara ve e ve disa pretendime tuajat pr etikn shkencore, disa opinione dhe citime q ju prdorni pr t m ulur mua n sy t opinionit t gjer publik dhe q diskreditojn teorin q un mbroj n artikullin tim. N prputhje me etikn, q gjoja se paskam respektuar un, le ta shohim s bashku si e respektoni ju n qndrimet dhe etiketimet q prdorni kundr meje dhe teoris q mbroj un. M par dua tju them se n nj auditor shkencor t institutit gjeologjik, kur diskutimet n mbrojtje t nj studimi krkimor, q mbshtetej nga faktet e reja, po mbyteshin nga presioni i autoritetit t mbrojtsve t standardit dhe kur pritej mosaprovimi i interpretimit t strukturs s nj rajoni me interes, Vedat Shehu e vlersoi punimin dhe e prfundoi diskutimin me fjalt shkenca s duron dot dhun. Gjeologt, duke i prsritur shpesh kto fjal si moto, m kan br q un t mos i harroj. Me mnyrn se si ju, pr syt e bots, ushtroni presion psikologjik ndaj meje, q mbroj nj ide t re inspiruese pr teorin e tektoniks globale t dal nga trojet tona, demonstroni vet nj munges etike t theksuar, nj dhun kundr nj interpretimi t ri n shkenc dhe kundr nj studiuesi t prhershm t dinamizmit dhe zhvillimit t Toks. Ju e motivoni kundrshtimin kategorik t teoris n fjal me at q jeni prekur, nnkuptohet, n sedr, si autor i nj libri pr lvizjet kozmike t Toks, si fizikan q stoleroni deformim e teoris shkencore standarde dhe si prbuzs i gjeologjis dhe i gjeologve profesionalisht t shtangur. Se si mund t pranohet nga opinioni ky motivim, vetm ndrgjegjja juaj e erituer mund ta kuptoj. Kur pash se si ju kishit nxjerr citate nga artikulli im, u habita se si i kisha paraqitur aq keq konceptet baz t librit. I verifikova me artikullin dhe me librin. Ju, n mnyr t pabesueshme, kishit ndryshuar citatet dhe n komentet interpretonit sikur kto n artikull, respektivisht n libr, ti kish shkruar ndonj adoleshent aventurier. Kjo m bri t mendoj se mbrapa emrit t fizikanit Gzim Shkupi duhej t fshihej ndonj smirzi i pashoq, q pr ndonj arsye personale e trbonte artikulli im, q nxirja n pah punn dhe teorin revolucionarizuese t autorit. N kt rast ndaj ktij antiartikulli sduhej kushtuar fare vmendje. Po sikur t ishte ndryshe? pyeta veten. Mendova se mua, m shume se utorit, m bhej nj e keqe. U lidha menjher me nj mik, q u prgjigj kshtu: Gzim Shkupi ka qen nj student imi n kursin 5-vjear t fiziks, i rregullt, i talentuar, i zoti, komunikues, sht autor i nj libri pr Tokn, ka punuar n metalurgjik, n informatik etj., koht e fundit nuk e kam par. far etike sht kjo, zoti Shkupi ? Nj sjellje e till e mungess s theksuar t korrektsis n komunikim m bri t dyshoj n inekzistencn e personit tuaj. Gzim i dashur, shpresoj se tani duhet ti kuptoni si gafa thniet tuaja gati t pakuptimta. Le ta vshtrojm se bashku kt q thoni ktu: Pikspari, dua t saktsoj pr lexuesin se gjeologjia nuk sht shkenc ekzakte, por nj inxhinieri ose shkenc e aplikuar, prandaj si disiplin shkencore gjeologjia parimet baz i huazon nga fizika, matematika, astronomia, kimia dhe biologjia, q jan shkenca ekzakte. Mandej kt mendim e prforconi M vjen keq ti them lexuesit se profesort e gjeologjis nuk kan vrtetuar asgj... Q ti drejtohesh lexuesit me kto fjal, ju mendoni se respektoni lexuesin dhe etikn profesionale, q ma rekomandoni mua? Megjithat, i dashur Gzim, un mendoj se edhe ju keni mirsi n ndrgjegje dhe bashk me mirsin edhe pak sedr pr dinjitet, q t kuptoni se nj thnie e till kategorike nuk mund t thuhet pr asnj shkenctar t cilsdo fushe qoft. Thnie t tilla karakterizojn tipat narcist dhe snob. Tipa t till jan etikuar me mungese te theksuar etike dhe t pavullnetshm pr marrdhnie t rregullta n shoqri. Ju e dini se un, edhe sikur t doja t reagoja me t njjtn mnyr si ju, nuk do t mundja t fyeja fizikn dhe fizikant. Vet gjeologjia sht edhe fizik. Dihet, fizika sht vet natyra dhe, do specialist q aplikon metodn shkencore pr njohjen e nj trupi fizik, studion faktikisht natyrn dhe v n prdorim fizikn dhe t gjitha shkencat e natyrs. E kuptoni gafn? Ju si fizikan, duke kujtuar se prioriteti i Fiziks sht edhe i aftsis s arsyetimit tuaj, merrni pozicionin prepotent t nj mburraveci pa vler. Ju reagoni, pa arsye sikur ju kam shkelur n kallo. Megjithat kam shpres se do ta kuptoni q kto fjal jasht do etike, t mbshtetura me ilustrime citatesh t deformuara, nuk ju ndihmojn q t ruani dinjitetin q i takon fiziks tua jap, pa e merituar me abstragimin tuaj shkencor. Gjeologu prgjithsues sht fizikan i toks dhe jo vetm fizikan, por edhe njohs i thell i kimis s Toks dhe akoma m shum njeh evoluconin e shum anshm t toks, evolucionin kimik, evolucionin

litologjik dhe sidomos at biologjik. Me metoda gjeologjike studiohet zhvillimi dinamik shtres pas shtrese npr t gjitha epokat gjeologjike me tr komponentt q prbhet shkmbi, sidomos ngurtzimet dhe gjurmt vepruesve t atmosfers, hidrosfers dhe biosfers. do gjeolog studiues dhe i vullnetshm bhet fare leht specialist, me shkollim suplementar, apo n mnyr autodidakte, n seciln nga kto shkenca, nse angazhohet pr realizimin e ndonj qllimi q ia nxjerr praktika krkimore. Charl Darvini nuk do t bhej themelues i evolucionit t specieve n qoftse nuk do t ishte br njhersh po aq gjeolog sa edhe biolog. Liu Pastri, kimist, nuk do t bhej dot themelues i mikrobiologjis mjeksore, fusha thelbsore e mjeksis moderne, po t mos ishte br aq njohs i shkakut t smundjeve dhe kurimit t tyre sa mjekt e kohs. Nuk mund t jet rezultativ askush q teorizon fizikn pr fizik, etj. Teoria q mbroj un nuk sht shkenc pr shkenc, as gjeologji pr gjeologji, sht gjeologji pr Tokn; teori e dal nga shkencat q e kan objekt studimi Tokn. Objekt studimi Tokn, nuk e kan vetm shkencat q permendm, por e ka edhe filozofia dhe, ju e dini q, e ka edhe dogma e krijimit. Kto, un jua v n dukje q t tregoheni modest, ashtu si i takon kujtdo q ballafaqohet me studime shkencore. Kshtu, ju dukeni sikur nuk arrinit dot ta kuptonit, q autorit t librit nuk mund ti mungonin dijet e nevojshme t fiziks pr ti aplikuar n teorin e zhvillimit t Toks, dhe q mund ti ket avancuar me studim individual. Un di q teorin e tij n daktiloshkrim ua ka paraqitur pr sugjerime, midis t tjerve, edhe disa fizikan si Dine Mere, Niko Thomo, Mina Naqo, Kastriot Islami, Agim Bufi, dhe, prvese ka konspektuar shum libra t astronomis dhe fiziks t autorve t huj ka konspektuar, si jam dijeni, edhe nj libr t fizikanit Rexhep Mejdani. Nga kto konsulta ruaj n kujtes q ndonjri ka dhn vrejtjet me shkrim dhe sht shprehur afrsisht kshtu ... un pr gravitacionin si materie apo pr materien e trajtave t tjera, jasht asaj t zakonshme, nuk di kaq sa keni arritur ju, ndrsa pr mekanizmin e superngjeshur q transformohet n brtham e konsideroj rezultat t abstraksionit tuaj shkencor, vetm kaq, se un nuk kam lexuar ndonj material pr brthamn dhe ekspansionin e Toks, por pr kt marifet, q e kthen hipotezn e ekspansionit n teori shkencore t bazuar, mund t them se sht novacion i arsyetuar, shkencor dhe i argumentuar, konform ekspansionit si e paraqisni ju, por rezultati q do t arrish ka rrezik t vlersohet shekullin tjetr... Sigurisht, kjo ka ndodhur para vitit 1988, kur u botua libri. Tani jemi n shekullin tjetr. Ndoshta edhe ndonjri prej tyre, mund t ket qen profesori juaj, sikurse miku q pyeta un. Secili e ka vlersuar thelbin energjetik t superngjeshur t brthams t bazuar shkencrisht n dobi t rritjes, si alternativ q brenda brthams mund t ket nj thelb gjenerues n prputhje me hipotezn e Toks q zgjerohet apo rritet, si alternativ e ndryshme e standardit t toks fikse. Pr t hequr keqkuptimin q ju ka shkaktur artikulli im dhe ju ka prekur, nga q un gjoja kam paraqitur mbrapsht e shtrembr ligjet e natyrs, ndjej obligim tua shpiegoj pak m hollsisht bazn teorike t rritjes s Toks, kt rradh vetm pr juve, si mik. Tani po hyj n shpjegimin e teoris t errsuar nga tymnaja juaj, mik i dashur. Opinioni i gjer nuk e di se Toka n Rritje sht varianti m funkional i hipotezs s Zgjerimit/Ekspansionit, ndrsa Zgjerimi qndron si alternativ superiore q t merret parasysh prej Taktoniks s Pllakave. Edhe njher mbi variantin e teoris q un prkrah po theksoj se midis varianteve q interpretojn fenomenin e zgjerimit t toks, qndron krejt i pavarur dhe origjinal teoria, s cils i referohet artikulli im. Q n rreshtat e para t artikullit, un nxjerr n dukje se far faktori e zhvillon Tokn, me frazn: Transformimi i materies n thelbin e strngjeshur t brthams sht shkaku i rritjes dhe zhvillimit t Toks qysh nga origjina. Un nuk e kuptoj, Zoti Shkupi, ironin tuaj inkorrekte pr kt prkufizim dinamik, kur un kam sqaruar se kjo teori nuk del nga hii, por nga studimi i vmendshm i strukturs s brezit tektonik Mirdita, i quajtur ofiolitik, i ngjashm me brezat e kores oqeanike. Oqeani botror prshkohet nga nj arje mes-oqeanike, q sht e formuar kur kontinentet kan qen nj mas globale. Largimi i kontinenteve nga njri-tjetri dhe prurjet magmatike q ngurtsohen prgjat arjes ndodhin njkohsisht. Ky proces oi kontinetet n pozicionet e sotme dhe bri t mundur formimin gradual t kores oqeanike. Tashm, sht fakt q koria oqeanike zmadhohet. Ky zmadhim, sht dshmi e zmadhimit t t gjith rruzullit. Tektonika e pllakave, u mat ta merrte, por njkohsisht e braktisi prgjithmon, zmadhimin e tabanit oqeanik, si dshmi t rritjes se krejt Toks. N se themeluesit e Tektoniks s Pllakave nuk do ti ishin nnshtruar shabllonizmit t teoris s standardit, do ta quanin t vrtetuar zmadhimin e rrezes s Toks dhe teorin e tyre

revolucionarizuese do ta quanin Tektonika e Pllakave t Toks n Zgjerim/rritje, pavarsisht nga shkaku ende i paidentifikuar. Ja pra opinioni konservator nuk pranoi q u rritka guri dhe i imponoi Tektoniks s pllakave cene serioze, dhe paaftsi n intepretimin e disa fakteve dhe shum shtjeve. Transformimin i materies n thelbi e brthams bazohet n konkluzionet e studimeve shkencore n disa fusha dhe objekte, si ne tok edhe kozmos. Nj nga kto konkluzione sht shprehur kshtu: grimcat jan materie q formojn atomet, nukleonet (brthamat e atomeve) dhe yje t strngjeshur kuark-neutronik apo kuarkor, ndrsa kur dizintegrohen japin energji dhe rrezatime. Ktej energjia sht cilsuar materie, prkufizur verbalisht dhe e paraqitur me formuln : E = mc^2 . Nga kjo formul dhe nga formula t tjera sht orientuar studimi i teoris q e prkrah un dhe, pr t, prpilova artikullin n fjal. Ju Gzim, e citoni ndryshe konkluzionin q del nga kjo formul e famshme duke nnvizuar rndsin e emrit t Ajnshtainit, si luks t dijeve tuaja dhe pr t prforcuar kritikn e shtrembr ndaj nj teorie t drejt. Kjo teori, pr juve e gabuar, qndron e pavarur dhe vezullon n mesin e varianteve t ndryshme q shpjegojn rritjen e rrezes. Po e ritheksoj, rritja e rrezes s Toks quhet Zgjerim/Ekspansion i Toks. Hipoteza e zgjerimit bazohet n fakte reale por nuk pranohet nga standardi pr munges t shkakut binds. N fakt, pr mua, edhe nocioni zgjerim (ekspansion) sht diskriminues se ka kuptimin e fryrjes, bymimit apo mufatjes dhe me t drejte sht i papranueshm pr Tokn q rritet sipas logjiks shkencore q bazohet shkak-pasoj dhe nga pasoja te shkaku. Shkakun real shum probabl t zgjerimit e jep pikrisht teoria q shtjellohet n librin Toka n rritje dhe zhvillim, nprmjet transformimit t materies. Tek teoria q prkrah un argumentohet se idea q mbahet si kryesore dhe e konsideron zmadhimin si pasoj e trheqjes s pandrprer t pluhurit kozmik, sht e papranueshme, pr dy arsye: a) ritmi i pluhurit kozmik t trhequr nga Toka sht llogaritur q sht kaq i pakt sa smund t ndikoj fare n kt proces zmadhimi; b) n krejt shtresat sedimentare, t formuara q nga momenti i ndarjes s kontinenteve, nuk haset ose haset sporadikisht prania e pluhurit kozmik. Po ashtu idet e tjera ose jan t parndsishme ose e ln t hapt problemin e shkakut, duke e cilsuar si pasoj e ndonj procesi kozmik, si p.sh. pasqyrim i zgjerimit t universit. Pr ta br edhe m t qart pr ju i dashur mik, po e prsris. Teoria e librit e gjen shkakun tek struktura e brthams. Bthama e jashtme sht e shkrir, dhe kufizohet me zon kalimtare, si me brthamn e brendshme, ashtu dhe me pshtjelljen e jashtme (mantelin). Brthama e brendshme sht e ngurt, rrotullohet rreth boshtit t vet me dy t tretat e sekonds m shpejt se krejt rruzulli. Zonat kalimtare jan przjerje e materialit t shkrir t vet brthams me at q sht ngurtsuar apo n proces ngurtsimi. Ky fenomen mund t merret si dshmi q masa e brthams, nga nj an kalon n mas t shtangt prjashta duke iu prngjitur mantelit, nga ana tjetr kalon prbrenda dhe i prngjitet bthams s brendshme. N udhn drejt gjeosferave t jashtme lnda e shkrir, magma, sipas arjesh, arrin t dal e t ngurtsohet n siprfaqe, sidomos n arjet mesoqeanike. Kshtu duhet t arsyetohet zmadhimi i tabanit oqeanik dhe i gjeosferave t toks, nga nj proces i brendshm. Nga ana tjetr, nj fraksion i vogl i materies s shkrir kalon prbrenda nprmjet zons kalimtare, gurtsohet dhe zmadhon brthamn e brendshme. Sipas shpjegimi fiksist, pasi sht formuar e tr brthama prej hekur-nikeli n gjendje t shkrir, pjesa qndrore ka filluar t ftohet dhe t ngurtzohet. Si rezultat i ftohjes masa e shkrir e brthams s jashtme kristalizohet, precipiton dhe rrit brthamn e brendshme. N fakt brthama, autori i librit Vedat Shehu, vlersoi n mnyr t veant ndryshimin thelbsor t brthams s brendshme nga ajo e jashtme dhe konkludoi se shkaku i ktij ndryshimi nuk mund t jet thjesht pr shkak t kalimit fazor t materies nga e lngt n t ngurt, por kontakti midis brthamave duhet t prmbaj nj vatr q liron energji dhe si do energji e liruar kalon n ann e jashtme t vatrs edhe n kt rast lirimi i energjis kalon kryesisht prjashta dhe mban t shkrir materien q kalon n brthamn e jashtme. Kjo vatr gjeneruese, q duhet t prbhet nga nj lloj i veant materieje ka formn sferike dhe paraqitjen si t nj ekrani ndars midis tyre. Kt lloj vatre, autori e quan thelb i strngjeshur i brthams, gjenerues rrezatimi dhe plazme q kalon n materie atomo-molekulare. Thelbi gjeosferik i brthams duke dizintegruar, humbet vetit e veta dhe zmadhon rrezen e vet n harmoni me rritjen e brthams s brendshme. Gjeologu, si do shkenctar objekti, sht shkenctar i Toks dhe gjeologjia smund t veohet e t

vihet nn nivelin e shkencave t tjera pr shkak t objektit. Mandej le t shohim se sa t sakta jan premisat gjeologjike (t zhvlersuara nga ju) mbi t cilat prpilohen projektet. Mbi bazn e projekteve llogariten rezervat e dobishme, fondet e mjeteve t puns dhe veprimeve pr krkim, identifikim; bhet bilanci i investimeve dhe fitimeve dhe i investimeve pr ruajtjen e mjedisit. T gjitha kto krkojn gjeologji t sakt (jo t pasakt), pun dhe llogaritje. Asnj nga shkencat q prmendni ju si parsore, nuk ka vler n vetvete, nse nuk vihet n dispozicion dhe n varsi t specialistit t objektit, konkretisht gjeologut. Gjeologu sht si patologu, pr t cilin punojn t tr mjekt e specialitve t veant dhe specialistt e aparaturave t sofistikuara, prfshir edhe fizikant. Patologut i takon ta thot fjaln e fundit pr objektin, diagnozn e t smurit dhe kurimin. Prandaj fjala e fundit pr Tokn i takon ta thot gjeologu kompetent, gjeologu q integron punn e vet, studimet e t tjerve pr Tokn dhe njkohsisht studimet q jan br pr objektet kufitare, q n kt rast, jan planetet dhe mjedisi kozmik ku gjendet dhe lviz sistemi diellor. Fizika si shkenc, nn kndvshtrimin tuaj pr dinjitetin superior t fizikanit. Mik i dashur, po ta prmend prap ju mburreni se jeni fizikant, kur e dini m mir se kushdo se sa t mdha jan ndryshimet n destinacionet e fiziks, q nga fiziologjia e trupit t njeriut, metalurgjia e deri tek fizika e stratosfers, e m tej, deri te fizika kuantike. Si fizika, sht edhe matematika me t ciln doni t thoni se gjeologjia ssht ekzakte. Kshtu, dihet se llogaritjet matemtike jan ekzakte, jo matematika. Pse? Sepse llogaritjet matematike shum ekzakte mund t nisen nga pramisa logjike t shtrembra pr t arritur rezultatin matematik t shklqyer. N raste t tilla formuluesi i premisave n mnyr t gabuar mund t thot, pr objektivin e tij, e vrtetoi matematika q sht shkenc egzakte. Matematika, n kt rast shrben si mask gabimesh. Premisat e caktuara, q duhet t jen egzakte, pr t futur llogaritjet matematike, nuk jan t fushs s matematicienit, por t jomatematicienit. Si matematika mund t prdoret edhe fizika. Edhe suksesi i fiziks s aplikuar n gjeologji bazohet n premisat gjeologjike, sepse nuk do t aplikohet fizika pr fizike, por do t realizoj objektivin e gjeologjis. Dinamizmi i thelbit t brthams vihet, pa diskutim, n disharmoni me citatet nga fizika teorike, q ju prdorni subjektivisht. Kt mosprputhje, ju zoti Gzim e prdorni pr t hedhur posht teorin e Toks n Rritje e Zhvillim. Ju, me sa dshiroj ta kuptoj un, e bni se e keni keqkuptuar se si n kt teori jan integruar konceptet dhe teorit pr materien n trajt fushash dhe rrezatimesh fizike e mandej n trajt materjeje t zakoshme dhe t jashtzakonshme, si e super- ngjeshur. Sa pr materien e errt, ende e pa-prcaktuar, s ka se si t dini m shum nga ato q shkruhen n librin q ju e kritikoni. Gjithashtu, nuk ka fare rndsi sa lloj materiesh njihni ju dhe fizika nuk i ka identifikuar. N qoftse do ti prmendnit kto lloje t tjera materiesh pr t thn se thelbi gjenerues i brthams mund mos t jet i superngjeshur por nj lloj tjetr mekanizmi q transformon ndonj nga kto materie q prmendni, un do tju shtrngoja dorn q pranoni vatrn e zjarrt midis dy brthmave. N kt rast ju do t ndikonit fuqishm q t pranohej funksioni i thelbit t brthams s Toks si domosdoshmri e shpjegimit t procesit gjodinamizmit, gjenerimit t magms, dhe origjins s shkmbinjve t kores s oqeaneve apo t tipit oqeanik brenda kontinenteve, sikurse ata t brezit ofiolitik t Zons Mirdita me Vrtet, gjeologu nuk mund ta shohi direkt brthamn, por skanerin e saj mund ta interpretoj fare mir. Me q sht marr me studimin e dukurive t proceseve gjeodinamike deri tek origjina, tek veorit e brthams dallon dinamizmin e saj. Kte zbulim, tashm, juve si bashkpuntor, u takon ta rivlersoni dhe t thoni pr planetet, m shum se kushdo, duhet t flas gjeologu, se sa edhe nj fizikan apo astronom q i vshtron me dylbi, respektivisht, teleskop. Gjeologu duke studiuar Toknplanet, n mnyr t natyrshme merr edhe atributet e nj planetologu. Koncepti i dizintegrimit t thelbit t brthams q nga origjina e Toks e lidh teorin q del ktej me origjinn e sitemit diellor (dhe t do ylli) nga reja gazore-pluhurore dhe me shprthimet kozmike brnda galaktiks q shkaktojn rrezatim dhe re t ngjashme. Pra thelbi i brthams bhet i papranushm pr kozmologjin e do varianti q n shpjegimet e veta pr sistemin diellor e nis nga reja e tipit t mirnjohur me novacione t mirnjohura. N teorin e librit q un prkrah harmonizohet ky interpretim me shprthimet e tipit supernova, prej t cilave sht marr modeli i Shprthimit t Madh. N konceptin e supernovs nuk gjnden karakteristika t objektit q shprthen

dhe jepen vetm rrezatimet dhe pluhuri kozmik. Teoria, q ne po shqyrtojm shton, si domosdoshmri daljen, bashk me rrezatimin edhe t bulave apo rruzave t superngjeshura q jan pjes e res dhe duke u prngjitur me njra-tjetrn dhe duke bashk-vepruar me ren zhvillohet n sistemin planetar. N kt shpjegim sqarohet e fshehta q qndron n debatin e kozmologve; far faktori shkaktoi shmbjen gravitative the mundsoi formimin e sistemit diellor me tiparet e njohura. I dashur Gzim, m duket se ju nuk shikoni ktu ndonj shtrembrim t ligjeve t natyrs, por vetm nj plotsim n skemn prkatse q mbahet si e paprekshme. Tani le t vazhdojm s bashku ti rishikojm konceptet e teoris q lidhen me kozmologjin dhe ju i konsideroni se n kto sqarime jan shprdoruar ligjet e natyrs. Ju me pa t drejt e ironizoni teorin q mbroj un q paska shtrmbruar kozmologjin, kur n emr t saj jep arritjet dhe interpretimet q i ka br astronomia. M vjen keq, se ktu duhet t ishit m i kujdesshm sepse sht fjala pr nj fush q juve si fizikant ju takon ta dinit tamam dallimin. Nga vet konstruksionet gjuhsore kuptohet lidhja midis tyre. N fakt Kozmologjia sht fusha e studimeve q integron s bashku shkencat e natyrs, veanrisht astronomin dhe fizikn me qllim pr t kuptuar universin, akualisht sikur t ishte i fundm. Edhe ktu m jeni adresuar pa asnj arsye, ve motivit q u prmend n fillim. Sa pr vrimn e zez q ju e konsideroni pik ku materia zhduket, teoria n fjal vlerson masn e saj. Masa sht pikrisht thelbi i pranis s materies, jo pika matematike pa dimensione. Prsa i takon konceptit t zeros qe sht inegzistente n natyr/fizik, sht n prputhje me realitetin q hapsira sht e mbushur me materie t super-rralluar, prfshir rrezatimet, lidhet me mungesn e vakuumit. Autori i librit e di q vakuumi interpretohet (sipas studiuesve t ndryshm ) her si prani e domosdoshme e boshllkut, domethn e zeros dhe her si gjenerues i materies, dmth zerua sht materie. Mendoj se dhe ju do t jeni dakord me mua q thnie t tilla u takojn krijimit nga hii, q ju sm duket se jeni ndikuar. Prsa i prket shtrembrimit apo prkuljes s hapsir-kohs autori n fjal e shpjegon qart se kt nocion e quan matematik. Hapsira perceptohet nga prania e materies, grimc apo galaktik, kurse nocioni i kohs nga lvizja e materies. Pr hapsirn njsi ndrkombtare matse sht marr nj e dyzetmilionta e meridianit (apo e ekuatorit), metri si gjatsi dhe metri kub si hapsire. Pr kohn, njsi matse sht numri i rrotullimeve q kryen toka rreth boshtit (i ditve) gjat nj rrotullimi orbital rreth Diellit (vitit). T flassh pr prkulje t hapsir-kohs do t thot t flassh pr prkulje t metr-minuts, nocion pa kuptim fizik. Prkulen siprfaqet reale apo imagjinare q prfshijn hapsira t caktuara, prkulet flurudha nga arma tek predha, por jo largsia midis tyre, prkulen rrezatimet, kur arrijn n zonn e ifluencs gravitacionale, por aspak hapsira pr rreth saj dhe koha e do lloj lvizjeje. Sigurisht, kur nj fluks apo objekt, futet n vrim t zez pushon lvizja, por jo koha q pr do fluks (valoro-korpuskular), fillon kur emetohet dhe mbaron kur futet n vrim t zez. N teorin e thelbit t brthams, energjin e kemi shqyrtuar s bashku, q konfirmohet realiteti q sht materie apo materie n lvizje. Sa pr njsin matse t energjis dihet, sht prcaktuar energjia e dal nga ngarkesa elektrike e mass s nj elektroni q lviz npr nj diferenc potenciale nj volt. Ky prcaktim tregon qart prkufizimin e Ajnshtainit. Esenca e mass s Toks sht trheqia q shprehet si rndes apo gravitet, kt prkufizim e kam msuar q n shtatvjeare dhe jam ndeshur gjithnj. Ky prkufizim dhe formula e llogaritjes s veprimit t gravitetit si veprimi i ngarkesave elektrike tregojn se fluksi gravitativ sht materie e trajts s strrralluar, ku prfshihen flukset e do lloj rrezatimi. Ktu svrehet ndonj shkelje e ligjit t gravitacionit. Po e prfundoj me nj fraz nga teoria: Kur ne zgjidhim nj problem shkencor apo tekniko-shkencor, korrim nj sukses. Ideologjia mistiko-fetare e doktrins s krijimit nuk qndron duar kryq prpara ktij suksesi por prpiqet q t fus aty nj frym agnosticiste, t jap interpretime t shtrmbra pr t zgjatur sa t mund pranin e vet n krye t udhve q ojn n zbulimin e t panjohurave q dalin ... prpara problemeve q shtrohen pr zgjidhje. Mbshtetur n kt prcaktim un, qysh pas botimit t par (1988) e kam thn q kjo teori do vuaj dhimbjet e lindjes. Aktualisht (2012) ka arritur moshn e pjekuris, me botimin n USA, referuar n dy konferenca dhe e botuar pr t dytn her ktu, etj. I dashur Gzim t shtrij dorn e kolegut pr t bashkuar forcat ta konfirmojm kt teori duke e vshtruar rritjen e Toks nn kndvshtrimin e t gjitha shkencave dhe t llogarisim impulset dhe ritmin e rritjes. Kshtu, besoj se do biem dakord q pasi ta analizojm s bashku teorin, do t konkludojm q Vedat Shehu ka br nj pun t till n at mas sa i takon hapit t tij si studiues i Toks. Ne t dyve e shum t tjerve q merremi apo do t merren me Tokn do t na takoj q t saktsojm sa afr apo larg t vrtets sht kjo teori dhe me siguri do t konkludojm se kjo teori

2) Anti-artilulli Ligjet e natyrs dhe teorit befasuese

GZIM SHKUPI 10/02/2012 Debat shkencor pr artikullin Nj teori befasuese pr tokn si objekt kozmik

Duke lexuar artikullin Nj teori befasuese pr tokn si objekt kozmik t botuar n gazetn Metropol t dats 6 shkurt, shkruar nga prof. Thanas Gjata, si fizikan dhe autor i librit 12 lvizjet kozmike t Toks, u preka nga prdorimi shprdorues dhe mosprfills i ligjeve t natyrs, t zbuluara dhe t vrtetuara me eksperimentime t prsritura n shum vende t bots s zhvilluar. Duke e lavdruar prof. Thanas Gjatn pr qllimin kryesor t artikullit t tij pr t nxjerr n pah dhe pr t lartsuar veprn e prof. Vedat Shehut, me keqardhje, pr hir t saktsis, do t desha t debatoja pr pasaktsin shkencore ose pr nxitimin shoqror pr ta etiketuar me tepri prof. Vedat Shehun. Pikspari dua t saktsoj pr lexuesin se gjeologjia nuk sht shkenc ekzakte, por nj inxhinieri ose shkenc e aplikuar, prandaj si disiplin shkencore gjeologjia parimet baz i huazon nga fizika, matematika, astronomia, kimia dhe biologjia, q jan shkenca ekzakte. Nisur nga ky shpjegim, edhe dyzimi q bn prof. Thanasi me kozmologjin (deg e astronomis) apo me filozofin sht pak i teprt, sepse kan rangje t ndryshme n mbretrin e shkencs dhe t dijes. Respekto q t respektohesh, - thon t vjetrit. Prpara se t nis debatin shkencor me prof. Thanas Gjatn, dua t theksoj se un nuk e kam lexuar librin Toka n zhvillim apo Toka n rritje dhe zhvillim t prof. Vedat Shehut, kshtu q do t kufizohem vetm n shprehjet e prof. Thanas Gjats, t cilit ia konspektova artikullin e botuar. Shprehja e par integruese e prof. Thanasit sht: Esenca e teoris sht: Toka n rritje zhvillohet nprmjet procesit t rritjes. Si-n dhe pse-n le ta shohim n vijim. Kjo shprehje hyrse na prkufizon nj ide sa interesante aq dhe t tepruar: Toka shmbllen me nj qenie t gjall. Shtjellimi n artikull i si-ve dhe pse-ve bazohet n dy koncepte t reja t prezantuara nga profesort e gjeologjis: 1. Prania e nj thelbi gjeosferik t strngjeshur dhe t transformueshm n brtham, q sht burim i pashtershm materie atomomolekulare, dhe korpuskularoenergjitike. 2. N form flurishente (saktsisht duhet shkruar fluorishente, shn. i G.Sh) njkohsisht. Pra, gjeologt tan dalin me iden se brthama e Toks nuk prbhet kryesisht prej hekuri e nikeli, por nga nj grumbull rruzash t superngjeshura t transformueshme dhe me aftsi fluorishente (q studiohen n mjeksi pr prcaktimet gjenetike). Pra, rruzat brthamore fluoreshente na qenkan qelizat e krijimit t lnds planetare (t Toks) apo kozmike te mjegullnajat yjore. N fillimin e shekullit XX, n vitin 1933, Albert Ajnshtajni, q sapo ishte arratisur nga Gjermania dhe ishte vendosur n SHBA, dha nj konferenc n Universitetin e Prinstonit me tem Problemi kozmologjik (q un e kam bler botimin n gjuhn franceze) dhe ku ndr t tjera debaton me profesort e gjeologjis pr moshn e kores s Toks. Profesort e gjeologjis, sipas abstragimeve me ann e studimeve gjeologjike t tektonikave jepnin sipas rastit nga 2 deri n 20 miliard vjet jet pr ekzistencn e kores s Toks, ndrsa fizikani u kujtoi profesorve se ekzistenca e izotopit t uraniumit 238, q e ka gjysmjetn 4,47 miliard vjet, tregon saktsisht jetn e ksaj koreje t Toks, dhe ky sht rezultat i nxjerr n laborator ose n praktik dhe jo n imagjinatn njerzore. Pra, ligjet e natyrs duhen respektuar jo vetm se jan zbuluar apo llogaritur nga dijetar t nderuar,

por dhe sepse vrtetohen n praktikn ton t prditshme. Prcaktimi i dimensioneve t brthams s Toks: 1200 km rrezja e brthams s brendshme, q sht e ngurt, dhe pastaj brthama e jashtme, q shkon deri te rrezja 3471 km dhe q sht e shkrir, pra e lngshme, jan prcaktuar nga kushrinjt profesional t gjeologve: gjeofizikant dhe sizmologt. Studimi i valve sizmike t nj trmeti t fort ka pohuar ekzistencn e nj brthame sferike n qendr t Toks. Fakti q n nj rajon t madh n ann e globit prkundrejt vatrs s trmetit dhe q valt transversale sizmike nuk transmetohen n nj lng, u dha t drejtn studiuesve t thon se kemi nj brtham qendrore t lngshme, n ndryshim nga pjesa mbshtjellse, e cila sht e ngurt. S dyti, edhe me mjete t thjeshta laboratorike, si sht peshorja e Pointingut ose nj lavjerrs i zakonshm, mund t matet masa e Toks. Kur densiteti mesatar i Toks sht llogaritur duke pjestuar masn e saj me vllimin, rezultati na del nj ikz mbi 5,5 g/cm3 (aty nga 5,52 g/cm3), q sht dy her m i dendur se shkmbi i granitit (2,6 g/cm3) ose t bazaltit (3,0 g/cm3), prej t cilve prbhet korja toksore. Konkluzioni i nxjerr nga studiuesit toksor sht se ekziston nj brtham me densitet t lart rreth 11 g/cm3. Brthama sht konsideruar si e prbr prej hekuri, sepse, n qoft se hekuri ishte presuar n qendr t Toks nn 2-3 milion atmosfer presion, duhej t mblidhej n vllim dhe nga kjo kemi rritjen e densitetit nga 7,88 n 11,0 g/cm3. Kjo prvoj shkencore e dijeve tona na bn t dyshojm tek ideja e ekzistencs s nj materiali m t dendur, q prof. Thanasi i quan rruza t superngjeshura (pra densiteti do t ishte pa tjetr shum m i lart se 11g/cm3). Kjo do t kishte dy zgjidhje: e para, lre fare si ide; dhe e dyta, krko ndonj dimension tjetr t hapsirs, ku bota njerzore duket si film, por q nuk ka lidhje t drejtprdrejt me ne, ose sht dora e Zotit, q ne skemi t drejt ta gjykojm. Si ngacmim i dyt pr debatin ton shkencor na shrben paragrafi i mposhtm i artikullit t prof. Thanas Gjats: Baza teorike e librit qndron n prkufizimin e trajtave baz t materies kozmike n t zakonshme atomomolekulare, n t superngjeshur t yjeve kuark-nutronik (termi i sakt vetm yje neutronik, shn. i G. Sh.) dhe vrimave t zeza dhe n t superralluar t fushave fizike dhe t rrezatimit. Kt prkufizim autori e nxjerr prej fiziks kuantike, q i studion grimcat elementare, ultraelementare t prqendruara n strukturn e atomit apo t strprqendruar n t yjet kompakt dhe n lvizje t shprndar si rrezatim apo fush fizike. Ktej del edhe nocioni i energjis si materie n lvizje apo potencialisht n lvizje. Me kt koncept pr materien bie nocioni standard se materia sht e ngurt, e lngt dhe e gazt, q i takon vetm trajts atomomolekulare t materies, gjendjeve fazore t saj. Prpara se t nis komentin e ktij paragrafi, do t desha ti kujtoj lexuesit se n praktikn e studimit shkencor prdoret edukata e mosprjashtimit, pra kur del nj teori e re m e zhvilluar apo m gjithprfshirse, apo m e saktsuar, nuk i zhduk apo nuk i prjashton teorit e vjetra, por i l n dimensionin e tyre m t ngusht. Ndrsa prof. Thanas Gjata, nuk di prse, me t prezantuar nj ide Shehu (t librit t prof. Vedat Shehut), i quan t pavlefshme dijet dhe t vrtetat tona pr objektet apo fenomenet q angazhon iden e re Shehu. Un, si fizikan, njoh gjasht gjendje t materies: tri t parat, me t cilat jetojm prdit, lnd e ngurt, lng dhe gaz, pastaj kemi plazmn, nga e cila prbhet Dielli, kondensatin Boze-Ajnshtajn, q sht materie bozonesh pran zeros absolute dhe e gjashta, q sht zbuluar vitet e fundit, kondensati fermionik, q sht materie fermionesh, po pran zeros absolute. Nj gjendje e shtat, e quajtur plazma kuark-gluon, q sht nj gjendje lnde n temperatura trillona grad dhe presione miliarda atmosfer, q sht studiuar si n CERN t Zvicrs, ashtu dhe n laboratorin e Long-Ajlend t Nju-Jorkut, por akoma nuk sht konkluduar. Listn e gjendjeve t materies ndoshta ose jo do t mbyllej me materien e errt, pr t ciln astronomt thon se sht 5 her m shum se materia e vrojtuar me metodat e njohura fizike dhe njerzore dhe mbush universin dhe ndikon n gjendjen reale t pozicionimeve dhe t lvizjeve t trupave kozmik, bile kjo materie e errt mbush edhe ato hapsira t materies t superralluar t fushave fizike dhe rrezatimit t prezantuara nga gjeologt. Dhe kt e pohojn vrojtimet e sotme astronomike. Materia e errt merret n konsiderat si rrjedhoj e pasojave t saj, si lvizja apo prqendrimi i objekteve kozmike n kozmos. Vjet (n vitin 2011) n shpellat e Gran Sasos (Itali) u zhvillua eksperimenti XENON 100 me pjesmarrjen e shum fizikanve dhe astrofizikanve nga universiteti i Kalifornis deri tek universiteti i Shangait dhe ai i Kiotos, por i organizuar nga Instituti i Fiziks Brthamore t Italis dhe ai i Francs, sipas projektit t dy fizikaneve: prof. Elena Aprile (me origjin napolitane) e Universitetit Kolumbia t Nju-Jorkut dhe

prof. Laura Baudis (me origjin rumune nga Timishoara) e Institutit t Fiziks t Universitetit t Zyrihut. Eksperimenti 6-mujor, q kushtoi 200 milion dollar dhe u financua 90% nga Agjencia Amerikane e Shkencs, konstante n detektimin e rrezatimit t dobt kozmik, q studiueset e supozojn se e rrezaton kjo tip materie e errt, q mbush mbi 80% t universit dhe s cils i diktohen pasojat, por jo objeksionet. Kurse prof. Thanasi, nisur nga libri i Shehut, na prezanton trajtat baz t materies kozmike, q na qenkan: materia e zakonshme atomomolekulare, e superngjeshura e yjeve neutronike, vrimat e zeza dhe e superralluara e fushave fizike dhe e rrezatimit. Ne nuk do t komentojm mnyrn e specifikimit t llojeve t materies nga gjeologt, por do t tregojm se vrimat e zeza nuk i studion fizika kuantike, por fizika relativiste e Albert Ajnshtajnit, dhe vrimat e zeza nuk jan gjendje materie, por pika t hapsir-kohs, q shkojn drejt infinitit negativ, sepse aty hyn pa pushim materia kozmike dhe duket sikur nuk del (prandaj jan quajtur vrima t zeza). Pra, ktu kemi nj kontradikt shtes, sepse prof. Thanasi diku nga fundi i artikullit shkruan (kur komenton zeron absolute): N kt kuptim, teoria Shehu e konsideron t pakuptimt termin prkulje e hapsir-kohs Ather, n qoft se sht i pakuptimt termi prkulje e hapsir-kohs, si mund t ekzistojn vrimat e zeza? Sepse vrimat e zeza nuk jan gjendje lnde, por superprkulje t hapsir-kohs!! N vijim t artikullit t prof. Thanasit gjejm perifrazimin q prsritet disa her: Nj koncept thelbsor i ri q argumenton origjinalisht autori shqiptar sht ai i pranis s rruzave apo brthamave t superngjeshura t transformueshme n mjegullnajat yjeformuese. N procesin e formimit dhe konsolidimit t sistemit ton diellor, n nj mjegullnaj t till, u arrit q brthama e Toks me thelbin e saj gjeosferik t superngjeshur t bhet nj diell n miniatur. Ky minidiell qndron i izoluar brenda pshtjelljes silikate t gjeneruar prej vetvetes, ndrsa Dielli u kushtzua prej t qenit yll t mbetet brtham supergjigant me thelb heliosferik t superngjeshur, n pamundsi pr tu bllokuar nga materia atomomolekulare. Sipas ligjeve t njohura dhe t pranuara t natyrs, ne fizikant dim se zhvillimi i nj reaksioni termobrthamor (q sht jeta e nj dielli) krkon disa dhjetra milion grad nxehtsi dhe disa dhjetra milion atmosfer presion. Prandaj bomba me hidrogjen (nj imitim i reaksionit termobrthamor diellor) ka si kapsoll plasse nj bomb atomike me uranium, e cila plas e para dhe krijon temperaturn miliona grad dhe presionin miliona atmosfer, q ti jap mundsi sintezs s hidrogjenit, pra bombs me hidrogjen, t shprthej. E thn e gjith kjo pr ti kujtuar lexuesit se ideja Shehu, e prezantuar nga prof. Thanasi, pr ekzistencn e nj minidielli t veshur me silikate n qendr t Toks na duket e tepruar thjesht pr faktin se nuk kemi masn kritike pr t pasur nj diell. Pr shembull, Dielli yn ka nj mas 330.000 her m t madhe se masa e Toks, prandaj n qendrn e tij temperatura arrin 50 milion grad dhe presioni me miliona atmosfer. Pastaj, si dihet, me shkencn zyrtare sht hidrogjeni elementi karburant pr prodhimin e energjis diellore, ather far elementi na paska ky minidiell n qendr t Toks? Sepse vetm termi rruza t superngjeshura nuk mjafton pa dhn nj analogji toksore, pa thn se jan nj element i ri kimik apo nj gjendje lnde e ngjashme me A- dhe B- dhe Cmaterial. Ne e dim nga historia se beratasit e lasht, kur krijuan figurn e Zeusit, (Ze-Ushtues, q e vodhn grekt) vizatuan nj burr shtatlart me shum flok kaurrela, dhe u tha se ky sht Zoti i Zotave i malit Tomorr (ndrsa grekt than se banon n malin Olimp, por emr grek nuk gjetn). Prandaj, kur shijojm nj ushqim, themi sht i mbl si sheqeri apo i kripur si kripa. Njeriu jeton dhe gjykon vetm me krahasime, me mostra apo modele, dhe nuk sht e leht ta imagjinojm nj rruz Shehu t superngjeshur, q vet prodhon dhe vet krijon, vetm nse shtojm se ka dorn e Zotit. N shpjegimin e gjendjes s lnds q prbn yjet kompakt neutronik, po japim pr lexuesin shkurtimisht ciklin e jets s nj ylli (si dielli yn). Ret e hidrogjenit, elementi m popullues i universit, na mblidhet e mblidhet derisa krijohet masa kritike pr t lindur nj yll. Sipas astronomis, sht masa e yllit q prcakton ngjyrn e tij (temperatura e siprfaqes, q Dielli yn si i verdh e ka 5.8000C). Kshtu ylli, nj lmsh hidrogjeni nga masa e madhe ngjeshet e ngjeshet derisa arrihet presioni dhe pastaj temperatura pr t nisur reaksionet termobrthamore, pra bombat me hidrogjen, domethn hidrogjeni kthehet n helium (si ndodh akoma sot), pastaj mbarohet hidrogjeni, (d.m.th. u kthye i gjithi n helium) dhe fillon sinteza e heliumit, pra bomba me helium, dhe kshtu vijon cikli i sintezave, duke prodhuar elemente m t rnda e m t rnda si karbon, oksigjen, azot, neon, etj.,

etj., deri te hekuri 56. Ktu kemi kurthin e hekurit dhe ylli shprthen, dhe na del nj supernova (yll i ri super), q bn edhe nj eveniment astronomik. Mbas shprthimit ndodh kolapsi gravitacional dhe e gjith masa e yllit do t mblidhet sa nj lagje qyteti, pr shembull, i gjith dielli yn nga Sknderbeu nuk do t arrinte as n Vor, sepse do t kishte nj diametr prej 12 km. Ky sht ylli neutron ose neutronik, si e kemi quajtur m par. Pra, ka ndodhur ajo q quhet densifikim i materies, ose dalja n pension e nj ylli ose dielli. Prof. Thanasi shkruan: Ktej del edhe nocioni i energjis si materie n lvizje apo potencialisht n lvizje. Me kt koncept pr materien bie nocioni standard se materia sht e ngurt, e lngt dhe e gazt, q i takon vetm trajts atomomolekulare t materies, gjendjeve fazore t saj. Duket se profesort e gjeologjis nuk e kan lexuar me vmendje fizikn kuantike. Nj nga kapitujt kryesor q titullohet Shuarja (anihlimi) e materies dhe kemi formuln e famshme t Ajnshtajnit E = mc2, pra energjia e prodhuar nga shuarja e nj materieje me mas m sht e barabart me produktin e mass me shpejtsin e drits n katror (c shpejtsia e drits n boshllk e barabart me 300.000 km/sek), dhe A. Ajnshtajni edhe pr kt formul ka marr mimin Nobel n fizik m 1921. Pra, materia sht edhe energji. Lviz apo nuk lviz nj trup material, sht edhe energji. Ia vlen t theksojm se astronomt pikrisht kt fenomen, shuarjen e materies pr tu kthyer n energji, e konsiderojn nj burim t konsiderueshm t energjis diellore. Nj tjetr perifrazim i prof. Thanasit: Ktej argumentohet se gravitacioni sht pasoj procesi dhe objektet kozmike aktive emetojn gravitone dhe gravitizojn objektet inaktive. Pra, gjithmon sipas prof. Thanasit, gravitacioni sht cilsi e veant e objekteve kozmik aktiv, q e prdorin si smundje ngjitse pr objektet inaktive, q i gravitizojn. udi! Deri tani e dinim se kur i ra molla n kok Isak Njutonit ai mendoi dhe formuloi ligjin universal t gravitacionit. Ligj i cili thot se dy trupa me mas m1 dhe m2 trhiqen me nj forc F = Gm1m2/d2, G sht nj konstante dhe d largsia midis dy qendrave t dy masave q trhiqen. Gravitacionin toksor ne e quajm pesh dhe sht P = mg (ku P pesha e trupit, m masa e trupit dhe g konstantja gravitacionale n siprfaqen e Toks). Pikrisht konstantja gravitacionale g ndryshon vler n varsi nga largsia nga qendra e Toks dhe zvoglohet kur largohet prej saj, prandaj austronatt i shohim t fluturojn n kabinat e raketave pr shkak t mungess s peshs (m sakt t zvoglimit t saj). Prandaj ta kuptojm mir se gravitacioni sht nj forc bashkvepruese, sipas Njutonit, dhe jo nj smundje ngjitse. N vijim shpjegojm se Albert Ajnshtajni me teorin e relativitetit t prgjithshm propozon si interpretim t gravitacionit prkuljen e hapsir-kohs. Pra, sipas Ajnshtajnit hapsirakoh (ose hapsira me katr dimensione) prkulet sa m e madhe t jet masa e trupit t pranishm. Ather vijat e drejta, ose drejtzat, q n gjeometrin e Rimanit (aparati matematik i teoris s relativitetit t prgjithshm) quhen gjeodezika, fillojn e prkulen sipas deformimit q i bn hapsirkohs masa e trupit kozmik. Dhe pikrisht pr matjen e ksaj prkulje fizikani anglez Edington n vitin 1919 shfrytzoi eklipsin e plot t Diellit, q at vit shihej i plot n Guine. Metoda e matjes sht e thjesht n parim: fotografohet natn ajo pjes e qiellit ku do t ndodh t nesrmen eklipsi i plot i Diellit nga disku i Hns dhe pastaj fotografohet po ajo pjes kur ndodh eklipsi i plot, gj q bn t mundur fikjen e drits diellore, pra duket sikur sht terr nate. Superpozimi i t dyja fotove nxjerr devijimet e pozicioneve t yjeve, devijime q llogariten si me formulat klasike t Njutonit, pra Dielli trheq grimcat (ose kuantet) e drits s yjeve dhe sipas formuls s Ajnshtajnit, q na jep prkuljen e hapsir-kohs ose t gjeodezikave t saj. Dhe rezultati i dha t drejt 98% Ajnshtajnit dhe 68% Njutonit. Pra, m i sakt del Ajnshtajni. Ky eksperiment u prsrit n vitin 1964 me ndihmn e sonds kozmike Mariner VI, q u nis pr vrojtimin e planetit Mars. Metoda e prdorur n parim sht e thjesht: kur sonda Mariner VI ishte n ann tjetr t orbits s Toks rreth Diellit, pra mbi 300 milion km larg Toks, nga antena e NASA-s n Goldstone t Afriks s Jugut u lshua nj rreze e fuqishme lazer drejt sonds Mariner VI, ndrkoh nj pasqyr e Marinerit kthen mbrapsht rrezen lazer, q llogaritet (meq Toka rrotullohet rreth vetes) t kapet n stacionin e Sidneit n Australi mbas 34 minutash. Ktu llogaritet vonesa e rrezes lazer me zgjatjen e rrugs nga prkulja e gjeodeziks, q sht e rendit t disa milion t sekonds dhe arrihet t matet vetm me or atomike. Prsri prkulja e hapsir-kohs t propozuar nga Ajshtajni doli me sukses. N mbyllje t ktyre tip provave, do t prezantojm edhe provat e 2005-2010 t sonds hapsinore Gravity Probe B, prgatitur nga NASA dhe universiteti Standford n Palo-Alto t Kalifornis. Sonda u lshua nga baza ajrore Vanderberg t Kalifornis m 20 prill 2004 dhe pr 17 muaj rresht mblodhi t dhna ndrsa orbitonte Tokn n lartsin 642 km mbi siprfaqen toksore. N kt sond hapsinore u vendosn 4

giroskop me sfera kuarci shum precize pr t matur efektin gjeodetik, pra prkuljen e hapsirkohs q shkakton rruzulli toksor, dhe m 8 dhjetor 2010, ora 10 e 23 min sipas ors s Kalifornis, eksperimenti u mbyll me sukses, duke konfirmuar prkuljen e parashikuar nga teoria relativiste e gravitacionit. Kta miliona dollar t shpenzuar pr nj konfirmim tashm 90-vjear sht e vshtir ta kundrshtosh. N plotsim t tems s gravitacionit, nga shkrimi i prof. Thanasit kuptojm se profesort e gjeologjis e bjn shmblltyr t fushs elektrostatike, por me nuanca magnetike. Pra, profesort e gjeologjis pretendojn se gravitacioni transmetohet me grimcat e tija, gravitonet, dhe gravitizon objektet inaktive, si magnetizon nj magnet nj cop hekuri. Pra, profesort tan pretendojn se gravitacioni nuk sht nj forc ndrvepruese, si na i shpjegon fizika e Njutonit, por nj forc imponuese. Mungesa e ktij lloj arsyetimi fillon me ngarkesn e kundrt. Pra, fushn elektrostatike mund ta krijoj qoft nj trup me ngarkes elektrike negative (katoda pr shembull), qoft nj trup me ngarkes elektrike pozitive (ose anoda), ndrsa sipas arsyetimit t profesorve gjeolog na prezantohet vetm gravitacioni dhe mungon antigravitacioni, i cili do t duhej pr t ruajtur pamjen e ekuilibruar q na prezanton natyra, sepse n natyr do gj sht n ekuilibr ose tenton drejt ekuilibrit. N vazhdim do t donim t sqaronim rolin e agjentit t transmetimit t gravitacionit q profesort i japin gravitonit, ose grimcs s fushs gravitacionale. Tani t shpjegojm elementet. Termi graviton prdoret pr analogji me fushat e tjera fizike sipas fenomenit t dualitetit t fiziks kuantike t zbuluar nga fizikani francez Lyi de Brojl, i cili kuantet (ose grimcat elementare t atomit) i prezanton edhe si val ose fusha. Kshtu lindi mekanika valore si binjake siameze e mekaniks kuantike. Pra, do grimc elementare shfaq natyr grimcore ose natyr valore sipas kushteve fizike. Por gravitoni nuk sht arritur t zbulohet eksperimentalisht, por prdoret n fizikn kuantike si nj grimc pa mas, q transmeton fushn gravitacionale, q klasifikohet te bashkveprimet e dobta t materies atomike. Nj tjetr perifrazim i prof. Thanasit pr tu debatuar sht i mposhtmi: Nuk mund t l pa prmendur kuptimin matematik dhe filozofik t numrit zero... N kuptimin fizik zeroja nuk ekziston, dhe kemi t bjm me nj prcaktim filozofik t ekzistencs s materies n lvizje. N analogji me zeron analizohet koha dhe hapsira, q jan parametra pr t prcaktuar ngjarjet e bashkveprimit t materies n lvizje, jan plotsim i njra-tjetrs. Parametrat jan tregues pr t prcaktuar gjendjen apo cilsit e materies. Si redaktor i vjetr (edhe shkencor), fillimisht mund t them se prof. Thanasi e bn lmsh terminologjin. Zeroja sht nj numr, ndrsa entiteti i zeros absolute sht nj gjendje, nj situat. Po kshtu parametrat jan numra, ndrsa hapsira dhe koha jan gjendje, bile koha shpesh quhet thjesht nj dimension i hapsirs, si prdoret rndom n fizik hapsir-koha sht nj hapsir me katr dimensione, ku zhvillohen ngjarjet, n ndryshim ka hapsira me tri dimensione (gjatsi-gjersilartsi), ku sodisim apo flem gjum ne. Bile, sipas toris String t gjendjes s universit (ku uditrisht nga 10 dimensionet e hapsirs prfshihet edhe dimensioni i krijuesit si rruzat Shehu) mund ti ndryshojm tipat e dimensioneve sipas vrojtimit. Duket se profesort tan nuk i kan lexuar me vmendje iluministt francez t shekullit XIX, t cilt shpjegojn se simbolika shrben pr tu marr vesh me njri-tjetrin, si gjuha e folur apo e shkruar, dhe nuk ka vler detyruese. Fakti i caktimit t zeros absolute si pik e fundit t poshtm t temperaturs, ndrsa nuk kemi dgjuar pr nj kufi t siprm t temperaturs, ka t bj me simbolikn dhe nuk sht nj ligj i natyrs. Pra, themi zero absolute si gjendje fizike, ku ndalet do lvizje, por nga ana tjetr kemi energjin e piks zero, q dhe matet. Pra, nesr ndoshta ndonj profesor apo student, apo laborant, mund t gjej nj gjendje me temperatur nn zeron absolute. Nuk njihet asnj ligj i fiziks q e ndalon kt situat. Pastaj, zeroja njihet n kuptimin fizik si pik e vendosjes s nj ekuilibri dhe ska pse humbet t drejtn e ekzistencs. S fundi kemi perifrazimin e mposhtm: Nprmjet studimit t t dhnave t fundit mbi gjithsin autori ka vrtetuar se Toka sht ndr objektet e gjalla t gjithsis me energjin e vet t brendshme, q buron nga nj materie n trajt t strngjeshur e pozicionuar si nj gjeosfer e strholl n zonn qendrore t rruzullit. Pra, baza teorike e profesor Shehut na qenka ekzistenca e nj pike n qendr t rruzullit toksor, q

na qenka e strngjeshur dhe prodhuese, si elementt 10-dimensional t teoris String, q po mundohet t prezantoj historin dhe gjendjen e universit (ose gjithsis). M vjen keq ti them lexuesit se profesort e gjeologjis nuk kan vrtetuar asgj, bile kt nuk e kan arritur as shum profesor t astrofiziks, astronomis, t kozmologjis, t astrobiologjis n shum universitete me emr t bots, nga ku na kan dhn botime rreth Teoris s stringeve, bots me dimensione t fshehta, si rruza e strngjeshur dhe e strholl Shehu, e fshehur n qendr t Toks. M duket se prof. Thanasi nuk e ka dgjuar deri n fund prof. Vedat Shehun, i cili do ti ket thn se po lodron diku me teorin e stringeve (ose sferave t superngjeshura dhe t superholla). Ndrsa un personalisht pata lexuar kur isha student te Science et Vie (Shkenca dhe jeta franceze) nj shkrim t nj koloneli ish-legjionar mbi sferat teny (tnu = e superimt). Megjithat, nuk ka asgj t keqe t parashtrohet apo t studiohet fardo teorie mbi universin dhe jetn e Toks, por nuk sht askund e pranueshme t mohohen ligjet e natyrs, q jan gjetur, vrtetuar dhe prdoren do dit nga ne n prodhimtarin ton.

3)
Nj teori befasuese pr tokn si objekt kozmik
THANAS GJATA 06/02/2012 Thanas Gjata pr teorin e toks n zhvillim paraqitur nga

Vedat Shehu Kjo teori e jashtzakonshme ka pr bosht kt formulim: Transformimi i materies n thelbin e strngjeshur t brthams sht shkaku i rritjes dhe zhvillimit t Toks qysh nga origjina. Edhe un, konsulenti dhe recenzenti i ksaj teorie, e konsideroj kt formulim befasim dhe teorin e shtjelluar n librin e inxhinierit gjeolog profesor Vedat Shehut t pazakont. Kt libr me vlera t jashtzakonshme teorike dhe praktike na e ofron pr her t dyt pas 22 vjetsh shtpia botuese Dudaj, jo m me titullin e athershm Toka n zhvillim, por Toka n rritje dhe zhvillim. Pavarsisht se teoria e shtjelluar n libr sht po ajo e botimit t vitit 1988, n titull dhe n brendi autori ka pasqyruar nj analiz m t thell dhe nj integrim t ri t diktuar prej t dhnave, zbulimeve dhe interpretimeve epokale, t prfshira edhe n publikimin anglisht n SHBA (2005). Esenca e teoris sht: Toka zhvillohet nprmjet procesit t rritjes. Si-n dhe pse-n le ta shohim n vijim. Nj libr i till pr Tokn, q ka integruar nj mori analizash, t dhnash dhe interpretimesh t avancuara t praktiks dhe teoris si gjeologjike, ashtu dhe kozmologjike, m duket se sht tepr i rrall dhe nuk besoj se ka ekzistuar n repertorin e bibliografis shkencore n shqip. Kur njihesh me problemet q autori shtron, integron dhe nxjerr prfundime me vler praktike dhe teorike, t lindin ndijime sikur mendimet e autorit dalin nga trojet tona dhe interferojn me rrezatimet e Toks dhe t Diellit; sikur dgjon gjmimin dhe oshtimn e tyre t prplaset kontinent m kontinent, nga toka n planet dhe tretet n pafundsi. Pr faktin se n kt aspekt dgjojm zrin origjinal t nj shkenctari q na flet shqip, ribotimi i ksaj vepre, prbn nj eveniment t veant n historin e kulturs kombtare, sepse sht nj kontribut bashkkohor n teorin e njohjes, kuptimit dhe interpretimit shkencor t natyrs dhe mjedisit ku shtrihet veprimtaria njerzore, jo vetm n Shqipri dhe jo vetm n gjeologji, jo vetm n shkencat e natyrs, por edhe n filozofi.

Libri paraqet nj sintez t shkencave t Toks, ku vend parsor z origjina e shkmbinjve magmatik t kores toksore, q n bashkveprim me ujin dhe ajrin transformohen e zhvillohen duke formuar sedimentosfern, shtresn pedologjike dhe biosfern. Mbulesa pedologjike e kores shkmbore prfaqson rrnjt e evolucionit biologjik dhe del n pah kuptimi filozofik i formave t transformimit t materies n Tokn ton, q autori e vshtron si nj objekt t universit, q e kemi mostr n duart tona. Brez pas brezi njeriu sht br kureshtar t dij se si funksionon bota: n mnyr t vetvetishme apo sipas ndonj kurdisjeje t paracaktuar q drejton edhe ndodhit historike? Nj pjes e madhe njerzish ndikohen pr t vn n dyshim bashkveprimin dhe shndrrimin e materies q ka formuar dhe zhvilluar Diellin dhe Tokn; botn e gjall dhe evolucionin q prsosi organizmat drejt gjinive, grupeve dhe llojeve q shohim sot, prej t cilave gradualisht u zhvilluan dallimet anatomike dhe fiziologjike drejt paraardhsit t njeriut, i cili ruante gjendjen natyrore gjersa rrethanat i imponuan t bj dhe t prdor vegla t thjeshta dhe t evoluoj drejt qytetrimit. Ne kt fush teorit spekulative nuk kan munguar dhe hipotezat shkencore kan zvendsuar njra-tjetrn, pa pretenduar se sht thn e vrteta e fundit. Stacionet orbitale dhe anijet kozmike t ktyre 50 vjrtve kan sqaruar shum an pro dhe kundr hipotezs mbi prejardhjen e universit dhe kan ndriuar mir ndrtimin e kozmosit q na rrethon. Shtetet e fuqishme kan vn n dispozicion t satelitve artificial dhe t pajisjeve pr studimin e hapsirs kozmike, fonde marramendse, ka nuk bhet vetm pr dituri, por edhe si krkes e dal nga fusha e zbatimit praktik t shkencs dhe teknologjis, q i shrben zhvillimit modern dhe shfrytzimit trsor t burimeve q jan ende t fshehura thell n tok dhe n gjirin e planetve. Mjetet e sofistikuara t ndrlidhjes, t transportit, t fushs mjeksore, t hartografis, t fotografimit, t fushs ushtarake q gzojm sot kan lidhje t drejtprdrejt me satelitt artificial dhe stacionet orbitale. Pa kto zbulime nuk do t kishim as telefona celular, as aviacion, as kompjutera dhe as mjete diagnostike t smundjeve; nuk do t kishim mjete t parashikimit t motit dhe perspektivn e afrt t parashikimit t trmeteve e t vullkaneve. Zbulimet n kto fusha, q e kan munduar me shekuj njerzimin, kan vn n dispozicion t shkenctarve t Toks dhe t hapsirs dshmi bindse pr ta njohur Tokn ashtu si sht: objekt kozmik n nj skut t universit, si e perceptojm prej veprs q na ka dhn gjeologu yn Vedat Shehu. Kjo njohje na orienton pr t formuar koncepte m t kthjellta pr ligjet universale q veprojn n kushtet e veorive t Toks. Libri i Vedat Shehut u sht drejtuar 98 referencave burimore t jashtme dhe t vendit dhe sht vlersuar me nota maksimale nga 13 shkenctar brenda dhe jasht Shqipris. Shum prej tyre jan t njohur n shkencn e Toks si planet apo t objekteve kozmike t universit. Njeri prej tyre sht Klif Ollier, pedagog n universitetin e Sidneit n Australi, i cili sht njohur me veprn dhe me realitetin gjeologjik t Shqipris. Ky personalitet shkruan pr veprn q po analizojm: Vedat Shehu ka prpiluar nj libr t shquar, q un do tua rekomandoj gjith shkenctarve t Toks. [...] 50 vjet m par shkenca kishte pikpamje krejt t ndryshme nga kto t sotmet. [...] Shehu merr pr baz nj truall pr t cilin njerzit nuk jan familjarizuar. Me kt prcaktim na bhet e ditur se vepra e profesor Shehut ka mbshtetjen e zbulimeve m t fundit t shkencs dhe autori sht br nj z origjinal n zhvillimet e sotme pr studimin e Toks si nj objekt i universit. Aty nga viti 1964 skisha shum koh q punoja si inxhinier gjeolog n studim-krkimin e strukturave naftmbajtse n brezin e rrudhosur adriatiko- jonik, kur m trhoqi vmendjen prmendja e emrit t Vedat Shehut, si shkaktari q shpimet krkimore t sapofilluara n depresionin e Kors ishin ndalur, trhequr dhe duhej tu gjendej nj tjetr front pune.

Midis gjeologve t vjetr u zhvilluan diskutime spontane, pro dhe kundr ndrhyrjes s nj gjeologu t largt, jasht problemeve t krkimit t nafts. Kto diskutime trhoqn vmendjen time dhe krijuan tek un dshirn pr t kuptuar pse-n e ksaj ndrhyrjeje. Profesori i sotm, gjeologu i ri i athershm, n nj shrbim kishte takuar n terren gjeologt e nafts dhe qe habitur kur kish marr vesh se ata kishin filluar shpimet krkimore bazuar vetm n nj shprehje t nj autoriteti, q pati rekomanduar krkimin e nafts edhe n Gropn e Kors. Kjo ide e hershme qe prcjell tek t tjert pa u verifikuar, pa br nj kartogarafim gjeologjik t orientuar. Pasi nuk i kish bindur gjeologt fushor se po bnin pun boshe duke iu nnshtruar nj projekti burokratik, inxhinier Vedati u detyrua t njoftonte vet dikasterin me ann e nj njoftimi me titull: A sht naftmbarts depresioni i Kors?, ku nnvizonte absurditetin e krkimit t nafts n nj zon me nj histori t zhvillimit gjeologjik dhe paleogjeografik, q dshmonte se zona nuk kish kushte as pr formimin e nafts, as shtresa apo struktura kolektore t nafts, por edhe nse do t ishin formuar shtresat dhe strukturat naftmbajtse, ato do t ishin shkatrruar totalisht gjat epokave pasardhse. E solla kt episod pr t treguar esencn e individualitetit t gjeologut Vedat Shehu si gjeolog praktik, i palodhur, i vmendshm, me fantazi, logjik t fort dhe me iniciativ. Imazhi q formova pr kt gjeolog u prforcua kur u njoha me faktet e reja dhe interpretimet e tij origjinale n disa publikime dhe m von n bisedime t drejtprdrejta. Nga interpretimet e tij, q kan ndryshuar konformizmin e pabazuar n realitetin gjeologjik, m duhet t prmend: 1) interpretimi q mohon rolin e s ashtuquajturs transversale Shkodr-Pej pr ndarjen artificiale t albanideve n veriore dhe jugore, n mosprputhje me ndarjen funksionale n t brendshme dhe t jashtme; 2) argumentimi se struktura e glqerorve t Vaut t Dejs dhe e graniteve t Fierzs jan prkatsisht autoktone dhe jo aloktone, si paraqiteshin nga autoritet shkencore t kohs; 3) kuptimi i stratigrafis s zons s Cukalit me prkufizimin hapsinor t triasikut glqeror n 13 metra trashsi n prerjen e Komanit; 4) argumentimi me fakte i mungess s vullakanizmit jurasik me t cilt lidhet gjeneza e bakrit dhe e polimetaleve; 4)kuptimi i relativitetit t mbihipjeve tektonike dhe i mbizhvendosjes s zons tektonike t Mirdits. Por abstraksioni i kolegut dhe shokut tim Vedat Shehu ka arritur kulmin e arsyetimit shkencor pikrisht me vshtrimin e tij q prej shkmbinjve t siprfaqes vshtrimin e tij e ngul deri n brthame t Toks dhe e integron me transformimin universal t materies n hapsirat me pamas kozmike. Me kto argumentime del n pah fare qart se interpretimet teorike t profesor Shehut jan t bazuara n njohjen e thell t fenomeneve dhe proceseve gjeologjike prej puns krkimore kmbngulse dhe t zgjatur n koh. Ktej kuptohet se Toka n rritje dhe zhvillim sht produkt i nj veprimtarie t gjat dhe t mundimshme, q prmbledh nj pun skrupuloze n studimin e punimeve shkencore dhe nj pun t mirfillt fushore pr studimin e vetive dhe prmbajtjen e shkmbinjve t formuar n faza t njpasnjshme t zhvillimit t trojeve tona, t strukturave t albanideve. N kt kuptim, kemi nj autor sa botror aq dhe kombtar. Tezat, interpretimet dhe konkluzionet teorike q shtrohen dhe argumentohen n libr i shrbejn njherazi praktiks studimore gjeologjike, orientimit t krkimeve planetare dhe zhvillimit t mtejshm t shkencs s yjeve. Libri q kemi n dor nuk sht produkt i nj frymzimi sporadik, as adaptim prmbledhs studimesh t mparshme, por vepr origjinale e pazakont, pr t ciln autorit i jan dashur me shum se tri dekada pr t na e prur n versionin e prsosur q e kemi tani n duart tona. Konceptet teknike dhe filozofike te gjeologut Vedat Shehu pr universin dhe Tokn u paraqitn pr publikim n form artikulli qysh n vitin 1978. Kto koncepte, pasi u shqyrtuara nga redaksia e kohs, e mbytur nga ngarkesat politike, u shmangn nga botimi me etiketn n to ka shtrembrime ideore dhe

shkputje nga praktika krkimore. Akulli i refuzuar dhjet vjet m von u kthye n libr, kur u botua versioni i par me titull Toka n zhvillim. Opinioni tekniko-shkencor i kohs e vlersoi pozitivisht kt vepr, q ishte e vetmja e llojit t vet n gjuhn shqipe. Libri u prpi nga lexuesit dhe brenda javve t para sgjendej m npr librari. Autori nuk rreshti se krkuari, ballafaquari, studiuari dhe analizuari, informacionet dhe publikimet e reja tekniko shkencore si n fushn e strukturs s brendshme t Toks, ashtu dhe t hapsirs s universit. N t dyja drejtimet t dhnat dhe interpretimet kta 50 vjett e fundit jan rritur n mnyr t pakrahasueshme me fazat historike q nisin qysh kur njihet evolucioni natyror si shkenc. Kt informacion t sakt dhe t besueshm autori nuk mund ta linte pa ia servirur lexuesit t vet pa ia nnshtruar arsyetimit konsekuent shkencor. Ishte nj sukses i madh fakti q progresivisht informacioni shkencor prputhej me hipotezat e parashtruara n botimin e vitit 1988. Ky fakt sht sa inkurajues aq dhe kart krediti pr botimin e veprs n gjuhn angleze (Tiran, 2004 dhe USA 2005). Ribotimet jan plotsuar derisa teoria m e plotsuar paraqitet n versionit te sotm q nxori shtpia botuese Dudaj. Baza teorike e librit qndron n prkufizimin e trajtave baz t materies kozmike n t zakonshme atomo-molekulare; n t superngjeshur t yjeve kuark-nutronik dhe vrimave t zeza dhe n t superrrelluar t fushave fizike dhe rrezatimit. Kt prkufizim autori e nxjerr prej fiziks kuantike, q i studion grimcat elementare, ultraelementare t prqendruara n strukturn e atomit apo t strprqendruara n t yjet kompakt dhe n lvizje t shprndar si rrezatim apo fush fizike. Ktej del edhe nocioni i energjis si materie n lvizje apo potencialisht n lvizje. Me kt koncept pr materien bije nocioni standard se majerja sht e ngurt, e lngt dhe e gazt, q i takon vetm trajts atomomolekulare t materies, gjendjeve fazore t saj. Libri i autorit Shehu na jep analizn e proceseve shndrruese n univers. Gjejm n vepr se universi shtrihet tej rrezes s universit t vrojtuar. Ky univers nuk mund t jet i mbyllur nga nj kup qiellore kozmike me Tokn n qendr, prkundrazi, Toka ndodhet n nj skut t tij. Universi fillon kudo dhe nuk mbaron kurrkund. Kt e kan vrtetuar vrojtimet e sofistifikuara astrofizike dhe astrokimike, sondazhet nprmjet anijeve kozmike prmbajtja e gurve t analizuar, nga meteoritt dhe mostrat e prura nga ekspeditat kozmike. Galaktikat, yjet, sistemet diellore, planett, materiali gazoropluhuror copzore n hapsirat kozmike, fushat fizike, rrezatimet, t gjitha jan pasoja t bashkveprimit dhe transformimit t materies kozmike n kushte t veanta t presionit, t temperaturs dhe t rndess. Toka jon, ashtu si ngjasort e grupit t vet, prbn vese nj planet silikat me gjallri t brendshme dhe me fush magnetike shum m aktive. E veanta e teoris qndron n argumentimin e pranis s nj thelbi gjeosferik t strngjeshur, t transformueshm n brtham, q sht burim i pashtershm materieje atomomolekulare dhe korpuskularo-energjetike dhe n form flurishente njkohsisht. sht ky proces transformimi i pashtershm q e ka br Tokn planet t gjall jo vetm me dinamikn e zhvillimit gjeologjik, por dhe me fillimin e jets s mikroorganizmave t zhvilluara shkall-shkall deri kur merr hov dukuria jetsore e fotosintezs. Kjo dukuri sht e vetmja q e bn t dallueshme Tokn nga planett e grupit t vet. Evolucioni biologjik nprmjet seleksionimit natyror dhe mutacioneve t natyrshme ka ecur paralelisht me evolucionin e gjeosferave t Toks. Sigurisht q proceset e natyrshme t bashkveprimeve do t ken arritur n shfaqjen e formave t ulta t jets edhe n planet t tjer. Nj koncept thelbsor i ri, q argumenton origjinalisht autori shqiptar sht

ai i pranis s rruzave apo brthamave t superngjeshura t transformueshme n mjegullnajat yjeformuese. N procesin e formimit dhe konsolidimit t sistemit ton diellor, n nj mjegullnaj t till, u arrit q brthama e Toks me thelbin e saj gjeosferik t superngjeshur t bhet nj diell n miniatur. Ky mini dell qndron i izoluar brenda pshtjelljes silikate t gjeneruar prej vetvetes, ndrsa Dielli u kushtzua prej t qenit yll t mbetet brtham supergjigant me thelb heliosferik t superngjeshur, n pamundsi pr tu bllokuar nga majerja atomomolekulare q ai prodhon vet. Proceset e transformimit t heliosfers s superngjeshur n diell nxjerrin, s bashku me fushat fizike dhe rrezatimet, edhe materie atomomolekulare. T njjtat procese transformuese ndodhin edhe n gjeosfern e superngjeshur t thelbit t brthams s Toks, por t pakrahasueshme pr nga prmasat. Rritja dhe zhvillimi i Toks sht i nxitur nga vetit e brthams m sakt thelbit t saj, q sht analog n tr objektet kozmike aktive q rrotullohen mbi bazn e ligjit universal t rndess apo gravitacionit. Vet formula e ksaj force si formul identike me at t llogaritjes t forcs elektrostatike konfirmon se trasmentues i ksaj force sht gravitoni, analog me elektronin, por i nj sistemi tjetr. Ktej argumentohet se gravitacioni sht pasoj procesi dhe objektet kozmike aktive emetojn gravitone dhe gravitizojn objektet inaktive. Kta t fundit mbartin gravitacion t induktuar. Kjo tregon se rndesa sht forme specifike e shfaqjes s materies n trajtn e fushs si pasoj e transformimit t trajts s tejngjeshur. Ne brthamn e Toks dhe n brthamat e trupave kozmik dinamik proceset q japin fush magnetike me energji flurishente, rrezatime, materie atomomolekulare jan t ngjashme me ato q ndodhin n transformimin e brthamave t atomeve t disa elementeve kimike t mirnjohur. Kjo ngjashmri nuk sht rastsore. Ajo sht baz e mikro dhe makro kozmosit dhe lidhjes s tyre, jo vetm logjike, por dhe eksizstentciale. Analogjia e brthams s planetve dhe t vet sistemeve yjore, me brthamn atomike prbn nj dshmi m shum pr vrtetsin e teoris s rritjes dhe zhvillimit t planetve prej proceseve t njjta q ndodhin n yje. Brthamat e trupave qiellor do ta ruajn me xhelozi fytyrn e tyre nga publiku, si pjesa m misterioze e ekzistencs dhe dinamizmit t universit. Kt brtham kemi fatin ta njohim nprmjet abstragimit shkencor t dhn n veprn e Vedat Shehut, i cili meriton falnderimet dhe mirnjohjen e lexuesve jo vetm shqiptar. Pak m shum se rreth 4.6 miliard vjet m par ka nis formimi i sistemit ton planetar. Prpara ksaj ngjarjeje n hapsirn e galaktiks ton vazhdonin proceset transformuese dhe shprthimet gjigante kozmike. Nj nga kto shprthime formoi nebulozn apo mjegullnajn me rruzat e superngjeshura n transformim. Nga rruzat e strngjeshura t ksaj mjegullnaje gjigante, n kushte t caktuara u ndan ato t sistemit ton diellor; ku rruza gjigante formoi protodiellin dhe prqark tij rruzat e vogla, duke u transformuar formuan, protoplanett, t cilt u diferencuan sipas kushteve t brendshme dhe atyre orbitale dhe secili ndoqi rrugn e vet. Me kt shprthim u kalua n nj form tjetr t ekzistencs dhe transformimit t materies, q n Tok shkakton rritjen e rruzullit dhe zhvillimin e kores shkmbore, evolucionin e biosfers, bots son. Nj problem i diskutueshm n rrethet shkencore npr bot ka qen shtjellimi i procesit t formimit t diferencuar t kores kontinentale m t vjetr dhe asaj oqeanike m t re. Q nga gjysma e dyt e shekullit t kaluar teori me m shum autoritet u b dhe vazhdon t jet ajo e pllakave. Sipas saj koria e toks prbhet prej pllakash masive t lvizshme t ndara

nga arje gjigante. Lvizja e tyre sjell pasoja; s pari, kur ato largohen nga njra-tjetra zhvendosen t mbartura prej rrymave vorbulluese t mass s rrjedhshme t nnkores, njkohsisht me largimin bhet futja e lnds s gjeneruar rishtas, q konsolidohet n kore t re oqeanike; s dyti, kur pllakat ndeshen me njra-tjetrn n vendin e shtrngimit njra pllak deformohet, duke formuar vargmale, kurse tjetra zhytet drejt thellsis, duke u br pjes e rrymave vorbulluese. Pr teorin e gjenerimit t materies prej proceseve n brtham sht e papranueshme kjo hipotez, sepse teoria e pllakave me mnyrn e vet t interpretimit bie n kundrthnie, sepse mohon at q dshmon vet, q koria oqeanike shtohet progresivisht me mas shkmbore magmatike; mohon argumentin q demonstron se rritja e kores oqeanike sht dshmi pr rritjen e tr rruzullit. Sikur teoricient e tektoniks s pllakave t kuptonin se fundi oqeanik nuk nderet, por zgjerohet, sepse tr rruzulli zmadhohet do t konkludonin se shkaku i ktij fenomeni do t gjendej n brtham mbase duke supozuar ndonj mekanizm tjetr gjenerimi. Prball varianteve t tektoniks s pllakave qndrojn faktet e integruara me logjik t forte shkencore q demonstrojn se koria toksore shtohet progresivisht. Kjo kore e formuar rishtas sht derivat final i kombinimeve t elementeve kimik q i emeton brthama prej shndrrimit t thelbit t saj t tejngjeshur. Autori Shehu dhe shum prkrahs nuk e zhvlersojn trsisht teorin e pllakave. Ata njohin bazn fakteve q vrtetojn largimin e kontinenteve si dhe vet dukurin e mbshtetjes s saj n nj veprim dinamik t prekshm, q n rastin konkret jan pllakat e lvizshme. T dyja teorit pranojn prbrjen strukturore t planetve, Diellit dhe t yjeve, por ndahen n pjesn funksionale t mekanizmit gjenerues t magms shkmbformuese. Teoria Shehu, ndryshe nga ajo e pllakave, arsyeton zhvillimin dhe ndrtimin sferocentrik t krejt Toks, duke prfshir edhe brthamn e brendshme me struktur dhe sjellje krejt t ndryshme nga brthama e jashtme. Kto interpretime jan t bazuara n rezultatet e fiziks s grimcave dhe at kuantike, n arritjet e fundit gjeokimike e gjeofizike, kozmokimike e astrofizike. Teoria sht prllogaritur matematikisht dhe sht shume afr parafytyrimit real t lexuesit. Autori strukturn e Toks e krahason me at t nj kokrre pjeshke, kurse procesin e rritjes me at t nj kokrre portokalli n proces rritjeje, ku gjurmt e padukshme t t prerave me nj teh brisku t lna n lvozhg, hapen dhe bhen brazda kur kokra rritet dhe arrin t piqet. Kjo t kujton arjen e strkontinentit, largimin e blloqeve kontinental dhe formimin e oqeaneve midis tyre. N rastin e pjeshks lidhja e rritjes me brthamn sht m pak e dallueshme, por m funksionale. Ashtu si brthama, m sakt thelbi i saj e bn pjeshkn pjeshk, edhe Tokn e ka br tok brthama, m sakt thelbi i saj. N pajtim me ekuilibrin gravitativ t trajts sferoidale t toks, korja oqeanike, si m e rnd, krijon depresionet dhe honet globale midis copave kontinentale m t lehta t larguara dhe n pozicione t ngritura. Kjo struktur globale ka kushtzuar mbushjen me uj t ultsirave oqeanike. Ka nj shkenc, q quhet oqeanografi dhe nj t dyt, q studion fundin shkmbor t oqeaneve. Kjo sht e justifikueshme derisa oqeanet prbjn 2/3 e rruzullit. Shkencat oqeanike jan n nj linje me konkluzionet gjeologjike t platforms Shehu. Pr t br t njohur teorin e vet t rritjes planetare, t rolit aktiv te brthamave dhe at t shkakut t formimit t diferencuar t kores t oqeaneve nga e kontinenteve, shkenctari Shehu ka zhvilluar nj korrespodenc t gjer me studiues t interesuar n t tr botn. Nuk ka qen e leht as t pranohej dhe as t injorohej teoria Shehu. Nj pjes t debateve q jan zhvilluar n intermet pr kt problem autori na i ka dhn

t shkruara n fund t librit n fjal. N kt kuptim, nuk kemi t bjm vetm me zhvillimin e Toks, por dhe t vete teoris s zhvillimit t saj q aktualisht nuk sht teori e vetme n shkencn konteporane t yjeve. Vet lexuesi duhet t krijoj bindjen n vrtetsin e secils nga teorit, q autori na i ka sqaruar pa paragjykim ne librin e vet. Nuk mund t l pa prmendur kuptimin matematik dhe filozofik t numrit zero. Matematikisht thot autori, zeroja ekziston si kufi ndars i numrave pozitiv me ata negativ. Shkenca e fiziks e ka prcaktuar zeron absolute t ngrirjes t bashkveprimeve t materies atomomolekulare, por nuk ka mundur t vendos nj cak t siprm t temperaturs, cak q nuk mund t tejkalohej nga asnj rrezatim nga bashkveprimet kozmike shprthyese. N kuptimin fizik zeroja nuk ekziston dhe kemi t bjm me nj prcaktim filozofik t ekzistencs s materies n lvizje. N analogji me zeron analizohet koha dhe hapsira, q jan parametra pr t prcaktuar ngjarjet e bashkveprimit t materies n lvizje, jan plotsim i njra tjetrs. Parametrat jan tregues pr t prcaktuar gjendjen apo cilsit e materies. N kt kuptim teoria Shehu e konsideron t pakuptimt termin prkulje e hapsir-kohs. Shtjellimi i ktyre nocioneve filozofike na sht dhn n libr pr t krijuar bindjen e vrtetsis s teoris s rritjes dhe zhvillimit t Toks ku ne jetojm dhe kryejm veprimtari transformuese me t gjitha format e materies atomomolekulare dhe rrezatuese. Kurse trajta e materies s superngjeshur sht jasht mundsive pr t qen n fushn e veprimtaris tone, sepse u takon objekteve astrale t kozmosit dhe brthams s Toks. Libri i profesor Vedat Shehut prbn nj ndihmes t veant n serin e botimeve shkencore n shqip. Nprmjet studimit t t dhnave t fundit mbi gjithsin autori ka vrtetuar se Toka sht ndr objektet e gjall t gjithsis me energjin e vet t brendshme, q buron nga nj materie n trajt t strngjeshur e pozicionuar si nj gjeosfer e strholl n zonn qendrore t rruzuzullit. Mbi bazn e ksaj teoreme shtjellohen ter proceset e pajet dhe jetsore q zhvillohen n gjithsi dhe n Tok. Zri i shkenctarit Shehu sht origjinal dhe ka siguruar prkrahjen e shum autoriteteve shkencore botrore. Vepra e tij krahas rndsis astronomike na njeh me analiza t thella n fushn e shkencave ekzakte si dhe n fushn e filozofis, biologjis, mjedisit dhe t shkencave t zbatueshme n sfern e veprimtarive n mjedisin toksor. Nuk mund t quhesh njeri i plotsuar n fushn arsimore nse nuk njeh mjedisin ku jeton dhe punon. Mund t jesh inxhinier, q harton e zbrthen projekte, mund t jesh gjeolog apo pedolog, mund t jesh gjuhtar, q vepron me shum gjuh, mund t jesh jurist klasi a specialist bujqsie, ashtu si mund t jesh ushtarak apo filozof, nse nuk ke prvetsuar teorin e mjedisit, vlerat intelektuale jan t kufizuara. Profesor Shehu vjen nga nj e kaluar profesionale shum vepruese. Ka punuar n ekspeditat gjeologjike dhe shumicn e jets e ka kaluar n mes t shkmbinjve dhe analizave t mostrave t shkmbinjve, t Alpeve. Korabit, Malit t That dhe t tr Atdheut. Prbn shembull frymzimi pr gjeologt e rinj, n shrbim t zbulimeve t tjera gjeologjike. Si komb jetojm n nj pjes rruzulli ku nntoka vazhdon t ruaj thesare t njohura dhe t pa njohura. Del detyr q kto pasuri t zbuluara t rivlersohen dhe t zgjerohen n baz t arritjeve shkencore botrore, integrimin m t lart t t cilave e gjejm tek teoria e bujshme e Toks n rritje dhe zhvillim. Dhe mbi kt baz teorike t vshtrohen krkimet dhe zbulimet e ardhshme n gjeomjedisin ton. Prapambetja n prodhimin e mjeteve t sofistikuara t teknologjis s lart te ne nuk ndikon fare n kapacitet dhe arritjet e njerzve tan n progresin shkencor dhe zotrimin e manipulimin e

teknologjis s sofistikuar q gjendet n tregun global. Shkenctart tan kan rastin dhe mundsit t japin ndihmes krejt t veant pr kombin. Bashkrendimi i forcave shkencore t tra trevave shqiptare prbnte nj ndrr t rilindsit ton t madh Sami Frashri. Me kt rast m ka lind dshira q t gjith bashkkombsve t mi q arsyetojn n mnyr t pavarur dhe q jan t prirur pr t mos lejuar mangsi n formimin e plot ideor tu rekomandoj: Mos rrini pa lexuar kt libr shumvlersh, q revolucionarizon mnyrn e t arsyetuarit objektiv

1) Nje veshtrim nga une dhe komentet per Liberin.

4) Vedat Shehu: Toka n Rritje dhe Zhvillim

E Diel, 27-02-2011, 07:59pm (GMT)

Nj Teori e pazakont pr Tokn n Rritje dhe Zhvillim Toka n Rritje dhe Zhvillim (Vshtrim gjeoteorik mbi materjen n transformim) Tiran 2009 USA 2005 Nga Vedat Shehu
Prof. Vedat Shehu sht me origjin nga Borshi i Vjetr; lindur n Delvin 1935; diplomuar inxhinier gjeolog (n VSB, eki 1959); dekoruar me tre Urdhra Pune dhe mim Republike. Fillimisht ka punuar n kerkimin e mineraleve t dobishme (1959-1962), me pas, deri me tani, n kerkimet dhe studimet inxhiniero-gjeologjike. Ka marre pjes n shum veprimtari shkencore: bashkpunetore n perpilimin e harts gjeologjike t Shqipris, pjesmarrs n Seminarin Nderkombetar t Urbinos n Itali Konceptet e Reja n Tektonikn Globale (29 Gusht 01 Shtator 2004). Puna e tij sht prqndruar n studime gjeologjike e inxhinierogjeologjike t lumenjve, zonave industriale, urbane, si dhe pr problemet e proceseve gjeodinamike: rreshqitjet, trmetet, ujrat nntokesor, etj.

Npr artikujt shkencor ka nxjerr n pah nj kuptim real hapsinoro-kohor t strukturave gjeologjike, t magmatizmit dhe relativitetin e mbihipjve t zonave t veanta dhe t krejt Albanideve. Integrimin m t lart shkencor t tij e gjejm tek libri Toka n Zhvillim (Tiran 1988), The Growing and Developing Earth (USA 2005) dhe n kt botim t zgjeruar. Dy fjal per konceptimin e Teorise: Grafin e skanerit t brthams se Toks na e kane paraqitur edhe me tekst shkenctart seismologjis ne baz t prshkueshmris s valve gjatsore t dridhjeve nga trmetet. Ashtu, si kemi msuar, fal prvojs, t lexojm midis rradhve, dmth per ato q nuk jan shkruar dhe del e nevojshme si rrjedhshmeri e mendimit logjik, t thuhen, po ashtu mund te lexojm grafin e paraqitur pr brthamn e Toks. Kontakti i berthams se jashtme me berthamen e brendshme, t shtanget dhe me shpejtsi rrotullimi rreth bushtit t diferencuar, deshifrohet me prani t nj cipe apo diafragme active ndarese q funksionon si vatr transformimi t nj trajte materjeje n nj tjetr duke emetuar plazm dhe rrezatim. Nga ky transformim lirohet energjia, e cila, si n do vatr kalon kryesisht n annn e jashtme. Po ashtu lirohen thrmija q riorganizohen ne lnd atomomolekulare. N ket rast energjia e liruar, duke dal jasht vatrs mban ne gjendje t shkrire brthamn e jashtme, ndrsa fragmenti fare i vogl i energjis s liruar mban n gjendje kalimtare lnden para se t ngurtezohet dhe ti bashkangjitet brthams se brendshme. N kt mnyr rritet berthama e brendshme dhe tr Toka. Esenca e teoris: mund t thoshnim pr brthamn e pjeshks, sikur t njihnim vetm cipn e saj dhe dika nga tuli?... Edhe pr planetin ton mund t themi se nuk e ka br ai brthamn, por brthama, m sakt thelbi i saj, e ka br tokn Tok mbi teorin e T o k s n R r i t j e d h e Z h v i l l i m Formulimi i teoris: Transformimi i materjes n thelbin e strngjeshur t brthams sht shkaku i rritjes dhe zhvillimit t Toks qysh nga origjina N kt formulim jan ngjizur konceptet origjinale q e bjn teorin e Toks n Rritje dhe Zhvillim teori t pazakont. Kto konceptime jan: pr trajtat baz t materjes n transformim; pr konceptimin e energjis si materje n lvizje q rezulton n procesin e bashkveprimit dhe transformimit t trajtave t materjes. pr thelbin energjitik t brthams s Toks si objekt kozmik aktiv; pr modifikimin e origjins s Toks n suazn e sistemit planetar; pr rritjen (resp. ekspansionin) e Toks prej procesit transformues t thelbit t strngjeshur t brthams; pr shkakun e zhvillimit gjeologjik t kores toksore. Vshtrim

N se do t arrihej t pranohej formulimi i msiprm, do t krijohej nj baz e re teorike pr t orientuar m mire si krkimet gjeologjike, ashtu dhe ato kozmike. Transformimi i materjes sht n bazn e do zhvillimi, do procesi, por t veantn e ksaj teorie e shohim tek transformimi i nj materjeje t strngjeshur q shkakton procesin e rritjes dhe zhvillimit t Toks q nga origjina, si nj objekt n nj skut t universit t pafund. Teoria e sotme standarde dhe dominuese e zhvillimit t rruzullit, Tektonika e Pllakave, e ka mohuar alternativn e zmadhimit t toks, sepse ky koncept, i formuluar s pari nga Montavani, u pat konsideruar absurditet prej teoris s zhvendosjes s kontinenteve t Vegenerit. Sipas ksaj teorie i vetmi kontinent global i dikurshm, Pangea, i rrethuar nga oqeani botror Panthallasa, u coptua dhe mandej pjest u larguan nga njra tjetra, n nj rruzull toksor me rreze fikse. Kjo teori e zhvendosjes s kontinenteve, pr munges t gjetjes t nj shkaku t pranueshm, pat mbetur n hares pr gjysm shekulli, gjersa, nga e braktisur, u prtrit dhe u prforcua me t dhnat nga koria shkmbore oqeanike, kur doli n pah se edhe tabani oqeanik sht i ndar n copa (pllaka) q, ndrsa reciprokisht largohen, n ann tjetr afrohen dhe prplasen me njra tjetrn. T gjith oqeanet i prshkon kreshta mesoqeanike globale q prshkohet, n tr gjatsin e saj, nga nj thellim apo arje. Koria n kt thellim dhe n t dy ant e arjes sht fare e re dhe vjetrohet progresivisht drejt kontinenteve. Me kto t dhna t reja, megjithse revolucionarizuese pr kohn, nuk u arrit t pranohej fenomeni i zmadhimit. Nj fenomen i till kerkonte t thyhej korniza e skemave klasike t hipotezave baz t planetformimit, gj q ishte jasht mundsive t studjuesve t toks. Nga ana tjetr, kozmologt as q kujtoheshin q t dhnat e bujshme e t papritura, t prftuara rishtas nga Toka, ti integronin me zbulime, edhe m befasuese, nga kozmosi. Pikrisht kjo ngathsi n bashkrenditjen e arritjeve n studimin e dinamiks s kores toksore, t brthams s toks dhe t objekteve t hapsirs kozmike, ka imponuar pranimin e mekanizmit t sajuar t tetoniks s pllakave edhe n kozmologji (planetarologji). Me ann e ktij mekanizmi, zmadhimi i kores oqeanike konsiderohet, jo si demonstrim i zmadhimit t t gjith rruzullit, por vetm si hapje apo nderje e fundit oqeanik n vetvete. Mandej q t justifikohet rrezja konstante sht hamndsuar se n t njjtn mas q koria shtohet, po n at mas sht sajuar paksimi i saj; pllakat mbarten nga rymat e nnkores dhe zhvendosen gjersa, n vndet e prplasjes, njra pllak kalon nn tjetren dhe zhytet n brendin e nxeht e t rrjedhshme t mantelit dhe, pasi rishkrihet, merr pjes n qarkullimin e lnds shkmbore viskoze duke prfunduar prsri tek arja e origjins, ku ngjitet pr n siprfaqe dhe prfundon qarkullimin e vet, duke u kthyer prsri n kore shkmbore t shtangt. Mjafton t kuptohet se kjo ide e qarkullimit t kores shkmbore nuk mund t ndodh, menjher kalohet pa mdyshje n alternativn e zmadhimit t toks. Q toka sht nj sfer me rreze q zmadhohet progresivisht vrtetohet edhe me faktin q kontinentet puqen gati plotsisht n nj sfer me rreze m t vogl, pak m shum se gjysma e aktuales (0.575R), q prftohet pa siprfaqen e oqeaneve dhe t vllimit prkats. Nga teoricient themelues t rritjes s rrezes s toks, si dhe nga shumica e pasuesve t tyre, ky fenomen sht quajtur zgjerim apo ekspansion i toks. Megjithse prej tyre jepen shum fakte, nxirren shum argumenta dhe

bhen disa interpretime si n drejtim t vrtetimit t zmadhimit, ashtu dhe n drjtim pamundsis s pranis s mekanizmit t pretenduar nga Tektonika e Pllakave, prej tyre nuk sht arritur tek ndonj interpretim i pranushm pr shkakun e zmadhimit, dmth pr mekanizmin q gjeneron procesin. Pikrisht, pr at arsye q dikur qe ln mnjan mobilizmi fillestar i Vegenerit, aktualisht vshtrohet shtrembr Ekspansionizmi, q pa u mbshtetur n nj shkak t pranueshm t vetin, pretendon t shmang mekanizmin e sajuar t Tektoniks s Pllakave. N disa variante, ekspansioni paraqitet si nj zmadhim spontan n nj faze t caktuar t historis s toks, mirpo nj nisje e beft e procesit t zmadhimit t Toks nuk mund t jet n pajtim me ligjsit q drejtojn zhvillimiin e rruzullit. N variante t tjera ekspansioni aplikohet si refleks i zvoglimit t konstantes gravitacionale, bazuar tek hipoteza e ekspansionit t universit; edhe n kt rast vrehet nj teorizim i shkputur prej faktorit t brendshm t domosdoshm. Edhe interpretimet q e konsiderojn zmadhimin si pasoj e trheqjes gravitacionale t pluhurit kozmik, nuk e justifikohen dot me nj mekanizm t till t jashtm, pr m tepr materiali kozmik, i depozituar n shtresat sedimentare, sht dukuri e rrall. Pikrisht nevoja pr t shpieguar t vrtetn e madhe, q rritja progresive e kores oqeanike, esht pasqyrim i rritjes s krejt rruzullit, krijon obligimin q kjo dukuri t interpretohet si pasoj e nj procesi t natyrshm t brendshm. N pamundsi, q me teknologjin aktuale t arrihet t identifikohet mekanizmi i ktij procesi, duhet q t vrtetohet nprmjet abstrakcionit shkencor. Kjo mnyr t arsyetuari sht nj shtys pr nj ndryshim rrnjsor t teoris standarde t gjenerimit t energjis s brendshme t toks. N prpjekjet pr t argumentuar procesin e brendshm, q shkakton zmadhimin e toks, sht shtjelluar prmbajtja e librit. N kt shtjellim sht arritur n nj konkluzion fare normal, se procesi, duke mos qen spontan, por i vijueshm dhe veti e planetit, vepron q nga origjina. N libr jan analizuar dhe prgjithsuar t dhnat faktike t Tektoniks s Pllakave, t Ekspansionit t Toks dhe t teorive t tjera, me ato t nxjerra prej prvojs s autorit, mandej sht br ballafaqimi me t dhnat nga kozmosi dhe sht arritur n prfundim se proceset q gjenerojne koren oqeanike fillojn n brtham. T njjtat procese n brthama t ngjashme, qoft me apo pa pshtjellje silikate, formojn materje gurore kudo n univers. Kjo do t thot q brthama e toks duhet vshtruar si nj objekt kozmik dinamik dhe t dhnat nga toka dhe kozmosi duhet integruar me proceset q ndodhin n brtham. Nn kt kndvshtrimi Toka n Rritje dhe Zhvillim sht br gjeo-teori q nxjerr n pah rolin e brthams, e thn m sakt, t thelbit t saj, n historin e zhvillimit t planetit. Domosdoshmria e makanizmit pr t shpieguar shkakun dukuris s rritjes s toks, e ka obliguar autorin q t t integroj dshmit nga

kozmosi dhe toka me veprimtarin e brthams s toks nn formulimin ky t msiprm, mandej duke u prpjekur pr t argumentuar dhe shprehur esencn e shkakut, rritja e toks u b teori mbi rolin e brthams, m sakt thelbit t saj n procesin e rritjes dhe zhvillimit t Toks, tema ime e prhershme. N kt komentim synohet vetm t nnvizohet boshti i ksaj teorie dhe prvijzohet vetm kuptimi universal i transformimit t materjes brenda brthams. Edhe studjues t tjer e kan krkuar shkakun e ekspansionit t toks tek brthama (fig. 49) si nj e tr (49 majtas) apo vetm tek ajo e brendshme (49 djathtas). Por brthama, as si nj e tr dhe as vemas si brtham e jashtme apo e brendshme, nuk mund t veproj si mekanizm gjenerues, prshkak t structures s saj sferocentrike dhe heterogjene. Veanrisht diferencimi i strukturs dhe sjelljes s brthams s brendshme krkon shpiegim t veant, q e jep thelbi gjeosferik i sterngjeshur i pozicionuar midis t dy brthamave, Kuptimi i rolit aktiv t brthams, m sakt i thelbit t transformueshm t saj, n gjenerimin e energjis s brendshme dhe t kores oqeanike bn q t lihet mnjan termi ekspansion dhe teoria e zmadhimit t rruzullit toksor t marr emrin e vrtet Toka n Rritje dhe Zhvillim. Kshtu bhet i pranueshm koncepti se brthama sht formuar, rritur dhe zhvilluar s bashku me Tokn. Nga ky interpretim del konkluzioni q rritja e Toks shkaktohet prej procesit t shmbformimit dhe pasoja e ktij procei shfaqet n brndsi, prqark kufirit t jashtm t brthamse dhe n periferi t rruzullit, n siprfaqen e kores shkmbore. Historikisht dukuria e procesit t shtess s kores shkmbore sht shfaqur s pari n brezat e lasht t lvizshm brnda kores kontinentale dhe mandej midis kontineteve t mirnjohur prfshi brezin e lvizshm Alpin. Procesi u pat stabilizuar prgjat arjes globale q prshkon kreshtat mesoqeanike. N t dy ant e ajes mesoqeanike shkmbinjt e kores jan t epoks m t re gjeologjike kurse prgjat arjes shtesa e kores sht n process formimi me intruzione dhe ekstruzione prej magme t formuar dhe t ngurtzuar rishtas. N disa arje brazdash prqark apo edhe Brenda Oqeanit Paqsor, rritja nuk shfaqet me ann e hapjes, por prej mbihipjes, q rezulton prej shtrngimit dhe zhvendosjes q shkaktohet kur rivendost ekuilibri gravitacional i prishur nga shtesa e materjes s re q pozicionohet nn koren e krahut t mbizhvendosur. Ky process, n kreshtat mes-oqeanike ka filluar q me ndarjen e kontinenteve dhe dshmohet me at q shkmbinjt e kores oqeanike vjetrohen drejt buzve t kontinenteve me shtresa t s njjts mosh. Ktej del n pah fare qart se tabani oqeanik nuk nderet por zmadhohet, rritet prhershmrisht me shtes masse shkmbore, sepse tr masa shkmbore e rruzullit shtohet dhe shkakton rritjen e rrezes s tij. Toka rritet si pasoj e shtess s mass silikate q pshtjell brthamn. Vihet re se n arsyetimet gjeotektonike nuk arrihet q, t dhnat befasuese nga toka, t bashkrenditen direkt me zbulimet m t reja kozmike, por i prshtaten kornizs teorike standarde, ndrsa nga ana tjetr n interpretimet kozmologjike duket sikur shprfillen t dhnat e reja nga toka, sikur ajo t mos ishte po ashtu nj objekt kozmik nn themelet e observatorve t hapsirave kozmike. Fizika, gjeofizika dhe sidomos astrofizika aktualisht iu ofrojn, atyre q studjojm tokn, rastin q t len m njan konceptet e vjetruara pr

materjen dhe t krijojn nj kuptim t ri t bazuar n pjest prbrse dinamike t structures s atomit, dmth n grimcat dhe subgrimcat elementare. Nprmjet koncentrimit dhe disintegrimit t tyre, ato formojn tri trajtat baz t materjes; trajn e zakonshme atomomolekulare, trajtn e strngjeshur t yjeve kuark-nutronik apo t vrimave t zeza dhe trajtn e str-rralluar t fushave fizike dhe rrezatimit, po ashtu formojn edhe plazmn, si nj gjndje t paqndrueshme kalimtare e materjes q shndrohet n elemente kimike dhe n rrezatime. Koncepti standard ende nuk po merr parasysh konceptin valor grimcor t fiziks kuantike dhe konsideron materje tri gjndjet fizike vetm t nj trajte t materjes, asaj atomo-molekulare n tri fazat e saj: e ngurt, e lngt dhe e gazt, ndrsa plazmn e mere si gjndje t tjnxehur t ksja materjeje n form gazi. Ky sht nj concept i vjetruar, sepse nuk prfshin pjest prbrse t atomit, kalimin e tyre n tri gjendjet e prmndura me sipr. Nj rruzull toksor aglomeratik i ngjashm me kometat nuk do t mundte t bnte nj brtham dinamike; as gazet, pluhuri dhe aklli guror nuk mund t formonin sistemin planetar. Duke u kuptuar roli i brthams n historin e zhvillimit t planetit, nuk sht zor t arrihet n prfundimin se Toka e ka prejardhjen brenda res gazore-pluhurore, si nj brtham e tej-ngjeshur midis nj morie rruzash apo brthamash t tej-ngjeshura, t flakura me shpejtsi kolosale prej ndonj objekti supermasiv t tejngjeshur q ka pas shprthyer (i tipit supernova apo ultra-suprnova). Bashk me shprthimin sht br shkrepja dhe ndezja e rruzave t strngjeshura, t cilat me njher kan filluar t transformohen dhe t rrethohen nga nj kuror plazme, Nj brtham e till prbhej nga brendia e sterngjeshur dhe kurora plazmore rrezatues. Kshtu u formuan brthamat e fillestare dinamike brenda nebulozs. Brthama m e madhe pat trhequr dhe mbajtur n vrtitje orbitale rreth vetes brthamat e vogla. Prngjitja apo shkrirja e rruzave me njra tjetrn oi n zmadhimin e mtejeshm t brthams qndrore dhe brthamat e shumta orbitale u bashkuan n pak brthama m t mdha. T gjitha brthamat ishin qndra t rrezatimit the t nuklosintezs s elementeve kimike. Vetm t tilla rruza-brthama t strngjeshura mund t kishin afinitet t prngjiteshin me ann e prplasjes. N nj faze t caktuar brthamat orbitale filluan gradualisht t trhiqnin materjen e gjeneruar dhe t flakur prej tyre, apo t ndodhur n zonn e ndikimit t tyre. N kt mnyr brthamat u mbuluan me pshtjellje silikate; u bn objekte silikate planetoide dhe planete, ndrsa thelbi i brthamave vazhdonte t transformohej. Planetet e zones orbitale t largt u mbuluan edhe me gazet e leht t emetuar dhe t larguar nga planetet e zones s brendshme orbitale. Edhe n zonn qndrore t ktyre planeteve ndodhet brthama me thelbin e tejngjeshur t transformueshm. N token e fazs gjeologjike t zhvillimit, ky thelb duhet t paraqitet si nj gjeosfer e

tej-ngjeshur dhe e tej-holl; i pozicionuar midis dy brthamave, diku mbi zonn kalimtare pr n brtham t brendshme (fig 78) dhe vazhdon t transformohet n plazm, elemente kimike dhe fusha fizike. Ktej del si konkluzion se materja atomo-molekulare e gjeneruar nga thelbi i brthams shkakton rritje duke kaluar, nga nj an drejt gjeosferave t jashtme pr n siprfaqe, nga ana tjetr drejt gjeosferave t brendshme pr n qendr. N kt mnyr thelbi gjeosferik i sterngjeshur e ka br brthamn nj diell n miniature brenda pshtjelljes silikate, ndrsa Dielli ka mbetur jasht mundsis pr tu bllokuar nga materja e flakur nga ai vet, sigurisht as nga ajo e trhequr nga hapsira rrotull. Zhvillimi i planeteve dhe planetoidve, sipas madhsis s thelbit t brthams dhe pozicionit orbital, vazhdoi n mnyr t diferencuar. N kt zhvillim Toka u shqua me hidrosfern dhe atmosfern optimale. Kto t dyja, n bashkveprim me masn shkmbore, formuan sedimentosfern dhe biosfern dhe, npr shtresat sedimentare, u b i mundur stampimi i evolucionit t organizmave dhe regjistrimi i ngjarjeve q shkaktuan zhvillimin gjeologjik t kores toksore. N kt kuadr u zhvillua njeriu, transformuesi i natyrs q aktualisht po i drejtohet zotrimit t objekteve t hapsirs kozmike. Rritja e Toks dshmohet m s miri edhe me pozicionin strukturor q ka zn bashksia e shkmbinjve magmatik t zons ofiolitike Mirdita n Albanide, si n nj segment t ngusht t orogjenit Alpin (fig 75) Shembuj t mir q dshmojn fenomenin e procesit t rritjes s Toks sht pozicioni strukturor i brezave ofiolitik me me shkmbinj shum t prngjashm me ata t kreshtave mesoqeanike. Autori i Toks n Rritje dhe Zhvillim sjell si shembull t veant pozicionin strukturor t zen nga brezi i ngusht ofiolitik (fig 78), n Albanide (Dinaridet Qndror) si n nj fragment i fare i vogl i orogjenit Alpin- Himalaj i vendosur midis Eurazis dhe Gondvans. Aplikimi I ksaj teorie pikrisht n kt brez orogjenik mund t prmirsoj n mnyr t konsiderueshme orientimin e punimeve krkimore pr vndburimet xeherore n zonat ofiolitike dhe pr krkimin e naft-gazit n zonat e depozitimeve sedimentare. Pranimi i ktij koncepti krejt t ri pr origjinn dhe rolin berthams s toks dhe thelbit t saj do t mundte t prmirsonte orientimin e krkimeve n tok dhe n kozmos.

Fig.78 Skem e idealizuar e rritjes s rruzullit toksor q rritet nga jasht dhe nga brenda thelbit t strngjeshur t transformueshm (4). Formimi i brezave magmatic t rinj n kreshtn mesoqeanike korrespondon n koh me formimin e zons t siprme kalimtare (6) nga brthama e jashtme (5) pr n mantel. Brezat bazaltik t njpasnjshm q ndrtojn progrsivisht fundin oqeanik (14) prej kreshts deri te kontinentet (13) kronologjikisht jan ekuivalent me gjeosferat e npasnjshme t mantelit(7, 8, 9 10,11) deri n kore(12). Rritja Brenda thelbit gjeosferik t strholl prej materje t strngjeshur t transformueshme realizohet duke kaluar lnda e formuar rishtas npr zonn kalimtare t poshtme(3) pr n brtham t brendshme (2); up to the inner-inner core(1). (Author)

Fig 49 Dy variantet krzesor t zmadhimit t Toks (Scalera 2003) Majtas: Left: Planeti fillon si nj brtham prej materjeje t tej-ngjeshur q pson ndryshim fazor gradual duke kaluartrsisht n materie me densitet m t ult t pshtjelljeve silikate. Djathtas: N planetin e formuarbrthama e brendshme me densitet t lart s bashku me brthamn e jashtme dhe pshtjellat silicate rriten s bashku pandrprerje dhe ekspansioninuk ndalet. Planeti kalon npr faza t njpasnjshme: planet xhuxh, planet silikat, Jupiter, zll xhuxh, ylliii tipit diell. Pes moment t zhvillimi gjeologjik t Albanideve sipas Vedat Shehut n librin Toka n Rritje dhe Zhvillim

Fig 75 Paraqitje skematike e pozicionit strukturor e brezit ofiolitik (3, 4) n Albanide ( Dinaridet Qendror) ndrmjet kores platformike prej blloqesh litosferik (1, 2, ) t formuar si rezultat i rritjes s tok gjat orogjenezs Alpine. (Autori) ____________

Parathniet, vlersimet, falnderimet Dy fjal (Shkurtuar) Ky libr Toka n Rritje dhe Zhvillim sht po ai i botuar, nn titullin Toka n zhvillim, 20 vjet m par dhe, me titullin e

tanishm, i ribotuar n anglisht n vitin 2004 n Tiran dhe n 2005-n n USA, The Growing and Developing Earth. Sigurisht n kt ribotim, sikurse n t mparshmet, sht pasqyruar edhe progresi i zhvillimeve nga zbulimet epokale., n prpjekjet pr t nxjerr m mir n pah psen dhe sin e rritjes dhe zhvillimit t Toks, m sht dashur ta shqyrtoj rruzullin toksor tamam si sht: nj mostr e gjithsis n duart tona. N baz t ktij nocioni interpretimet dhe shpjegimet teorike krkonin nj integrim t ri t rolit dinamik t grimcave subatomike, elementare dhe strelementare. Kto mund t prqendrohen dhe t shprqendrohen duke dhn trajtat baz t shfaqjes s materies: trajtn e zakonshme atomo-molekulare t shqyrtuar nga kimia; trajtn e strngjeshur n kozmos, t shqyrtuar nga astrofizika dhe trajtn e str-rralluar t fushave fizike dhe rrezatimit, t shqyrtuar nga mekanika e kuanteve. Mekanizmi, q gjeneron magmn dhe, paralelisht me t, energjin e brendshme t Toks apo fushat fizike: nxehtsin, elektromagnetizmin dhe gravitacionin, si m konkludon mua, gjendet te transformimi i nj trajte t strngjeshur t materies q prbn esencn e brthams s planetit, qysh prej formimit t sistemit diellor nga ndonj shprthim, ...................... .................................... pak m shum se 4.6 miliard vjet m par. Me kt transformim ndodh edhe formimi i trajts atomike t lnds duke kaluar npr gjendjen e plazms. Kshtu krijohet nj koncept i ri pr nukleosintezn n yje dhe planet, mandej pr formimin e magms potenciale, pr forcn lvizse t zhvillimit gjeologjik t Toks nprmjet rritjes, si proces i bashkveprimit dhe transformimit universal t materies. Po t vshtrohet zhvillimi, me kt sy, do t arrihet n nj hop cilsor pr krkime dhe studime si posht n Tok edhe lart n Kozmos. Autori Parathnia e botimit anglisht n SHBA (2005) Nga Prof. Cliff Ollier Vedat Shehu ka prpiluar nj libr t shquar, q un do tua rekomandoja gjith shkenctarve t Toks. Ai prfaqson nj pikpamje t pazakont, shpesh t ilustruar me shembuj t panjohur, q kan pr t futur nj frym me ajr t freskt n shum debate gjeologjike. Pesdhjet vjet m par, shkenctart e Toks kishin pikpamje krejt t ndryshme nga ato t sotmet. sht shum e mundshme q pas pesdhjet vjetsh t tjera, pikpamjet e sotme t ndryshojn prsri. Mund t themi pothuajse me siguri se kushdo, q sot u prmbahet ideve t mirqena, n tardhmen do t vrtetoj q jan t gabuara. Problemi pr cilindo q krkon t vrtetn, sht q t

arrij t dij se cili nga konceptet e sotme do t mbetet i vlefshm dhe cili prej tyre do t ndryshoj rrnjsisht. Koncepti i Shehut pr nj Tok n rritje, apo q sht n ekspansion, nuk sht i ri ky koncept ka qen rrotull pr m shum se nj shekull, por pr shum lexues do t duket i ri. Un e marr me mend se ju kt hipotez do ta quani si nj rrfenj t kndshme. Sigurisht, un tani mbase jam duke folur me mendjet e ndryshuara apo t iltra, vigant ndrmjet gjeologve jan t prir t mos i lexojn fare ato q nuk u prshtaten interpretimeve t tyre ekzistuese, artikujve t tyre t bess. N konferencn pr Tokn n ekspansion, t mbajtur n Sydney, m 1981, Peter Smith, bri nj sondazh, duke marr n pyetje njerz t ndryshm: t gjashtdhjet t pyeturit shprehn mosbesim pr kt hipotez, por asnjri prej tyre nuk e kishte lexuar librin e Keri-t (Carey) kushtuar ksaj shtjeje dhe vetm pak prej tyre kishin lexuar miniartikuj. Ouen-i (Hugh Owen), shkruante se pr gjeologt n prgjithsi, koncepti i Toks n ekspansion zgjon emocione q renditen q nga humori i kndshm me tingllim zemrgjersie, deri te refuzimi kategorik. Pr disa prej nesh, mjaft t moshuar, qndrojn t freskta n kujtes prpjekjet e bra pr mbshtetjen e hipotezs s zhvendosjes s kontinenteve (driftit), e cila tani, n kuadrin e tektoniks s pllakave, sht br teori mbizotruese. ka ndodhur me oratort e mdhenj t kundrshtimit? Disa heshtn, disa vdiqn dhe disa jan tashm me ne. Rekomandimi im sht t jemi shum tolerant me at q ecn ndryshe, sepse fantazia e ktyre viteve do t mund t bhej e vrteta ungjillore e gjenerats pasardhse, E takova Vedat Shehun n mbledhjen e mrekullueshme t Urbinos, organizuar nga Professor Forese Wezel, pr Konceptet e Reja n Tektonikn Globale. Njerz me hipoteza dhe sfonde shum t ndryshme u bn s bashku pr t shkmbyer informacione dhe ide dhe jo pr t prbuzur qndrimet e kundrta: Kjo sht udha pr t br progres! T gjith shkenctart e Toks, jan t prir t ndikohen fuqimisht prej trevave t vendit t tyre pr t shtjelluar konceptet e tyre pr shkencat e Toks. Gjeologjia stratigrafike nuk do t kishte mundur t zhvillohej n Finland, ku gjeologjia kalon nga Prekambriani deri n Kuaternar pa asgj tjetr midis tyre. Un dikur jepja nj cikl leksionesh gjeologjie n Universitetin e Pacifikut t Jugut. Pas disa javsh, nj student nga Tuvaluja mu avit e m tha Ju e dini, zotri, me mua do gj shkon kot. Ishulli im prbhet prej rre. Prve prvojs ton personale, ne i fitojm njohurit pr Tokn prej librash dhe duke u nisur q nga tekstet amerikane, t shumta n numr, n krahasim me t tjerat, shumica e njerzve jan msuar e familjarizuar me t dhnat dhe argumentet prreth modeleve amerikane, si me Apalaet, Pellgun, dhe Ujndarsin e Provincs dhe me Kanionin e Madh. Nj nga gjrat e shquara t librit t Shehu-

t sht se ai merr si baz dhe truall prove nj trev, me t ciln shum njerz nuk jan familjarizuar fare. Gjeologjia e Shqipris sht pak e njohur pr pjesn tjetr t bots, kshtu q lexuesi do t kt t bj me nj prvoj t pazakont pr t lexuar nj seri t tr faktesh, sikurse edhe koncepte t reja tektonike. Ideja q bazamenti paleozoik do t mund t ahej dhe blloqet e ndar do t mund t largoheshin prej oftioliteve n t njjtn mnyr si largohen kontinentet prej ndarjes s fundit oqeanike, sht nj risi tipike. T lexuarit, duke u futur n ide t reja, n nj vend ku gjeologjia nuk na sht br familjare dhe bile edhe emrat e vendeve duhen msuar rishtas, sht nj pun e vshtir, por un besoj se kjo do t shkoj mbar pr t gjith ata shkenctar, q kan mjaft guxim pr t hyr n zona t reja t t msuarit. Prof. Cliff Ollier School of Earth and Geographical Science Universiy of West Australia Nedlands, W.A. 6009 Nga Parathnia e autorit n botimin Anglisht The Growing and Developing Earth (USA 2005) Duke punuar si gjeolog fushor n fillimet e dekads s gjasht t shekullit q lam pas, u ndodha prball disa realiteteve q binin n kundrshtim me disa t dhna e interpretime q ishin pasqyruar n studimet, raportet apo artikujt e autorve t mparshm. Kjo ishte arsyeja q fillova t ngre raportet e puns n nivelet e krkimit shkencor dhe t vshtroja pr interpretime t tjera. Mbetesha i habitur prpara interpretimeve tepr interesante t komplekseve t strukturave gjeologjike dhe t marrdhnieve t tyre, t bra nga autoritetet e mparshme, qoft prej vet gjeologve tan apo dijetarve t huaj, n mnyr t ndryshme nga gjendja e shfaqjes n terren. Fillimisht prpiqesha t vshtroja brenda vetes dhe mandej t ndreqja gabimet dhe gafat e pararendsve dhe t nxirrja n pah natyrn e vrtet t realitetit gjeologjik. Kshtu fillova t shoshit dhe peshoj n mnyr shkencore do interpretim gjeologjik, nprmjet zgjerimit t njohurive t mia; mandej duke vazhduar e duke arritur t futem e t rrmoj thell n udhn e marrdhnieve ndrmjet forcs lvizse t zhvillimit gjeologjik t kores toksore dhe origjins s transformimit t lnds prej nj gjndje t panjohur paramagmatike, tek nj tjetr trajt e njohur mir, q ktu prfshin dukurit e strukturave gjeologjike dhe proeset e formimit dhe t shprbrjes q ndodhin n formacionet shkmbore n rruzullin toksor, n trupat kozmik, e kshtu me radh. Tr forcat u

prqndruan n drejtim t kuptimit e t prcaktimit t ligjeve q veprojn si faktor t prhershm dhe shkaktojn ngjarjet gjeologjike n krejt historin e Toks. Pyetja e par q i bra vetes ishte: Ne e shohim qart at q shkmbinjt sedimentar krijohen nga shndrrimi fiziko-kimik i shkmbinjve magmatik, dhe shkmbinjt magmatik nga ndryshimi fizik i magms; ather, a sht e vrtet se magma formohet prej lnds s fort t shtangt (reja pluhurore-gazore ndryjore) si sht pranuar? Pyetja tjetr: Nse rrethi vicioz, lnd e par pluhuroro-gazore magm - shkmbinj t kores, sht interpretim i pavrtet i ngelur nga tradita, ather, a mund t ekzistoj nj lnd tjetr paramagmatike n trajt t panjohur?... Pse jo? Me kto mendime isha lidhur shum fort dhe akumuloja energji potenciale, me gatishmri pr ta shprthyer nj dit. Nj pasdreke vere (1973), i shtrir mbi divan, i prgatitur me fiksizmin e Bellousovit dhe Vinogradovit dhe t shum t tjerve, qndroja n ann e kundrt t zhvendosjes s kontinenteve t Vegenerit, kur papritur i bashkova n nj prfytyrim t vetm, kontinentet e veuar nga njri-tjetri; nj kokrr portokalli fare t vogl dhe t papjekur n deg, me nj gjurm t padukshme t nj vije t ln nga prerja me nj brisk rroje dhe brazdn e formuar tamam prgjat prerjes s padukshme, tashm e hapur prej proesit t rritjes, deri sa ajo portokalle ishte pjekur; mandej n kt prfytyrim, bashkova edhe nj prerje t njjt n nj krcell fidani, q me kalimin e kohs, kish qn shndrruar po ashtu n nj brazd, prej proesit t rritjes s pems. Kto prngjasime u shtrin prmbi ant skajore t zons ofiolitike (Mirdita) t Albanideve. Ather arrita n prfundimin q kontinentet jan larguar nga njri-tjetri n t njjtn mnyr, t shkaktuar prej rritjes dhe, hapsira e arjes s formuar ndrmjet llokmave t shkputura, q iknin nga njra-tjetra, do t duhej t mbushej me lnd t gjeneruar rishtas. Fillova t sistemoj idet pr veprimtarin e ardhshme n form t nj plani pune, kur problematika e shtruar kishte arritur n 28 pika. Pika e parafundit ishte q graviteti, si pasoj proesi, duhet t jet i ndryshueshm; kurse pika e fundit prcaktonte se nj hipotez e till, duhet t jet parashtruar m par nga t tjer. M par, t dhnat dhe interpretimet e reja q dilnin nga puna fushore m botoheshin nga redaksia. Por para publikimit, redaksia (pr t hedhur posht miopin dhe skepticizmin) organizonte verifikim dhe diskutime in situ, direkt n vend. Por nj qndrim i till i redaksis nuk vazhdoi, kur m von (1978) ajo m ktheu mbrapsht, dy artikuj me tem Nga Albanidet te Rruzulli Toksor, duke pretenduar se ishin t paprshtatshm nga ana teorike. Mua mu duk se refuzimi bhej se nuk ekzistonte mundsia q

interpretimet t verifikoheshin in situ n terren. Kshtu vendosa ta shprehja iden nprmjet nj libri. Aty nga fundi i viteve 70, shtiva n dor nj libr t veant The Expanding Earth nga studiuesi i jashtzakonshm Samual Warren Carey, nprmjet biblioteks s Akademis s Shkencave t Shqipris, q e solli dhe para se ta kthenin, e fotokopjuan dhe e arshivuan me krkesn time kmbngulse. T dhnat dhe interpretimet e Kerit, hapn prpara meje nj horizont t gjer n krahasim me iden time fillestare. Kshtu, m n fund m 1981, libri im Toka n Zhvillim, iu dorzua me protokoll, redaksis s filozofis t Shtpis Botuese 8 Nntori. Libri mundi t botohej m 1988, fal redaktores prparimtare Karmen Pashaj, e cila organizoi nj mbledhje vlersimi, me qllim pr t rrzuar diskriminimin e br m par kundr interpretimeve t reja, nn pretekstin se prmbante edhe qndrimin filozofik t shtrembr. Pas nj koh t gjat, vendosa ta botoja librin n anglisht, pr t arritur lidhje me studiues dhe krkues nprmjet medias. .. N thelb t do zhvillimi qndron bashkveprimi dhe transformimi. N kt parim mbshtetet botkuptimi im pr botn. N kt formulim mbshtetet pikpamja ime q ekspansioni i Toks, thn m mir, rritja e Toks, ndodh si nj pasoj n transformimin universal t materies. Duke arsyetuar n kt mnyr, ekspansioni nganjher mund t prmbaj rritjen, por jo prher. Ekspansioni qndron m afr konceptit t zmadhimit apo edhe fryrjes, ndrsa rritja kurrsesi. Por sidoqoft, argumentat e mia, tregojn q bashkveprimi on edhe n zmadhim. Ather Toka nprmjet proesit t rritjes, zgjerohet dhe zhvillohet dhe, n kt rast, ekspansioni duhet t prfshij rritjen dhe zhvillimin. Kjo sht arsyeja prse interpretimit tim i u desh titulli Toka n Zhvillim dhe tani pr t qndruar pran konceptit Toka n ekspansion, preferoj q t flitet pr Tokn n rritje dhe zhvillim". ........

VLERSIME Pasi lexova librin e fundit t Prof. Dr Vedat Shehut The growing and developing Earth, nj botim q i ka rezistuar kohs dhe tashm sht i krkuar nga lexuesi n shqip, prjetoj teorit e zhvillimit t planetit Tok, rritjes dhe evolucionit t saj. Vedat Shehu me pasion, si gjat gjith veprimtaris s tij krkimore-shkencore, ka shtjelluar sipas kndvshtrimit t tij, teorin e formimit dhe evolucionit t Toks, duke shfrytzuar erudicionin e vet shumvjear, nisur nga

ndrtimi dhe zhvillimi gjeologjik i Albanideve. Hulumtimet e tij n shkencat e toks n prgjithsi e ato mbi zhvillimin e ofioliteve t Albanideve n veanti, q jan elsi i ndrtimit e evolucionit gjeologjik t Shqipris e m gjr, i dhan Prof. Vedatit argumentat baz pr interpretimet globale t trajtuara aq me pasion n kt libr; gjetjet dhe interpretimet e fakteve t ndrtimit gjeologjik krahinor e m gjer i krijuan pavarsin e mendimit q shkon shum larg, nga Toka n brendsi t saj, thell n brtham e nga siprfaqja n hapsirat Me kt interpretim origjinal mbi zhvillimin e rruzullit toksor, n unitet dinamik me proceset fiziko-kimike t shndrrimit t trajtave t materies n gjithsi, Vedat Shehu del si nj pararends i guximshm n hapjen e nj dritareje t re pr ti vshtruar ndryshe dukurit e Toks, t ndodhura n nj skut t universit. Do t m plqente ta konsideroja Vedat Shehun evolucionistin e shkencs s sotme. Interpretimet e tij shpresoj t bhen baz diskutimesh pr uarjen prpara t mendimit paraprirs prshpjegimin e proceseve universale q ndodhin n Tok sikurse n kozmos. Prof. Dr Salvatore BUSHATI Akademia e Shkencave e Shqipris 344 *** Artikull nga Thanas Gjata (1990) n Bul. i Shk. Gjeologjike Nr. 3, f. 131-13 v. Vshtrim pr problemet bashkkohore gjeotektonike - T para n dritn e librit Toka n Zhvillim t autorit Vedat Shehu (me shkurtime) Vitet shtatdhjet t ktij shekulli jan quajtur, me t drejt nga studjuesit e shkencave t toks, Vite t triumfit t Tektoniks s Re Globale apo t Tektoniks s Pllakave. T dhnat e reja nga fundi i oqeaneve q flasin n dobi t ndarjes dhe largimit t kontinenteve u prvetsuan nga teoria e Drejfit e Vegenerit (1910 1912) e flakur nga shumica drrmuese e gjeologve. Duke u njohur me librin Toka n Zhvillim, teoria e paraqitur t duket sikur sht fiksiste dhe ssht mobiliste, nga ana tjetr t duket sikur sht mobiliste dhe sshte fiksiste. Fiksizmi dhe mobilizmi ktu formojn nj unitet t kundrtash. ....... . Nuk mund t pranohet nj gjithsi e mbyllur dhe e fundme, historia e s cils nis me nj shprthim t madh t nj pike materiale (Silk, 1982), apo me kondensimin e nj

materieje rrezatuese t shprndar (Zeldovi, 1971). Uniformiteti i prbrjes materiale q gjoja paska ekzistuar n nj gjithsi t mbyllur, para se t filloj formimi i elementeve kimike dhe i proceseve t tjera kozmologjike, t on n pranimin e fillimit t paqen. Po n qoft se t dhnat n gjeologji tregojn se hipotezat gjeoteknike duhen ndryshuar, kurse nga ana e tyre hipotezat e origjins s toks bhen penges pr kt, ather a duhet t preken dhe t korigjohen edhe kto t fundit nga t dhnat q jep Toka mm? ............ Thelbi i teorise ketu qendron te formulimet qe jane disa : - Brthama e Toks nuk mund t qndroj inaktive (mosvepruese) n proceset q shndrrojn dhe zhvillojn Tokn-planet. - N zonn qendrore t Toks n thelbin e brthams mendohet prania e nj materieje strgrimcore e strngjeshur; - N mnyr t vetvetishme, ndoshta edhe nga ndonj veprues i jashtm kozmik, trajta e strngjeshur shprbhet progresivisht doradors; - Kalimi i materies s strngjeshur t brthams n lnd elementsh kimik bn q strgrimcat n strukturat e reja t zn nj vllim shum m t madh nga vllimi i mparshm, duke hyr n proceset e magmatizmit, shkmbformimit dhe tektoniks, rrit nga brenda pshtjelln e brthams, kushtzon arjen e kores dhe largimin e plisave nga njri-tjetri, mbushjen e hapsirs s formuar me lndn e re q ngurtsohet. Kto procese prfundojn me rritjen e rrezes dhe zhvillimin gjeologjik t rruzullit. Po t pranohet kjo skem e ndrtimit t brendshm t Toks me proceset prkatse, ather duhen ndryshuar prfundimisht koncepte t tilla, si ato t prheshmris s madhsis s toks dhe gravitacionit, pr natyrn jo korpuskularovalore t gravitacionit, pr energjin e brendshme t Toks prej zbrthimesh radioaktive, pr natyrn e shprthimit t vullkaneve dhe rnies s trmeteve, pr evolucionin e litosfers hidro- dhe atmosfers. ... Libri Toka n Zhvillim ka pr strumbullar materien e strngjeshur n thelbin e brthams s Toks. Nga shprthimi u formuan shum truptha me lnd t strngjeshur, t cilt u shprndan e u prqendruan n qendra gravitative, q formuan yjet dhe sistemet e tyre, sikurse sistemin ton diellor. N kt moment ndodh shprbrja e trupthave dhe bashkimi i tyre n planete q vrtiten rreth trupit m t madh, Diellit fillestar. Nn kt kndvshtrim trajtohen jo vetm prejardhja e Toks por edhe zhvillimi i saj

gjeologjik i mtejshm. Kshtu, shpjegohet zhvillimigjeologjik i Albanideve si pjes prbrse e gjeosinklinalit Tetis me kore oqeanike. Mbi kt kore oqeanike dhe mbi rrnojat e KaledonidHercenideve zhvillohen formimet e sistemit alpin. N baz t ksaj skeme ofiolitet e Albanideve dalin jo m t rinj se t Triasikut t Mesm dhe jo m t vjetr se mosha e series Luma me mosh permo-triasike dhe mungesa e vullkanizmit Jurasik n krejt Albanidet. N Jurasikun e Mesm t Siprm e n faza t ndryshme t tektogjenezs alpine ndodh, sipas tij, edhe deprtimi n form protruzionesh apo diapirsh i disa masiveve ultrabazike ......................................................................... Sipas Toks n Zhvillim kto struktura jan autoktone dhe n vullkanitet e ktij bazamenti duhet pritur gjetja e prqendrimeve industriale t bakrit dhe polimetaleve. Libri i Vedat Shehut n fillimet e tij do t vuaj dhimbjet e lindjes. Teoria e zhvilluar te libri Toka n Zhvillim do t jet nj shtys pr t uar m prpara e n nj mnyr t re debatin n gjeologji e n shkencat e tjera, q kan pr objekt studimi Tokn. Nga debatet ballafaqimi i materialit do t dal se me ciln nga teorit e msiprme shpjegohen m mir dukurit gjeologjike n Albanide q nga origjina e tyre. Shnim: Duke konfirmuar kt vlersim pr botimin e par, theksoj se botimi i tanishm i Toks n Rritje dhe Zhvillim i prgjigjet krkesave t progresit shkencor n studimin e Toks dhe universit. Prof. As Thanas Gjata, d.v. Tiran, Qershor 2009 Si prfundim, studimi monografik i Vedat Shehut pr Tokn q zhvillohet nprmjet rritjes m duket se shpreh qart sintezn e anve t qndrueshme t dy drejtimeve dominuese n gjeoteknik: neofiksizmit dhe neomobilizmit, si dhe drejtimit aktualisht t nnvlersuar, ekspansionizmit, por problemet ai i shqyrton nn nj kndvshtrim tjetr, q ndryshon rrnjsisht mnyrn e t menduarit nprmjet nj konceptimi krejt t ri t rolit t brthams n zhvillimin gjeologjik t planetit, q nga origjina. Inxh. Savet Ohri nga recenza pr botimin e vitit 1988 *** Libri Toka n Rritje dhe Zhvillim pararend revolucionin bashkkohor q po prgatitet pr t kuptuar thell format e shfaqjes dhe t bashkveprimit t materies, prfshi interpretimin e thjesht, por pr mua shum t qart, rolin e nj trajte t strngjeshur q transformohet n zonn qendrore t planetit, duke e br at trup kozmik t gjall Botimi i librit nderon autorin dhe kolegt e tij,

neve t gjithve, sepse kshtu mposhtet nj ndjenj mosbesimi n forcat tona dhe nj qndrim pruls ndaj t huajs dhe tradicionales konservatore q pasqyrohet edhe ktu ndrmjet diskutimeve tona. Prof. dr. Bajram Hysa, pedagog i ekonomis politike, nga diskutimi pr botimin e vitit 1988 *** Nprmjet teoris s Toks n Rritje dhe Zhvillim del m s miri n pah lidhja dhe varsia e prgjithshme e gjrave edhe n Albanide, t konsideruar si mostr e rruzullit toksor. Kuptohet pandashmria e lvizjeve gjeologjike nga procest kozmike q uan n formimin e planetit dhe q veprojn pr modelimin e tij sot, bashk edhe me transformuesin m t madh t natyrs, njeriun. Revolucionarizohet metoda e krkimeve gjeologjike, sikurse pr krkime kozmike. Dr. Paqor Shehu, pedagog fillozofije, nga diskutimi pr botimin e vitit 1988 *** Faleminderit pr librin, Dr Shehu. M duket se keni shkruar nj libr shkencor t peshuar mir. Mir u pafshim n konferencn e Urbinos. Prof. Giacarlo Scalera Nga Mesazhi pr pjesmarrje n Koferenc Konceptet e Reja n Tektonikn Globale 28 31 Gusht, Urbino, Itali *** Vedat Shehu ka prpiluar nj libr t shquar q un do tua rekomandoj gjith shkenctarve t Toks. Ai prfaqson nj pikpamje t pazakont, shpesh t ilustruar me shembuj t panjohur,q kan pr t futur nj frym me ajr t freskt n shum debate gjeologjike. Prof. Cliff Ollier School of Earth and Geographical Sciences University of Western Australia Nedlands, W.A. 6009 *** Si reezent i botimit t par dhe redaktor i ans gjeologjike t ketij botimi kam formuar pershtypjen se te Toka n Rrritje dhe

Zhvillim, autori pasqyron arritjet e kohs n kozmologji n nj sintez t avancuar t praktiks krkimore studimore t arritur n Albanide, t integruar me tri drejtime fundamentale: tektonikn globale, shkmbformimin si proces universal, nocionin unik dhe universal t materies n bashkveprim dhe shndrrim t prhershm t pakufizuar n koh dhe hapsir. Shpresoj shum se ky libr do t ket jehon, veanrisht tek studjuesit e rinj t shkencave t natyrs, sidomos tek ata q do t ken objekt studimi Tokn. Prof. Aleks Vranai, autor i gjeologjis s Shqipris *** Ndr veprat shkencore pr Tokn, planetin ton t gjall dhe t begat, q rron, zhvillohet dhe evolon me nxehtsin e vet tbrendshme, z vend t merituar edhe libri i gjeologut pasionant Vedat Shehu The growing and developing Earth, q tashm, pas rreth dy dekadash, po e shohim prsri t rinovuar n shqip. N kt libr pasqyrohet edhe dinamika e zhvillimit t Albanideve, duke shprehur edhe kontributin shqiptar n gjeoshkencat bashkkohore. Prof. Dr. Alfred Frasheri Fakulteti Gjeologji Miniera Universiteti Politeknik i Tirans *** Megjithse kam bindje se n shkall globale Tektonika e Pllakave shpjegon qart proceset dhe fenomenet gjeologjike dhe n shkall lokale vrtetohet plotsisht, veanrisht n Shqipri, mendoj se botimi i ri i librit t Vedat Shehut Toka n Zhvillim, me nj orientim ndryshe, mbshtetet n prvojn shumvjeare t autorit dhe n studimin dhe interpretimin e nj literature t gjer. Uroj q kjo teori e pazakont t zr vend n debate t nxehta, jo vetm n gjeologji. Prof. Dr. Inxh Lirim Hoxha *** Vedat Shehu, pas studimeve t rndsishme q e uan n formulimin e koncepteve origjinale pr magmatizmin ofiolitik, relativitetin e mbihipjeve dhe pr elementet e prbashkta n zhvillimin e zonave tektonike, po na jep ribotimin e rikonstruktuar te librit Toka ne Rritje dhe Zhvillim, ku del n pah nj vshtrim i ri shkencor pr origjinn e energjis s brendshme t Toks, pr shkakun e thell t levizjeve gjeologjike; mekanizmin q largon kontinentet nprmjet procesit t rritjs, faktorin q ka formuar, shkall-shkall, edhe koren toksore t Albanideve me formacione

shum t larmishme n prmbajtje dhe n veti fiziko-mekanike. Prof. As. Kujtim Onuzi Shef i departamentit t gjeologjis s Shqipris *** M duket se n librin Toka n Rritje dhe Zhvillim Vedat Shehu, pervese jep nj kuptim t ri t gjenerimit t energjis s brendshme t Toks, na ka hapur shtigje te reja pr te rivlersuar moshn e ofioliteve, marredhnieve ndrmjet zonave tektonike dhe orientimin e kerkimeve gjeologjike ne Albanide Dr. Inxh. Hasan Bakia Ekspert n ekspediten e naftes n Ohajo (USA) *** Komenti Vepr e nj Jete n Fushn e Teoris s Rritjes s Toks 1, Janar 2008 Ky libr sht fryt i puns s autorit pr nj jet t tr. Ai sht thjesht nj gjeolog fushor. Ndryshe nga shum koleg t tij, ai e vzhgon t vrtetn dhe nuk pajtohet me at q gzon popullaritet, por me faktet gjeologjike. Fakti sht ky, toka po rritet dhe ne na duhet t fillojm t krkojm shkakun prse. Shehu hidhet nga shembujt praktik gjeologjik t vendit t vet n Shqipri dhe t maleve t atjeshme, te formimi i planeteve, sistemit diellor dhe galaktikave, mandej drejt udhs zbritse kalon te grimcat e nivelit atomik dhe subatomik. Ai kaprcen, nga mikro n makro-bot, me lehtsi, duke u mbshtetur gjithnj te gjeologjia, q e njh mire dhe q e do. Ktu nuk sht rasti q ju t bini dakort edhe me disa interpretime t tij te veanta, pr at se pse toka sht n rritje dhe zhvillim. idea sht q ai ktu po provon t vrtetoj konceptimin e rritjes, ndrsa, vepra e tij sht nxitse dhe e miratueshme. N kt udhtim, ai jep nj permbledhje te madhe t historis dhe fakteve t mendimit q toka sht n rritje nj teori kjo q po fillon t fitoj pranim gjithnj e m t gjer, pavarsisht nga prpjekjet e rryms kryesore pr ta ndrydhur at. Toka rritet dhe sht dikush q ka konsumuar gjasht dekada duke e studjuar kt fush. Libri jo vetm q duhet t lexohet nga ata q jan t interesuar pr hipotezn e toks n rritje, por duhet theksuar se sht, nj ndr pak libra, q veohet pr kt tem nj punmonumentale nga nj udhetim i jashtzakonshm prej nj studiusi t patrembur, t zhdrvjellt, pkushtuar bots dhe veprs pr tr nj jet. Kjo tem nj dit do t bhet rryma kryesore e shkencs dhe Shehu do t shikohet si nj pionier i saj. N kt fush tashm jan disa libra q duhen lexuar

patjetr. S pari kjo sht nj rrym shkencore kryesore dhe do t jet fusha e shkencs q do ti shtrije temat e veta q nga grimcat sub-atomike deri te krijimi i galaktikave. nga David de Hilster, matematicien. fizikant; Long Beach, CA USA; Publikuar ne www.amazon.com ... FALNDERIME E ndjej pr obligim t veant t theksoj ktu se shum t afrm, koleg, shok dhe miq q jan njohur me idet dhe prmbajtjen e librit, q gjat puns pr botimin e par e deri m tani, m kan nxitur apo edhe ndihmuar konkretisht pr prpilimin dhe botimin e par dhe n plotsimet q pasqyrohen n botimin anglisht dhe n kt botim. Prandaj dua ti falnderoj nga thellsia e zems; s pari redaktoren e shquar Karmen Pashai; botuesen e devotshme amerikane Melissa Mills; gjeologt koleg prof. Aleks Vranai, prof. Inxh. Lirim Hoxha, prof. As. Thanas Gjata, inxh. Nail Demi; profesorin e filozofis Paqsor Shehu, profesorin e ekonomis politike prof. dr. Bajram Hysa, profesorin e kimis fizike Dine Mere, profesorin e fiziks Agim Bufi, profesorin e matematiks Mina Naqo; meteorologun e pluhurit kozmik Lawrence S. Myers amerikan; prof. Giacarlo Scalera italian; prof. Cliff Ollier australian. Po ashtu, falnderoj shum t tjer: t afrm, miq e koleg q kan shfaqur prgzime dhe entusiazm pr prkushtimin tim teorik ndaj Toks planet. AUTORI Artikull i Illos tek Fjala e Lir: Illo Foto: T njohim teorin e Vedat Shehut te libri Toka n Rritje dhe Zhvillim. (Vshtrim gjeoteorik mbi materjen n transformim) TEORI E PA ZAKONT E RRITJES DHE ZHVILLIMIT TE PLANETIT TOK
Illo Foto

26/10/2010 08:12:00; publikuar tek Fjala e Lir

. Artikull pr teorin e Toks n Rritje dhe Zhvillim nga Illo Foto Illo Foto Autor Librash Bujqesore New York City

Koht e fundit, shtpia botuese Dudaj vuri n qarkullim librin Toka n Rritje dhe Zhvillim, vepr e Prof. Dr. Vedat Shehu. Ky sht versioni shqip i botimit, ndersa pak vite m par, kjo vepr u vu n qarkullim n gjuhn angleze n Tiran dhe u ribotua n USA (2005). Bibliotekat dhe librarit shqiptare jan t paisura me veprn, n t dyja gjuht. Nj libr i till, me prmbajtje dhe analiza t plota shkencore, nuk ka ekzistuar n repertorin e bibliografis shqiptare. Pr problemet q trajton dhe pr faktin se n kt aspekt degjojm zrin origjinal t nj shkencetari shqiptar, botimi i ksaj vepre shkencore, prbn nj eveniment n historin e zhvillimit t shkencs shqipetare, kryesisht n shkencat gjeologjike prfshi pedologjin, po edhe n shkencat e natyrs dhe n filozofi. Libri paraqet nj sintez t shkencave t toks, ku mbulesa pedologjike prfaqeson rrnjt e evolucionit biologjik dhe del n pah kuptimi filozofik i materies n formimin e Toks, q autori e veshtron si nj mostr t universit n duart tona. Gjith jetn njeriu ndeshet me pyetjen se cila ht origjine e sistemit Dielllor dhe e Tokes, ku kan jetuar brezat dhe do te vazhdojne te jetojn pasardhesit. Ne kete fush, teorite spekullative nuk kane munguar dhe hipotezat shkencore kan zevendesuar njra tjatrn, pa mtuar se sht thn e vrteta e fundit. Stacionet orbitale dhe anijet kozmike t ketyre 50 viteve, kan ndriuar hipotezn mbi prejardhjen dhe ndrtimin e Universit, q na rrethon. Shtetet e fuqishme kan vene n dispozicion t sateliteve artificiale dhe t paisjeve pr studimin e hapsirs kozmike, fonde marramendse, ka nuk bhet pr kurreshtje por sht fusha q i shrben zhvilllimit modern t shoqeris dhe shfrytezimit trsor t burimeve, q jan ende t fshehura n gjirin e planeteve. Gzojm mjetet e sofistikuara t ndrlidhjes, t fushs mjekesore, t hartografise, t fotografimit, t fushs ushtarake; kto kan lidhje t drejt prdrejt me satelitt artificiale dhe stacionet orbitale. Pa kto zbulime, nuk do t kishim as telefona celular, as aviacion, as kompiutera dhe as mjete diagnostike t smundjeve; nuk do t kishim mjete t parashikimit t motit dhe perspektivn e afrt t parashikimit t termeteve e t vullkaneve. Zbulimet n kto fusha, q e kan munduar me shekuj njerzimin, kan vn n dispozicion t shkencetarve te toks dhe t hapesirs, dshmi bindse pr t njohur rrugt e universit, si sht edhe rasti i veprs q na ka dhn profesori shqiptar i gjeologjis, Vedat Shehu. Libri i Vedat Shehut u sht drejtuar 98 burimeve reference dhe sht vlersuar me nota maximale nga 13 shkencetar t cilt jetojn brenda dhe jasht Shqiperise; secili sht nj firm e njohur n shkencn e universit. Njeri prej tyre sht Cliff Ollier, pedagog ne universitetin e Sydneit, ne Austrauli, i cili sht njohur me vepren dhe me realitetin gjeologjik te Shqiperise. Ky personalitet shkruan per vepren qe po analizojme: Vedat Shehu ka perpiluar nje liber te shquar ..... 50 vite me pare, shkenca kishte

pikpamje krejt te ndryshme nga keto te sotmet. Shehu merr pr baz nj truall, pr t cilin njerzit nuk jan familiarizuar . Nga ky vleresim nxjerr dy perfundime: Vepra e prof. Shehut ka mbshttjen e zbulimeve me t fundit t shkences dhe autori sht ber nj z origjinal n zhvillimet e sotme pr studimin e Toks dhe t Universit. Toka n rritje dhe zhvillim, sht produkt i nj veprimtarie t gjat dhe t mundimshme, q prmbledh nj pun skrupuloze t studimeve shkencore dhe t analizs s mirfillt t punve n teren pr studimin e shkembinjve t trojeve tona, t strukturave t Albanideve. N kt kuptim, kemi nj autor sa boteror aq dhe kombtar. Tezat, interpretimet dhe konkluzionet teorike, q shtrohen dhe argumentohen n libr, i sherbejn njherazi praktiks studimore gjeologjike, orientimit t krkimeve planetare dhe zhvillimit t mtejshm t shkencs s yjeve. Libri, q kemi n dore, nuk sht produkt i nj frymzimi sporadik, as adaptim prmbledhs studimesh t mparshme, por vepr origjinale e pazakont q i jan dashur me shum se tre dekada, pr t na ardhur n versionin e prsosur q e kemi tani n duart tona. Konceptet teknike dhe filozofike te gjeollogut Vedat Shehu, pr universin dhe tokn, u paraqitn pr publikim n form artikulli qysh n vitin 1978. Kto koncepte u kundrshtuan nga opinioni zyrtar i kohs, i mbytur nga ngarkesat politike. Akulli u kthye n libr dhjet vjet me von, kur u botua versioni i par me titull Toka n Zhvillim. Opinioni tekniko-shkencor i kohs e vlersoi pozitivisht kt vepr, q ishte e vetmja e llojit t vet n gjuhen shqipe. Libri u prpi nga lexuesit dhe brnda javve t para sgjendej m npr librari. Autori nuk rreshti se krkuari, ballafaquari, studiuari dhe analizuari, prurjet e reja tekniko shkencore si n fushn e structures s brendshme t Toks edhe t hapsirs s universit q, 50 vjett e fundit, jan rritur n mnyr t pa krahasueshme me periudhat historike qysh kur njihet evolucioni natyror si shkenc. Kt informacion t sakt dhe t besueshem, autori nuk mund ta linte pa ia servirur lexuesit t vet pa ia nenshtruar arsyetimit konsguente shkencore. Ishte nj sukses i madh fakti q progresivisht informacioni shkencor perputhej me hipotezat e parashtruara n botimin e vitit 1988. Ky fakt sht sa inkurajus aq dhe kart-krediti per botimin e veprs n gjuhn angleze (Tiran 2004 dhe USA 2005). Ribotimet jan plotsuar deri sa teoria m e plotsuar paraqitet n versionin e sotm, qe nxori Shtepia botuese Dudaj. Baza teorike e librit qndron n prkufizimin e trajtave baz t materjes kozmike n t zakonshme atomo-molekulare; n t superngjeshur t yjeve kuark-nutronik dhe vrimave t zeza dhe n t super-rrelluar t fushave fizike dhe rrezatimit. Ktej del edhe nocioni i energjis si materje n lvizje apo potencialisht n lvizje. Libri i autorit Shehu na jep analizn e proceseve shndrruese n univers, q t shqyrtuara n pajtim me shkencat e kimise, fizikes,

matematikes, filozofise; na shpien n prfundime logjike t t kuptimarit t energjis universale si hallk e shndrriimit t trajtave baz t materies n shumllojshmri kombinimesh n objekte aktive kozmike dhe n pafundsin e hapsirs materiale. Gjejm n vepr, se universi shtrihet tej rrezes s universit t vrojtuar. Ky univers nuk mund t mbyllet me nj kup qiellore kozmike me Tokn n qendr, prkundrazi Toka ndodhet n nj skut t tij. Mund t mtosh se universi fillon kudo dhe nuk mbaron kurrkund. Kt e kan vrtetuar vrojtimet e sofistifikuara astrofizike dhe astrokimike, sondazhet nprmjet anijeve kozmike prmbajtja e gurve t analizuar, nga meteoritet dhe mostrat e prura nga ekspeditat kozmike. Galaktikat, yjet sistemet diellore, planetet, materiali gazoropluhuror-copzore, fushat fizike, rrezatimet, t gjitha jan pasoja t t bashkveprimit dhe transformimit t materjes kozmike n kushte t veanta t presionit, te temperatures dhe te rndess. Toka jon ashtu si edhe homologet e saj kozmike, prbn vecse nje trup manjetik me te dy polet; por e vanta e teoris qndron n argumentimin e pranis s nj thelbi gjeosferik t strngjeshur t transformueshm n bertham q sht burim i pashtershem materjeje atomo-molekulare dhe energjie, ne forme flurishente dhe korpuskulare, njkohsisht. sht ky process transformimi i pa shtershm, q e ka br tokn planet t gjall, jo vetm me dinamikn e zhvillimit gjeologjik, por edhe me fillimin e jets s mikroorganizmave dhe shkalle shkalle deri n organizmat, ku merr hov dukuria jetesore e fotosintezes. Kjo dukuri sht e vetmja, q e bne t dallueshme Tokn nga homologet e vet planetare dhe nuk prjashton mundesin e ekzistencs s formave t ulta t jets edhe n planete t tjer. Evolucioni biologjik, nprmjet seleksionimit dhe mutacioneve, ka ecur paralelisht me evolucionin e gjeosferave t Toks. Koncepti i ri q argumenton origjinalisht autori shqiptar, sht ai i pranis s rruzave apo brthamave t superngjeshura t transformueshme n mjegullnajat yje-formuese. N procesin e formimit dhe konsolidimit t sistemit ton diellor, n nj mjegullnaj t till, u arrit q brthama e Toks, me thelbin e saj t superngjeshur, t bhet nj diell n miniature, i izoluar brenda pshtjelljes silikate t gjeneruar prej vetvetes, ndrsa Dielli u kushtzua prej t qenurit yll, t mbetet brtham supergjigante n pamundsi pr tu bllokuar nga materja atomo-molekulare q ai prodhon vet. Proceset e transformimit t heliosfers s superngjeshur n diell nxjerrin, s bashku me fushat fizike dhe rrezatimet, edhe materje atomo-molekulare. T njjtat procese transformuese ndodhin edhe n gjeosfern e superngjeshur t thelbit t brthams s toks, por t pakrahasueshm me Diellin, pr nga prmasat. Rritja dhe zhvilllimi i Toks sht pasoj e aktivitetit t berthams,

m sakt thelbit t saj, q sht analog n tr objektet kozmike aktive q rrotullohen mbi bazn e ligjit universal t rndess. Vet formula e ksaj force si formil identike me at t llogaritjes t forces elektrostatike konfirmon se trasmentues i ksaj fiorce sht gravitoni, analog me elektronin, por i nj sistemi tjetr. Kjo tregon se rndesa sht shfaqje e nj forme specifike t materies si pasoj e transformimit t asaj t tejngjeshur. Ne brthamn e Toks dhe t trupave qiellore dinamik, proceset q japin fush manjetike me energji flurishente, rrezatime, materie atomo-molekulare, jan t ngjashme me ato q ndodhin n transformimin e brthamave t atomeve t disa elementeve kimike t mirnjohur. Kjo ngjashmeri nuk sht rastsore. Ajo sht baz e mikro dhe makro kozmosit dhe lidhjes s tyre, jo vetem logjike por edhe eksizstentciale. Nprmjet ksaj njohjeje, njerzit arriten te hyjn n brendi t berthames s atomit dhe t bejn pron t tyre energjn e brthams, q sht e mirnjohurr si energji nukleare. Brthama e Tokes, megjithse e ngjashme me diellin pr nga proceset, n fakt nuk ka per tu njohur trsisht dhe konkretisht nga breza shkenctaresh t s ardhmes. Brthamat e trupave qiellore, do ta ruajn me xhelozi fytyrn e tyre nga publiku, si pjesa m misterioze e ekzistencs dhe dinamizmit t universit. Kt brtham kemi fatin ta njohim nprmjet abstragimit shkencor t dhn n veprn e Vedat Shehut i cili meriton falenderimet dhe mirenjohjen e lexuesve, jo vetem shqiptare. Analogjia e berthams se planeteve dhe t vet sistemeve yjore, me berthamen atomike, prbn nje dshmi m shum per vertetesine e teorise se rritjes dhe zhvillimit t planeteve dhe t yjeve. Pak m shum se rreth 4.6 miliard vjet m par ka nis formimi i sistemit tone planetar. Prpara ksaj ngjarjeje, ne hapesirn e galaktiks tone, vazhdonin proceset transformuese dhe shprthimet gjigante kozmike. Nj nga kto shprthime formoi nebulozn apo mjgullnajn me rruzat e superngjeshura n transformim. Nga kjo mjegullnaj gjigante, n kushte t caktuara, u nda sistemi yn diellor; ku secili planet ndoqi rrugen e vet. Me kt shprthim u kalua n nj forme tjeter t ekzistencs dhe transformimit t materjes, q n tok shkakton rritjen dhe zhvillimin e kores shkmbore, shtress pedologjike, evolucionin e biospheres, bots ton. Nje problem i diskutueshem n rrethet shkencore npr bote, ka qene shtjellimi i procesit formues te kontinenteve dhe oqeaneve. Q nga gjysma e dyt e shekullit t kaluar, teori me m shum autoritet u b dhe vazhdon t jet, ajo e pllakave. Simbas saj, koria e toks prbhet prej pllakash massive t lvizshme t ndara nga arje gjigante. Lvizja e tyre sjell pasoja; s pari, kur ato largohen nga njra tjetera zhvendosen t mbartura prej rymave vorbulluese t mass s rrjedhshme t nnkores, boshllku potencial midis tyre mbushet me kore t re oqeanike; s dyti kur ndeshen me njera tjetrn, n vndin e shterngimit njra pllak deformohet duke

formuar vargmale, kurse tjetra zhytet drejt thellsis duke u br pjes e rymave vorbulluese. Autori Shehu nuk pajtohet me kete hipoteze, sepse, me kt mnyr interpretimi, teoria e pllakave mohon at q, rritja e kores oqeanike, sht dshmi pr rritjen e tr rruzullit. Perball ksaj teorie qndrojn faktet e integruara n veprn q po diskutojme, n teorin e rritjes dhe zhvillimit t Toks, ku del mire n pah se koria shkmbore gjenerohet vijueshmrisht n arjet mes-oqeanike. Kjo kore e formuar rishta sht derivat final I kombinimeve t elementeve kimik q i emeton berthama e Tokes prej shndrimit t thelbit t saj t tejngjeshur. Autori Shehu dhe perkrahesit e shumt nuk e zhvleresojne teresisht teorin e pllakave. Ajo ka bazn fakteve q vrtetojn largimin e kontineteve, ndrsa vet dukurin e mbshtet n nj veprim t prekshem t nj materie t caktuar, q n rastin konkret jan pllakat e lvizshme. Te dy teorit pranojn perbrjen strukturore t planeteve dhe t diejve, por ndahen n pjesn funksionale t mekanizmit formues. Teoria Shehu, ndryshe nga ajo e pllakave, arsyeton ndrtimin sferocentrik t krejt toks dhe sidomos t brthams s brendshme me struktur dhe sjellje krejt t ndryshme nga brthama e jashtme; sht e perllogaritur matematikisht dhe sht shume afr parafytyrimit real t lexuesit. Autori strukturn e toks e krahason me at t nj kokrre pjeshke, kurse procesin e rritjes me at t nj kokrre portokalli n process rritjeje, ku gjurmt e padukshme t t prerave me nj teh brisku t lna n lvozhg, hapen dhe bhen brazda kur kokra rritet dhe arrin t piqet. Kjo t kujton arjen e strkontinentit, largimin e bloqeve continental dhe formimin e oqeaneve midis tyre. N rastin e pjeshks lidhja e rritjes me brthamn sht m pak e dallueshme por m funksionale. Ashtu si brthama, m sakt thelbi i saj e bn pjeshken pjeshk, edhe tokn e ka br tok berthama, m sakt thelbi i saj. N pajtim me ekuilibrin gravitativ t trajts sferoidale t toks, koria oqeanike, si m e rnd krijon depresionet dhe honet globale midis copave kontinentale m t lehta t larguara dhe n pozicione t gritura. Kjo strutur globale ka kushtzuar mbushjen me uj t ultsirave oqeanike. Ka nj shkenc q quhet oqeanografi dhe nj t dyt, q studjon fundin shkmbor t oqeaneve. Kjo sht e justifikushme deri sa oqeanet prbjn 2/3 e rruzullit. Shkencat oqeanike jan n nj linje me konkluzionet gjeollogjike t platforms Shehu . Pr t br t njohur teorin e vet t rritjes planetare, t rolit aktiv te brthamave dhe at t shkakut t formimit t diferencuar t kores t oqeaneve nga e kontinenteve, shkencetari Shehu ka zhvilluar nje korespodenc t gjer me studjues t interesuar, n t tr botn. Nuk ka qen e leht as t pranohej dhe as t injorohej teoria Shehu. Fraza t debateve, q jan zhvilluar edhe n interrmet, pr kt problem, autori na i ka dhen t shkruara n fund t librit n fjal. N kt kuptim, nuk kemi t bjm vetm me zhvillimin e Toks, por

dhe t vete teoris t zhvillimit t saj, q aktualisht, nuk sht teori e vetme ne shkencen kontaporane te yjeve. Vet lexusi duhet te krijoi bindjen, ne vertetesine e sejcils nga teorit, q autori na i ka sqaruar pa paragjykim ne librin e vet. Nuk mund t l pa prmendur kuptimin matematik dhe filozofik te numurit zero. Matematikisht, thot autori, zerua ekziston, si kufi ndars i numrave pozitiv me ata negativ. Shkenca e fiziks ka prcaktuar zeron apsolute t ngrirjes t bashkveprimeve t materies atomo-molekulare, por nuk ka mundur t vendos nj cak t siprm t temperatures, q t trgonte se bashkveprimet e materjes nuk mund t krijonin nj nxhtsi m t madhe pr t matur nj temperature m tlart. N kuptimin fizik zero-ja nuk ekziston dhe kemi t bjm me nj prcaktim filozofik t ekzistences s materies n lvizje. Ne kufij t caktuar t temperaturs, materia atomo-molekulare ekziston n te tria gjendjet, e ngurt, e lengt dhe e gast, duke ruajtur rigorozisht t njjtn pesh. N anallogji me zeron analizohet koha dhe hapsira, q jan vazhdim i njra tjetrs. Shtjellimi i ketyre nocioneve filozofike na jan dhn n libr, pr t krijuar bindjen e vertetesis s teorise t rritjes dhe zhvillimit t toks, ku ne jetojm dhe kryejm veprimtari transformuse me t gjitha format e materies atomomolekulare dhe rrezatuese. Kurse trajta e materjes s superngjeshur sht jasht mundsive pr t qen n fushn e veprimtaris ton. Vepra prbn nj ndihmes t vlefshme edhe n fushn e zhvillimit teorik t bujqsis, si zeje dhe si shkenc. Studimet e hollsishme t planetit dhe t energjis s berthams, pohojn se zhvillimi i kores productive vegjetale, mbshttet n katr makroelementet q krijojne mijra lidhje dhe n bashkveprim me elementet e rrall, mbshtsin vazhdimesin e fotosintezs, nn ndikimin e energjis diellore. Fotosinteza mbetet procesi i thjsht, pr vazhdimesin e nj jete organike t ndrlikuar. N qoftse prmndm se zerua, ska vler fizike dhe filozofike, n rastin e jets s gjall kjo zero mund te parafytyrohet se ka ekzistuar, pikerisht 2.5 miliard vjet me pare, kur fillon periudha e intensifikimit t pasurimit t atmosfers me oksigjenin e prftuar nga fotosinteza. Ne koren e Toks, pikrisht n thellsine rreth 50 cm, shprthen nj energji tjetr. sht energjia specifike, q rrit dhe zhvillon bimt e gjelbra dhe tr gjallesat q kan aftesin e metabolizmit, shkembimit t lndve. Duke vrojtuar bashkveprimet e komponentve t kores shkmbore me komponentt e hidrobiospheres n kryerjen e proceseve jetesore, njeriu arriti t nxjerr konkluzione shkencore se si mund t veproj pr t rritur aftesin energjitike t koresbujqsore. Kto arritje sot prbjn bazn e fuqishme t bujqesis moderne dhe t industris kimike, q sht ngritur pr plotsimin e mungesave t elementeve kimike n truallin e kultivueshm t mbuless s shkrift t kores. Njeriu, q kur bri hullimn e par t ugarit, zbuloi energjin kinetike t fshehur n nntok. Ndrkoh u b e njohur se jan kombinacionet kimike t

elementeve kimike kryesore, ata q shndrrojn kt energji kinetike n energji potenciale t akumuluar n lndt ushqimore t prodhuara nga bimt. Industria kimike e prodhimit t plehrave, ka ndjekur paraboln e zbulimeve t rndsishme t prbrjes kimke t kores, ku bhet hullima e ugarit. Tani kjo industri nuk prodhon vetem komponente me elementt kryesor, por me tr elementet prbrs t ushqimit bimor, q emrtohen mikro plehra. Nprmjet njohjes s spektrit prbrs t kores n thellsi t hullims, bujku ka deprtuar n t fshehtat e zbulimit t thellesis s domosdoshme t punimit, proces pune q ka qen shum i ndryshueshm n dhjetvjeart e fundit. Nj gj mbetet e qndrueshme: shume elemente t punimit qilizm jan zevendsuar me kimizimin e bujqsis. N kuptimin teknik astronomik, korja e Toks, vazhdon n thellesi t rruzullit, me qindra kilometra. Pjesa pransiprfaqsore e kores toksore ku shtrihet veprimtaria praktike e njeriut sht ajo ku gjejn zbatim interpretimet q dalin nga teoria Shehu. Ktej konkludohet se duhet t korrektohen disa praktika t pasuksesshme t bazuara n disa koncepte standard t trashguara si n krkimin e disa mineraleve xeherore, ashtu edhe t hidrokarbureve. Nj perspektive t veant do t ken interpretimet pr aplikimin e bashkveprimeve shndrimeven q ndodhin n mjedis, ekologjin e mjedisit; n mjedisin bujqsor. Korja e dobishme pr bujqesin prqndrohet deri ne 50 cm. Pikrisht kt shtres t koeres tokesore, do ta emertojme korja bujqesore e toks, q po ti prmbahem termologjis s gjeosferave do ta quaja agrosfera. Sistemi rrnjor i bimve shkon n thellsi t tjera, gj q varet nga veorite biologjike t bims, por n do rast, sistemi rrenjor mbetet me i shkurter se kurora ajrore. Ktu fillon bujqsia, pikrisht n koren bujqesore, ku kryhen operacionet e punimit, t toks, t prkujdesjeve ndaj bimve dhe t kimizimit. Shkenctart e toks e konsideruan t pa mjaftueshm kimizimin, prandaj n dhjetvjearin e fundit, u vu n zbatim prdorimi i nxitsve hormonor. Nga studimi i vmndshm i interpretimeve shkencore t librit, mesojm se korja bujqesore sht objekt i gjalle, q rritet dhe zhvillohet. Vet bujqesia sht zeja q harmonizon veprimet, me rritjen dhe zhvillimin trsor t Toks, si trup i gjall. Gjithka varet sa do t perfitojm nga energjia q liron materja e strngjeshur e brthams dhe ajo e diellit. Kjo energji praktikisht sht pothuajse konstante n t tra pikat e rruzullit q kan raporte t njjta me diellin, por rendimentet bujqesore jan t ndryshme, ka e bn bujqesin nj lloj industrie t gjall, q do dit gjen mnyra t reja, pr tu shkputur nga rastsia dhe t papriturat e kushteve natyrore. Libri i profesor V. Shehu prbn nj ndihmes t veant n serin e botimeve shkencore t shqipes. Nprmjet studimit t t dhnave t fundit mbi gjithsin, autori ka vrtetuar se Toka sht ndr objektet e gjall t gjithsis dhe energjia e Toks buron nga zona e saj

qendrore q prmban thelbin e sterngjeshur. Mbi bazn e ksaj teoreme, shtjellohen ter proceset jetsore q zhvillohen n gjithsi dhe n Tok. Zri i shkencetarit Shehu sht origjinal dhe ka siguruar perkrahjen e shume autoriteteve shkencore boterore. Vepra e tij, krahas rndsis astronomike, na njeh me analiza t thella n fushn e shkencave ekzakte, si edhe n fushn e filozofis, biologjis, mjedisit dhe bujqesis. Nuk mund t quhesh njeri i plotsuar n fushen arsimore, n se nuk njeh mjedisin ku jeton dhe punon. Mund t jesh inxhinjer q harton e zbrthen projekte, mund t jesh gjuhtar q vepron me shum gjuh, mund t jesh jurist klasi a specialist bujqesie, ashtu si mund t jesh ushtarak apo filozof; n se nuk ke prvetsuar teorin e mjedisit, vlerat intelektuale jan t kufizuara. Profesor Shehu vjen nga nj e kaluar profesionale shum vepruese. Ka punur n ekspeditat gjeologjike dhe shumicn e jetes e ka kaluar n mes t shkmbinjve dhe analizave t mostrave t shkmbinjve, t Alpeve. Korabit, Malit t That dhe t tr Atdheut. Prbn shembull frymezimi pr gjeologt e rinj, n sherbim t zbulimeve t tjera gjeologjike. Si komb, jetojm n nj pjes rruzulli, ku nntoka vazhdon t ruaj thesare t njohura dhe t pa njohura. Del detyr q kto pasuri, t zbuluara, t rivlersohen dhe t zgjerohen n baz t arritjeve shkencore botrore, integrimin m t lart t t cilave e gjejm tek teoria e bujshme e Toks n Rritje dhe Zhvillim. Dhe mbi kt baz teorike t vshtrohen krkimet dhe zbulimet e ardhshme n gjeomjedisin ton. Prapambetja n prodhimin e mjeteve t sofistikuara t teknologjis s lart tek ne, nuk ndikon fare n kapacitet dhe arritjet e njerzve tan n progresin shkencor dhe zotrimin e manipulimin e teknologjis s sofistikuar q gjndet n tregun global. Shkencetart tan kan rastin dhe mundsit t japin ndihmes krejt t veant pr kombin. Bashkerendimi i forcave shkencore t tra trevave shqiptare prbnte nj ndrr t Rilindasit ton t madh, Samiut. Me kt rast dua t shfaq dshirn q, bashkatdhetarve t mi t arsimuar, pr t mos patur mangsi n formimin e plot intelektual, tiu rekomandoj t gjithve: Mbani n bibliotekat tuaja edhe kt libr shumvlersh q shqyrtuam. Illo Foto New York Tetor 2010