11

Chng 2. Khng kh v kh quyn Trn Cng Minh

Kh hu v kh tng i cng NXB i hc quc gia H Ni 2007. Tr 15 42. T kho: Khng kh, kh quyn, trng thi kh quyn, thnh phn khng kh v kh quyn. Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc gi.

Mc lc
Chng 2 KHNG KH V KH QUYN.......................................................................3 2.1 THNH PHN KHNG KH KH QUYN MT T V TRN CAO ........3 2.1.1 Thnh phn khng kh kh mt t...............................................................3 2.1.2 Hi nc trong khng kh................................................................................4 2.1.3 S bin i ca thnh phn khng kh theo chiu cao ......................................6 2.1.4 S phn b ca zn theo chiu cao ................................................................6 2.2 CC C TRNG C BN CA TRNG THI KH QUYN .........................7 2.2.1 Phng trnh trng thi ca cht kh ................................................................7 2.2.2 Kh p .............................................................................................................7 2.2.3 Nhit khng kh ..........................................................................................9 2.2.4 Mt khng kh ..........................................................................................10 2.2.5 Phng trnh tnh hc c bn ca kh quyn ..................................................12 2.2.6 ng dng cng thc kh p............................................................................15 2.2.7 Bc kh p .....................................................................................................16 2.3 NH LUT BIN I ON NHIT CA NHIT KHNG KH............17 2.3.1 S bin i on nhit kh ca nhit trong chuyn ng thng ng ........19 2.3.2 S bin i on nhit m ca nhit ..........................................................20 2.3.3 Qu trnh on nhit gi ................................................................................21

12

2.3.4 Nhit th v...............................................................................................22 2.3.5 S phn b thng ng ca nhit ..............................................................22 2.4 GIA TC I LU ............................................................................................23 2.5 TRAO I RI....................................................................................................25 2.6 CC TNG KH QUYN....................................................................................26 2.6.1 Tng i lu ..................................................................................................27 2.6.2 Tng bnh lu v tng kh quyn gia............................................................28 2.6.3 Tng ion ........................................................................................................28 2.6.4 Tng kh quyn ngoi ....................................................................................30 2.7 CC KHI KH V FRONT ...............................................................................30

Chng 2 KHNG KH V KH QUYN

2.1

THNH PHN KHNG KH TRN CAO

KH QUYN MT T V

2.1.1 Thnh phn khng kh kh mt t

Kh quyn cu to bi hn hp mt s loi kh gi l khng kh. Ngoi ra, trong kh quyn cn c cc loi cht lng v cht rn trng thi l lng. Khi lng ca cc ht ny nh so vi ton b khi lng kh quyn. mt t, khng kh kh quyn thng l khng kh m. iu c ngha l trong thnh phn ca n ngoi cc loi kh khc cn c nc trong trng thi hi. Khc vi cc thnh phn khng kh khc, lng hi nc trong khng kh bin i rt ln. mt t n bin i t vi phn vn n vi phn trm (khi lng khng kh). iu l do trong iu kin kh quyn, hi nc c th chuyn sang trng thi rn hay lng, ngc li n c th thm nhp vo kh quyn do qu trnh bc hi t mt t v mt bin. Khng kh khng cha hi nc hay cha bo ho hi nc gi l khng kh kh. mt t 99% th tch khng kh kh l nit v oxy (76% theo th tch v 70% theo khi lng). Trong thnh phn khng kh mt t, hai loi kh ny tn ti di dng phn t hai nguyn t (N2 v O2), Acgn (Ar) hu nh chim ht 1% cn li ca khng kh kh. Ch c 0,03% th tch khng kh kh l kh cacbonic (CO2). Nhiu loi kh khc trong thnh phn khng kh kh ch chim khong vi phn chc vn ca th tch chung hay t hn. l cc kh Kripton (Kr), Xnon (Xe), Neon (Ne), Heli (He), Hydro (H), zn (O3), Iot (I), Radon (Rn), Metan (CH4), Amoniac (NH3), nc oxy gi (H2O2), Oxit nit (N2O) v.v... (Hnh 2.1). Tt c cc kh k trn trong iu kin nhit v kh p ca kh quyn lun trng thi hi mt t cng nh cc tng cao. Thnh phn phn trm ca khng kh kh mt t rt n nh v thc t l khng i mi ni. Ch c lng kh cacbonic c th bin i mt cch ng k. Do qu trnh th v t chy, lng kh cacbonic trong khng kh cc ni km thong kh cng nh cc trung tm cng nghip c th tng ln vi ln (n 0,1 0,2%). Do , lng phn trm ca nit v oxy tt nhin s gim khng ng k. S bin i theo thi gian v khng gian ca lng cacbonic, iot, radon v cc kh khc l do s thm nhp vo kh quyn t mt th nhng hay mt nc.

2.1.2

Hi nc trong khng kh

Lng phn trm ca hi nc trong khng kh m mt t trung bnh khong t 0,2% min cc n 2,5% min xch o, trong mt s trng hp, lng ny bin thin gn nh khng n 4%. Do , lng phn trm ca cc loi kh khc trong khng kh kh cng bin i. Lng hi nc trong khng kh cng ln th phn th tch khng kh ca cc loi kh chnh trong cng iu kin kh p v nhit s cng nh. Hi nc thng xuyn thm nhp vo kh quyn do qu trnh bc hi t mt nc, t th nhng m v do qu trnh bc hi ca thc vt. V vy, lng hi nc thm nhp vo kh quyn nhng ni v trong nhng thi gian khc nhau s khc nhau. T mt t, hi nc lan truyn ln cao v c khng kh vn chuyn t ni ny n ni khc. Trong kh quyn c th xut hin trng thi bo ho. trng thi hi nc cha trong khng kh vi lng ti hn di nhit nht nh. Hi nc khi gi l hi nc bo ho, cn khng kh cha n gi l khng kh bo ho. Khng kh thng t ti trng thi bo ho khi nhit ca n gim. Sau khi t ti trng thi bo ho nu nhit khng kh tip tc gim th mt phn hi nc s tha v bt u ngng t, chuyn sang trng thi rn hay lng. Trong khng kh xut hin cc git nc v ht bng cu to nn my v sng m. My cng c th li bc hi, song c trng hp cc git nc v ht bng trong my ln ln, khi chng c th ri xung t di dng ging thy. Do , lng hi nc trong mi phn kh quyn thng xuyn bin i. Nhng qu trnh hnh thnh thi tit v nhng c im kh hu quan trng nht thng lin quan vi hi nc v nhng bin i ca n sang trng thi lng v rn. S tn ti ca hi nc trong kh quyn c nh hng ln n nhng iu kin nhit ca kh quyn v mt t. Hi nc hp th mnh bc x sng di (bc x hng ngoi) pht ra t mt t. Bn thn hi nc cng pht x hng ngoi, mt phn ln bc x ny ti mt t lm gim s lnh i ban m ca mt t v do lm gim s lnh i ban u ca nhng lp khng kh di cng. Qu trnh bc hi t mt t c cung cp mt lng nhit ln, khi hi nc ngng kt trong kh quyn lng nhit ny li to ra t nng khng kh. My xut hin do qu trnh ngng kt, phn x v hp th bc x mt tri trn ng n i n Tri t. Ging thy ri t my l yu t quan trng nht ca thi tit v kh hu. Tt nhin, s tn ti ca hi nc trong kh quyn cng c ngha quan trng i vi cc qu trnh sinh trng ca thc vt. Ngi ta gi lng hi nc cha trong khng kh l m khng kh. Nhng c trng ch yu ca m l sc trng hi nc v m tng i. Cng nh mi cht kh, hi nc c sc trng (p sut ring ca hi nc). Sc trng hi nc e t l thun vi mt (lng hi nc cha trong mt n v th tch khng kh) v nhit tuyt i ca n. Sc trng hi nc cng c biu din bng nhng n v thng dng biu din kh p, ngha l bng milimt chiu cao ct thy ngn (mmHg) hay bng miliba.

Hnh 2.1 Thnh phn khng kh kh mt t (% theo th tch)

Nu khng kh cha hi nc t hn lng cn bo ho trong nhit nht nh, ta c th lng tnh mc gn ti trng thi bo ho ca n. xc nh mc gn ti bo ho ny, ngi ta tnh m tng i. m tng i r l t s biu din bng phn trm gia sc trng hi nc thc t e cha trong khng kh v sc trng hi nc bo ho E di cng nhit : r=
e 100% . E

(2.1)

Chng hn vi nhit 20C, sc trng bo ho l 23,4 mb. Nu khi sc trng thc t ca hi nc trong khng kh l 11,7 mb, th m tng i ca khng kh l: (11,7: 23,4).100% = 50%. i vi trng thi bo ho ca hi nc, m tng i l 100%. Sc trng hi nc mt t bin i trong gii hn t vi phn trm miliba (di nhit rt thp vo ma ng Chu Nam Cc v Iacutchi) n 35 mb hay hn na ( xch o). Khng kh cng nng cng c th cha c nhiu hi nc m vn cha t ti trng thi bo ho, ngha l sc trng hi nc trong cng ln. m tng i ca khng kh c th c nhng gi tr t 0, i vi khng kh hon ton kh (e = 0) n 100%, i vi trng thi bo ho (e = E).

2.1.3

S bin i ca thnh phn khng kh theo chiu cao

Lng phn trm ca cc thnh phn khng kh kh trong tng vi chc km di cng (n khong 100 120 km) hu nh khng bin i theo chiu cao. Khng kh kh quyn lun lun trng thi chuyn ng, xo trn theo chiu thng ng, v vy nhng cht kh cu to nn kh quyn khng chia thnh tng lp theo mt nh trong iu kin kh quyn yn tnh ( , thnh phn cht kh nh hn, s tng theo chiu cao). Song t cao 100km, tnh phn lp ca cc loi kh theo mt bt u xut hin v theo chiu cao cng biu hin r. n cao chng 200km, nit vn l cht kh chim u th trong kh quyn. y, xy trng thi nguyn t, v di tc ng ca bc x cc tm ca mt tri, phn t hai nguyn t ca n phn ho thnh cc nguyn t tch in. Cao hn 100km, kh quyn ch yu cu to bi heli v hydro, trong hydro cng trng thi nguyn t, di dng nhng nguyn t tch in chim u th. Lng phn trm ca hi nc cha trong khng kh bin i theo chiu cao. Hi nc dn dn thm nhp vo kh quyn t pha di. Khi lan truyn ln cao, n ngng kt v t li. V vy, sc trng v mt hi nc gim theo chiu cao nhanh hn sc trng v mt ca cc loi kh khc. Mt chung ca khng kh cao 5km nh hn mt t hai ln, cn mt hi nc trung bnh gim i hai ln cao 1,5 km trong kh quyn t do v cao 2 km vng ni. V vy, lng phn trm ca hi nc cha trong khng kh cng gim theo chiu cao. cao 5 km, sc trng hi nc, tc l lng hi nc cha trong khng kh nh hn mt t 10 ln, cn cao 8 km nh hn 100 ln. Nh vy, t cao 10 15 km, lng hi nc cha trong khng kh v cng nh.

2.1.4

S phn b ca zn theo chiu cao

S bin i ca lng zn trong khng kh theo chiu cao rt ng ch . gn mt t, lng zn khng ng k. Theo chiu cao, lng zn ln dn khng ch v lng phn trm m ngay c gi tr tuyt i. Lng zn cc i thng quan trc cao 25 30 km; cao hn na, lng zn gim v cao khong 60km, khng cn zn. Qu trnh to thnh zn xy ra khi zn hp th bc x cc tm ca mt tri. Phn t hai nguyn t xy mt phn phn ho thnh cc nguyn t, nguyn t ny kt hp vi phn t cha phn ho to nn phn t xy ba nguyn t. ng thi trong kh quyn cng xy ra qu trnh ngc li bin zn thnh oxy. Do qu trnh xo trn ca khng kh, zn c vn chuyn t cc tng cao xung cc tng thp hn 15km. S tng ca lng zn theo chiu cao thc t khng nh hng n thnh phn oxy v nit, v so vi chng, lng zn, ngay c tng cao cng rt nh. Nu nh c th tp trung c ton b zn ca khng kh di p sut chun th c th to nn c mt lp dy chng 3mm ( dy ca lp zn c ghi li). Mc d chim mt lng khng ng k nh vy, song zn vn quan trng, v khi hp th rt mnh bc x mt tri, zn lm tng nhit ca tng kh quyn cha n. zn hp th ton b bc x cc tm ca mt tri c bc sng t 0,15

n 0,29 micron (1 micron bng mt phn nghn milimet). Bc x ny gy tc ng c hi cho s sng, v vy khi hp th bc x cc tm, zn bo v cc c th sng trn mt t.

2.2 2.2.1

CC C TRNG C BN CA TRNG THI KH QUYN

Phng trnh trng thi ca cht kh

Nhng c trng c bn (nhng thng s) ca trng thi vt l ca cht kh l p sut, nhit v mt . Ba c trng ny khng ph thuc vo nhau. Cht kh c th nn c nn mt ca n bin i rt ln. S bin i ny ph thuc vo p sut v nhit . Phng trnh trng thi i vi cht kh l tng trong vt l hc biu din mi lin quan gia p sut, nhit v mt . Phng trnh vit nh sau: pv = RT y: p: p sut v: th tch ring ca cht kh T: nhit tuyt i R: hng s cht kh, ph thuc bn cht ca cht kh Phng trnh trng thi ca cht kh cng c th vit nh sau: p = RT hay =
p RT

(2.2)

(2.3)

y: mt cht kh l i lng nghch o ca th tch ring v. Phng trnh trng thi ca cht kh cng c th p dng gn ng i vi khng kh kh, hi nc v khng kh m. Trong mi trng hp c i lng hng s R ring tng ng. i vi khng kh m R bin i ph thuc vo sc trng ca hi nc cha trong khng kh. Ta hy xt nhng c trng trng thi c bn k trn i vi khng kh.

2.2.2

Kh p

Mi loi kh u gy p sut ln thnh bnh cha n, ngha l tc dng ln thnh bnh mt p lc no hng vung gc vi thnh bnh. Ngi ta gi tr s ca p lc ny trn mt n v din tch l p sut. p sut ca cht kh gy nn do chuyn ng ca cc phn t kh v do s va chm ca cc phn t kh vo thnh bnh. Khi nhit tng v th tch cht kh vn gi nguyn th tc chuyn ng ca cc phn t kh tng ln v v th p sut tng. Nu ta tch trong tng tng mt th tch no ca kh quyn th khng kh trong th tch ny chu p sut t khng kh xung quanh tc ng vo cc thnh tng tng gii hn th tch ny. Mt khc, khng kh bn trong th tch cng gy p sut i vi khng kh xung quanh.

Th tch m chng ta ly c th nh bao nhiu tu v cui cng c th nh dn ti mt im. Nh vy, ti mi im ca kh quyn u c mt i lng p sut kh quyn (gi tt l kh p) nht nh. Khng kh trong phng kn iu ho p sut vi khng kh bn ngoi mt cch d dng qua cc l v cc khe h ca tng, ca s... S chnh lch gia kh p trong phng kn vi kh p ngoi tri (cng trn mt mc cao) thng thng rt nh. Khng kh trong phng b nn cng mc nh khng kh ngoi tri trn cng mt mc. V vy, cc trm kh tng kh p biu din khng cn ngoi tri, ngi ta thng t n trong phng. Ta c th biu din kh p bng gam hay kg trng lng trn din tch 1cm2 hay 1m2. Trn mt bin kh p gn bng 1kg/1cm2. Song trong kh tng hc, ngi ta biu din kh p bng nhng n v khc. T lu, ngi ta quy c biu din kh p bng mm chiu cao ct thu ngn. iu c ngha l ngi ta so snh p sut ca kh quyn vi p lc ca ct thu ngn tng ng vi n. Chng hn, khi ngi ta ni kh p gn mt t ti mt ni no bng 750 mmHg, c ngha l khi khng kh nn ln mt t mt lc bng lc nn ca ct thu ngn cao 750mmHg. Vic biu din kh p o bng mmHg trong kh tng hc khng phi ngu nhin. iu ny lin quan ti cu to ca dng c chnh o kh p kh p biu thu ngn kiu Torisely. Dng c ny c ni trong gio trnh vt l c s. Trong kh p biu p sut khng kh cn bng vi p sut ct thy ngn, theo s bin i chiu cao ct thu ngn ny ta c th suy ra c s bin i ca kh p. Mt nguyn l khc xc nh kh p l cn c vo s bin dng ca hp kim kh rng, n hi khi c s bin i ca p lc t bn ngoi. Nguyn tc ny hin nay ang p dng rng ri ch to cc dng c o kh p. Trn mc bin, kh p trung bnh gn bng 760mmHg, trong tng trng hp kh p trn mt bin bin i trong gii hn 150 mmHg. Kh p gim nhanh theo chiu cao. Hin nay, ngi ta thng biu din kh p bng n v tuyt i mb: 1mb l p lc 1000 din tc ng ln mt n v din tch 1cm2. Kh p trn mt bin trung bnh l 760 mmHg, gn bng 1013mb, cn 750mmHg tng ng 1000mb.
1

Nh vy, chuyn i i lng kh p o bng mmHg sang mb ta cn nhn kh p tnh bng mmHg vi 4/3. Mi lin quan gia hai n v kh p k trn c xc nh nh sau: Khi lng ca ct thu ngn cao 760mm vi thit din bng 1cm2 nhit 0C v t trng ca thu ngn bng 13,595 s bng 1033,2 gam. Ta c th tnh c trng lng biu din bng din m khi lng ny c, nu nhn khi lng vi gia tc trng trng (g) mc bin v v 45 c gi tr bng 980,6 mm/s2.
1

din l lc tc ng ln vt c khi lng 1g gia tc 1cm/s2

T , ta c kh p trn 1cm2 bng 1013,250 din. Gi mb l p lc bng 1000 din/cm2, ta tm c p lc ca ct thu ngn cao 760 mm bng 1013,2 mb vi nhng gi tr gia tc trng trng v nhit chun k trn. Cn kh p 750 mmHg bng 1000mb. Gn y ngi ta cn dng n v kh p bng hecto pascal (1hPa = 1mb).

2.2.3

Nhit khng kh

Cng nh mi vt th, khng kh c nhit khc vi khng tuyt i. Nhit khng kh mi im ca kh quyn thng xuyn bin i trong cng mt im nhng ni khc nhau trn Tri t, nhit cng nhau. mt t nhit khng kh bin thin rt ln. Nhng i lng cc tr quan trc c n nay gn 60C ( sa mc min nhit i) v gn 90C ( chu Nam Cc). Theo chiu cao, nhit khng kh bin i, nhng tng khc nhau v trong nhng trng hp khc nhau, nhit bin i khc nhau. Tnh trung bnh, nhit gim n cao 10 15km; sau tng n 50 60km, sau li gim. phn ln cc nc, nhit ca khng kh cng nh ca th nhng v nc c biu din bng theo bng nhit quc t (Selsi: C) quy nh chung trong o lng vt l. im 0C ca bng ny l nhit bng tan, cn + 100C l nhit ca nc ang si (u trong iu kin kh p chun 1000mb, kh p trn mc bin). Nhng M v nhiu nc trong khi lin hip Anh, n nay vn s dng nhit Faranet trong i sng cng nh ngay trong kh tng l thuyt. Trong bng ny, khong gia im tan ca bng v im si ca nc chia lm 180F im tan ca bng, trn bng ghi gi tr +32F. Nh vy, nhit Faranet bng 5/9C cn 0C ng vi +32F, cn 100C bng +212F. Ngoi ra, trong kh tng hc l thuyt, ngi ta cn dng bng nhit tuyt i (bng Kenvanh K). Khng ca bng ny tng ng vi s ngng hon ton chuyn ng nhit ca phn t, ngha l nhit thp nht c th c. Theo bng Selsi i lng bng 273,18 + 0,03C. Nhng trong thc t, ngi ta thng ly khng tuyt i ng bng 273C; chia ca bng nhit tuyt i bng chia ca bng Selsi. V vy, 0C ca bng Selsi tng ng vi +273K ca bng nhit tuyt i. C th so snh ba thang nhit phn t Selsi (oC), nhit Farenet (oF) v nhit tuyt i Kenvanh (K) (Hnh 2.2). K = (C + 273) K . (2.4)

10

Hnh 2.2. Ba thang nhit oC, oF v K v cc gi tr cc tr ca nhit trn Tri t (C.Donald Ahrens)

T y v sau, ta s biu th nhit theo bng tuyt i bng ch K cn nhit theo bng Selsi s bng ch C v nhit Faranet bng ch F. Trong cc cng thc nhit tuyt i c biu th bng ch T cn nhit theo bng Selsi s c biu din bng ch t. chuyn nhit theo bng Faranet sang nhit theo bng Selsi ta c cng thc: C=
5 (F 32)oC . 9

(2.5)

chuyn t nhit theo bng Selsi sang nhit tuyt i ta c cng thc gn ng: K=oC+273.

2.2.4

Mt khng kh

Mt khng kh trong kh tng khng o trc tip m tnh thng qua gi tr nhit , m v kh p o c. Khi s dng phng trnh trng thi i vi khng kh kh ta cn a vo tr s ca hng s cht kh i vi khng kh kh (Rd =2,87.106 nu kh p v mt c ly trong h quc t CGS: kh p bng in/cm2, mt bng g/cm3). Khi , phng trnh (2.3) s

11

cho bit mt khng kh kh vi nhit T, kh p p v sc trng hi nc e. Ta c th coi khng kh m nh l hn hp ca khng kh v hi nc. Nu p sut chung ca khng kh l p, p sut ca khng kh kh l p e. Nh vy i vi thnh phn ny ca hn hp, tc l i vi khng kh kh, phng trnh trng thi vit nh sau:

d =

p e . Rd T

i vi hi nc cha trong hn hp, phng trnh trng thi i vi hi nc c dng:

w =
e 0,623e . = RwT Rd T

y, s nhn 0,623 l t l gia hng s cht kh i vi khng kh kh (Rd) i vi hi nc (Rw). V vy, mt chung ca khng kh m bng tng mt ca khng kh kh v mt ca hi nc d + w nn phng trnh trng thi i vi khng kh m cui cng c vit nh sau:
' = p 1 0,377 e . RdT p

(2.6)

y chnh l cng thc tnh mt khng kh m. Nn nh, y Rd l hng s i vi khng kh kh. Do t l e/p rt nh, nn vi chnh xc tng i ta c th vit gn ng:

' =

p e Rd T 1 + 0,377 p

(2.7)

Gi hm ca nhit , kh p v sc trng hi nc T [(1+0,377(e/p)] l nhit o Tv. Khi , ta c th vit:

p Rd Tv

ngha l c th biu th mt khng kh m bng phng trnh trng thi i vi khng kh kh nhng phi thay th nhit thc T bng nhit o Tv. T ta c th pht biu: Nhit o Tv ca khng kh m l nhit ca khng kh kh cn c mt ca n bng mt ca khng kh m vi nhit l T, p sut l p v sc trng hi nc l e. Nhit o bao gi cng ln hn nhit thc ca khng kh m mt t. T phng trnh (2.7), ta thy rng vi cng gi tr kh p v nhit , mt ca khng kh m nh hn mt ca khng kh kh. iu l do mt ca hi nc nh hn mt ca khng kh kh. Nu ta ly mt th tch khng kh kh no v thay th mt phn

12

phn t ca cht kh khng i bng nhng phn t hi nc nh hn vi cng mt lng v cng tc chuyn ng sao cho nhit v p sut khng i, mt ca khi kh nhn c s nh hn mt ca khng kh kh. chnh l ngha ca phng trnh (2.7). Tuy nhin, s khc bit ny khng ln lm, ch khong 3g/m3. Mt khng kh mi ni khng ngng bin i theo thi gian. Ngoi ra, mt bin i rt nhanh theo chiu cao, v theo chiu cao kh p v nhit cng bin i. Theo chiu cao kh p lun gim, mt cng gim theo. Nhit theo chiu cao phn ln gim, t nht l trong tng kh quyn 10 15km di cng. Tuy nhin, s gim ca nhit thng km theo s tng ca mt . Do s bin i chung ca kh p v nhit , mt theo chiu cao thng gim nhng khng gim nhiu nh kh p. Nu nh mt khng kh khng bin i theo chiu cao, tt c cc tng vn gi nguyn gi tr nh mt t th kh quyn ch c chiu cao 8000m gy ra p sut nh ct thu ngn cao 760mm (1033g/cm3). Chiu cao va nu (8000m) gi l chiu cao kh quyn ng nht. Thc t, mt khng kh gim theo chiu cao, khng kh cng ln cao cng long, v vy chiu cao thc ca kh quyn t ti gn 20000km nh nu trn.

2.2.5

Phng trnh tnh hc c bn ca kh quyn

By gi ta hy t cu hi: Theo chiu cao kh p bin i theo nh lut no? Chng hn, ta bit kh p trn mt mc, vy kh p mc cao hn hay thp hn vo cng mt thi im l bao nhiu? tr li cu hi ny ta tm phng trnh xc nh s bin i ca kh p theo chiu cao. Ta hy ly mt ct khng kh thng ng vi thit din ngang bng n v v ly trong ct mt khng kh mt lp mng v hn, gii hn pha di l phng cao z1, gii hn pha trn mt phng c cao z + dz, nh vy chiu dy ca lp khng kh l dz (Hnh 2.3).

Hnh 2.3 Lc tc ng ln th tch nguyn t ca khng kh

13

Khng kh hn hp tc ng ln mt phng pha di ca th tch nguyn t tch mt p lc hng t di ln trn, i lng ca lc ny tc ng ln mt phng c xt vi din tch bng mt n v, chnh l p sut khng kh p trn mt phng . Trn mt phng pha trn ca th tch n gin khng kh hn hp tc ng mt p lc hng t trn xung di. i lng bng s ca lc ny, p + dp l p sut gii hn trn, c gi tr ln hn hay nh hn so vi p sut pha di mt i lng v cng nh dp. Hn na, ta khng bit trc du l dng hay m, ngha l p sut gii hn trn ln hn hay nh hn p sut gii hn di. i vi p lc tc ng ln thnh bn ca th tch, ta gi thit p sut theo chiu nm ngang khng bin i. iu c ngha l p lc tc ng ln mi pha ca thnh bn cn bng vi nhau; tng hp lc bng 0. T , ta thy khng kh theo chiu nm ngang khng c gia tc v khng kh khng di chuyn. Ngoi ra, khng kh trong th tch nguyn t cn chu tc ng ca trng lc hng xung pha di v bng gia tc trng trng g, (gia tc ca vt ri t do) nhn vi khi lng khng kh trong th tch ny bng n v, th tch bng dz, y l mt khng kh, cn trng lc s bng gdz. Gi s trong kh quyn theo chiu thng ng cng c s cn bng, c ngha l th tch khng kh chn cng khng c gia tc theo chiu thng ng v nh vy khi lng ny c gi li trn mt mc, mc d n c trng lng. iu c ngha l trng lc v p lc cn bng vi nhau. Kh p p+dp v trng lc gdz hng xung di; ta vit n vi du m. Kh p p hng ln trn, ta vit vi du dng. Tng ton b ba lc ny bng 0, nh vy ta c: gdz (p+dp) + p = 0 hay dp = gdz. (2.9) (2.8)

T , ta thy khi dz dng, th dp m, ngha l theo chiu cao kh p gim. Trong hiu p sut gii hn di v gii hn trn ca th tch nguyn t c xt bng trng lng khng kh trong th tch nguyn t. Phng trnh (2.9) l phng trnh tnh hc c bn ca kh quyn. Phng trnh vi phn ny biu din s bin i ca kh p khi cao tng ln mt i lng v cng nh. Hai phng trnh tnh hc c bn cn c th vit nh sau:

1 dp g=0 dz

(2.10)

i lng dp/dz l s gim ca kh p trn mt n v s gia chiu cao, n c gi l gradien kh p theo chiu thng ng (gradien thng ng ca kh p). l i lng cn bng vi p lc hng t pha trn v t pha di ln mt n v th tch. Chia i lng ny cho mt ta c 1 / ( dp / dz) l lc gradien kh p thng ng tng ng vi mt n v khi lng v hng ln pha trn.

14

S hng th hai l trng lc tc ng ln cng mt n v khi lng v hng xung di. Lc ny bng lc gradien kh p nhng hng ngc li. Nh vy phng trnh tnh hc c bn biu din iu kin cn bng gia hai lc tc ng ln mt n v khi lng khng kh theo chiu thng ng, s cn bng gia lc gradien kh p thng ng v trng lc. tm cng thc biu din s bin i ca kh p theo chiu cao ta tch phn phng trnh (2.10) t cao z1 vi kh p p1 n gii hn trn z2 vi kh p p2. Khi mt khng kh o trc tip c, v vy ta biu din qua nhit v kh p nh phng trnh trng thi ca cht kh =p/RT. Thay gi tr ny ca vo phng trnh (2.10) ta c:
dp = pg dz RT

(2.11)

hay:
dp g = dz . p RT

(2.12)

Ly tch phn xc nh cho hai v ca phng trnh (2.12) trong gii hn t p1 n p2 v t z1 n z2. Cc i lng g v R l hng s, nn c th a chng ra ngoi du tch phn:

p1

p2

dp g = p R

z1

z2

dz . T
z2

(2.13)

hay
ln p2 ln p1 = g R

z1

dz . T

(2.14)

Nhit T l i lng bin thin v l hm ca chiu cao. Tuy nhin, c tnh ca hm ny trong nhng trng hp khc nhau th khc nhau v ni chung khng th biu din chng bng phng php ton hc. Song ta c th xc nh gi tr trung bnh ca nhit Tm gia cc cao z1 v z2 t s liu quan trc v nh vy ta c th a n ra ngoi du tch phn. Ta c th xc nh Tm vi gn ng tng i sau khi o c nhit khng kh cao z1 v z2, sau ly trung bnh i s ca hai gi tr ny. Khi
g ln p2 ln p1 = RTm
ln

z1

z2

dz .

(2.15) (2.16)

p2 g (z2 z1 ) . = p1 RTm

p2 = p1 e

g ( z2 z1 ) RTm

(2.17)

15

Phng trnh (2.16) hay (2.17) l tch phn ca phng trnh tnh hc ca kh quyn. Ngi ta cn gi phng trnh ny l cng thc kh p theo cao. Cng thc ny ch r p sut kh quyn bin i nh th no theo chiu cao trong s ph thuc vo nhit khng kh. Trong phn trn ch r hiu kh p v cng nh chnh bng trng lng ca th tch nguyn t ca khng kh vi chiu dy l dz. Nh vy l hiu kh p rt nh gia hai mc trn v di bng trng lng ca ct khng kh gia nhng mc o. Nu ly mc pha trn l gii hn trn cng ca kh quyn, kh p thc t bng 0, th r rng kh p mc bt k s l trng lng ca ton b ct khng kh thng ng nm trn mc cho. Phng trnh tnh hc c bn ca kh quyn c tm ra vi gi thit v s cn bng ca khng kh theo chiu thng ng. Thc t, tng hp lc gia trng lc v lc gradien kh p theo chiu thng ng c th khc khng. Song thng thng tng hp lc ny khng ng k v do gia tc truyn cho khng kh nh. Phng trnh tnh hc c bn khi s khng ng tuyt i nhng gn ng vi chnh xc cao.

2.2.6

ng dng cng thc kh p

Dng cng thc kh p, ta c th gii ba bi ton sau: 1/ Bit kh p hai mc v nhit trung bnh ca ct khng kh tnh hiu hai mc (cao c p k). 2/ Bit kh p mt mc v nhit trung bnh ca ct khng kh, tm kh p mc khc. 3/ Bit hiu cao hai mc v i lng kh p tm nhit trung bnh ca ct khng kh. c th ng dng trong thc tin, cng thc kh p c a v dng thng dng bng cch chuyn logarit t nhin sang logarit thp phn, chuyn nhit tuyt i sang dng nhit Selsi v thay vo nhng gi tr ca R v g. Trong trng hp khng kh m, ta ly gi tr Rd i vi khng kh kh nhn vi (1+0,377e/p). Ni cch khc, ta ly gi tr Rd cho khng kh kh, nhng thay th nhit thc bng nhit o. Ngoi ra, gia tc trng trng g khng phi l i lng khng i tuyt i, n bin i theo v a l v cao trn mc bin mc d bin i rt t. Gi tr gia tc trng trng ny cng phi hiu nh. Mt loi quan trng ca bi ton th hai nu trn l vic quy kh p v mc bin khi bit kh p v nhit trm kh tng no . u tin ngi ta tnh nhit trung bnh suy din gia trm v mc bin (thc t gia trm v mc bin khng c ct kh quyn).

16

i vi mc trm ta ly nhit thc, cn i vi mc bin, ta cng ly nhit thc , nhng tng mt i lng vi mc m nhit khng kh bin i trung bnh theo chiu cao. Ta ly gradien thng ng trung bnh ca nhit tng i lu bng 0,6oC/100m, nh vy nu trm c cao 200m v nhit l 16C th i vi mc bin nhit s l +17,2C, cn nhit trung bnh gia trm v mc bin l 16,6C, sau t kh p ti trm v theo nhit trung bnh ta xc nh kh p trn mc bin. Trn cc bn synp mt t bao gi cng in kh p quy v mc bin. Bng phng php ny ta loi tr c nh hng do s khc bit v cao i vi i lng kh p v to iu kin lm sng t s phn b kh p theo chiu ngang.

2.2.7

Bc kh p

Ta c th dng bc kh p tnh mt cch nhanh chng s bin i ca kh p theo chiu cao. Vit phng trnh tnh hc c bn nh sau:
dz RT = . dp gp

(2.18)

Biu thc dz/dp l bc kh p. Bc kh p l i lng nghch o ca gradien kh p theo chiu thng ng !dp/dz. R rng, bc kh p ch s gia ca chiu cao khi kh p gim mt n v. T (2.18) ta thy bc kh p ph thuc vo nhit ct kh: vi cng kh p mc di bc kh ln trong khng kh nng v nh trong khng kh lnh. Trong iu kin chun (kh p 1000mb v nhit 0oC) bc kh p l 8m/1mb, ngha l gn t c ln cao 8m kh p gim 1mb. Vi cng nhit 0oC ti mc 5km, ni kh p bng 500mb, bc kh p tng gp i (ti 16m/1mb) kh p ch bng 1/2 so vi kh p mt t. p mt gn do
Hnh 2.4 S gim ca kh p theo chiu cao ph thuc vo nhit ca ct kh

T hnh 2.4 ta thy vi cng kh p mt t l 1000mb nhng nhit hai ct kh khc nhau kh p 500mb trong ct kh nng quan trc thy cao ln hn 350m so vi kh p 500mb trong ct kh lnh trn hnh 2.4 biu din s bin i on nhit ca trng thi kh quyn. Trong kh quyn nhit khng kh thng xuyn bin i v c th bin i on nhit, ngha l phn t kh khng c s trao i nhit vi kh quyn xung quanh vi mt t v khng gian v tr. Qu trnh ny c gi l qu trnh bin i on nhit, n ng mt vai tr rt quan trng trong cc qu trnh kh quyn.

17

Trong kh quyn nhng qu trnh on nhit tuyt i khng th c c v khng mt khi lng khng kh no c th hon ton cch bit khi nh hng nhit ca mi trng xung quanh. Tuy nhin, nu qu trnh kh quyn xy ra tng i nhanh v s trao i xy ra trong thi gian ngn, th s bin i trng thi c th coi l on nhit vi gn ng tng i. Nu mt khi lng khng kh no trong kh quyn dn n on nhit th kh p trong gim v cng vi kh p, nhit cng gim. Ngc li nu nn on nhit khi khng kh, kh p v nhit tng. Nhng s bin i nhit ny khng lin quan vi s trao i nhit m do qu trnh bin i ni nng ca cht kh (th nng v ng nng ca phn t) thnh cng hay qu trnh chuyn cng thnh ni nng.Khi dn n, khi kh sinh cng chng li p lc bn ngoi, cng dn n v i hi cung cp ni nng. Song ni nng ca cht kh t l thun vi nhit tuyt i ca n, v vy trong qa trnh dn n, nhit khng kh gim. Ngc li khi nn khi khng kh, cng nn c sinh ra do ni nng tc ca chuyn ng phn t tng, nhit khng kh tng.

2.3

NH LUT BIN I ON NHIT CA NHIT KHNG KH

nh lut bin i on nhit ca trng thi i vi cht kh l tng vi mc chnh xc tng i c th p dng cho khng kh kh cng nh cho khng kh m cha bo ho. nh lut on nhit kh ny c biu din bng phng trnh on nhit kh hay cn gi l phng trnh Poatxon. Gi s trong mt n v khi lng cht kh, nhit lng Q bin i mt i lng dQ. Khi i vi i lng ny, ta c th vit phng trnh nh lut th nht ca nhit ng hc trong vt l (phng trnh nhp lng nhit) di dng
dQ = cv dT + pdv

(2.19)

y, cvdT l s bin i ni nng pdv l cng dn n hay cng nn i vi qu trnh on nhit, phng trnh vit nh sau:
cv dT = pdv

(2.20)

ngha l cng chng li p lc bn ngoi (cng dn n) sinh ra ni nng, cn cng do p lc bn ngoi (cng nn) lm tng ni nng. Phng trnh (2.19) khng thun tin tnh ton do th tch ring ca khng kh khng o trc tip c. Cn phi loi i lng ny ra khi phng trnh. u tin, ta thay vo phng trnh (2.20) i lng pdv rt t phng trnh trng thi cht kh. Theo phng trnh trng thi ta c:

18

pdv + vdp = RdT, pdv +

RT dp = RdT , p

pdv = RdT

RT dp . p

(2.21)

Thay i lng pdv t cng thc ny vo phng trnh (2.21), ta c:

( R + cv ) dT RT

dp =0. p

(2.22)

Ngoi ra, t vt l ta bit nhit dung ng tch v nhit dung ng p lin h vi nhau bng cng thc: R+ Cv = Cp. T , ta vit li phng trnh (2.22)
c p dT RT dp =0 p

(2.23)

(2.24)

hay
dT R dp . = T cp p

(2.25)

Phng trnh biu din qu trnh on nhit ny c th tch phn trong gii hn t nhng gi tr nhit v p sut ban u T0, p0 n nhng gi tr T, P v cui qu trnh, ta c:
T p cp = . T0 p0
R

(2.26)

Vi kh p khng i p = const ta c Phng trnh (2.26) l phng trnh Poatson biu din qu trnh bin i ca nhit theo qu trnh on nhit kh di dng tch phn. Ch s m cha bo ho, cn thay nhit T bng nhit o Tv. Phng trnh Poatson c ngha: Nu t u n cui qu trnh bin i nhit on nhit, kh p trong khi khng kh kh hay khi kh cha bo ho bin i t po n p, nhit trong khi kh ny bin i t To n T; nhng gi tr nhit v kh p lin quan vi nhau nh biu din trong phng trnh trn.
R bng 0,288. i vi khng kh cp

19

2.3.1 S bin i on nhit kh ca nhit trong chuyn ng thng ng

Trong kh quyn qu trnh dn n, s bin i ca kh p v nhit lin quan vi n, phn ln xy ra khi khng kh chuyn ng i ln (chuyn ng thng). Chuyn ng thng ng ca khng kh xy ra di hnh thc dng thng trong chuyn ng ca cc khi kh rt ln dc theo mt front hay khng kh bc ln theo sn ni. Qu trnh nn ca khng kh km theo s tng kh p v tng nhit xy ra khi khng kh h xung thp trong kh quyn i xung. T , ta rt ra kt lun quan trng: Khng kh nng ln cao s lnh i on nhit, khng kh h xung thp s nng ln on nhit. Ta d dng tnh c khong cch khng kh phi nng ln hay h xung nhit ca n gim hay tng 1C. Ta vit phng trnh (2.25) di dng:
c p dTi RTi dp = 0. p

(2.27)

Ch i y ch rng nhit ng vi phn t kh c th chuyn ng thng ng. Theo phng trnh tnh hc c bn (2.9)
dp g = dz , p RTa

Ch a ch nhit trong ct khng kh kh quyn, mi trng xung quanh ca phn t kh c k hiu bng ch i. T ta vit li phng trnh (2.25) nh sau:
dTi g T = i . dz c p Ta

(2.28)

Du tr trc v th hai ch khi khng kh i ln on nhit, nhit gim; khi khng kh kh h xung on nhit, nhit tng. T s trong ngoc gn bng 1 v nhit tuyt i ca khng kh chuyn ng thng ng t khc bit vi nhit ca khng kh xung quanh Ti Ta. Cho t s ny bng 1, ta s c cng thc biu din s bin i ca nhit trong khng kh chuyn ng thng ng, ng vi mt n v chiu cao
dTi g = . dz cp

(2.29)

i lng g/Cp bng 0,98oC/100m. Tm li, khng kh kh hay khng kh m cha bo ho chuyn ng on nhit ln cao 100m nhit gim gn 1C. Khi h thp xung 100m, nhit cng tng mt i lng tng t.

20

i lng 1C/100m gi l gradien on nhit kh. Cn nh l ta ang xt s bin i nhit theo chiu cao trong ht khng kh chuyn ng thng ng. Khng nn ln t gradien trong ngha ny vi gradien thng ng ca nhit trong ct kh quyn s ni mc sau.

2.3.2

S bin i on nhit m ca nhit

Qu trnh nng ln on nhit lm nhit khng kh m cha bo ho gim. Nu mc st t khng kh cha bo ho ( ht bo ho d = E e(mb) ln, trong E l sc trng hi nc bo ho ch ph thuc vo nhit v e l sc trng hi nc thc t) ln, th khi nng ln cao cng vi gi tr sc trng hi nc thc t nh mc di nhng do nhit gim sc trng hi nc bo ho E gim. Nng ln ti cao no E = e trong khng kh xy ra hin tng bo ho v ngng kt. cao xy ra hin tng ny i vi cc phn t kh bt k gi l mc ngng kt (Hnh 2.5). Nhng khi ln cao nhit khng kh gim, sc trng hi nc bo ho cng gim, ti cao no khng kh t ti trng thi bo ho khi d = E e = 0. cao gi l mc ngng kt nh minh ho trn gin thin kh (Hnh 2.5). Tip tc ln cao na, khng kh m bo ho lnh i theo nh lut on nhit m khc so vi khng kh cha bo ho.

Hnh 2.5 S gin thin kh dng xc nh mc ngng kt (Pk), gii hn trn ca my (Po) v nng lng bt n nh v bt n nh ca cc tng kh quyn theo s liu thm trc nhit (T) v im sng (To v Tdo) ti cc cao. ng Qmax l m ring cc i tng ng vi Tdo

Trong khng kh m xy ra hin tng ngng kt. Khi ngng kt to ra mt lng nhit ho hi hay cn gi l nhit lng ngng kt ng k (gn 600 cal, ng vi mi mt gam nc ngng kt). S to nhit ny lm chm li s gim nhit khng kh khi bc ln cao. V vy khi khng kh bo ho chuyn ng ln cao, nhit khng gim theo phng trnh Poatxong, m theo nh lut on nhit m vi gradien thng ng ca nhit nh hn. Nhit cng t gim, nu lng m ca khng kh trng thi bo ho cng ln. Mt khc, lng m ny li ph thuc vo nhit v kh p. Khng kh bo ho ln cao 100m trong iu kin chun (kh p 1000mb v nhit 0C) s lnh i 0,66C, nhit +20C lnh i

21

0,44C, di nhit 20C lnh i 0,88C. Di p sut nh hn, s gim nhit tng ng cng nh hn. Ngi ta gi tr s gim nhit trong khng kh bo ho chuyn ng i ln mt n v chiu cao (100m) l gradien on nhit m. Khi ti nhng tng cao ca kh quyn, khng kh c nhit rt thp, lng hi nc trong khng kh rt nh, nhit lng to ra do ngng kt v vy cng rt nh. S gim nhit khi ln cao trong khng kh m gn bng s gim nhit trong khng kh kh. Ni mt cch khc l gradien kh p nhit thp gn bng gradien on nhit kh. Khi khng kh bo ho h xung, qu trnh c th xy ra khc nhau, tu thuc vo iu kin l khng kh cn nhng sn phm ngng kt (cc git nc, ht bng) hay nhng sn phm ny ri ht khi khng kh di dng ging thy. Nu trong khng kh khng cn sn phm ngng kt th ngay khi bt u h xung nhit tng, n lp tc tr thnh khng kh cha bo ho. V vy, khng kh khi h xung s nng ln theo nh lut on nhit kh, ngha l tng ln 1C/100m. Nu trong khng kh c cc git nc v cc ht bng th khi h xung v nng ln, chng dn dn bc hi. Khi mt phn nhit lng khi kh s chuyn thnh n nhit ho hi v v vy s tng ca nhit khng kh khi h xung thp s gim bt, kt qu l khng kh vn bo ho cho n khi ton b sn phm ngng kt cha chuyn sang trng thi hi. Nhit khng kh s tng theo nh lut on nhit m, ngha l khng tng 1C/100m, m tng mt i lng nh hn. Thng thng, s bin i nhit c th coi gn ng on nhit v trong trng hp qu trnh bin i nhit khu vc my s gn ng nh trn hnh 2.5. T mt t n mc ngng kt chn my nhit ca khi kh kh cha bo ho s gim theo nh lut on nhit kh, ngha l gim 1C/100m, tng t nh theo ng on nhit kh trn gin on nhit. Mc ngng kt l mc ti khng kh bo ho ri ngng kt do di chuyn ln cao nhit khng kh gim. Trn gin thin kh (Hnh 2.5) mc ngng kt l mc ng on nhit kh i t im ban u ti mt t c nhit T gp ng m ring cc i i qua im c im sng TD mt t. T mc ngng kt (chn my) n nh my nhit gim theo nh lut v on nhit m ngha l gim khong 0,66C/100m. T nh my ln cao hn mc di 0C do khng cn hi nc trong khng kh nhit li gim gn theo nh lut on nhit kh, ngha l gim gn 1C/100m. Qu trnh chuyn ng thng lm gim nhit ca khng kh thng xy ra do khng kh gp cc khi ni hay trn front, mt ngn cch gia cc khi kh nng v lnh trn cc sn ni n gi v l c ch ch yu hnh thnh my.

2.3.3

Qu trnh on nhit gi

Do nh hng ca a hnh khng kh thi ngang cc dy ni c th chu mt qu trnh bin i nhit on nhit c bit gi l qu trnh on nhit gi. Ta hy hnh dung ban u khi khng kh m cha bo ho bc ln cao sn n gi t mt t n mc ngng kt v tip tc bc ln cao, trong khng kh to nn my (tp hp cc sn phm ngng kt, cc git

22

nc). Nu ta gi thit rng ton b nc to ra do ngng kt ri ht khi khi khng kh xung mt t di dng ging thy v khi kh li tr thnh khi kh kh cha bo ho hi nc. Khi chuyn ng i xung sang pha sn khut gi, nhit trong khi kh li tng theo qu trnh on nhit kh, ngha l tng gradien thng ng ca nhit l 1C/100m. Ti sn khut gi khng kh c nhit ln hn so vi sn n gi rt nhiu v m trong khng kh nh gy nn thi tit kh nng. Qu trnh ny xy ra nhiu ni trn th gii v c gi l hin tng phn, nh c m t chi tit hn trong phn gi a phng (Chng 6). Hin tng ny cng thng xy ra Vit Nam lin quan vi s tng tc ca cc dy ni Ty Bc v Trng Sn vi gi ty v ty nam vo u ma h v c gi l gi ty kh nng.

2.3.4

Nhit th v

Gi thit rng cao no trong kh quyn phn t kh c kh p l p v nhit l T. Nu nh phn t kh ny h xung theo qu trnh on nhit kh n mc c kh p p0 th nhit ca n cng bin i theo phng trnh Poatson. Nhit ti mc phn t kh h ti s tnh theo cng thc Poatson di dng

= T (p0/p)R/Cp.

(2.30)

y T l nhit phn t cn z l cao ca ht kh tnh bng hectomet v c xung thp mi 100m nhit khng kh tng ln 1C. Nhit th v l nhit c c khi phn t kh h on nhit ti mc 1000mb, nh vy n l i lng ph thuc vo kh p. Dng nhit th v ta c th so snh trng thi nhit ca cc khi kh cc cao khc nhau. Khi tnh nhit th v dng nh ta h chng xung cng mt mc 1000mb. Nu khng kh bin i trng thi theo nh lut on nhit kh, th nhit th v khng i v nh vy ng on nhit kh chnh l ng ng nhit th v. Ch khi bt u c hin tng ngng kt v to n nhit, nhit th v mi tng.

2.3.5

S phn b thng ng ca nhit

Trong (2.30) ta m t s bin i nhit trong mt khi kh nht nh khi nng ln hay h xung on nhit. Cn phn bit s bin i nhit c th ny vi s phn b thng ng ca nhit trong kh quyn s ni di y. Nhit trong kh quyn c th phn b khc nhau theo chiu cao. S phn b ny khng theo mt quy lut n gin no v ng biu din s phn b nhit trong kh quyn c chiu dy no khng phi l ng cong hnh hc n gin. Ch trong mt s trng hp ta c th so snh gn ng ng biu din ny vi cc ng cong . Gradien thng ng ca nhit dT/dz, ngha l s bin i ca nhit trong kh quyn ng vi mt n v cao, thng l 100m, cho ta khi nim v s phn b nhit theo chiu cao. V trc o

23

hm c du m, nn trong trng hp nhit gim thng thng theo chiu cao, ngha l vi gi tr dT m v dz dng, gradien s l i lng dng. Gradien thng ng ca nhit c th bin i trong gii hn tng i ln. Trong phn di tng i lu ngha l tng 10km di cng thuc min n i v 15km di cng thuc min nhit i, gradien thng ng ca nhit trung bnh bng 0,6C/100m, trong lp khng kh vi trm mt st mt t c t nng gradien c th tng ln 1C/100m, cn trong lp mng trn mt th nhng c t qu nng c th ln hn nhiu ln (ti 500C/100m) hay hn na l gradien siu on nhit. C nhng trng hp nhit khng kh khng gim theo chiu cao m li tng, ngi ta gi s phn b nh vy ca nhit l nghch nhit, cn gradien thng ng ca nhit khi r rng s c du m. Hin tng nghch nhit ny thng thy vo ban m trong lp khng kh st mt t, song n cng thng thy nhng cao khc nhau trong kh quyn t do. Nu nhit trong lp khng kh theo chiu cao khng bin i, ngha l gradien thng ng ca nhit bng 0, ngi ta gi trng thi ca lp kh quyn l trng thi ng nhit. Trong tng khng kh t 10 15km, n khong 50km, s phn b thng ng ca nhit tnh trung bnh c c tnh ng nhit hay nghch nhit. Nu nhit phn t bin i theo chiu cao, th ni chung nhit th v cng bin i, song trong trng hp nhit phn t theo chiu cao gim 1C/100m, th nhit th v theo chiu cao khng i. Trong trng hp gradien nhit phn t nh hn 1C/100m, hin tng ny thng thy, nhit th v theo chiu cao s tng. Ch trong nhng trng hp c bit khi gradien nhit thng ng ca phn t ln hn 1C/100m th nhit th v s gim theo chiu cao. Nhit th v s gim nhanh khi gradien nhit th v cng ln hn 1C/100m. Trong lp ng nhit, nhit th v theo chiu cao tng 1C/100m. Trong lp nghch nhit ni nhit phn t tng theo chiu cao, nhit th v cn tng nhanh hn na.

2.4

GIA TC I LU

Chuyn ng i lu trong kh quyn ch yu c tnh ri, l s xo trn khng c trt t ca khng kh. Tuy nhin, khi gradien nhit thng ng gn bng gradien on nhit th chuyn ng tr nn c sp xp hn, tr thnh i lu tp hp dng kh theo chiu thng ng, tc c th k ti 10 20 m/s , trong my cho ma tc dng kh c thit din ln hn, dng thng ng trong my i lu thm ch c th ti 30 50m/s. Tuy nhin, cng khng th khng nh c s c mt ca dng kh lin tc gia mt t v cc tng cao ca kh quyn. Qu trnh ny vn c tnh ri xong kch thc ca cc yu t ny rt ln v tng theo chiu cao. Theo chiu thng ng i lu ngy cng cun khng kh xung quanh vo lm phc tp thm c ch i lu. Ta hy xem xt i lu di dng l tng n gin nht. Ta coi tham gia vo chuyn ng i lu l mt lng khng kh nht nh phn t kh thng ln hay ging xung m

24

khng xo trn vi khng kh xung quanh. Ta hy tm phng trnh tnh gia tc ca phn t kh ny. Tc ng ln phn t kh di chuyn theo chiu thng ng l trng lc hng xung pha di, lc gradien kh p theo chiu thng ng hng ln trn. Ta vit phng trnh chuyn ng thng ng ca phn t kh bng cch cn bng lc qun tnh th hin qua gia tc v tng ca hai lc ni trn tng ng vi mt n v khi lng
d2 z 1 dp = g . 2 i dz dt
d2 z dt 2

(2.31)

Trong kh quyn xung quanh tun theo phng trnh tnh hc c bn

g= 1 dp dp ; = g a , a dz dz

y a l mt khng kh, khc vi mt ca phn t khng kh ang di chuyn thng ng i T ,

i d2 z =g a , 2 i dt

(3.32)

khi th mt thng qua phng trnh trng thi ca cht kh

T Ta d2 z = g i . 2 dt Ti

Ta thy gia tc ca chuyn ng thng ng ca phn t kh gia tc i lu ph thuc vo hiu nhit tuyt i ca khng kh chuyn ng v ca mi trng xung quanh. Khi nhit gn bng 273OK ngha l 0OC v khi hiu nhit Ti Ta = 1OC, gia tc i lu gn bng 3 cm/s. Nu hiu Ti Ta dng gia tc i lu cng dng v phn t kh thng ln. Thc t, cn nh gi kh nng pht trin trong trng hp phn b thng ng ca nhit kh quyn bo m s duy tr hiu Ti Ta. Nu ban u c hiu Ti Ta duy tr hiu ny theo chiu cao vi gradien = d =1OC / 100m. i lu khi duy tr theo chiu cao nhng khng tng cng theo chiu cao kh quyn khi c tng kt phim nh. Nu gradien thng ng ca nhit khng kh nh hn gradien on nhit kh ( < d) th hiu nhit ban u (Ti Ta) theo chiu cao s gim. Khi gia tc i lu gim, n cao no (Ti Ta) = 0, chuyn ng thng ng ca phn t kh dng li kh quyn c tng kt n nh . Nu > d th trong chuyn ng thng ng, thng hay ging hiu nhit (Ti Ta) s tng v gia tc i lu tng, kh quyn c tng kt bt n nh.

25

i vi khng kh bo ho hi nc, do hi nc trong phn t kh ngng kt s gii phng tim nhit 600cal/g, lng nhit ny t nng phn t kh nn lm gim gradien nhit theo chiu thng ng, ngha l gim nhit khng phi 1OC / 100m m ch gim 0.8OC/100m chng hn. Lng m trong phn t kh cng ln s gim nhit khi ln cao 100 gradien on nhit m cng nh hn gradien on nhit kh. Tng t, i vi qu trnh on nhit m ta c tng kt phim nh m khi = w, tng kt bt n nh khi > w v cui cng, tng kt n nh khi < w . Nh vy, i lu pht trin mnh khi kh quyn c tng kt bt n nh kh (di mc ngng kt) v bt n nh m (pha trn mc ngng kt) to iu kin cho my i lu pht trin. i lu b cn tr trong trng hp tng kt n nh kh hay m v i lu duy tr trong tng kt phim nh. Thc t, cc m my tch lun l h thng bin i, mt phn my bc hi v tan i, phn my khc li hnh thnh. Nu qu trnh hnh thnh mnh hn, my pht trin v ngc li.

2.5

TRAO I RI

Chuyn ng ri (cn gi l lon lu) k c i lu c sp xp gy nn s xo trn khng kh mnh, nht l theo chiu thng ng. S xo trn ny ln gp ngn ln s xo trn phn t do khuch tn. Ta bit, trong qu trnh ri khng phi tng phn t ring bit, m l nhng yu t lon lu ln hn nhiu, chuyn ng v xo trn. S xo trn khng kh trong qu trnh ri dn ti s lan truyn nhit v m trong kh quyn, c bit l s trao i nhit v m theo chiu thng ng. ng lng Vm (m l khi lng, V l tc ) cng tham gia vo qu trnh trao i lon lu, v vy trong qu trnh trao i ri cng xy ra s iu ho tc gi theo chiu thng ng. Kt qu l trong kh quyn ngoi ma st phn t (nht phn t), cn c ma st ri mnh hn gp ngn ln. Trong chng 6 s ni r hn vn ny. Trong qu trnh trao i ri, mi thc th (tp cht thm nhp vo khng kh hay tnh cht ca chng) c lan truyn theo hng gim ngha l theo hng gradien thng ng ca chng. Lng hi nc v bi thng thng gim theo chiu cao, v vy s vn chuyn ri ca nhng thc th ny thng hng ln trn. ng lng truyn xung di v tc gi tng theo chiu cao. Nhng iu kin trao i ri c th biu din bng cng thc: S = A(ds/dz), (2.33)

y S l dng thng ng ca thc th s no ng vi mt n v din tch ngha l lng thc th c chuyn qua mt n v din tch trong mt n v thi gian; ds/dz l gradien thng ng ca thc th, ngha l s bin i ca n trn mt n v di theo chiu thng ng v pha gim ca i lng ny. A l h s trao i ri chung cho tt c mi thc th, n ph thuc vo cc iu kin kh quyn v c tnh mt t.

26

Vn vn chuyn ri i vi nhit th v xy ra phc tp hn. Do tnh nn c ca khng kh v nhng s bin i on nhit ca nhit trong chuyn ng thng ng, nn ta khng th suy on hng vn chuyn nhit theo hng ca gradien nhit phn t. Nhit th v l c trng bo th ca trng thi khng kh trong qu trnh on nhit kh. V vy phng trnh trao i nhit vit nh sau: Q = Acp(/ z), y cp l t nhit ng p ca khng kh, cn l nhit th v. Theo cng thc ny, dng nhit thng ng bng 0 nu (/ z) = 0, ngha l ( T/ z) = 1oC/100m. Nu nhit th v tng theo chiu cao, ngha l khi gradien nhit phn t nh hn gradien on nhit th dng nhit ny hng xung di. Nu nhit th v gim theo chiu cao, ngha l khi gradien nhit phn t ln hn gradien on nhit, th dng nhit s hng ln trn. Nhng trong iu kin thc ca kh quyn nhit th v thng tng theo chiu cao, ngha l gradien nhit phn t nh hn gradien on nhit. T , ta rt ra kt lun l phn ln s vn chuyn nhit ri hng t trn xung di, ngha l t kh quyn xung mt t. Tuy vy thc t ta thy mt t ni chung nng hn khng kh nm trn n nn thng nhit phi truyn t di t ln trn cao vo kh quyn hn l t kh quyn xung mt t. iu c ngha l s truyn nhit ln trn ch bt u khi gradien thng ng ca nhit nh hn 1C/100m. Gradien cn bng ca nhit tng ng vi s i hng ca vn chuyn nhit ri khng phi bng 1C/100m m trung bnh bng 0,6C/100m. Tt nhin vo nhng thi gian khc nhau trong ngy, trong nm, hng vn chuyn nhit c th khc nhau. Song nhn chung hng ca qu trnh truyn nhit t mt t vo kh quyn vn chim u th. Ta khng xt chi tit nguyn nhn ca hin tng ny. Rt c th nguyn nhn c bn l do s phn b khng ng u ca nhit theo chiu nm ngang, do vy qu trnh lon lu cng chu nh hng ca lc Acsimet, kt qu l khi kh bc ln cao phn ln nng hn khng kh xung quanh, cn khng kh lnh hn khng kh xung quanh thng h xung. iu dn n s vn chuyn nhit ln cao, thm ch trong trng hp gradien nhit nh hn gradien on nhit kh. (2.34)

2.6

CC TNG KH QUYN

Kh quyn thnh to bi mt s tng dng cu c cng tm, khc bit nhau theo iu kin nhit v nhng iu kin khc. Trn hnh 2.6 l cc tng kh quyn phn chia theo kh p, nhit v theo tnh ion ho. Theo tnh nhit kh quyn c th chia thnh 4 tng t di ln trn: tng i lu, tng bnh lu, tng trung lu, tng nhit. Gia cc tng l cc lp trung gian; nh tng i lu, nh tng bnh lu, nh tng kh quyn gia. T mt t n nh tng bnh lu (khong 30km)

27

kh p gim r rt n mc kh p ch cn bng 1% kh p mt t. Tnh theo phn b ion v phn t kh quyn chia thnh tng ng nht v trn l tng hn hp.

Hnh 2.6 Phn tng kh quyn theo tnh nhit v cc tng in ly

2.6.1

Tng i lu

Tng i lu l tng nm 10 15km di cng ca kh quyn, trong tp trung 4/5 khi lng khng kh kh quyn. Tng i lu c c trng bi s gim nhit theo chiu cao trung bnh 0,6C/100m (trong tng trng hp s phn b nhit theo chiu thng ng bin i rt ln). Trong tng i lu tp trung hu nh ton b lng hi nc ca kh quyn v xut hin hu nh ton b my. Trong tng ny, lon lu cng pht trin mnh, c bit l gn mt t cng nh trong cc dng chy xit phn trn tng i lu. cao ca tng i lu mi ni trn Tri t bin i t ngy ny sang ngy khc, thm ch cao trung bnh cng khc nhau nhng v khc nhau v qua cc ma trong nm. Tnh trung bnh nm, cao tng i lu cc khong 9km. min n i l 10 12km, min nhit i v xch o l 16 17km. Nhit trung bnh trong nm ca khng kh gn mt t khong +26C xch o v 26C Bc cc. Nhit tng i lu cc vo ma ng khong 65C, cn vo ma h khong 45C. Trn xch o nhit nh tng i lu 80C ngha l cao ny xch o lnh hn cc. Kh p gii hn trn ca tng i lu tng ng vi cao ca n nh hn kh p mt t chng 5 8 ln. Nh vy l khi lng chnh ca khng kh kh quyn tp trung tng i lu. Nhng qu trnh xy ra trong tng i lu c ngha trc tip v quyt nh i vi thi tit v kh hu mt t. Lp khng kh mng di cng ca tng i lu vi chiu dy t vi mt n vi chc mt tip xc trc tip vi mt t l lp khng kh st t. Do st mt t, nn qu trnh vt l xy ra trong lp ny rt c bit. Ti y s bin i ca nhit trong qu trnh ngy m

28

c bit r nt, nhit ban ngy gim rt nhanh theo chiu cao, ban m nhit tng theo chiu cao do mt t b pht x mt nhit nn c nhit thp hn nhit khng kh. Tng t mt t n cao 1 1,5km gi l tng ma st, trong tng ny gi yu so vi tng nm trn n cng gn mt t gi cng yu.

2.6.2

Tng bnh lu v tng kh quyn gia

Trn tng i lu n cao 50 60km l tng bnh lu. c trng ca tng ny l nhit trung bnh tng theo chiu cao. Lp chuyn tip gia tng i lu v tng bnh lu gi l nh tng i lu. Trong mc trn ta dn ra nhng s liu v nhit nh tng i lu, nhng s liu y cng c trng cho lp di ca tng bnh lu. Nh vy, nhit khng kh trong phn di tng bnh lu xch o bao gi cng rt nh, nht l ma h nhit y nh hn cc nhiu. Phn di tng bnh lu t nhiu c tnh ng nhit. Song t cao khong 25km nhit trong tng bnh lu bt u tng nhanh theo chiu cao, ti cao khong 50 km th nhit t ti gi tr cc i v l gi tr dng (t 10C n 30C). Do nhit tng theo chiu cao nn lon lu y xy ra rt yu v chuyn ng khng kh ch yu xy ra theo chiu ngang, cng v vy tng ny c gi l tng bnh lu. Lng hi nc trong tng bnh lu rt nh. Tuy vy, min v cao i khi quan trc thy my s c rt mng cao 20 25km. Ban ngy my ny khng r, nhng ban m chng sng ln v c chiu bi mt tri nm di ng chn tri. Nhng m my thnh to bi cc ht nc qu lnh. Mt c trng na ca tng bnh lu l y tp trung phn ln lng zn ca kh quyn. Vi ngha , ta cn c th gi tng bnh lu l tng zn. S tng nhit theo chiu cao trong tng bnh lu chnh l do s hp th bc x mt tri ca zn. Trn tng bnh lu l tng kh quyn gia nm cao khong 80km. y nhit theo chiu cao gim n vi chc di 0. Do nhit gim nhanh theo chiu cao, trong tng kh quyn gia hin tng lon lu pht trin mnh. Ti gii hn trn ca tng kh quyn gia, ngi ta cn quan trc thy my bc, mt dng c bit ca my c mt tri chiu sng ban m. Rt c th chng to thnh bi nhng ht bng. Kh p nh tng kh quyn gia nh hn mt t khong 200 ln nh vy trong tng i lu, tng bnh lu v tng kh quyn gia n cao khong 80 km tnh chung cha hn 99.5% ton b khi lng kh quyn.

2.6.3

Tng ion

Phn trn cng ca kh quyn, nm trn tng kh quyn gia c c trng bi nhit rt cao nn c gi l tng nhit. Song tng nhit chia lm hai phn: tng ion (in ly) tnh t tng kh quyn gia n cao khong vi nghn km v tng kh quyn ngoi l tng

29

chuyn tip ti tn ca Tri t. Khng kh trong tng ion long v cng. Nh phn trn ni, cao 3000 7500km, mt trung bnh ca khng kh khong 10 8 10 10 g/cm3. Song vi mt , trong mi cm3 khng kh cao 300km cn cha khong 1 t phn t hay nguyn t, cn cao 600km lng ny ln hn 10 triu ln lng hi trong khng gian gia cc hnh tinh nhiu bc i lng. Tng ion nh tn gi, c c trng bi qu trnh ion ho ca khng kh rt mnh. Nh ni trn, lng ion trong tng ion ln hn nhng tng di mc d khng kh y rt long. Phn ln cc ion ny l nhng nguyn t oxy v nit, nhng phn t oxy nit tch in v cc in t t do. Lng ion cao 100 400km c khong 1015+ 106 trong 1cm3. Trong tng ion c mt s lp hay mt s khu vc ion ho cc i, c bit cao 100 120km (lp E) v 200 400km (lp F). Tuy vy khong gia ca cc lp ny ion ho ca kh quyn cn rt ln. V tr ca cc lp ion ho trong chng lun bin i theo thi gian. Nhng tp hp ion vi mt rt ln c gi l nhng m my ion. Tnh dn in ca kh quyn ph thuc vo mc ion ho. V vy, trong tng ion tnh dn in ca khng kh ni chung ln hn gn mt t khong 1012 ln. Trong tng ion sng v tuyn in b hp th, khc x v phn hi. Nhng sng c bc sng ln hn 20m ni chung khng xuyn c qua tng ion v chng b phn hi li bi nhng lp in t c mt khng ln lm phn di cng ( cao 70 80km). Nhng sng trung bnh v sng ngn b cc lp ion nm cao hn na phn hi. Chnh s phn hi do tng ion to ra kh nng lin lc t xa bng sng ngn. S phn hi nhiu ln t tng in ly v mt t cho cc sng ngn c th lan truyn theo hnh ch chi trn nhng khong cch ln v bao quanh Tri t. Do v tr v tp trung ca cc lp ion thng xuyn bin i nn iu kin hp th, phn hi v lan truyn ca cc sng v tuyn cng bin i. V vy, m bo mt cch chc chn vic thng tin lin lc ta phi theo di lin tc trng thi ca tng ion. Quan trc s phn b ca lp sng v tuyn cng l mt phng php tin hnh vic nghin cu . Trong tng ion cn quan st thy hin tng cc quang v hin tng gn ging cc quang v bn cht hin tng chiu sng ban m hay l chiu sng lin tc ca khng kh kh quyn, cng nh s bin thin rt ln ca t trng hay bo t trong tng ion. Qu trnh ion ho trong tng ion xy ra di tc ng ca bc x cc tm ca mt tri. S hp th bc x cc tm ca mt tri do nhng phn t cht kh kh quyn c bit l oxy dn ti s xut hin cc nguyn t mang in v cc in t t do nh trn ni. S bin thin ca t trng trong tng ion v hin tng cc quang ph thuc vo s bin thin ca hot ng mt tri. S bin thin trong lung bc x ht t mt tri ti kh quyn Tri t c lin quan vi hot ng mt tri. Chnh s bc x ht c ngha ch yu i vi nhng hin tng k trn trong tng ion. Nhit kh quyn trong tng ion tng theo chiu cao v t ti nhng gi tr rt ln, cao khong 800km nhit t ti 1000C. Khi ni v nhit cao bt thng ca tng ion, ngi ta mun lu n tc chuyn ng rt ln ca cc ht kh. Tuy nhin, mt khng kh trong tng ion nh, v vy cc vt nm trong tng ion chng hn nh v tinh khng b t nng do qu trnh trao i nhit vi khng kh. Khi , ch nhit ca v tinh ph

30

thuc vo s hp th trc tip bc x mt tri, s phn x ra ngoi khng gian xung quanh v bn thn v tinh.

2.6.4

Tng kh quyn ngoi

Nhng lp kh quyn cao hn 800 1000km gi l tng kh quyn ngoi. Trong tng ny tc chuyn ng ca cc ht kh, nht l ca cc ht nh c th t tc rt ln do khng kh cao ny ht sc long v cc ht kh c th bay vng Tri t theo qu o hnh bu dc m khng va chm vi nhau. Cc ht kh khng tch in c th t tc ti hn l 11,2 km/s. Mt s trong chng c th chuyn ng theo qu o hypecbol v bay khi kh quyn, khuch tn v bin mt vo khng gian v tr. V vy, ngi ta cn gi tng kh quyn ngoi l tng khuch tn. Qu trnh bin mt vo khng gian v tr ny phn ln xy ra vi cc nguyn t hydro, l cht kh chim u th nhng lp trn cng ca tng kh quyn ngoi. Nhng ti liu quan trc t v tinh cho thy rng hydro bay ra khi tng kh quyn ngoi to nn xung quanh Tri t tn Tri t cao khong hn 20000km. Tt nhin, mt cht kh trong tn Tri t nh khng ng k y tnh trung bnh trong mi cm3 ch c khong vi nghn ht. Trong khng gian gia cc hnh tinh, tp trung ca cc ht (phn ln l proton v in t) nh hn t nht hng chc ln. Bng tn la v v tinh vt l a cu, ngi ta xc nh c s tn ti trong phn trn ca kh quyn cng nh trong khng gian v tr gn mt t, di bc x Tri t lan t cao vi trm km ti cao vi vn km. Di bc x ny hnh thnh bi cc ht tch in proton v in t b thu ht bi cc trng Tri t v chuyn ng vi tc rt ln, nng lng ca chng khong vi chc vn in t vn. Di bc x thng xuyn chuyn cc ht vo kh quyn Tri t v thng xuyn c b sung nh cc lung bc x ht ca Mt Tri.

2.7

CC KHI KH V FRONT

Trong hon lu chung kh quyn (chuyn ng ca cc dng kh quy m ln c lc a v bin) khng kh tng i lu chia thnh cc khi kh t nhiu c c tnh ring v di chuyn t khu vc ny sang khu vc khc ca Tri t. Kch thc theo chiu ngang ca cc khi kh n vi nghn km. Khi kh vi nhit v cc thuc tnh nh m, lng bi v cc thuc tnh khc thng mang du n cc trung tm pht sinh ra chng, khu vc m khi kh hnh thnh nh mt khi kh ton vn di tc ng ca mt t ng nht. Tip , khi chuyn ng n cc khu vc khc chng mang ti ch thi tit ring. S xut hin nhiu ln ca khi kh thuc mt hay nhiu loi no to nn mt ch kh hu c trng cho khu vc. C 4 khi kh c bn vi trung tm pht sinh cc i a l khc nhau; l khi kh a l: Bc v Nam Bng Dng, khi kh cc (hay khi kh min n i), khi kh nhit i v khi kh xch o. Mi loi trong cc khi kh k trn c c trng bi nhng gi tr nhit mt t v trn cao, cng nh nhng gi tr m, bi, tm nhn xa,...

31

Tt nhin, cc thuc tnh ca cc khi kh, trc ht l nhit khng ngng bin i khi n chuyn ng t khu vc ny sang khu vc khc, khi chng bin i tnh cht (qu trnh bin tnh tng i). Qu trnh bin tnh tuyt i xy ra khi khi kh a l ny chuyn bin thnh khi kh a l khc, chng hn nh khi kh cc chuyn bin thnh khi kh nhit i khi di chuyn xung min v thp. Ngi ta gi nhng khi kh chuyn ng t trn mt t lnh hn n mt t nng hn (thng t v cao xung v thp) l khi kh lnh. Trn ng i khi kh lnh gy cc t lnh nhng ni n i qua. Mt khc, trn ng i khi kh lnh cng nng ln ch yu l t pha di t mt t, v vy trong khi kh lnh gradien thng ng ca nhit ln, qu trnh i lu pht trin km theo s hnh thnh my tch v my v tch cho ging thy ro. Ngi ta gi nhng khi kh chuyn ng ti mt t lnh hn (ti nhng v cao hn) l nhng khi kh nng. Nhng khi kh ny gy hin tng nng ln, song bn thn chng lnh i t pha di, do to nn nhng lp di cng gradien nhit thng ng nh. Hin tng i lu khng pht trin, my tng v sng m chim u th. Ngoi ra, ngi ta cn phn bit cc khi kh a phng tn ti lu a phng no . Tnh cht ca cc khi kh a phng cng c xc nh bi s nng ln v lnh i do mt t tu thuc vo ma.